AANLOOP, OORZAAK & SCHULDVRAAG WERELDOORLOG I

Inleiding

De oorzaken en de aanloop naar de Eerste Wereldoorlog waren zeer complex – vele factoren, gebeurtenissen en historische ontwikkelingen speelden mee.

We sommen er enkele belangrijke op:

- De rechtstreekse aanleiding: de moord op de Oostenrijkse troonopvolger Franz Ferdinand door de Servische nationalist Gavrilo Princip in Sarajevo 28 juni 1914, die na een maand uitliep op een oorlogsverklaring van Oostenrijk-Hongarije aan Servië.

- De combinatie van verschillende internationale verdragen (waarvan sommige geheim) tussen de Europese staten die een kettingreactie van oorlogsverklaringen deed ontstaan

- De Duitse economische expansiedrift en ambitieuze, agressieve buitenlandse politiek veroorzaakte al van in de 19de eeuw rivaliteit met Engeland: voortdurende strijd om de machtshegemonie tussen de gevestigde en de opkomende industriële grootmacht

- Vele aanslepende problemen op de Balkan na 2 bloedige Balkanoorlogen, o.a. de Bosnië-kwestie tussen Oostenrijk-Hongarije en Servië.

- Sterke nationalistische politieke stromingen in de Europese staten.- De bewapeningswedloop tussen Duitsland en Engeland & Frankrijk en die tussen Oostenrijk-

Hongarije en Rusland- De zucht naar en rivaliteit om kolonies tussen de Europese staten, waarbij Duitsland een

“laatkomer” op het wereldtoneel was.- Historische revanchegevoelens van Frankrijk over de verloren oorlog met Duitsland in 1870-

71- De territoriale ambities van Rusland t.o.v. het verzwakte Ottomaanse rijk- Militaire oorlogsplannen van Duitsland die snelle actie vereisten om een oorlog

achtereenvolgens aan zijn westzijde en oostzijde te kunnen voeren en winnen.

Enz…

Maar de kwestie wie de hoofdverantwoordelijke(n) voor het ontstaan van de Eerste Wereldoorlog waren is ook na 100 jaar geschiedschrijving nog steeds een zeer heikele kwestie onder historici. Er is helemaal geen consensus over en het lijkt er op dat er altijd verschillende interpretaties naast mekaar zullen blijven bestaan.

Hierna enkele boeken die verschillende stellingen verdedigen.

1914: Het trauma van Europa / Max Hastings

De Britse militaire historicus Max Hastings behandelt in zijn nieuwe boek 1914: Het trauma van Europa de kwestie van de oorzaken van WO I summier, maar is in elk geval ondubbelzinnig over de schuldvraag. Duitsland is voor Hastings de ultieme schuldige van de oorlog, ook in moreel opzicht ; het beging trouwens de zwaarste oorlogsmisdaden. Duitsland had helemaal geen oorlog nodig: het was toen al met grote voorsprong de meest succesvolle grootmacht van Europa op economisch en industrieel vlak en had ook zonder de oorlog op termijn Europa kunnen domineren. Hastings gaat in tegen de wijd verspreide gedachte dat die oorlog slechts een uit de hand gelopen conflict was, een

zinloze vergissing. Het was wel degelijk een goede zaak dat Groot-Brittannië in de oorlog stapte. Volgens hem werd de oorlog ook niet bespoedigd door heftige nationalistische gevoelens bij de volkeren, maar door beslissingen van kleine groepen personen in zeven regeringen. De mobilisering en de gevechtshandelingen tot eind 1914 behandelt Hastings diepgaand met ooggetuigenverslagen van vele honderden staatslieden, officieren, burgers, soldaten en boeren.

Eerste Wereldoorlog : een hoorcollege over het ontstaan, het verloop en de gevolgen / Maarten Van Rossem

