Nieuwsbrief Visio Revalidatie & Advies Noordwest-NederlandJaargang 2, maart 2015

Voorwoord

1. LANDELIJK NIEUWS 1.1 In de schijnwerpers: maatschappelijk werker Heidie Zomer1.2 Nader verklaard: de ziekte van Parkinson1.3 Cliënt centraal: Salman Üyüklü1.4 Visio Het Loo Erf1.5 Visio Zicht op Toegankelijkheid1.6 Visio Zicht op Werk1.7 Regeling zittend ziekenvervoer en Zorgverzekeringswet1.8 Taaltoets Nederlands voor anderstalige cliënten ontwikkeld door Visio Het Loo Erf en Radboud Universiteit1.9 Contactpersonen tijdens uw traject bij Visio1.10 Visio aanwezig op verschillende beurzen1.11 Open dag van de zorg1.12 WK Paracycling

2. NIEUWS UIT DE REGIO2.1 Braille biedt vele mogelijkheden2.2 Denk mee met de Cliëntenraad Noordwest-Nederland!2.3 Eye opener: Ouderbegeleiding binnen Jeugdteam Revalidatie & Advies2.4 De afdeling Advies is er voor u!2.5 Met andere ogen2.6 Spreekuren van Visio in Omringwinkels2.7 Spreekuren van Visio in bibliotheken2.8 Low vision spreekuren in ziekenhuizen

3. NIEUWS VAN DERDEN3.1 Uitnodiging enquête: wat zijn uw ervaringen met het aanvragen van hulpmiddelen? 3.2 Stichting Wetenschappelijk Onderzoek Doofblindheid

4. COLOFON

VoorwoordBeste lezer,

Voor u ligt de vertrouwde nieuwsbrief in een nieuwe verschijningsvorm. Hiermee spelen we in op actuele ontwikkelingen, maar ook op behoeften die u als lezer aan ons hebt doorgegeven. We verwachten dat u met deze nieuwe indeling de voor u relevante informatie eenvoudiger uit de nieuwsbrief kunt halen doordat u op onderwerp kunt selecteren.

Inmiddels zijn we drie maanden op weg in het nieuwe jaar en werken we volgens de regels van het nieuwe zorgstelsel. Dit roept bij een aantal mensen vragen en terughoudendheid op. We zien dit ook terug in een afname van het aantal aanmeldingen.

Onze dienstverlening blijft echter onveranderd, we blijven u ondersteunen op alle levensgebieden. De zorgverzekeringswet stelt echter een aantal andere voorwaarden om toe te treden tot onze zorg, zo moet uw aanmelding gepaard gaan met een verwijzing van een oogarts of andere specialist. Indien de veranderingen bij u vragen oproepen, aarzelt u dan vooral niet om hierover contact met ons op te nemen. Wij hebben hiervoor een speciale helpdesk ingericht. Deze is bereikbaar via T 088 585 58 88. Daarnaast staat op onze website meer informatie over de veranderingen in de zorg en een overzicht met veel gestelde vragen.

Van 16 tot en met 21 maart 2015 is de week van Zorg en welzijn. Wij nodigen u van harte uit om kennis te maken met onze revalidatiemogelijkheden op één van de vele Visio-locaties. Verderop in de nieuwsbrief leest u hier meer over.

Karin Weening, directeur

1. LANDELIJK NIEUWS

1.1 In de schijnwerpersIn deze rubriek geeft een medewerker van Visio uitleg over zijn of haar vakgebied. Dit keer is Heidie Zomer, maatschappelijk werker in Haren, aan het woord.

Sinds wanneer ben je bij Visio in dienst?Ik ben sinds 1 februari 2012 in dienst bij Visio. Hiervoor heb ik dertien jaar als maatschappelijk werker bij het Algemeen Maatschappelijk Werk gewerkt. Vanuit een stage heb ik ervaring opgedaan met het werken binnen de revalidatie. Het geeft me veel werkplezier om weer binnen de revalidatie te werken.

Met welke vragen kunnen cliënten van Visio bij jou terecht?Als je blind of slechtziend bent of als je te horen hebt gekregen dat je slechtziend wordt, is dit erg ingrijpend. Naast praktische vragen kunnen mensen vragen hebben over het omgaan met de beperking en het veranderde toekomstperspectief. Hoe ga je ermee om dat jij niet alles meer kunt wat je voorheen wel kon? Hoe ga je om met de gevoelens die je hierbij kunt ervaren? Ook kunnen mensen vragen hebben over hun energiebalans. Hoe kun je beter in balans zijn en energie hebben voor leuke activiteiten? Andere vragen die veel voorkomen zijn vragen over het uitbreiden van sociale contacten en het behouden of vinden van zinvolle en leuke activiteiten.

Wat houdt je functie als maatschappelijk werker precies in?Als maatschappelijk werker ga ik in gesprek met mensen. Dit zijn bijvoorbeeld ouderen, jongeren, volwassenen en ouders van kinderen met een visuele beperking. Samen onderzoeken we de vraag die ze stellen. Daarna maken we samen doelen, zoals leren omgaan met de gevolgen van de visuele beperking in het dagelijks leven, het leren van hulp vragen of het vinden van vrijwilligerswerk. Door middel van gesprekken wordt aan deze doelen gewerkt. De gesprekken kunnen individueel zijn, maar het is ook mogelijk om de partner van de cliënt of het cliëntsysteem bij de gesprekken te betrekken. Ook werken we met groepen waarbij het geven van informatie en uitwisselen van ervaringen een grote rol speelt.

Waarom heb je voor dit werk gekozen?

Het werken met mensen vind ik erg leuk en leerzaam. Elk mens is speciaal en uniek. Dit maakt dat het werk nooit hetzelfde is. Vervolgens vind ik het een uitdaging om een bijdrage te leveren in het zo zelfstandig mogelijk zijn van mensen met een visuele beperking.

1.2 Nader verklaard: de ziekte van Parkinson In deze rubriek nemen we een (oog)aandoening onder de loep. Dit keer geeft neuropsycholoog Daniëlle Huijsmans uitleg over de ziekte van Parkinson.

De ziekte van Parkinson is de meest voorkomende neurodegeneratieve aandoening na dementie. In Nederland hebben circa 55.000 mensen de ziekte van Parkinson. Er is een onderscheid tussen de ziekte van Parkinson en Parkinsonismen.

