P1 Ludo Fret: ‘Zorgt vermaatschappelijking van zorg voor meer participatie?’

1. Definitie in golven van vermaatschappelijking.

SAR WGG: “Verschuiving binnen de zorg waarbij ernaar gestreefd wordt om mensen met beperkingen, chronisch zieken, kwetsbare ouderen, jongeren met problemen, mensen in armoede, …., met al hun mogelijkheden en kwetsbaarheden een eigen zinvolle plek in de samenleving te laten innemen, hen daarbij te ondersteunen en de zorg zoveel mogelijk geïntegreerd in de samenleving te laten verlopen. Begrippen die hierbij een rol spelen zijn onder meer de-institutionalisering, community care, empowerment, kracht- en contextgericht werken, vraagsturing en respijtzorg”.

Ook andere internetdefinities zijn meestal zo breedvoerig dat je ze moeilijk kan tegenspreken: soms zit er een oproep in tot minder sociale verbanning, soms tot minder verstaatsing, soms tot minder vermarkting. En de vraag naar wat meer samenleven klinkt altijd door in de werkwoorden die er aan gekoppeld worden: de-ïnstitutionaliseren, integreren, normaliseren, reklasseren, responsabiliseren, activeren, emanciperen, includeren.

Maar de hamvraag is en blijft altijd: wie wordt er qua participatie nu eigenlijk beter van? Om dat naar de toekomst te kunnen verduidelijken blik ik met u eerst kort terug in de geschiedenis: wat leverden de golven van ‘vermaatschappelijking’ de voorbije 40 jaar op? Ik doe dat op basis van het archief alertonline.be en het actueel debat op Sociaal.net.

P2

Dus niet: Gewezen voorzitter van het Pluralistisch Welzijnsverbond Vlaanderen

P3 Overzicht van mijn bedenkingen:

Golven van vermaatschappelijking Kans op een dynamisch evenwicht Uitdagingen voor sociale partners

1970: 1ste golf van vermaatschappelijking door deïnstitutionalisering

Als ‘vermaatschappelijking’ betekent dat niet de staat maar de burger zelf zorgt voor de opvang van zorgbehoevende mensen, dan leefden we vroeger in de beste der werelden. Want de opvang in grote instituten van armen, zieken, gebrekkigen en verminkten werd lang gedragen door de maatschappelijke ‘caritas’ van congregaties en de dames de charité.

Pas in het kader van de sociale beweging van de jaren 70 kreeg het bevoogdende karakter van dat medisch model stevige kritiek. Ik maakte toen als socioloog in spe mijn thesis over de politieke besluitvorming rond de zorg voor gehandicapten en ik moest besluiten dat het hoog tijd werd om ook ’s naar hen te luisteren. Tijd voor een ommekeer dus.

Met die overtuiging ben ik meteen in het vormingswerk gestapt en zo organiseerde ik mee allerlei de protestacties tegen misbruiken in zorginstellingen. Met de 1ste betoging van gehandicapten in Antwerpen en met ons vormingstheater ‘Hoera gehandicapt’ legden we de eerste kiemen voor de emancipatiebeweging naar onafhankelijk leven.

Enkel de kiemen, want de kritische beweging werd toen gedragen door jonge professionals (Bies) die met veel engagement en weinig loon allerlei alternatieve woonvormen creëerden. Die kleinschalige projecten waren hartverwarmend en beter geïntegreerd maar zo kwetsbaar dat ze voor hun overleving steun moesten zoeken bij het ‘klassieke middenveld’ van vakbonden en de koepels die de belangen van het aanbod verdedigden.

P4

P5 De eerste golf van vermaatschappelijking legt krachtige kiemen voor de emancipatie van mensen met een beperking en nieuwe woonvormen, maar versterkt via de vakbonden vooral de participatie van het aanbod.

1985: 2de golf van vermaatschappelijking door reconversiebeleid.

De vakbonden en de koepels voeren geregeld hun rollenspel van actie en onderhandelen op om van de overheid betere subsidievoorwaarden af te dwingen. Het POW - het pluralistische steunpunt van de onafhankelijke initiatieven - moest die rol als representatieve werkgeversorganisatie ter harte nemen. Later terug focus op sociaal werk en beleid (VSO/SOM).

P6 POW van steunpunt voor praktijk naar werkgeverschap

Het brede sociaal front zorgt voor zelfrijzende subsidiebudgetten.De slogan van de 1ste Vlaamse welzijnsminister is dan ook: ‘Van meer naar anders’. Zij zoekt een oplossing door aan te sturen op een zachte ‘reconversie’ van het aanbod. Dat brengt ons in een tweede golf van ‘vermaatschappelijking’ die het overbodige aanbod van grote instituten wil omtoveren in nieuwe woon- en opvangvormen.

Met dat reconversiebeleid kan de overheid de kosten beheersen, maar bevestigt ze het eenrichtingsverkeer vanuit het aanbod. In de social profit stuurt het aanbod de vraag en niet omgekeerd zoals in de profit. Gevolg is dat het ‘Vlaams EPOS’ van toen – het eerste echte Vlaamse beleidsplan voor een emancipatorisch, participatief, optioneel systeem – dode letter blijft.

