19Algemeen overzicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19De nakoming van de overeenkomst tussen contractpartijen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18Geruisloos en progressief contracteren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17Aanbod, aanvaarding en vertegenwoordiging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17Voorbesprekingen en onderhandelingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17De totstandkoming van de overeenkomst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15De nietigheidsregeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13Oorzaak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13Voorwerp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12Handelingsbekwaamheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8De wilsovereenstemming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8De geldigheidsvereisten en de nietigheidsregeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8Het sluiten van de overeenkomst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8De matigende functie van de goede trouw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7De aanvullende functie van de goede trouw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7Interpretatieve functie van de goede trouw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7Interpretatie en uitvoering van de overeenkomst naar redelijkheid en billijkheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6Beperkingen ingevolge andermans vrijheden, grondrechten of belangen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6Bij wet gestelde beperkingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5Grenzen aan de contractvrijheid gesteld . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5Wilsovereenstemming, grondslag van de overeenkomst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5Algemene principes van het contractenrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5Andere indelingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4Raamovereenkomsten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4Toetredingscontracten en standaardbedingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4Benoemde en onbenoemde contracten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4Hoofdcontracten en bijkomende contracten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3Contracten “intuitu personae” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3Vergeldende contracten en kanscontracten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3Overeenkomsten om niet en onder bezwarende titel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2Eenzijdige en wederkerige overeenkomsten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2Consensuele, zakelijke en plechtige overeenkomsten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2Soorten vermogensrechtelijke overeenkomsten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2De overeenkomst strekt partijen tot wet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1Vermogensrechtelijke en andere overeenkomsten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1De overeenkomst, bron van recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1Begrip en soorten overeenkomsten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1Verbintenissen uit overeenkomst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

VERBINTENISSEN UIT MEERZIJDIGE EN EENZIJDIGE RECHTSHANDELINGEN . . . . . . . . . . . . . .

I

39Toepassingsvoorwaarden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39Principe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39Onverschuldigde betaling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39Gevolgen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39Toepassingsvoorwaarden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38Omschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38Zaakwaarneming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38Oneigenlijke of quasi-contracten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38Quasi-contractuele verbintenissen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

VERBINTENISSEN UIT DE WET

37De betaling van natuurlijke verbintenissen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36Toepasselijke rechtsregels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36De verbindende kracht van eenzijdige rechtshandelingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36Eenzijdige rechtshandelingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36Verbintenissen uit eenzijdige rechtshandelingen en natuurlijke verbintenissen . . . . . . . . . . . . . .

35Verval (caducité) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35Nietigheid (nullité) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35Herroeping (révocation) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35Ontbinding (résolution) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34Verbreking (résiliation) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34Schorsing (suspension) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34Beëindiging en opschorting van de overeenkomst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33Doorwerking ("spill-over") van de overeenkomst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31Geen derden-binding door de overeenkomst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29Derdenwerking van het bestaan van de overeenkomst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29De relativiteit van de overeenkomst gerelativeerd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28Partijen en derden, algemene en bijzondere rechtverkrijgenden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28De derdenwerking van de overeenkomst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27Opschortingsrechten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25Ontbinding van de overeenkomst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25Bijkomende rechtsmiddelen bij wederkerige overeenkomsten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24Schadevergoeding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23Uitvoering in natura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23Algemene rechtsmiddelen ingeval van contractbreuk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21Niet-toerekenbare tekortkoming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20Toerekenbare tekortkoming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20Toerekenbare en niet-toerekenbare tekortkoming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19Het herstel in rechten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19Contractbreuk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . .

II

63De zelfstandige juridische oorzaak als causaliteitsverbrekende factor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61Fout van het slachtoffer of van anderen en toevallige of bijzondere omstandigheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61Het causaliteitsverbrekend effect van interveniërende factoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61Begrip en kenmerken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61Het oorzakelijk verband . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60Soorten schade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59Begrip en kenmerken van schade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59Schade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56Aansprakelijkheid voor zaken en dieren die men onder zich heeft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53Aansprakelijkheid voor de daad van personen voor wie men instaat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53Aansprakelijkheid voor personen, zaken en dieren waarvoor men instaat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52Schuldbekwaamheid en toerekenbaarheid (subjectief element) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51Onrechtmatig handelen (objectief element) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51Aansprakelijkheid voor eigen foutieve daad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51Gronden van aansprakelijkheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48Jurisprudentiële evolutie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48Overheidsaansprakelijkheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48Evolutie in de wetgeving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47Evolutie in de rechtspraak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47Schets van de nog aan de gang zijnde evolutie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46Nieuwe soorten aansprakelijkheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46Het uitgangspunt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46Van foutaansprakelijkheid naar objectieve aansprakelijkheid en risicoaansprakelijkheid . . . . . . . . . . . . . .46Algemene principes en tendensen in het aansprakelijkheidsrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45Coëxistente vorderingen ten laste van de aangesprokene (passieve coëxistentie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45Coëxistente vorderingen in hoofde van de aanspreker (actieve coëxistentie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45Coëxistentie van contractuele en buitencontractuele aansprakelijkheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44Samenloop van contractuele en buitencontractuele aansprakelijkheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43Samenloop van strafrechtelijke en civielrechtelijke aansprakelijkheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43Samenloop van aansprakelijkheidsregimes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42Soorten aansprakelijkheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42Begrip . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42Aansprakelijkheid uit niet-contractueel handelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42Begrip en soorten aansprakelijkheid. Samenloop en coëxistentie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42Verbintenissen uit aansprakelijkheid voor onrechtmatige daad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

41Gevolg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41Toepassingsvoorwaarden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41Omschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41Verrijking zonder oorzaak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40Gevolgen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

III

84Delegatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .84Schuldoverneming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .84Schuldoverneming en contractsoverdracht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83Verhouding tussen cessionaris en overgedragen schuldenaar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83Verhouding tussen cedent en cessionaris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83Gevolgen van de cessie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82De tegenwerpelijkheid aan andere derden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82De gecedeerde schuldenaar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81Principe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81Totstandkoming en tegenwerpelijkheid van de overdracht van schuldvordering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81Algemene beginselen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81De overdracht van schuldvordering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80Overgang van verbintenissen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .78Verbintenissen in solidum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74Hoofdelijke of solidaire verbintenissen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74Ondeelbare verbintenissen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73Samengevoegde of deelbare verbintenissen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73Verbintenissen met meerdere subjecten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73De facultatieve verbintenis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73De alternatieve verbintenis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73De cumulatieve verbintenis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73Verbintenissen met meerdere voorwerpen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73Verbintenissen met meerdere voorwerpen en subjecten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .71Termijnen van respijt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .71Rechtsgevolgen van de opschortende tijdsbepaling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70Begrip en soorten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70Verbintenissen met tijdsbepaling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69Rechtsgevolgen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68Soorten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68Begrip . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68Verbintenissen onder voorwaarde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68Verbintenissen onder voorwaarde en met tijdsbepaling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68Modaliteiten van de verbintenis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

DE VERBINTENIS IN HET ALGEMEEN

66Cumul van schadevergoeding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65Begroting van de vergoeding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64Omvang van de schadevergoeding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64Het principe van de volledige schadeloosstelling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64De vergoeding van de schade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . .

IV

103De hiërarchie tussen de bewijsmiddelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .103De bewijsmiddelen en hun bewijswaarde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101De vermogensrechtelijke bewijsregeling nader beschreven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100Toepassingsgebied van de vermogensrechtelijke bewijsregeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100Vrije tegenover gereglementeerde bewijsvoering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100Het vermogensrechtelijk bewijsrecht in het algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100Bewijsrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

99Bevrijdende verjaring . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .99Rechtsverwerking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .99Teruggave van titel als vermoeden van kwijtschelding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98Begrip, voorwaarden en uitwerking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98Kwijtschelding van schuld . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98Schuldvermenging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98Gerechtelijke en conventionele schuldvergelijking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .97Wettelijke schuldvergelijking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .97Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .97Schuldvergelijking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .96Gevolgen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .96Toepassingsgebieden en toepassingsvoorwaarden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .96Schuldvernieuwing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .96De ongewone uitdovingsgronden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .95Gevolgen van de subrogatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .94Soorten (eigenlijke subrogatie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93Begrip en toepassingsvoorwaarden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93De betaling met subrogatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91De modaliteiten van de betaling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91De betaling van geldschulden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .90Het voorwerp van de betaling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89Aan wie moet en aan wie mag er betaald worden? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89Wie moet en wie mag betalen? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89De eenvoudige betaling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89De gewone uitdovingsgrond: (vrijwillige) betaling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .87Vorm en rechtsgevolgen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .86Begrip en draagwijdte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .86De ingebrekestelling of inmorastelling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .86Dwanguitvoering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .86Dwanguitvoering en ingebrekestelling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .86Het tenietgaan (uitdoven) van verbintenissen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

84Contractsoverdracht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

V

112Enkele voorbeelden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .112De basisbegrippen van ons bewijsstelsel kunnen ruim geïnterpreteerd worden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .112Art. 1341 B.W. heeft een beperkte draagwijdte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .111De inpassing van de nieuwe technieken in het gereglementeerd bewijsstelsel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .110De eed . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .109De bekentenis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .109De bekentenis en de eed . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .108Het bewijs door vermoedens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107Het getuigenbewijs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107Het bewijs door getuigen en vermoedens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106Andere geschriften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105De onderhandse akte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104De authentieke akte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .103Het schriftelijk bewijs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

VI

DEEL I VERBINTENISSEN UIT MEERZIJDIGE EN EENZIJDIGE RECHTSHANDELINGEN

TITEL 1 VERBINTENISSEN UIT OVEREENKOMST

HOOFD I BEGRIP EN SOORTEN OVEREENKOMSTEN

Afdeling 1 De overeenkomst, bron van recht§ 1. Vermogensrechtelijke en andere overeenkomsten [9]

Verbintenis: rechtsband tussen personen die ontstaat uit een rechtshandeling

Overeenkomst: meerzijdige rechtshandeling waardoor twee partijen juridische verbintenissen aan-

gaan; een overeenkomst is dus bron van verbintenissen

Er zijn verschillende soorten overeenkomsten:

� Internationale overeenkomst: afspraken tussen soevereine, internationaalrechtelijk rechtspersonen

� Publiekrechtelijke overeenkomst: afspraken tussen [interne] overheden

� Vermogensrechtelijke overeenkomst: = contract

= overeenkomst die de vestiging, wijziging, vernietiging of

overdracht van zakelijke of persoonlijke rechten op het oog

heeft

� Overeenkomsten met de overheid

� Gewone overeenkomsten met de overheid

Hierbij treedt de overheid als een particulier op en zijn de gewone, civielrechtelijke regels van

toepassing.

� Administratieve overeenkomsten met de overheid

Hierbij treedt de overheid vanuit een bovengeschikte positie op. Een voorbeeld zijn concessie-over-

eenkomsten, waarbij de overheid een orgaan ermee belast een bepaalde openbare dienst uit te oefe-

nen op eigen risico en tegen vergoeding van de gebruikers.

Hier worden de civielrechtelijke contractsregels maar aanvullend toegepast. Speciale administra-

tiefrechtelijke regelingen zijn meestal van toepassing, omdat de overheid bijzondere voorrechten

of bevoegdheden heeft en bijvoorbeeld van de overeenkomst mag afwijken.

� Beleidsovereenkomsten met de overheid

Hierbij legt de overheid aan een particulier bepaalde verplichtingen op met het oog op een bepaald

beleid dat ze wilt voeren. In ruil daarvoor doet de overheid bepaalde toezeggingen. Dikwijls zijn ze

zuiver politieke akkoorden, en dus niet juridisch bindend. Uiteraard mogen ze niet in strijd zijn

met de algemene rechtsbeginselen of met dwingend recht.

� Familierechtelijke overeenkomst, bewijsrechtelijke overeenkomst, …

§ 2. De overeenkomst strekt partijen tot wet [13]

Door de wilsovereenstemming strekken aangegane overeenkomsten de contractpartijen tot wet. De bin-

dende kracht is echter niet altijd gewild en de bedoeling om zich te binden wordt trouwens ook niet (!)

vermoed. Net zoals je de vrijheid hebt om te contracteren, heb je ook de vrijheid om niet te contracteren.

1

Een gentlemen’s agreement is zo’n louter morele verbintenis. Voorbeelden zijn letters of confort1 (patronagebrie-

ven) en letters of intent (intentieverklaringen), al kunnen beide soorten tòch verbintenissen bevatten door

hun bewoordingen.

Er zijn minstens twee contractpartijen, maar er kunnen er ook meer zijn. Bovendien kunnen andere perso-

nen later tot de overeenkomst toetreden.

Soms kan het nuttig zijn om een meerpartijenovereenkomst te sluiten als er anders verschillende, nauw-ver-

wante contracten naast elkaar zouden gesloten worden2.

Afdeling 2 Soorten vermogensrechtelijke overeenkomsten§ 1. Consensuele, zakelijke en plechtige overeenkomsten [15]

� Consensuele contracten

Dit zijn contracten die tot stand komen door loutere toestemming van de partijen. Dit consensualisme

is de algemene regel in het Belgische recht (eigendom gaat bijvoorbeeld solo consensu over).

� Zakelijke contracten

Deze komen pas geldig tot stand wanneer de zaak of [een gedeelte van] de prijs wordt overhandigd.

Voorbeelden zijn pand en bewaargeving.

� Plechtige contracten

Deze komen geldig tot stand wanneer bepaalde, voorgeschreven vormvereisten werden nageleefd.

Voorbeelden zijn schenking en hypotheekstelling3.

Niettemin zijn niet alle vormvereisten nodig om een overeenkomstig geldig te maken. Sommige vorm-

vereisten moeten worden nageleefd om de overeenkomst tegenwerpelijk te maken of om de overeenkomst

te bewijzen (“ad probationem”)4.

§ 2. Eenzijdige en wederkerige overeenkomsten [17]

Een overeenkomst is altijd een meerzijdige rechtshandeling5. Een overeenkomst op zich kan echter eenzijdig

of wederkerig zijn.

� Een overeenkomst is wederkerig (synallagmatisch) wanneer contractanten zich over en weer verbinden,

zodat aan beide zijden verbintenissen ontstaan en beiden tegelijk schuldeiser én schuldenaar zijn.

� Een overeenkomst is onvolmaakt wederkerig wanneer ze bij het ontstaan eenzijdig was, maar wederke-

rig wordt doordat in de loop van haar bestaan een verbintenis ten laste van de andere partij ontstaat6.

� Een overeenkomst is eenzijdig wanneer maar in hoofde van één partij verbintenissen ontstaan.

Het onderscheid is van belang:

2

6 Bijvoorbeeld lastgeving. In principe is alleen de lasthebber drager van een verbintenis. Als hij echter onverwachte uitgaven moet doen, wordt de lastgever verbonden om die kosten tevergoeden. Aldus wordt de overeenkomst onvolmaakt wederkerig.

5 Een eenzijdige rechtshandeling is bijvoorbeeld een testament of een aanbod.

4 Een voorbeeld is de verkoop van een onroerend goed: je hebt al een geldige verkoop door loutere mondelinge overeenstemming; voor het bewijs is echter een geschrift vereist (als dewaarde > 15.000 BEF) en voor tegenstelbaarheid moet een authentieke akte worden opgemaakt.

3 Art. 76 Hyphotheekwet: “De hypotheek kan slechts worden toegestaan bij een authentieke akte of bij een in rechte of voor notaris erkende onderhandse ak te.”

2 Bijvoorbeeld het contract afgesloten met de garagist voor de koop van een auto en het financieringscontract ervan met de bank.

1 Bijvoorbeeld een moedermaatschappij die zich als een soort borg opstelt voor een dochtermaatschappij. Toch is het geen échte borg, want die zou bijvoorbeeld in de boekhoudingmoeten worden meegerekend.

� In een wederkerige overeenkomst mogen beide partijen de stilzwijgende ontbindende voorwaarde en de ex-

ceptio non adimpleti contractus inroepen.

� De oorzaak is anders. Bij een wederkerige overeenkomst ligt de oorzaak van de verbintenis van de ene

partij in de verbintenis van de andere partij. Als die laatste verbintenis geen voorwerp meer heeft,

wordt de overeenkomst nietig wegens geen oorzaak.

� De bewijsregeling is anders.

� De risico-regeling wegens overmacht is ook anders: bij eenzijdige overeenkomsten draagt de schuldeiser het

risico; bij wederkerige overeenkomsten is de schuldenaar ook bevrijd, maar moet de schuldeiser even-

min presteren, zodat het uiteindelijke risico bij de schuldenaar ligt…

§ 3. Overeenkomsten om niet en onder bezwarende titel [18]

� De overeenkomst onder bezwarende titel levert voor beide partijen een geldelijk voordeel op.

� De overeenkomst om niet levert voor één van de partijen géén geldelijk voordeel op. De oorzaak van zo’n

overeenkomst is de animus donandi: de bedoeling om iemand te bevoordelen.

Het onderscheid is ondermeer van belang voor de pauliaanse vordering.

§ 4. Vergeldende contracten en kanscontracten 7 [19]

� Bij vergeldende overeenkomsten worden de prestaties van beide partijen als gelijkwaardig beschouwd.

� Bij aleatoire overeenkomsten is de omvang van één van de prestaties onzeker.

Het onderscheid is van belang inzake benadeling: een kanscontract kan bijna niet vernietigd worden we-

gens benadeling.

§ 5. Contracten “intuitu personae” [20]

Een contract is intuitu personae wanneer het wordt aangegaan omwille van de persoon of de persoonlijke

kwaliteiten van de tegenpartij.

� Aan dit soort contract komt een einde bij het overlijden van de persoon.

� Ze gaan dus niet over op de erfgenamen en kunnen niet door een derde worden volbracht.

� Bij vergissing omtrent de persoon, kan de verbintenis wegens substantiële dwaling worden vernietigd.

§ 6. Hoofdcontracten en bijkomende contracten [20]

Een bijkomend contract hangt af van het voortbestaan en de nakoming van het hoofdcontract (“accessorium

sequitur principale”).

Voorbeelden van bijkomende contracten zijn de pand- en hypotheekovereenkomst.

§ 7. Benoemde en onbenoemde contracten [21]

� Benoemde contracten hebben een regeling in het B.W. of in andere wetgeving gekregen.

3

7 Merk op dat beide contracten echter onder bezwarende titel zijn.

� Er is een onbenoemd contract als de partijen sterk hebben afgeweken van een benoemd contract. Op dit

soort contract zijn van toepassing de algemene contractsregels, de eigen stipuleringen én de regels die

naar analogie voor gelijkaardige benoemde contracten gelden.

� Een gemengd contract bevat elementen van verschillende benoemde contracten.

� Als hierdoor een nieuw soort contract tot stand komt, zijn de regels van de onbenoemde contrac-

ten van toepassing.

� Zijn de componenten echter nog duidelijk te onderscheiden, dan past men op elke component de

specifieke wettelijke regeling toe (combinatietheorie).

� Als een component slechts bijkomstig is, dan wordt op het hele contract de specifieke regeling van

de hoofdcomponent toegepast (absorptieleer).

§ 8. Toetredingscontracten en standaardbedingen [22]

Bij een toetredingscontract heeft de ene (zwakke) partij niets te zeggen over de inhoud van het contract: die

wordt volledig bepaald door de andere (sterke) partij. De enige vrijheid die de zwakke partij dan nog heeft,

is om al dan niet te contracteren8.

In zo’n troetredingscontract komen dikwijls standaardbedingen voor: voorgedrukte clausules die hetzelfde

zijn in al de gelijkaardige overeenkomsten die de sterke partij sluit.

Toetredingscontracten worden in principe behandeld als gewone contracten. Men zal echter proberen de

zwakke partij te helpen:

� door bijzondere wetsbepalingen

� door verenigingen of groeperingen (zelfs de overheid of Europa), die voorafgaandelijk afspraken maken

§ 9. Raamovereenkomsten [23]

Een raamovereenkomst is een overeenkomst waarbij de contractpartijen het algemene kader vaststellen

waarbinnen zij latere overeenkomsten zullen sluiten9.

Merk op dat de meerpartijenovereenkomst ook een raamovereenkomst kan genoemd worden: dikwijls

wordt daarin bepaald hoe de deelcontracten zullen worden gesloten en nagekomen.

4

9 Bijvoorbeeld de alleenverkoopovereenkomst, gesloten tussen importeur en fabrikant, waardoor de importeur het alleenrecht krijgt om binnen een bepaald gebied producten te verkopen.In het raamcontract worden de latere individuele koop-verkoop overeenkomsten voorbereid.

8 En als het om levensnoodzakelijke dingen gaat, valt zelfs die vrijheid eigenlijk weg…

§ 10. Andere indelingen [24]

� Kortdurige en langdurige contracten

� Contracten die ineens worden uitgevoerd en contracten die in opeenvolgende stadia worden

uitgevoerd.

HOOFD II ALGEMENE PRINCIPES VAN HET CONTRACTENRECHT

De vrije wil wordt traditioneel beschouwd als de grondslag van het contractenrecht. De suprematie van de

vrije wil is een gevolg van de klemtoon die de maatschappij legt op de individuele vrijheid10.

Hoewel de contractsvrijheid niet uitdrukkelijk in een grondwet of een verdrag staat ingeschreven, is zij

één van de fundamentele vrijheden, is zij van openbare orde en is zij in feite de juridische verwoording van

het recht op zelfontplooiing. Toch is de contractsvrijheid 11 dikwijls maar een fictie12.

Afdeling 1 Wilsovereenstemming, grondslag van de overeenkomst [26]De wil op zich is niet alléén verantwoordelijk voor het contract tussen partijen:

� Het is niet de interne wil, maar de wilsovereenstemming die bron van recht is.

� Vaak gaat de wil of de wilsovereenstemming alleen over de hoofdzaken van het contract. De details

worden vaak niet door de wil of de wilsovereenstemming geregeld.

� De wet stelt ook grenzen aan de de contractsvrijheid en niet alles wat de wil verlangt maakt deel uit

van het contract.

Het is dus de wilsovereenstemming die de verantwoording en de grondslag is van het contract, al zal het

contract ook door andere factoren worden aangevuld en vervolledigd.

Het feit dat de werkelijke wil en de verklaarde wil soms afwijken, doet geen afbreuk aan het feit dat de wils-

overeenstemming de grondslag is van de overeenkomst. Meestal is er immers wél overeenstemming over

de hoofdzaken. Is zelfs die er niet, dan kun je uitzonderlijk stellen dat de overeenkomst steunt op het

vertrouwensbeginsel13.

Afdeling 2 Grenzen aan de contractvrijheid gesteld [29]Er zijn drie categorieën van rechten in subjectieve zin14:

� Subjectieve rechten: dit zijn zakelijke rechten en vorderingsrechten

� Bevoegdheden: zij geven de macht om in de rechtssfeer van een andere in te grijpen (het bewind!)

� Fundamentele vrijheden: de mogelijkheid om naar eigen inzicht te handelen, zonder externe dwang

De fundamentele vrijheden zijn aan minder beperkingen onderworpen dan de subjectieve rechten en de

bevoegdheden, die immers vatbaar zijn voor respectievelijk rechtsmisbruik en bevoegdheidsafwending.

5

14 Opgelet: een “recht in subjectieve zin” ≠ een subjectief recht. Een “recht in subjectieve zin” is een recht dat aan iemand toekomt.

13 Vertrouwensbeginsel : het vertrouwen dat je als tegenpartij mag hebben in de wilsverklaring van de andere partij.

12 Denk maar aan standaardbedingen. Het is wel zo dat de machtige bedrijven die bedingen niet altijd helemaal zelf mogen bepalen. I n een gemengde economie bepaalt de overheid meede inhoud, waardoor er regels van dwingend recht of van openbare orde komen en waardoor het evenwicht weer min of meer hersteld wordt.

