Vrienden van Bali in2006

Hoe het verder ging met ons project in Lovina

Delen uit het reisverslag door Saskia en Arjen21 april- 12 mei 2006

2

Inleiding

In het voorjaar van 2005 startten wij, na denodige voorbereidingen, ons project in Banyualit,Noord-Bali. De bouw van een nieuw restaurant enwoonhuis voor onze vrienden Mangku en Ayu enhun kinderen Agus, Desi en Indah. We maaktende sloop van de oude gebouwtjes mee, deceremonie voor de ‘fundasi’ en het leggendaarvan. Daarna kwamen er de beelden vanvrienden, die in de zomer en het najaar Balibezochten en een kijkje gingen nemen. Kort nakerst kon een en ander ingewijd worden. Onzevriend Eddie woonde de ‘upacara’ bij.

Voorjaar 2006 is het weer onze beurt. We gaanzelf kijken! Met in het achterhoofd de berichtendat nog lang niet alles klaar was, hielden we ookwel rekening met nog een enkel extra project.

Samen met Saskia hield ik drie weken eenvakantiedagboek bij. Daaruit volgen hier ingekortde dagen dat we bij Ayu en Mangku waren. Zokunnen als onze gewaarde donateurs een ideekrijgen wat er met hun bijdrage is gebeurd!

Vrijdag 21 en zaterdag 22 april 2006

Vliegen via Kuala Lumpur

De Bali-bende van vier

Arjen: Met Ed en Sas naar Bali! Vier jaar geledenwaren ze voor ’t eerst mee, nu is het er weer vangekomen. Carry brengt ons op 21 april naarSchiphol. Eerst 11_ uur naar Kuala Lumpurvliegen – en die tijd gaat vrij snel, doordat je nuelk moment een film kan laten beginnen uit hetgrote aanbod. Kuala Lumpur is een mooieluchthaven. De vier uur wachttijd zijn redelijk snelom en om tien uur lokale tijd vliegen we verder,om tegen één uur op Bali te landen.

We zijn er!

Twee uur eerder dan verwacht, we hebben onsvergist! Maar als we door de controle zijn en detassen hebben, loopt het al tegen tweeën. Ik koopeen simcard en bel met Desi, die zegt dat Mangkuen Ayu om twaalf uur zijn weggegaan, dus vanafhalf drie zijn ze te verwachten. Inderdaad, evendaarna komt een oud wit busje aanrijden enwordt er gezwaaid. Ayu, Mangku en chauffeurWayan stappen uit en lopen op ons toe. Mangkumet langer haar en een grijze snor en grijs sikje!Wat heerlijk om ze weer te zien! We omhelzenelkaar - wat bijzonder toch, deze vrienden!

Alles inladen, ik naast Wayan en Mangku op devoorbank, daarachter Ayu en Car, daarachter Sasen Ed. Ik film ‘t een en ander, ook in de auto,veel hilariteit. Het busje heeft piepende remmenen ruikt binnen flink naar uitlaatgas. Ach, weoverleven ’t wel. Het drukke Kuta door, dan naarhet noorden, de regenachtige bergen in, groen,groen, groen! Rond vijven rijden we Singaraja inen via een mooi klein weggetje de desa doorarriveren we even later in Banyualit.

Desi verwelkomt ons enthousiast. Wij kijken onzeogen uit in het nieuwe restaurant. Wat is datschitterend geworden. Een stuk ruimer dan hetoude en erg mooi ingericht. Mangku noemt het“klassiek natural”. Veel bamboe (plafond,pilaren), ventilatoren, mooie tegels op de vloer,een mooi afdakje bij de ingang naar de keuken,de groene wand aan de achterkant vol planten enstromend water uit een bamboepijpje. Aan destraatkant half hoge muurtjes, daarvoor nogmooie planten en bomen langs een klein terras.Rechts springt het restaurant in voor een kleineparkeerplaats. Alles heerlijk open dus, en hetgeheel is harmonieus. We voelen ons meteenthuis.

3

Een eerste lekker bakkie koffie

We drinken met elkaar thee en koffie. Mangkuzegt voortdurend hoe blij hij is dat wij family erzijn. We delen de geschenken uit. Agus schuiftaan, Indah even later ook. De mokken die ik bijde Hema hebben laten maken, ieder met een fotovan hen zelf (van ons vorig bezoek), vallen zeerin de smaak. Evenals het shirt voor Mangku, dehorloges van Sas voor Ayu en Desi, het geurtjevoor Ayu en de kettinkjes voor Ilu en Indah.

Net nog voor het donker wordt, kijken we ookboven. Eerst naar de grote trots: de huistempelop de tweede verdieping, met een prachtige bale-bale (zo’n typisch Balinese verdekte zitplaats) eneen mooi uitzicht over Banyualit. Veel groen enoude, rode dakpannen gelukkig nog. Maar liefstvijf kleine huistempeltjes staan er, de betekeniszullen we nog wel eens leren. Het woonhuis op deeerste verdieping is echter nog niet veel meer danvijf kamers waar het fijne pleisterwerk, tegels opde vloer, deuren etc. nog ontbreken. Hier moetnog veel gebeuren. Maar de kinderen hebben welallemaal een eigen kamer, hoog en droog! Er iseen open ruimte om te zitten, een groot stukvloer is nog ongebruikt. De volgende morgenvertelt Mangku dat daar onze kamer zal komen.Hij is heel serieus: als we met pensioen gaan,moeten wij daar komen wonen.