De prijs voor dit eenzijdig reconversiebeleid is stilstand: strakke regels en controle, geen impulsen voor renovatie vanuit de praktijk, weinig gehoor voor de rechtenbeweging van mensen met een beperking én nog langere wachtlijsten. De overheid en de aanbieders van zorg blijven verstrikt in een geïnstitutionaliseerd wantrouwen.

P7 : De tweede golf van ‘vermaatschappelijking’ mikt op beheersing van het aanbod door een reconversie waarvoor de overheid haar positie versterkt maar ook de maatschappelijke innovatie vanuit de samenleving blokkeert.

2000: 3de golf van vermaatschappelijking door zelforganisatie

De promotie van de activerende verzorgingsstaat geeft weer een andere inhoud aan ‘vermaatschappelijking’: alle burgers activeren om iedereen zinvol te laten participeren aan samenleving. Niet pamperen, maar kracht geven. Onafhankelijk Leven neemt die handschoen handig op en koppelt er de slimme eis aan van een ‘activerend’ persoonlijk budget.

Dat zorgt voor consternatie op het middenveld: het kanaliseren van de subsidie van het aanbod naar de vraag van mensen met een beperking stuit op weerstand van de sociale partners. Het doorkruist ‘hun’ klassiek patroon van sociale bescherming.

Maar de vraagsturing vergroot niet alleen de keuzevrijheid van de gebruikers, maar ook de managementruimte van de ondernemers. Zo komt het in het Vlaams parlement toch tot een compromis dat het onvermijdelijke mogelijk maakt: de gebruikers krijgen via het PAB en het PGB toch hun keuzevrijheid. Ze worden bekroond als ‘beste beleid’.

P8

P9: De derde golf van vermaatschappelijking zorgt dank zij de PAB-pioniers voor meer evenwicht tussen vraag en aanbod op de markt van de sociale diensten. De participatie van de gebruikers worden sterker met hun budget.

2. Kans op dynamisch evenwicht

P7 Driehoek : om de beurt aan het roer: a) De aanbieders die hun impact versterkten als ‘sociale partners’, b) De overheid die het aanbod beheerste met een reconversiebeleid,c) De gebruikers die hun vraag kracht gaven met een eigen budget.

P8 Vaststelling: sociale participatie vloeit niet voort uit verzet tegen marktwerking of tegen de sociale correcties van overheid, wel uit het consequent versterken van de participatie van de burger als gebruiker.

Die samenlevingsopbouw roept voor elk van de drie uitdagingen op.

3. Uitdagingen en oproepen aan drie partners

3.1. Aan onze politici ...

a) Steun de minister kritisch maar loyaal. Want het verleggen van de subsidiestroom van het aanbod naar de vraag doet voor mensen met een beperking wat het rechtendiscours niet kon. Versterk daarom naast hun marktpositie ook hun beleidsparticipatie, ook in het sociaal overleg.

Ik was in de SAR WGG getuige van de forse weerstanden van de sociale partners die in naam van ‘hét middenveld’ spreken. Vakbonden moeten waken over de arbeidsvoorwaarden en ondernemers moeten zich kunnen positioneren op de nieuwe dienstenmarkt. Maar laat de gebruikers dan ook de tijd om zich als verantwoordelijke budgethouders te organiseren.

b) Waak over een democratische marktwerking. De bestedingsvrijheid van gebruikers én de grotere managementruimte voor ondernemers maakt het speelveld vrij voor commercieel getinte aanbieders. Het blijft uw taak om het aanbod van de sociale diensten sociaal te corrigeren.

De ‘vrijere’ marktwerking vraagt een sterkere sociale dienstverlening op de 1ste lijn om de vragen naar ondersteuning te verhelderen. Ze vraagt ook toezicht op de kwaliteit en de toegang tot de sociale dienstverlening om commerciële afroming te vermijden. De overheid faciliteert en reguleert de werking van de markt ook in de profit, dus ....

c) Schep zelf mee vertrouwen in de samenleving. Als je de mensen met een beperking een budget geeft om hun zorg zelf te organiseren, maakt dat ruimte voor meer informele zorg. Maar inclusief beleid vraagt tegelijk aandacht voor duurzame combinatiekansen van gezin, werk en zorg.

Wat politici zeker niet moeten doen is die samenlevingsopbouw in lokale netwerken ideologisch aankaarten met het model van de ‘big society’ We zien in deze cartoon waar die overspannen responsabilisering van kwetsbare burgers toe kan leiden: geen opbouw maar afbouw.

P14

3.2. Aan onze sociale dienstverleners ...

a) Geef bescheiden toe dat je te veel invloed had. Beleid dat te eenzijdig uitging van de belangen van het aanbod was mee verantwoordelijk voor de kost van soms overbodig geworden instellingen én voor wachtlijsten. Geef dat toe en vertrek op die manier van een propere lei.

