27-5-2011

1

Een kleine filosofie van pijn

Wim Dekkers

Sectie Ethiek, Filosofie en

Geschiedenis van de Geneeskunde

24 mei 2011

Het mysterie pijn (Gabriel Marcel)

• wat is pijn?

• pijn en lijden

• verbeelding van pijn in kunst en literatuur

• waarom bestaat pijn?

• is onze pijngevoeligheid toegenomen?

• pijn bij ouderen

Wat is pijn?

• “Pain is an unpleasant sensory and emotional experience associated with actual or potential tissue damage, or described in terms of such damage” (International Association for the Study of Pain, 1986, 2011)

• een onaangename sensorische en emotionele ervaring die in verband wordt gebracht met bestaande of dreigende weefselbeschadiging of wordt beschreven in termen van weefselbeschadiging

Pijn als ervaring

• subjectieve ervaring

• lastig (niet) objectief te bepalen

- pijnschalen

• „er zijn geen woorden voor‟

• „niet te beschrijven‟

• „niet te filmen‟

• pijn is „au‟ of als het zeer doet

Pijn en lijden

• (lichamelijke) pijn

- relatief ondoorzichtig voor de pijnlijder

- koliekaanval, jicht, pijn bij kanker

• (geestelijk) lijden

- verbonden met persoonlijke problematiek

- de lijdende mens weet waarom en waaraan hij lijdt

- voltooid leven - debat

27-5-2011

2

Lichamelijke pijn

• universele menselijke ervaring

• hoort bij het leven

• representaties in de beeldende kunst

Frida Kahlo: The broken column

8

(Verdwijnen van) pijn

• Philip Roth, Les in anatomie

• Hoofdpersoon: Nathan Zuckerman

• “Pijngolven die longitudinaal aan het silhouet van zijn torso ontsprongen, over de grond kronkelden, zich over het meubilair verspreidden, tussen de latten van zijn luiken door naar buiten glipten, zijn hele appartement vulden, het hele gebouw, alle ramen en sponningen deden trillen – het geraas van zijn uitgedreven aandoening dat weerklonk over heel Manhattan, en de avondeditie van de Post die van de persen rolde met de kop: ZUCKERMAN EINDELIJK ZONDER PIJN …” (Van der Geest, in: Oderwald, Neuvel, Hertogh, 2004, p. 60-61)

Waarom bestaat er pijn?

• biologische signaalfunctie?

• fantoompijn

• hevige pijn bij kanker

De zin van pijn

• (zelf)bewustwordingsproces

• maakt de mens letterlijk en figuurlijk wakker

• “levensbeschouwelijk coma” (Keirse)

• “doleo, ergo sum” (Elaine Scarry)

• bij extreme pijn capituleert de mens

Het ‘wezen’ van de pijn

• “een getroffen zijn als mens in zijn intiemste eenheid, zijn psychophysische natuurlijkheid, waardoor het ik met zijn eigen lichaam in conflict komt, terwijl het toch aan dit lichaam in zijn pijnlijkheid gebonden blijft” (Buytendijk, 1943, p. 170).

• “Niet een ander, niet een vreemde, niet een incident, een woord of een gedachte, zelfs niet een ziekte of de dood, als phaenomenaal zelfstandige macht, maar ons eigen lichaam kwelt ons, als het pijnlijk wordt. Mijn hand, mijn hoofd, doet mij pijn!” (ibidem, p. 29).

Pijn en cultuur

• “algofobie” (Buytendijk, 1943)

• “medicalisering van de pijn” (Morris, 1991)

- baringspijn

• tolerantie voor pijn afgenomen?

• lagere pijndrempel?

27-5-2011

3

J.H. van den Berg,

Leven in meervoud (1963)

• tussen 1780 en 1845 neemt de pijngevoeligheid als zodanig toe door de ontdekking van anaesthetica

• toename van de pijngewaarwording, d.w.z. van de pijnlijkheid van de pijn

Daniel De Moulin

“Als een rode draad loopt dus pijn door de geschiedenis van de mensheid, en de stelling, dat de pijn tegenwoordiger pijnlijker is dan voorheen, kan niet bewezen worden geacht. Dit wil zeggen, dat de veranderde houding van de moderne mens tegenover pijn een uitvloeisel moet zijn van een verminderde bereidheid of beter gezegd, van een afgenomen psychisch vermogen tot dulden” (De Moulin, Pijn en Tijd, 1967, p. 17-18)

Pijn bij ouderen

• hogere prevalentie van pijn

- gezonde ouderen (bewegingsapparaat)

- ouderen met (co)morbiditeit

- depressie

- ouderen lijdend aan dementie

- vasculaire dementie (> Alzheimer)

• (objectieve) pijnobservatie-instrumenten

• onderdiagnostiek

- onvermogen tot verbaliseren van pijn

• onderbehandeling

Betekenis van pijn voor ouderen

• pijndrempel hoger of lager?

• afnemende pijnperceptie?

• pijnbeleving van personen met dementie hetzelfde als bij iemand zonder dementie?

• “op mijn leeftijd zal pijn er wel bijhoren”

- medisch aspect

- cultureel aspect

- individueel aspect

• pijn is en blijft „au‟

Jacoba van Velde

• De grote zaal (1953, 2010)

Pijnconcept in de palliatieve zorg

• „total pain concept‟ (Cicely Saunders, 1918-2005)

• somatisch

• psychologisch

• sociaal

• spiritueel

- lijden (aan het leven)