Noodzakelijke BuitenkansVisie op beheer & onderhoud van de fysieke leefomgeving in de gemeente Heerlen 2016 - 2023

Inleiding Pagina 4

Aanleiding Pagina 8

De rollen veranderen Pagina 10

Noodzaak Pagina 11

Werkwijze visietraject Pagina 16

Uitkomsten van partners Pagina 20

Het Buitenkans-model Pagina 24

Gedifferentieerd beheer Pagina 26

Participatie in beheer Pagina 32

Samenwerken in beheer Pagina 38

Duurzaamheid Pagina 40

Voorwaarden Pagina 42

Opbrengsten Pagina 44

Slotwoord Pagina 46

Inhouds-opgave

Pagina 2 | Inhoudsopgave Pagina 3 | Inhoudsopgave

Deze visie beheer & onderhoud fysieke

leefomgeving legt de basis voor een totaal

vernieuwde aanpak van gemeente Heerlen

in de openbare ruimte. Wij worden namelijk

meer en meer geconfronteerd met nieuwe

uitdagingen op dit vlak. Denk hierbij onder

andere aan allerlei nieuwe vormen van beheer

en onderhoud in samenwerking met bewoners,

organisaties en ondernemers, de krimp

met areaaluitbreidingen als gevolg en de

transformatie van verzorgingsstaat naar

een participatiemaatschappij.

Dit document beschrijft Heerlens vernieuwde

visie op basis van een nieuwe realiteit. Het

geeft richting in denken en doen voor een

nieuwe, optimale manier van samenwerken.

Vanuit deze visie blikken we vooruit in de tijd,

maar kijken ook terug of we nog de juiste

dingen doen.

Een visie voor de eigen organisatie,

dat zeker, maar ook een visie als een gids bij

samenwerkingen met initiatieven van buiten

de organisatie. Wij geloven dat we enkel op

deze wijze zorgen voor een duurzame visie die

flexibel en toekomstbestendig is. Zo zorgen

we dat we als gemeentelijke organisatie steeds

aansluiten bij de wensen en verwachtingen

van onze bewoners, organisaties en onderne-

mingen. Dit is dan de basis voor een sterkere,

breder gedragen en gezonde, leefbare

en veilige leefomgeving, die ook sociaal-

maatschappelijk de juiste bijdrage levert.

De visie is een beleving van gedeeld verlangen

en is vooral verbindend door de kernwaarden.

Kernwaarden die zijn gebaseerd op de input

en wensen van alle stakeholders: bewoners,

organisaties en ondernemers. Denk aan her-

kenbare waarden als samenwerken, respect,

relatie, ‘sharing is caring’, ruimte voor elkaar,

solidariteit, plezier, autonomie, flexibiliteit

en creëren.

Ervaar hoe wij samen met vele bewoners, organisaties en ondernemers de start hebben gemaakt

voor een heldere, nieuwe aanpak van gemeente Heerlen om optimaal samen te werken met

gedreven en ondernemende initiatiefnemers in de openbare ruimte binnen onze stad.

Team Beheer & Onderhoud, Gemeente Heerlen

Inleiding

Pagina 4 | Inleiding Pagina 5 | Inleiding

“Coming together is a beginning; Keeping together is progress; working together is success”

- Henry Ford

Missie Beheer & Onderhoud Gemeente HeerlenTeam Beheer en Onderhoud realiseert een optimaal leef-, werk- en woonklimaat door het onderhouden, vervangen en vernieuwen van de openbare ruimte en het andere gemeentelijke eigendom.

Pagina 6 | Missie Beheer & Onderhoud Gemeente Heerlen Pagina 7 | Missie Beheer & Onderhoud Gemeente Heerlen

Het grondgebied van de gemeente Heerlen

bestaat voor een groot gedeelte uit openbare

ruimte (straten, plantsoenen, sportvelden,

bermen et cetera). Openbare ruimte maakt

de leefomgeving leefbaar en aantrekkelijk.

Het geeft buurten en kernen identiteit, maakt

functies bereikbaar en vormt een plek voor

ontmoeting, interactie en sociale cohesie.

Het zijn plekken van ons allemaal. Niet gek

dat bewoners het enorm belangrijk vinden

dat dit schoon, compleet en veilig moet zijn.

Opmerkelijk is de toename in actieve betrok-

kenheid van bewoners in de openbare ruimte.

Er ontplooien zich steeds meer verschillende

initiatieven die betrekking hebben op de

inrichting of het beheer en onderhoud van

deze gemeenschappelijke openbare ruimte.

Moestuinexperimentjes, rozenperken in plaats

van gras, een speelplek op voormalige bouw-

grond of geveltuintjes. Ook zijn de hanging

baskets populair, die al dan niet in samen-

werking met Beheer en Onderhoud worden

bedacht, uitgevoerd en beheerd.

Gemeente Heerlen kantelt de laatste jaren

steeds meer en steeds sneller van een aanbod-

gerichte naar een vraaggestuurde organisatie.

In toenemende mate werkt de overheid samen

met partijen uit de samenleving. Soms met

bewoners of maatschappelijke organisaties,

dan weer met bedrijven of met kleinschalige

maatschappelijk bewuste ondernemingen.

Deze georganiseerde samenwerkingen kennen

een informeel of ad hoc karakter. Termen als

‘participatiemaatschappij’, ‘energieke samen-

leving’ of ‘doe-democratie’ in relatie tot samen-

werkende bewoners en bedrijven vliegen je

om de oren. De beweging van onderop, het

eigen initiatief, de grassroots, is onmiskenbaar.

Bedenk ook dat het beschikbare budget van

gemeente Heerlen afneemt. Er is simpelweg

minder te besteden terwijl hetzelfde, of soms

zelfs meer, van ons wordt verwacht. Kortom,

de beperkte middelen van gemeente Heerlen

staan in toenemende mate op gespannen

voet met de wens om de openbare ruimte

schoon, heel en veilig te houden. Dit vraagt

meer dan ooit om creatieve en innovatieve

oplossingen en samenwerkingsverbanden.

Maar let op: woorden als ‘participatie’ en

‘co-creatie’ zijn gemakkelijk uitgesproken. Tot

de kern ervan komen is daarentegen niet zo

eenvoudig. Het zijn woorden die de laatste tijd

makkelijk hun weg in beleidsstukken vinden,

maar daarmee absoluut niet vanzelf worden

gerealiseerd. Hier is meer voor nodig. Eigen

kracht en meer eigen verantwoordelijkheid

zijn niet direct te realiseren. Er kan geen pro-

grammabureau, regeling of wet voor worden

gemaakt. Participatie is iets anders dan een

van bovenaf opgelegde activiteit, laat staan

een uit huis geplaatste uitvoeringstaak.

Participatie ontstaat immers niet als de overheid

zegt dat het moet, maar als mensen vinden

dat het kan.

Al deze veranderingen vragen een andere

ondersteuning vanuit gemeente Heerlen richting

alle initiatieven en initiatiefnemers in onze mooie

buitenruimte. Beter dan tot nu toe het geval

is. De juiste aansluiting van ons aanbod op de

vraag ontbreekt op dit moment namelijk. Daar

hebben we een opdracht te pakken: ontwikkel

een integrale visie die de bouwstenen voor een

optimale relatie beschrijft tussen de gemeen-

telijke organisatie en de omgeving.

Aanleiding

Pagina 8 | Aanleiding Pagina 9 | Aanleiding

Samenwerking in de openbare ruimte, onze noodzakelijke buitenkans!

Tot op heden zien we dat gemeente Heerlen

zich vooral gedraagt als beheerder en eigenaar

in de fysieke leefomgeving. In de toekomst

ontwikkelen we ons meer en meer als een

regisseur met minder nadruk op onze rol als

uitvoerder. Wij worden een regisseur die zowel

binnen als buiten de organisatie de juiste partij-

en ondersteunt, begeleidt of aanjaagt. Alleen

dan geloven we te kunnen voldoen aan onze

uitdagende doelstelling om kwaliteit te verbe-

teren en doeltreffender te werk te gaan met

minder middelen.

Het is niets nieuws dat er landelijk meer en meer

aandacht wordt gevestigd op het succesvol

rijmen van gemeentelijke doelen door partici-

patie met bewoners. Terecht, vinden wij. De

maatschappij is immers ook veranderd. Deze

nieuwe manier van werken kent namelijk vele

voordelen waar ook andere EU-landen voor

gevallen zijn. Denk aan het Verenigd Koninkrijk

of Denemarken, waar gemeentelijke organisaties

een behoorlijk sterke lokale focus kennen. Ja,

zelfs sterker dan bij ons in Nederland. Ondanks

de sociaal-culturele en natuurlijk politieke ver-

schillen, hebben we ons laten inspireren door

voorbeelden uit deze landen.