Verloop en symptomenBeiden hebben ongeveer dezelfde symptomen zoals tremor (beven), stijfheid, trager worden, houding- en evenwichtsproblemen en het ‘freezing’ als een beweging gestart wordt. Alleen de origine in de hersenen is anders. Parkinson is bij velen bekend als de ziekte met de eerder genoemde motorische kenmerken, de voorovergebogen, met kleine pasjes, lopende mensen met bevende hand. Bij ongeveer 80% van de patiënten komen visuele klachten voor. Vaak al in een vroeg stadium van de ziekte. Klachten zijn dubbel zien, wazig zien, veranderde licht- en contrastbehoefte, problemen met lezen of droge ogen. Dit heeft te maken met aan de ene kant veranderingen in het netvlies door dopamineveranderingen (Parkinsonpatiënten hebben een tekort aan dopamine in de hersenen), maar ook door oogmotorische stoornissen. Met name de oogarts, maar ook neuroloog, orthoptist of optometrist kan vaststellen of de “oogvolgbewegingen”, het accomoderen (boller of platter worden) van de lens of het maken van te kleine oogsprongen afwijkend zijn. De neuropsycholoog kan onderzoeken of dat de visuele waarneming in orde is of dat de beelden goed worden verwerkt in de hersenen zodat de patiënt er adequaat op kan reageren.

BehandelingDe neuroloog probeert in eerste instantie met medicatie de klachten zo goed mogelijk aan te pakken, echter dit is complex. Het behandelen van de visuele stoornissen is alleen door te compenseren mogelijk. De oorzaak van de problemen ligt immers in de hersenen. Hulpvragen liggen vaak op het gebied van lezen of mobiliteit (lopen, mits dat überhaupt nog kan). De start is onderzoeken of brillen goed zijn en ook goed gebruikt worden of optimaal corrigeren waar mogelijk. Bij lezen moet gedacht worden aan het vergroten van letters en zorgen voor een goed contrast (vette, vergrootte zwarte letters op wit papier), goed licht is daarbij belangrijk. Is lezen te inspannend dan kan gedacht worden aan spraakondersteuning op de computer of daisyspeler. Bij het opstarten van bewegingen, bijv. opstaan uit een stoel, kunnen Parkinsonpatiënten hinder hebben van ‘freezing’ (letterlijk ‘bevriezen’). Om dit te doorbreken is het belangrijk om goede auditieve of contrastrijke stimuli te geven die sterk genoeg zijn om het ‘bevriezen’ te doorbreken en waarbij er rekening gehouden wordt met de visuele beperkingen.

Expertise van Visio

Visio kan bij deze groep met name inzicht geven in de problematiek en adviseren hoe hier mee om te gaan met aanpassingen in de omgeving of hulpmiddelen, zowel aan de patiënt, diens naasten of de professionals om de cliënt heen.

ProjectBinnen Visio is er momenteel veel aandacht voor de ziekte van Parkinson en de visuele stoornissen. Er is hiervoor een onderzoeksproject gestart. Dit project ‘Parvis’ is gericht op onderzoek naar welke visuele stoornissen en beperkingen er nu precies zijn en wat de beste mogelijkheden aan advies en behandeling zijn.

1.3 De cliënt centraalSalman Űyϋklϋ, 44 jaar, woont achttien jaar in Nederland en komt uit Turkije. Hij heeft een kokergezichtsveld en ziet nog zo’n 2 %.

Hoe bent u met Visio in aanraking gekomen?Ongeveer twaalf jaar geleden ben ik door een sociaal werker verwezen naar Bartiméus. Bartiméus heeft me attent gemaakt op Visio Het Loo Erf. Daar was ik drie dagen per week aanwezig om op allerlei gebieden te leren omgaan met mijn slechtziendheid.

Welke trainingen volgt u bij Visio?Ik heb routes leren lopen met mijn stok, zodat ik mijn dochtertje Biryaz (5 jaar) zelfstandig naar school kan brengen en ophalen. Ook praat ik met de maatschappelijk werker over de taal, vrijwilligerswerk, hoe het gaat, eigenlijk over van alles. Een half jaar geleden heb ik opnieuw hulp gezocht bij Visio en ben ik bij Revalidatie & Advies in Apeldoorn terechtgekomen. Ik heb daar zojuist de iPhone-training afgesloten en ben nu bezig met de taaltraining Nederlands voor anderstaligen. Ik kan al goed Nederlands lezen en begrijpen, maar de spreekvaardigheid en de grammatica zijn lastig.

Heeft u al eerder Nederlandse les gehad?Ja, eerst bij Visio Het Loo Erf en nadat ik een verblijfsvergunning heb gekregen ook bij het ROC. Nu gaan we mijn Nederlands verbeteren. Via de website NT2 taalmenu (NT2 = Nederlands als tweede taal) ontvangen we oefenteksten. Die moet ik be luisteren, ze samenvatten en daarna bespreken we de moeilijke woorden. Soms moet ik ook spellen; dan schrijf ik met mijn vinger op de tafel.

Hoe ervaart u het traject bij Visio?Ik heb bij Visio al veel geleerd. De sfeer is prettig. Ik moet in contact met Nederlandse mensen komen om te blijven oefenen. De mensen bij Visio adviseren en begeleiden me goed bij het behalen van mijn doelen..

1.4 Visio Het Loo ErfJe leven weer zelfstandig kunnen oppakken, na het verlies van (een deel van) je gezichtsvermogen. Dat is de insteek van Visio Het Loo Erf in Apeldoorn, het landelijk revalidatiecentrum voor intensieve revalidatie.

De 53-jarige Steya Veldman revalideert sinds januari 2015 bij Visio Het Loo Erf. Steya sukkelt al enige jaren met haar gezondheid. Ze heeft diabetes, belandde zeven jaar

geleden in een rolstoel en kreeg recentelijk te horen dat ze retinitis pigmentosa heeft met de diagnose dat ze blind gaat worden.

“Ik word blind, wat nu?” dit is één van de vragen die Steya zichzelf stelt op haar website: www.steya.nl. Via deze website houdt ze, met hulp van haar vriend en webmaster Hans, haar omgeving op de hoogte van haar ervaringen bij Visio Het Loo Erf. Steya is open, vrolijk, kan zich goed inleven in anderen en dat spat af van haar verhalen. Zo heeft ze van haar kwetsbaarheid haar kracht gemaakt en gebruikt ze crowdfunding om haar wensen (haar Blindet-list) in vervulling te laten gaan, voordat ze helemaal blind wordt. Ze wil het Noorderlicht zien, een duo-bike aanschaffen en om haar passie voor koken niet verloren te laten gaan, heeft ze plannen om aanpassingen in haar keuken te laten aanbrengen. Steya heeft duidelijke doelen opgesteld: “ik wil weer gewoon zelfstandig naar buiten en mijn omgeving duidelijk maken wat ik zie. Als je in een rolstoel zit, is het voor anderen duidelijk wat je niet of wel kan, maar met slechtziendheid ligt dat heel anders.”

