Natuur.blad - december 2006 23

“Met natuurbeheer ben je intensief bezig. Als een land-

schapschilder speel je met combinaties, je maakt continu keuzes waarbij je

zowel de natuurwaarde als de schoonheid van het landschap voor ogen hebt.”

(Marc Smets).

TEKST: JOHAN VAN GEYT, MARC SMETS EN RIK HENDRIX

Ontdek het Turnhouts

Vennengebied

v r i j u i tUitneem

-

baarkatern!

Foto: Misjel Decleer

Natuur.blad - december 200624

Onze gids Marc Smets houdt van zijnTurnhoutse vennen, zoveel is duidelijk.Met pretoogjes vertelt hij over de

enorme planten- en dierenrijkdom in ditNoordelijk deel van Turnhout. Hij probeert zijnrol in het beheer van het gebied te minimalise-ren (daar trappen wij niet in) en verwijst naar deoude garde. Frans Segers (stichter van deWielewaal ) en August De Bont waren hier depioniers. Jos Mostmans spendeerde al zijn vrijetijd aan het herstel van de Hoogmoerheide enbracht door zijn enthousiasme een flinke groepvrijwilligers op de been. Jos Aerts, een verwoedbotanist bracht de flora in beeld via zeer fijnepentekeningen. Een keuze uit zijn werk wordtbinnenkort uitgegeven door de oudheidkundigekring Taxandria. De huidige voortrekkers zijn Rik

Hendrix en Win Bosmans die samen met Marchet beheer uitstippelen en uitvoeren. Met debelangeloze inzet van vele vrijwilligers en dehulp van het Agentschap Natuur en Bos van deVlaamse overheid en de VlaamseLandmaatschappij (VLM) (zie kaderstukje)trachten zij de Turnhoutse vennen- en heidege-bieden zoveel mogelijk te herstellen zoals die erongeveer in het begin van de 19de eeuw moethebben uitgezien.

Een bezoek waardOp dit ogenblik is het gebied nog niet beweg-wijzerd. De kans dat je de weg kwijtraakt is ech-ter miniem. De wandeling start je best vanaf deSteenweg op Baarle-Hertog (1). Recht over hetcafé Zwart Water leidt een weg je naar de toe-

gang van het natuurgebied (2).Tijdens het broedseizoen van halffebruari tot half juni is het ZwartWater niet toegankelijk. Geenpaniek echter, vanaf de weg kan jeenkele plassen en de vele vogel-soorten makkelijk zien (breng eenkijker mee!). In de winter kan jemet een beetje geluk kleine popu-laties toendrarietganzen, water-piepers en de blauwe kiekendiefzien.Vanaf het voorjaar komen desteltlopers eraan. De kievit, wulpen de grutto zijn er meestal in deeerste helft van februari. Ooknoordelijke steltlopers, zoals

ruiters en strandlopers, hebben een stopplaatsbij de plassen in de weilanden. Deze plassen zijnminder verzuurd en hebben dan ook een rijkerbodemleven (lees: menukaart) voor deze vogels.Leuk is het ook om ‘s avonds de regenwulpen op

te wachten. Kleine groepjes vogels komen metde meest rare vliegbewegingen en luid roependaangevlogen. Met soms meer dan 600 strijkenze neer en in een mum van tijd wordt de weide-plas aan het Zwart Water omgevormd tot eenmassaslaapzaal.Voor de botanisten is de volle zomer de bestetijd voor een bezoek. De heide bloeit laat, maarde kleurenpracht is dan ook weergaloos. In hetvoorjaar zijn het vooral de natte iets rijkere wei-den die herschapen worden in een zee van mar-grieten afgewisseld met koekoeksbloem, knoop-kruid, pinksterbloemen en zelfs gevlekte en wel-riekende nachtorchissen.In de weiden waar veel moerasrolklaver groeitfladderen soms honderden Icarusblauwtjesrond. Het gentiaanblauwtje heeft er een vastestek in de vochtige heide. Leuk is het ook omeens naar de drollen te kijken die de grazers ach-terlaten.Alle uitwerpselen worden door mestke-vers zo snel mogelijk onder de grond gestoken.Ze graven gangen van wel een halve meter diep.

Natuurherstel

gaat van start

1 2

3 4 5

Nonnenmoer

Zandvenheide

Zwart Water

Haverven

Café Zwart Water

Bijheide

De Kasteeltjes

12

3

4

5

7

9

10

8

Bels Lijntje

Hoogmoerheide

Nonnenmoer

Zandvenheide

Zwart Water

Café Zwart Water

Bijheide

De Kasteeltjes

12

3

4

5

7

9

10

8

Bels Lijntje

Hoogmoerheide

OVERZICHTPLAN

In de gangen deponeren ze de uitwerpselen enleggen hier hun eitjes. De larven eten dan demest. De populatie mestkevers is enorm geste-gen door de begrazing het hele jaar rond, totgroot jolijt van de klapeksters die de kevers eenlekkernij vinden.Als andere leuke soorten komen de heideknots-zwam, het duivelsnaaigaren (een parasiet) en deblauwvleugelsprinkhanen voor op de Hoog-moerheide.