We zien dat vrijwel alle gemeenten in het land

bewonersparticipatie omarmen. De ene wat

steviger dan de andere. In allerlei steden en

dorpen is dit onderwerp volop in ontwikkeling.

Heerlen beweegt al mee. Niet alleen gedurende

dit noodzakelijke visie-traject, maar ook al

dagelijks op de werkvloer. De noodzaak voor

een visie is echter nog nooit zo groot geweest

(zie illustratie). Daarom scheppen we samen

randvoorwaarden voor een stevige basis die

verdere kwalitatief sterke verankering mogelijk

maakt, ook organisatorisch. De kwaliteit van

de relatie tussen gemeente Heerlen, bewoners,

organisaties en ondernemers (maar ook collega’s

binnen de gemeente) is hierbij van onschatbare

waarde. Dit visiedocument toont de noodzakelijke

richting en beschrijft aan de hand van enkele

kernwaarden een manier om tot de meest prettige

en duurzame fysieke leefomgeving te komen.

1e FaseHeldere rolverdeling tussen bewoner en overheid. De gemeente beslist. De gemeente

bepaalt en zij heeft voldoende middelen voor haar taken. Bewoners zijn weinig betrokken

bij bepaling en uitvoering. De overheid trekt veel taken naar zich toe. De gemeente zorgt goed

voor de bewoners. Verzorgingstehuizen en de opkomst van de tweeverdieners kenmerken

deze periode. Kortom: u vraagt, wij regelen het. De verzorgingsstaat vierde hoogtij.

2e FaseBewonersinitiatieven winnen aan populariteit. Alleen al in 2016 kent Heerlen

120 nieuwe initiatieven. De financiële middelen van de gemeenten nemen

echter af. Er zijn geen passende processen of beleid. Gemeentelijke organisaties zijn steeds

genoodzaakt tot besparingen en kunnen niet voldoende ondersteunen. Betrokkenheid van

bewoners, organisaties en ondernemers neemt toe. Met wisselend succes wordt er flink

geëxperimenteerd in tuintjes, grasvelden, schoonmaak en onderhoud van de leefomgeving.

Een omvattende langetermijnvisie ontbreekt nog. De verzorgingsstaat is niet langer houdbaar,

de participatiemaatschappij wordt langzaam de nieuwe richting van de overheid.

3e Fase Kansrijke chemie tussen bewonersinitiatieven en een faciliterende overheid.

Een volwaardig en breed gedragen visie en werkwijze die samenwerking met alle

belanghebbenden binnen Heerlens openbare ruimte in optimale vorm mogelijk maakt, ontbrak

nog. We hadden in 2015 een Glazen Huis maar een glazen bol hebben we helaas niet. Hoe de

toekomst hiervan er precies uit komt te zien, weten we dus niet. Maar de voor u liggende visie

moet de flexibiliteit bieden om altijd op gepaste wijze aan de vraag te voldoen. Als u dit leest,

is de nieuwe visie gelukkig een feit!

De rollen veranderen

Pagina 10 | De rollen veranderen Pagina 11 | De rollen veranderen

1970 1980 1990 2000 2010 2020 2030

Fase 1 Fase 2 Fase 3

2Participatie maatschappij i.p.v. verzorgingsmaatschappijDe overheid eist meer en meer van

onze bewoners, of het nu gaat om

zelfstandigheid, zorg, betrokkenheid in de

maatschappij of eigen kunnen. Hoewel er

meer van bewoners wordt verwacht, kunnen zij

minder op gemeenten of de landelijke overheid

leunen. Tel daarbij op dat wij als gemeente

ook minder ruimte hebben om dat leunen toe

te staan en je hebt de situatie waarin we nu

verkeren. Dit is een uitdagende positie van

uitersten, die ons ertoe dwingt zaken anders

te organiseren.

3Areaaluitbreiding

Er worden steeds meer gebouwen,

scholen, en sportlocaties gesloopt.

Nadelig is dat elke sloop weer een

nieuw te onderhouden stuk of stukje openbare

grond oplevert. Denk bijvoorbeeld aan de

sloop van vele gebouwen in Meezenbroek en

Hoensbroek. Inmiddels lopen de beheer- en

onderhoudskosten van de ‘nieuwe’ oppervlaktes

aan openbare ruimte jaarlijks op, zonder dat

hiervoor budgetcompensatie plaatsvindt.

Voor ons prachtige groen is daarnaast geen

vervangingsbudget.

4Cultuur en samenwerkings-vormen veranderenGemeenten moeten het roer om-

gooien om mee te blijven gaan met

(toekomstige) maatschappelijke ontwikkelingen.

Zij moeten samenwerkingsvormen en ketenregie

ontwikkelen met diverse partners om maat-

schappelijke problemen op te lossen. Er is nog

geen blauwdruk van de toekomst, maar durf

los te laten. Van sturen naar ruimte geven.

Van moeten vertrouwen naar durven vertrouwen.

Van denken in behoud naar denken in verandering.

5Een terugtredende overheid en minder bureaucratie

Beleid en wetgeving lopen vaak achter

de feiten aan. Bewoners moeten als

volwaardige deelnemers worden betrokken in

beslisprocessen. Beleidsmakers moeten daartoe

de ruimte bieden op een manier die past, of

beter nog, op een manier die enthousiasmeert

en plezier oplevert! Tegelijkertijd moeten be-

woners zich niet overvraagd voelen. Een voor-

beeld hiervan is natuurlijk de omgevingswet die

met minder regels meer mogelijk moet maken.

Tel daarbij op dat de gemeentelijke organisatie

krimpt. Tegelijkertijd gaat er kennis en kwaliteit

verloren.

Noodzaak

Pagina 12 | Noodzaak Pagina 13 | Noodzaak

De uitkomst van de vorige paragraaf illustreert

de noodzaak voor een hernieuwde visie. De

vraag van participatie-enthousiastelingen sluit

niet of onvoldoende aan op de manier waarop

onze organisatie is ingericht. Ons aanbod sluit

onvoldoende aan op dat wat men van ons

verlangt of zelfs verwacht. Waar zit hem dat

nu in? Er is niet één specifieke oorzaak aan

te wijzen. Zoals met vele ontwikkelingen in

de maatschappij betreft het een combinatie

van ontwikkelingen. Hier volgen kort enkele

herkenbare veroorzakers.

1 Initiatieven nemen toe, budget neemt afBewoners komen steeds vaker met

initiatieven, bedenken ze en doen zelf

mee. Daarbij heten wij ze een ‘warm welkom’

met een ‘dosis bureaucratie’. Mocht je als

initiatiefnemende enthousiasteling dan toch

nog willen doorzetten, dan zijn er budgettaire

beperkingen voor iets mooiers in de straat

of buurt. Enkele eerste initiatieven werden

desondanks toch omarmd en uitgevoerd.

Denk aan de eerste 40 buurthelden in alle

buurten, het Rosarium in Bekkerveld/Aarveld,

de rotonde achter het Bernardinuscollege, het

droomplein in de Wiëer, de hanging baskets

op de Akerstraat-Noord, Oranje Nassaustraat

of in de vierjaargetijdenbuurt, of de recentelijk

vernieuwde speeltuin in Nieuw Lotbroek. Elk

initiatief is ondernomen door een groepje actieve

bewoners of ondernemers dat met eigen kracht

van idee naar uitvoering ging. De gemeente

heeft geen passend antwoord op de groeiende

behoefte.

6Andere vormen van communicatie & digitaliseringDe veranderende samenleving en omgeving stellen andere eisen aan onze gemeentelijke

organisatie. Denk aan mondigheid en professionaliteit van de bewoner, social media,

digitalisering en de snelheid waarmee andere technische ontwikkelingen elkaar opvolgen.

Deze veranderingen vragen om een meer programmatische en projectmatige aanpak van

brede kernthema’s.

7Passende tools ontbrekenHet optimaliseren van participatiemogelijkheden van bewoners gaat naast vaardigheden

en motivatie ook over instrumenten: zelfs de beste timmerman kan niets zonder hamer.

Maar het betekent ook het bieden van de mentale ruimte om zelf te kunnen bijdragen.

Beleidsmakers moeten ook daarin bewoners serieus nemen. Ruimte geven en afstand nemen,

overlaten, bewoners bepalend laten zijn en leren vertrouwen. Hier zullen we samen de juiste

tools voor moeten ontwikkelen.

Dit is een selectie van de uitkomsten binnen het visievormingstraject. De noodzaak is duidelijk.