11 En de bewegingsvrijheid is trouwens ook een fictie, want ook beperkt door overheidsinterventies en beperktheid van middelen.

10 Behalve de contractvrijheid, is ook de individuele verantwoordelijkheid (bij onrechtmatige daad) een gevolg van de klemtoon op de persoonlijke vrijheid.

Toch zijn ook de fundamentele vrijheden begrensd, namelijk door de wet of omdat andere over gelijk-

waardige rechten beschikken.

De contractvrijheid is dus begrensd omdat zij een fundamenteel recht is.

§ 1. Bij wet gestelde beperkingen [30]

� Overeenkomsten mogen geen afbreuk doen aan de openbare orde15 en de goede zeden (Art. 6 B.W.)

� Overeenkomsten mogen ook niet afwijken van dwingend recht16 17.

Als het voorwerp of de oorzaak van de overeenkomst in strijd is met de openbare orde of het dwingend

recht, dan is de overeenkomst nietig.

§ 2. Beperkingen ingevolge andermans vrijheden, grondrechten of belangen [32]

� Ongelijke positie van contractpartijen

� Deze positie is meestal te wijten aan een monopolie- of machtspositie. Wanneer het gaat om noodza-

kelijke goederen of diensten, is de sterkere partij (door de wet of door het beginsel van algemeen

handelen) verplicht al de afnemers gelijk te behandelen. Hij moet al een gegronde reden hebben

om hier van af te wijken. Gelijke behandeling ligt trouwens opgesloten in de uitoefeningsvoor-

waarden van openbare diensten.

� De ongelijke positie kan ook tot stand komen door misbruik van omstandigheden (misbruik van ie-

mands behoeften, hartstochten, onwetendheid, … volgens Art. 1907ter)18.

� De contractsvrijheid komt in conflict met de fundamentele rechten en vrijheden van de tegenpartij

� Wanneer de inbreuk op andermans grondrecht uit zuiver financieel oogpunt gebeurt, riskeert de

overeenkomst een ongeoorloofde oorzaak of voorwerp te hebben, en aldus ongeldig of herroepelijk

te zijn.

� Het is natuurlijk anders als de inbreuk op andermans grondrechten gebeurt in het voordeel van de

andere, bijvoorbeeld bij een chirurgische ingreep. Zolang de ingreep medisch verantwoord is en de

patiënt zijn toestemming geeft, is de overeenkomst geoorloofd. De overeenkomst is echter altijd

herroepbaar door de patiënt.

� De zaken liggen nog anders als men naast de contractsvrijheid ook een eigen grondrecht inroept

om een inbreuk te maken op andermans grondrechten. Behalve als bijzondere wetten deze inbreu-

ken verbieden, past men het evenredigheidsbeginsel toe. De inbreuk is dan gerechtvaardigd als

� ze nodig is om het eigen grondrecht te realiseren

� dit grondrecht niet op een andere, niet-inbreuk-makende manier kan gerealiseerd worden

� wanneer de inbreuk niet onevenredig is met het eigen voordeel

6

18 Als dit misbruik van omstandigheden leidt tot onevenredige contractprestaties, kan men de leer van de gekwalificeerde benadeling toepassen.

17 Dat contractvrijheid alleen toekomt aan wie niet handelingsonbekwaam is verklaard, is eigenlijk zo’n regel van dwingend recht.

16 Dwingend recht: recht dat bepaalde categorieën van zwakkeren (huurders, consumenten, werknemers, …) wilt beschermen . Alleen de “zwakkeren” mogen afwijken van de regels; opvoorhand mogen zij echter niét afzien van de bescherming die het dwingend recht hen biedt.

15 Openbare orde: de juridische grondslagen van de politieke, economische, sociale, .. orde, inclusief goede zeden en menselijke waardigheid .

Afdeling 3 Interpretatie en uitvoering van de overeenkomst naar redelijkheid en billijkheid [36]

“Goede trouw” wordt gebruikt bij de interpretatie en de uitvoering van de overeenkomst:

� Goede trouw is nodig om vast te stellen wat overeenkomst nu precies inhoudt. Partijen zijn bijvoor-

beeld tot meer gebonden dan wat hun wilsovereenstemming bepaalde (werkelijke en de verklaarde wil

verschillen, men bespreekt alleen de hoofdzaken, …)

Dit is de aanvullende en interpretatieve functie van de goede trouw.

� Eenmaal vaststaat wat de overeenkomst inhoudt, moet ze ook ter goeder trouw worden uitgevoerd.

Dit is de matigende functie van de goede trouw.

De goede trouw moet hier in objectieve zin verstaan worden (= redelijkheid en billijkheid)19.

§ 1. Interpretatieve functie van de goede trouw [38]

De interpretatieve functie van de goede trouw is het opsporen van de bedoeling van de partijen zoals die kan

worden afgeleid uit de verklaringen en lettend op de omstandigheden.

Met andere woorden: wat bedoeld was, kan opgespoord worden door de gebruikte woorden niet al te let-

terlijk te interpreteren, maar naar redelijkheid en billijkheid te verstaan20. Dit wil echter niet zeggen dat de

werkelijke wil in beginsel voorrang krijgt op de uitgedrukte wil!

Elk beding moet worden opgevat in de zin die uit de hele contract voortvloeit (art. 1158 e.v.).

� Is een beding dubbelzinnig, dan moet de rechter de interpretatie kiezen

� die bij de inhoud van het hele contract past

� die ter plaatse gebruikelijk is

� die een rechtsgevolg kan hebben, al is dit niet altijd pure noodzaak

� Is er dan nog twijfel, dan moet hij interpreteren ten nadele van hem die bedongen heeft (meestal die-

gene die het beding of het contract heeft opgesteld), en ten voordele van hem die zich verbonden

heeft. Dit is eigenlijk maar een toepassing van billijkheid.

§ 2. De aanvullende functie van de goede trouw [42]

De aanvullende functie maakt normen die de [eventueel geïnterpreteerde] contractsregels van de partijen

aanvullen. Wanneer de verplichtingen uit de aanvullende functie niet worden nageleefd, geeft dit niet au-

tomatisch aanleiding tot schadevergoeding wegens wanprestatie. Soms gaat het immers over een last,

waarvan de niet-nakoming niet onrechtmatig is, maar met rechtsverwerking wordt gesanctioneerd.

� Partijen kunnen bijvoorbeeld de verplichting hebben om informatie, voorlichting of professionele bij-

stand te geven21.

� Partijen mogen geen handelingen verrichten die de verbintenis van de tegenpartij moeilijker maakt of

die het verwachte voordeel van de tegenpartij verminderen.

7

21 Verzekeraars moeten de verzekerde bijvoorbeeld op de hoogte brengen van het nut een hoger beroep in te stellen, ook al staat dit niet uitdrukkelijk in de overeenkomst.

20 Anderen gaan nog verder en stellen dat de interpretatieve functie niet alleen de bedoeling van de partijen moet bepalen, maar ook de hele rechtsverhouding tussen de partijen. Pro-bleem daarbij is dat de wilsovereenstemming genegeerd wordt en dat de rechten en plichten tussen de partijen afhankelijk worden van de wil van de uitlegger… Zo breed gezien, bevatde interpretatieve functie ook de aanvullende en matigende functie.

19 Goede trouw in subjectieve zin is eerlijk zijn, niets slechts op het oog hebben, geen dingen verzwijgen, …

� Partijen moeten de schade beperken waarvoor de tegenpartij moet instaan; zij moeten ook eerlijk hel-

pen bij de bewijsvoering.

� Partijen moeten eventueel ook bijkomende contractuele regelingen maken om de hoofdovereenkomst

goed te doen aflopen.

§ 3. De matigende functie van de goede trouw [44]

Door de matigende functie is het een contractspartij verboden misbruik te maken van de rechten die zij door

de overeenkomst krijgt.

De matigende functie (en haar criteria) vertonen veel gelijkenis met de theorie van het rechtsmisbruik.

Ook hier zijn de criteria:

� je mag je recht niet gebruiken met geen ander doel dan om de andere partij te benadelen

� je mag je recht niet gebruiken als je het behaalde voordeel ook op een manier kunt behalen die niet

schadelijk is voor de tegenpartij

� je mag je recht niet gebruiken als het behaalde voordeel onevenredig is met het nadeel van de

tegenpartij

De partijen moeten tegenover elkaar dus een minimum van goede trouw in acht nemen. Als ze dat niet

doen, dan mag de rechter de uitoefening van de rechten matigen, ze namelijk binnen de perken van de nor-

male uitoefening brengen22 (eventueel met schadevergoeding). Merk op dat het geviseerde recht nog steeds

blijft bestaan (daarom is het ook niet zo’n goed idee om van derogerende functie te spreken).

HOOFD III HET SLUITEN VAN DE OVEREENKOMST Afdeling 1 De geldigheidsvereisten en de nietigheidsregeling

Er zijn vier criteria waaraan een overeenkomst moet voldoen en die in §1 tot §4 worden behandeld:

� wilsovereenstemming

� handelingsbekwaamheid

� voorwerp

� oorzaak

§ 1. De wilsovereenstemming [48]

De wilsovereenstemming (niet de wil) is de eerste geldigheidsvereiste voor het sluiten van een

overeenkomst23. De wil van elk van de partijen moet:

� volwaardig zijn

� rechtsgevolgen beogen

� tegen de andere partij worden uitgedrukt

� vrij zijn van gebreken

8

23 Uitzonderlijk wordt men verplicht om te contracteren. “Eigenlijke contractsdwang” is bijvoorbeeld een dwanglicentie bij octrooien of een onteigening. Er bestaat ook een “oneigenlijkecontractsdwang”, bijvoorbeeld het verplicht nemen van een autoverzekering. Deze contractsdwang is oneigenlijk omdat men nog vrij is om te kiezen met wie men (verplicht)contracteert. Bij een dwanglicentie of een onteigening is men zelfs daar niet vrij in.

22 Zo kan men zelfs het recht om de ontbinding van de overeenkomst in te roepen matigen, of het recht om de exceptie van nietigheid in te roepen, of het recht om de uitvoering van deovereenkomst te eisen.

A. Een volwaardige, tegen de tegenpartij, uitgedrukte wil [49]

� Handelingsonbekwamen kunnen geen geldige overeenkomst sluiten.

� Handelingsbekwamen die zich onder invloed of in een emotionele toestand bevinden, zijn niet in

staat een volwaardige wil te uiten. Zolang de persoon in kwestie de overeenkomst niet bevestigt

(wanneer hij terug normaal is), is de overeenkomst vernietigbaar op zijn verzoek.

Als de persoon in kwestie zelf schuld heeft aan zijn toestand of als de tegenpartij écht niet op de

hoogte kon zijn van zijn toestand, vervalt deze relatieve nietigheid en moet de overeenkomst toch

nagekomen worden.

B. De wil moet de totstandkoming van rechtsgevolgen beogen [50]

Met andere woorden: beide partijen moeten een juridisch bindende afspraak willen sluiten. Dit bete-

kent niet dat ze het over alle details eens moeten zijn: dwingende wetsbepalingen, gewoonterechtelij-

ke gebruiken en de aanvullende werking van de goede trouw kunnen de details invullen24.

C. De wil moet ten aanzien van de tegenpartij tot uitdrukking worden gebracht [52]

� Als de partijen hun wil dus aan een derde (maar niet aan elkaar) meedelen, komt er géén overeen-

komst tot stand25.

� “Tot uitdrukking brengen” kan ook stilzwijgend, bijvoorbeeld als een partij aan de uitvoering

begint.26

� Als de (tot elkaar) verklaarde wil afwijkt van de werkelijke wil, komt er alleen een overeenkomst

tot stand als de tegenpartij er redelijkerwijs mag op vertrouwen dat de verklaarde wil ook de werke-

lijke wil is. Hier wordt dus de vertrouwensleer gebruikt, en niet de wilsleer of de verklaringsleer27.

D. Er mogen geen wilsgebreken zijn [54]

� Merk op dat de werkelijke en verklaarde wil hier wel degelijk samenvallen. Alleen is het zo dat die

wil gevormd werd door een verkeerde voorstelling van de feiten.

� Dwaling, geweld en bedrog zijn de eigenlijke wilsgebreken. Benadeling is een oneigenlijk wilsgebrek

omdat door benadeling geen gebrekkige wil ontstaat. Benadeling kan er hoogstens op wijzen dat er

een wilsgebrek (zoals bedrog) aanwezig is.

� De eigenlijke wilsgebreken geven aanleiding tot relatieve nietigheid. De partij met het wilsgebrek

kan de overeenkomst bevestigen, de vernietiging ervan vragen en / of schadevergoeding aanvragen28

29 (als de tegenpartij in de fout is gegaan).

9

29 Men aanvaardt nu zelfs dat de benadeelde partij schadevergoeding kan vragen als hij door het wilsgebrek tegen meer nadelige voorwaarden heeft gecontracteerd, maar de vernietiging

28 Dit is een toepassing van de precontractuele aansprakelijkheid (culpa in contrahendo), steunend op 1382B.W. Men mag schadevergoeding vragen bij het onrechtmatig afbreken van on-derhandelingen en bij het maken van fouten bij het opstellen van (al dan niet vernietigbare) contracten.

27 - Als ik een boek bestel, maar de verkeerde titel opgeef, zou ik volgens de wilsleer immers niet verplicht zijn om het boek te betalen.- Als ik een Jaguar per ongeluk voor 500 BEF aanprijs, zou ik volgens de verklaringsleer verplicht worden die ook aan 500 BEF te verkopen.- De vertrouwensleer zorgt er voor dat er wel degelijk een verzekering wordt afgesloten als de klant er redelijkerwijs op kan vertrouwen dat de vertegenwoordiger (nog) voor de verzeke-ringsmaatschappij werkt (als de vertegenwoordiger dus stellig die indruk wekt).

26 Als je bijvoorbeeld op de tram stapt, maak je impliciet duidelijk dat je een contract wilt maken;

25 Stel dat een school een contract afsluit met een klooster om een pater te laten lesgeven. De pater heeft natuurlijk een (kerkrechtelijk) contract van getrouwheid met het klooster. Als deschool geen contract met de pater zelf afsluit, is er geen sprake van een geldig contract.

24 Standaardbedingen en algemene voorwaarden zijn wel degelijk verbindend zolang de zwakke partij normaal gezien kennis kon hebben van de bedingen en ze in een voor haar begrijpe-lijke taal zijn opgesteld. Ze zijn zeker verbindend als de zwakke partij de bedingen bewust negeerde. Voor de partij die de bedingen heeft opgesteld, zijn ze altijd verbindend.

a) Dwaling [56]

Dwaling is de verkeerde voorstelling die men heeft aangaande een bestanddeel bij het sluiten van de

overeenkomst.

� Niet alle dwaling geeft aanleiding tot (relatieve) nietigheid. Volgens artikel 1110 B.W. is dwa-

ling maar oorzaak van nietigheid als het de zelfstandigheid van de zaak (of de persoon, bij intuitu

personae contracten) betreft. Hiermee wordt elk element bedoeld dat voor de partij doorslagge-

vend was om de overeenkomst aan te gaan30. Komen a fortiori in aanmerking31:

� Dwaling over de aard van de overeenkomst (error in negotio)

Bijvoorbeeld huur in plaats van verkoop.

� Dwaling over het voorwerp zelf en niet een element ervan (error in corpore)

Bijvoorbeeld huis met nr. 42 in plaats van nr. 24 verkopen.

� Dwaling over de oorzaak van de overeenkomst (error in causa)

Bijvoorbeeld verdeling van niet-bestaande onverdeeldheid.

� Als de dwaling bijkomstig is (als het contract ook zonder haar zou gesloten zijn), komt ze niet in

aanmerking. Voorbeelden die niet in aanmerking komen voor nietigheid zijn:

� Dwaling die uitsluitend over de waarde van de zaak gaat32 33

� Dwaling omtrent de persoon bij contracten die niet intuitu personae zijn

� Dwaling (al is ze essentieel en doorslaggevend) waarover men is overeengekomen dat ze

ten laste blijft bij een van beide partijen

� De dwaling moet verschoonbaar zijn door de dwalende partij. Dit wil zeggen dat een redelijk per-

soon in gelijke omstandigheden ook zou hebben gedwaald.

� Als de dwaling het gevolg is van een fout van de tegenpartij, is ze altijd verschoonbaar.

� Een rechtsdwaling komt ook in aanmerking34, zolang ze maar verschoonbaar is.

� De dwaling moet bestaan op het ogenblik van de contractsluiting. Dwaling bij de uitvoering van de

overeenkomst wordt niet aangenomen.

� De dwaling moet bewezen worden. Omdat dwaling een feit is, kan het bewezen worden met alle

middelen van het recht.

10

34 Door het principe dat iedereen geacht wordt de wet te kennen, wordt de verschoonbaarheid van een rechtsdwaling echter niet dikwijls aanvaard.

33 Als een schilderij plotseling van een amateur blijkt te zijn, zal er geen nietigheid zijn omwille van dwaling omtrent de waarde. Er zal wél nietigheid zijn omwille van een andere “zelfstan-digheid van de zaak”, namelijk de persoon van de kunstenaar.

32 Eventueel kan er wel een schadevergoeding worden betaald wanneer de tegenpartij schuld heeft aan de vergissing omtrent de waarde.

31 De drie voorbeelden staan gelijk met volledige afwezigheid van toestemming: wilsverhinderende dwaling.

30 Bij zaken is het doorslaggevende het speciale belang dat de partij aan de zaak hecht en dat hij aan de wederpartij ook kenbaar m aakte (bv. authenticiteit); bij ontbreken daarvan wat vol-gens de algemene opvatting essentieel is.Bij personen heeft het doorslaggevende betrekking op de identiteit of de bijzondere eigenschappen (professionele vaardigheden, …) van de persoon.

niet aanvraagt (hoewel hij dat perfect kan).

b) Bedrog [60]

� Men spreekt van bedrog als een partij bewust kunstgrepen aanwendt om de wederpartij te doen

dwalen35.

� Er is hoofdbedrog als de tegenpartij zonder het bedrog de overeenkomst niet zou aangegaan

zijn. Dit wordt gesanctioneerd met relatieve nietigheid.

� Er is incidenteel bedrog als de tegenpartij de overeenkomst wel zou aangegaan zijn, maar te-

gen minder bezwarende voorwaarden. Hiervoor kan men schadevergoeding bekomen.

� Het bedrog moet uitgaan van de tegenpartij; kwade trouw wordt echter niet vermoed, maar

mag met alle middelen worden bewezen. Als het bedrog uitgaat van een derde, kan men hem

hoogstens aanklagen op grond van 1382 B.W.

Niettemin kan men toch bedrog inroepen als het bedrog uitgaat van een vertegenwoordiger van

de tegenpartij, of als de tegenpartij medeplichtig is aan het bedrog van de derde.

� De dwaling die ontstaat bij de bedrogen partij, moet niet verschoonbaar zijn voor die partij36.

� Misbruiken maken van iemands hoge leeftijd of geestesziekte, is een vorm van bedrog.

� Verzwijgen van informatie

� Als men informatie bewust verzwijgt die men wettelijk verplicht moest meedelen of die

men moest meedelen op grond van zijn professionele hoedanigheid, pleegt men bedrog.

� Als men informatie niet verplicht moet meedelen, maar ze toch bewust verzwijgt en ze es-

sentieel is voor de overeenkomst, kan men schadevergoeding eisen37 op grond van 1382.

� Als men belangrijke informatie (niet-bewust) vergeet mee te delen, kan dit ook aanleiding

geven tot schadevergoeding op grond van 1382.

c) Geweld (of dwang) [63]

Geweld (dwang) is het uitoefenen van / het dreigen met fysieke of morele dwang ten aanzien van de

persoon, de eer of het vermogen van de tegenpartij. Het geweld moet natuurlijk doorslaggevend

zijn.

� Het gaat ook op voor familie, bloedverwanten, huisgenoten, …

� Het geweld of de dreiging mag ook uitgaan van een derde of van een noodsituatie.

� Het geweld moet van die aard zijn dat het op een redelijk, gelijkaardig mens indruk zou maken:

het gevreesde moet aanzienlijk en dadelijk zijn38. Enkel ongeoorloofde dwang is een

nietigheidsgrond39.

� Het geweld moet worden bewezen (met alle mogelijke middelen).

11

39 Geoorloofde dwang bij een contract is er bijvoorbeeld als een werkgever tijdens een staking een nieuwe arbeidsovereenkomst tekent.

38 Louter vrees voor een ouder of bloedverwant is geen nietigheidsgrond.

37 Bijvoorbeeld bij de verkoop van een hotel verzwijgen dat er een autostrade langs zal worden aangelegd.

36 Kwade trouw wordt niet ongedaan gemaakt door een grove onvoorzichtigheid of nalatigheid van de bedrogen partij. Eventueel kan de rechter de fouten wel tegen elkaar opwegen en inplaats van de overeenkomst te vernietigen een schadevergoeding toekennen.

35 Er is hier dus sprake van een materieel (kunstgrepen) en psychologisch (bewust) element.

d) Benadeling [64]

Er is benadeling als er een aanzienlijk onevenwicht is tussen de prestaties van beide partijen. Het is

een oneigenlijk wilsgebrek en is meestal geen nietigheidsgrond, maar eerder een aanwijzing dat er een

ander wilsgebrek is. Slechts voor specifieke gevallen is benadeling echter een nietigheidsgrond:

� Bij verkoop van onroerende goederen, bij benadeling van meer dan 7/12e .

� Bij verdelingen, bij benadeling van meer dan 1/4e.

� Als men een societas leonina heeft, dwz: als één vennoot de gehele winst krijgt

� Bij handelingen van minderjarigen. (Alleen in dit geval is benadeling een eigenlijk wilsgebrek.)

Omdat het B.W. maar een beperkt aantal gevallen van benadeling heeft uitgewerkt, heeft men (om

de andere gevallen van benadeling te dekken) de leer van de gekwalificeerde benadeling uitgewerkt40.

Als aan de drie voorwaarden tegelijk41 voldaan is, kan men gehele of gedeeltelijke vernietiging en / of

schadevergoeding bekomen42:

� er moet een groot onevenwicht zijn tussen de prestaties van de partijen

� een partij moet misbruik hebben gemaakt van de omstandigheden om het onevenredige voor-

deel af te dwingen43

� zonder het misbruik zou het contract niet (of tegen andere voorwaarden) zijn gesloten

§ 2. Handelingsbekwaamheid [68]

Rechtsbekwaamheid = rechten (in subjectieve zin) bezitten

Handelingsbekwaamheid = die rechten ook zelf mogen uitoefenen

Volgens art. 1123 B.W. kan “eenieder contracten aangaan, indien hij daartoe door de wet niet onbekwaam is

verklaard.”44 45

� Volledig handelingsonbekwaam:

� verlengd minderjarig verklaarde mentaal gehandicapten

� gerechtelijk onbekwaam verklaarden (geesteszieken)

� niet-ontvoogde minderjarigen (jonger dan 18 jaar)

� als de minderjarige nog geen onderscheidingsvermogen heeft (de capaciteit om goed van

kwaad te onderscheiden, ...), zijn al zijn handelingen sowieso ongeldig

� als de minderjarige handelingen verricht die zijn voogd zonder machtiging ook had kun-

nen verrichten, is er maar sprake van nietigheid als er bewezen benadeling is

12

45 Rechtspersonen hebben dezelfde rechten als fysieke personen, tenzij een wet er anders over beschikt en voorzover het te verenigen valt met het type rechtspersoon. Voor de uitoefeningvan die rechten moet zij zich uiteraard laten vertegenwoordigen door fysieke personen.