Zwart water en een gouden bodemHalfweg de jaren tachtig werd het slechts 21 hagrote Zwart Water aangekocht. Het was hetbest bewaarde ven in de buurt. Al in de jarenzestig zorgden Alex Riemis en Gie Luyts ervoordat het ven niet begroeide met bomen. Rond deplas lag nog een relict van heide. De andere ven-nen waren in de 19 eeuw op grootschaligemanier gedempt en herverkaveld. Er was nieuwelandbouwgrond nodig en ook de schraleKempische gronden bleven niet gespaard. HetZwart Water ligt op het hoogste punt van degemeenten Turnhout en Merksplas en door dekleilaag in de ondergrond blijft het gebied zijnvocht lang vasthouden. Uniek is ook dat de hel-ling zowel naar de Maas als via een vennetje ende Nete naar de Schelde afwatert. De onder-grond is mineraalrijker dan bij vele andere ven-gebieden zodat een unieke plantengroei ont-staat. Behalve de klassieke gentianen, beenbreeken de welriekende nachtorchis komen hier meer

specifiek in het ven ook de waterlobelia, hetoeverkruid en de drijvende waterweegbree voor.Deze plantengemeenschap behoort tot meestbedreigde in West-Europa.

Tot de tweede wereldoorlog bleef het gebiedgrotendeels onaangetast. De zwarte stern, grau-we kiekendief, kemphaan, klapekster en de duin-pieper leefden en broedden hier in de kalmtevan heide en vennen. Met de achteruitgang vande heide verdwenen ook de meeste soorten. Nade aankoop van het Zwart Water werden ook de

naburige gebieden beetje bij beetje opgekochten al snel werd het belang van de natte weidenvoor onze weidevogels duidelijk. De watersnipen de tureluur zijn terug van weggeweest en erbroeden nu twee koppels.

Natuurontwikkeling: een leerprocesDe weg leidt ons door de heide. “Om een ven-nen- en heidegebied te herstellen moet je plag-gen” staat in elk boek over natuurbeheer. Depraktijk toont dat de natuur toch wel wat

Natuur.blad - december 2006 25

v r i j u i t

1-Bevroren ven (foto: Marc Smets).3-Veel vogelsoorten doen de plassen aan,onder meer grutto’s (foto: Staf Elsermans).2-7- In het voorjaar worden de natte weiden een zee van bloemen. (Foto 2:Misjel Decleer en foto 7: Marc Smets)4-5-6 - De wulp, de groenpootruiter en deroodborsttapuit vinden hier hun gading.(Foto 4 & 6: Staf Elsermans – foto 5: MisjelDecleer) 8 - Het Icarusblauwtje (foto: Marc Bruneel)

P R A K T I S C H

Bereikbaarheid

De start van de wandelroute door het Turnhouts vennengebied ligt aan

Taverne 't Zwart Water, Steenweg op Baarle-Hertog 40, Turnhout. Taverne 't Zwart Water ligt

op ongeveer 5 km van Turnhout langs de westzijde van de weg Turnhout-Baarle.

Het startpunt ligt vlakbij de halte Turnhout Zwart Water van lijn 460 Turnhout-Baarle.

Toegankelijkheid

Het gebied is vrij toegankelijk op de paden. Een aantal paden is niet toegankelijk in het broed-

seizoen. Aangelijnde honden welkom, uitgezonderd in enkele deelgebieden, lokaal met borden

aangegeven.

De wandelroute is nu, eind 2006, nog niet bewegwijzerd.

Info

Meer info over dit Life-project op www.natuurpunt.be/life.

Met vragen kan je terecht bij: Boudewijn Bosmans, 014-41 22 18, Marc Smets, 014-45 43 79,

Rik Hendrix, rik.hendrix@scarlet.be.

6 7

8

v r i j u i t

26 Natuur.blad - december 2006

ingewikkelder in elkaar zit. Door te plaggen (debovenste laag grond weghalen) ga je inderdaadde oude zaadbank terug naar boven halen, enzullen vele soorten spontaan het gebied gaankoloniseren. Snavelbiezen, heidesoorten, zonne-dauw en moerashertshooi vormen zeer snel eennieuwe heidelandschap. Door verzuring kunnenenthousiastelingen als bijvoorbeeld knolrus ingeen tijd al de anderen terug overwoekeren. InTurnhout merkten ze dat bij voldoende wind-werking op het ven knolrus spontaan verdween.Een ander probleem is de korte levensduur vanbijvoorbeeld gentiaanzaden zodat plaggenalleen niet helpt . Ook in dit geval zal de beheer-der een handje helpen en bepaalde soorten uit-zaaien zodat genetisch materiaal uit de directeomgeving zo goed mogelijk bewaard kan blijvenen de populatie snel terug kan toenemen.We verlaten het afgesloten gedeelte via het sti-cheltje en volgen de weg met rechts de Bijheideen links het Nonnenmoer en komen bij deHoogmoerheide (8). Dit gebied was vroegergeheel verbost. De beheerders zijn druk doendeom de populatie bomen uit te dunnen. Ditgedeelte wil men nog verder omvormen in eenheide met hier en daar boomgroepjes. Typische