Er is meer dan voldoende aanleiding om snel en daadkrachtig werk te maken van een grondige

update van onze werkwijze. Het is logisch dat veranderingen niet zomaar komen en ook dat

het geleidelijk of soms juist zeer snel gaat. De gemeente, en daarbinnen ook team Beheer en

Onderhoud, speelt met deze nieuwe visie in op de veranderende verhoudingen. Mondjesmaat en

met de huidige beperkte mogelijkheden. Met dit als basis is het tijd om opnieuw naar de toe-

komst te kijken. Deze nieuwe visie sluit aan op de ingeslagen weg en biedt voldoende

flexibiliteit. Het maakt structureel een duurzame aansluiting van ons aanbod op de vraag

in de toekomst mogelijk.

Pagina 14 | Noodzaak Pagina 15 | Noodzaak

Razendsnelle maatschappelijke ontwikkelingen,

nieuwe verhoudingen met bewoners, een

bredere rol in het sociale en fysieke domein.

De opgaven van de gemeenten in de komende

jaren zijn levensgroot. De maatschappij is veel

complexer geworden en laat zich niet sturen.

De toekomst is, vanuit het perspectief van

de gemeente, ook niet maakbaar. Dat de

maatschappij voor de gemeente onmaakbaar is,

heeft te maken met het karakter van de maat-

schappij. Het kent vele gezichten en is

in razend tempo in ontwikkeling.

Wetgeving, beleid en niet in de laatste plaats

financiën begrenzen de gemeentelijke speel-

ruimte. Daar staat tegenover dat elke gemeente

wel keuzevrijheid heeft op sommige beleids-

terreinen. Bijvoorbeeld op gebieden als sport-

en culturele voorzieningen, de inrichting van

de openbare ruimte, de manier waarop we

beheren en onderhouden of op welke integrale

manier we dat doen. Daarbij hoort ook de

samenwerking met marktpartijen en de par-

ticipatie van bewoners en andere partners.

Een aansprekende toekomstvisie helpt om de

beleidsruimte die beheer en onderhoud heeft

goed te benutten.

Een gemeente met een aansprekende visie

(in dit geval op het beheren en onderhouden

van de fysieke leefomgeving) is bovendien

een interessantere partner voor ondernemen-

de bewoners, bedrijven, maatschappelijke

instellingen en andere overheden. Ook zij

zijn immers bezig met hun toekomst.

Visiegerichte samenwerking biedt perspectief

op een gecoördineerde aanpak van brandende

kwesties en op het aangaan van vitale coalities.

Met visie wordt in deze zin doorgaans bedoeld:

een gewenste of verwachte eindsituatie in de

toekomst met het streven dat deze wordt

gedeeld door zo veel mogelijk belangheb-

benden. Liefst alle belanghebbenden. Met

eenzelfde beeld van de toekomst wordt zo

weinig mogelijk tijd, geld en energie verspild en

krijgen al ingezette ontwikkelingen een goed

toekomstgericht kader. Het is voortbouwen op

wat al goed gaat, bij onze organisatie maar ook

in buurten. De prioriteit moet worden vertaald in

een robuuste visie en met voldoende toerusting,

zonder dat hebben de sleutelhouders in het

veranderproces te weinig houvast.

Werkwijze visietraject

Pagina 16 | Werkwijze visietraject Pagina 17 | Werkwijze visietraject

Het traject bestond uit vijf sessies. De periode tussen de sessies werden gebruikt om “huiswerk” te maken.

Se

ssie

#1

Ho

e k

en

ne

n w

ij o

nze

om

gevin

g e

n h

oe k

ent

de o

mg

evin

g o

ns?

Wat

is d

e k

ern

van

on

s vra

ag

stu

k?

Uit

vo

eri

ng

Sta

keh

old

er

an

aly

se

& v

isie

wo

rksh

op

Uit

vo

eri

ng

Exte

rne a

naly

se

Uit

vo

eri

ng

Inte

rne a

naly

se

Uit

vo

eri

ng

Defi

nit

ieve v

isie

Uit

vo

eri

ng

Acti

e p

lan

Se

ssie

#2

Hu

idig

e s

taat

en

on

twik

ke

ling

en

in

de e

xte

rne

co

nte

xt.

Se

ssie

#3

Hu

idig

e s

taat

en

on

twik

ke

ling

en

in

de i

nte

rne

co

nte

xt.

Se

ssie

#5

Wat

is o

nze v

isie

? W

at

mo

ete

n w

e d

oe

n o

m

de v

isie

te r

ealis

ere

n?

Competentie ontwikkeling

Visie vorming Participatie

Se

ssie

#4

Wat

will

en

we

be

reik

en?

Inte

rne

sta

ke

ho

lde

rs

On

twe

rpte

am

, W

eth

ou

de

rs, C

om

mis

sie le

efo

mg

evin

g, B

uu

rtte

am

s, S

taf/

lijn

afd

elin

ge

n, etc

.

Exte

rne

sta

ke

ho

lde

rs

Bew

on

ers

, O

rgan

isati

es,

On

de

rne

me

rs, D

ee

lne

me

rs, E

xp

ert

s, e

tc.

Do

or

ee

n v

ijfta

l se

ssie

s m

et

het

on

twe

rpte

am

te c

om

bin

ere

n m

et

“hu

isw

erk

op

dra

ch

ten

” e

n in

tera

cti

em

om

en

ten

met

stake

ho

lde

rs

bin

ne

n e

n b

uit

en

de g

em

ee

nte

we

rde

n s

trate

gis

ch

e c

om

pete

nti

es

geïn

tern

alis

ee

rd e

n d

e v

isie

on

twik

keld

.

We hebben er alles aan gedaan om een hoge kwaliteit van de visie te garanderen. Daarom creëerden we een aantal voorwaarden voor ons visievormingsproces.

• We verhoogden kwaliteit en voorkwamen

tunnelvisie door bij dit visievormingsproces

ook deelnemers te betrekken buiten het team

Beheer en Onderhoud.

• Een voordeel van zo’n mix aan deelnemers

is een mogelijke shift in het paradigma,

een verandering in de zienswijze waarop

we binnen de organisatie zaken aanpakken.

Verder probeerden we door deze beslissing

een ambassadeurschap los te maken bij alle

deelnemers. Voordeel daarvan is natuurlijk een

groter draagvlak binnen de gehele organisatie.

• We hebben alle processen benaderd en

beslissingen gemaakt door ‘van buiten naar

binnen’ te kijken. Door ons te verplaatsen in

onze partners en samen met hen (bewoners,

organisaties en ondernemers) naar de ge-

meentelijke organisatie te kijken, zijn we erin

geslaagd om processen te versnellen en te

vergemakkelijken. Maar ook met onze interne

partners hebben we aan de hand van vision

maps gekeken naar wensbeelden en teleur-

stellingen of scenario’s, drivers en trends.

• We hebben gewerkt met inspirerende voor-

beelden van verschillende andere gemeenten,

of anderszins creatieve maak-processen.

• Vragen naar een ultieme droomsituatie.

• Het isoleren en vrijmaken van de deelnemers

voor een optimale toewijding. Alleen dan

waren we in staat goed gebruik van elkaars

talent en creativiteit te maken. Broodnodig

bij een opdracht als deze, waarin er natuurlijk

ook vanuit het management steun was om

hierin tijd te investeren.

Kernvraag: Hoe kunnen wij onze leefomgeving zo efficiënt mogelijk beheren en onderhouden zodat er een flexibel en duurzaam model ontstaat met steeds een optimale relatie tussen de mogelijkheden van de gemeen-telijke organisatie en de vraag van onze stakeholders?

Pagina 18 | Werkwijze visietraject Pagina 19 | Werkwijze visietraject

De openbare ruimte is van ons allemaal. Dat weten we en dat is exact de reden waarom dat we

in samenwerking met alle stakeholders van de openbare ruimte de hernieuwde visie ontwikkelden.

Al in een vroeg stadium en uitvoerig ook. Met elk van de drie groepen (bewoners, organisaties en

ondernemers) zijn we meermaals in conclaaf gegaan voor input en feedback. Hiervoor hebben

we gesprekken en interviews gehouden met interne en externe stakeholders. Van een raads-

informatieavond tot input vanuit het gehele management en alle beleidsmedewerkers van

gemeente Heerlen. De bijeenkomsten met al deze partijen hebben ons veel bruikbare input

opgeleverd. Meer dan we aanvankelijk hadden verwacht zelfs. We zijn trots op de waardevolle

uitkomsten. We borgen hiermee een breed gedragen visie en een solide basis voor een nieuwe

aanpak. Tevens realiseren we ons dat ook dit weer een waardevolle stap is in het onderhouden

van de relatie met onze partners.

Uitkomsten van Partners

Pagina 20 | Uitkomsten van partners Pagina 21 | Uitkomsten van partners

1. De vraag naar maatwerk en kleinschaligheid Stakeholders geven aan dat oriëntatie op sub-

buurtniveau zou kunnen werken. Net even een

stap verder dan op buurtniveau dus.