Steya heeft zichzelf in de afgelopen maanden van haar revalidatie met sprongen vooruit zien gaan. Zo heeft ze tijdens de gesprekken met een psycholoog geleerd om makkelijker te praten over haar slechtziendheid en kan ze nu beter haar grenzen aangeven. Bij mobiliteitstraining oefent ze om meer op haar gehoor te vertrouwen en ook haar slechtziendheid kenbaar te maken in het verkeer. Tevens kan Steya nu, dankzij ergotherapie, haar passie voor koken weer oppakken: “heerlijk ontspannen spruitjes schoonmaken zonder te kijken”. Het vaardiger worden met de computer, smartphone en tablet bij computertraining zorgen ervoor dat ze ook op ICT-gebied een stuk zelfstandiger wordt. Steya’s hobby breien en borduren leken verleden tijd, maar bij de vakgroep creatief heeft ze een andere vorm van handwerken gevonden.

Haar toekomst na Visio Het Loo Erf ziet Steya met een lach tegemoet. Een mooie toekomst waarin ze gaat trouwen met Hans en samen met Hans en haar geleidehond een bezoek brengt aan het Noorderlicht.

1.5 Visio Zicht op ToegankelijkheidDe adviesdienst werkt in opdracht van bijvoorbeeld gemeenten, architecten en bedrijven. Onze opdrachten variëren van eenvoudige vragen over de lijnen op trappen tot complexe openbaar vervoersgebieden en inrichtingsvragen bij zorginstellingen.

Dit jaar ratificeert onze regering het VN-verdrag over de rechten van mensen met een beperking. Waar toegankelijkheid nu nog vrijblijvend is, wordt dit straks een vereiste. Hoewel Visio voor u een vertrouwde partner is, is dat voor veel gemeenten nog niet het geval. Naamsbekendheid is van belang en u kunt ons erbij helpen!

Op de Slechtziendendag 2015 hebben bezoekers met ons van gedachten gewisseld over de wijze van samenwerken. Duidelijk is dat het erg belangrijk is dat u als direct belanghebbende uw gemeente laat weten dat uw belangen vaak onvoldoende belicht zijn in een ontwerp. Vroegtijdig in een ontwerp rekening houden met visuele aspecten, hoeft geen afbreuk te doen aan de creativiteit van ontwerper. Rekening houden met goede gidslijnen in een ontwerp voorkomt bijvoorbeeld dat geleidelijnen als enige oplossing worden toegepast.

Kortom, mocht zich in uw omgeving een ontwikkeling voordoen waarbij u denkt dat de toegankelijkheid in het geding is, dan kunt u de opdrachtgever wijzen op onze mogelijkheden. Via de website www.visiozichtoptoegankelijkheid.org zijn zowel onze werkwijze als onze brochures beschikbaar.

1.6 Visio Zicht op WerkVisio vindt het belangrijk dat ook mensen met een visuele beperking een plek krijgen en houden op de arbeidsmarkt. Dat komt tot uitdrukking in ons programma Visio Zicht op Werk. In 2014 zijn ruim 450 werkenden ondersteund om hun werkzaamheden voort te kunnen blijven zetten. In de meeste gevallen, rond 96%, is dat ook gelukt. Maar ook werkzoekenden vinden steeds vaker een baan via de ondersteuning vanuit Visio. Zo ligt ons slagingspercentage bij de UWV-trajecten op ruim 31%. In deze moeilijke economische tijd een bovengemiddeld resultaat. Uiteraard zijn we hiermee nog niet tevreden en blijven we ons netwerk uitbreiden om slechtziende en blinde mensen aan het werk te helpen. Dat kan vanuit iedere achtergrond en elk opleidingsniveau.

Meer informatie over de re-integratiedienstverlening Visio Zicht op Werk via www.visiozichtopwerk.org of visiozichtopwerk@visio.org

1.7 Regeling zittend ziekenvervoer en ZorgverzekeringswetKunt u een beroep doen op de regeling zittend ziekenvervoer voor uw vervoerskosten in 2015?Ja, dat kan. 2015 geldt als overgangsjaar waarin de regeling zittend ziekenvervoer van toepassing is.

Hoe en wat kunt u vergoed krijgen?In 2015 kunt u voor de vervoerskosten die u maakt van huis naar het regionaal centrum en omgekeerd een beroep doen op de regeling zittend ziekenvervoer. Uw zorgverzekeraar zal beoordelen of de vervoerskosten die zijn gemaakt op grond van uw polis voor vergoeding in aanmerking komen. Visio zal op uw verzoek de indiening van uw aanvraag bij de zorgverzekeraar ondersteunen. Dit wordt verzorgd door Cliëntservices.

Wat verandert in 2016?Het Zorginstituut Nederland heeft in april 2014 advies uitgebracht aan het ministerie van VWS over de regeling zittend ziekenvervoer. In dit advies staat voor de doelgroep slechtziende en blinde mensen:

Slechtziende en blinde mensen zullen - net als nu al voor hun (boven)lokale ‘participatie’ vervoer –ook voor hun zorgbehandeling gerelateerde vervoer een beroep moeten gaan doen op de WMO, uitgevoerd door de gemeenten.

Wél kunnen mensen met een visuele beperking (in geval van specialistische / bovenregionale behandeling in het kader van de Zvw) zo nodig een beroep doen op de zogenaamde hardheidsclausule van de regeling Zittend Ziekenvervoer van de Zvw.

Minister Schippers heeft dit advies in juni 2014 naar de Tweede Kamer gestuurd en aangegeven na de zomer met een advies naar de Kamer te komen. Zij heeft daarbij aangegeven dat voor 2015 niets verandert aangezien er niet genoeg tijd meer was om

een wetsvoorstel voor 2015 in te dienen. De verwachting is dat de minister het advies van Zorginstituut Nederland overneemt en per 1 januari 2016 de doelgroep slechtziende en blinde mensen geen aanspraak meer kan maken op de regeling.