44 Je kan je zelf handelingsonbekwaam latenverklaren, of je kan jezelf het recht ontzeggen om (voor een zekere tijd) bepaalde rechtshandelingen te doen of vermogens te beheren.

43 Bijvoorbeeld fysieke, morele of financiële nood, monopolieposities, bovengeschikte functie, ...

42 De Handelspraktijkenwet van 1991 regelt ten dele dezelfde materie (bestrijding van contractuele bedingen die een onevenwicht scheppen). Voor deze wet moeten niet alle 3 de voor-waarden vervuld zijn; men gaat ervan uit dat de consument altijd de zwakke is.

41 Misbruik van omstandigheden zonder een onevenwicht kan natuurlijk onder dwang of bedrog vallen.

40 Waarschijnlijk steunt die leer op een verkeerd gebruik van de contractvrijheid, zodat de overeenkomst een ongeoorloofde oorzaak omdat die in strijd is met de goede zeden (namelijkmisbruik van je positie).

� als de minderjarige handelingen verricht die zelfs zijn voogd niet zonder verdere machti-

ging had mogen verrichten, zijn de handelingen sowieso vernietigbaar

� een partij mag echter nooit de minderjarigheid van de tegenpartij inroepen als nietigheids-

grond (tenzij die partij natuurlijk zelf minderjarig en / of handelingsonbekwaam is)

� Gedeeltelijk handelingsonbekwaam:

� ontvoogde minderjarigen

� zwakzinnigen en verkwisters

� wettelijk onbekwaam (strafrechtelijk) veroordeelden

§ 3. Voorwerp

Het voorwerp is het concrete rechtsgevolg dat de partijen beogen. Bij overeenkomsten is dit voorwerp de

verplichting van dare, facere 46of non-facere, met de volgende beperkingen:

� Het voorwerp moet bestaan (of ten minste kunnen bestaan). Onmogelijke prestaties kunnen geen voor-

werp zijn.

� Het voorwerp moet bepaald of bepaalbaar zijn. Algemene benamingen (bv. “een auto”) volstaan niet.

Het voorwerp mag eventueel worden bepaald door een derde, door een bijkomend contract of door ob-

jectieve elementen (bv. beurskoersen). Sommige wetsbepalingen47 laten toe dat het voorwerp (bv. de

prijs) door één van de partijen wordt bepaald (partijbeslissing); andere wetsbepalingen verbieden dit.

� Alleen zaken die in de handel zijn, kunnen voorwerp zijn. Men kan geen civielrechtelijke overeenkom-

sten sluiten over zaken van het openbare domein, openbare ambten of mandaten. Persoonlijkheids-

rechten kunnen in beginsel geen voorwerp zijn, uitzonderlijk echter wel als het in het belang is van de

persoon zelf is (medische contracten) of van een ander (orgaantransplantaties).

� Het voorwerp moet geoorloofd zijn. Dit wil zeggen dat het niet strijdig mag zijn met de openbare orde,

de goede zeden of dwingend recht.

Als op één van deze beperkingen inbreuk wordt gemaakt, heeft men een ongeoorloofd voorwerp en dus

een relatief nietige overeenkomst. Enkel als het voorwerp in strijd is met de openbare orde, goede zeden of

dwingend recht, is er een absolute nietigheid.

Als het voorwerp volledig verloren gaat, vervalt de overeenkomst (caducité).

§ 4. Oorzaak [75]

Er is veel discussie geweest tussen causalisten en anticausalisten over het nut van deze oorzaaksvereiste. Uit-

eindelijk heeft Cassatie beslist dat iedere rechtshandeling toch een oorzaak moet hebben, tenzij in de ge-

vallen waar de wet een oorzaak niet vereist (in casu bij abstracte verbintenissen).

13

47 Voorbeelden: een advocaat mag zelf zijn honorarium kiezen; vennoten mogen de bepaling van het winstaandeel aan een van de medeve nnoten overlaten; ... niettemin heeft de rechtereen marginale controle om onredelijke voorwaarden aan te passen.

46 Het facere kan ook het wijzigen, overdragen, beëindigen, ... van bestaande vorderingsrechten zijn.

A. Aanwezigheid van oorzaak [76]

De oorzaak van een overeenkomst ligt in de beweegreden, in de bedoeling van de partij(en).

In een wederkerige overeenkomst ligt de oorzaak van de ene partij in het voorwerp van de andere par-

tij: de oorzaak is het voordeel dat men uit de overeenkomst meent te kunnen halen.

In een overeenkomst om-niet ligt de oorzaak in de animus donandi: het begiftigingsoogmerk.

Voor de Belgische rechter volstaat het dát er een oorzaak is én dat die oorzaak geoorloofd is; of de

prestaties inhoudelijk in evenwicht zijn, wordt niet nagegaan. Als er een feitelijk onevenwicht is, zal

dat via de leer van de gekwalificeerde benadeling of de wilsgebreken worden opgelost. Ook de Han-

delspraktijkenwet (1991) kan men gebruiken om een feitelijk onevenwicht tegen te gaan48.

Een overeenkomst onder bezwarende titel die uitgaat van iets dat er later niet blijkt te zijn, heeft geen

oorzaak. Ook een overeenkomst om-niet (bijvoorbeeld een schenking) vervalt als de doorslaggevende

beweegreden verdwijnt zonder toedoen van de schenker49.

Met andere woorden: een oorzaak kan door een latere gebeurtenis verdwijnen, als de hoofdzakelijke

beweegreden door die latere gebeurtenis wordt aangetast. Het blijft echter een open vraag of de ver-

dwijning van de oorzaak de hele overeenkomst doet vervallen (caducité).

B. Geoorloofde oorzaak [81]

Er moet dus niet alleen een oorzaak zijn, die oorzaak moet ook geoorloofd zijn, dit wil zeggen: niet in

strijd zijn met de wet of de openbare orde.

Een oorzaak is ongeoorloofd als één van de doorslaggevende beweegredenen in strijd is met de wet of de openbare

orde, zelfs al is het voorwerp perfect geoorloofd. Bij wederkerige contracten moeten alle partijen

schuld hebben aan dit ongeoorloofd karakter opdat de overeenkomst nietig is. Dit blijft echter

betwist50.

C. Abstracte verbintenissen [84]

Een abstracte verbintenis is een verbintenis die van haar oorzaak gescheiden is.

Het prototype van zo'n abstracte verbintenis is de cambiaire (wisselrechtelijke) verbintenis van een

wisselbrief. De trekker geeft opdracht aan de betrokkene (acceptant51) om aan de houder de som be-

talen die in de wisselbrief vermeld is52. Hierbij kan geen exceptie inzake geldigheid worden

ingeroepen.

Een cambiaire verbintenis heeft wel degelijk een oorzaak (namelijk een koop/verkoop op grond

waarvan de acceptant een prijs moet betalen), maar ze is volkomen gescheiden van die

14

52 De trekker is bijvoorbeeld een verkoper, de betrokkene (acceptant) is een koper en de houder is bijvoorbeeld een leverancier (schuldeiser dus) van de verkoper. Wanneer de betrokkene(de koper) dan uitbetaalt op de vervaldag, vervalt zijn eigen schuld en de schuld van de verkoper.

51 De betrokkene accepteert immers om de som op de vervaldag uit te betalen.

50 Bijvoorbeeld bij overeenkomsten in het kader van buitenechtelijke relaties. Zulke overeenkomsten zijn ongeldig als de hoofdzakelijke beweegreden is om een buitenechtelijke relatie tedoen ontstaan of in stand te houden. Ze zijn echter perfect geldig als zij de maîtresse (of diens kinderen) louter willen beschermen tegen armoede, ...Een ander voorbeeld zijn overeenkomsten in het kader van gokken en weddenschappen. Overeenkomsten aangaande flipperkasten en bingospelen zijn geldig als ze louter ontspanningop het oog hebben, maar zijn ongeldig als ze mateloze speelzucht in de hand werken. Overeenkomsten aangaande casino's zijn dan weer bijzonder snel ongeldig...

49 Hét voorbeeld is hier een schenking omwille van een huwelijk. De schenking kan ongedaan worden gemaakt bij echtscheiding.

48 De Handelspraktijkenwet lijkt de gekwalificeerde benadeling en de leer van de wilsgebreken te integreren in de oorzaaksvereiste.

oorzaak. De som in de wisselbrief moet hij gegarandeerd uitbetalen; hierna kan hij zich bij

eventuele problemen wel richten tot de verkoper...

De vraag is of partijen ook zelf abstracte verbintenissen kunnen maken, los van de wettelijk bepaalde

wisselbrief. In het internationale handelsverkeer komen immers andere abstracte verbintenissen voor:

� documentair krediet: hierbij betaalt een bank in opdracht en voor rekening van een koper een bepaal-

de som aan een verkoper, als deze laatste de nodige documenten voorlegt.

� bankgarantie: hierbij betaalt een bank in opdracht en voor rekening van een leverancier (of aanne-

mer) een bepaalde som aan een cliënt die komt klagen omdat de levering niet tijdig gebeurde.

Beide vormen zijn abstracte verbintenissen omdat de bank gegarandeerd moet uitbetalen, of er nu ex-

cepties mogelijk zouden zijn of niet53. Cassatie heeft deze abstracte verbintenissen — die dus niet wet-

telijk geregeld zijn — aanvaard.

§ 5. De nietigheidsregeling [87]

Nietigheid wist met terugwerkende kracht en voor zover mogelijk de rechtshandeling en alle gevolgen uit.

A. Absolute en relatieve nietigheid [87]

Absolute en relatieve nietigheid hebben een even zware sanctie (ex tunc). Het verschil ligt 'm wél in:

� wat wordt gesanctioneerd? absolute nietigheid sanctioneert het totaal ontbreken van een

geldigheidsvereisten54 of een schending van de openbare orde; relatieve nietigheid sanctioneert ge-

brekkig voldoen aan de geldigheidsvereisten en het schenden van dwingend recht

� wie kan de nietigheid inroepen? bij absolute nietigheid kan elke belanghebbende, het O.M. en de rechter

de nietigheid inroepen; relatieve nietigheid kan enkel worden ingeroepen door iemand die door de

overtreden rechtsregel wordt beschermd55 56

� wanneer kan het worden ingeroepen op een proces? absolute nietigheid kan in elke stap van een proces

worden ingeroepen; relatieve nietigheid moet bij de aanvang van het proces worden ingeroepen

� kan de nietigheid bevestigd worden of verjaren? absoluut nietige rechtshandelingen kunnen niet beves-

tigd worden en verjaren niet; relatief nietige rechtshandelingen verjaren na tien jaar en kunnen (im-

pliciet of expliciet) worden bevestigd door diegene die erdoor beschermd wordt57

Nietigheid of vernietigbaarheid van een rechtshandeling moet bij wet zijn voorzien (pas de nullité sans

texte). De nietigheid is absoluut wanneer zij overtredingen sanctioneert van wetten van openbare orde;

zij is relatief wanneer zij overtredingen sanctioneert van louter dwingend recht. Het onderscheid is

echter niet altijd even duidelijk, deels omdat het onderscheid niet consequent wordt gemaakt.

15

57 Art. 1304 B.W.: "In alle gevallen waarin de rechtsvordering tot nietigverklaring (...) niet door een bijzondere wet of tot een kortere tijd is be perkt, duurt deze rechtsvordering tien jaren."

56 Bij een overeenkomst om-niet wordt de belover in principe met nietigheid beschermd. Als deze overeenkomst echter nietig is (wegens strijdig met ...), mag de belover de nietigheidtoch niet inroepen omwille van de regel "dat niemand zijn eigen slechtheid mag inroepen".

55 Een relatief nietige rechtshandeling wordt daarom ook vernietigbaar genoemd.

54 Bedoeld wordt de geldigheidsvereisten van de overeenkomst: wilsbekwaamheid, wilstoestemming, voorwerp & oorzaak

53 Behalve natuurlijk als er sprake is van fraude of van duidelijk ongeoorloofd karakter.

Deze inconsequentie komt bijvoorbeeld tot uiting bij de geldigheidsvereisten van de overeenkomst.

Enerzijds wordt soms relatieve nietigheid gebruikt in plaats van absolute nietigheid58, anderzijds wordt

aan het slachtoffer in plaats van (of zelfs bovenop) nietigheid een schadevergoeding toegekend59.

B. Aard en draagwijdte van de nietigheidssanctie

a) Verschil met de andere sancties [89]

Nietigheid is niet hetzelfde als ontbinding, verbreking, schorsing, herroeping, schadeplichtigheid...

� Nietigheid (ex tunc) is een sanctie als men de regels schendt bij het sluiten van de overeenkomst.

� Ontbinding (ex tunc) en verbreking (ex nunc) zijn sancties voor het niet-nakoming.

� Schorsing schort de uitvoering op.60

� Herroeping wordt vooral gebruikt bij overeenkomsten om-niet

� Schadeplichtigheid is een sanctie voor (buiten)contractueel onrechtmatig gedrag en is erop ge-

richt de schade te herstellen; soms treedt het ook op bij rechtmatig gedrag dat een verhoogd geva-

renrisico doet ontstaan.

b) Draagwijdte van de nietigheidssanctie [92]

In principe geeft nietigheid aanleiding tot het uitwissen van alle rechtsgevolgen, met terugwerken-

de kracht — en soms wordt dit zelfs ook toegepast op rechtshandelingen die de nietige rechtshan-

deling begeleiden of voorafgaan. Toch kan de rechter de nietigheid ook matigen:

� de nietigheid kan beperkt worden tot het ongeldige beding61

� de nietige rechtshandeling kan geconverteerd worden in een geldige rechtshandeling

� het ongeldige beding kan gematigd worden

Deze matiging kan bijvoorbeeld het gevolg zijn van de toepassing van in pari causa turpitudinis cessat

repetitio: "wanneer eiser en verweerder even onfatsoenlijk gehandeld hebben, is geen teruggave mo-

gelijk". De rechter kan dit beginsel facultatief toepassen.

Deze in pari causa steunt zelf op nog een ruimer rechtsbeginsel: nemo auditur propriam turpitudinem

allegans: een eis voor de rechter wordt niet ontvankelijk verklaard indien de eis zou leiden tot iets

wat naar algemeen rechtsgevoel onaanvaardbaar zou zijn. Dit beginsel is zeer ruim en kan door de

rechter facultatief op zowat alles worden toegepast. Ook hier wordt het gedrag van de eiser vergele-

ken met het gedrag van de andere partijen, rekening houdend met al de belangen.

16

61 Dit kan wanneer de wet dit uitdrukkelijk voorziet óf als de band tussen het beding en de hele overeenkomst niet bijzonder sterk is.

60 Schorsing en herroeping zijn niet per sé sancties: ze kunnen ook intreden bij door de wet bepaalde omstandigheden.

59 Deze tendens om nietigheid wat flexibeler toe te passen is te rechtvaardigen omdat nietigheid een sanctie is die zo goed mogelijk op het concrete geval moet toegepast worden. Omdatnietigheid zo radicaal is, moet het altijd mogelijk zijn haar wat te matigen wanneer de benadeelde partij (of de toestand) erom vraagt. Consequentie is wel dat men de rechter toelaat ombelangen van partijen af te wegen.

58 Bijvoorbeeld bij totale afwezigheid van toestemming om redenen van voorbijgaande aard, geldt er relatieve nietigheid, terwijl hier eigenlijk absolute nietigheid zou moeten gelden.

Afdeling 2 De totstandkoming van de overeenkomst

§ 1. Voorbesprekingen en onderhandelingen [94]

Sommige overeenkomsten worden niet ineens gesloten, maar worden voorafgegaan door voorbesprekin-

gen. Toch is er geen juridische binding zolang er geen bindend aanbod is geformuleerd. In principe staat het

partijen dus vrij om de onderhandelingen af te breken, op voorwaarde dat zij van deze vrijheid geen mis-

bruik maken en dat ze ook geen afbreuk doen aan het vertrouwen van de tegenpartij62.

Tijdens de onderhandelingsfase zijn de partijen gehouden tot een bijzondere zorgvuldigheidsplicht op grond

van 1382 (precontractuele aansprakelijkheid)63. Dit houdt vooral een informatieplicht in. Dat betekent niet

dat ze elkaar alle mogelijke informatie moeten geven: het volstaat informatie te geven waaraan de andere

partij bijzonder belang hecht en die belangrijk is om elkaars contractspositie in te schatten. Die informatie

moet bovendien — naar best vermogen — juist zijn. Is de informatie geheim en gaat de overeenkomst

niet door, dan mag de andere partij er geen misbruik van maken.

Voorafgaandelijke overeenkomsten en uitgewisselde informatie kunnen gebruikt worden om de uiteindelij-

ke overeenkomst correct te interpreteren64.

§ 2. Aanbod, aanvaarding en vertegenwoordiging

A. Aanbod [97]

Een aanbod is een voorstel tot contracteren waarin alle essentiële elementen zitten, zodat er alleen nog

bevestiging nodig is van de tegenpartij om de overeenkomst tot stand te brengen.

Een aanbod is onbetwistbaar bindend sinds het Hof van Cassatie heeft erkend dat verbintenissen mo-

gelijk zijn door eenzijdige wilsuiting. De vraag blijft echter of de persoon die het aanbod doet, wel de

bedoeling had om een bindend voorstel te doen65. Dit hangt af van de feitelijke omstandigheden: zo

wordt voor een winkel aangenomen dat het aanbod geldt zolang de voorraad strekt; een aanbod voor

een contract intuitu personae geldt als de tegenpartij in aanmerking komt.

Het aanbod bindt voor de "bedenktijd" die in het aanbod wordt genoemd, of bij gebrek daaraan, voor

een redelijke termijn66. Het aanbod kan worden ingetrokken zolang het zijn "toehoorders" nog niet be-

reikt heeft. Heeft het aanbod zijn toehoorders al wel bereikt, dan wordt er een inbreuk gemaakt op de

eenzijdige verbintenis...

B. Aanvaarding [99]

In ons stelsel van consensualisme is de aanvaarding aan geen vormvereiste onderworpen. De aanvaar-

ding kan dus ook door stilzwijgen of door het nakomen van de prestatie in het aanbod67 68.

17

68 Als een persoon een wagen bestuurt waarvan hij niet de eigenaar is, wordt door Cassatie aanvaard dat hij stilzwijgend de bedinge n van het verzekeringscontract heeft aanvaard.

67 Bijvoorbeeld gedeeltelijke betaling van de koopsom.

66 Afhankelijk van de aard van de overeenkomst, de manier waarop het aanbod wordt gedaan (fax, brief, ...)

65 Met andere woorden : als iemand de bedoeling heeft om een bindend aanbod te doen, bindt dit aanbod ook wanneer het wordt uitgebracht.

64 Als de uiteindelijke overeenkomst sterk afwijkt van de documenten en afspraken van de onderhandelingsfase, neemt men wel eens een clausule op in de uiteindelijke overeenkomst, diedeze documenten en afspraken afwijst.

63 Natuurlijk is er wél sprake van contractuele aansprakelijkheid als men tijdens de onderhandelingen een beperkte voor-overeenkomst sluit, bijvoorbeeld over geheimhouding of over dewijze van onderhandelen.

62 Wanneer men bijvoorbeeld onderhandelingen in een ver gevorderd stadium afbreekt zonder gegronde reden, is dit een schending van het vertrouwen van de wederpartij. Zijn de onder-handelingen zó ver dat er al kosten zijn gemaakt, dan moeten die natuurlijk worden vergoed. De benadeelde partij moet er echter naar streven om de schade te beperken, bijvoorbeelddoor een overeenkomst met een derde aan te gaan.

De aanvaarding moet wel tijdig (binnen de aanbodstermijn) gebeuren. De aanvaarding wordt geacht

tot stand te komen op het ogenblik waarop de partij die het aanbod deed, kennis heeft genomen van

de aanvaarding — of er redelijkerwijze kennis kon van nemen.

De Handelspraktijkenwet voorziet dat bij sommige verkoopstechnieken (zoals verkoop op afstand), er

een bezinningsperiode is waarbij de consument alsnog van de verkoop kan afzien69.

C. Vertegenwoordiging [100]

Vertegenwoordiging is de toerekening van een rechtshandeling aan een ander dan de handelende persoon. Bij ver-

tegenwoordiging komen de rechtsgevolgen van een rechtshandeling dus tot stand in hoofde van de

vertegenwoordigde.

Elk van de partijen kan zich laten vertegenwoordigen door een andere persoon, zodat men zowel aan-

bod als aanvaarding door een vertegenwoordiger kan laten gebeuren.70

De vertegenwoordiger moet door de wet71, een rechterlijke beslissing of een overeenkomst de vol-

macht hebben gekregen om de vertegenwoordigde te vertegenwoordigen..

� Bij eigenlijke (onmiddellijke) vertegenwoordiging treedt de vertegenwoordiger op in naam en voor reke-

ning van de vertegenwoordigde op

� Bij oneigenlijke (middellijke) vertegenwoordiging treedt de vertegenwoordiger op voor rekening van,

maar NIET in naam van de vertegenwoordigde op. De vertegenwoordiger verbindt dan zichzelf,

maar moet de rechten uit de overeenkomst doorgeven. De vertegenwoordigde moet op zijn beurt

de lasten van de overeenkomst uitvoeren72.

� Bij schijnvertegenwoordiging doet iemand zich voor als andermans vertegenwoordiger, terwijl hij

daartoe geen bevoegdheid heeft.

Merkwaardig is dat de "vertegenwoordigde" wel degelijk verbonden is zolang de andere partij rede-

lijkerwijs kon geloven met een échte vertegenwoordiging te maken te hebben73 en de "vertegen-

woordigde" door zijn handelen de schijn hoog hield (hetgeen niet wil zeggen dat de "vertegenwoor-

digde" schuld moet hebben).

§ 3. Geruisloos en progressief contracterenA. Geruisloos contracteren [103]

Geruisloos contracteren treedt op wanneer partijen het "vrijblijvende onderhandelingsgebied" verlaten en

het "contractuele gebied" binnenglijden zonder het uitdrukkelijk te zeggen of te weten.

Het is niet altijd duidelijk wanneer dit optreedt. Vaak gebeurt het al als men beperkte afspraken

maakt in de onderhandelingsfase, of misschien later pas bij letters of intent of heads of agreement74.

18

74 Heads of agreement zijn beginselakkoorden met enkele essentiële punten, die echter nog moeten worden gepreciseerd.

73 Dit is een toepassing van de vertrouwensleer.

72 Het prototype is de commissionaris in hethandelsrecht en de naamlener in het burgerlijk recht.

71 Ouders zijn door de wet vertegenwoordigers van hun kinderen.

70 Het is in strijd met een algemeen rechtsbeginsel dat een vertegenwoordiger de tegenpartij is van de vertegenwoordigde.

69 Dit kan

B. Progressief contracteren [104]

Progressief contracteren wil zeggen dat men tijdens de contractuele fase in verschillende stappen werkt.

� Raam- of rompovereenkomsten zijn overeenkomsten die andere, gelijkaardige contracten voorbereiden

� Bij een optiecontract wordt aan een partij de mogelijkheid gegeven binnen een bepaalde termijn een

contract al dan niet te sluiten. Dit contract is meestal al gepreciseerd in het optiecontract.75

� Bij een voorkeurcontract verbindt de eerste partij zich ertoe om voorrang te geven aan een tweede

partij, moest de eerste partij besluiten om te contracteren. De tweede partij krijgt dus een right of

first refusal.

� Bij een contractbelofte komen twee partijen76 overeen om later ooit te contracteren. Volgens Art.

1589 B.W. staat zo'n contractbelofte gelijk met verkoop.

Merk op dat het allemaal overeenkomsten zijn, en geen louter eenzijdige wilsverklaringen.