2. Mogelijkheid tot initiatief nemen of minstens actief kunnen meebepalen, mee-uitvoerenEen duidelijke vraag naar een meer actieve

bijdrage waarvoor wij een handig hulpmiddel

moeten uitvinden.

3. Één herkenbaar aanspreekpunt in de buurtHier zien we een vraag naar een sociaal vaardige

generalist, een goed bereikbare relatiemanager

die over onze leefomgeving gaat. Iemand

waar alle vragen meteen bij terechtkomen.

4. Een kansgerichte aanpakEen kritische noot over onze systeemaanpak,

voornamelijk geleid en gedicteerd door regels

en wetten. Er zou meer gedacht en gehandeld

moeten worden vanuit mogelijkheden in

plaats van onmogelijkheden.

5. Relatiemanagement/Rode DraadRelaties aangaan en onderhouden, commu-

niceren vanuit die relaties en ons bewust zijn

van de implicaties van deze relaties. Dit hangt

samen met het begrijpen en nemen van onze

verantwoordelijkheid, het opbouwen van ver-

trouwen met onze stakeholders en leren loslaten

op basis van dit vertrouwen.

6. FlexibiliteitEen gemeente die meebeweegt met een

werkwijze die aanpasbaar is, ruimte biedt

voor veranderingen in de toekomst en dus

duurzaam is.

7. Mogelijkheid tot marktwerkingMeer stakeholders en marktpartijen op een

slimme manier betrekken en verbinden waar

mogelijk. Samen werken aan de collectieve

opgave die er ligt.

De meest belangrijke uitkomsten van externe stakeholders:

Pagina 22 | Uitkomsten van partners Pagina 23 | Uitkomsten van partners

1. De gemeente moet de regie in de fysieke leefomgeving hebbenDe gemeente moet verantwoording nemen

en aansprakelijk zijn. Er zijn vele vormen van

regie zoals netwerkregie of beleidsregie.

De gemeente heeft toegevoegde waarde als

we ons gedragen als een goede rentmeester

in het algemeen belang en we de juiste

dingen doen.

2. De uitvoering is nu vaak (noodzakelijk) uitbesteed aan professionele bedrijven We zijn geleidelijk gegroeid naar een regieor-

ganisatie waarin steeds meer wordt uitbesteed,

deels vanuit de gedachte dat het goedkoper

en efficiënter is.

3. Stakeholdersparticipatie bij beheer en onderhoud wordt geïnitieerd, gestimuleerd en gefaciliteerd door de gemeente Beheer en Onderhoud is bij uitstek de afdeling

die hiervoor zal moeten zorgen vanwege haar

reguliere taak tot beheer en onderhoud van

de buitenruimte. Maar dit team heeft ook de

vooruitgeschoven positie in de buurten, zoals

binnen de buurtteams in iedere buurt.

4. Het initiatief voor participatie moet zowel bij gemeente als bij stakeholders kunnen liggen

5. Duidelijke selectie van participatieve kansenStakeholderskansen liggen met name binnen

de openbare ruimte op het gebied van groen

(gazons, beplantingen), verhardingen in

woonstraten, en schoonhouden (hondenpoep,

strooien, straatvegen en onkruidbestrijding).

Maar ook steeds meer, zij het in beperktere

mate, op het gebied van terreinmeubilair

en speeltoestellen.

KortomOnze stakeholders in de openbare ruimte willen nu meer inspraak over de invulling en kwaliteit van de plekken die we met elkaar delen in onze stad. Daar houdt het echter niet op. Men wil ook steeds vaker meedoen, of meer en anders dan de gemeente nor-maal gesproken in de straat of buurt doet. Er is dus een grotere drang naar co-creatie en vorming van de buurt dan onze huidige aanpak toelaat. Daarnaast zal de rol van de gemeente nog meer moeten veranderen van bedenker en uitvoerder naar regisseur. Hierbij liggen die kansen met name binnen de gebieden waar participatie en dus samen beheren mogelijk is. De niet-participatieve taken, denk bijvoorbeeld aan riool en asfalt, blijven per definitie uitgevoerd door professionals in een vorm van opdrachtgever- en opdrachtnemersrol.

De meest belangrijke uitkomsten van de interne stakeholders:

Pagina 24 | Kernwaarden als wortels Pagina 25 | Kernwaarden als wortels

Vanuit het visievormingsproces is helder geworden waar onze nieuwe werkwijze aan

moet voldoen. Daarom hebben we de visie ontworpen op basis van drie kernwaarden,

waarbij we constant zo duurzaam als mogelijk moeten handelen. De visie vereist

een andere werkvorm, anders denken en doen.

Deze drie kernwaarden hebben we in een herkenbare context geplaatst. Dit noemen

we het “Heerlense Buitenkans-model”. Een gezonde en veilige leefomgeving vergelijken

we met een gezonde boom. Mits de wortels in vruchtbare grond zitten, kunnen er

op termijn vruchten worden geplukt. De wortels die ons sturen, groei beloven en

ons succes bepalen zijn:

Gedifferentieerd beheer

Participatie

Samenwerken

De groei en gezondheid van de boom op de lange termijn heeft natuurlijk ook

alles te maken met de bodem waarin de wortels groeien. Duurzaam beheer van

de omgeving is een voorwaarde bij elke kernwaarde. Dit is de bodem waarin onze

kernwaarden kunnen groeien en samen voor een superboom zorgen. Oftewel een

geweldige omgeving om in te wonen, werken of op welke andere manier dan ook

te kunnen genieten.

Duurzaam beheer

Het Buiten-kans-modelKernwaarden als wortels

Pagina 26 | Gedifferentieerd beheer Pagina 27 | Gedifferentieerd beheer

Wij beheren de buitenruimte, de fysieke leef-

omgeving van onze mooie stad. Alle buurten

onderhouden wij op de meest aantrekkelijke en

veilige manier. Dit alles binnen het beschikbare

budget. Lees verder om te weten hoe we dit

in het verleden deden en in de toekomst beter

gaan doen.

Zo deden we het

Een manier die niet meer bij de huidige

behoefte aansluit. We maken in de openbare

ruimte enkel onderscheid tussen privéterrein

en een gemeentelijk deel. Dit is een zwart-

wit-benadering voor een realiteit die veel

grijze tinten kent.

Denk bij ‘privé’ aan de parkeerplekken van de

Sligro, de zonnige tuin van een bewoner uit

Welten of de verschillende stukjes grond van

de verenigingen van eigenaren in onze stad.

Hier hebben wij als gemeente geen onder-

houdsverplichting. Dat ligt volledig bij de

eigenaar of eigenaren van deze plek.

Zo doen we het nu nog

Met onze huidige zienswijze staan wij mooi

te kijken als een bewoner voorstelt om een

gemeentelijk perkje om te vormen tot kruiden-

strookje of een rozentuin die hij met enkele

anderen gaat onderhouden. Passend beleid

en een strategie om bewonerparticipatie

mogelijk te maken ontbreekt bij de gemeente.

Het succes van de bewoners is vaak afhankelijk

van de creativiteit en daadkracht van de

ambtenaar die ze met hun vraagstuk of ideeën

benaderen. Makkelijk zijn deze uitdagingen

echter absoluut niet.

In het verleden werd middels veel extra zoek-

werk, creatief interpreteren van regels en

andere onconventionele ingrepen, toch ge-

poogd participatievoorstellen met bewoners

‘van de grond te krijgen’. Of ‘in de grond te

krijgen’ in het geval van de wipkip. Er is een

stijgende vraag van alle stakeholders naar

een geschikte onderlegger voor participatieve

wensen in de openbare ruimte in onze gemeente.

Gedifferentieerd beheer

Gemeente Heerlen PrivéEigen terrein

Pagina 28 | Gedifferentieerd beheer Pagina 29 | Gedifferentieerd beheer

Zo gaan we het doen

Met trots presenteren we onze nieuwe kijk

op het beheer van de buitenruimte.