Samen met de Oogvereniging en Bartiméus zullen wij ons inzetten om de ‘hardheidsclausule’ goed ingevuld te krijgen.

Meer informatieVoor meer informatie kunt u contact opnemen met het Cliëntservicebureau via 088 585 85 85.

1.8 Taaltoets Nederlands voor anderstalige cliënten ontwikkeld door Visio Het Loo Erf en Radboud UniversiteitDe vakgroep taal van Visio Het Loo Erf heeft in een samenwerking met de Radboud Universiteit Nijmegen een taaltoets ontwikkeld. Met deze toets kan op een betrouwbare manier het taalniveau van de anderstalige cliënt worden gemeten. Taaltraining is voor deze doelgroep een belangrijk onderdeel tijdens de intensieve revalidatie. Immers: voldoende beheersing van de Nederlandse taal is noodzakelijk om te kunnen revalideren en participeren in de Nederlandse samenleving. Met een visuele beperking is het echter vaak onmogelijk om de Nederlandse taal via de reguliere aanbieders onder de knie te krijgen, waardoor het weer onmogelijk is om te kunnen revalideren. Taal en revalidatie gaan daarom hand in hand.

De taaltoets wordt als volgt ingezet: tijdens de observatie neemt de taaltrainer een onderdeel van de toets af, waarna op basis van de resultaten het revalidatieplan wordt opgesteld. Vervolgens neemt de trainer in de eerste week van de revalidatie de volledige toets af, waarna het precieze instapniveau van de cliënt is vastgesteld. Zes weken voordat de laatste taaltraining is gepland neemt de taaltrainer wederom de toets af, waarna blijkt of de cliënt de gestelde doelen heeft bereikt. De toets is in december 2014 in gebruik genomen.

1.9 Contactpersonen tijdens uw traject bij VisioNa uw aanmelding bij Visio wordt er telefonisch contact met u opgenomen door een intaker van het Cliëntservicebureau om uw hulpvragen te inventariseren middels een vragenlijst. Op dat moment is de betrokken intaker uw contactpersoon en degene die overzicht houdt over uw traject en alle activiteiten coördineert.

Zodra er onderzoeken gepland zijn, draagt de intaker deze rol over aan een onderzoeker. In de meeste gevallen is dan de ergotherapeut, met wie u afspraken hebt, uw contactpersoon en degene die uw traject coördineert. Bij Visio wordt deze persoon primair onderzoeker genoemd: hij/zij stelt uw revalidatieplan op op basis van de bevindingen tijdens de onderzoeksfase en legt het voor aan zijn collega’s. Uw revalidatieplan bespreekt u bij de start van de revalidatiefase met uw primair behandelaar, een ergotherapeut of maatschappelijk werker, hij/zij blijft uw contactpersoon en coördineert uw revalidatie tot en met de afronding daarvan. De naam van uw primair behandelaar staat vermeld op het door u ondertekende revalidatieplan.

 Taken van de contactpersonen zijn: Fungeren als uw aanspreekpunt; Zorgen dat u toegang krijgt tot het cliëntportaal MijnVisio, waar u een deel van uw

dossier kunt inzien; Opstellen en bespreken van het multidisciplinaire revalidatieplan met u en als u

daarmee akkoord gaat, zorgen voor ondertekening; Zorgen voor het invullen van een digitale vragenlijst; Zorgen voor inhoudelijke afstemming tussen betrokken behandelaars en instructeurs

middels een multidisciplinair overleg; Met u bespreken van inhoudelijke vragen over belangrijke gebeurtenissen die van

invloed kunnen zijn op de revalidatie, regels over het afzeggen van afspraken en het niet nakomen van afspraken;

Aanpassen van uw revalidatieplan bij nieuwe hulpvragen; Zorgen voor communicatie met de intaker, onderzoeker, planner, verwijzer of andere

betrokkenen; Uw revalidatietraject met u evalueren op behaalde doelen en tevredenheid; Het administratief afronden van uw revalidatietraject; Zorgen voor een afsluitbrief naar de verwijzer, uw oogarts en huisarts.

1.10 Visio aanwezig op verschillende beurzenDe komende maanden is Visio op verschillende beurzen aanwezig. Zo staan we met een stand op het oogartsencongres van het Nederlands Oogheelkundig Gezelschap, op de ZieZo-beurs en de landelijke dag van de MD-vereniging. Maar ook op de Bedrijfsgeneeskundige Dagen voor bedrijfsartsen. Bij alle evenementen staat centraal hoe de dienstverlening van Visio kan bijdragen aan het zo zelfstandig mogelijk in het leven staan van slechtziende en blinde mensen. Daarnaast is er veel aandacht voor het belang van doorverwijzen door professionals en specialisten naar een organisatie als Visio.

Regionale Hulpmiddelenbeurs ‘Iedereen kan lezen’Ook in 2015 is Koninklijke Visio weer te vinden op de Regionale Hulpmiddelenbeurzen‘Iedereen kan lezen’, de gratis toegankelijke beurs met informatie en producten voor mensen met dyslexie, een verminderd gezichtsvermogen en voor laaggeletterden.

Visio aanwezig tijdens landelijke MD-dag 2015Op 9 mei 2015 is Visio aanwezig op de landelijke MD-Dag van de MD Vereniging. Deze dag is bedoeld om leden van de MD-Vereniging meer informatie te geven over de laatste (medische) ontwikkelingen op het gebied van Macula Degeneratie. Er zijn op die dag lezingen, netwerkmogelijkheden en een informatiemarkt. Ook Visio staat hier met een stand. Uiteraard kunt u hier terecht voor de laatste ontwikkelingen en met vragen.

Visio op Bedrijfsgeneeskundige Dagen Op 18 en 19 juni presenteert Visio zich op de Bedrijfsgeneeskundige Dagen; het jaarlijkse congres van de Nederlandse Vereniging voor Arbeids- en Bedrijfsgeneeskunde (NVAB). Meer dan 1000 bedrijfsartsen uit heel Nederland bezoeken deze tweedaagse.

Visio organiseert eerste symposium over de tastOp woensdag 25 maart 2015 organiseert Visio het eerste symposium over de tast met de titel “De tast belicht”. Voor kinderen en volwassenen die blind (geworden) zijn, is de tast een belangrijk zintuig. Toch weten we niet altijd goed hoe we hen kunnen leren om hun tastzintuig zo goed mogelijk te gebruiken.