De populaire Nederlandse historicus Maarten van Rossem betoogt op een onderhoudende manier in dit zéér toegankelijke luisterboek dat de eerste Wereldoorlog niet onvermijdelijk was en dat niemand kan zeggen dat deze ook zonder de moordaanslag te Sarajevo van de Serviër Gavrilo Princip op de Oostenrijks-Hongaarse aartshertog Franz Ferdinand zou uitgebroken zijn. Kleine gebeurtenissen kunnen grote gevolgen hebben. De diepste oorzaak van de Eerste Wereldoorlog was volgens hem dat Duitsland naar een dominante positie in Europa streefde wat voor de andere grote mogendheden onaanvaardbaar was. Duitsland had de juli-crisis in 1914 niet uitgelokt maar probeerde er wel het maximale voordeel uit te halen. De dynamiek van de gebeurtenissen die leidden tot WO I kwam van Duitsland. Duitsland gaf toestemming aan Oostenrijk-Hongarije om de oorlog te verklaren aan Servië ; zonder die toestemming zou Oostenrijk-Hongarije dit niet gedaan hebben. Het begin van de oorlog was géén verkeersongeluk waar feitelijk niemand echt schuldig aan was. Nee, volgens Van Rossem was Duitsland wel degelijk schuldig.

1914 : hoe Europa de vrede liet varen voor de Eerste Wereldoorlog / Margaret MacMillan

De Britse historica Margaret MacMillan, hoogleraar in Oxford, schreef een dik boek waarin ze uitvoerig de aanloop naar de oorlog beschrijft. Ze besteedt veel aandacht aan het tot stand komen van de machtsblokken, ze schetst de mentaliteitsveranderingen die zich in Europa rond 1900 voltrokken en beschrijft uiteindelijk de gebeurtenissen in de maanden voor het begin van WO I. Ze draait de vraag naar de oorzaak van de oorlog om naar de vraag wat de vrede verstoorde. Want ze aarzelt om een precieze reden of oorzaak voor de oorlog aan te wijzen: het uitbreken van de oorlog was geen donderslag bij heldere hemel, maar in elk geval is deze helemaal niet ‘onvermijdelijk’ geweest. Men mag de menselijke factoren niet onderschatten: angst speelde een rol, maar ook ‘vergissingen, warrigheid en domweg een slechte timing’. Ook de schuldvraag is voor haar een oeverloos en eindeloos debat. Ze wil zeker geen ‘schuldigen’ aanduiden of de schuld bij één partij leggen maar toch denkt ze dat bepaalde mogendheden en hun leiders meer schuld hebben dan andere. ‘De krankzinnige vastberadenheid van Oostenrijk-Hongarije in 1914 om Servië te vernietigen, het besluit van Duitsland om daar vierkant achter te gaan staan en het ongeduld van Rusland om te mobiliseren’ zijn er volgens haar verantwoordelijk voor dat de oorlog is uitgebroken. Maar ook Frankrijk en Engeland hadden meer kunnen doen om die te vermijden. In elk geval: de mensen die Europa meevoerden in een oorlog hadden volgens haar een gebrek aan verbeeldingskracht, zagen niet in wat voor verwoestingen de oorlog zou aanrichten en hadden het lef niet om zich te verzetten tegen de gedachte dat een oorlog onvermijdelijk was. Want een alternatief was wel degelijk mogelijk geweest.

Slaapwandelaars: hoe Europa in 1914 ten oorlog trok / Christopher Clark

De Australiër Christopher Clark, hoogleraar in Cambridge, reconstrueert in deze zeer gedetailleerde en omvangrijke bestseller de aanloop naar de Eerste Wereldoorlog. Hij wijst op de enorme complexiteit van de crisis aan de vooravond van de oorlog met vijf gelijkwaardige hoofdrolspelers (Duitsland, Oostenrijk-Hongarije, Frankrijk, Rusland en Groot-Brittannië) en vele autonome staten zoals het Ottomaanse Rijk en de staten van het Balkanschiereiland, dat de jaren voordien een zeer onstabiele regio was. WO I was niet het gevolg van een Duits plan maar de uitkomst van snel op elkaar volgende inschattingsfouten, heftige emoties, botsende strategische ideeën en ook heel wat toeval. Zijn besluit: De hoofdrolspelers van 1914 waren ‘slaapwandelaars, alert maar blind, opgejaagd door dromen maar onwetend van de realiteit van de gruwelen die ze over de wereld zouden brengen’. Cambridge-hoogleraar Clark wil dus geen ‘schuldige’ voor de oorlog aanduiden: dit is zinloos. Dat vernauwt het gezichtspunt of leidt in zijn meest extreme vorm tot samenzweringstheorieën. In dit boek ligt dus de nadruk niet op ‘waarom’ de oorlog er kwam, als wel op het ‘hoe’ de oorlog in gang werd gezet. De auteur hecht daarom ook een zeer groot belang aan de twee moorden in Sarajevo die men niet kan afdoen als ‘louter een incident met weinig causaal gewicht’. Clark vindt het niet onbegrijpelijk dat Oostenrijk-Hongarije daarom Servië (dat hij als een ‘schurkenstaat’ beschrijft) aanviel.Hij heeft het af en toe ook over actuele gebeurtenissen en wijst er op dat er grote gelijkenissen zijn tussen de huidige periode en de situatie kort voor het uitbreken van WO I, nu het bipolair machtsevenwicht in de wereld plaats heeft geruimd voor ‘een complexer en minder voorspelbaar krachtenveld dat zowel wereldrijken in verval als opkomende machten vervat’.

