Wandelen langsheilige plaatsenDagtochten naar bedevaartsoorden in Nederland

Meinema | Averbode

2

06-01-2009 14:48 Pagina 1

Wandelen langs heilige plaatsendeel 2

Wandelen langsheilige plaatsen

Dagtochten naar bedevaartsoorden

in Nederland

deel 2

Berber Bijma, Marijke Nijboer, Peter Louwerse, Esther van der Panne en Anton Sinke

Meinema | Averbode

Tekst en fotografie:

Berber Bijma: tekst Dokkum; fotografie Dokkum

Marijke Nijboer: tekst Emmer-Compascuum, Megen;fotografie Emmer-Compascuum; eindredactie

Peter Louwerse: tekst Valkenburg, Wittem

Esther van der Panne: tekst Schagen, Varsseveld; fotografie Schagen, Varsseveld

Anton Sinke: tekst Overasselt, Renkum, Venlo; fotografie Valkenburg, Wittem, Overasselt, Renkum,Megen, Schagen, Dokkum, Venlo

Boekverzorging: Studio Anton SinkeFotografie omslag: Anton SinkeTopografische ondergrond © Kadaster, Emmen

ISBN 978 90 211 4225 8 (Nederland)ISBN 978 90 317 2778 0 (België)NUR 502D/2009/39/93

© 2009 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden ver-veelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand ofopenbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch,mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier,zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

7

Inhoud

7 Pelgrimeren is ontmoeten

9 Overzichtskaart

11 Valkenburg - O.L. Vrouw van Lourdes 11 km

31 Wittem - De Heilige Gerardus Majella 20 km

51 Overasselt - De koortsboom van St. Walrick 18 km

71 Emmer-Compascuum - Hertogin van Drenthe 22 km

91 Renkum - O.L. Vrouw van Renkum 20 km

111 Megen - Everardus Witte, het heilig bruurke 20 km

131 Schagen - O.L. Vrouw van de Keins 20 km

151 Dokkum - De heilige Bonifatius 17 km

171 Venlo - O.L. Vrouw van Genooi 17 km

191 Varsseveld - De Bedrukte Moeder Gods 11 km

208 Verantwoording

9

Pelgrimeren isontmoeten

Ieder mens is op reis. En onderweg passeren we somsgedenkwaardige plekken. Plaatsen waar het levenineens helder lijkt, waar je je een compleet mens voelt.Die plekken kunnen overal zijn, maar er is een grotekans dat u dit gevoel ook ervaart bij één van deze 'hei-lige plaatsen'. Trek erop uit en loop een mooiedagwandeling naar zo’n pelgrimsoord. Vaak is dezeplaats al eeuwen oud en verbonden met bijzondereverhalen. U kunt er genieten van de stilte en soms dedevotie bijna voelen. Vaak kunt u er een kaarsje opste-ken. Is er een gastenboek, aarzel dan niet erin teschrijven.

U zult merken dat de reis naar de heilige plaats net zobelangrijk is als het doel. In het ritme van het wandelenwordt het denken vrijer en ontstaat inzicht. Al wande-lend maak je ook makkelijk contact met anderen. Bij hetmaken van deze tochten hebben we waardevolle enbijzondere gesprekken gevoerd met passanten enmede-pelgrims. Gesprekken die soms verbaasden ennieuwe gedachten opriepen. Samen wandelen levertvaak verrassend open gesprekken op. Samen wandelenin stilte bindt mensen aan elkaar.

Behalve een beschrijving van het einddoel treft u bijelke route ook beschrijvingen aan van bijzondere plek-ken die we passeren en van de historie van de streek.Iedere tocht is opgebouwd als een drieluik: eenomschrijving van de heen- en terugweg, een omschrij-ving van de heilige plaats en een routebeschrijving. Bij

10

elk kaartje staat een kort overzicht van het doel van detocht, de openingstijden, de horeca onderweg, hetopenbaar vervoer en de lengte van de wandeling. Achter in het boek vindt u per wandeling een verant-woording met verwijzingen naar meer informatie.

In sommige gevallen is gekozen voor een tocht waarbiju terugkomt bij het vertrekpunt. Maar een aantal kerenleverde dat een minder mooie tocht op of werd dezeerg lang. In die gevallen is gekozen voor een terugtochtmet de bus of trein naar het startpunt. We hebben er opgelet dat deze verbindingen – ook in het weekend –regelmatig rijden. Een bijzondere vermelding verdientde stoomtrein van Simpelveld naar Valkenburg (De Hei-lige Gerardus Majella, pag. 31). Hierbij is het zaak van tevoren even te kijken op de website van deze, door vrij-willigers gerunde, spoorverbinding. Alle startpuntenzijn bereikbaar met openbaar vervoer en met de auto.