Weer beneden zijn er gelukkig drie stel eters, dushet geschenken uitpakken wordt verstoord. Maaktniet uit: gasten betekent wat verdienen! Latergaan wij met elkaar aan tafel, heerlijke loempia’s,saté, urap-urap, emping. We zitten te smullen. Naafloop doen we de laatste pakjes. Cultuurverschil:wij zien ze graag uitgepakt worden waar we bijzijn, zij nemen ze eigenlijk liever onuitgepakt inontvangst. Tegen half tien, na de kopi bali(heerlijk), willen de luiken wel dicht en zoeken wede kamers op: selamat tidur!

Zondag 23 april

Sarongs kopen en kooklessen

Arjen: We slapen, dommelen, liggen stil tot negenuur. Als ik naar voren loop om te filmen, laatMangku me boven zien wat hij nog allemaal vanplan is. Ayu laat me de kleine en nog geheel nietbetegelde mandi kamer zien, ook daar is nog veelwerk. Met z’n drietjes praten we over detoekomst. Ik vertel dat Rob en Peter € 135 meehebben gegeven en dat wij dat graag aanvullenvoor een nieuw project. Wat hebben ze ’t liefst?Schuld aflossen, deuren voor de kamers, tegelsvoor de kamar mandi? De deuren zijn het meestgewenst.

De eerste indrukken van het restaurant

Veel kan er van het eigen inkomen nu niet af, deschool voor de kinderen kost veel. Mangku wilbovendien graag dat Agus na afronding van demiddelbare school, deze zomer, de tweejarigetoeristenopleiding gaat doen. We besluiten datMangku naar de prijs voor de deuren gaat.informeren en dat we het tegelen van de bad-kamer met de gift van Rob en Peter bekostigen.

Vooraanzicht Sunset Ayu Restaurant & Bungalows

4

De entree en het terras voor ‘lookie, lookie’

Tien tafeltjes in het ruime restaurantgedeelte

De huistempels op de 2e etage

Uiteindelijk is het andere spul ook wakker engaan we ontbijten, empat (vier) nasi goreng! Watkan Ayu toch heerlijk koken. Na het ontbijt lopenwe met Mangku door het straatje naar het strand.Mangku loopt trots met ons mee. Meisjes envrouwen komen naar ons toe en willen van allesaan ons verkopen.

De bale-bale bij de huistempel

Ayu en Ilu in de nieuwe keuken

“s Middags nemen we de bemo naar LvinaCentral. We eten bij de Thai een lekker soepje,saté en salade met verse garnalen. Voor Balinesebegrippen erg duur gegeten, met drinken erbij €10. Onze buikjes zitten vol en we lopen richtingstrand. Maar dan moet je wel langs diversemannen die horloges willen verkopen, vrouwendie sarongs in de aanbieding hebben en meisjesdie kettingen en andere sieraden in een doosjeuitstallen. Er is bijna geen toerist, dus we wordenaardig bezig gehouden door de verkopers. Edkoopt een Balinees overhemd en Car een sarong,die heeft ze nog niet….

Een lekkere wandeling volgt over het strand enachter de oude huisjes langs van de mensen dienog direct aan het strand wonen. Caroline kooptonderweg nog drie parelkettinkjes. Zien er leukuit en staat haar goed. Ik was al een stukdoorgelopen, helaas het mag niet baten. Het isgoed warm en vochtig onderweg. We krijgen deeerste regenbui over ons heen, erg is dat niet.Nat zijn we toch al van het zweten en het duurtniet lang. Bij Café Dolphin wat drinken. HappyHour start hier op ons verzoek wat vroeger!

5

De ‘zitkamer’ voor de familie op de eerste etage

Indah’s kamer

Na het mandiën zitten we nog even te kletsenmet de familie. Car leert Desi sudoku’s te maken.Weer wordt ons een verrukkelijke maaltijdvoorgeschoteld met tonijn in bananenblad,gefrituurde tofu, perkendelletjes, rudjak. Heerlijk.Na afloop praten we over de deuren. Er is algesproken met de deurenmaker, eind van demiddag. Goede teakhouten deuren metbescheiden decoratie, kosten Rp. 600.000. Ed enSas besluiten een deur te adopteren, wij doenvoorlopig de andere vijf. En morgen, spreken weaf, gaan we bij de Chinese groothandel inSingaraja naar tegels voor de kamar mandikijken.

Maandag 24 april

Over dolfijnen, tropische vissen enbadkamertegels

Arjen: Zes uur op, we gaan varen met Mangku.Ayu maakt ons, na opnieuw een nacht met weinigslaap, even voor zessen wakker. Ed en Sas zijn alkant-en-klaar, net als Mangku. Eerst gaan we op‘dolfijnenjacht’. En dat lukt! Soms dichtbij, soms

verder weg zien we hun vinnen en een enkelekeer maken ze een mooie duik boven het wateruit. Moeilijk om te filmen maar dat lukt een paarkeer. Geweldig! Rond half acht varen we naar desnorkelplek. Mangku voert ze brood en ze eten uitonze hand. Het koraal is niet zo geweldig maar devissen zijn mooi. Rond negenen varen we zeertevreden terug. Lekker het zeewater afspoelen endan aan de nasi goreng.

Schipper Mangku: het gaat goed!