Het beheer en onderhoud van de openbare

ruimte gaan we indelen in een gemeentelijk

deel en een participatief deel. Door een heldere

(rol)verdeling te maken is meteen zichtbaar

wie er bijvoorbeeld zorgt voor asfalt, riool en

de beeldbepalende plekken in Heerlen. Maar

ook is helder waar er mogelijkheden zijn voor

participatief beheer en onderhoud. Intern

stellen we daar de processen en middelen op

af en zorgen we voor de juiste mensen op de

juiste plekken. Generalisten, co-creatie en

netwerkregie bij het participatief deel en

specialisten, diensten, producten en beleids-

regie bij het gemeentelijk deel.

tags: maatwerk initiëren participeren

flexibiliteit kansgericht faciliteren

Participatieve openbare ruimteWe willen dat meer bewoners zich betrokken

voelen bij hun directe leefomgeving. Een

openbare ruimte waar mensen elkaar ontmoeten,

duiden we aan als ‘gemeenschappelijke of

participatieve openbare ruimte’. Dat is de plek

waar mensen gemeenschapszin tonen, de plek

waarmee mensen zich kunnen identificeren, de

plek waarop men trots is, waarvan men zegt:

“hier woon ik!”. De grootte van deze ruimte

varieert per buurt of straat. Denk aan keuzes

voor inrichting, beheer en onderhoud van het

groen. Keuzes in het reinigingsniveau en het on-

derhoud van trottoirs, pleintjes, speelplekken,

woonstraten en straatmeubilair.

tags: initiëren participeren flexibiliteit

co-creatie relatie

Gemeentelijke openbare ruimteDe gemeentelijke openbare ruimten zijn in de

eerste plaats de gebiedsontsluitingswegen,

bruggen en viaducten, maar ook ons specia-

listisch boomonderhoud. Beeldbepalende

plekken, zoals de entrees van de stad, de

buurtcentra en hun omgeving of waardevolle

groengebieden, horen ook hierbij. Het ge-

meentelijk deel is het deel van de openbare

ruimte waar het directe belang van bewoners

niet meteen helder is. Ook in de gemeentelijke

openbare ruimte worden keuzes voor gediffe-

rentieerd beheer gemaakt. Gemeente Heerlen

maakt die keuzes zelf, maar natuurlijk wel met

het belang van de stad in het achterhoofd.

Gedifferentieerd beheer leidt dus tot een ver-

dieping van het begrip ‘beheer van openbare

ruimte’. Het wordt een participatieve, openbare

ruimte waar mensen zich betrokken tonen en

meebepalen hoe het wordt beheerd en onder-

houden. Belangrijker nog, een verdieping die

ertoe zorgt dat we samen taken oppakken! Niet

enkel meebepalen, maar ook echt meedoen,

uitvoeren, handen uit die mouwen en graven,

maaien, schoonmaken of planten! Daarnaast

kennen we de gemeentelijke openbare ruimte

waar de gemeente vanuit het algemeen belang

van de stad keuzes maakt. Hier wordt vooral

samengewerkt met de vele marktpartijen en

onze vaste partners.

tags: participeren flexibiliteit kansgericht

marktwerking regie

Basis op ordeBij het differentiëren in gemeentelijke en par-

ticipatieve openbare ruimte moet er wel een

garantie zijn van een basisniveau. We stellen

daarom één garantie-onderhoudsniveau voor

de gehele stad voor. Momenteel gebeurt

dat nog op basis van beeldkwaliteitniveau’s

(IBOR). Dit kwaliteitsmodel is één mogelijkheid

om kwaliteit te borgen, maar gaat over een

groter geografisch gebied, zoals Heerlen-centrum.

Het nieuwe model is echter flexibel, waar-

door we in de toekomst IBOR-niveaus gerich-

ter kunnen inzetten. Bijvoorbeeld specifiek

op beeldbepalende plekken in de buurten.

Afstappen dus van die uniforme kwaliteit in

één groot geografisch gebied, maar samen

bewuste keuzes maken waar wel of geen hogere

kwaliteit nodig is, ook in woonbuurten. Dat levert

overigens niet direct een besparing op. Wel komt

de aandacht dan nog meer te liggen bij de

beleving van bewoners en bezoekers van

onze stad. Wij willen graag dat stakeholders

trots zijn op hun buurt en tegen bezoekers

zeggen: “sjun gemak wa?”. Simpel gezegd,

een breed gedragen tevredenheid over het

onderhoud van de buurt. Dit noemen wij ‘Basis

op orde’. Vergelijk het maar met het niveau

waarop we tot op heden de openbare ruimte

hebben onderhouden.

tags: maatwerk garantie reputatie

Gemeentelijk deel

Riool, wegen etc

PrivéEigen terrein

Participatief deelGroen,

schoonhouden etc.

Basis op ordeBasis op orde

Pagina 30 | Gedifferentieerd beheer Pagina 31 | Gedifferentieerd beheer

Ruimte voor participatieDe ‘Basis op orde’ is iets waar gemeente

Heerlen voor zorgt. De afgelopen jaren zijn er

steeds meer bezuinigingen en omvormingen

geweest waardoor er steeds minder heesters,

struiken, bloembakken en banken kwamen.

Bewoners, organisaties of ondernemers willen

echter steeds vaker een ander straatbeeld

dat beter bij de identiteit van de buurt past.

Men wil meer dan de basis op orde en dat kan

verschillen per buurt of straat en is afhankelijk

van de mate van participatie. Het overige is

mogelijk in samenwerking met bewoners, or-

ganisaties en ondernemers. Een bewoner die

vraagt of hij het perkje onder de boom mag

onderhouden, is één type vraag. Van een andere

orde is de vraag of er een compleet braakliggend

terrein tijdelijk kan worden omgebouwd tot

moestuinencomplex. Al dit soort vragen van

alle stakeholders moeten een aanvliegroute

en heldere werkwijze kennen. Hoe we hier

vorm aan geven leest u in het hoofdstuk

‘Samenwerken in beheer’ pagina 38.

tags: maatwerk initiëren participeren

flexibiliteit kansgericht co-creatie

PrivéDit onderdeel lijkt simpel, maar omdat er bij

bewoners en andere stakeholders regelmatig

onduidelijkheid over bestaat, lichten we het

toch toe. Denk aan alle tuintjes met een privé-

eigenaar en eigen parkeerplekken. Volledig

in onderhoud van de eigenaar, onderhevig

natuurlijk aan wet- en regelgeving. Gemeente

Heerlen zorgt hier dat zij een goede buur is en

dat er wordt samengewerkt aan een leefbare

fysieke leefomgeving. Hier vallen natuurlijk ook

eigendommen van woningbouwverenigingen

en Verenigingen van Eigenaren onder. Dit is

iets dat nog weleens voor verwarring zorgt bij

bewoners. Niet alle ogenschijnlijk openbare

ruimte is in bezit van de gemeente.

Gemeentelijk deel

Riool, wegen etc

PrivéEigen terrein

Participatief deelGroen,

schoonhouden etc.

Basis op ordeBasis op orde

Er wordt in toenemende mate meer verwacht

van bewoners. Zij moeten langer zelfstandig

zijn, de eigen verantwoordelijkheid moet groter

worden en men moet uitgaan van eigen kracht.

Dat is nogal wat.

In zekere zin kunnen bewoners steeds minder

‘leunen’ op de overheid. Dat betekent niet dat

wij een stap terug doen. Integendeel. Een

gemeente die op afstand ideeën ontwikkelt

en uitvoert is niet effectief. Wij moeten in ons

denken en doen juist die bewoner, die onder-

nemer, die organisatie betrekken. Dat betekent

dat wij ruimte moeten scheppen door een

stap terug te doen en los te laten. Dat houdt

gek genoeg ook in dat wij moeten stimuleren

en prikkelen. Daarvoor zal de gemeentelijke

overheid randvoorwaarden moet inrichten.

Bij het participatieve beheer van de openbare

ruimte leggen we de zeggenschap en de

verantwoordelijkheid zoveel mogelijk bij

bewoners, organisaties of ondernemers. Zij

krijgen de ruimte om keuzes te maken in de

kwaliteit van hun leef- en werkomgeving en

om meer en meer zelf te doen. Daarbij denken

we in de eerste plaats aan keuzes rond het

dagelijks verzorgend onderhoud, zoals het

groenbeheer, keuzes in het reinigingsniveau en

het onderhoud van trottoirs, pleintjes, speel-

plekken, woonstraten en straatmeubilair.

In alle gevallen gaan we actief aansluiten.

Ook al weten we niet wat de uitkomsten, het

handelen en de meerwaarde zijn. We moeten

de samenleving haar succes en uitglijders

gunnen. Het vormgeven van een ‘model’ als

de doe-democratie of participatiesamenleving

start niet bij een overheidsbesluit, het is een

kwestie van aansluiten bij wat er buiten gebeurt,

van leren door doen en doen door leren. Het

is een hutspot van organisatie-ontwikkeling,

samenlevingsontwikkeling, gemeenschaps-

ontwikkeling en persoonlijke ontwikkeling.

Andere houdingSamen (participatief) beheren vraagt om een

andere houding van de inwoners en ondernemers

die hiermee aan de slag gaan, maar ook van

onze gemeente. Een omslag naar meer beheer

door bewoners en ondernemers vergt een

aanlooptijd en gewenning bij alle deelnemers.

Bovendien zal de gemeentelijke organisatie

(ambtenaren, college en raad), consequent

gedrag en ruggengraat moeten tonen.