Mocht u naar aanleiding van een tocht een opmerkinghebben, dan kunt u deze mailen naar:heiligeplaatsen@uitgeverijmeinema.nl

Wij hopen dat u geniet van de natuur, de cultuur en despiritualiteit van deze tochten.

Eerder verscheen bij dezelfde uitgever:Wandelen langs heilige plaatsen. Dagtochten naar bedevaartsoorden in Nederland. 20082

Verwacht:Wandelen langs heilige plaatsen 3. Dagtochten naar bedevaartsoorden in Vlaanderen. (eind 2009)

Dokkum

SchagenEmmer-Compascuum

Renkum

Megen

Varsseveld

Overasselt

Venlo

Valkenburg

Wittem

Olburgen

ZenderenHeiloo

Brielle

Kapellebrug

Zegge

Elshout

OirschotSmakt

Beschreven in Wandelenlangs Heilige Plaatsendeel 1

Beschreven in Wandelen langs HeiligePlaatsen deel 2

Overzichtskaart

Groot is het Zuid-Limburgse Meerssen met 7717 inwonersniet. Maar het heeft veel te bieden. Zodra je het station uit-komt zie je het mooie Proosdijpark met het theehuisje en hetmarkante kunstwerk ‘Relatie 2005’. Ook is er een natuurhisto-risch museum. De echte blikvanger van het plaatsje is de Basi-liek van het Heilig Sacrament.In verhouding tot het bescheiden Meerssen is dit ‘pronkstukvan de Maasgothiek’ een enorm bouwwerk. Op de Markt rijstde basiliek hoog boven de verbaasde wandelaar uit. Waaromhier dit fenomenale godshuis? Waarom namen de Meerssena-ren geen genoegen met een doorsnee kerk, zoals de buurdor-pen? Voor het antwoord moeten wij terug naar het jaar 1222,toen zich in het Zuid-Limburgse dorp een wonder voltrok datin heel Europa tot de verbeel-ding sprak.Het was niet zomaar een won-der: het was een mirakel datde kern van het toenmaligechristelijke geloof raakte. Wehebben het hier over detranssubstantiatieleer, diezegt dat tijdens de mis hetbrood en de wijn veranderenin het lichaam en bloed van

13

O.L. Vrouw vanLourdesDoor het Geuldal van Meerssen naar Valkenburg

Het Geuldal zit vol met mirakelen. Een wonder met de hostie, een kluize-naar die vanuit een boom predikt en een kopie van de grot van Lourdesvoeren ons naar heilige plaatsen in het Limburgse land. De grootste verras-sing: gewijd zand verkrijgbaar in Houthem.

De basiliek vanMeerssen.

Christus. Een monnik inMeerssen verzuimde tijdensde mis water en wijn in dekelk te gieten. Pas toen hij dedoek van de kelk nam, vóórhet onzevader, ontdekte hijdat de beker droog was. Ver-drietig deed hij een beroepop God, en hij hoorde eenstem: ’Uw gebed is verhoord.’Hierdoor gerustgesteld ginghij verder met het ritueel,brak de hostie en liet eendeel in de kelk vallen. En netals Christus aan het kruis, dieuit zijn dode lichaam bloeden water liet vloeien, brachtnu ook zijn lichaam (de hos-tie) water en wijn voort. De

14

Pas als je naarboven kijkt valtpas goed deenorme ruimteop.

H. Juliana vanCornillon, be-schermheiligevan het heiligsacrament.

De apostelSimon de Zelootin het portaal.

vloeistof vulde de beker toteen derde. De monnik toondehet vocht en het restant vande hostie aan de omstanders.Daarna werd de kelk met devloeistof verzegeld. Meerssenwerd een bedevaartplaats enhet sacrament trok jaarlijksduizenden pelgrims aan.Dit wonderverhaal was bij uit-stek geschikt om de nieuwe leer van de transsubstantiatie aande gelovigen over te brengen. Bovendien kon er een theolo-gisch twistpunt mee worden beslecht. Er waren in die tijdtheologen die beweerden dat het brood en de wijn gelijktij-dig veranderden. Door het ’exempel van Meerssen’ kwam nuondubbelzinnig vast te staan dat het wonder ook kon ge-schieden door het enkele optillen van de hostie.Wie nog twijfelde aan het exempel uit 1222, moest zich in1465 definitief gewonnen geven. In dat jaar vond een tweede

Detail van depreekstoel.