HOOFD IV DE NAKOMING VAN DE OVEREENKOMST TUSSEN CONTRACTPARTIJEN

Afdeling 1 Algemeen overzicht§ 1. Contractbreuk [107]

Iemand pleegt contractbreuk wanneer hij

� bij resultaatsverbintenissen niet het beloofde resultaat heeft bereikt

� bij inspanningsverbintenissen niet de inspanning heeft geleverd die van een normaal persoon wordt ver-

wacht én als hem dat kan toegerekend worden77

Zoals voor delictuele fouten, zijn bij contractuele fouten ook fout, schade en oorzakelijk verband vereist. Het

verschil tussen de contractuele en de delictuele fout is echter dat het bij contractuele aansprakelijkheid om

een positief belang gaat: men wil in de toestand komen moest het contract wél zijn uitgevoerd. Bij delictue-

le aansprakelijkheid wil men terug in de toestand komen moest het delict zich niet hebben voorgedaan.

§ 2. Het herstel in rechten [108]

� Het uitgangspunt is de uitvoering in natura, die door de rechter kan worden afgedwongen op verzoek

van de tegenpartij. De tegenpartij kan de rechter ook toestemming vragen om de verbintenis zelf uit te

voeren (of te laten uitvoeren door een derde), maar dan op kosten van de debiteur. Bovendien kan de

rechter een bijkomende schadevergoeding toekennen indien de schuldeiser hierdoor niet volledig in zijn

rechten is hersteld78.

� Als uitvoering in natura niet mogelijk is, kan de schuldeiser — als equivalent — een vervangende of com-

penserende schadevergoeding in geld vragen, zodat hij in een toestand wordt geplaatst die financieel ge-

zien vergelijkbaar is met de toestand waarin hij zich zou bevinden als de verbintenis correct was uitge-

voerd. Ook hier is dwanguitvoering én een bijkomende schadevergoeding mogelijk.

19

78 Bij verbintenissen die de betaling van een geldsom tot voorwerp hebben, is deze bijkomende schadevergoeding de wettelijke intrest.

77 Overmacht sensu stricto = niet-menselijk handelen; overmacht sensu lato = vreemde oorzaak

76 Als maar één partij eenzijdig belooft te contracteren als de andere partij erom vraagt, dan is er sprake van een optiecontract.

75 Ondernemingen geven bijvoorbeeld opties aan aandeelhouders wanneer er zich een kapitaalsverhoging voordoet. Dan kunnen die aandeelhouders de aandelen al dan niet kopen tegende afgesproken prijs. Dit optierecht kan zelfs doorverkocht worden aan derden.

Men kan in het contract ook een schadebeding opnemen: dan moet de rechter de bijkomende en / of

vervangende schadevergoeding niet zelf begroten.

� Bij wederkerige overeenkomsten kan men ook ontbinding van de overeenkomst vragen, eventueel nog met

bijkomende schadevergoeding. En de partij die het slachtoffer is van niet-nakoming, kan ook de excep-

tio non adimpleti contractus inroepen. Daarmee verwant is het retentierecht waardoor die partij kan weige-

ren een zaak af te geven waar de "schuldige" tegenpartij recht op heeft.

Afdeling 2 Toerekenbare en niet-toerekenbare tekortkoming§ 1. Toerekenbare tekortkoming [110]

Onder niet-nakoming wordt (gehele of gedeeltelijke) niet-nakoming én laattijdige nakoming verstaan. De

twee moeten onderscheiden worden omdat ze niet altijd aan dezelfde regels zijn onderworpen.

De debiteur is toerekenbaar als de niet-nakoming te wijten is aan zijn schuld of de schuld van een derde

voor wiet hij instaat.

Men spreekt van wanprestatie of contractbreuk als de debiteur toerekenbaar is voor de niet-nakoming.

A. Schuldige tekortkoming [110]

Bij contractuele aansprakelijkheid, moet men een lichte fout bewijzen79. Die lichte fout moet in ab-

stracto, dit wil zeggen aan de hand van een objectief criterium, worden beoordeeld (de bonus pater

familias). Dit geeft meestal trouwens een strenger resultaat dan een concrete beoordeling waarbij men

met alle omstandigheden rekening houdt.

Nochtans moet dit niet al te strikt worden geïnterpreteerd, omdat sommige omstandigheden toch in

aanmerking komen (bijvoorbeeld de beroepsopleiding) bij de bepaling van de bonus pater familias.

B. Derden en zaken waarvoor de debiteur instaat [111]

De fout van derden waarvoor de debiteur instaat, wordt gelijkgesteld met fout van de debiteur zelf80.

Onder fout vallen zowel de handelingen van derden, als de zaken die door de derden worden gebruikt

om de overeenkomst uit te voeren. Onder derden worden zowel aangestelden als zelfstandige uitvoerings-

agenten verstaan.

De debiteur kan hier niet aan ontsnappen door te bewijzen dat hij zelf geen fout heeft begaan bij het

kiezen van zijn personeel, bij het geven van instructies of bij het gebruiken van een zaak. Dat zijn dus

geen vreemde oorzaken voor de debiteur. De aansprakelijkheid is hier dus ruimer dan die van een aan-

steller in de buitencontractuele sfeer.

De "vervangers" zijn verregaand immuun tegen aansprakelijkheidseisen. Persoonlijke aansprakelijk-

heidseisen tegen de vervangers door de benadeelde contractspartij, zijn sowieso buitencontractueel

van aard omdat er tussen hen geen contract werd afgesloten.

De debiteur zelf kan eventueel in regres vorderen tegen zijn "vervangers" als hij de benadeelde contract-

spartij heeft moeten vergoeden. Door de Wet Arbeidsovereenkomsten zal dit echter alleen mogelijk zijn

als de "vervanger" een opzettelijke, een zware of een regelmatig terugkomende, niet-zware fout pleegde.

20

80 Cassatie gaat hier uit van de idee dat iemand die zich laat vervangen, ook moet instaan voor de eventuele fouten die de vervange r pleegt.

79 Bij buitencontractuele aansprakelijkheid moet men zelfs de lichtste fout niet bewijzen.

C. Bewijs van tekortkoming [113]

Het is aan de schuldeiser om het bewijs van fout te leveren.

Bij resultaatsverbintenissen is het bewijs vrij gemakkelijk. Het volstaat immers om te bewijzen dat het

resultaat door de debiteur niet bereikt werd. De debiteur kan dan eventueel een tegenbewijs leveren,

door namelijk aan te tonen dat hij niet aansprakelijk was of dat de schuld aan een vreemde oorzaak is te

wijten.

Bij inspanningsverbintenissen is het bewijs moeilijker te leveren. Dan moet men immers bewijzen dat de

debiteur (of zijn vervangers) onzorgvuldig zijn geweest, dat ze een inspanning beneden een normaal

niveau hebben geleverd. Als dit lukt, dan staat het de debiteur natuurlijk vrij om het tegenbewijs van

vreemde oorzaak of bevrijdingsbeding te bewijzen.81

Als het bewijs werd geleverd en er geen tegenbewijs werd aangevoerd, dan kan men uitvoering in na-

tura of ontbinding van de overeenkomst vragen. Eist men een vervangende schadevergoeding, dan

dient men de grootte van de schade nog eens te bewijzen.

§ 2. Niet-toerekenbare tekortkomingA. Vreemde oorzaak of overmacht

a) Begrip en toepassingsvoorwaarden [115]

Er is géén contractbreuk wanneer de debiteur door vreemde oorzaak, overmacht of toeval82 verhinderd

werd om zijn verbintenis na te komen.

Vreemde oorzaak omvat elke oorzaak waarop de debiteur geen vat op heeft (of behoort te hebben).

Cassatie aanvaardt hier dus de leer van de ontoerekenbare onmogelijkheid en verwerpt de schuldleer83. In

de leer van de ontoerekenbare onmogelijkheid ontbreekt elke vorm van schuld.

Het is aan de debiteur om het bewijs van vreemde oorzaak te leveren. Een negatief bewijs volstaat

hier. Dit wil zeggen: het bewijs dat het voorval zeker niet aan de fout van de debiteur (of diens vervangers)

ligt.

De voorwaarden voor ontoerekenbare mogelijkheid zijn:

� Ontoerekenbaar: het voorval is zelfs niet aan de lichtste fout van de debiteur te wijten.

Dit wil zeggen dat geen van beide contractpartijen het voorval kon voorzien bij de contractslui-

ting, dat de debiteur het ook niet kon vermijden, en tenslotte dat de debiteur niet al in gebreke

was gesteld om zijn verbintenis na te komen.

� Onmogelijke nakoming: menselijkerwijze of praktisch gezien onmogelijk.

Als de nakoming door het voorval alleen maar moeilijker of duurder wordt, komt men in princi-

pe niet in aanmerking, al wordt dit de laatste jaren niet al te strikt geïnterpreteerd84.

21

84 Zo wordt ook het adagium "genera non pereunt" (soortgoederen vergaan niet) niet al te strikt meer toegepast.

83 De schuldleer stelt dat er overmacht is als de debiteur kan bewijzen dat hij geen enkele schuld heeft.

82 Deze drie begrippen worden meestal als synoniemen gebruikt. Nochtans verwijst overmacht strikt gezien naar voorvallen die buiten de menselijke wil liggen, terwijl onder vreemde oor-zaak ook "normale" menselijke handelingen (bijvoorbeeld van de overheid, van dieven, .. ) vallen. Of: overmacht sensu stricto = niet-menselijk handelen; overmacht sensu lato =vreemde oorzaak.

81 Merk op dat bij inspanningsverbintenissen het bewijs van onzorgvuldigheid en vreemde oorzaak nogal eens door elkaar loopt.

Merk op dat de regeling inzake overmacht van suppletieve aard is: partijen kunnen dit naar eigen

goeddunken regelen.

b) Gevolgen van overmacht

Is de overmacht van tijdelijke aard, dan wordt de nakoming tijdelijk geschorst, maar moet hij her-

vat worden van zodra het weer mogelijk is.

Is de overmacht van blijvende aard, dan is de debiteur definitief bevrijd van uitvoering in natura of

van betaling van schadevergoeding.

� Bij eenzijdige overeenkomsten is het daarmee gedaan; dan ligt het risico bij de schuldeiser.

� Bij wederkerige overeenkomsten vervalt ook de prestatie van de tegenpartij. Dan komt het risico

dus bij de schuldenaar te liggen85.

� Uitzondering is koop-verkoop van species. Door ons consensualisme gaat de eigendom onmid-

dellijk over86; als er dan door overmacht iets gebeurt met de zaak, moet de koper (eigenaar)

tóch nog betalen. Dan is het dus de eigenaar die met het risico zit87.

B. Imprevisieleer [121]

Soms kunnen gewijzigde economische omstandigheden (bijvoorbeeld inflatie) de uitvoering van een

verbintenis niet onmogelijk, maar wel onredelijk maken. Volgens de heersende opvatting mag de rechter

de verbintenis dan toch niet aanpassen aan de nieuwe omstandigheden — dat zou immers afbreuk

doen aan de wilsautonomie.

Nochtans gebeurt die aanpassing wel, zij het soms impliciet:

� - men interpreteert de ontoerekenbare onmogelijkheid ruim of

- werkt via de matigende werking van de goede trouw.

� Bij administratieve contracten (bijvoorbeeld concessie-overeenkomsten) mogen de contractvoorwaar-

den sowieso worden aangepast, dit bijvoorbeeld omdat de wetgever snel even tussenkomt om de

continuïteit van de openbare dienst te verzekeren.

� In internationale handelscontracten worden vaak hardship-clausules opgenomen waarin de impre-

visieleer expliciet is opgenomen88. Dit is trouwens de beste oplossing.

C. Bevrijdings- of exoneratiebedingen

a) Aansprakelijkheidsregelingen in het algemeen [123]

Contractpartijen kunnen hun contractuele én buitencontractuele aansprakelijkheid zelf regelen in

het contract. De meest voorkomende wijzigingen worden gedaan in de vorm van bevrijdings- of

exoneratiebedingen89. Daarbij stipuleert één contractspartij niet aansprakelijk te zijn voor een bepaal-

de tekortkoming waarvoor zij normaal gezien wél aansprakelijk is.

22

89 Daarnaast zijn er ook de bedingen die de aansprakelijkheid uitbreiden (die bijvoorbeeld overmacht voor rekening van één van de partijen brengen) of verminderen en bedingen die een

88 Als de omstandigheden wijzigen, moet een onafhankelijke derde bijvoorbeeld de voorwaarden aanpassen.

87 Als de verkoper echter al eerder in gebreke was gesteld vóór het tenietgaan van de zaak, draagt de verkoper het risico. Uitzondering op de uitzondering is dan weer als de verkoper —zelfs als hij al in gebreke werd gesteld — kan bewijzen dat de zaak toch sowieso zou verloren zijn gegaan; dan ligt het risico weer bij de koper. Natuurlijk kunnen partijen in het contractook afwijken van deze suppletieve regeling.

86 Het doel van de overeenkomst was immers eigendomsoverdracht; dit is gebeurd, zodat de tegenprestatie toch nog moet worden vervuld.

85 Bijvoorbeeld een verhuur van een huis. Als zijn huis door overmacht afbrandt, kan hij zijn prestatie (rustig genot van het huis) nie meer nakomen; maar de huurder moet zijn prestatie(huur betalen) óók niet meer nakomen. Aldus zit de verhuurder zonder tegenprestatie én zonder huis, zodat het risico uiteindelijk bij hem ligt.

b) De gelding van bevrijdingsbedingen [125]

Algemeen wordt aangenomen dat bevrijdingsbedingen principieel geldig zijn zolang de partijen het

— al dan niet stilzwijgend — hebben aanvaard90 voordat de overeenkomst werd gesloten. Bordjes in

een vestiaire die men slechts kan lezen na aankoop van een toegangskaart, voldoen hier niet aan.

Bevrijdingsbedingen moeten eng worden geïnterpreteerd omdat ze afwijken van de gemeenrechte-

lijke aansprakelijkheidsregeling. In geval van twijfel wordt het beding geïnterpreteerd op een ma-

nier die nadelig is voor de opsteller. Een exoneratiebeding in algemene bewoordingen dekt niet de

aansprakelijkheid voor zware fout of de buitencontractuele aansprakelijkheid.

Er zijn echter een aantal uitzonderingen:

� Men kan zich niet bevrijden van bedrog of opzettelijke fout91. Volgens een omstreden cassatie-ar-

rest kan men zich wél bevrijden van eigen zware fout of van de zware of opzettelijke fout van aan-

gestelden of uitvoeringsagent.

� Ter bescherming van de consument kan een verkoper van goederen of diensten zich door de

Handelspraktijkenwet niet bevrijden van zware fout of opzettelijke fout van zichzelf, aangestel-

den of uitvoeringsagenten. Hij kan zich ook niet bevrijden van aansprakelijkheid voor het uit-

voeren van verbintenissen die essentieel zijn in de overeenkomst.

� Men kan geen beding opnemen dat elke zin of betekenis ontneemt aan de overeenkomst. Men

kan zich immers niet verbinden en tegelijk alle aansprakelijkheid voor contractbreuk ontlopen.

Dit wordt zó ruim geïnterpreteerd dat ook denaturatiebedingen hieronder kunnen vallen. Zo'n be-

ding transformeert een overeenkomst om de aansprakelijkheid te ontlopen92.

� Tenslotte zijn er wetten en bepalingen die exoneratiebedingen ongeldig of nietig maken. Zo

kan een producent zich nooit volledig bevrijden van productaansprakelijkheid.

Afdeling 3 Algemene rechtsmiddelen ingeval van contractbreuk§ 1. Uitvoering in natura [128]

De uitvoering in natura is het normale rechtsmiddel dat de schuldeiser ter beschikking staat. De schuldeiser

mag dus — net zoals de schuldenaar — in principe geen vervangende schadevergoeding verkiezen boven

uitvoering in natura, als die uitvoering in natura óók voldoening schenkt.

Als de uitvoering in natura echter rechtsmisbruik inhoudt93, kan ze geweigerd worden ten voordele van

een vervangende schadevergoeding.

De uitvoering in natura kan sinds 1980 zélfs tegen de overheid worden gevorderd; sinds 1994 is zelfs een be-

perkte vorm van gedwongen uitvoering mogelijk (Art. 1412bis Ger.W.).

Volgens de Art. 1143 en 1144 B.W. is de schuldeiser ook gemachtigd om de uitvoering in natura zelf te ver-

richten, of te laten verrichten door een derde, maar dan op kosten van de debiteur94 en na toestemming van

23

94 De schuldeiser kan door de rechter zelfs gedwongen worden om dit te doen, om zo de berokkende schade te minimaliseren.

93 Bijvoorbeeld omdat zo aan de debiteur een onevenredig groot nadeel wordt opgelegd.

92 Bijvoorbeeld een bewaarneming van een auto omvormen tot een "verhuring van grond".

91 Opzettelijke fout is een fout die opzettelijk werd begaan, al waren de gevolgen niet opzettelijk gewild.

90 Een bevrijdingsbeding wordt niet geacht aanvaard te zijn wanneer die bijvoorbeeld is opgenomen in een algemene voorwaarde die moeilijk leesbaar is, op een onopvallende plaatshangt of in een onbegrijpelijke taal is opgesteld

eventuele schadevergoeding beperken. Er zijn ook vrijwaringsbedingen die bepalen dat een derde de nadelige gevolgen op zich zal nemen (bijvoorbeeld een gemeente die de inrichtersvan een betoging een vrijwaringsbeding laat ondertekenen). Denaturatiebedingen zijn geen echte aansprakelijkheidsregelingen, maar zijn verboden.

de rechter. De toestemming wordt de laatste tijd echter soepel toegepast omwille van de gerechtelijke

achterstand95.

Bovendien wordt nu aanvaard dat de rechter bij hoogdringendheid een uitvoering in natura ook in kortge-

ding kan laten uitvoeren, zolang er niet te veel juridische betwistingen zijn en de rechtspositie van de par-

tijen daardoor niet definitief of onomkeerbaar wordt.

§ 2. SchadevergoedingA. Principe en omvang [132]

Schadevergoeding wordt toegekend als uitvoering in natura onmogelijk is óf als die uitvoering de

schuldeiser niet alles geeft waar hij volgens de overeenkomst recht op had.

Om de grootte van de vergoeding te bepalen, maakt de rechter een vergelijking tussen de situatie

waarin de schuldeiser zich nu bevindt en de situatie waarin hij zich had moeten bevinden moest de over-

eenkomst (behoorlijk) zijn uitgevoerd.

De rechter gaat dus niet kijken naar de situatie waarin de schuldeiser zich zou bevonden hebben

moest het contract niet gesloten zijn. Met andere woorden: de rechter kijkt naar het positieve belang, dit

is het voordeel dat de schuldeiser mocht verwachten bij de correcte uitvoering van de overeenkomst96.

Naast deze vervangende schadevergoeding heeft een schuldeiser door Art. 1149 B.W. ook recht op een ver-

goeding van alle andere — zelfs morele — schade die werd geleden door de niet-correcte uitvoering

van het contract. De schuldeiser kan zelfs de kosten terugvragen die hij heeft gemaakt om de schade

zoveel mogelijk te beperken.

Er zijn natuurlijk beperkingen. De debiteur moet alleen die schade betalen

� die men had (kunnen) voorzien bij de contractsluiting

� en die onmiddellijk volgt uit de niet-uitvoering van de overeenkomst (equivalentieleer)

B. Straf- of schadebeding [134]

Een strafbeding is een beding waarbij een partij zich in geval van niet-uitvoering verbindt tot de beta-

ling van een forfaitaire vergoeding van de schade die door de niet-uitvoering wordt geleden.

Er zijn echter beperkingen:

� Uitdrukkelijk verboden door Art. 1023 Ger.W. zijn zogenaamde verhogingsbedingen waardoor het

bedrag van de schuldvordering automatisch verhoogd wordt als de schuldeiser naar de rechter

stapt om het op te eisen. Zo'n verhogingsbeding is immers in strijd met het fundamentele recht

om naar een onafhankelijke rechter te stappen.

� Volgens Art. 1231, §1 kan de rechter — ambtshalve of op verzoek van één van de partijen — het

bedrag van een strafbeding verminderen als het de potentiële schadebegroting die men bij de con-

tractsluiting kon overzien overstijgt.

Hij kan het bedrag verminderen tot minimaal het bedrag dat men zou krijgen bij een "normale"

24

96 Bij buitencontractuele schade gaat de rechter het negatieve belang als maatstaf gebruiken voor de begroting van de schadevergoeding.

95 Bij handelskoop is het bijvoorbeeld gebruikelijk dat een koper, die in gebreke wordt gelaten door een verkoper, het product zelf gaat kopen op de markt. Hij moet hiervoor de verkoperwél onmiddellijk in gebreke stellen en hem op de hoogte blijven houden. Een analoge redenering wordt gebruikt bij bouwheren ten opzichte van aannemers. Er heerst trouwens een ten-dens om dit op alle andere gevallen analoog toe te passen, zolang de debiteur en de rechter fatsoenlijk kunnen controleren.

schadevergoeding wegens wanprestatie. Ook kan hij het verminderen indien de hoofdverbintenis

toch gedeeltelijk is uitgevoerd.

� Volgens de Handelspraktijkenwet97 zijn bedingen die tot exorbitante schadevergoedingen leiden

bij wanprestatie van de koper, relatief nietig. Bovendien mag geen schadebeding ten laste van de

koper worden voorzien wanneer geen gelijkaardig beding ten laste van de verkoper wordt

voorzien.

� De rechter kan het strafbeding ook matigen bij rechtsmisbruik van de schuldeiser. Dit is een toe-

passing van de matigende of beperkende werking van de goede trouw.

� Zelfs als er een schadebeding is, mag een schuldeiser toch de uitvoering in natura vragen.

C. Schadevergoeding bij laattijdige betaling van geldsommen [138]

Bij niet-nakoming van een verbintenis die in geld is uitgedrukt, kan men alleen een schadevergoeding

in natura vorderen — een vervangende schadevergoeding is nutteloos, want komt toch op hetzelfde

neer. Toch zijn er speciale regelingen:

� Bij laattijdige betaling is men de wettelijke intrest verschuldigd — momenteel zo'n 7%98, berekend

vanaf de ingebrekestelling. De schuldeiser moet hiervoor géén verlies aantonen. Deze regels zijn

echter niet van openbare orde en de partijen kunnen er van afwijken.

� Art. 1154 B.W. stelt verbod van anatocisme (intresten op intresten). Anatocisme is enkel toegelaten

na een gerechtelijke aanmaning of een bijzondere overeenkomst, en zolang er verschuldigde in-

tresten zijn van tenminste één jaar. Bovendien moet die aanmaning of overeenkomst elk jaar ver-

nieuwd worden. Deze regels zijn wél van openbare orde en van dwingend recht99.

Afdeling 4 Bijkomende rechtsmiddelen bij wederkerige overeenkomsten Een beding kan opschortend of ontbindend zijn. Men kan ongeveer hetzelfde bereiken met de twee, maar ze

worden — onder andere — anders geformuleerd.

� Ik teken op 1 mei een huurovereenkomst om een kot te huren vanaf 1 oktober onder de opschortende

voorwaarde dat ik geslaagd ben. De voorwaarde is dus dat ik geslaagd ben. De werking wordt dus opge-

schort tot de voorwaarde vervuld is.

� Ik teken op 1 mei een huurovereenkomst om een kot te huren met de ontbindende voorwaarde dat ik niet

zal slagen. De voorwaarde is hier dus niet geslaagd zijn.

§ 1. Ontbinding van de overeenkomstA. Het stilzwijgend ontbindend beding [141]

Volgens Art. 1184 B.W. is de ontbindende voorwaarde altijd stilzwijgend opgenomen in een wederke-

rige overeenkomst. Hierdoor mag de benadeelde partij in plaats van de uitvoering in natura of de

25

99 Merk op dat Art. 1154 niet van toepassing is op verbintenissen uit onrechtmatige daad. Art. 1155 B.W. stelt bovendien dat 1154 óók niet van toepassing is op "vervallen inkomsten" (zo-als huurgelden).