Het gaat om relaties opbouwen met partners,

maar minstens zo belangrijk, het onderhouden

daarvan.

OverheidsparticipatieBuiten, daar speelt het onderwerp, net als het

idee voor de oplossing. En meer dan dat, daar

zijn de mensen die de projecten en oplossingen

waar maken. Wij zorgen dat we op de plek zijn

waar het gebeurt. We gaan werken met de

mensen die het aangaat, waarbij we handelen

vanuit passie, beelden en het overzicht van de

bewoners. Zij zijn leidend in oplossingen en

realisatie. Want alleen zo kunnen zij zelf een

bepalende rol nemen in het onvoorspelbare

van de samenleving. We handelen zo kordaat en praktisch mogelijk. Alleen zo is er sprake van een

aansluitende, participerende overheid die werkt vanuit de ambities en de initiatieven van bewoners

of (sociale) ondernemers. Het is ook een opgave voor ons, niet alleen voor de stakeholders!

Wie zijn die participerende bewoners?Dat de behoefte naar meer eigen beheer toeneemt, dat staat vast. Maar in alle openheid, geldt

dit nog voor een betrekkelijk kleine groep van de samenleving. Zo ook in Heerlen. We worden

per slot van rekening gekenmerkt door een uitdagende sociaal-maatschappelijke context.

Het ’Lurkers’-model maakt inzichtelijk hoe we in alle redelijkheid naar de rolverdeling in onze bevolking kunnen kijken. Ruwweg mogen we mensen indelen in drie groepen: Lurkers (gluurders), volgers en initiatiefnemers. Helaas zijn de initiatiefnemers zeldzaam in hun soort, maar hangt er wel één tiende van de bevolking omheen indien er iets gedaan moet worden.

Participatie in beheer

Pagina 32 | Participatie in beheer Pagina 33 | Participatie in beheer

Lurkers

Volgers

initiatiefnemers

Voorbeelden van reeds uitgevoerde Heerlense initiatieven

Hanging baskets Akerstraat-Noord, Oranje Nassaustraat, 4 jaargetijden

Speelterreinen Diamantstraat, Oranje Nassaupark, Droom- Doeplein

Geveltuintjes Kloosterkoolhof

Buurthelden teams Schoonmaken met kids in meerdere buurten

Rosarium Aarveld

Rotonde Bernardinus Centrum, Molenberg

We Fresh met bewoners Zeswegen, Eikenderveld, Nieuw Lotbroek, Rennemig

Om toekomstige initiatieven aan te moedigen en optimale begeleiding te bieden, zullen we

een laagdrempelig, helder proces moeten vormgeven dat enthousiaste en effectieve participatie

mogelijk maakt. Hoe makkelijker (en leuker) het is voor de initiatiefnemers, hoe sneller volgende

initiatiefnemers aanhaken. Dit dient communicatief sterk en doordacht te zijn. Goede afspraken

omtrent communicatie en contactmomenten zijn randvoorwaarden die we goed moeten inrichten.

Het proces dient logisch te zijn en online inzichtelijk. Een proces waarbij afspraken worden gemaakt.

Denk ook aan het maken van een afspraak met de initiatiefnemer(s).

Omdat initiatieven van bewoners vaak voortkomen uit het verbeteren van de eigen leefomgeving

is er sprake van just do it-energie. Het werk moet leuk zijn, plezier geven. Fun in de uitvoering

is een belangrijke drijfveer. Waar professionals vaak hebben geleerd dat het harde resultaat

vooropstaat, daar is voor bewoners de funfactor ook van waarde. Er moet ruimte zijn voor contacten,

praten, even eruit stappen, een klein feestje. Dat is de voeding voor bewonersinitiatieven.

BuurtdealsZojuist onderstreepten wij het belang van heldere

afspraken met initiatiefnemers. Wij zijn er heilig

van overtuigd dat we deze afspraken zo compleet

en beknopt mogelijk moeten optekenen met

enthousiastelingen. Liefst op een leuke en

passende manier ook nog. Geen berg pa-

pierwerk dus, maar een uitdagend stuk dat

laagdrempelig de juiste afspraken vastlegt.

Dit gaan we doen met ‘Buurtdeals’.

Buurtdeals zijn gesmeed op het ‘voor wat, hoort

wat’-principe en documenteren enkel de meest

essentiële afspraken met gepassioneerde

initiatiefnemers. Denk aan een document

waar het idee is omschreven, gecombineerd

met kerninformatie over de persoon of groep

en een tijdspad. Op basis van ons inzicht en

ervaring op dit vlak, ontwerpen we een over-

eenkomst die constant in ontwikkeling is: de

Buurtdeal. De groep initiatiefnemers of de ini-

tiatiefnemer krijgt op basis van de deal extra

ondersteuning van de gemeente. Mits deze

enthousiastelingen zelf ook inspanningen

leveren natuurlijk! Want voor wat hoort wat.

Aangezien er nu enkel budget is voor de ‘Basis

op orde’, zullen wij wel extra budget moeten

reserveren. Het extra budget is bedoeld voor

de ondersteuning van actieve bewoners die

iets meer of iets anders willen. Dit kan worden

gebruikt voor een hoger onderhoudsniveau

maar ook voor kleine inrichtingswensen.

Voorbeelden zijn meer bankjes in een parkje,

een keer extra vegen in de wijk, een speelveldje

in plaats van een gazon, een plantsoentje met

bijzondere vaste planten. We willen de bewo-

ners ook de mogelijkheid geven om hun open-

bare ruimte binnen de ‘Basis op orde’ zelf te

beheren. Aandachtspunt voor ons zijn

de sociale kwetsbare buurten.

Voor alle buurten geldt: te weinig actieve en

betrokken bewoners in de openbare ruimte?

Dan vullen wij zelf het beheer en de mate van

kwaliteit in die buurt in. Denk bijvoorbeeld

aan het toevoegen van meer groen met als

uitgangspunt natuurlijk: basis op orde!

Pagina 34 | Participatie in beheer Pagina 35 | Participatie in beheer

Pagina 36 | Participatie in beheer Pagina 37 | Participatie in beheer

Een voordeel is de helderheid die we ook met

dit soort afspraken creëren richting anderen.

Nu kan men nooit meer zeggen dat men

niet op de hoogte was van het participatieve

beheerskarakter. Geen aannemer meer dus

die per ongeluk iets te ver maait en de dure

plantjes van de bewoners meeneemt. Hier

staat tegenover dat wij het weer terugbrengen

naar de ‘Basis op orde’ als motivatie of tijd

bij bewoners ontbreekt. Zo ontstaat een

lappendeken met kleine participatieve stukjes

openbare ruimte waarbij we het beheer en

onderhoud perfect kunnen programmeren.

Let op: Het proces van overgang naar een

meer participerende bewoner en een meer

participerende en faciliterende gemeente kost

tijd en heeft, naast de introductie van een

Buitenkans-model, implicaties voor alle stake-

holders. Welke gevolgen dit heeft voor

de gemeentelijke organisatie leest u in de

voorwaarden op pagina 42.

Beheerskosten voor een gazon op jaarbasis per m2 zijn €0,70.

Een vierkante meter sierplant-soen kost ons €2,05 per jaar.

Het simpelweg herbestemmen van onderhoudsbudgetten naar de nieuwe participatieve aanpak is dus niet voldoende.

Wat kunnen bewoners daad-werkelijk voor elkaar krijgen met €7,-?

Niet bijzonder veel als ze 10m2 gras zelf willen veranderen naar een bloemenperkje.

Het nieuwe beleid voor de openbare ruimte

staat voor een doorontwikkeling van het

IBOR-beleid en is dus geen kentering in de

manier waarop we de openbare ruimte in

Heerlen beheren en onderhouden. Wel vragen

de voornemens van gedifferentieerd beheer

middels het Buitenkans-model participatief

beheer en onderhoud met (sub)buurtgerichte

aanpak om een andere verdeling van de bud-

getten. Bij gedifferentieerd beheer gaan de

wensen en ideeën van bewoners een sterkere

invloed krijgen op de manier waarop middelen

voor Beheer en Onderhoud worden besteed.

Gedifferentieerd beheer en participatieve

budgetten worden in deze visie niet voor-

gesteld als bezuinigingsmaatregel, maar als

manieren om met de beschikbare middelen

meer betrokkenheid bij bewoners te krijgen.

De overtuiging is dat we juist een verschil

kunnen maken door een deel van de uitvoe-

ringsbudgetten in te zetten in die delen van

de Heerlense openbare ruimte die bewoners

zo belangrijk vinden. Maar ook levert meer

meedoen en samen beheren een verschuiving

op van budget (op termijn) en hoeven wij dat

stukje niet meer zelf te beheren. Kleinschalig,

maar wie het kleine niet eert… Zo kan dat

budget weer ergens anders zorgen voor een

mooie fysieke leefomgeving of juist als kick-

starter dienen voor nieuwe initiatieven.