1.11 Open dag van de zorgOok dit jaar wordt de Week van Zorg en Welzijn georganiseerd. Van maandag 16 tot en met zaterdag 21 maart 2015 openen vele zorg- en welzijnsorganisaties in Nederland hun deuren. Ook Koninklijke Visio is natuurlijk weer van de partij!

1.12 WK ParacyclingVoor het eerst in Nederland: het WK Paracycling! Van 26 tot en met 29 maart 2015 strijden de wielrenners in Omnisport te Apeldoorn om de felbegeerde eerste plekken. In aanloop naar dit WK wordt in samenwerking met Visio een tandemtocht georganiseerd op dinsdag 24 maart. Cliënten van Visio maken vanaf Visio Het Loo Erf een tandemtocht samen met vierdejaars studenten van de opleiding tot sportinstructeur van het ROC in Arnhem. De aftrap wordt gegeven door Visio-cliënt en professioneel tandemrijder Rinne Oost, die deel uitmaakt van het door Visio gesponsorde team Leeuwentandem.Twee dagen later organiseert de organisatie van het WK Paracycling een arbeidsmarkt waar Visio met haar dienstverlening Visio Zicht op Werk aan deelneemt. Op deze markt kan iedereen terecht die op zoek is naar een baan. Ook de werkgever die zich afvraagt hoe de werkplek voor een slechtziende of blinde medewerker het best ingericht kan worden, is van harte welkom in de stand.

2. NIEUWS UIT DE REGIO

2.1 Braille biedt vele mogelijkheden!Is braille stoffig en achterhaald? Nee, braille functioneert nog steeds uitstekend als communicatiemiddel. Door deze leesmethode kunnen mensen onderwijs volgen, boeken lezen en braille stimuleert de ontwikkeling van een eigen woordbeeld en taalgevoel!

Communicatie via computer en telefoon met spraak kan geen vervanger zijn van geschreven tekst. Spraak kan veel, maar je hoort bijvoorbeeld niet of iets met d of t wordt geschreven en voor bepaalde zaken is dat van groot belang. Braille biedt vele mogelijkheden, zoals een afsprakenagenda beheren, notities maken, spellen met braille meespelen en spullen voorzien van braille om ze te kunnen ordenen en terugvinden. Deze leesmethode helpt mensen een eigen woordbeeld en taalgevoel te ontwikkelen, zelf teksten te lezen en te reproduceren. Dus zonder hulp en interpretatie van anderen. Zo krijgt iedereen een kans om zelfstandig deel te nemen aan alle aspecten van het leven en de samenleving.

Methode MaréchalBent u op latere leeftijd slechtziend of blind geworden? Of merkt u dat uw zicht langzaam

vermindert? Misschien is braille voor u een manier om onafhankelijk te zijn en te blijven. Braille is te leren als iemand voldoende leerbaar is met betrekking tot tastzin, geheugen en concentratie. Visio biedt brailleles volgens de methode Maréchal. Hierbij leert u telkens vier letters. Daarnaast worden leestekens en uiteindelijk langere teksten geleerd. Ook toepassingen voor dagelijks gebruik en werken op de computer met een leesregel behoren tot de mogelijkheden.

Zelfstudie-methode brailleWist u dat er op dit moment wordt gewerkt aan een zelfstudie-methode braille? En natuurlijk kunt u bij Visio Revalidatie & Advies op locatie terecht om een brailletraining te volgen.

2.2 Denk mee met de Cliëntenraad van Noordwest-Nederland!De Cliëntenraad van Revalidatie & Advies Noordwest-Nederland is het medezeggenschapsorgaan voor cliënten op de locaties Amsterdam, Haarlem en Heerhugowaard. De Raad wil graag uw ervaringen als cliënt van Visio horen! Ook nieuwe leden zijn welkom!

De Raad overlegt regelmatig met de directie over zaken met betrekking tot het beleid en functioneren van Visio in de bovengenoemde vestigingen. Het afgelopen jaar heeft de Cliëntenraad zich vooral gericht op het beleid dat door Visio is gepland en uitgevoerd. Maar ook uw ervaringen als (ex-)cliënt van Visio zijn belangrijk: wat vindt u goed? En wat kan beter in uw optiek? Dit kunnen wij meenemen in het overleg met de directie, om zodoende de dienstverlening te verbeteren.

Nieuwe leden gezocht!Wilt u direct meedenken? Neem dan contact op, want de Cliëntenraad zoekt naar nieuwe leden! In vijf à zes vergaderingen per jaar helpt u om het beleid te beïnvloeden en de dienstverlening te verbeteren.

Meer informatie en solliciterenWilt u uw ervaringen delen, nadere informatie over de werkzaamheden van de Cliëntenraad of solliciteren? Dan kunt u contact opnemen via telefoonnummer 06 10 92 13 40 of e-mail clientenraadrevalidatienw@visio.org .

2.3 Eye opener: Ouderbegeleiding binnen Jeugdteam Revalidatie & AdviesHatice is 34 jaar, getrouwd en moeder van twee kinderen. Een dochter van zes en een zoon van vier jaar. Hun zoon is een “albinokind, een jongen met een beperking”, zoals ze zelf zegt. De ouderbegeleiding door de maatschappelijk werkster van Visio heeft orde en rust gebracht in een wereld die op zijn kop stond...

De zoon van Hatice en haar man heeft albinisme: hij heeft een puur witte huid en haren en is ernstig slechtziend. En hij heeft veel last van het licht. Eigenlijk draagt hij altijd een pet om zich tegen het licht te beschermen. Hatice: “Toen onze zoon werd geboren stond onze wereld op z’n kop. Voor de artsen in het ziekenhuis was het de eerste keer dat ze een albinokind zagen. Iedereen werd erbij gehaald en hij was een soort

bezienswaardigheid. Zelf hadden wij nog nooit van albinisme gehoord. De eerste informatie van internet was verontrustend... vreselijke verhalen over het lot van albinokinderen in het buitenland. De schok na de geboorte van onze zoon was dan ook groot.”

En toen?“De eerste tijd werden we geleefd. Onze agenda stond bomvol met afspraken met zorgverleners. Allerlei behandelingen en onderzoeken vonden plaats. Als gezin gingen we er bijna aan onderdoor. Zelf waren we nog helemaal in de war, en de verzorging van onze kinderen was zeer intensief. Slaaptekort, volle agenda’s, verdriet en vele vragen over de toekomst maakten dat we het nauwelijks konden bolwerken.”