Half elf stappen we in de rode Toyota, op naar degroothandel om tegels te kopen. Wij moeten dekleur bepalen van Mangku. In een grote hal volmaterialen zoeken we in overleg met Ayu eengroene vloertegel en heel lichtgroene wandtegel.Totaal Rp. 1.030.000, ca. € 100. Dat kan mooivan de gift van Rob en Peter. Sas en Ed geven ernog een mooie groene mandibak bij. Apart hoor,in de hal liggen overal hondjes lekker te slapen ofrond te kijken, ’t stikt ervan. Op de terugwegnieuwe snaren gekocht voor de gitaar van Agus,want als het even kan willen we ’s avonds welmuziek! ’s Middags even met Car naar ’t strand.Ze houdt het in de hitte net een uurtje uit, ik inde schaduw op een stoeltje van Dolphin.

Tegels voor de kamar mandi

6

Zo leer je oelekken

Om drie uur beginnen de kooklessen van Ayuvoor Ed, Sas en Car. Rendang, serundeng,perkendellen etc. Ondertussen check ik hetgefilmde tot nu toe en film nog de eersteverdieping en de huistempel. ’s Ochtends heb ikal samen met Ayu’s broer op de eerste verdiepingde kamers opgemeten. Voor het woonhuisbetekent het 80 m_ tegels op de vloer, dat komtop € 280. Nog even over dit extra projectnadenken. Ik geef Ayu Rp. 5.000.000 voor zesdeuren (€ 360,00) en badkamer (€ 150,00) encement etc. Ze is er verlegen en blij mee. Wijbedenken dat we voor de deuren wel eensponsoractie in Nederland op touw kunnen zetten,zodat wij de vloertegels en het cement enarbeidsloon daarvoor voor onze rekening kunnennemen.

Intermezzo

Verhaal van Mangku

“This is my story”. Toen Mangku zeven jaar was,vertelde hij ons gisteren, overleed zijn vader. Zijnmoeder hertrouwde met een man die Mangku‘Oom’ noemde en die niet vriendelijk voor Mangkuwas. Al vroeg ging hij het huis uit, enkel de lagereschool afgemaakt. Zwierf over Bali op zoek naarwerk, werd ‘knegt’ op een bemo en later zelfchauffeur. Ging grote vrachtwagens rijden naarJava, sliep in de truck. Tot hij Ayu ontmoette enop 12 oktober 1986 met haar trouwde, toenveranderde zijn leven, ging het beter. Omdat zezelf zo weinig scholing hebben gehad, willen zegraag dat hun kinderen verder leren en studeren.´Ja, brother, this is my story.´

Rond vijf uur lopen we naar ’t internetcafé vooreen tweede bericht en daarna drinken we dicht bijhet strand, happy hour, een lekker biertje metelkaar. Wat is dit toch een luxe leven, wat is ditgenieten! ’s Avonds smullen we van het eten datdoor de kookclub is voorbereid. Gezellig met z’nallen aan tafel, al moet Ayu ook het ene stel eters

bedienen. Na het eten spelen Agus, een vriendvan hem en Mangku muziek. Jaren ’70popnummers, Sas kent ze allemaal. Ook eenenkele traditional, die Ayu lekker vals mee zingt.

Dinsdag 25 april – 30 april

Enkele (foto) impressies van onze tripover Bali

Mangku brengt ons de volgende dag, dinsdag 25april, naar Ubud, waar we een auto huren vooronze trip over Bali.

Kelinci te koop bij Danau Batur

Na een dagje wandelen (jalan-jalan) in Ubudrijden we woensdag 25 april naar het oosten vanBali, naar Tirta Gangga. In de prachtigebungalows van Cabe Bali vieren we op 28 aprilSas’ verjaardag. Die middag komt, volgens eengeheime afspraak tussen mij en Ayu, de helefamilie uit Banyualit, ons als verassing opzoeken.’s Avonds levert dat een echt feest op, met eenheerlijke maaltijd met z’n allen in Cabe Bali enmooie cadeaus voor Sas.

Pura Ubud

7

Naast de schitterende rijstvelden hier zijn ookonze vriend Gedé Wangsa en de zilversmid Madeeen goede reden om naar Tirta te gaan. Opnieuwhebben we voor Gedé varkentjes gekocht enkopen we bij Madé prachtige sieraden.

Oogst in de rijstvelden boven Ubud

Hindoeistisch heilgdom Goa Gajah (olifantengrot)

De rijstvelden rond Budakeling

De jarige met trouwe echtgenoot voor de GunungAgung

Eenvoudige bamboehuisjes komen ook nog voor…

Sas krijgt een prachtige sarong met slendang

8

Gede legt uit hoe het met de rijstbouw gaat

Mangnifieke rijstvelden rond tirta

Hard werken in de sawahs

Uitzicht vanaf Ababi

Lief echtpaar

9

Intermezzo

Het verhaal van Madé

Madé, van Cabe Bali, houdt van een goedgesprek. Gisteravond na het vertrek van Ayu enMangku, vertelde hij over zijn toekomst. Defamilie is hard aan het sparen voor de crematievan opa, met een hoge toren. Zo’n dure crematiedwingt veel respect af, verschaft status. Allefamilieleden zullen komen, ze hebben wel tienvarkens nodig. Madé stelt er zijn eigen huwelijkvoor uit, eerst sparen voor de crematie. Hij is al28 maar op Bali hoef je niet heel jong te trouwen.Soms gebeurt dat wel: dan was er een ‘accident’en ongetrouwd een kind krijgen, isonvoorstelbaar.