De bewoners, organisaties en ondernemers

van onze openbare ruimte zijn in het beheren

en onderhouden ervan soms net zo goed als

of zelfs beter dan de gemeentelijke organisatie.

Immers: waar de gemeente met het beschik-

bare budget de basis op orde houdt, hebben

bewoners de tijd, de motivatie en krijgen zij

van de gemeente de ruimte om op toegewijde

wijze dat stukje extra te leveren waardoor

de openbare ruimte letterlijk en figuurlijk

opfleurt. In een ideale situatie weliswaar. Dit

dwingt ons namelijk na te denken over de rol

van de gemeente. Waarom dan niet kritisch

kijken naar een integrale werkwijze waarbij

alle partijen in co-creaties samenwerken en

wij als gemeente regisseren en faciliteren?

We willen de uitvoerende partijen de ruimte

geven om meer delen van het gemeentelijke

takenpakket over te nemen.

De gemeente trekt zich daar waar het kan zo

veel mogelijk terug uit werkzaamheden die

voorheen altijd door haar werden uitgevoerd.

Meer dan tien jaar geleden droeg de gemeente

zorg voor het gehele proces van voorbereiding tot en met de concrete uitvoering van het beheer en

onderhoud van openbare ruimte. In de loop der jaren is de uitvoering van het onderhoud van steeds

meer producten in toenemende mate aan externe aannemers overgedragen. We hebben inmiddels

de ervaring dat de meeste aannemers dit werk minstens zo goed kunnen uitvoeren als onze

oude, gemeentelijke dienst. De gemeente hield in het begin nog stevig toezicht op de uitvoering.

In de loop van de jaren werd dit langzaam minder, maar de gemeente stuurde nog steeds op

inhoud en proces. Kijk even mee hoe dit proces in de loop der jaren is veranderd en waar we

naartoe willen.

Softwareontwikkelaars werken met ‘scrum’ als ontwikkelmethode, startups nemen een ‘lean’

aanpak als uitgangspunt. Beide werkwijzen houden rekening met de eeuwenoude opvatting

‘meten is weten’, maar brengen dit naar het volgende niveau. Wij kennen een vergelijkbare methode

en voor ons komt het neer op PDCA, oftewel Plan, Do, Check, Act. Dit is niets meer of minder

dan een goede voorbereiding en planning voorafgaand aan de uitvoering, om vervolgens te

meten of de uitvoering loopt zoals gepland en dan met eventuele aanpassingen aan de planning

de uitvoering te hervatten. Dit is dus een circulair proces waarbij we met regelmaat meten of

we nog op koers liggen om het beoogde resultaat te behalen.

In de termen van de ‘cirkel van Deming’ is tot op heden vooral de fase van ‘Do’, ofwel de uitvoering

overgedragen. Dit zal de aankomende jaren niet minder worden. Maar bij de verdere uitwerking

van de regiefunctie worden de komende jaren ook de planfase (het uitwerken van een plan of

programma) en de fase van controleren overgedragen aan niet-gemeentelijke partijen. Zo zullen

bewoners in de toekomst bijvoorbeeld in samenwerking met een integrale aannemer bepalen

wat er nodig is aan beheer in hun wijk. Dat zal vooral gaan over de delen van de gemeenschappelijke

openbare ruimte, zoals die in het hoofdstuk van ‘gedifferentieerd beheer’ is geïntroduceerd.

Ook dragen aannemers en de bewoners zelf zorg voor het controleren van de gemaakte afspraken.

Er komt dus een grotere mate van zelfsturing door niet-gemeentelijke partijen. De regiefunctie

van gemeente concentreert zich uiteindelijk op de fase van ‘Act’, ofwel het waar nodig bijstellen

van ambities en het beschikbaar stellen van taakstellende budgetten waarmee bewoners in een

nieuwe ronde vernieuwde afspraken mogen uitwerken voor het beheer en onderhoud in hun buurt.

Overigens blijft de gemeente verantwoordelijk voor het geheel en geven we de aannemers

kaders mee waaraan zij moeten voldoen.

Samen-werken in beheer

Pagina 38 | Samenwerken in beheer Pagina 39 | Samenwerken in beheer

• Gemeente • Ext. Partijen

P Plan/Plannen

D Do/Uitvoeren

C Check/Controleren

A Act/(Bij)stellen

Verleden Nu Toekomst

Duurzaamheid is zeker niet alleen een begrip dat betrekking heeft op milieu. Nee, wij vullen dit

begrip breder in. Samenwerkingen dienen duurzaam te zijn, sociale verbindingen en co-creaties

dienen duurzaam georganiseerd te worden. Duurzaamheid heeft betrekking op een sterke

samenwerking binnen al onze activiteiten, ook sociale activiteiten.

Op het gebied van duurzaamheid zijn wij al behoorlijk actief. Al langere tijd worden hiertoe op

verschillende beleidsterreinen ambities en doelstellingen geformuleerd. Denk aan het beleid

om duurzaam aan te besteden, het palet dat samen met Stadsregio Parkstad Limburg en de

andere Parkstad-gemeenten is opgesteld om in 2040 tot een energieneutrale stadsregio te komen.

Of denk aan het eigen wagenpark van de gemeente dat grotendeels uit milieuvriendelijke auto’s

bestaat. Dat is nogal wat. Deze ambities en doelstellingen vertalen we ook naar maatregelen voor

het beheer en onderhoud van de openbare ruimte. Wij verwachten een houding van ons team

waarbij we ons constant afvragen wat het duurzame karakter van een project is. Is het financieel

haalbaar en maakt ons dit op de lange termijn gezonder en efficiënter of kunnen we er een

kostenbesparing mee behalen? Neem dan de juiste beslissing! Zorg dat de discussie over

duurzaamheid in elk geval altijd gevoerd gaat worden.

Voorbeelden van duurzaam beheer en onderhoud van de openbare ruimte zijn bijvoorbeeld

duurzame onkruidbestrijding (zonder chemische bestrijdingsmiddelen), nat strooien bij glad-

heidsbestrijding en het toepassen van LED-verlichting in lichtmasten. Maar ook ‘Heerlen

Inclusieve Stad’. Hoewel we de voorbeelden bij het vaststellen van deze visie al veelvuldig

toepassen, willen wij in de aankomende jaren nog veel actiever inzetten op bestaande en nieuwe

vormen van duurzaam beheer en onderhoud. Op die manier kan team Beheer en Onderhoud een

bewuste bijdrage leveren aan de gewenste energieneutraliteit van de stad. Maar ook nemen de

leefbaarheid van Heerlen als stad en het woongenot voor onze bewoners daardoor toe.

Heerlen inclusieve stadVoor sommigen is ‘Heerlen Inclusieve Stad’ al

een bekend begrip, voor anderen nog nieuw.

Heerlen Inclusieve Stad staat voor een toe-

gankelijke stad, een stad met gebouwen en een

openbare ruimte die goed toegankelijk is voor

iedereen: jong of oud, met of zonder beperking.

Door bij het vaststellen van beleid en het maken

van ontwerpen aan alle belangen van gebruikers

te denken, leidt dit tot bruikbaardere voorzie-

ningen voor iedereen.

Door bewustwording en het creëren van

toegankelijkheid zullen mensen met een be-

perking anders worden benaderd. In plaats

van onmogelijkheden worden zo ook hun

mogelijkheden gezien. Met het verbreden

van de bereikbaarheid, toegankelijkheid en

bruikbaarheid kunnen we ervoor zorgen dat

ook diegene met een beperking volwaardig

en zelfstandig kan deelnemen aan de maat-

schappij.

Ambitie duurzaam beheer We streven naar een energieneutrale stad

in 2040, zoals is overeengekomen met

Stadsregio Parkstad Limburg en de overige

Parkstad-gemeenten. Door bewuste, duurzame

keuzes te maken in het beheren en onderhouden

van de openbare ruimte, kunnen en willen wij

hieraan een wezenlijke bijdrage leveren. Wij willen

niet alleen beproefde methoden van duurzaam

beheer en onderhoud (blijven) toepassen,

maar wij staan ook expliciet open voor nieuwe

ontwikkelingen op dit terrein. Uiteraard houden

wij hierbij wel altijd rekening met eisen die

worden gesteld op het gebied van veiligheid,

uitstraling van het gebruikte materiaal en be-

schikbaar budget.

Duur-zaamheid

Pagina 40 | Duurzaamheid Pagina 41 | Duurzaamheid

Om te doen wat we zeggen en te kunnen werken aan een optimale duurzame samenwerking

met onze partners, hebben we enkele voorwaarden geformuleerd. Een succesvolle transitie

naar de nieuwe aanpak is enkel mogelijk wanneer we deze voorwaarden samen weten te creëren.

