BOUWSTENENDit document bevat een verzameling ‘bouwstenen’ met ideeën en tips voor de praktische invulling van de nieuwe CMK-plannen. Het zijn goede voorbeelden van projecten en producten die we in het kader van CMK zijn tegengekomen – zowel binnen als buiten de provincie en zowel oud als nieuw, geordend naar de hoofddoelen van de nieuwe CMK-regeling.

1. Eigenaarschap voor cultuuronderwijs bij de school

Ontwikkeling van een visie, beleid en een uitvoeringsprogrammaCMK Noord-Holland gaat werken met de CultuurLoper, een aanpak die ontwikkeld is door Kunstbalie in Noord-Brabant. Een CultuurLoper-traject bestaat uit 8 stappen, waarbij directie en team van een school visie en beleid formuleren en vormgeven. Op de Cultuurloper-website heeft de school een eigen omgeving om de voortgang bij te houden.

Vouchers voor producten in de klasNaar voorbeeld van het Culturij-project in Alkmaar. Leerkrachten krijgen jaarlijks een voucher met een x bedrag om uit te geven aan een educatief product van een samenwerkende aanbieder. Scholen kunnen zelf kiezen en worden daarom gestimuleerd om goed na te denken over met wie ze willen samenwerken en waarom en hoe ze dat willen doen. Op dezelfde manier kan ook gewerkt worden met vouchers voor de scholing van leerkrachten of een team.

Uitvoeringsbudget verleggen naar schoolEen school krijgt geld van een projectleider voor het realiseren van een project en is zelf verantwoordelijk voor de invulling. Dit kan bijvoorbeeld op de manier van een kleine ‘subsidieaanvraag’. De school dient een plan in met doelen, resultaten en begroting en de projectleider geeft goedkeuring. Op deze manier hebben onder andere in West-Friesland verschillende scholen een eigen project ontwikkeld met zelfgekozen cultuuraanbieders.

Vraaggericht werken en partnerschapIn Den Helder en Haarlemmermeer is geëxperimenteerd met vraaggericht werken. Voordat er een project werd voorgesteld of ontwikkeld, werd eerst een gesprek met school of leerkracht gevoerd om te achterhalen aan welke leer- of ontwikkelvraag de school wilde werken. Pas daarna werd er gekozen voor een discipline, thema of projectvorm. Het ‘oefenen’ met deze nieuwe manier van afstemmen en samenwerken is een waardevol traject dat leidt tot werkelijk partnerschap en gedeeld eigenaarschap.

CMK stuurgroep of CultuurwerkgroepBij verscheidene lokale CMK-projecten is in de periode 2013-2016 gewerkt met een stuurgroep waarin het onderwijs is vertegenwoordigd. De stuurgroepleden vertegenwoordigen hierin hun collega’s, eventueel tegen betaling. Deelname aan een CMK-stuurgroep of Cultuurwerkgroep kan het eigenaarschap van de school vergroten, mits de leden werkelijk invloed hebben op de invulling en aanpak van het project.

2. Implementeren, verdiepen en ontwikkelen van het curriculum voor Kunstzinnige Oriëntatie

Erfgoedleerlijn Noord-HollandPlein C ontwikkelde deze leerlijn die in elke gemeente gebruikt kan worden. De Noord-Hollandse Erfgoedleerlijn bestaat uit vijf gratis te gebruiken digitale lespakketten voor groep 1 t/m 8. Lokale erfgoedinstellingen kunnen aansluiten bij de Erfgoedleerlijn door museumlessen, excursies of presentaties te organiseren voor de scholen in de omgeving. Ook bestaande lokale erfgoedleerlijnen kunnen gekoppeld worden aan de Noord-Hollandse Erfgoedleerlijn. www.erfgoedleerlijn.nl

Leerlijn MediaspoorMediaspoor legt dé basis voor vaardig en kritisch mediagebruik. Leerlingen worden mediawijs met kunst en erfgoed. De lespakketten voor groep 1 t/m 8 van het basisonderwijs zijn gratis te downloaden of online te gebruiken op het digibord via www.mediaspoor.nl. Lokale kunstenaars, bibliotheken en archieven kunnen bij de leerlijn aansluiten om vanuit hun eigen expertise te laten zien hoe media worden gebruikt om een verhaal te vertellen.