Maar wat anders, hij vindt pappa Mangku en Ayuerg aardig. Ze hebben een grappig dialect, daar inSingaraja. Veel leuker dan in Denpasar, dieknauwen, net als de Australiërs. En ze praten laagBalinees, dat is tenminste goed te volgen. Eenpaar woordjes midden-Balinees zoals bijvoor-beeld de Brahmanen spreken – want je weet, opBali is er een kastensysteem – nee, dat kan hijniet. Ja, en dan heb je van die lui die hebben inhet buitenland gewerkt en flink geld verdiend endan voelen ze zich in de desa boven iedereenverheven. Van die lui houdt hij niet, bah. Het gaattegenwoordig ook alleen maar om geld. Vroegerbestond er nog echte burenhulp maar die is ookaan het verdwijnen. Iedereen wil geld voor zijnhulp hebben. Jammer dat dat verdwijnt.

Ja, alles wordt duurder. Vooral de bensin: daarworden de arme mensen vooral door getroffen. Erkwamen demo’s in Jakarta en Den Pasar en nukomt de regering de echte armen (dan heb jegeen mooi huis, brommer of auto, de kepala desacheckt dat) tegemoet met een subsidie van Rp.100.000 per maand per kind, zodat hetschoolgeld gehalveerd is. Dat is een goedemaatregel. Wel Madé, wij gaan naar bed. Ja goed,ik heb nog veel te doen. We zien elkaar morgenweer.

Daar liggen ze voor de verkoop…

Sas met Bea

Voor Peter’s restaurant Frezza! weten we een kiloverse vanille in te slaan. Na heerlijke dagen opdeze koele plek keren we terug naar Lovina, ommet onze vrienden Galungan te vieren.

Maandag 1 mei

Arunia’s silver en de Pura Batur

Arjen: Nog eenmaal hier in Cabe Bali metzonsopgang op, zes uur. Lekker wakker wordenmet zwemmen, daarna lezen en muziekje op deminidisk. Car volgt rond zevenen, we pakken delaatste spullen in. Om acht uur zitten we aan hetontbijt en ligt alles al in de auto. Het laatstegesprek met Madé, die we bedanken met watextra’s voor alle goede diensten. Hij vertelt datiedereen heel erg druk is met Galungan, eensoort kerstfeest voor de Balinezen. De kinderenhebben, horen we later van Ayu, twee weken vrij.Madé klaagt over de corruptie: vandaag 1 meizullen er wel weer flinke demonstraties zijn inJakarta. Wel, we hopen elkaar volgend jaar weerte zien en Selamat Galungan.

10

Rond negen uur rijden we de hobbelweg af,richting Budakeling, Arunia. Manlief zit dikbuikigop de bale-bale de krant te lezen. Madé komt eraan, laat met trots zien wat ze allemaal gemaaktheeft. Prachtig geworden, de zilveren en goudenoorbellen voor Car (naar Nederlands voorbeeld),een armband en twee kettingen en ‘eieren’ voorHeleen en de spullen voor Sas (verjaardags-cadeau van Ed). De meiden zijn er erg blij mee enwij dus ook.

Met Made gaan we nog naar haar land kijken datze in Sibetan kochten boven op een heuvel,midden in het gebied waar de beroemde Oost-Balinese salak wordt verbouwd, de slangenvrucht.Na de koffie rijden we er heen met Madé. Eenschitterend uitzicht. Rond half een nemen weafscheid. Wat een leuk mens is dat! Tot onzeverbazing is ze overigens doodsbenauwd vantjitjaks, merken we. Gillen, letterlijk.

Zusjes?

We gaan rijden, het bochtige parcours omhoognaar Kintamani, via Rendang. Hoog bovenDananu Batur eten we in een klein tentje eenlekker bord nasi goreng. Daarna kronkelen we deberg af, nadat we een prachtige tempel hebbenbezocht: de Pura Batur. Prachtige gouden deurenen hoge meru’s: de torens met een veelvoud vandaken boven elkaar. Bij de afdaling, ook bocht nabocht, hebben we zelfs regen, maar als we rondtien voor vijf Singaraja naderen, schijnt de zonweer. Even later staan we voor Sunset, waar dehele familie al vanaf tien uur ‘s ochtends met depenjor bezig is. Enthousiast elkaar weer te zien.Ayu’s broer is al tegels aan het zetten in dekamar mandi. Na een kopi bali duikt Car dekeuken in; er wordt weer voor ons uitgepakt metvis, onder andere barracuda, op de grill, kip,urap-urap, emping en vissoep. Met z’n allen zittenwe om half acht aan de grote tafel gezellig teeten. Met name de barracuda is heerlijk. Alstoetje is er doerian. Niet slecht deze keer, al blijfthet een vreemde smaak en machtig spul. Ed weetniet hoe snel hij het uit moet spugen; Sas vindt

het even vies. Mangku zegt grijnzend tegenCaroline ‘Your hair is like doerian!’.

Als rond half tien Ed, Sas en Car al naar de kamergaan, blijf ik nog even praten met Mangku, Ayuen Agus onder andere over het hindoeïsme, overhet leven in Nederland en de cultuurverschillenmet Bali. Ik leg uit dat het niets voor Desi zouzijn, studeren in Nederland. Leuk, zo’n gesprek,maar tegen half elf begin ik ook de vermoeidheidte voelen. Morgen weer verder, plan-plan, step bystep. Salamat Tidur!