98 Alleen bij opzettelijke fout van de debiteur mag de schadevergoeding méér bedragen dan de wettelijke schadevergoeding (1153 B.W.).

97 Art. 32, °15 en °20

vervangende schadevergoeding ook de ontbinding van de overeenkomst aanvragen (eventueel met bij-

komende schadevergoeding).

Als de schuldeiser toch de (gedwongen) uitvoering vraagt, mag de rechter de ontbinding niet zelf uit-

spreken — tenzij die gedwongen uitvoering een onevenredig groot nadeel zou berokkenen aan de de-

biteur. Toch vervalt het recht dan niet om (eventueel) achteraf nog de ontbinding aan te vragen100.

De volgende voorwaarden zijn van toepassing:

� Het moet gaan om een wederkerige overeenkomst101.

� De debiteur moet formeel in gebreke worden gesteld, behalve als dit echt nutteloos is.

� Er moet sprake zijn van een ernstige tekortkoming . Het criterium is of men ook zou gecontracteerd

hebben moest men de tekortkoming van tevoren hebben geweten.

� De ontbinding moet in principe door de rechter worden uitgesproken102.

Eenzijdige ontbinding wordt echter toegelaten als:

� plaatsvervangende uitvoering in natura in dit geval óók mogelijk zou zijn zonder tussen-

komst van de rechter

� de contractbreuk ernstig genoeg is om een gerechtelijke ontbinding toe te laten

� rechterlijke machtiging zinloos is geworden omdat het wederzijds vertrouwen is wegge-

vallen of omdat er sprake is van een dringend geval

� de debiteur na de ingebrekestelling ook op de hoogte worden gebracht van de eenzijdige

ontbinding

B. Het uitdrukkelijk ontbindend beding [144]

Art. 1184 B.W. is geen dwingend recht en niet van openbare orde. Partijen kunnen dus zelf uitdrukke-

lijk een ontbindend beding opnemen in hun overeenkomst (pactum commissorium). Voor sommige over-

eenkomsten is zo'n beding echter door de wet verboden103. Het beding mag bovendien niet exorbitant

hoog zijn, omdat een partij anders zou kunnen gaan hopen op de niet-nakoming van de andere partij.

Het beding moet restrictief worden geïnterpreteerd omdat het beding aan de debiteur de bescherming ont-

neemt van de ernstige beoordeling door een rechter. Wordt bijvoorbeeld niet duidelijk gezegd hoe en

wanneer het beding in werking treedt, dan wordt het beding geacht een loutere verwijzing te zijn

naar Art. 1184 BW. Zelfs mét zo'n uitdrukkelijk ontbindend beding blijft een ingebrekestelling nodig,

tenzij ook daar van wordt afgeweken.

Toch zou het kunnen dat een rechter zelfs mét een uitdrukkelijk ontbindend beding achteraf nog moet

tussenkomen, bijvoorbeeld als partijen het niet eens zijn of hun geval onder de voorwaarden van hun

uitdrukkelijk beding valt. Merk ook op dat zelfs mét een uitdrukkelijk ontbindend beding de schuldei-

ser ook nog altijd uitvoering in natura mag eisen — tenzij daarmee een onevenredig groot nadeel

wordt berokkend aan de debiteur.

26

103Art. 1762bis B.W. in verband met huurovereenkomsten en de Wet Consumentenkrediet ter bescherming van de kredietnemer — ...

102Als er ernstige tekortkomingen zijn bij beide partijen én als elk van die partijen de ontbinding vraagt, kan de rechter de ontbinding ook instelling voor beide partijen. Dit wil echter nietzeggen dat de partijen dan van hun contractuele aansprakelijkheid zijn verlost — ook bijkomende schadevergoedingen zijn dan trouwens nog mogelijk (gemeten door het positievebelang).

101Een lening met intrest is een eenzijdig contract en valt hier dus niet onder. Bij zo'n lening last men meestal een uitdrukkelijk beding in.

100Zo vervalt ook het recht van ontbinding of schadevergoeding niet als een benadeelde verhuurder zijn pand ondertussen aan een ander verhuurt.

C. De gevolgen van de ontbinding [146]

Zowel het uitdrukkelijk als het stilzwijgend ontbindend beding werken ex tunc, dit wil zeggen dat het te-

rugwerkt tot bij de contractsluiting104.

Toch zijn er beperkingen aan deze terugwerkende kracht. Bij overeenkomsten met een doorlopende

prestatie (bijvoorbeeld rustig genot verschaffen) of elkaar opvolgende prestaties (bijvoorbeeld geregeld de

huur betalen) kunnen de prestaties natuurlijk niet ongedaan worden gemaakt, zodat men dan toch ex

nunc werkt. De vraag is wanneer die ex nunc begint.

� Cassatie stelt dat die begint bij de vordering in rechte.

� Recentere rechtspraak verfijnt dit verder: als er nog een prestatie heeft plaatsgevonden na de vor-

dering in rechte, kan de ex nunc nog later beginnen, zolang die prestatie tenminste niet kan onge-

daan gemaakt worden.

� De terugwerkende kracht kan ook eerder dan de vordering in rechte plaatsvinden als er geen pro-

bleem met het ongedaan maken is105. Zo kan de ex nunc beginnen bij de eerste niet-nakoming.

Toch moet men al dit onderscheid106 relativeren. Daarom kan men in het algemeen stellen dat de ont-

binding terugwerkt tot bij de contractsluiting als de tekortkoming de hele overeenkomst aantast. Als

de tekortkoming de voorheen geleverde prestaties onaangetast laat, wordt de ontbinding beperkt tot

de datum van de tekortkoming, die dikwijls samenvalt met de vordering in rechte.

§ 2. Opschortingsrechten [148]Een opschortingsrecht is de bevoegdheid van een debiteur om de nakoming van zijn verbintenis op te schor-

ten tot wanneer aan zijn eigen vordering voldaan is. De belangrijkste opschortingsrechten zijn de exceptie

van niet-nakoming en het retentierecht.

A. De exceptie van niet-nakoming [149]

De exceptio non adimpleti contractus is in feite een uitzondering op het verbod van eigenrichting. Deze

exceptie geldt alleen in wederkerige contracten107 en geldt van rechtswege door de onderlinge afhanke-

lijkheid van de wederzijdse verbintenissen. De exceptie is een verweermiddel tegen de tegenpartij,

wanneer die uitvoering in natura, schadevergoeding of ontbinding vraagt. Ze is niet van dwingend

recht en kan dus worden weggestipuleerd.

� Vreemd genoeg moet men voor deze exceptie geen voorafgaandelijke toestemming van de rechter heb-

ben. Dit wordt toegestaan omdat de exceptie niet de ontbinding maar de (tijdelijke) opschorting van

de overeenkomst beoogt108.

� Diegene die het inroept moet zelf schuldeiser zijn van een vordering die als eerste opeisbaar is. Met

andere woorden: hij mag niet zelf de verplichting hebben om als eerste te presteren.

27

108Moest de niet-nakoming definitief worden (bijvoorbeeld bij faillissement), dan blijft de exceptie geldig, zelfs tegenover derden zoals de curator van het faillissement. In zekere zin heeftdiegene die de exceptie heeft ingeroepen een bevoorrechte positie tov. de andere schuldeisers.

107eventueel ook bij wederkerige rechtsverhoudingen die niet uit een overeenkomst voortvloeien

106Onderscheid ex nunc ⇔ ex tunc, doorlopende ⇔ opeenvolgende verbintenissen, verbintenissen die ongedaan kunnen gemaakt worden ⇔ verbintenissen die niet kunnen ongedaangemaakt worden, ... In navolging van het Franse Hof van Cassatie pleit men daarom voor een oplossing die steunt op het al dan ni et ondeelbaar karakter van de contractonderdelen.

105Bijvoorbeeld omdat partijen al lang vóór de vordering in rechte geen prestaties meer hebben verricht.

104 In dit opzicht lijkt het beding op de nietigheidssanctie. Het verschil tussen beide is dat nietigheid een sanctie is door een gebrek bij de totstandkoming van de overeenkomst, terwijl ont-binding een sanctie is door een gebrek bij de uitvoering van de overeenkomst.

� Diegene die het inroept moet zelf te goeder trouw handelen:

� subjectief: hij mag zelf niet aan de oorsprong liggen van het gebrek van de tegenpartij

� objectief: er moet een evenwicht bestaan tussen het nadeel dat geleden wordt door die-

gene die het inroept én het nadeel dat de tegenpartij lijdt door de opschorting

� In verband met de ingebrekestelling:

� de tegenpartij moet zeer duidelijk in gebreke zijn, of duidelijk hebben te kennen gege-

ven haar verbintenis niet te zullen uitvoeren

� het gebrek moet de tegenpartij toerekenbaar zijn

� hij moet de tegenpartij hier duidelijk (niet verplicht formeel) van op de hoogte brengen

� de niet-nakoming van de tegenpartij moet betrekking hebben op een verbintenis die

voortvloeit uit dezelfde (of onafscheidelijk verbonden) overeenkomst als die waarvan

de verbintenis nu wordt opgeschort

� hij draagt de bewijsplicht voor het ingebreke blijven van de tegenpartij

B. Het retentierecht

Door het retentierecht mag de rechtmatige bezitter van andermans zaak die zaak houden tot aan zijn

schuldvordering in verband met die zaak is voldaan.

Tussen de schuld en de zaak moet er dus een verband zijn.

� Als bij een overeenkomst de ene verbintenis de afgifte van de zaak impliceert en de andere verbin-

tenis bijvoorbeeld de betaling van geld vereist, is de band een juridische band en valt het retentie-

recht samen met de exceptie van niet-nakoming109.

� De band kan ook materieel zijn, bijvoorbeeld als iemand een zaak niet-contractueel (bijvoorbeeld

door een overeenkomst met een derde110) in zijn bezit heeft en kosten heeft gemaakt voor de

instandhouding.

Het blijft betwist in hoeverre het retentierecht tegen derden kan worden opgeworpen. Het wordt

aanvaard dat het kan worden tegengeworpen tegen de curator (en de andere schuldeisers), zij het dat

de retentor de zaak enkel mag bijhouden en ze niet te gelde mag maken. Het retentierecht kan daar-

entegen niet gebruikt worden tegen andere derden die een zakelijk recht op de zaak hebben en het

daardoor kunnen te gelde maken (bijvoorbeeld hypothecaire schuldeisers).

HOOFD V DE DERDENWERKING VAN DE OVEREENKOMST

Afdeling 1 Partijen en derden, algemene en bijzondere rechtverkrijgenden [156]Het principe is hier, volgens Art. 1165 B.W.: "Overeenkomsten brengen alleen gevolgen teweeg tussen de contracte-

rende partijen; zij brengen aan derden geen nadeel toe en strekken hun slechts tot voordeel in het geval voorzien bij arti-

kel 1121".111

28

111Art. 1121 gaat over het beding ten behoeve van derden.

110Bijvoorbeeld een garagist die de wagen in samenspraak met de politie heeft weggesleept en de wagen nu achterhoudt tot hij betaald wordt.

109Het wordt zelfs aanvaard dat contractpartijen al hun bestaande verbintenissen doen samensmelten en één van de partijen op grond hiervan bepaalde zaken bijhoudt tot al de schuldenzijn afgelost. Dit wordt aanvaard omdat het retentierecht tenslotte ook aan derden kan worden opgeworpen.

� Derden zijn al diegenen die geen partij zijn.

� Partij zijn zij die rechtstreeks of via eigenlijke vertegenwoordiging hun wil tot contracteren hebben uit-

gedrukt, eventueel zelfs alleen het vertrouwen van dergelijke wilsuiting hebben uitgedrukt112

Partijen stipuleren volgens Art. 1122 B.W. "voor zichzelf, erfgenamen en en rechtverkrijgenden".

� Algemene rechtverkrijgenden113 worden in het algemeen gelijkgesteld met hun rechtverkrijgenden: zij krij-

gen alle rechten én plichten en zijn van dan af geen derden voor diens overeenkomsten.

Volgens Art. 1122 worden algemene rechtsopvolgers niet gelijk gesteld met contractpartijen:

� bij intuitu personae contracten en alle andere contracten die gelijkstelling niet toelaten

� wanneer de overeenkomst zelf of wanneer de wet het anders bepaalt

� Rechtsverkrijgers ten bijzondere titel treden op bijzondere wijze in de rechten en plichten van hun rechts-

voorgangers. Zakelijke rechten114 zijn hun zonder meer tegenwerpelijk, maar persoonlijke rechten (=

vorderingsrechten) gaan maar over voor zover ze nauw verbonden zijn met de overgedragen zaak.

Kwalitatieve rechten gaan óók mee over.

Kwalitatieve rechten zijn rechten die een houder van een zaak bezit door een bepaalde hoedanigheid (eige-

naar, ...) en die los van die zaak geen nut voor hem hebben115. Bij overgang van de zaak ten bijzondere titel

gaan de kwalitatieve rechten dan ook mee over in zoverre die kwalitatieve rechten nog niet door de rechts-

voorganger "opgebruikt" zijn en ze ook geen nut meer voor hem hebben116. Kwalitatieve plichten gaan maar

over als ze niet te vermijden zijn bij het uitoefenen van de kwalitatieve rechten.

Afdeling 2 De relativiteit van de overeenkomst gerelativeerd [160]§ 1. Derdenwerking van het bestaan van de overeenkomst

A. Het principe

Derden kunnen zich op het bestaan van een overeenkomst beroepen en moeten zich (omgekeerd) dit

bestaan ook laten tegenwerpen. De overeenkomst moet uiteraard geldig zijn gesloten en het bestaan

ervan moet kunnen worden bewezen door of tegen de derde:

� zijn het de partijen die de overeenkomst moeten bewijzen, dan moeten zij zich houden aan de

strikte regels inzake bewijs van rechtshandelingen117

� een derde mag daarentegen de overeenkomst bewijzen met alle toelaatbare bewijsmiddelen

De tegenwerpelijkheid van het bestaan van een overeenkomst omvat óók alle clausules van de overeen-

komst.

29

117Het bewijs van de datum van een onderhandse akte is nog strikter gereglementeerd (Art. 1328) wegens gemakkelijk te veranderen.

116Hoewel algemeen aanvaard wordt dát de kwalitatieve rechten overgaan, blijft het toch omstreden waarom. Volgens Van Gerven ligt de grondslag in het "accessorium sequitur principale":de bijbehorende rechten volgen het goed. Art. 1615 ("de verplichting een zaak te leveren strekt zich uit tot haar toebehoren en tot alles wat voor haar blijvend gebruik bestemd is ") is eentoepassing van dit principe.

115Voorbeelden van kwalitatieve rechten: de vordering van de bouwheer op de architect voor de tienjarige bouw-aansprakelijkheid; de vordering tot niet-mededinging die op de verkopervan een handelszaak rust en die óók door volgende kopers kan worden afgedwongen

114Merk op dat een huurrecht géén zakelijk recht is — zakelijke rechten zijn immers maar limitatief opgesomd in het B.W. en al wat geen zakelijk recht is, is een persoonlijk recht.

113Bij natuurlijke, fysieke personen bestaan de algemene rechtverkrijgenden uit de algemene legatarissen en de legatarissen ten algemene titel . De algemene legatarissen zijn de wettelijkeerfgenamen; de legatarissen ten algemene ti tel zijn de personen die door het testament begunstigd worden.Ook bij rechtspersonen komt algemene rechtsovergang voor, namelijk bij fusie of splitsing van vennootschappen en bij nationalisatie van een vennootschap door de overheid.

112bedoeld wordt de schijnvertegenwoordigde

� Een derde kan bijvoorbeeld een exoneratiebeding gebruiken om de gegrondheid van zijn vordering te

bewijzen of als verweermiddel tegen de vordering die een van de partijen tegen hem instelt. Maar

een derde kan zelf géén rechten (in casu géén bevrijding) ontlenen aan dit exoneratiebeding118.

� Een andere clausule die tegen en door derden kan worden tegengeworpen, is de ondeelbaarheids-

clausule. Met zo'n beding komen partijen overeen om aan schuldvordering te doen tussen alle schul-

den die er in de loop van de tijd tussen hen is ontstaan119 .

Art. 1321 behandelt gesimuleerde rechtshandelingen en tegenbrieven. Een tegenbrief is een brief waarin

partijen (aan elkaar) bekendmaken dat de rechtshandeling die ze voorgewend hebben aan de buiten-

wereld, niet de echte overeenkomst is die ze op het oog hebben120.

Volgens Art. 1321 geldt tussen partijen de werkelijke overeenkomst, terwijl derden mogen voortgaan

op de werkelijke overeenkomst of op de gesimuleerde overeenkomst121 als ze (te goeder trouw) misleid

werden en niet beter wisten.

B. Een uitzondering: de pauliaanse vordering [166]

Volgens Art. 1167 B.W. kunnen schuldeisers opkomen tegen handelingen die hun schuldenaar heeft

verricht met het enige doel om de schuldeisers te benadelen. Een schuldeiser moet zich zo'n benade-

lend contract dus niet laten tegenwerpen.

Na de toewijzing van de pauliaanse vordering, wordt de betwiste handeling niet ongeldig verklaard; zij

wordt enkel niet-tegenstelbaar verklaard aan de schuldeiser; deze mag ten aanzien van de debiteur (en

diens contractspartij) handelen alsof de gewraakte handeling niet bestaat. Tegenover derden blijft de

rechtshandeling haar uitwerking echter wél behouden.

� De schuldeiser moet een vordering hebben die al eerder bestond dan de aangevochten handeling122.

� De handeling van de schuldenaar moet tot een verarming van de schuldeiser leiden óf moeten zijn

verhaalsmogelijkheden hebben beperkt123.

� Er moet bedrog zijn bij de debiteur, al wordt dit ruim geïnterpreteerd: het volstaat al dat de schul-

denaar wist dat hij zichzelf verarmde of de verhaalsmogelijkheden van de schuldeiser beperkte.

� De persoon met wie de schuldenaar heeft gecontracteerd, moet ter kwader trouw zijn als de over-

eenkomst onder bezwarende titel is — is die om niet, dan maakt het niet uit of de tegenpartij ter goe-

der trouw is of niet en dan is de overeenkomst sowieso niet-tegenstelbaar aan de schuldeiser.

30

123Bijvoorbeeld door één van zijn goederen in optie te geven, waardoor de schuldeiser het goed minder gunstig kan verkopen.

122Het volstaat dus dat bijvoorbeeld de schade vóór de aangevochten handeling bestond. Dat de eigen vordering van aard verandert na de aangevochten handeling, doet geen afbreuk aande anterioriteitsvereiste.

121Deze keuze is een toepassing van de vertrouwensleer.

120Er zijn drie mogelijkheden: partijen doen alsof ze een overeenkomst sluiten, terwijl ze in principe niets doen; partijen doen al sof ze een bepaalde overeenkomst sluiten, terwijl ze eigen-lijk een ander type overeenkomst sluiten; partijen doen alsof een overeenkomst tussen hen wordt gesloten, terwijl die in feite tussen anderen werd gesloten en zij enkel als stroman(naamlener) optreden.

119 In geval van faillissement leidt dit trouwens tot een bevoordeling van die andere contractspartij, ten nadele van de andere schuldeisers. Als X een spaarboekje van 25.000 en een leningvan 100.000 heeft bij een bank, en die bank failliet gaat, dan mag de curator aan X 100.000 vragen als hij géén ondeelbaarheidsclausule heeft — heeft X die wél, dan mag de curatormaar 75.000 vragen.

de curator vraagt immers eerst alle activa op, om als allerlaatste de eventueel overblijvende passiva te verdelen onder de schul deisers

118Een landmeter (of notaris) die zich vergist bij de meting van een stuk land kan uit een exoneratiebeding tussen koper en verkoper (waarbij de verkoper niet aansprakelijk wordt gesteldvoor eventuele rekenfouten) dus zelf géén bevrijding halen.

§ 2. Geen derden-binding door de overeenkomst [169]

Uit een tussen anderen gesloten overeenkomst vloeien voor derden géén verbintenissen voort. Op deze re-

gel bestaan er alleen onechte uitzonderingen.

A. Onechte bedingen ten laste van derden

a) Sterkmaking [170]

Sterkmaking is een beding waarbij een contractspartij aan de medecontractant belooft ervoor te zor-

gen dat een derde iets zal doen (zie 1120 B.W.). De derde behoudt natuurlijk de vrijheid om zich al

dan niet te verbinden, aangezien hij niet heeft ingestemd met het sterkmakingsbeding.

In hoofde van de sterkmaker ontstaat een resultaatsverbintenis — namelijk om de instemming van

de derde te bekomen. Als die derde weigert, is de sterkmaker schadevergoeding verschuldigd aan de

medecontractant. Als de derde toestemt, verdwijnt de derde uit de rechtsband en wordt hij con-

tractspartij. Van dan af is die derde dus verantwoordelijk voor de overeenkomst die de sterkmaker

had geregeld — dus ook voor eventuele onrechtmatige daden van de sterkmaker.

b) Kettingbedingen [171]

Een kettingbeding is een beding waarbij een contractspartij de andere partij laat beloven dat die een

bepaalde verbintenis zal inlassen in een door haar met een derde te sluiten contract124.

c) De contracttoetreding [172]

Als een derde toetreedt tot een — reeds gesloten — contract, wordt hij contractspartij en is hij ge-

bonden door die overeenkomst. Toetreding kan zelfs gebeuren door een eenzijdige rechtshandeling

(zonder het akkoord van de andere contractanten) als de bestaande overeenkomst daarin

voorziet125.

B. Derden-begunstiging

a) Het beding ten behoeve van derden (derden-beding) [173]

Het beding ten behoeve van derden is een clausule waarbij één van de partijen in eigen naam de tegen-

partij een prestatie laat beloven ten gunste van een derde. De derde wordt hierdoor schuldeiser door

een overeenkomst waaraan hij zelf niet heeft deelgenomen.

Voorbeelden:

� Hét klassieke voorbeeld is natuurlijk de levensverzekering126.

� Een werkgever bedingt met een transportfirma om elke dag het werkbusje rond te sturen.

� Twee voetbalclubs die bij de transfer ook een deel aan de speler uitbetalen.

� Een vastgoedfirma bedingt van elke koper van een perceel bouwgrond om een bepaalde bouwaf-

stand tot de buren te houden.

Voorwaarden:

31

126Een gemengde verzekering (waarbij de verzekeringnemer eventueel zelf wordt uitbetaald bij het bereiken van een bepaalde leeftijd) is een beding dat gedeeltelijk ten eigen behoeve engedeeltelijk ten behoeve van een derde wordt gesloten.

125Bijvoorbeeld de bestuurder (maar niet de eigenaar) van een auto wordt geacht eenzijdig toe te treden tot het verzekeringscontract.

124Een producent kan een groothandelaar bijvoorbeeld laten beloven om zijn klanten te verplichten het product tegen een bepaalde prijs te verkopen. Natuurlijk staat het die klant vrij omdie voorwaarden al dan niet aan te nemen — alleen de groothandelaar is gebonden.

� De overeenkomst tussen bedinger (stipulant) en belover moet op zich geldig zijn.

� De bedinger moet een persoonlijk belang hebben bij het beding — al is hier al snel aan voldaan.

� Het beding moet duidelijk de intentie hebben om aan een derde een nieuw recht te geven.

� De begunstigde derde moet bepaald of bepaalbaar zijn wanneer het beding uitwerking krijgt127.

Gevolgen:

� De begunstigde derde kan zijn recht met een rechtstreekse vordering tegen de belover uitoefenen.