heidevogels als boomleeuwerik en boompieperleven hier in het gezelschap van typische bos-soorten als mezen, gekraagde roodstaart, bontevliegenvanger en boomacrobaten als boomkle-ver en boomkruiper. In een dicht bos is er enkelleven in het bovenste gedeelte van de kruinen.Door uit te dunnen kunnen alle etages van hetbos leven herbergen.Even verderop bereiken we een dennenbosge-deelte dat oorspronkelijk werd aangeplant voorde mijnindustrie. Aangeplante dennen zijnopvallend gelijk van diameter, de grotere exem-plaren zijn oorspronkelijk “wilde” vliegdennen.Ook hier is het belangrijk dat bij het uitdunnenrekening wordt gehouden met het decoratieveaspect van de dennen.

Groene landbouw graag!Het laatste gedeelte gaat door een landbouw-zone. Het is een uitstekende illustratie van hoehet wel of niet moet. Aan de ene kant is erintensieve landbouw. Het landschap is herscha-pen in egaal groene graslanden, die jaarlijks tot5 maal gemaaid worden, en akkers.Weidevogelsen bloemen kunnen in deze landschappen geenstand meer houden. Hier zien we de intensiefste

landbouw van Europa en dat vraagt om com-pensaties zodat de oorspronkelijke natuurwaar-den toch nog kunnen overleven in reservaatde-len. De andere kant wordt extensief begraasd ofverschraald door jaarlijks maaien. Natuurpuntwerkt hier samen met landbouwers uit de buurtvia begrazing, maaibeheer en nabegrazing(begrazing na een maaibeurt). De botanischerijkdom die hierdoor ontstaat is verbazend. Ookde dieren profiteren hiervan.Wulpen, grutto’s enkieviten komen weer broeden omdat zij hier eenveilige en rustige broedplaats vinden . Nogsteeds broeden jaarlijks een 70 tal grutto’s,ongeveer 23 koppels wulpen en vele kieviten inhet vochtige weidegebied. De jongen vinden inde bloemrijkere reservaatdelen meer voedsel,dekking en variatie zodat ze veel kans hebbenom vliegvlug te worden .Origineel zijn trouwens de veertig ezels, die hetgebied begrazen. Deze beesten wegen weinig enmaken dan ook de mulle bodem niet stuk. Zeeten zo goed als alles en zijn dus een natuurlijkebestrijding voor de akkerdistels die zo graag inbemeste weiden groeien.Je bent welkom om het gebied, met ezels en al,te komen ontdekken.

Nieuw Europees projectHet Turnhouts vennengebied ligt in het noorden van de Antwerpse Kempen. Het projectgebied is 1150 ha groot waarvan

276 ha in beheer van Natuurpunt. Het vennengebied was ooit bekend om haar soortenrijke vennen en heide. Deze rijkdomheeft het gebied te danken aan de ondiepe klei die hier voorkomt en zo unieke situaties creëert. Natuur staat hier echter onderzware druk en veel is al verloren gegaan. De belangrijkste bedreigingen zijn versnippering van leefgebieden en populaties,intensieve landbouw en verbossing op grote schaal.In het gloednieuwe Europese Life-project rond de Turnhoutse vennen werken Natuurpunt, de Vlaamse Landmaatschappij enhet Agentschap Bos en Natuur nauw samen. Het is de bedoeling om het vroeger typisch landschap van Noord-Turnhout te res-taureren. Als doelhabitat dient een heide- en vennenlandschap, afgewisseld met heischrale graslanden te worden bereikt.Door de goede samenwerking met het Agentschap en meer in het bijzonder de projectcoördinator Mario De Block kreegNatuurpunt de in het gebied gelegen eigendommen van het Agentschap in beheer. Daardoor beheert Natuurpunt nu meer dan 300 ha. De deelname van de VLM (Vlaamse Land Maatschappij) stelt de initiatiefnemers in staat om ook grootschalige werken uit te

voeren die zowel de natuurwaarde verhogen als de openstellingvan het gebied voor recreanten mogelijk maken. De Hoogmoerheide werd ooit door de mankracht van vrijwilligersvan een gedegradeerd bos omgetoverd tot een prachtig heidege-bied. De VLM zette daarna de grote middelen in om Klein Kuylenen het Weversgoor her in te richten. De volgende stap is het ont-sluiten van het gebied voor de recreant met onder andere beweg-wijzerde wandelpaden en een uitkijktoren die zicht geeft op hetrijke vogelleven van de vennen. De stad Turnhout voert tevens een vooruitstrevend natuurbeleid.Zij houden de karakteristieke zandwegen open en subsidiërenallerlei natuurwerkzaamheden zoals plaggen. Het gebied wordtdan ook niet alleen interessant voor natuurliefhebbers maar ook voor wandelaars, ruiters en mountainbikers.Foto: Misjel Decleer