Werken met Cultuur in de SpiegelIn Castricum heeft het bestaande cultuurmenu voor de scholen meer samenhang gekregen door Cultuur in de Spiegel. Er is een cyclus ontwikkeld, gebaseerd op de vier media (lichaam, voorwerpen, taal en grafische tekens) van de theorie, waarbij reflecteren een belangrijke plaats inneemt. Om betere keuzes te maken hebben de samenstellers een cursus gevolgd over Cultuur in de Spiegel. In Schagen en Langedijk hebben leerkrachten en cultuuraanbieders gewerkt met de door Kees Admiraal ontwikkelde Flowchart. In vijf stappen kiezen leerkrachten een onderwerp, beschrijven ze wat de leerlingen er over willen leren, op welke vaardigheid en medium het accent ligt en met welke discipline er vooral gewerkt wordt. De Flowchart kun je HIER downloaden.

Portfolio-instrumenten- In Friesland is Schoolfolio ontwikkeld: een digitale omgeving waar leerlingen en leerkrachten de resultaten van (cultuur)projecten kunnen opslaan, evalueren, en de resultaten kunnen volgen.- In Gelderland ontwikkelde Cultuurmij Oost het programma Robinson, eveneens een digitale omgeving waarmee scholen vanuit hun visie op cultuur en te ontwikkelen competenties de resultaten van hun leerlingen kunnen volgen.- In schooljaar 16/17 doen tien Noord-Hollandse scholen mee aan een pilot met deze twee instrumenten. Ook zal een expertbijeenkomst worden georganiseerd, waarin de leraren die gebruik maken van het portfolio getraind worden in het reflecteren met kinderen.

Vakoverstijgend werkenIn Heemskerk en Edam/Volendam zijn projecten ontwikkeld waarbij taal gekoppeld wordt aan muziek. Muziekschool en bibliotheek zijn in beide gemeenten partners. De uitwerking is verschillend maar volgens een proef, gedaan door een van de leerkrachten, is de woordenschat van de leerlingen vergroot. Door o.a. te werken met poëzie en rap wordt duidelijker hoe taal en muziek elkaar kunnen versterken.

Diverse leerlijnen- In Beverwijk zijn 16 modules ontwikkeld voor groep 1 tot en met 8 voor de disciplines dans, muziek, theater en beeldend. Iedere module duurt twaalf weken. Om de week komt een vakdocent van het naar de school, de week erna draagt de groepsleerkracht zorg voor de verdieping en herhaling. Meer informatie is te vinden op centrumvoordekunstenbeverwijk.nl/abc-cultuur/.

- Cool, kunst en cultuur in Heerhugowaard heeft samen met een aantal scholen doorlopende leerlijnen voor drie kunstdisciplines: muziek, dans en theater ontwikkeld. Elk jaar staat één discipline centraal en na vier jaar zijn er voor iedere kunstdiscipline twaalf lessen beschikbaar.

- In Langedijk zijn een leerlijn erfgoed, een leerlijn muziek en een leerlijn expressie ontwikkeld. De lessen zijn tot stand gekomen met een grote inzet van de leerkrachten zelf en in nauwe samenwerking met de plaatselijke culturele verenigingen zoals de Harmonie. Er zijn drie verschillende soorten lessen: de leerlingen gaan op pad en bezoeken een instelling, ze krijgen les van de leerkracht zelf of er komt een expert in de klas.

- Op Texel is een leerlijn beeldend ontwikkeld, die aansluit bij een bestaande leerlijn duurzaamheid, met thema’s als water, natuur en energie. De leerkrachten volgen vooraf een workshop in de techniek die tijdens de projectweken centraal staat, zoals bijvoorbeeld aquarelleren of werken met afvalmateriaal o.a. gejut van het strand. De lessen worden afwisselend gegeven door de kunstenaar en de leerkracht.

- In Hilversum zijn de leerlijnen architectuur, beeldend, grafisch, erfgoed en media ontworpen. De leerlijnen leesplezier en muziek waren er al. Bij elke leerlijn is een organisatie betrokken die verantwoordelijk is voor de implementatie ervan in de scholen. Zo is het Dudok Architectuur Centrum het aanspreekpunt voor de leerlijn architectuur en het Grafisch Atelier voor de leerlijn grafisch.