Hoe kwam Visio in beeld?“Al snel werd duidelijk dat onze zoon niet goed kon zien. Vanuit het VU medisch centrum werden we doorgestuurd naar Visio. Eigenlijk wilde ik er niet heen, want we hadden het al zo druk. Ik was depressief en we hadden geen energie om nog meer dingen te ondernemen. Door toedoen van de arts zijn we toch gegaan.”

Wat was de rol van Visio?“Bij Visio vonden onderzoeken plaats, en er werd een ontwikkelingsbegeleidster en maatschappelijk werkster aan ons gezin toegewezen. Na de kennismaking wilde ik de begeleiding al snel stoppen. Ik had verwacht dat Visio de problemen met het zien zou oplossen. Toen duidelijk was dat de visuele beperking niet zou afnemen, vroegen we ons af wat voor zin de begeleiding zou hebben. Toch hebben we doorgezet. Naast de behandeling van onze zoon, zijn wij in zee gegaan met de maatschappelijk werkster.”

En wat was de rol van de maatschappelijk werkster?“Zij richt zich op de begeleiding van ons als ouders van een kind met een visuele beperking. We hebben gemerkt dat de geboorte van onze zoon een grote invloed had op ons gezin. Alle hulpverleningscontacten richtten zich op hem, maar zij had aandacht voor ons als ouders! Samen met haar stonden we stil bij de impact die zijn beperking op ons gezin had: Wat hadden wij als ouders nodig om ons gezin draaiende te kunnen houden? Hoe kunnen we verder nadat de toekomst plotseling zo onzeker is geworden? Hoe vinden we de weg in een wereld die zoveel vragen oproept? In de gesprekken met haar werd al snel duidelijk dat ons gezin overbelast was. Bij haar konden we ons verhaal kwijt en zaken op een rij zetten. Samen hebben we contact gezocht met instanties die een stukje van de zorg over konden nemen. Zij kreeg deuren geopend die voor ons als ouders gesloten bleven. Haar kennis van de visuele problematiek bleek grote meerwaarde te bieden en bovendien was haar inbreng belangrijk in de samenwerking met de andere onderzoekers van Visio... Binnen Visio wordt multidisciplinair gewerkt en dan merk je dat kennis van zaken er echt toe doet! En ze was op de hoogte van regelingen, voorzieningen en onze rechten als ouder.”

Wat was het gevolg?“Het eerste jaar na de geboorte ging ik nauwelijks de straat op met onze zoon. Ik kon de situatie nauwelijks accepteren en werd kwaad als mensen ons aanspraken. Hun reacties deden mij pijn. In die hectiek kwam ik niet toe aan acceptatie van mijn zoon en de situatie... Ik was aan het overleven. Doordat de zorg op verschillende manieren werd

overgenomen, werden wij als ouders ontlast. Hierdoor hebben wij de kans gekregen om beetje bij beetje tot rust te komen. Toen ik tot rust kwam, ben ik de situatie meer gaan accepteren. Ik kon goed naar mijn kind kijken en zag hoe mooi en lief hij is. Ik werd trots op hem! Bovendien ontmoette ik door de maatschappelijk werkster een aantal oudere albinokinderen. Ik heb gezien hoe zij hun leven hebben opgebouwd en een goede toekomst hebben. Dit geeft mij vertrouwen in de toekomst van onze zoon. Ik zie hoe hij zijn best doet, en daarom kan ik niet anders dan mijn best voor hem doen.” En hoe gaat het nu?“Op dit moment gaat het goed met ons als gezin. Na een moeizame zoektocht naar een peuterspeelzaal, hebben we nu dicht bij huis een basisschool gevonden. Eerder had ik niet durven dromen dat hij naar een reguliere basisschool zou gaan, maar hij heeft het er echt naar zijn zin! Soms ben ik heel moe, maar dan denk ik aan hoe belangrijk mijn kind voor mij is. Ik zou niet zonder hem kunnen leven, en dus moet ik sterk zijn! Ik geniet van de kleine dingen, van de bijzondere momenten. Ik besef hoe belangrijk ik als ouder voor hem ben, en hoe afhankelijk hij is van ons welbevinden om zich goed te kunnen ontwikkelen. Met de maatschappelijk werkster is het contact goed en de gesprekken zijn nu minder nodig. We weten haar te vinden als we vragen hebben en dat is een prettig idee! Via haar komen we nu bij ouderbijeenkomsten die gekoppeld zijn aan de peuterdagrevalidatiegroep van onze zoon. Ik heb daar andere ouders ontmoet en hun verhalen gehoord. Het is fijn om te weten dat wij niet de enigen zijn... Het is fijn om onze ervaringen met anderen te kunnen delen!”

Visio werkt multidisciplinair: vanaf de aanmelding van een kind bij Visio krijgt het met meerdere onderzoekers en behandelaars te maken. Dit geldt voor het kind, maar zeker ook voor de ouders. Een van die behandelaars is de maatschappelijk werker, met kennis van de visuele problematiek en goed ingevoerd in de relevante voorzieningen, regelingen en rechten van ouders van een kind met een visuele beperking. Wilt u kennismaken met ouderbegeleiding door het maatschappelijk werk van Visio om te kijken wat het voor u kan betekenen? Bespreek dit dan met de behandelaar van uw kind. Zij/hij zorgt ervoor dat er een afspraak wordt gemaakt.

2.4 De afdeling Advies is er voor u!In Noordwest-Nederland zijn naast drie Visio-locaties met een afdeling Advies ook diverse steunpunten voor informatie en advies. Deze vindt u onder meer in bibliotheken, thuiszorgwinkels en ziekenhuizen.

Een medewerker van de afdeling Advies kan u informeren over de dienstverlening van Visio. Wat kan Visio voor u betekenen als uw zicht verminderd is? Worden de diensten van Visio vergoed door de zorgverzekering? En is hiervoor een verwijzing nodig van de behandeld arts? Zijn er nieuwe hulpmiddelen op de markt en zijn die voor u geschikt? Bij de afdeling Advies kunt u terecht voor informatie en advies over allerhande onderwerpen die voor u van belang kunnen zijn. Denk bijvoorbeeld aan huishoudelijke activiteiten, gebruik van computer, lezen en televisie kijken, maar ook aan opleiding en werk, betaald of vrijwillig. Naast een oriënterend en informerend gesprek, kunt u er hulpmiddelen bekijken en uitproberen. Soms ook kunt u ze in bruikleen krijgen om thuis uit te proberen. Alle afdelingen Advies hebben speciale inloopspreekuren en daarnaast kunt u er op afspraak terecht. Daarnaast zijn er regelmatig leerzame themabijeenkomsten over

uiteenlopende onderwerpen voor u, voor uw familieleden en andere belanghebbenden. De tijden en locaties van de inloopspreekuren, steunpunten en themabijeenkomsten zijn te vinden op www.visio.org of neem contact op met de afdeling Advies bij een van de Visio-vestigingen.