Dinsdag 2 mei

Met Ayu naar de pasar

Saskia: Mijn beurt om weer te schrijven. Wehebben wat onrustig geslapen. Caroline hadnatuurlijk een mug om haar heen en voordat zedie te pakken had, was de halve nacht al om. Eden ik zijn rond half zeven wakker, maar wegingen ook vroeg naar bed, zo rond half tien.Eruit en aankleden. Ar is ook al op. Caroline komtwat later, ondertussen het ontbijt besteld. AlleenArjen neemt nasi en de rest toast met ei, fruit eneen jaffel. Na het ontbijt gaat Agus de penjor inde grond zetten. Prachtig gemaakt. Daar is dehele familie de hele dag mee bezig geweest. Wateen werkverschaffing. Het staat echter welfeestelijk in de straat.

De Penjor staat

Daarna met Ayu en Desi in de auto naar de marktin Singaraja. Het is warm, zeg maar erg warm enklef, en ontzettend druk op de markt die overdektis. De ‘parkir’ helpt Arjen om de auto te parkerenen fluit driftig op zijn fluitje om Ar ruimbaan tegeven en de brommertjes te laten stoppen. Eerst

11

neemt Ayu ons mee om sarongs te kopen. Edheeft gauw zijn keuze gemaakt. Hij neemt eensarong met slendang, die op die van mij lijkt, dieik als cadeau heb gekregen van de familie voormijn verjaardag. Er moet nog een Balinesefeestmuts bij. Ik heb geen idee hoe dat heet. Wiehet weet, mag het aanvullen. Ed heeft een kleinkoppie, dat is dus makkelijk. Voor Arjen is hetveel moeilijker en uiteindelijk neemt hij er een diehij nog om zijn hoofd moet knopen. Arjen slaagtook voor een nieuwe sarong met slendang (meertraditioneel).

Desi is bezig met tunieken te bekijken. Datvinden de meiden ook wel wat. Echter, Caroline iste breed en voor haar lukt het niet. Misschien eenmeer traditionele, want die is elastisch. Wehebben de hele markt afgelopen, tussen al diemensen en warmte door. Sas kiest een lichte rozekebaya voor op haar sarong, voor Indah kopenwe een leuke oranje exemplaar. Nu gaan we opweg naar de groenten en fruit. Die aankopen zijnsnel gedaan. Ayu weet wat ze wil hebben en waarze moet zijn. Ar wil graag avocado. Deze zijnechter nog allemaal te hard.

Keurende blikken van Ayu en Desi

Nee, er zijn geen avocado’s vandaag!

We zijn even na twaalven terug bij Sunset. De tijdvliegt. We drinken wat en bespreken wat wevanmiddag zullen doen. We besluiten omwederom tussen de middag Thais te eten inLovina Central, daarna door naar de hotsprings eneind van de middag zal Ar Ilu naar haar oudersbrengen in de bergen voor Galungan. Zo gezegd,zo gedaan. De Thai is weer heerlijk.

Daarna door naar de hotsprings. We zijn hier vierjaar geleden ook geweest. Toen was het gigadruk; vandaag niet. Een handje vol locals en‘toeris’. De bronnen zijn zwavelhoudend en warm.Je koelt niet echt af maar leuk is het wel. Car enik doen alsof we synchroon zwemmen en liggen ineen deuk. Het moet nog op de foto dus overdoen.Na even zwemmen en rond kijken naar demensen terug richting Banyualit. We stoppen opde terugweg bij een supermarkt voor de aankoopvan de plaatselijke wijn (komt uit Noord-Bali) ennemen een twee liter pak mee. Ar & Ed gaan Iluwegbrengen. De meiden helpen Mangku metfelgekleurde vaandels op stokken te zetten die degrond in gaan voor het restaurant.

Tactisch beweegt Sas zich voor Ed’s buikje…

Het is een mooi gezicht. Daarna gaan we onderde bezielende leiding van Ayu de keuken in omhet diner voor te bereiden. Wat een werk allemaalmaar het resultaat mag er zijn. Saté Lilit (tonijnmet kokos en kruiden) en een hele kip metkruiden, die drie uur lang moet stomen inbananenbladeren (Ayam betutu). Het smaaktallemaal heerlijk en met de witte wijn erbij, is hetfeest compleet. Na het diner moeten er nogbakjes worden gevlochten van stengelskokospalm. Hier wordt morgen rijst in gedaan endan moet het twee tot drie uur garen en stomen.Ayu probeert Caroline het vlechten te leren ….. Ubegrijpt, handig als Car is, lukt dat niet echt.Iedereen moet er hard om lachen maar Car doethaar best. Zotte bek erbij en tong uit haar mond.Desi en Indi zijn er duidelijk meer bedreven in.We eindigen de avond met een lekker bakkie kopien gaan laat, na tienen, naar bed. Tot morgendan is het feest: Galungan.

12

Woensdag 3 mei

Galungan

Arjen: Galungan vindt om de 210 dagen plaats, inde elfde week van de Balinese cyclus. Het is hetfeest ter ere van de schepping van hetuniversum. De periode van festiviteiten bereikteen hoogtepunt in Kuningan, het BalineseAllerheiligen, aldus de Capitoolgids Bali &Lombok.

Valt niet meer, lontongbakjes vouwen

Vandaag is het zo ver. Eddie had in Nederland alde Balinese kalender nagekeken of we eenbijzondere dag konden meemaken en dat bleekdus Galungan te zijn. Dit jaar op 3 mei. Wehebben ons reisschema aangepast om die dag bijAyu en Mangku te zijn. Ik sta weer om zes uurop, net voor het licht wordt. Ayu vertelt dat ze omhalf vijf is opgestaan om de voorbereidingen af teronden.