Overzicht vanhet interieur.

De boer over-handigt het sa-crament aan depastoor.

mirakel plaats in Meerssen. Tijdens een van de vele oorlogenstond de kerk in lichterlaaie. Hoewel het tabernakel, waar hetsacrament in werd bewaard, onbereikbaar leek, liet een boeruit de buurt van Raar zijn werk in de steek om het sacramentte redden. Hij opende het tabernakel en overhandigde het sa-crament aan de pastoor. Daarna keerde hij terug naar zijnakker waar een engel zijn ploegwerk had voortgezet.Om het belang van de gebeurtenissen te onderstrepen werdde kerk verbouwd en uitgebreid, maar brand en geweld-

16

dadigheden maakten nieuwbouw noodzakelijk. Het huidige, uit mergelsteenopgetrokken kerkgebouwdateert uit het midden vande vijftiende eeuw en hetbegin van de zestiendeeeuw. Het is gewijd aan H. Bartholomeus.

Wie hoopt het oorspronke-lijke sacrament te kunnenbewonderen, komt bedro-gen uit. Het Heilig Bloedwerd in 1578 gestolen envernietigd, vermoedelijkdoor muitende soldaten vanDon Juan van Oostenrijk.Sindsdien is de devotie ge-richt op het zogeheten ‘uit-gestelde sacrament’.Hiermee wordt bedoeld dat de verering van de hostie (waarinmen het lichaam van Christus werkelijk aanwezig weet) ookbuiten de mis mogelijk is. Dit kan op basis van de ‘verlengdeaanwezigheid’ van de hostie. Daartoe wordt deze in een gou-den vat, de monstrans geheten, uitgesteld (uitgestald, ge-toond) aan de biddende gelovigen. Elke donderdag van13.00 tot 16.00 uur wordt het Heilig Sacrament uitgesteld inMeerssen, en tevens tijdens de processie op de veertiende

dag na Pinksteren. Tijdens de jaarlijkse vierin-gen op Sacramentsdag (detweede donderdag na Pink-steren) en het daarbij beho-rende octaaf (periode vanacht dagen) verkeert de ver-ering op zijn hoogtepunt.Elke dag komen bedevaarts-groepen uit de nabije plaat-sen, zoals Amby, Berg en

17

De sacraments-toren.

Bartholomeus.

Terblijt, Borgharen, Itteren, Houthem, Bunde en Valkenburg.De monumentale kerk kent vele bezienswaardigheden. Bij-zonder zijn de sacramentstoren in het priesterkoor, de cilin-dermonstrans van 77,5 centimeter en het altaar uit 1900.Vergeet ook de vele gebrandschilderde ramen niet. Niet on-belangrijk is tenslotte dat de beroemde Limburgse bouw-meester Pierre Cuypers de supervisie had over de laatsteverbouwing, van 1936 tot 1938. Sindsdien mag de kerk de

eretitel ‘basiliek’voeren. Links voor de kerk stuiten wijop een opmerkelijk grafmo-nument. Het gebouwtje uit1869 is gesticht door de in-dustrieel en politicus PetrusRegout (1801-1878) en zijnechtgenote Allegonda Hoe-berechts. Regout was eige-naar van een groot aantalfabrieken. Zijn aardewerk-

18

Grafkapel van defamilie Regout.

Impressies vanhet rijke interi-eur van de basiliek.

fabriek veroverde wereldfaamonder de naam Sphinx.Ook in Meerssen: het protes-tantse Leopoldkerkje. Zuid-Limburg kent vier van dezekerkjes die door de Belgischekoning Leopold werden gefi-nancieerd om een einde temaken aan twisten tussenprotestanten en katholieken.Zuid-Limburg was toen, metuitzondering van Maastricht, Belgisch grondgebied. De drieandere kerkjes staan in Beek, Gulpen en Heerlen.Laten wij onderweg van Meerssen naar Houthem-St. Gerlachvooral van de natuur genieten. We lopen hier langs de Geuldoor het Meerssenerbroek, een gebied waar Schotse Gallo-wayrunderen grazen. Het ruisen van het riviertje is weldadig.Maar later, aan onze rechterzijde, worden we herinnerd aaneen wreed verleden. Hier zien wij het oorlogsmonument

Protestants Leopoldkerkje.

De Geul.