� Vóór de expliciete of impliciete aanvaarding door de derde kan de belover het recht persoonlijk

herroepen128; erna kan het recht niet meer herroepen worden.

� Het recht komt rechtstreeks in het vermogen van de derde, niet via het vermogen of de nalaten-

schap van de belover. Het kan door schuldeisers van de belover niet in beslag genomen worden.

� Er ontstaat een driepartijenverhouding:

� De dekkingsverhouding is de overeenkomst tussen bedinger en belover. Vervalt deze overeen-

komst om één of andere reden, dan vervalt ook het recht van de derde. Het recht van de der-

de is dus gecauseerd, dus niet abstract of losgemaakt van de dekkingsverhouding.

� De valutaverhouding tussen bedinger en derde, die de reden van begunstiging bevat (solvendi,

credendi of donandi). Merk op dat de bedinger niet door de derde kan gedwongen worden om

zijn overeenkomst met de belover uit te voeren zodat de derde begunstigd zou worden129.

� De verhouding tussen belover en begunstigde. De begunstigde kan ook de belover niet dwingen

om zijn overeenkomst met de bedinger uit te voeren. Hij heeft echter een rechtstreekse vor-

dering tegen de belover zonder dat die belover verweermiddelen kan tegenwerpen die ont-

staan uit de relatie tussen bedinger en begunstigde.

b) De rechtstreekse vordering krachtens de wet [178]

Door een rechtstreekse vordering kan de schuldeiser in een overeenkomst rechtstreeks de debiteur van

zijn debiteur aanspreken om verbintenissen uit te voeren die hem ten goede komen.

Het voordeel dat de schuldeiser behaalt, komt rechtstreeks in zijn patrimonium terecht en eventuele

schuldeisers van de debiteur van zijn debiteur kunnen er dus niet aan.

Net zoals bij derdenbegunstiging wordt aan een derde de mogelijkheid gegeven om rechtstreeks te

vorderen van één van de contractpartijen. Het verschil is echter dat het nu de wet is die de vordering

toekent, terwijl dit bij derdenbegunstiging krachtens een overeenkomst gebeurt. Bovendien is de

derde nu steeds schuldeiser van één van de partijen130.

Voorbeelden:

� de lastgever heeft een rechtstreekse vordering (tot nakoming van de verplichtingen die voort-

vloeien uit de lastgeving) tegen de vervanger van de lasthebber

� een arbeider of onderaannemer wiens loon niet betaald werd door de hoofdaannemer, heeft vol-

gens Art. 1798 een rechtstreekse vordering bij de bouwheer (zolang die nog niet betaald heeft)

32

130Bij derdenbegunstiging kan de derde ook begiftigde of kredietnemer zijn (immers: solvendi, credendi en donandi).

129Kinderen kunnen hun vader bijv. niet dwingen om zijn levensverzekeringspremies te betalen zodat zij uiteindelijk begunstigd worden.

128Erfgenamen kunnen dit dus niet.

127Het volstaat bijvoorbeeld dat de moeder zwanger is van de overleden vader opdat het kind van diens levensverzekering meegeniet.

� een slachtoffer heeft een rechtstreekse vordering tegen de verzekeringsfirma van een "dader" die

een schadeverzekering131 heeft bij die firma132. De wet heeft geregeld dat de vordering niet voort-

vloeit uit een clausule in het contract, maar uit het hele contract zelf.

Voorwaarden:

� er moet een geldige overeenkomst zijn

� er moet een derde zijn die een (buiten)contractuele vordering heeft op één van de partijen

� aan de derde moet een rechtstreekse vordering zijn toegekend door de wet

Net zoals het derdenbeding steunt de rechtstreekse vordering op een driepartijenrelatie. De recht-

streekse vordering is dus óók onderworpen aan de contractuele band tussen de contractpartijen.

Als algemene regel kan men stellen dat excepties die ontstaan na de rechtstreekse vordering niet

kunnen worden tegengeworpen; excepties die ervoor ontstaan meestal wél133.

De meeste toepassingsgevallen van de rechtstreekse vordering treft men aan in bijzondere wetten. De

belangrijkste daarvan is de Wet Aansprakelijkheid Motorvoertuigen. Daarbij wordt een rechtstreekse

vordering verleend aan de slachtoffers (of diens rechthebbers) van een verkeersongeval tegen de

verzekeringsmaatschappij134 vóór alle schade met uitzondering van de stoffelijke schade, of de be-

stuurder nu in fout was of niet135.

c) De zijdelingse vordering [183]

Door de zijdelingse vordering van Art. 1166 mogen schuldeisers alle niet-persoonlijke rechten en vor-

deringen van de schuldenaar uitoefenen als die zelf niks meer onderneemt136. De schuldeisers zijn

dan vertegenwoordigers van de schuldenaar en alles komt in het vermogen van de debiteur terecht.

§ 3. Doorwerking ("spill-over") van de overeenkomst [185]

De vraag is hier in hoeverre een buitencontractuele aansprakelijkheid ontstaat voor een derde tegenover

(één van de) partijen van een contract. Anderzijds moeten een contractpartij ook rekening houden met

derden die in nauw contact staan met hun medecontractant. Ook hier dringt zich de vraag van een con-

tractuele of buitencontractuele aansprakelijkheid op.

A. Aansprakelijkheid van derden ten aanzien van contractanten [186]

Na lange onduidelijkheid is gebleken wanneer die derde mee aansprakelijk is:

� er moet een geldig contract zijn en één van de contractpartijen moet zijn verplichtingen op schul-

dige wijze niet zijn nagekomen

� de derde kende de contractsituatie of behoorde die te kennen

� de derde heeft aan de contractbreuk deelgenomen in strijd met deze kennis óf hij heeft er zijn ac-

tieve medewerking aan verleend

33

136Wanneer de schuldenaar (of diens curator) zelf begint te ondernemen, vervalt de zijdelingse vordering.

135Merk op dat schade aan één van de bestuurders (in fout of niet) of aan een slachtoffer ouder dan 14 jaar dat een onverschoonbare fout heeft gemaakt, niet gedekt wordt door de wet.

134En bij gebrek aan een verzekeringsmaatschappij het Gemeenschappelijk Motorwaarborgfonds.

133Bijzondere wetten wijken hier soms van af. De WAM voorziet bijvoorbeeld dat aan het slachtoffer niets kan worden tegengeworpen, behalve als een voorafgaandelijke afspraak (tussen deverzekerde en de verzekeringsfirrma) of een rechterlijke beslissing hiervan afwijkt.

132Bij verzekeringen van motorvoertuigen heeft de Wet Aansprakelijkheid Motorvoertuigen bepaald dat de verzekeringsfirma sowieso moet uitbetalen, bijvoorbeeld óók als de chauffeurdronken is. Natuurlijk kan de verzekeringsfirma in die gevallen in regres gaan terugvorderen.

131Dit in tegenstelling tot een sommenverzekering: hierbij is er de uitbetaling van een min of meer vaste som — de verzekeringsfirma's zijn meestal beleggers in staatsobligaties.

Het klassieke geval is hier dat van de tweede brouwer die bier (wilt) leveren aan een cafébaas die zich

contractueel al verbonden heeft met een eerste brouwer137.

B. Aansprakelijkheid van contractanten ten aanzien van derden [189]

Bepaalde derden zijn niet totaal vreemd aan een contract omdat ze bijvoorbeeld in nauwe contactuele

relatie staan tot één van de contractpartijen (buur, huisgenoot, ...). De vraag is dan of de contractpar-

tijen geen verhoogde (buiten)contractuele aansprakelijkheid hebben — dat de contractverhouding als

het ware zou "doorwerken" ten voordele van deze derden.

Een dergelijke verhoogde aansprakelijkheid jegens derden zou kunnen gebaseerd worden op de buiten-

contractuele aansprakelijkheid óf op de contractuele aansprakelijkheid, namelijk het derdenbeding.

Als de derden goed bepaalbaar zijn — al wordt dit behoorlijk ruim geïnterpreteerd — dan ligt het voor

de hand om een derdenbeding te gebruiken138. Is dit niet mogelijk, dan moet de buitencontractuele

aansprakelijkheid gebruikt worden, al kan men hierbij steunen op (bepaalde bedingen in) de overeen-

komst.

Door de wet van 1991 betreffende de aansprakelijkheid voor producten (WAP) wordt de situatie wel

lichtjes anders voor de derde. Deze wet bepaalt dat de producent — en indien nodig de importeur of

leverancier — aansprakelijk is voor alle (ook morele) schade aan personen en bepaalde schade aan goe-

deren die door hun product werd veroorzaakt.

Deze aansprakelijkheid wordt vermoed en kan bij overeenkomst niet worden uitgesloten of beperkt,

behalve wanneer de schade mede te wijten is aan de schuld van het slachtoffer of van personen voor

wie die instaat. Het komt aan de benadeelde toe het bewijs te leveren van schade, gebrek en oorzake-

lijk verband.

HOOFD VI BEËINDIGING EN OPSCHORTING VAN DE OVEREENKOMST

Merk op dat beëindiging of opschorting niet hetzelfde is als uitdoving van de verbintenissen uit de overeen-

komst.

Afdeling 1 Schorsing (suspension) [192]Door schorsing wordt de nakoming uitgesteld van de verbintenissen die uit de overeenkomst voortvloeien.

Het kan voorkomen door:

� algemene verbintenisrechtelijke regels

(bijvoorbeeld tijdelijke overmacht of inroepen van de exceptio non adimpleti contractus)

� een wetsbepaling (als een werknemer onder de wapens wordt geroepen, wordt zijn AO geschorst).

� een contractuele clausule (in een verzekeringscontract wordt de verbintenis van de verzekeringsfirma op-

geschort als de premies niet worden betaald)

Afdeling 2 Verbreking (résiliation) [193]Door verbreking houdt het contract op te bestaan ex nunc, dus zonder terugwerkende kracht. De rechtsge-

volgen die al bestonden, blijven aanwezig, maar er komen geen nieuwe rechtsgevolgen meer.

34

138Merk op dat als de derde contractueel vordert, alle bedingen van het contract hem kunnen worden tegengeworpen. Als hij een buitencontractuele vordering gebruikt, heeft hij hier geen last van.

137Een ander voorbeeld is de garagist die een occasie auto verkoopt zonder te checken of die auto wel volledig was afbetaald;

Volgens Art. 1134, 2e lid kan een overeenkomst normaal gezien alleen verbroken ("herroepen") worden

met wederzijdse toestemming van de partijen. Een overeenkomst kan verbroken worden:

� door gebeurtenissen die de contractant beïnvloeden met wie men een intuitu personae contract heeft

� door een wetsbepaling (Art. 1869 stelt bijvoorbeeld dat een vennootschapsovereenkomst kan verbroken

worden door de instemming van de vennoten)

� door een contractuele clausule (die bijvoorbeeld bepaalt dat bij eenzijdige verbreking van het contract er

een schadevergoeding moet betaald worden139)

� door de bijzondere aard van de overeenkomst (bij concessie-overeenkomsten mag de overheid omwille van

het algemeen belang altijd eenzijdig opzeggen; idem arts-patiënt-relaties door de vertrouwelijkheid)

� door het beginsel dat men zich niet voor onbepaalde tijd kan binden; overeenkomsten voor onbepaalde duur

mogen dus verbroken worden na een redelijke termijn

Afdeling 3 Ontbinding (résolution) [195]De ontbinding heeft in beginsel terugwerkende kracht, waardoor ontstane verbintenissen in principe vol-

ledig worden uitgewist. Omdat er in de praktijk vaak beperkingen zijn, is het niet altijd even duidelijk of

het nu om een ontbinding of een verbreking gaat. Cf. supra (ontbindend beding) voor meer uitleg.

Afdeling 4 Herroeping (révocation) [196]Herroeping is in feite verbreking van eenzijdige overeenkomsten.

Afdeling 5 Nietigheid (nullité) [196]De nietigheidssanctie wist de overeenkomst en al haar gevolgen principieel met terugwerkende kracht uit.

Nietigheid is een sanctie bij de sluiting van de overeenkomst, ontbinding is een sanctie voor wanprestatie

na de sluiting van de overeenkomst.

Afdeling 6 Verval (caducité ) [197]Verval is een nieuwe manier om een overeenkomst te beëindigen. Een rechtshandeling vervalt van rechts-

wege en zonder terugwerkende kracht als één van de essentiële bestanddelen (voorwerp of oorzaak) na de

sluiting en niet door toedoen van de partijen verdwijnt.

Verval werd door Cassatie ondermeer gebruikt bij het verdwijnen van de doorslaggevende beweegreden

die tot een schenking heeft aangezet.

35

139Dit is géén schadebeding: het beding sanctioneert immers geen wanprestatie en bovendien kan geen vordering in natura geëist worden

TITEL 2 VERBINTENISSEN UIT EENZIJDIGE RECHTSHANDELINGEN EN NATUURLIJKE VERBINTENISSEN

HOOFD VII EENZIJDIGE RECHTSHANDELINGEN [198]Eenzijdige rechtshandelingen zijn handelingen waarbij het beoogde rechtsgevolg intreedt door de eenzijdige

wilsuiting van een persoon140. Voorbeelden zijn:

� het maken of herroepen van een testament

� het oprichten van een eenpersoonsvennootschap

� de aanvaarding of verwerping van een nalatenschap

� het erkennen van een buitenechtelijk kind

Ook bij overeenkomst kan aan één van de partijen een bevoegdheid tot eenzijdige rechtshandeling worden

verleend (bijvoorbeeld opzegging van de overeenkomst onder bepaalde omstandigheden).

In al de voorgaande gevallen steunt de bevoegdheid tot het verrichten van een eenzijdige rechtshandeling op

de wet of op een overeenkomst. Vraag is nu of men ook een verbintenis kan aangaan die op niets anders

steunt dan op een eigen eenzijdige wilsverklaring.

Afdeling 1 De verbindende kracht van eenzijdige rechtshandelingen [199]Hoewel er redelijk goede argumenten tegen zijn te argumenteren, heeft het Hof van Cassatie de verbinden-

de kracht van een eenzijdige uiting toch aanvaard. Voorbeelden van zulke wilsuitingen zijn:

� het aanbod tot contracteren, of dit nu tot één persoon of tot een publiek (vitrine!) is gericht

� de belofte tot beloning (bijvoorbeeld een beloning voor de eerlijke vinder)

� een subordinatieverbintenis141 en de verklaring om andermans schulden af te betalen

� een borgstelling

Afdeling 2 Toepasselijke rechtsregels [202]Omdat het statuut van de verbintenis door eenzijdige rechtshandeling nog wat onduidelijk is, worden de

regels bepaald naar analogie met de regels van de overeenkomst (meerzijdige rechtshandeling).

� De eenzijdige verbintenis komt geldig tot stand wanneer de wil om zich te verbinden met zekerheid

vaststaat én tot uiting is gebracht.

� Is de eenzijdige wilsuiting gericht tot een bepaalde of bepaalbare persoon, dan ontstaat de verbintenis

van zodra die persoon er kennis van neemt of kennis kon van nemen.

� Is de eenzijdige rechtshandeling gericht tot onbestemde groep personen dan komt de verbintenis gel-

dig tot stand door het enkele feit van de publiek gedane wilsuiting.

� De wil moet natuurlijk vrij zijn van gebreken. Hoewel er maar moeilijk van gekwalificeerde benade-

ling sprake kan zijn, kan er wel degelijk sprake zijn van geweld, bedrog142 en dwaling.

36

142Bij bedrog is er een kleine hindernis: het moet immers uitgaan van de andere contractspartij. Bedrog is bij een eenzijdige verbintenis enkel mogelijk bij een bepaalde of bepaalbare per-

141Bij een subordinatieverbintenis laat men zijn eigen schuldvordering op een derde pas na de schuldvordering (op die derde) van de contractspartij komen waarmee men de subordinatie-verbintenis heeft gesloten.

140Ook mogelijk is dat het rechtsgevolg intreedt door de schijn die bij een derde verwekt werd door de goede trouw.Dit is weer eens een toepassing van de vertrouwensleer.

� De oorzaak is bij eenzijdige rechtshandelingen gelijk aan de doorslaggevende beweegreden.

� De eenzijdige verbintenis is onherroepelijk gedurende een redelijke termijn of de termijn die erin voor-

zien wordt, tenzij dat de rechtshandeling zelf (of de wet) in herroepelijkheid voorziet.

� De bestemmeling moet de wilsuiting in haar geheel nemen, dus met de voordelen én de nadelen. Dit

noemt men het principe van onverdeeldheid van de wilsuiting.

� Wanneer de persoon die zich door een eenzijdige rechtshandeling heeft verbonden, de nakoming ervan

weigert, kan de rechter uitvoering in natura of schadevergoeding vorderen.

HOOFD VIII DE BETALING VAN NATUURLIJKE VERBINTENISSEN [206]Volgens Art. 1235, 2e lid B.W. is een natuurlijke verbintenis een verbintenis die geldig bestaat maar niet in

rechte kan worden opgevorderd, en tóch geen aanleiding kan geven tot terugvordering indien ze

vrijwillig143 (geheel of gedeeltelijk) werd betaald144.

Voldoen aan een natuurlijke verbintenis, is géén schenking en dus géén overeenkomst om niet. In feite is

het een eenzijdige rechtshandeling, namelijk de erkenning van het bestaan van een niet-afdwingbare

schuld.

Een overeenkomst die nietig of vernietigbaar is, doet op zich geen natuurlijke verbintenis ontstaan. Als men

een vernietigbare overeenkomst toch uitvoert, bevestigt men die overeenkomst met een eenzijdige rechts-

handeling en wordt de overeenkomst een geldige overeenkomst.

In het B.W. wordt enkel in Art. 1235 over de natuurlijke verbintenis gesproken. Toch gebruiken de recht-

spraak en andere wetsartikelen de natuurlijke verbintenis:

� Art. 1906: intrest betalen op een intrestloze lening

� Art. 1965 en 1967: speelschulden of weddenschappen145 (behalve bij list of oplichting)

� Ouders die een bruidsschat geven aan hun kind.

� Betaling van onderhoudsgeld aan naaste familieleden, buiten de wettelijk voorziene gevallen.

� Vergoeding aan de echtgeno(o)t(e) voor de bijstand bij een professionele activiteit.

� Een verjaarde schuld betalen.

� Een kloostergemeenschap die steun verleent aan uitgetreden kloosterlingen.

37

145Men kan hierin ook een toepassing van nemo auditur of in pari causa zien.

144Let op: de belofte van nakoming van een natuurlijke verbintenis, is wél afdwingbaar. Zo'n belofte is dan eigenlijk de omzetting van een natuurlijke verbintenis in een civielrechtelijke (af-dwingbare) verbintenis. Zo'n belofte / omzetting kan met alle middelen bewezen worden.

143Als de natuurlijke verbintenis onvrijwillig — bijvoorbeeld onder invloed van dreigbrieven — wordt gepresteerd, is wél terugbetaling mogelijk.soon; die persoon wordt dan gelijkgesteld met een contractspartij.

DEEL II VERBINTENISSEN UIT DE WET

TITEL 1 QUASI-CONTRACTUELE VERBINTENISSEN

HOOFD IX ONEIGENLIJKE OF QUASI -CONTRACTEN

Oneigenlijke contracten zijn vrijwillige daden van de mens waaruit een al dan niet wederzijdse verbintenis

ontstaat ten opzichte van een derde.

Zij worden oneigenlijk genoemd omdat de gevolgen ervan sterk lijken op contractuele verbintenissen.

� de overeenkomst met échte contracten ligt 'm in de gevolgen.

� het verschil ligt 'm in de totstandkoming146

Er zijn drie soorten oneigenlijke contracten:

� zaakwaarneming (1371 - 1375 B.W.)

� onverschuldigde betaling (1376 - 1381 B.W.)

� verrijking zonder oorzaak

Afdeling 1 Zaakwaarneming

§ 1. Omschrijving [213]

Zaakwaarneming is vrijwillig147 iets doen om andermans belangen te behartigen

Als niet aan alle voorwaarden van zaakwaarneming is voldaan, maar er toch ook geen sprake is van een

contract, dan spreekt men van oneigenlijke zaakwaarneming en kan men soms toch nog een schadevergoe-

ding krijgen door onrechtmatige verrijking in te roepen.

Zaakwaarneming wordt nu vaak gebruikt als alternatief voor andere buitencontractuele aansprakelijk-

heidseisen. Zaakwaarneming is dan nuttig als

� de zaakwaarnemer zelf een fout heeft begaan148

� wanneer andere aansprakelijkheidseisen niet tot integrale schadevergoeding leiden149

Dit "misbruik" van zaakwaarneming moet binnen de perken blijven; onverantwoorde inmenging in ander-

mans zaken is nooit goed. Anderzijds mag altruïstisch gedrag dan ook weer niet worden ontmoedigd...

Voorbeelden zijn:

� brandweerlieden die het vuur blussen in een gebied waarvoor zij niet bevoegd zijn: zij zijn zaakwaar-

nemers voor de gemeente wiens brandweerkorps wél bevoegd is

� een dokter die zich verwondt bij het redden van een arbeider, is een zaakwaarnemer voor de

arbeidsongevallenverzekeraar

� iemand die de begrafeniskosten betaalt is zaakwaarnemer voor de erfgenamen die nooit tijdig de be-

grafenis hadden kunnen regelen

38

149bij zaakwaarneming moeten (nuttige of noodzakelijke) uitgaven worden vergoed

148Bij andere aansprakelijkheidsregelingen zou er een gedeelde aansprakelijkheid komen

147Zaakwaarneming is niet hetzelfde als lastgeving omdat er geen overeenkomst wordt gesloten bij zaakwaarneming.

146een oneigenlijk contract komt namelijk tot stand door een eenzijdig handelen dat niet eens rechtsgevolgen beoogt, maar die wel toegekend krijgt door de wet

§ 2. Toepassingsvoorwaarden [216]

� de handeling moet in het belang van de meester van de zaak zijn150

� de handeling moet nodig zijn en niet zomaar nuttig151

� er mag geen schenkingsoogmerk zijn

� er mag geen contractuele plicht zijn

� er mag geen wettelijke verplichting zijn152

� de meester van de zaak mag geen bezwaar hebben tegen de handeling153

§ 3. Gevolgen [220]

Gevolgen voor de zaakwaarnemer:

� hij moet de zaakwaarneming uitvoeren alsof hij een lasthebber zou zijn (1372, 2e lid)

� hij moet de zaakwaarneming als een bonus pater familias uitvoeren (1374, 1e lid)

� hij mag de zaakwaarneming pas stoppen als de eigenaar zelf de handeling kan overnemen (1372)

Gevolgen voor de meester van de zaak:

� hij moet de verbintenissen nakomen die in zijn naam zijn aangegaan (1375)154

� als de zaakwaarneming behoorlijk is uitgevoerd, moet hij de zaakwaarnemer schadeloos stellen voor

� persoonlijke verbintenissen die de zaakwaarnemer omwille van de zaakwaarneming is aangegaan

� nuttige en noodzakelijke uitgaven die de zaakwaarnemer heeft gemaakt

� schade die de zaakwaarnemer door de zaakwaarneming heeft geleden155

� diens inkomstenderving, al wordt dit betwist

Afdeling 2 Onverschuldigde betaling§ 1. Principe [221]

Art. 1235, lid 1: "Iedere betaling onderstelt een schuld — hetgeen betaald is zonder verschuldigd te zijn, kan

worden teruggevorderd."

Art. 1376: "Hij die bij vergissing of met zijn weten iets ontvangen heeft dat hem niet verschuldigd was, is

verplicht het terug te geven aan diegene van wie hij het ontvangen heeft."