2.5 Met andere ogenVisio Revalidatie & Advies organiseert de komende maanden in Noordwest-Nederland meerdere malen de informatiebijeenkomst “Met andere ogen”. Deze is bedoeld voor personen in de naaste omgeving van slechtziende en blinde mensen. Bijvoorbeeld een partner, kinderen, buren, familie en vrienden. Een visuele beperking en revalidatie hebben immers invloed op degene die het betreft, maar natuurlijk ook op de naaste omgeving. En deze heeft weer invloed op de manier van omgaan met de visuele beperking en op de revalidatie van iemand die slechtziend of blind is. Visio vindt het belangrijk dat mensen uit de naaste omgeving betrokken zijn bij het revalidatieproces. Daarom wordt deze bijeenkomst georganiseerd. Inzicht door zelf ervarenDe informatiebijeenkomst bestaat uit verschillende onderdelen, waarvan enkele interactief. De bijeenkomst start met een presentatie waarin Visio-medewerkers uitleg geven over wat slechtziende en blinde mensen (kunnen) ervaren in het dagelijks leven. Daarbij geven zij tips over hoe om te gaan en te communiceren met mensen met een visuele beperking. Vervolgens is er gelegenheid om alledaagse bezigheden, zoals brood smeren, een spelletje spelen en zich verplaatsen van A naar B, eens “met andere ogen” te bekijken en te beleven. Het doel hiervan is dat naaste personen meer inzicht en begrip krijgen voor de belevingswereld van hun slechtziende partner, ouder(s) of andere persoon uit hun omgeving. Belangstellenden kunnen op de volgende data op één van de genoemde Visio-locaties terecht. Visio Revalidatie & Advies AmsterdamPaasheuvelweg 17Donderdag 3 september van 10.00 tot 12.00 uurMeer info en aanmelden bij de afdeling AdviesT 088 585 57 00, amsterdam@visio.org Visio Revalidatie & Advies HaarlemAmsterdamsevaart 268Maandag 11 mei van 19.00 tot 21.00 uurMaandag 2 november van 14.00 tot 16.00 uurMeer info en aanmelden bij de afdeling AdviesT 088 585 79 00, haarlem@visio.org Visio Revalidatie & Advies HeerhugowaardGildestraat 3Vrijdag 3 april van 14.00 tot 16.00 uurDonderdag 8 oktober van 19.00 tot 21.00 uurMeer info en aanmelden bij de afdeling Advies

T 088 585 90 00, heerhugowaard@visio.org

2.6 Spreekuren Visio in OmringwinkelsIk zie steeds slechter, een bril helpt niet en mijn oogarts kan niets meer voor me betekenen. Ik wil de krant blijven lezen, wat is de beste loep voor mij? Kan ik de volkstuin houden als ik alles wazig zie? Wat heb ik aan mijn computer en smartphone als ik niet goed kan zien wat er op het scherm staat? Klopt het dat ondertiteling op TV steeds sneller gaat?

In 2015 start Visio Revalidatie & Advies Heerhugowaard met spreekuren in de thuiszorgwinkels van de Omring Den Helder en Hoorn. Tijdens dit spreekuur kunt u terecht met bovenstaande, maar ook met andere vragen over leven, leren, wonen en werken met een visuele beperking. Medewerkers van Visio informeren u over de mogelijkheden van Visio en over hulpmiddelen en trainingen voor mensen met een visuele beperking.

Den HelderU kunt een afspraak maken in Den Helder op woensdagmiddag:25 maart, 22 april, 20 mei en 17 juni.Een medewerker van de Omringwinkel plant op deze dagen graag een afspraak van 30 minuten voor u in tussen 14.00 en 16.00 uur.Locatie: Omringwinkel Den Helder, Prins Hendriklaan 2, 1781 KA Den Helder.

HoornU kunt een afspraak maken in Hoorn op dinsdagmiddag:7 april, 2 juni en 30 juni.Een medewerker van de Omringwinkel plant op deze dagen graag een afspraak van 30 minuten voor u in tussen 14.00 en 16.00 uur.Locatie: Omringwinkel Hoorn, Nieuwe Steen 36, 1625 HV Hoorn.

2.7 Spreekuren in diverse bibliothekenVisio verzorgt inloopspreekuren in diverse bibliotheken in Noord-Holland. Bezoekers kunnen dan binnenlopen voor informatie en advies over wat Visio kan betekenen bij slechtziend- en blindheid. Ook kunnen zij allerlei hulpmiddelen op het gebied van vergroting en verlichting (zeker bij lezen erg belangrijk), mobiliteit, communicatie en verzorging bekijken en uitproberen.Bibliotheek Heemstede: wo 22 april, wo 20 mei en wo 17 juni van 10.00-12.00 uurBibliotheek Zandvoort: wo 15 april, wo 13 mei en wo 10 juni van 10.00-12.00uurBibliotheek Heemskerk: vr 3 april, vr 1 mei en vr 12 juni van 11.00 tot 13.00 uurBibliotheek Beverwijk: vr 17 april, vr 15 mei en vr 26 juni van 11.00 tot 13.00 uurBibliotheek Bloemendaal: do 23 april, do 21 mei en do 18 juni van 14.30 tot 16.30 uurBibliotheek Hillegom: do 7 mei en do 4 juni van 14.30 tot 16.30 uurBibliotheek Velserbroek: di 28 april en di 26 mei van 14.30 tot 16.00 uurBibliotheek IJmuiden: di 14 april en di 12 mei van 14.00 tot 16.00 uur

2.8 Low vision spreekuren in ziekenhuizenNaast de vrij toegankelijke spreekuren in bibliotheken en thuiszorgwinkels verzorgt Visio zogenaamde low vision spreekuren in ziekenhuizen. Deze zijn uitsluitend te bezoeken op verwijzing van uw oogarts. Tijdens het low vision spreekuur krijgt u in één gesprek advies over optische hulpmiddelen, zoals speciale brillen en loepen, én informatie over het leven met een visuele beperking. Visio houdt dit spreekuur in samenwerking met een (externe) low vision specialist.