Het compromis van de persoonsvolgende financiering geeft tijd en vertrouwen om af te bouwen wat zijn diensten bewezen heeft en op te bouwen waar vraag naar is. Het kernproces van de hulpverlening kan opnieuw hét referentiepunt worden bij de renovatie van de sociale dienstverlening, niet de overheid of de eigen organisatiebelangen.

b) Wees de gebruikers dankbaar voor uw vrijheid. Met de keuzevrijheid die ze op eigen kracht afdwongen, hebben ze u ook de door u begeerde managementruimte in de schoot geworpen. Benut die vrijheid om als sociale ondernemers concurrentie om te zetten in samenwerking.

U kan uw titel van ‘sociale’ ondernemers nu verdienen door samen initiatieven te nemen rond de ondersteuningsvragen van mensen met beperkingen. De ruimte voor die samenwerking wordt groter in grotere ondernemingen. Als het creatieve management goed luistert naar de praktijkverhalen staat dat niet haaks op de idee van kleinschaligheid.

c) Zorg weer voor uw maatschappelijke inbedding. Vraagsturing zal nog verduidelijken dat deugdelijk bestuur niet alleen een kwestie is van een efficiënte inzet van middelen maar ook van sociale effectiviteit. Laat de samenleving door uw sociale onderneming stromen.

Dat kan door vrijwilligers te betrekken in de hulpverlening en in het bestuur. Maar ook via private investeringen in de bouw van woon- en zorgcentra waarmee ze hun kinderen of zichzelf de keuzevrijheid van een thuis in de samenleving kunnen waarborgen.

P7 Gipso op de brug tussen inclusief beleid en sociaal ondernemen Promotor Bies doet dat vanuit ervaringen met organisatieontwikkeling van een kleinschalig woonproject naar een netwerk van diverse diensten die inspelen op de vraag naar sociale ondersteuning in de samenleving.

3.3. Aan onze samenleving ...

a) Gun anderen wat je voor jezelf evident vindt. Het is de gulden regel van onze moraal die even vanzelfsprekend voor mensen met een beperking moet gelden. Want ook kwetsbare burgers willen zelf beschikken over de middelen om optimaal te participeren aan het samenleven.

En toch blijft het verbannen van ziekte, onmacht, lijden, beperkingen een oud zeer. We herformuleren onze gulden regel in een negatieve versie: voor wat hoort wat. Daarom was er een processie van Echternach nodig om onze keuzevrijheid ook te gunnen aan mensen met beperkingen.

b) Laat gebruikers nu zelf hun vrijheid invullen. Positief omgaan met de verworven vrijheid is ook voor hen een uitdaging: aantonen dat de kans op zelfbeschikking die een persoonlijk budget hen biedt, niet moet leiden tot een beperkte bediening van de mensen met meer beperkingen.

Dat is niet simpel, want die mattheuseffecten zijn een hardnekkige kwaal: wie veel heeft kan zich de beste zorg permitteren, wie weinig heeft moet zich zelf zien te redden. De lokale samenleving moet mee haar verantwoordelijkheid opnemen met de steun van het sociaal werk.

c) Werk mee aan een open samenlevingsopbouw. Vraagsturing kan een impuls geven aan eigentijdse vormen van sociaal engagement. Die zullen altijd wel breekbaar zijn, maar de kansen liggen nu toch beter met de ruggesteun van mondige gebruikers op een democratische markt.

De beste remedie tegen onverschilligheid is je laten overtuigen door de persoonlijke kracht én de maatschappelijke betekenis van mensen met een beperking. Zij brengen een dimensie van ‘rustige vastheid’ in onze samenleving die vrijheid laat verkeren in verbondenheid.

P8 Bindkracht zal daar straks van getuigen op de brug tussen actief burgerschap en stil engagement. Nadia en haar companen nemen actief de zorg voor hun kind op maar verruimen die ondersteuning naar de opbouw van een gastvrije samenleving waarin iedereen een thuis vindt.

Algemeen besluit:

Vermaatschappelijking van zorg was een defensieve strategie tegen een institutioneel zorgmodel dat mensen verbant, uitsluit, discrimineert. Mensen met een beperking hebben zelf voor een offensieve kentering gezorgd door zelf te willen beschikken over een eigen zorgbudget. Ze hebben daarmee zelf hun positie op de markt én in de samenleving kracht bij gezet. Dat is de emancipatie waar we 40 jaar van dromen.

Het illustreert wat ik 40 jaar geleden ook al als student vaststelde: weerstanden van boven komen en veranderingen van onderuit. Het is de verdienste van de huidige minister dat hij zich tegen de defensieve weerstanden van ‘het middenveld’ durfde doorzetten. De betere balans van vraag en aanbod op een democratische dienstenmarkt maakt veel meer mogelijk. Het gaf de burger moed.

Het is nu aan ons, politici, sociale ondernemers en medeburgers om die samenlevingsopbouw samen consequent voort te zetten. We kunnen de uitgestoken hand van mensen met een beperking en hun ouders aannemen en samen een gastvrije samenleving én een democratische markt van sociale diensten opbouwen. Want we hebben de drie nodig:

P9

een overheid die alert is voor sociale gelijkheid, een dienstenmarkt die attent is voor solidariteit, een samenleving die iedereen in vrijheid verbindt.

De drie fundamentele waarden die ik ook bij Gypso en Bindkracht terugvind.