Bronsdaelgroeve. De ondergrondse werkzaamheden in dezegroeve moesten in september 1944 een werkplaats van 9.200vierkante meter opleveren waar de Duitsers de motoren vanhun bommenwerpers wilden repareren. Als reactie op de ge-allieerde bombardementen verplaatsten de nazi’s (onder denoemer Operation Todt) hun oorlogsindustrie naar bomvrijeplekken. Dwangarbeiders uit de Noordoostpolder en Belgiëdeden het zware werk. Het betonnen geraamte is mogelijk

een overblijfsel van een V2-installatie. De Duitse krijgs-macht is er weinig meeopgeschoten: voordat de in-stallatie volledig in produc-tie kon worden genomen,maakten de geallieerden ereen einde aan door de ver-overing van het gebied.Verbaas u vervolgens overde sprookjesachtig entou-

20

Restanten van dewerkplaats en detoegang tot degroeve.

Geulhem.

rage bij Geulhem: is het niet net een stukje Frankrijk? Let ookop de prachtige, uit 1768 stammende Geulhemmermolen. Dewatermolen werkt nog steeds.

HouthemIn Houthem is St. Gerlach alom aanwezig in het straatbeeld.Aan de Onderstestraat in het dorp herinnert een kapel uit 1870aan de kluizenaar die vanuit een boom het evangelie predikte.

Kapel in Houthem.

Zelfs de naam van het dorps-café De Holle Eik is een verwij-zing naar Gerlach. Het doelvan ons bezoek aan het dorpis uiteraard de Sint Gerlachus-kerk waarin zich het praalgrafvan de heilige bevindt.Wie was deze Gerlach? Vol-gens de overlevering werd hijomstreeks 1120 geboren uiteen adellijk geslacht in of bijMaastricht. Hij schoolde zich in de krijgskunst en leidde eenzowel dapper als lichtzinnig leven. De dood van zijn vrouwbetekende een keerpunt voor hem. Gerlach bekeerde zich entrok barrevoets in een boetehemd naar Rome om met eenschriftelijke goedkeuring van de paus naar Limburg terug tekeren als kluizenaar. Ongeveer 1250 meter ten oosten van dehuidige parochiekerk ging hij in een holle eik wonen. Dage-lijks liep hij blootsvoets naar Maastricht om daar boete te

Sint Gerlachus-kerk.

Beeld van St. Gerlachus inzijn holle boom.

Praalgraf van St. Gerlachus.

doen en inzicht te krijgen in het mysterie van de Heilige Drie-vuldigheid, elke zaterdag reisde hij naar de dom van Aken.Gerlach werd beroemd en dat wekte de afgunst van de mon-niken uit het klooster van Meerssen. Zij deden hun beklag bijde bisschop van Luik met het verhaal dat Gerlach een grotesom geld in de boom had verstopt. Toen de bisschop deboom liet omhakken, ontdekte hij dat hij was voorgelogen.Hij nam de zorg voor Gerlach op zich en liet uit het hout vande gevelde eik een huisje en een kapel voor de kluizenaarbouwen.

Het wonder waarmee de heilige in verband wordt gebracht,voltrok zich niet ver van zijn woonstede. Tot drie keer toe ver-anderde water daar in wijn. In 1165 of 1166 overleed Gerlach.Volgens de overlevering heeft hij het sacrament voor de ster-venden ontvangen van niemand minder dan de Heilige Ser-vatius.Zijn lichaam werd overgebracht naar zijn graftombe en is latergewikkeld in een liturgisch bovenkleed en in een nieuw praal-

graf geplaatst. Het gebeente ligt thans in een achttiende-eeuwse barokke reliekschrijn.Dit is wel een heel bijzonder cultusobject, want onder dezetombe bevindt zich een bak met gewijd zand. Zakjes en eenschepje liggen klaar, dus wie wil kan wat meenemen. In 1997kwamen Brabantse boeren in Houthem gewijd zand halen omdat tijdens de varkenspest in hun stallen te strooien. De heil-zame werking van het zand gaat terug tot de jaren na Ger-lachs overlijden toen de aarde rond zijn kist hoog stondaangeschreven.De Sint Gerlachuskerk is tussen 1720 en 1727 gebouwd op deplaats van een vroegere kloosterkerk. In het gebouw, tijdensons bezoek in 2008 midden in een langdurige restauratie,beeldt een serie fresco’s van Johann Adam Schöpf hoogte-punten uit het leven van de heilige uit.Buiten de kerk valt er ook genoeg te beleven. De voormaligekloostergebouwen vormen samen met de landerijen een zo-geheten ‘chateau’. De culinaire ondernemer Camille Oostwe-gel heeft het complex in 1990 gekocht van de parochie en er