Met grote zorg klaargemaakte offergaven…

Gisteren is ook al veel gedaan, zoals de penjoropzetten, de huistempels met prachtige met goudbedrukte doeken extra mooi maken, het huis ende huistempels met kleurige vaandels versierenen er prachtige parasollen bij plaatsen etc. In de

keuken staat een grote tafel vol met‘fruitmandjes’, die straks mee naar de tempelgaan en op verschillende plekken in het huisworden gezet. Zelfs een aantal dienblaadjes metkopjes met Bali kopi en suiker erin staan klaar,blijkbaar houden de goden ook wel van een‘lekker bakkie’. Een mandje blijft beneden voor degrootouders die wel al overleden zijn maar nogniet gecremeerd zijn. Iedereen loopt prachtiggekleed rond. Indah heeft haar nieuwe oranjekebaya aan, die we gisteren op de markt voorhaar hebben gekocht. Desi heeft een witte bustiermet daarover een blauwe kanten kebaya op eenwit met zwarte sarong. Agus en Mangku zijngeheel in het wit, prachtig. Mooi ook om te zienhoe iedereen mee doet in alles mooi te maken.

Met Mangku, Desi en Indah, de meiden dragenbeide een grote mand, loop ik mee naar detempel vlak bij het strand, de Pura Segareh, waargebeden wordt voor het welzijn op zee. Desi enIndah voeren de plechtigheden uit onder toeziendoog van Mangku, die lekker een Dji Sam Soerookt. Even later bidden Mangku en Indah op hetstrand, gelukkig zijn Car, Sas en Ed dan inmiddelsgearriveerd en zien ze Indah een mandje metoffers boven de zee uitstrooien, alleen het eitje enhet mandje gaan mee terug. Desi offert bij eengrote boom op het strand. Mangku laat zijn bootzien, die hij knaloranje heeft geschilderd.

Na al deze werkzaamheden wordt het tijd voormakan pagi, natuurlijk nasi goreng. De mooiekleren mogen weer even uit voor watgemakkelijkers. Agus heeft me inmiddels geleerdhoe m’n nieuwe traditionele sarong om te doen,slendang er in dezelfde kleur bij en de Udeng, hettraditionele hoofddeksel. We besluiten de echtedesa aan de andere kant van de doorgaande wegte gaan bekijken. We bekijken de Pura Dalem, dievorig jaar gerenoveerd is, lopen langs het kantorkepala desa en krijgen bananen van een lief steldat met de huistempel bezig is.

Bidden voor de god van de zee

13

Via het nieuwe Melka keren we terug. Protserig,ongezellig en met een idiote dierentuin waar eenprachtige orang oetang alleen in zijn hok zit.Verderop zitten twee gibbons. Het idiootste moetnog komen: Dolfijnen in een kleinzoutwaterbassin. De Duitse eigenaar heeft dankzijzijn relaties met voormalig president Habibi goedgeboerd en smijt dus nu met geld. Gasten? Niette bekennen. We eindigen ons rondje bij hetstrand, een biertje.

Car gaat in de keuken helpen, verse pindasausmaken, saté rijgen. De Beekjes gaan, hoe kan hetook anders, een tukkie doen. Om vier uur lopenCar en ik, snel sarongs etc. weer aangetrokken,met Mangku en Desi mee naar een dienst in dezeetempel. Prachtig geklede vrouwen metmanden vol offergaven, die op de verhoging voorin de tempel worden gezet. De mannen in wit ofcrème – op het gras gezeten – zijn druk aan hetberaadslagen over de renovasi van deze tempel.Om half vijf begint de priester samen met deandere priesters (twee voor echt en één reserve)op een bale-bale gezeten voor te lezen, te bellen,aanwijzingen te geven aan vrouwen die bij deoffers handelingen moeten verrichten.

Mangku en Desi in de zeetempel

Vooral de samenzang is prachtig, Santi, Santi,Santi. Het bidden met de handen samen bovenhet hoofd, soms wel, soms niet met bloem-blaadjes tussen de vingers geklemd. Er wordtwierrook gebrand en de dienst eindigt met hetsprenkelen met heilig water: drie keer drink jehet van je handen op, de vierde keer strijk je hetin je haar. Na het laatste gebed volgen nog demededelingen over de komende ceremonies. Stijfvan anderhalf uur lotuszit lopen wij in de stroomtempelgangers terug.

Vrijwel direct volgen nu de voorbereidingen voorhet bidden in de huistempel, het word al donker.Mangku zit voor de huistempel, Ayu naast hem.Wij met zijn vieren erachter. De goden wordengedankt, onder andere voor onze hulp, vertelt

Ayu ontroerd. Mangku herhaalt onze namen inzijn gebeden, het is een indrukwekkend moment.Ook Ed en Sas zijn diep onder de indruk. Hiernabrengen we het eten naar de bale-bale voor dehuistempel (op de tweede verdieping) engenieten wij van de heerlijke soto ayam, delontong, twee soorten saté, de emping en nogeen heerlijk glaasje wijn uit de Hatten-doos.

Mangku praat over de familie, dat hij ons geldniet wil verkwisten maar goed wil gebruiken, dathij weet dat het uit ons hart komt. Wij bieden alscadeau het geld voor de tegels in het woonhuisaan en Mangku is niet echt verrast: Ik wasimmers al eerder met Ayu’s broer alles aan hetopmeten. Ayu ontroert opnieuw: ze is zodankbaar met onze hulp! Beneden drinken wij nadeze bijzondere avond nog koffie. Het loopt tegentien uur, tijd om te slapen.