§ 2. Toepassingsvoorwaarden [222]

A. Er moet een betaling zijn geweest

Betaling is de nakoming van een verbintenis. Het kan dus iets anders dan geld zijn.

Als er betwist wordt óf er wel een betaling is gebeurd, moet diegene die terugbetaling eist de betaling

bewijzen overeenkomstig Art. 1341 — dus met een geschrift als het meer dan 15.000 BEF bedroeg.

39

155De rechter mag de schadevergoeding matigen voor die schade die door de schuld van de zaakwaarnemer zelf is veroorzaakt (rekening houdend met de omstandigheden): Art. 1374, lid2.

154En de meester van de zaak moet daartoe die rechtshandelingen niet eerst bekrachtigen: hij is door de wet verplicht tot nakoming.

153De meester van de zaak zou die handeling dus ook zelf moeten hebben verricht. De handeling mag toch tegen de zin van de meester van de zaak gebeuren als die handeling steunt opeen algemene wettelijke verplichting — bijvoorbeeld iemand tegenhouden die zelfmoord gaat plegen.

152Hier is er de moeilijkheid dat Art. 422 S.W. verplicht om mensen in groot gevaar te helpen (tenzij je daardoor zelf in groot gevaar zou komen). Volgens WvG is er in zo'n geval alléénzaakwaarneming wanneer het om een algemene rechtsplicht gaat (in zo'n geval kan je de eventuele kosten dus terugvorderen op grond van zaakwaarneming). Als het om een specifieke rechtsplicht gaat (bijvoorbeeld brandweerlieden die toch moeten helpen), kan men zaakwaarneming niet inroepen.

151als iemand een niet-noodzakelijke, maar wel nuttige handeling verricht voor een "meester van de zaak", is die laatste er maar door gebonden als hij achteraf die handeling bekracht igt

150Het is niet duidelijk of de zaakwaarnemer tegelijk ook in eigen belang mag handelen — waarschijnlijk moet de klemtoon gewoon op het voordeel van de ander liggen.

B. Die betaling moet een onverschuldigd karakter hebben

Een betaling heeft een onverschuldigd karakter als

� er helemaal geen schuld was:

� er nooit een schuld is geweest

� de schuld al werd betaald

� er te veel werd betaald156

� de accipiens niet de werkelijke schuldeiser was

� de solvens ten onrechte dacht dat hij schuldenaar was (1377, 1e lid)

� Het eerste probleem is dat Art. 1236 stelt dat een derde kan voldoen aan andermans verbinte-

nissen. Om terugbetaling te krijgen moet de solvens daarom aantonen dat hij niet voor een an-

dermans rekening wilde betalen én dat hij écht per vergissing heeft betaald

� Tweede probleem is dat de accipiens door die betaling misschien "zijn titel heeft vernietigd" — dit

wil zeggen: dat hij zijn vordering tegen de échte schuldenaar heeft laten vallen of de zekerhe-

den heeft teruggegeven. Art. 1377, 2e lid stelt dat de solvens de gevolgen moet dragen van zijn

stommiteit en zich enkel nog kan richten tot de échte schuldenaar.

Merk tenslotte op dat "onverschuldigd" niet inhoudt dat de solvens moet gedwaald hebben. De dwa-

ling moet enkel bewezen worden als er twijfel is over de oorzaak van de betaling. Die dwaling mag

dan trouwens perfect onverschoonbaar zijn — zelfs een fout van de solvens belet geen terugbetaling.

§ 3. Gevolgen

Wat onverschuldigd werd betaald, kan tot tien jaar erna worden teruggevorderd157.

De omvang van wat moet worden teruggegeven, varieert naargelang de goede trouw van de accipiens:

� als er geld werd betaald (1378):

� als de accipiens te goeder trouw was, moet hij enkel het bedrag terugbetalen

� als de accipiens te kwader trouw was, moet hij bovendien nog de wettelijke intrest betalen158

� als er een zaak werd overhandigd (1379):

� als die zaak inmiddels door de accipiens werd verkocht:

� als de accipiens te goeder trouw was, moet hij enkel de verkoopprijs teruggeven159

� als de accipiens te kwader trouw was, moet hij de échte waarde uitbetalen

� als de accipiens die zaak nog in zijn bezit heeft160:

� als de accipiens te goeder trouw was, moet hij enkel die zaak teruggeven161

� als de accipiens te kwader trouw was, moet hij én de zaak én de vruchten teruggeven162

40

162het risico ligt nu bij de accipiens: als de zaak teniet is gegaan — zelfs door overmacht — moet hij de waarde sowieso terugbetalen

161Het risico ligt dan bij de solvens: enkel als de zaak teniet is gegaan door de fout van de accipiens, moet deze de solvens de waarde terugbetalen

160Als de zaak in natura wordt teruggegeven, moet de solvens al de nuttige en noodzakelijke uitgaven vergoeden die nodig waren om de zaak in stand te houden.

159Hij moet enkel de verkoopprijs terugbetalen — zelfs als die ver beneden de marktwaarde lag.

158Volgens Art. 1378 B.W. vanaf de dag van de oorspronkelijke betaling.

157- Als het om geld gaat en de accipiens het te goeder trouw heeft overgemaakt aan een derde, kan de solvens zich niet keren tegen die derde — zelfs niet met onrechtmatige verrijking.- Als het om onroerendegoederen gaat, kan de accipiens succesvol een revindicatie instellen tegen de derde. Bij roerende goederen geldt bezit echter als titel.

156- Voorafbetaliing op de belasting is géén onverschuldigde betaling, maar een voorschot op een toekomstige betaling — en kan dus niet teruggevorderd worden.- Als een verzekeringsfirma een slachtoffer al volledig uitbetaalt (en het risico van een verkeerde beoordeling aanvaardt )en dan later komt vast te staan dat het slachtoffer mee schuldig

was aan het ongeval, kan de som niet worden teruggevorderd tenzij die som provisioneel (= tijdelijk) werd uitgekeerd.

Afdeling 3 Verrijking zonder oorzaak

§ 1. Omschrijving [228]

Er is verrijking zonder oorzaak wanneer iemand verarmd wordt ten voordele van een ander terwijl daar geen

juridische oorzaak voor bestaat163.

Opmerkelijk is dat deze rechtsfiguur niet geregeld is bij wet — de oorsprong is in tegendeel te vinden in de

billijkheid164. Oorspronkelijk kon verrijking zonder oorzaak slechts subsidiair worden ingeroepen, als je na-

melijk geen andere wettelijke vordering kon bedenken. Cassatie heeft het echter gepromoveerd tot een

algemeen rechtsbeginsel.

Voorbeelden zijn:

� een in solidum gehouden schuldenaar die de hele schuld betaalt en zich richt tot de medeschuldenaars

� een kind dat betaalt voor het bejaardentehuis van vader, kan zich richten tot broers en zussen

� een firma die stookolie op het verkeerde adres levert, kan zich richten tot die bewoners165

� een huurder die ongevraagd het huis grondig verfraait, kan zich richten tot de eigenaar

� een arts die ongevraagd een gewonde arbeider verzorgt die een verzekering heeft tegen medische kos-

ten, kan zich richten tot de verzekeraar166

§ 2. Toepassingsvoorwaarden [231]

� er moet een verrijking zijn van de ene (al wordt dit ruim geïnterpreteerd167)...

� ... en een verarming van de andere168

� er moet een duidelijk verband zijn tussen de verrijking en verarming...

� ... en voor dat verband mag geen juridische oorzaak bestaan

� geen enkele andere vordering kan gebruikt worden

§ 3. Gevolg [233]

De verschuiving van vermogen moet ongedaan gemaakt worden: de verarmde krijgt een vordering tot be-

taling van een vergoeding van maximaal de verrijking.

Merk tenslotte op dat bij zaakwaarneming de volledige som kan worden teruggevorderd (zelfs als de zaak-

waarneming niet echt succesvol was), terwijl je bij onrechtmatige verrijking enkel de verrijkte som kunt

terugvorderen.

41

168Een gedane inspanning is óók een verarming.

167Ook het verdwijnen van vroegere vorderingen of verplichtingen valt hieronder — en zelfs intellectuele verrijking

166Als die verzekering enkel voor "arbeidsongeschiktheid" is, kan de arts het contract tussen arbeider en verzekeraar nog wel inroepen, maar hij moet daar natuurlijk de voordelen én de na-delen bijnemen. De nadelen zijn in dit geval dat de arbeider zelf voor de kosten moet opdraaien, hetgeen vervelend is als de arbeider insolvabel is...

165 Ik denk dat hier geen onverschuldigde betaling kan worden ingeroepen als die bewoners de stookolie te goeder trouw verbruiken. Als immers een zaak onverschuldigd werdoverhandigd, de accipiens te goeder trouw is en de zaak teniet gaat, kan die niet worden gedagvaard (het risico ligt bij de solvens).

164Daarom wordt verrijking zonder oorzaak soms ook ongerechtvaardigde of onredelijke verrijking genoemd.

163Zo'n juridische aanwijsbare oorzaak kan in een wettelijke, contractuele of natuurlijke verbintenis liggen — of in de eigen wil v an de verarmde. Als een makelaar een huis van één mil -joen kan verkopen tegen vijf miljoen, en de resterende vier miljoen voor zich houdt, is dit géén onrechtmatige verrijing want hij heeft er een contract voor.

TITEL 2 VERBINTENISSEN UIT AANSPRAKELIJKHEID VOOR ONRECHTMATIGE DAAD

HOOFD X BEGRIP EN SOORTEN AANSPRAKELIJKHEID . SAMENLOOP EN COËXISTENTIE

Afdeling 1 Aansprakelijkheid uit niet-contractueel handelen

§ 1. Begrip [234]

Aansprakelijkheid is het instaan voor de nadelige gevolgen die anderen ondergaan door een bepaalde hande-

ling of voorval.

Aansprakelijkheid is dus niet hetzelfde als verantwoordelijkheid169. Verantwoordelijkheid verwijst immers

naar een subjectieve ingesteldheid van een persoon, terwijl aansprakelijkheid verwijst naar een gevolg.

§ 2. Soorten aansprakelijkheid

A. Civielrechtelijke en strafrechtelijke aansprakelijkheid [234]

Hier gaat het uitsluitend over de civielrechtelijke aansprakelijkheid. Dit is de verplichting tot herstel van

de schade die men een ander heeft berokkend. Dit is iets anders dan de strafrechtelijke aansprakelijkheid

die ontstaat door de verstoring van de maatschappelijke orde, door het overtreden van normen waar-

op men straffen heeft gesteld.

Hoewel de twee soorten duidelijk gescheiden worden, kunnen ze ook samenlopen. Uit een verboden

gedraging kan immers ook schade ontstaan aan derden...

B. Contractuele en buitencontractuele schade [235]

De civielrechtelijke aansprakelijkheid wordt verder onderverdeeld in contractuele en buitencontractuele

aansprakelijkheid.

� Contractuele aansprakelijkheid ontstaat wanneer een contractspartij een verbintenis die zij krach-

tens een overeenkomst moest vervullen niet nakomt én die contractspartij daar toerekenbaar voor

is.

� Buitencontractuele aansprakelijkheid is elke civielrechtelijke aansprakelijkheid die niet-contractueel is.

� Persoonlijke buitencontractuele aansprakelijkheid ontstaat uit eigen handelen van de aansprakelijke

� Delictuele persoonlijke buitencontractuele aansprakelijkheid

ontstaat door opzettelijk foutief handelen

� Quasi-delictuele persoonlijke buitencontractuele aansprakelijkheid

ontstaat uit een schuldige nalatigheid

� Kwalitatieve buitencontractuele aansprakelijkheid ontstaat door de hoedanigheid van verantwoor-

delijke voor het gedrag van een andere persoon, een dier of een zaak.

De buitencontractuele aansprakelijkheid wordt ook de gemeenrechtelijke aansprakelijkheid genoemd, terwijl de

contractuele aansprakelijkheid eerder een bijzonder regime is. Zelfs in een contractuele relatie is het een partij

echter toegestaan om de buitencontractuele aansprakelijkheid in te roepen als dit haar beter uitkomt.

42

169Zoals in "strafrechtelijke verantwoordelijkheid".

aansprakelijkheid

contractueleaansprakelijkheid

buitencontractueleaansprakelijkheid

Kwalitatievebuitencontractueleaansprakelijkheid

Persoonlijkebuitencontractueleaansprakelijkheid

Delictuelepersoonlijke

buitencontractueleaansprakelijkheid

Quasi-delictuelepersoonlijke

buitencontractueleaansprakelijkheid

Aanvankelijk werd de gemeenrechtelijke aansprakelijkheid alleen ingeroepen als er een (aangetoonde of ver-

moedelijke) fout was. Nu echter kan aansprakelijkheid óók ontstaan als

� er een louter objectieve schending is van een norm

� er aantasting is van een beschermenswaardig rechtsgoed

� er op een volkomen rechtmatige wijze een bepaalde risico-situatie is ontstaan

Omwille van deze evolutie naar foutloze aansprakelijkheid, objectieve aansprakelijkheid of risico aansprake-

lijkheid, kan men trouwens beter spreken van "verbintenissen uit aansprakelijkheid voor buitencontractu-

eel handelen" dan van "verbintenissen uit onrechtmatige daad".

Het gemeenrechtelijk aansprakelijkheidsregime heeft in de eerste plaats aansprakelijkheid tussen particulie-

ren op het oog. Toch kan ook de overheid buitencontractueel aansprakelijk worden gesteld, zelfs als haar

handelen betrekking heeft op het al of niet uitvaardigen van wetten (zie verder).

Afdeling 2 Samenloop van aansprakelijkheidsregimes [238]Samenloop doet zich voor wanneer tegen éénzelfde gedraging van een persoon meerdere vorderingen wor-

den ingesteld.

§ 1. Samenloop van strafrechtelijke en civielrechtelijke aansprakelijkheid [238]

Een samenloop van strafrechtelijke en civielrechtelijke aansprakelijkheid komt voor wanneer de strafrech-

telijke en civielrechtelijke bepalingen eenzelfde foutbegrip hanteren170. Dit heeft zo z'n gevolgen:

� de vaststelling van een strafrechtelijke fout heeft gezag van gewijsde tov. de civielrechtelijke schuldvraag

� de civielrechtelijke vordering die haar oorsprong vindt in een strafrechtelijk delict mag voor dezelfde

strafrechter worden vervolgd171

43

171Meer in het bijzonder: bij die strafrechter voor wie de benadeelde zich burgerlijke partij stelt. Merk op dat men ook bij een andere rechter zijn civielrechtelijke vordering mag instellen.Deze rechter moet dan wel wachten op de uitspraak van de strafrechter...

170Bijvoorbeeld Art. 418-420 Sw. (onopzettelijke slagen en verwondingen) en Art. 1382-1383 B.W.

� de strafrechtelijke en civielrechtelijke vorderingen verjaren gelijktijdig en onder dezelfde

voorwaarden172

Het voordeel van deze Frans-Belgische aanpak ("de uniciteit van de fout") is dat je als burgerlijke partij niet

zelf voor bewijzen moet zorgen — daar zorgt het parket immers voor173.

Nadeel is daarentegen dat het foutbegrip in het strafrecht en burgerlijk recht anders wordt geïnterpreteerd

waardoor de strafrechter met een dilemma zit174. In het strafrecht kijkt men voor de beoordeling van de

fout immers in concreto naar de hele persoon175; in het burgerlijk recht geldt het criterium van de bonus pater

familias, die voor een kleine fout al verantwoordelijk is.

§ 2. Samenloop van contractuele en buitencontractuele aansprakelijkheid [242]

Deze samenloop van contractuele en buitencontractuele aansprakelijkheid is niet hetzelfde als de vraag

naar coëxistentie van aansprakelijkheidsregimes176.

� Bij de samenloop gaat het immers om éénzelfde persoon die contractueel en / of buitencontractueel

aansprakelijk wordt gesteld177.

� Bij de coëxistentie gaat het over het aansprakelijk stellen van meerdere personen.

Hier is er opnieuw een onderscheid tussen

� actieve coëxistentie: één benadeelde die meerdere personen aansprakelijk stelt voor het feit

� passieve coëxistentie: één dader die door meerdere personen aansprakelijk wordt gesteld

Samenloop van contractuele en buitencontractuele aansprakelijkheid is voor een partij vooral interessant

om contractuele (bevrijdings)bedingen of bijzondere wettelijke bepalingen178 te omzeilen. In het Burgerlijk

Wetboek op zich ben je immers niet per sé beter af met een buitencontractuele vordering179.

De Belgische Cassatie-rechtspraak heeft echter sterke beperkingen gesteld op de samenloop.

Men mag maar buitencontractueel vorderen als de fout van een partij

� een tekortkoming is van de algemene zorgvuldigheidsplicht— dus géén contractuele tekortkoming

� schade heeft veroorzaakt die niet te wijten is aan de slechte uitvoering van het contract180

Buitencontractuele aansprakelijkheid zal door deze restrictieve voorwaarden dus niet vaak gevorderd wor-

den. Er is echter één uitzondering, namelijk als de tekortkoming ook een strafrechtelijke inbreuk is. Door de

eenheid van het strafrechtelijk en civielrechtelijk schuldbegrip, zal de benadeelde (ongeacht de twee voor-

waarden) altijd de buitencontractuele aansprakelijkheid kunnen inroepen181.

44

181Zo zal de immuniteit van een uitvoeringsagent (van bijvoorbeeld een bank) ook opgeheven worden als zijn inbreuk óók een strafrechtelijke inbreuk is.

180Het is ook voor WvG niet duidelijk wat deze tweede voorwaarde aan de eerste toevoegt: als de schade toch geen contractuele tekortkoming mag zijn, zal ze waarschijnlijk ook niet te wij-ten zijn aan de slechte uitvoering van het contract.

179Bij een contractuele vordering kan men bijvoorbeeld genieten van de in solidum verantwoordelijkheid van contractpartijen — hetgeen bij buitencontractuele vorderingen niet gaat.

178Die voor de overeenkomst in casu bijvoorbeeld een bijzonder korte verjaringstermijn voorschrijven...

177Samenloop kan ook betekenen dat één persoon buitencontractueel persoonlijk (1382) en buitencontractueel kwalitatief (1384) wordt aangesproken.

176Overigens is het perfect mogelijk dat er tegelijk samenloop én coëxistentie is. Bijvoorbeeld een bouwheer die de aannemer contractueel én buitencontractueel aanspreekt (samenloop),en tegelijk zijn onderaannemers buitencontractueel aanspreekt (coëxistentie).

175Was de dader gescheiden? Had hij een slechte jeugd? ...

174 Iemand die zich burgerlijke partij heeft gesteld maar niet heeft deelgenomen aan het strafproces, mag op grond van Art. 6§1 EVRM (recht op een eerlijk proces) echter altijd de feitenbetwisten die men uit het strafproces afleidt. Die partij heeft in het strafproces immers niet de kans gehad om zich te verdedigen en die feiten te betwisten.

173Het enige dat je nog zelf moet bewijzen, is de omvang van de schade.

172Deze gelijktijdige verjaring zorgde wel voor problemen omdat in het burgerlijke recht een termijn van dertig jaar gold, terwijl dit in het strafrecht maar vijf jaar was. Sinds de wijzigingvan het Wetboek van Strafvordering in 1998 is dit probleem echter opgelost omdat de verjaringstermijn van het burgerlijk recht nu ook geldt voor de burgerlijke vordering volgend uiteen misdrijf. De verjaringstermijn van het burgerlijk recht is echter ook naar vijf jaar gebracht, zodat de verjaringstermijn nu voor beide rechtstakken op vijf jaar staat.

Afdeling 3 Coëxistentie van contractuele en buitencontractuele aansprakelijkheid [247]§ 1. Coëxistente vorderingen in hoofde van de aanspreker (actieve coëxistentie) [247]

Het gaat hier om de vraag of een contractspartij ook de aangestelden van zijn medecontractant kan aan-

spreken als die (deels) verantwoordelijk zijn voor de niet (behoorlijke) nakoming van het contract.

De cassatierechtspraak verleent de "vervangers" sinds 1973 een verregaande contractuele én buitencontrac-

tuele immuniteit voor alle handelingen binnen het kader van de overeenkomst. Zij kunnen enkel buiten-

contractueel worden aangesproken als de dubbele voorwaarde van hierboven is vervuld182. En dan nog

moet je eraan denken dat als die vervanger een aangestelde is, deze de buitencontractuele vordering kan

omzeilen door Art. 18 WAO in te roepen.

Dit alles belet overigens niet dat

� de vervangers buitencontractueel aansprakelijk kunnen worden gesteld jegens (échte) derden

� de opdrachtgever zijn vervangers in regres kan aanspreken op grond van hun contractuele relatie

§ 2. Coëxistente vorderingen ten laste van de aangesprokene (passieve coëxistentie) [251]

Enkele voorbeelden van zo'n passieve coëxistentie:

� de onderhoudsfirma die wordt aangesproken door de eigenaar van het gebouw én door de (verwonde)

gebruiker van de lift183

� de verkoper van een bus verf die contractueel wordt aangesproken door de werkgever (die de verf had

gekocht) en de werknemer (die verwond werd omdat de bus explodeerde)184

Er zijn dus tegenstrijdige tendensen in de cassatierechtspraak:

� enerzijds worden coëxistente vorderingen ten nadele van derden (vervangers), zoveel mogelijk beperkt

� anderzijds worden coëxistente vorderingen ten voordele van derden zoveel mogelijk verruimd...

45

184Merk dus op dat het mogelijk is dat de verschillende partijen die bij passieve coëxistentie vorderen, verschillend kunnen vorderen (de ene contractueel, de ander buitencontractueel).Of met andere woorden: dat er tegelijk passieve coëxistentie én (een soort van) samenloop voorkomt.

183Overigens is het perfect mogelijk dat in éénzelfde geval passieve én actieve coëxistentie voorkomt. In dit geval zou het bijvoorbeeld kunnen dat de onderhoudsfirma wordt aangesprokendoor de eigenaar en de gebruiker van de lift (passieve coëxistentie) én dat de gebruiker van de lift de onderhoudsfirma én de eigenaar aanspreek (actieve coëxistentie).

182Het is niet toevallig dat inzake buitencontractuele aansprakelijkheid voor vervangers dezelfde voorwaarden gelden als voor opdrachtgevers: beiden treden immers als één persoon op.

HOOFD XI ALGEMENE PRINCIPES EN TENDENSEN IN HET AANSPRAKELIJKHEIDSRECHT

Afdeling 1 Van foutaansprakelijkheid naar objectieve aansprakelijkheid enrisicoaansprakelijkheid

§ 1. Het uitgangspunt [255]

De buitencontractuele aansprakelijkheid van 1382 B.W. is in feite nog steeds een schuldaansprakelijkheid

(foutaansprakelijkheid) die enerzijds een objectieve onrechtmatigheid en anderzijds een toerekenbaarheid

veronderstelt.

Zo'n aansprakelijkheidsregime hoeft niet noodzakelijk "slachtofferonvriendelijk" te zijn.

Het Belgische aansprakelijkheidsrecht komt het slachtoffer zelfs zoveel mogelijk ter hulp:

� de verschoningsgronden zijn niet ontzettend ruim

� causaliteit wordt ruim geïnterpreteerd

� het begrip "schade" wordt ruim geïnterpreteerd

� er zijn de "autonome aansprakelijkheidsgronden" (dieren, zaken, ...) in 1384-1386 B.W.

Toch konden sommige slachtoffers niet vergoed worden — daarom heeft de rechtspraak en de wetgeving

voorzien in bijzondere aansprakelijkheidsregimes van (foutloze) objectieve of risico-aansprakelijkheid.

§ 2. Nieuwe soorten aansprakelijkheid [256]

De trend van schuldaansprakelijkheid naar objectieve of risico-aansprakelijkheid heeft zich op een weinig

systematische manier doorgezet. Het aansprakelijkheidsrecht zit daarom niet steeds even coherent in el-

kaar.