een chic hotel-restaurant ingevestigd. Daardoor treftmen tegenwoordig veel ho-telgasten en toeristen aan inde kerk. Ook pelgrims wetende weg nog steeds te vin-den. Al in de vroege Middel-eeuwen kwamen ze naarHouthem om verlost te wor-den van zweren, gezwellen,kreupelheid, aandoeningenaan de baarmoeder, koorts,kiespijn, dysenterie en ga zomaar door. Ook nu zoekenpelgrims er hoop. In hetboek voor intenties lezenwe: ‘Ik bid voor een afloopvan de verkoop van ons huis’en ‘Deze kerk wordt voor mijhet beginpunt van een tijdvan overleven’.

25

Het is mogelijkwat gewijd zandmee te nemen.

Achter de kerk ishet goed toeven.

Het praalgraftussen de stei-gers.

ValkenburgNa de beeldentuin van St.Gerlach te hebben bewon-derd, vervolgen wij onzeweg naar Valkenburg. Hetdrukke stadje is vooral be-kend door zijn mergelgrot-ten, zijn kasteelruïne en zijncatacomben. Wij laten dezeattracties links liggen enrichten ons op O.L. Vrouwvan Lourdes, onderaan deCauberg, een kopie van deLourdesgrot in Zuid-Frank-rijk.Deze imitatie van het Zuid-Franse heiligdom werd in1928 voltooid op initiatiefvan pastoor W. Hermans.

26

Idyllisch wande-len langs deGeul.

Altaar bij deLourdesgrot.

Beeldje vanMaria in deLourdesgrot.

Deze geestelijke wilde zo deMariaverering uitdragen aanandersdenkende toeristenen tevens de Valkenburgsekatholieken beschermentegen de verlokkingen diehet toerisme met zich mee-bracht. Het Mariabeeld iseen kopie van het oorspron-kelijke beeld uit Lourdes.Later kwam er, net als in Frankrijk, een beeld bij van Berna-dette, het meisje dat Maria had aanschouwd. Haar heiligver-klaring in 1933 was hiervoor de concrete aanleiding.De bedevaarten begonnen al toen de grot nog in aanbouwwas. In 1926 trokken de eerste communicantjes met bran-dende kaarsen naar de grot. Vanaf 1927 kwamen georgani-seerde bedevaarten. De bekendste bezoeker is zonder twijfelde Italiaanse topwielrenner Gino Bartali in 1937. Twee jaarlater werd een massale bidtocht tegen de dreigende oorlog

Een keur aankaarsen.

Het complexrond de Lourdes-grot.

gehouden. Op 3 september van dat jaar denderde een uit zijnversnelling geschoten vrachtwagen de Cauberg af, maar won-derwel raakte niemand gewond.Tegenwoordig trekt de grot ongeveer tweehonderd pelgrimsper dag. Eén van hen is een Nederlander van Kroatische af-komst. ‘Ik ben katholiek opgevoed,’ vertelt hij. ‘In Olovo, eenbedevaartsoord in de buurt van mijn Kroatische woonplaats,werd op 15 augustus altijd de mis opgediend. Daar ging ik al-tijd heen. Maar toen ik in communistisch Joegoslavië op depolitieschool terecht kwam, keerde ik me af van de kerk. Laterbrak de oorlog uit en ben ik met mijn vrouw en twee kinderennaar Nederland gevlucht. Als dank dat wij het hebben over-leefd, ben ik teruggekeerd naar het geloof.’De Kroaat ging acht jaar na zijn vlucht terug naar zijn vader-land om in Olovo Maria te bedanken. Ook bad hij daar voorhet herstel van zijn vrouw die toentertijd ernstig ziek was. ‘Enze is genezen,’ vertelt hij. ‘Sindsdien ga ik elk jaar naar een be-devaartplaats om Maria te bedanken.’

28

In de souvenir-winkeltjes zijnvolop Maria’s tekoop.

De binnenstadvan Valkenburgis beslist demoeite waard.

Onverwachteontmoeting inde buurt van deCauberg.