Eten tijdens Galungan op de bale-bale bij de huistempel

Donderdag 4 mei

Een dagje met de meiden

Arjen: Het blijft heerlijk met de zon opstaan,genieten van de ontwakende dag. Veel teschrijven, dat ga ik wat later aan tafel in hetrestaurant doen. Ik kijk de video terug om allesgoed op een rijtje te zetten. De rest van de Ayu-familie is druk aan het vegen en opruimen. Sas,Ed en Car volgen rond acht uur. We makenplannen. Stralende gezichten als we Desi enIndah vragen de hele dag mee te gaan, we willennaar Jacaraga, de beroemde tempel daarbekijken.

Bij de bank RCA aldus een rekening geopend.Daarna halen we Car, Sas, Ed en Indah op bijHardy’s. Indah loopt te stralen met een Barbie-pop die ze van ons heeft gekregen. We rijdeneerst naar de Chinese tempel bij de haven enbezoeken die. Boeiend, het verhaal van onze gidsover de Chinese cultuur en de Chinese minderheidin Indonesië. Desi en Indah kijken hun ogen uit,hier zijn ze nog nooit geweest! Daarna drinken wewat in de koele zeewind op een pier die ze bij dehaven hebben gebouwd. De meiden kiezen dure

14

shakes (Rp. 5.000 – 50 ct. dus, een cola kostRp. 2.500). Terug bij de auto blijkt daar eenflinke deuk in de wielkap te zitten. De 15 meterverderop staande parkeerwacht heeft nietsgezien. Vreemd. We balen ervan. Ed zal proberenhet uit te deuken.

Langs mooie kleine weggetjes door de rijstvelden,steeds hoger richting de bergen, vinden we dePura dalem (dodentempel) van Jacaraga.Beroemd vooral vanwege de reliëfs waarop dekomst van en oorlog door de Nederlanders begin19e eeuw is afgebeeld. Auto’s, vliegtuigen, eenfietser, een kanon en een grote boot. Botteveroveringsdrift voor eeuwig in steen vastgelegd.De prachtige tempel betreden we keurig insarong, sledang etc. De tempel is zeer de moeitewaard en de drukpratende gids is enthousiast.

Verderop is, vertelt Desi, een mooie waterval.Daar rijden we naar toe en parkeren op hetsmalle zijweggetje. We zijn inmiddels inSallumpol. Over een slipperig paadje lopen wedoor prachtige natuur en rijstvelden langscacaobomen en koffieplanten naar hetuitzichtpunt. Aan de overkant van het dal eenindrukwekkende langgerekte waterval, evenverder een tweede. Het is een prachtig gezicht.Tevreden keren we terug. Volgens de kaartmoeten we van hier kunnen doorsteken naar hetgeboortedorp van Ayu. Ilu heeft al gevraagd of

De Pura dalem van Jacaraga

Desi haar komt ophalen, dus dat doen wij. Het iseven zoeken, uiteindelijk blijkt het het smalleweggetje te zijn, waar we al stonden voor dewaterval: net één auto breed, leidt dat ons doorde meest schitterende rijstvelden. Desi zitvreselijk in de rats of het wel lukt en is zeeropgelucht als ze de eerste huizen van Sudajiherkent. Hiervandaan is het niet ver meer van hethuis van opa en oma. Die zitten in hun warungnaast de dorpstempel en zijn verrast en blij onsallemaal te zien. Ze laten het bedje onder detoonbank in hun kleine warung zien, waar Indahnog steeds slaapt als ze bij haar grootouderslogeert. Ilu wordt opgespoord, ze gaat samen met

haar zusje mee naar Banyualit. We eten dodol eneen mandarijn; lekker, want de lunch is erbijingeschoten. Omdat Sas en Car om vier uurgemasseerd zullen worden, moeten we helaassnel verder. Ed en ik rijden met vijf meiden naarhuis. Ed neuriet: ‘Ik heb m’n wagen volgeladen …’

Voor een tempel trek je je mooie kleren aan…

Mooi, de air terjun

Ayu is druk voor een groep van acht gasten dielaat lunchen. Mooi, business. Met Mankgu bekijkik de voortgang van het betegelen en hij tekentop de vloer van het nog openliggende stuk van deeerste verdieping ‘onze kamer’. Voor deze reiswist ik niet dat die in de planning zat. Het moeteen mooie kamer van 4 bij 4,5 m worden met eenklein terras ervoor met daarboven een verdoorstekend afdak. Ik neem de maten op, wantMangku nodigt ons uit om zelf na te denken hoehet precies moet worden. Alleen de plek van dekamar mandi ligt al vast, want daar zijn de aan-en afvoerbuizen al aangebracht. Alles zit al inMangku’s hoofd.

Bij Warung Dolphin aan het strand drinken weeen biertje bij zonsondergang. De hemel kleurtmooi rood, de bekenden van het straatje (o.a.Arick, die nog steeds met een kruk loopt na zijnbrommerongeluk) komen langs. Wat later ookMangku die even naar zijn boot moet en dan een

15

glas bier meedrinkt. Hij vertelt over zijnmoeder, die twee keer een man verloor (detweede was Mangku’s vader). Terug in Sunset isalles in rep en roer: Een groep van elf man isaangeschoven aan ‘onze’ familietafel. Van etenmet elkaar komt dus nu niets. Wij genieten metons vieren van vis met Balinese saus,perkedellen, lumpia’s, emping uit de enormetupperwarebak, rijst. De groep van acht volgtnog rond half negen voor het diner. Een gidsbrengt ze hier en krijgt daarvoor 10% commissievan Ayu. Veel! Heel commercieel is die lieve Ayuniet: als de andere groep nog blijft natafelen,vraagt ze bijvoorbeeld niet of ze nog wat willendrinken.