Op de website van Visio kunt u terugvinden in welke ziekenhuizen Visio een low vision spreekuur heeft. http://www.visio.org/nl-nl/home/adressen/adressen-revalidatie-en-advies/steunpunten

3. NIEUWS VAN DERDEN

3.1 Uitnodiging enquête: wat zijn uw ervaringen met het aanvragen van hulpmiddelen?Wanneer u te maken hebt met een visuele beperking, een oogaandoening of doofblindheid kunt u gebruik maken van talloze hulpmiddelen. Van een beeldschermloep tot een daisyspeler, van een bril of contactlenzen tot een oogprothese. Wat gaat goed en wat kan beter, als het gaat om het aanvragen en de vergoeding van hulpmiddelen? Het gaat hierbij om hulpmiddelen die u bij uw zorgverzekering hebt aangevraagd. Deel uw ervaringen via onze online enquête https://nl.surveymonkey.com/s/enquete-visuele-hulpmiddelen. Heeft u moeite om de enquête online in te vullen, dan kunt de enquête ook telefonisch invullen. Bel hiervoor de Ooglijn T 030 29 45 444 van maandag tot en met donderdag tussen 10.00 en 15.30 uur.

Als u deze enquête invult, helpt u in beeld te brengen welke knelpunten en verbeterpunten er zijn als het gaat om de vergoeding en verstrekking van hulpmiddelen. De uitkomsten van de enquête worden voorgelegd aan zorgverzekeraars met als doel om samen tot goede oplossingen te komen. Waarom deze enquête?Deze enquête is een gezamenlijk initiatief van vijf organisaties die samen werken aan de belangenbehartiging van mensen met een visuele beperking, een oogaandoening of doofblindheid: de Hoornvlies Patiënten Vereniging, de MD Vereniging, de Nederlandse Christelijke Blinden- en slechtzienden Bond, Vereniging Oog In Oog en de Oogvereniging. De enquête maakt deel uit van een project dat erop is gericht de verstrekking van hulpmiddelen of medicijnen door zorgverzekeraars te verbeteren, waar dat nodig of wenselijk is. Om de goede en slechte ervaringen van gebruikers in kaart te brengen, en deze aan zorgverzekeraars voor te leggen, is deze enquête essentieel.

Meer weten?Heeft u vragen over deze enquête? Neem dan contact op met de Ooglijn T 030 29 45 444 of mail naar ooglijn@oogvereniging.nl Wilt u op de hoogte blijven van de uitkomsten van dit onderzoek en van het verdere verloop van het project? Houd dan de website www.oogvereniging.nl in de gaten.

3.2 Stichting Wetenschappelijk Onderzoek DoofblindheidDoelstellingStichting Wetenschappelijk Onderzoek Doofblindheid (SWODB) heeft als doelstelling om wetenschappelijk onderzoek op het gebied van Doofblindheid te bevorderen en te stimuleren. Daarmee wil de stichting de diagnostiek, behandeling en de kwaliteit van leven verbeteren, met als uiteindelijk doel genezing. De stichting richt zich daarbij zonder uitzondering op alle vormen van Doofblindheid en is daarmee uniek. SWODB heeft het ANBI-keurmerk en kan daardoor donaties en erfenissen ontvangen zonder hierover belasting af te dragen. Intussen zijn we trots te melden dat we samenwerken met Bartiméus, Kentalis en Visio. In januari 2015 hebben we de Raad van Advies geïnstalleerd welke bestaat uit vertegenwoordigers van de patiëntenverenigingen, artsen, wetenschappelijke onderzoekers en vertegenwoordigers van Visio en Kentalis.

Er is nu veelbelovend onderzoek op gebied van de ogen op komst, die ook voor personen met Retinitis Pigmentosa een verdere achteruitgang van het zicht kan stoppen. voor meer informatie en mogelijkheden om een financieel steentje bij te dragen zie: www.swodb.nl en op social media Facebook.nl/swodb en Twitter.com/swodb

4. COLOFON Deze nieuwsbrief wordt verspreid onder cliënten van Visio in Noordwest-Nederland. Aan de inhoud van de artikelen kunnen geen rechten worden ontleend. Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd of verspreid zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Visio.

Aan deze uitgave werkten mee: Antonietta Asta, Froukje Bergsma, Astrid Borgman, Marie-Louise Claasse, Marjolijn Dekker, Didi van der Goot, Petra Groothuis, Rian Karageorgos, Wobbe Kijlstra, Tycho Laan, Nicole de Lat, Janneke Leenman, Rosalie de Mol, Janine Oomkens, Hans Ritmeester, Steven Scheffer, Daniël Schober, Tjarda Struik, SWODB, Salman Üyüklü, Steya Veldman, Karin Weening, Ester Wierenga, Sylvia Witte, Gerda Woudstra, Hilde Vorderman-Noens, Heidie Zomer, Maureen van Zuuk en José van der Zwan.

Wilt u meer informatie over de nieuwsbrief of wilt u zich aan- of afmelden voor de nieuwsbrief?Mail dan naar nieuwsbriefnwn@visio.org.

Adressen van Visio in Noordwest-NederlandCliëntservicebureauT 088 585 85 85

Paasheuvelweg 171105 BE Amsterdam ZuidoostT 088 585 57 00amsterdam@visio.orgInloopspreekuur: woensdag 10.00-13.00 uur

Gebouw HaerlemmerpoortAmsterdamsevaart 268

2032 EK HaarlemT 088 585 79 00haarlem@visio.orgInloopspreekuur: dinsdag 10.00-13.00 uur

Gildestraat 31704 AG HeerhugowaardT 088 585 90 00heerhugowaard@visio.orgInloopspreekuur: donderdag 10.00-13.00 uur

Contactgegevens klachtencommissieKoninklijke Visiot.a.v. Klachtencommissie voor cliënten en leerlingenPostbus 1180 1270 BD Huizen T 088 585 85 52klacht@visio.org

Koninklijke Visio, expertisecentrum voor slechtziende en blinde mensen. Meer informatie is te vinden op www.visio.org. Hoewel deze publicatie met de grootst mogelijke zorg is samengesteld, kan de redactie geen aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele fouten.