Enkele veranderingen kunnen tot op zekere hoogte opgevangen worden door de herverdeling

van bestaande budgetten, maar de transitie naar de nieuwe werkwijze zorgt voor extra kosten

op korte termijn. Hiervoor zijn extra middelen nodig.

FinancieelHet beheer en onderhoud van de fysieke leefomgeving is onderhevig geweest aan vele jaren

van bezuinigingen. De middelen waarover we nu beschikken zijn absoluut het minimale budget

om kapitaalvernietiging te voorkomen en is juist voldoende om het afgesproken IBOR-niveau

te garanderen. Heel simpel gezegd: we hebben de middelen om zo efficiënt mogelijk het gras te

laten maaien. Voor een effectieve participatieve vorm van grasonderhoud waarbij we ondersteuning

verlenen, een grasmaaier uitlenen of kopen en de bewoners begeleiden in het leren onderhouden

van het gras, is geen budget.

De transitie die nodig is kent kosten: eenvoudige communicatieproducten moeten worden

ontwikkeld, personeel moet worden getraind en alle stakeholders moeten op de hoogte worden

gebracht van de nieuwe werkwijze. De daarmee gemoeide, incidentele kosten kunnen niet of

zeer beperkt uit ons reguliere budget worden gehaald.

Om deze en andere veranderingen succesvol door te kunnen voeren, dienen bestaande budgetten

opnieuw verdeeld te worden. Het sluiten van een deal impliceert dat beide partijen iets doen of

bijdragen. Bij de ene deal is er geen extra geld maar alleen ondersteuning nodig om het voor

elkaar te krijgen. Bij de andere deal moet gras worden afgegraven en afgevoerd, potgrond worden

toegevoegd of moeten tegels worden vervangen door geveltuintjes. Soms is een heftruck of

kraan nodig. Daar is nu geen geld voor. Deze situatie past niet bij gedifferentieerd beheer, zeker als

de Buurtdeals-formule succesvol blijkt en in aantal toeneemt. We zullen van meet af aan een

budget toegewezen moeten krijgen. Hou rekening met een indicatie van plus minus €1000,- per

initiatief. Dit is enkel bedoeld om voldoende ruimte te geven en het initiatief serieus te nemen. Dan

is er een goede basis voor samenwerking in het beheer en onderhoud. De Buurtactie-regeling

helpt ons om initiatieven van de grond te krijgen, maar daarin zitten geen kosten voor beheer

en onderhoud of de grasmaaier en de graafmachine.

ProcessenOnze werkprocessen zullen moeten worden aangepast. Niet alleen aanpassen, maar ook de

juiste relevante regelingen of andere middelen efficiënt met elkaar verbinden. Neem bijvoorbeeld

weer de Buurtactie-regeling die als doel heeft bewonersinitiatieven of -structuren in de buurt te

ondersteunen. Een goede voorlichting over de bewonerparticipatieve processen en mogelijkheden

is ook cruciaal. Een helder en eenvoudig proces in een passende look en feel. Hier stemmen we

dan proces, mensen en middelen op af. Zo gaat het sneller, efficiënter en zijn er intern en extern

geen discussies meer over wat in de buurt wel en niet mogelijk is. De participatieve mogelijkheden

staan in de Menukaart, afspraken over een initiatief kunnen worden vastgelegd in een Buurtdeal.

Helder toch? Zo weten stakeholders wat ze kunnen verwachten en omgekeerd. We willen graag

weten wat gemaakt wordt en wie welke bijdrage levert. Het gaat om middelen en mensen!

Voorwaarden

Pagina 42 | Voorwaarden Pagina 43 | Voorwaarden

CommunicatieGeen eenmalige campagne, maar een integrale

communicatiestrategie die standaard aanwezig

is en alle acties verduidelijkt en versterkt. Er

zullen centrale aanspreekpunten moeten zijn

die vervolgens de relatie opbouwen met de

deelnemende partij. Steeds vanuit een vast

proces waarbij de relatie en communicatie en

goede afspraken leidend zijn. Met welke stake-

holder dan ook. Zolang er maar betrokkenheid

is en een herkenbare en sterke strategie ontstaat.

Personeel (organisatie en kwaliteit)Om goed aan te sluiten bij de wensen van

onze stakeholders is het nodig dat we de

juiste mensen, met talent voor communicatie,

samenwerking en creativiteit, inzetten. Alleen

zo kunnen we echt werk maken van het op-

bouwen van een goede relatie en reputatie.

Co-creatie vraagt iets anders dan het leveren

van een dienst of product. Op dit moment, niet

alleen door de grote toename van initiatieven, is

er onvoldoende personeel om de juiste slagen te

maken. We houden op dit moment alles draaien-

de. De organisatie zal moeten meebewegen.

TijdOm alle veranderingen in onze organisatie,

mensen, middelen en processen zo effectief

mogelijk vorm te laten krijgen, moeten we de

boom laten groeien. Er is tijd nodig om te leren

van fouten, van elkaar en onze stakeholders.

Ook zullen onze bewoners, organisaties en

ondernemers moeten wennen aan een andere

rol, die van ons en die van hen. Voldoende tijd

om te doen en te leren, en te leren van het doen.

Wanneer we de voorwaarden samen invullen

en zodoende de mogelijkheden krijgen om

aan de slag te kunnen gaan, geloven we in het

groeien van de boom en een gezonde oogst

van een aantal zeer belangrijke vruchten!

Een korte opsomming van de vruchten die

we nu meteen zien:

Leefbare stad, wijk en buurt Door goed te luisteren naar de bewoners

tijdens de ideeënfase, maken we ruimte voor

eigen inbreng of doen we een stap terug en

laten we los. Het gevolg is verantwoordelijkheid

met optimaal gevormde buurten voor iedereen.

Ook voor bewoners of bezoekers die niet zo

mobiel zijn. Geen algemene kwaliteitsniveaus

maar een specifiekere match met hetgeen de

lokale bewoners, organisaties of ondernemers

zoeken. Dat effect wordt versterkt wanneer

we erin slagen om een extra focus aan te

brengen op subbuurtniveau.

Meer vertrouwen, goede relatie & sterke reputatieWe gaan hierdoor, namens de gehele organi-

satie, structureel sleutelen aan een optimale

verhouding tussen ons aanbod en de vraag

van onze bewoners en andere stakeholders.

Dat houdt in dat we werken aan vertrouwen.

Dit is een voorwaarde voor een goede relatie

en een sterke reputatie. Want volgens ons

begint het hiermee, dit is de basis om alle

vruchten samen te kunnen oogsten.

Gedeelde verantwoordelijkheid Niet enkel de gemeente is eindverantwoordelijke

van de complete openbare ruimte. Bewoners,

organisaties en ondernemers zijn medever-

antwoordelijk. Waardevolle voordelen hiervan

zijn stakeholders die eigenaarschap ontwikkelen,

betrokken en dus bewuster zijn en kritischer

en creatiever omgaan met hun leefomgeving.

Tevreden en participerende bewonersVanwege de grote toename in participatie op

allerlei niveaus garanderen we meer betrokken

enthousiaste bewoners, die meer dan ooit

deel uitmaken van het proces en eindresultaat.

Dit zorgt voor meer trots en een grotere te-

vredenheid bij al onze bewoners. Aangezien

we hier slechts aan het begin van een wezenlijke

verandering staan, geloven we dat we hierdoor

meer en meer participatieve enthousiastelingen

weten te bereiken.

Sociale stad en meer cohesieMeer dan ooit zullen deze maatregelen zorgen

voor een stad met een sterk sociaal karakter.

Sociaal, omdat alle stakeholders meer verant-

woording zullen nemen bij de vorming en het

beheer van onze leefomgeving. Er zal meer

naar elkaar worden geluisterd, meer worden

samengewerkt en er zal ruimte zijn voor crea-

tiviteit van de verschillende deelnemers in het

proces.

Verdere vruchten zullen we in de toekomst gaan

ontdekken, want we zijn ervan overtuigd dat

er behoorlijk mooie opbrengsten gaan komen.

Opbrengsten

Pagina 44 | Opbrengsten Pagina 45 | Opbrengsten

Mensen,

Ik geloof in de visie die hier voor u ligt en zie het als het planten van een zaadje om samen

tot die geweldige florerende boom te komen. Laten we het succes van deze aanpak, samen als

verantwoordelijkheid nemen. Deze visie geeft alle handvatten om buiten kansen te grijpen.

Laten we er samen voor gaan!

Nico Aarts, Wethouder Middelen, beheer en mobiliteit

Slotwoord

Pagina 46 | Slotwoord