Vanaf treinstation Meerssenrechtsaf. Daarna linksaf de Sta-tionsstraat in. Dan langs (ofdoor) het Proosdijpark endaarna rechtsaf onder de stalenbuizen door naar de Markt. Nahet verlaten van de basiliekrechtsaf de Markt op, daarna bijde T-splitsing rechtsaf de Gans-baan op. Met de weg meebui-gen naar links. Aan het eindrechtsaf het spoor over, danlinksaf. Over het Gemeente-broek het Meerssenerbroek in.Langs uitspanning De Nachte-

gaal en dan rechtdoor het voet-pad op, langs camping Geuldal.We laten de Geul links liggen enkomen op de Geulweg.

Op de kruising bij de Geulhemer-molen direct linksaf, over deGeul, het voetpad op naar Hout-hem. Aan het eind rechtsaf,

daarna linksaf bij het bankjenaar de speelweide. Trap op,rechtsaf langs het St. Gerlach-plein en rechtdoor de PastoorRibberghstraat in. Aan het eind

linksaf de Onderstestraat in, bijde driesprong met de kapelrechtsaf (het blijft Onderste-straat) en na de begraafplaatsbent u bij de Sint Gerlachuskerk.Na het bezoek aan de kerk gaatu rechtsaf de beeldentuin in totaan een verharde weg met eenslagboom. Door het klaphekjenatuurgebied Ingendael in.Rechtdoor lopen en vervolgensrechts via een weidepad om hetlandgoed Sint Gerlachs heen.Aan de achterzijde over eenhouten de brug de Geul overste-ken en dan linksaf. Aan het eindvan deze weg weer linksaf en bijhet bruggetje rechtdoor. Hou derivier aan uw linkerkant. Langs

29

De route

Houten brugover de Geul.

Proosdijpark inMeerssen.

eetcafé Tivoli en de catacombenlopen wij Valkenburg in. Loop de Plenkertstraat uit tothet Grendelplein. Daar rechtsafde Cauberg op. Aan de rechter-zijde ziet u eerst de Gemeente-grot en vervolgens de Lourdes-grot.

Na het verlaten van de grotlinksaf de Cauberg af en vervol-gens de weg over het Grendel-plein, de Wilhelminalaan en deNieuweweg. Aan het eindlinksaf de Stationsstraat op. Aande rechterzijde ligt het station.

Bestemmingen: De Basiliek vanhet Heilig Sacrament in Meers-sen, de Sint Gerlachuskerk inHouthem en de O.L. Vrouw vanLourdes op de Cauberg in Val-kenburg.Openingstijden: De drie heilig-dommen zijn overdag altijdopen. De hostie in Meerssenwordt elke donderdag van 13 tot16 uur uitgestald en tevens tij-dens de processie op de zondagin het octaaf (de veertiende dagna Pinksteren).Legendes: Een hostie begintspontaan te vloeien (Meerssen),een vrome boer redt het Sacra-ment, een engel doet intussenzijn ploegwerk (Meerssen), water

verandert in wijn (Houthem),Maria verschijnt aan Bernadette(Valkenburg).Route: Meerssen-Houthem-Valkenburg.Lengte: 11 kilometer.Sta ook even stil bij: Meerssenen de Cauberg zijn ook in anderopzicht ‘heilige plaatsen’. DeAmstel Gold Race, Nederlandsenige wielerklassieker, wordthier jaarlijks verreden.Openbaar vervoer: Spoorweg-stations van Meerssen en Val-kenburg.Horeca onderweg: Volop aan-wezig, te veel om op te noemen.

Tip: Dit tra-ject leent zichsamen met dewandelingValkenburg-Simpelveld(zie pagina31) voor eentweedaagsewandeling.

= 1 km

31

Wandelen is een uitstekende manier om je zinnente verzetten en even afstand te nemen van dewaan van de dag. Wandelen langs heilige plaatsen 2biedt evenals deel 1 tien pelgrimsdagtochten, inlengte variërend van elf tot tweeëntwintigkilometer. De wandelingen lopen door Friesland,Drenthe, Noord-Holland, Brabant, Limburg enGelderland, en leiden door uiterwaarden, overheuvels en langs vennen en kastelen naarkapelletjes, een koortsboom en anderebedevaartplaatsen.

De tochten in dit boek zijn uitgezet en beschrevendoor vijf wandelliefhebbers. Anton Sinke is gra'schontwerper, Marijke Nijboer is freelance journalist entekstschrijver, Peter Louwerse is journalist, Esther vander Panne is theoloog en journalist en Berber Bijma istekstschrijver.

www.uitgeverijmeinema.nlwww.averbode.com/religie

9 789021 142258

ISBN 978 90 211 4225 8

NUR 502

06-01-2009 14:48 Pagina 1