- In Amstelland zijn drie leerlijnen ontwikkeld: beeldend, erfgoed en muziek. De beeldende leerlijn sluit aan bij de methode Laat maar zien waaraan regionale lessen gekoppeld zijn. Muziek- en Dansschool Amstelveen is betrokken bij de ontwikkeling van de leerlijn muziek. Uitgangspunt is dat de leerkrachten zelf de lessen geven maar daar bij wel advies en training krijgen van experts. Zie www.cultuureducatie-amstelland.nl

3a. Inhoudelijke deskundigheid van leerkrachten versterken

Interne Cultuurcoördinator (ICC)Een van de vereisten voor de nieuwe periode CMK is dat alle scholen die meedoen beschikken over een gecertificeerde cultuurcoördinator. Plein C organiseert de opleidingen, dat kan in overleg ook ‘in company’ binnen één gemeente of CMK-project.

Aanvullende ICC-modulesZijn de leerkrachten in jouw netwerk al opgeleid? Dan zijn er aanvullende modules beschikbaar over: Cultuur in de Spiegel, fondsenwerving, de kunst/cultuurdisciplines, draagvlak, en meervoudige intelligentie.

Post-HBO CultuurbegeleiderIn deze opleiding, die 1,5 jaar duurt, ontwikkelen ICC’ers zich verder tot Cultuurbegeleider. Zij specialiseren zich in begeleiding van hun collega’s, en in de ontwikkeling van het curriculum. De opleiding word door Inholland Academy i.s.m. Plein C aangeboden.

Talentontwikkeling en culturele bagage van de leerkrachtLeerkrachten voelen zich vaak onzeker over eigen kunnen op het gebied van muziek, drama, dans of een andere kunstdiscipline. Dit kan deels verholpen worden door ze hun eigen culturele vaardigheden te laten vergroten. Dit gebeurt o.a. in Beemster, Waterland en Zeevang met muziek, zoals canon zingen of werken met muziekwebsites. Kunstencentrum Velsen en Artex op Texel organiseren inloopateliers voor leerkrachten. Verschillende penvoerders experimenteren met ‘vrijblijvende’ verrijking van de culturele bagage. Denk aan het beschikbaar stellen van een Museumkaart, vrijkaartjes voor een concert of voorstelling. In Amsterdam nodigt Mocca elke maand leerkrachten (mét hun partner) uit voor een voorstelling.

InspiratiebijeenkomstenHet aanbod voor inspiratiebijeenkomsten voor teams en netwerken is enorm. Thema’s als 21st century skills, creativiteit, visual thinking strategies, filosoferen, taal en cultuur, kunst en techniek, creatief schrijven – en ga zo maar door. Plein C heeft een goed overzicht van dit soort aanbod en kan meedenken of desgewenst mee-ontwikkelen.

De ICC-coachGediplomeerde ICC’ers staan er soms alleen voor als ze hun plannen willen realiseren. Plein C biedt individuele coaching voor ICC’ers, gericht op hun rol binnen het team en de samenwerking met collega’s.

Co-teachingIn Purmerend is de afgelopen jaren gewerkt aan Samen leren. Vakdocent en leerkracht trekken samen op in cultuurprojecten. De vakdocent ‘loopt stage’ op een school en de leerkracht krijgt tips van de kunstenaar. De kunstenaars krijgen meer zicht op de dagelijkse gang van zaken op school en

de leerkracht vergroot zijn culturele vaardigheden. Er zijn ook andere vormen van co-teaching. Plein C inventariseert de ervaringen met deze vormen en publiceert in oktober een overzicht.

3b. Inhoudelijke deskundigheid van vakdocenten en educatief medewerkers versterken

Nascholing Cultuurdocent primair onderwijsMet gerichte cursusmodules kunnen cultuurdocenten hun kennis en vaardigheden vergroten en aanscherpen. Zie ook www.nascholingcultuurdocent.nl:

- Hoofdmodule ‘Werken in het onderwijs’De cursisten ontwikkelen didactische vaardigheden, leren hoe het onderwijs ‘werkt’, en hoe ze vraaggericht kunnen werken. Ze lopen een korte stage en ontwikkelen een project.

- Hoofdmodule ‘Werken in het Speciaal (basis) Onderwijs’De cursisten maken kennis met het SO en SBO, lopen een korte stage en ontwikkelen een project.

- Verdiepingsmodule VakdisciplineDe cursisten formuleren vanuit hun eigen discipline een leervraag en doen een praktijkonderzoek. Ze krijgen coaching van een vakgenoot.

