Christine Stam-van Gent

Niet zo’n heel aardige man – verhalen rond Verwey

‘Nergens aankomen’. Zo vriendelijk als de dames bij de kassa zijn, zo nors is het eerste bordje dat de argeloze bezoeker tegenkomt in het Historisch Museum Haarlem. Vergeefse schrik, het blijkt slechts een thema te zijn op de tentoonstelling rond kunstenaar Kees Verwey (1900-1995). ‘Nergens aankomen’ is geen verbod, het is wel typisch Verwey. Er zit een verhaal aan vast, een van de vele rond deze legendarische Haarlemse schilder die te mooi zijn om onverteld te blijven.

Om die reden werd ‘Typisch Verwey’ dan ook ingericht. Dit keer worden relatief onbekende werken van de kunstenaar getoond, waar ook nog eens een speciaal verhaal bij hoort. Verteld door meer dan dertig geïnterviewden die hem goed gekend hebben, kort samengevat op de museumbordjes, en uitgebreid opgetekend in een bij de tentoonstelling horende publicatie.

Een aantrekkelijk concept, want wie wil dat nou niet: het smeuïge verhaal achter een kunstwerk horen? Hoe is de schilder hiertoe gekomen? In wat voor humeur was hij toen, en waardoor kwam dat precies? Welke weg is dit werk gegaan? Allemaal poortjes die leiden tot een beter verstaan en hoger waarderen van kunst. Geholpen door foto’s van het chaotische atelier, door bewaardgebleven (boze) brieven en video-materiaal, krijgt de bezoeker een aardig beeld van Verwey. Dat het ‘niet zo’n heel áárdige man’ was, zoals een van de baliedames waarschuwde, blijkt een eufemisme te zijn. Kees Verwey lijkt de hypothese ‘hoe onaardiger de kunstenaar, des te boeiender zijn werk’ ruimschoots te bevestigen.

Het meisje op de eerste aquarel, dat inmiddels een jonge vrouw is, kan daar over meepraten. Als vierjarige werd ze door haar vader (fotograaf Nico Koster) meegenomen naar het huis van Verwey. Al gauw liep ze de tuin in en raapte daar wat mooie herfstbladeren op. Maar dat zinde Verwey niks: ‘Laten liggen, want ik wil ze nog schilderen.’ Daarna moest ze op de bank gaan zitten, zo stil mogelijk, zodat Verwey haar kon aquarelleren. ‘Al die tijd heeft ze hem heel boos aan zitten kijken’, vertelt vader Koster, die van het hele tafereel een schitterende zwart-witfoto maakte, die naast de aquarel hangt en méér dan het verhaal van die ene dag vertelt.

Aquarelleren deed Verwey veel, vooral in de ochtend, wanneer het licht zo mooi gezeefd door de (ongelapte) ramen viel. Altijd stonden er bloemen in zijn atelier, die vaak ook bléven staan nadat het verderf was ingetreden en de kleuren verdonkerden. Naast zijn atelierstillevens waren het deze bloemaquarellen met hun grove toets, en altijd weer anders van kleur en compositie, waarmee hij terecht bekendheid kreeg. ‘Hij heeft de bloemenaquarel zo sterk doorontwikkeld dat iemand die een goede bloemenaquarel maakt, altijd een soort Verwey produceert,’ zegt vriend en collega Marinus Fuit hierover. Ook Verwey zelf achtte zich de beste aquarellist van Nederland, dus kon hij het niet hebben dat acteur Albert van Dalsum met wie hij in Rome was, onverhoeds een verdienstelijke aquarel maakte. De volgende dag nam Verwey wraak: ze zouden samen aquarelleren en hij zou zorgen voor papier. Van Dalsem gaf hij stiekem glad gecoat papier, waardoor diens tweede aquarelleerpoging ongelukkig strandde, en de vriendschap eveneens.

Waar bloemen gewillige en geduldige objecten zijn, ligt het met mensen iets anders. Verwey kon bijzondere portretten maken, maar in het contact met mensen verging het hem nogal eens als de grote Rembrandt: zijn ‘objecten’ stelden zijn visie niet op prijs, ze zagen zichzelf niet op hun voordeligst terug. Daar ging het Verwey dan ook niet om. Zijn modellen moesten lang en vaak poseren, hij nam de tijd om te doorgronden en tenslotte onveranderlijk vast te leggen wat zijn scherpe blik had waargenomen. Dat was wellicht meer dan vele opdrachtgevers konden verdragen.

Zo was er een chirurg die zijn eigen portret aan stukken sneed en in een zak terugstuurde (er is een foto als bewijs) en een manshoog portret van een architect dat niemand wilde hebben, de man zelf allerminst, maar dat desalniettemin een van de belangrijkste werken op tentoonstellingen werd.

Een zeer kleurrijk verhaal bij een somber portret is dat van Ank Nieuwenhuis, die zich voor haar man liet portretteren door Verwey. Vele malen zat ze model, nooit mocht ze het resultaat zien. Toen ze na diverse brieven uiteindelijk met haar man op de stoep stond, ging Verwey onverwacht met hem op de vuist. Speelde hier een onbeantwoorde liefde? Kon de schilder heimelijk geen afscheid nemen van dit model? Hoe dan ook, uiteindelijk kregen ze dan toch hun schilderij, een vreemd werk dat hen niet erg enthousiast maakte. Het is nu te zien in Haarlem, en het oogt zoals Ank Nieuwenhuis zelf opmerkte: ‘donker, somber en onaf.’

Toch zijn het vooral de portretten waaruit Verweys grootheid blijkt. Steeds opnieuw zijn ze in alle opzichten treffend en origineel. Hoewel geen heel áárdige man, moet Verwey toch van mensen hebben gehouden. Een liefde die (te) scherp zag, en daarom niet als zodanig herkend werd? Ronduit ontroerend is in dit licht de portretten-serie van Hedwig Fortuin, die op latere leeftijd Verweys muze werd en veel voor hem poseerde. Meer of minder bewust ontdekte Verwey als eerste dat ze aan Alzheimer leed, een weten dat instinctief in zijn werk sloop en maakte dat haar portretten er anders uit kwamen te zien. Het was Hedwig niet meer. Haar laatste schilderij liet Verwey onaf.

In Haarlem liggen nog veel meer van zulke verhalen te wachten: de turbulente verhouding met galeriehouder Krikhaar, de ‘misplaatste rivaliteit’ ten opzichte van collega Carel Willink. Alle reden dus om naar dit knusse museum af te reizen. ‘Typisch Verwey’ is een uitstekende tentoonstelling voor onervarenen. Wie zich nog nooit in een begaafde kunstenaar van Hollandse bodem heeft verdiept: begin eens met Kees Verwey. Handen thuis, oren en ogen wagenwijd open.

De tentoonstelling ‘Typisch Verwey’ is nog te zien tot 1 februari 2015, in het Historisch Museum Haarlem, Groot Heiligland 47.

www.historischmuseumhaarlem.nl