De erbarmelijke oorlog. Een geschiedenis van 1914-1918 / Niall Ferguson

Niall Ferguson is een Brits historicus aan de Amerikaanse Harvard-universiteit en tevens de man van publiciste Ayaan Hirsi Ali. In zijn omstreden en door vakgenoten fel bekritiseerde boek schuift hij Engeland een grote verantwoordelijkheid voor de oorlog in de schoenen: Engeland is even schuldig aan WO I als Duitsland. De Britten hadden nooit mogen deelnemen aan deze totaal zinloze oorlog want ze hebben hem zo desastreuze proporties gegeven. Ferguson waagt zich op het einde van zijn boek zelfs aan speculatieve ‘Wat als’-vragen. Als Engeland België had opgegeven en zich niet in de oorlog had gestort was er geen Russische Revolutie geweest en ook geen verdrag van Versailles, dat uiteindelijk tot WO II leidde. Er zou enkel een soort Europese Unie onder Duits bewind geweest zijn. Als provocerend statement kan dat tellen. Het boek is geen volledig chronologische beschrijving van de Eerste Wereldoorlog of een uitvoerig betoog over oorzaken en gevolgen, maar probeert een antwoord te bieden op 10 grote vragen over het globale oorlogstoneel. Ferguson komt o.m. tot de conclusie dat WO I helemaal niet ‘onvermijdelijk’ is geweest en dat er bij aanvang géén algemeen enthousiasme voor de oorlog bestond. Dit zijn mythes: de antimilitaristische bewegingen in Europa stonden kort voor Wereldoorlog I zelfs sterk.

De andere waarheid. Een andere visie op het ontstaan van de Eerste Wereldoorlog / J.H.J. Andriessen

Veel historici hebben de neiging de grootste verantwoordelijkheid voor het uitbreken van WO I naar Duitsland en Oostenrijk-Hongarije toe te schuiven, maar zeker niet de Nederlandse WO I-specialist J.H.J. Andriessen. Na het einde van de oorlog werd Duitsland in het Vredesverdrag van Versailles als de enige verantwoordelijke voor het uitbreken van WO I genoemd. Die visie moet volgens hem

grondig bijgesteld worden. Hij schreef dit boek omdat hij van mening is dat veel historici Duitsland wel niet meer als de enige schuldige zien maar dat de ‘juiste’ gang van zaken zelden onderzocht werd. Daarom haalt hij vele argumenten aan die Duitsland vergoelijken. Duitsland en Oostenrijk-Hongarije werden volgens hem in het nauw gedreven door de andere grootmachten en moesten aanvallen om erger te voorkomen: Duitsland kon niet anders dan België snel binnenvallen, omdat het later militair geen kans meer had om de oorlog op 2 fronten aan zijn oost- en westgrens te kunnen winnen. De bewering dat Duitsland reeds voor WO I naar wereldmacht streefde is volstrekt onjuist. Integendeel: het waren juist Engeland, Frankrijk en Rusland die een machtspolitiek voerden. Leden van de Servische regering waren vooraf op de hoogte van de geplande aanslag op de Oostenrijkse troonopvolger, wisten dat dit tot een wereldoorlog zou leiden maar deden niets om dat te voorkomen. (Overigens is voor Andriessen die aanslag slechts een doelbewust gecreëerde aanleiding, maar helemaal geen oorzaak van WO I.) Duitsland heeft de eerste week na de aanslag de oorlog tussen Oostenrijk-Hongarije en Servië juist wél proberen te voorkomen. Frankrijk koesterde revanchistische gevoelens t.o.v. Duitsland sinds het verlies van de Frans-Duitse oorlog in 1870-71... Enzovoort. Kortom, een boek dat WO I in een totaal ander daglicht probeert te stellen.