- Verdiepingsmodule ‘Trends’De cursisten leren over de meest recente trends in cultuuronderwijs en over actueel onderzoek naar de effecten van kunstbeoefening en cultuur in het onderwijs.

- Verdiepingsmodule ‘Trainen en coachen’Cursisten leren hoe zij leerkrachten kunnen motiveren en begeleiden bij het werken aan kunst-lessen en cultuurprojecten.

- Instapmodule Muziek op de BasisschoolSpeciaal voor vakdocenten muziek, die willen verkennen hoe hun talent aansluit bij de praktijk van het basisonderwijs.

Van Rondleiden tot BegeleidenOntwikkeld door Gelders Erfgoed, speciaal voor erfgoedinstellingen: een korte cursus waarbij (vrijwillige) educatiemedewerkers in erfgoedinstellingen en musea leren hoe zij beter kunnen aansluiten bij de belangstelling en het ontwikkelingsniveau van leerlingen. Plein C biedt de cursus in Noord-Holland aan, dat kan ook als in company-cursus voor een gemeentelijk netwerk of een museum.

Praktijkstages In het verlengde van de nascholing Cultuurdocent Primair Onderwijs organiseerde Plein C in Noord-Holland, Amsterdam en Nijmegen pilotprojecten waarin cultuurdocenten lange praktijkstages liepen op scholen voor speciaal onderwijs. Gedurende deze stages werden zij gecoacht door een leerkracht en een externe adviseur. Deze projectvorm kan ook zinvol zijn voor nieuwe cultuurdocenten in het regulier onderwijs.

4. De relatie tussen school en culturele/sociale omgeving versterken

Cultuur om de HoekPlein C stimuleert de samenwerking van scholen met lokale (amateur) cultuurpartners door middel van een kleine subsidie. Voorwaarde is dat het een nieuwe samenwerking is, en dat het niet gaat om afname van regulier aanbod. De samenwerking kan leerlingen in aanraking brengen met allerlei vormen van cultuur, en laat hen bovendien zien dat cultuur heel dichtbij is.

AdviespoolEen netwerk van leerkrachten geeft feedback en advies aan cultuuraanbieders met een specifieke vraag. Te denken valt aan het beoordelen van een voorstelling, het testen van een lespakket in de klas of het adviseren van een aanbieder over de communicatie naar scholen toe. Zie www.pleinc.nl/ons-aanbod/adviespool-onderwijsexperts/

Convenant cultuureducatieIn een lokaal convenant cultuureducatie leggen gemeente, vertegenwoordigers van schoolbesturen en culturele instellingen langdurige afspraken vast met betrekking tot de verankering van cultuur op school. In Haarlem is zo’n convenant getekend en hierdoor is er een stabiele infrastructuur voor cultuureducatie tot stand gekomen. Alle aan CMK deelnemende gemeenten hebben verklaard dat zij een lokaal convenant voor cultuureducatie ondersteunen.

Cultuurindeklas.nlIn het kader van ‘weten wat er te koop is’: Cultuurindeklas.nl is de website waarop al het culturele aanbod voor scholen in Noord-Holland samenkomt. Cultuuraanbieders plaatsen zelf hun projecten op de website en leerkrachten vinden er lessen, projecten of excursies die ingedeeld zijn op niveau, regio en discipline. Het is ook mogelijk om het aanbod van Cultuur in de klas te linken aan je lokale of regionale websitepagina. Zo is op de Cultuurmarktplaats van De Blauwe Schuit in Hoorn alleen het lesaanbod te vinden dat op school of bij een West-Friese instelling uitgevoerd kan worden.

De CulturijIn het digitale platform De Culturij in Alkmaar werken leerkrachten en aanbieders samen aan Cultuuronderwijs. De leerkracht en een kunstenaar gaan samen aan tafel om cultuuraanbod te creëren dat aansluit op het lesprogramma. Expertise wordt gebundeld in een nieuwe cultuuractiviteit die wortelt in de onderwijspraktijk. Er worden kleine, praktische cultuuractiviteiten gemaakt, die je – als legosteentjes – kunt samenvoegen tot een leerlijn of compleet project. Voorbeelden zijn de ‘Singing Farm’, ‘Egmonds Erfgoed’ en ‘Woordenschat vergroten door poppenspel’. Meer informatie is te vinden op www.cultuurprimair.nl.