Rond half tien, wij hebben zitten kaarten, schuiftze met Mangku bij ons aan. Zo, dat was werken.Veel beter dan al die stille weken hiervoor. En jeziet: als er eenmaal mensen zitten, volgen ermeer. Ed en Sas gaan rond tienen naar bed, wijblijven nog wat praten. Over de situatie inNederland, Sas haar hartoperatie, de tweeoperaties van Ayu (Rp. 4 en Rp. 5 _ mln.)Mangku dacht bij de narcose even dat Ayu doodwas. Hij heeft gehuild maar de opluchting wasgroot. Ayu vult aan: ‘De narcose was like drunk’.Ik overhandig de Rp. 3 mln voor de tegels op de1e etage, wat zijn ze er blij mee! Wel, nu is hetook voor ons bedtijd. Selamat tidur.

Vrijdag 5 mei –vrijdag 11 mei

De laatste week

De oude schildpad

Arjen: De reis gaat verder. We reizen door naarPemuteran, waar we in het prachtige Taman Sariaan het strand verblijven. Het is vooral bij heteiland Menjangan, zo’n drie kwartier varen van de

kust, geweldig snorkelen. Vlakbij is er een turtel-opvangcentrum, iets verder op het strand. Helaaszijn er geen kleintjes maar de oude jongens diezelfs geaaid mogen worden, zijn ook mooi. Delaatste etappe, op maandag 8 mei, loopt viaBanyualit naar Ubud.

Met gids Nono de boot in om te snorkelen

Saskia: Vandaag gaan we via Banyualit terugnaar Ubud. Maar niet voordat we eerst een lekkerontbijtje hebben gehad. We pakken onze spullenweer in en hebben dan nog tijd om aan het strandte luieren of te gaan zwemmen. Rond half elfrijden we weg van Pemuteran via Ayu & Mangku.We rijden nog even bij ze langs voor een kopi balien nasi goreng. De familie heeft niet stil gezeten.Er is cement en tegels besteld en reeds gebracht.Tevens zijn er deurgrepen met slot gearriveerdvoor de nieuwe deuren. De kamar mandi is bijnaklaar met betegelen. Al met al komt het nu bovenook een beetje op orde. Als we weggaan heeftAyu nog een little present voor de meiden. Voorieder twee tassen en een pak koffie. Voor Peter &Rob ook een little present with letter inside. Webedanken hartelijk voor de presents en gaan rondhalf twee verder op weg naar Ubud.

16

Het hang- en sluitwerk, tegels en cement voor deeerste etage

Arjen: Dinsdag 9 mei maken we nog een heerlijkewandeling rond Ubud, en de dag erop maken wede omgeving onveilig door op brommertjes tegaan rondtoeren. Onderweg stuiten we op eenheel dorp dat bezig is een tempelfeest voor tebereiden. Het levert prachtige plaatjes op.

Huistempels in Keliki

Donderdag 11 mei 2006

Selamat Tinggal

Saskia: Snik, de laatste ochtend. Het is half zevenals ik wakker ben. Eruit maar om te pakken.Gelukkig, alles kan erin, ook de gekregen engekochte cadeaus. Bij achten is het klaar en gaanwe aan het ontbijt. We genieten nog even van deomgeving en alle geluiden.

De tempel van Campuan

17

Vier kleine willempies…

Geweldige rijstterassen

Even later horen we de familie uit Lovina. Ook zijwaren vroeg op en reden naar hier om ons naarhet vliegveld te brengen. Dat is weer een hele ritheen (eerst 2 _ uur naar Ubud dan nog 1 uurdoor naar het vliegveld) en een hele rit terug. Zehebben nog niet ontbeten. We bestellen pannen-koeken voor ze en drinken met elkaar een kopkoffie en thee. Rond een uur of tien is onzeKippetjes plukken en mandjes vlechten…

taxi er, laden we in en gaan op weg. Dáág Ubud,mooie rijstvelden en lieve mensen, tot eenvolgende keer. Bij het vliegveld drinken we nogwat met de familie en daarna moeten we echtafscheid nemen. Bedankt voor alles en hopelijktot gauw. Veel gezwaai en een laatste blik.

Laatste familieportret van deze reis…

18

Half zeven, 11 mei: Goedemorgen Nederland!Carry brengt ons naar Leiderdorp. We gaan Fohalen en drinken koffie met elkaar. Rob heeftbloemen voor Car en mij. Na de koffie nemen we– na een intense drie weken vakantie – afscheidvan elkaar. Bedankt voor al die mooie dagen,gezelligheid en lachen.. Bali verdient het en nogmeer deze lieve Balinese familie in Lovina.

Arjen: Voor de recente investeringen ontvingenwe een gift van Rob en Marjan, Ariela en Adrian,pa en ma Beekma, pa en ma Vaneveld, Dick,Famke, Ed en Sas, Eddie, fam. Canten, Hans enCarry, Cecile en Chris en Marjan.

Graag zeggen we alle donateurs nogmaalshartelijk dank!!!

(En giften blijven welkom: Postgiro 4230470,t.n.v. Vrienden van Bali te Leiderdorp).

Dit is een uitgave vanStichting Vrienden van Bali,Leiderdorp, 14 augustus 2006