Men moet een onderscheid maken tussen vier "soorten" aansprakelijkheid:

� aansprakelijkheid voor eigen handelen (al dan niet foutloos)

� de "klassieke" aansprakelijkheid van 1382 B.W.

� de aansprakelijkheid van dementen, hoewel die toch niet toerekeningsvatbaar zijn

� de aansprakelijkheid voor burenhinder (rechtmatige handelingen die toch hinder veroorzaken)

� de aansprakelijkheid voor exploitaties van de ondergrond

� kwalitatieve aansprakelijkheid (voor handelingen van anderen of zaken)

� de aansprakelijkheid van ouders, aanstellers en leraars in 1384 B.W.

� de aansprakelijkheid voor dieren en instortende gebouwen in 1386 B.W.

� risico-aansprakelijkheid

� aansprakelijkheid voor voorvallen die zich voordoen binnen een "risicosfeer" die men heeft ge-

creëerd of in stand houdt — overmacht of geen oorzakelijk verband bevrijdt hier niet

� aansprakelijkheid door verzekering

� aansprakelijkheid voor motorrijtuigen waardoor de getroffen zwakke weggebruiker een directe

vordering heeft tegen de verzekeraar185

46

185Bijvoorbeeld de wet van 1994-1995 voor de vergoeding van verkeersongevallen die een verplichte verzekering oplegt aan bestuurders van motorrijtuigen.

Afdeling 2 Schets van de nog aan de gang zijnde evolutie

§ 1. Evolutie in de rechtspraak [259]

Het schuldbegrip in de artikelen 1382 en 1383 B.W. wordt serieus ruim opgevat.

In de rechtspraak heeft men niettemin geprobeerd om de aansprakelijkheid nog verder uit te breiden:

� door een zo ruim mogelijke toepassing te geven aan de 1384 - 1386 B.W.186

� door bepaalde subjectieve rechten — zeker de persoonlijkheidsrechten — bijzonder te beschermen

Procureur-generaal Leclercq van het Hof van Cassatie ontwikkelde in dit verband187 de theorie dat elke han-

deling waardoor een fundamenteel recht van een ander wordt gekrenkt, op zichzelf al een fout is. Iedereen heeft de

verplichting om andermans fysieke integriteit niet aan te tasten. Deze verplichting is een resultaatsverbinte-

nis waarvan de niet-nakoming op zichzelf onrechtmatig is, naar analogie van artikel 1145 B.W. inzake

contractuele tekortkomingen.

Het Hof van Cassatie heeft deze theorie niet aanvaard omdat ze een vermoeden van schuld afleidt uit het

bestaan van schade 188. Toch is het Hof de slachtoffers van verkeersongevallen tegemoet willen komen

door — naast een ruime interpretatie van 1384, lid 1 en de bijzondere bescherming van de subjectieve

rechten189 — de evenwichtsleer te introduceren in het kader van burenhinder.

Volgens deze evenwichtsleer is een buur schadevergoeding verschuldigd als hij abnormale hinder

veroorzaakt, zelfs zonder daarbij een inbreuk te maken op 1382 B.W. Men steunt hiervoor op Art. 16

G.W. (schadevergoeding bij onteigening) en Art. 544 B.W. (verstoring van het evenwicht van eigendoms-

rechten). Als de buur wel degelijk een fout in de zin van 1382 B.W. heeft begaan, kan men natuurlijk nog

steeds op grond van dit artikel vorderen190.

Deze bijzondere aansprakelijkheid voor abnormale hinder geldt niet alleen voor eigenaar. Ze geldt ook

voor huurders, pachters, concessiehouders, en zelfs voor de overheid (bij openbare werken191).

Merk tenslotte op dat de erven niet pal naast elkaar moeten liggen. Zo kan de evenwichtsleer ook een be-

perkte rol spelen bij milieu- en geluidshinder.

Conclusie: de rechtspraak gaat twee richtingen uit: enerzijds verruiming van de gemeenrechtelijke aanspra-

kelijkheid in de Art. 1382 e.v., anderzijds bijzondere vorderingsmogelijkheden voor vergoeding van inbreu-

ken op subjectieve rechten.

47

191Behalve de evenwichtsleer kan men ook het beginsel van gelijkheid van burgers voor de openbare lasten inroepen.

190Tegenover een aannemer of architect die hinder veroorzaakt bij de werken, kan men trouwens alleen vorderen op grond van 1382. Ev entueel kan men ook een vordering instellen tegende bouwheer op grond van 544 B.W. Dikwijls kan die bouwheer in regres de aannemer weer aanspreken omdat burenhinder vaak in de bouwovereenkomst wordt opgenomen.. .

189Die subjectieve rechten moeten wel van enig niveau zijn, bijvoorbeeld eigendomsrecht of persoonlijkheidsrechten.

188Schuld en schade zijn (volgens Cassatie) twee aparte elementen in 1382 en mogen niet met elkaar verward worden.

187Meer bepaald voor de verkeersongevallen die in die tijd (1920-1930) opgang maakten.

186Men zou hier bijna kunnen spreken van een risico-aansprakelijkheid.

§ 2. Evolutie in de wetgeving [265]

De wetgever heeft de rechtspraak willen steunen met allerlei bijzondere wetten. Voorbeelden zijn zo:

� de wet van 1991 inzake de productaansprakelijkheid (ondersteuning van 1382)

� de Wet Aansprakelijkheid Motorrijtuigen (WAM)192 (bescherming van de fysieke integriteit)

� allerlei sociale wetten (pensioen, ziekenfonds, ...) (bescherming van persoonlijkheidsrechten)

In vele van deze bijzondere wetten maakt men gebruik van verzekeringen. Zo'n verzekering kan ofwel de

gevaarlijke activiteit, ofwel de personen (of zaken) die gevaar lopen verzekeren193. De twee kunnen ook

langs elkaar bestaan, waarbij een verbod van schadecumul en een subrogatie van de verzekeraar in de rech-

ten van de benadeelde ervoor zorgen dat de benadeelde niet meer zou ontvangen dan hetgeen hij recht op

heeft.

De benadeelde krijgt door de wet vaak een rechtstreekse vordering tegen de verzekeraar én wordt gevrij-

waard tegen allerlei bevrijdingsclausules die een verzekeraar normaal zou kunnen inroepen. En als die ver-

zekering zich om de één of andere reden toch zou kunnen terugtrekken, kan men nog altijd beroep doen

op een gemeenschappelijk waarborgfonds194.

Men kan zich trouwens de vraag stellen waarom men het foutbegrip niet nóg ruimer stelt zodat de debi-

teur enkel nog kan ontsnappen als hij een goede verschoningsgrond kan vinden195. Zou men het subjectie-

ve element van de toerekenbaarheid trouwens niet beter vergeten en enkel het objectieve element (de on-

rechtvaardigheid) behouden?

Afdeling 3 Overheidsaansprakelijkheid§ 1. Jurisprudentiële evolutie

A. Aansprakelijkheid wegens onrechtmatig handelen van de uitvoerende macht [271]

Tot 1920 kon de overheid niet civielrechtelijk aansprakelijk worden gesteld voor haar handelingen als

overheid. Met het Flandria-arrest kwam daar in 1920 een eind aan. In dat arrest werd het onderscheid

tussen de overheid als particulier en de overheid als gezagsdrager als irrelevant beschouwd. Voortaan

mocht de gewone rechter (op basis van de Art. 144 en 145 G.W.) burgerrechtelijke geschillen beslechten.

Toch mocht de rechter niet oordelen over de opportuniteit van een overheidsbeslissing196 omdat dit een

inbreuk op de scheiding der machten zou betekenen.

In het "koepokinentingsarrest" van 1963 liet men nog steeds niet toe om de opportuniteit te beoordelen.

De rechter mocht echter wél een controle doorvoeren op de zorgvuldigheid en de wettigheid van de han-

delingen van de uitvoerende macht. In latere arresten mocht de controle ook over politieke rechten gaan

en werd het verzuim van de overheid om een wet uit te voeren als een fout in de zin van 1382 be-

schouwd. Sinds 1980 kan de rechter de overheid ook tot herstel in natura of dwanguitvoering bevelen,

zolang de continuïteit van de openbare dienst niet in het gevaar komt.

48

196Als er gaten in de weg waren omdat de werken slecht waren uitgevoerd, kon men schadevergoeding krijgen. Als die gaten er waren omdat de overheid beslist had om die weg niet teveranderen en in dezelfde toestand te laten liggen, dan had dit te maken met de opportuniteit en kon men géén schadevergoeding krijgen.

195Zoals overmacht, rechtmatig overheidsbevel of bescherming van een ander fundamenteel recht.

194Als iemand geen [verplichte] verzekering neemt, zou dat ook niet in aanmerking kunnen komen als een schending van de zorgvuldigh eidsplicht? Het nieuwe Nederlandse B.W. voorziet in een matiging van een ontzettend grote schade die veroorzaakt werd door een lichte fout die niet te verzekeren valt. ..

193Voorbeelden zijn respectievelijk een autoverzekering en een arbeidsongevallenverzekering.

192Sinds 1995 dekt die wet ook de lichamelijke schade van de zwakke weggebruiker, zelfs als zij zelf een fout hebben gemaakt. Onverschoonbare fouten van personen ouder dan 14 jaarworden dan weer niet gedekt... (Onverschoonbare fouten van kinderen jonger dan 14 worden dus wel degelijk gedekt!)

Wat betreft de uitvoerende macht, is er een eenheid tussen de administratiefrechtelijke legaliteitscontrole

en de rechterlijke rechtmatigheidscontrole. Met andere woorden: de Raad van State en de burgerlijke rech-

ter toetsen het overheidsgedrag aan dezelfde wettelijke normen. Dit heeft zijn consequenties:

� als de administratieve rechter met kracht van gewijsde heeft vastgesteld dat de overheid haar be-

voegdheden heeft overschreden, kan de burgerlijke rechter een schadevergoeding toekennen197

� de rechter kan de opportuniteit van de overheidsbeslissingen slechts marginaal toetsen

� de zorgvuldigheid wordt — naar analogie van de bonus pater familias — getoetst aan het criterium

van de "redelijke overheid"198

De ambtenaren van de overheid bestaan uit organen199 en aangestelden. Dit heeft zo zijn gevolgen:

� ambtenaren-organen:

� de Staat is maar aansprakelijk binnen de beperken van hun wettelijke bevoegdheid200

� zij kunnen persoonlijk aansprakelijk worden gesteld voor zelfs een lichte fout201

� ambtenaren-aangestelden:

� de Staat is al aansprakelijk als er een indirecte band tussen de handeling en het werk bestaat202

� zij worden beschermd door Art. 18 W.A.O.

B. Aansprakelijkheid wegens onrechtmatig handelen van de rechterlijke macht [275]

Sinds het cassatie-arrest van 1991 is de rechterlijke macht aan hetzelfde schade-regime als de uitvoe-

rende macht onderworpen, nog steeds omdat Art. 144 G.W. bepaalt dat de rechter alle burgerlijke ge-

schillen moet beslechten.

Aansprakelijkheid van de Staat kan bij magistraten van de rechterlijke macht maar ontstaan als de

schade werd gemaakt binnen de grenzen van hun wettelijke bevoegdheid203.

De scheiding der machten komt blijkbaar niet in gevaar omdat het nooit de ambtenaren persoonlijk

zijn die worden aangesproken. De identiteit van de verantwoordelijke ambtenaar kan trouwens dik-

wijls niet vastgesteld, of de verantwoordelijke kan goede verschoningsgronden inroepen...

Principieel vallen magistraten onder het statuut van de ambtenaren-organen. Nochtans is er haast geen

persoonlijke aansprakelijkheid mogelijk204. Als de rechter dus een foutieve handeling pleegt — zelfs bij

de uitoefening van zijn jurisdictionele functie — kan de Staat worden aangesproken, zolang

� er een causaal verband bestaat tussen de handeling en de schade 205

� de handeling een schending is van een vaststaande juridische norm

� de handeling definitief ongedaan werd gemaakt door een kracht van gewijsde

49

205Ook in dit verband maakt men gebruik van het criterium van de bonus pater familias, in casu een normaal zorgvuldige magistraat.

204Alleen als er een "verhaal op de rechter " is (Art. 1140 Ger. Wb.) — als de rechter bijvoorbeeld bedrog of rechtsweigering heeft gepleegd — of als de rechter een delict heeft gepleegd.

203Of als die handeling door een redelijk persoon binnen de wettelijke bevoegdheid zou worden gedaan.

202Als de aangestelde misbruik maakt van zijn functie, verdwijnt de aansprakelijkheid van de overheid niet.

201De overheid kan sinds 1996 géén regres meer vorderen; particuliere slachtoffers kunnen echter nog steeds vorderen tegen zo'n ambtenaar-orgaan.

200Of: de wettelijke bevoegdheid waar een redelijk ambtenaar zich zou begeven hebben.

199"Orgaan" wordt zeer ruim verstaan, namelijk iedereen die een deeltje openbaar gezag heeft of de Staat zou kunnen verbinden jegen s derden. Zo dus militairen, magistraten, onderwijzers.

198Door dit abstracte criterium kan zelfs een lichte fout worden aangerekend.

197Behalve als de overheid verschoningsgronden kan inroepen.

Deze beperkingen hebben wel wat nadelen:

� er kan geen schadevergoeding worden gevorderd als de handeling niet helemaal kon worden uitge-

wist, bijvoorbeeld als het Hof van Justitie een Belgische rechterlijke beslissing zou wijzigen

� de beperking van de definitieve ongedaanmaking is ergens ook in strijd met de rechtspraak van het

Hof van Justitie dat stelt dat een particulier schadevergoeding moet krijgen als er een voldoende

gekwalificeerde schending van gemeenschapsrecht is, door welke staatsmacht dit ook gebeurt

� wat is een "vaststaande juridische norm"? Een kennelijk verkeerde rechterlijke beslissing valt hier

niet onder, maar zou toch voor schadevergoeding in aanmerking moeten kunnen komen...

C. Aansprakelijkheid wegens onrechtmatig handelen van de wetgevende macht [277]

Het Hof van Justitie zorgde ervoor dat de wetgevende organen óók civielrechtelijk aansprakelijk kun-

nen worden gesteld206. In de arrest Francovich (1991) en Brasserie (1996) bepaalde zij dat de lidstaten

schadevergoeding moeten betalen voor schade die particulieren ondervinden door schendingen van het

gemeenschapsrecht, veroorzaakt door welke staatsmacht ook.

Men steunt hiervoor op Art. 5 van het EG-verdrag, dat bepaalt dat de lidstaten alle nodige maatrege-

len moeten nemen om de onrechtmatige gevolgen van schendingen van het gemeenschapsrecht onge-

daan te maken207.

Er zijn drie voorwaarden om als particulier een schadevergoeding te kunnen krijgen208:

� de geschonden gemeenschapsregel moet particulieren rechten toekennen

� er moet een "voldoende gekwalificeerde schending" zijn

� er moet een causale band zijn tussen de schending en de schade

Als een lidstaat een richtlijn bijvoorbeeld niet tijdig omzet, kan het goed zijn dat aan de drie voor-

waarden is voldaan. Als de lidstaat daarentegen een ruime normatieve en discretionaire bevoegdheid

bezit — hetgeen meestal het geval is — is er maar een schending als de wetgever zijn bevoegdheid

kennelijk heeft miskend209.

Het blijft echter de bevoegdheid van elke lidstaat om de procesregels en rechters voor het toekennen

van zo'n schadevergoeding te regelen. De interne criteria mogen echter niet ongunstiger zijn dan ge-

lijksoortige interne vorderingen. Ze mogen het verkrijgen van een schadevergoeding ook niet uiterst

moeilijk of onmogelijk maken.

D. Schadevergoeding voor rechtmatige daad [292]

De overheidsaansprakelijkheid blijft dus vooral een aansprakelijkheid voor onrechtmatige daad, al vol-

staat ook een objectieve onrechtmatigheid. Toch bestaat er ook een overheidsaansprakelijkheid uit

rechtmatige daad. Art. 11 van de Wet op de Raad van State bepaalt immers dat de Raad van State, reke-

ning houdend met alle omstandigheden, een schadevergoeding kan toekennen als geen enkel ander

rechtscollege bevoegd is omdat er geen onrechtmatige fout kan worden aangetoond.

50

209 In het British Telecom arrest had de Britse wetgever een richtlijn te goeder trouw verkeerd omgezet. Dit werd niet als een "voldoende gekwalificeerde schending" beschouwd.

208Als aan deze drie voorwaarden wordt voldaan, moet men schadevergoeding krijgen, of de schending door de rechterlijke, wetgevende of uitvoerende macht gebeurde...

207Het gemeenschapsrecht verplicht de lidstaten niét om een aansprakelijkheid voor de wetgevende macht voor schendingen van het interne recht in te voeren.

206Overigens zijn de organen van de Europese Gemeenschap zelf óók aan een analoge regeling onderworpen...

HOOFD XII GRONDEN VAN AANSPRAKELIJKHEID [294]Hierna gaat het alleen nog over de gemeenrechtelijke aansprakelijkheid. Overigens blijft deze gemeenrechte-

lijke aansprakelijkheid ook gelden voor verkeersongevallen, voor zover er geen speciale regeling is vastge-

steld door de W.A.M.

Afdeling 1 Aansprakelijkheid voor eigen foutieve daad [294]De aansprakelijkheid voor eigen foutieve daad in de Art. 1382-1383 B.W. eisen twee elementen:

� objectief element: een onrechtmatig handelen

� subjectief element: schuldbekwaamheid en toerekenbaarheid

§ 1. Onrechtmatig handelen (objectief element)A. Twee vormen van onrechtmatigheid [294]

Er zijn twee vormen van onrechtmatigheid:

� schending van een wettelijke of reglementaire norm

� schending van de zorgvuldigheidsnorm

B. Schending van een specifieke regel [296]

Bij schending van een specifieke norm is er sowieso sprake van een onrechtmatigheid, behalve als de

dader een verschoningsgrond kan inroepen. De bewijslast komt zo dus eigenlijk bij de dader te

liggen210.

Overigens moet de het slachtoffer niet beschermd worden door de geschonden norm. Dit noemt men

de theorie van de relatieve onrechtmatigheid. Zo kan een consument schadevergoeding vorderen bij de

overtreding van een voorschrift dat bestemd is om concurrenten onderling te beschermen.

C. Schending van de zorgvuldigheidsnorm [297]

De zorgvuldigheidsnorm wordt geschonden als men zich niet gedraagt als een vooruitziend en zorgvul-

dig persoon.

� vooruitziend betekent dat men zich de nadelige gevolgen van handeling redelijkerwijze voorstelt

� zorgvuldig betekent dat men deze nadelige gevolgen probeert te vermijden

Dit abstract criterium van de bonus pater familias wordt echter ietwat geconcretiseerd. Zo verwijst het

criterium naar een vooruitziend en zorgvuldig persoon die zich in dezelfde omstandigheid bevindt. Om uit

te maken of bijvoorbeeld een dokter een fout heeft begaan, zal men als referentie een vooruitziende en

zorgvuldige dokter nemen.

Om uit te maken wat al dan niet bij deze concretisering moet opgenomen worden, maakt men een

onderscheid tussen de externe en de interne omstandigheden.

� externe omstandigheden zijn tijd, plaats, klimaat, status, opleiding, professionele kennis, ...

� interne omstandigheden211 zijn leeftijd, geslacht, intelligentie, karakter, temperament, ...

51

211Sommige interne omstandigheden (leeftijd, intelligentie, ...) zullen dan weer wél gebruikt worden om de toerekenbaarheid en subjectieve schuld te bepalen.

210Net zoals bij contractuele wanprestatie de gebrekkige partijdeze bewijsplicht heeft.

Normaal gezien worden alleen de externe omstandigheden meegerekend voor de concretisering.

Zou men geen externe omstandigheden meerekenen, dan zou er niet snel sprake zijn van aansprakelijk-

heid. Als men de fout van een arts wilt beoordelen met het criterium van een normale burger die geen

geneeskunde heeft gestudeerd, dan zal er niet snel sprake zijn van onvoorzichtigheid.

Als men anderzijds te veel interne omstandigheden zou meerekenen, zou er ook niet snel aansprakelijk-

heid zijn. Rekening houdend met het criterium van de domme en opvliegende arts, zal er niet snel

sprake zijn van onvoorzichtigheid...

Overigens zal men ook minder snel tot aansprakelijkheid komen als de persoon in kwestie over een

zekere vrijheid en vergissingsmarge beschikt — zoals bijvoorbeeld overheidsambtenaren.

§ 2. Schuldbekwaamheid en toerekenbaarheid (subjectief element)A. Schuldbekwaamheid [300]

� Kinderen zijn maar schuldbekwaam als ze de "jaren des onderscheids" hebben bereikt (± 7 jaar)

� Geesteszieken en andere zieken (bv. hartaanval) zijn niet schuldbekwaam als ze op het moment van

de handeling niet bij volle bewustzijn waren. Dit gaat echter niet op als men die toestand vrijwil-

lig oproept (door dronkenschap of drugs).

� (alléén) voor geesteszieken geldt Art. 1386bis, waardoor zij contractueel én buitencontrac-

tueel veroordeeld kunnen worden tot een (gedeeltelijke) schadevergoeding, al zijn ze nog

steeds niet schuldbekwaam. De rechter moet hierbij echter rekening houden met de (voor-

al financiële) toestand van beide partijen.

� Rechtspersonen zijn principieel schuldonbekwaam, al worden de handelingen van zijn organen hem

toegerekend omdat de rechtspersoon vereenzelvigd wordt met zijn organen212.

� Werknemers zijn door Art. 18 W.A.O. maar persoonlijk aansprakelijk voor bedrog, zware of vaak

voorkomende lichte fout.

� Magistraten kunnen niet persoonlijk aansprakelijk worden gesteld omdat dit hun onafhankelijk-

heid in het gevaar zou brengen.

B. Toerekenbaarheid [304]

Als een schuldbekwaam persoon onrechtmatige handelingen verricht, maar daarbij een verschonings-

grond kan inroepen, worden de handelingen hem niet toegerekend. Zo'n verschoningsgrond is over-

macht, onoverkomelijke dwaling, noodtoestand, zelfverdediging, onweerstaanbaar overheidsbevel, ...

De verschoningsgrond zal alleen dan een bevrijdende werking hebben als de dader zelf geen schuld

heeft aan de situatie waarin hij werd gebracht én hij zich zelfs in die moeilijke situatie als een nor-

maal voorzichtig persoon heeft gedragen. In een contractuele situatie is het bovendien altijd mogelijk

om exoneratiebedingen in te voeren, omdat de wetsbepalingen omtrent onrechtmatige daad niet ge-

acht worden van openbare orde of dwingend recht te zijn (!).

Als het slachtoffer zich vrijwillig in een gevaarlijke situatie heeft begeven (= risico-aanvaarding), kan dit

leiden tot een verminderde aansprakelijkheid van de dader.

52

212Deze orgaantheorie wordt ook gebruikt om de Staat aansprakelijk te stellen voor bijvoorbeeld fouten van ambtenaren.

Afdeling 2 Aansprakelijkheid voor personen, zaken en dieren waarvoor men instaat [305]Aanvankelijk steunde men zich in de artikelen 1384 en volgende op een vermoeden van schuld. De laatste de-

cennia is dit eerder een garantiegedachte geworden: men wilt het slachtoffer zoveel mogelijk kans op scha-

devergoeding bieden. Het vermoeden van schuld blijft echter doorwerken bij de aansprakelijkheid van ou-

ders en leraars...

§ 1. Aansprakelijkheid voor de daad van personen voor wie men instaat [307]

Deze soort aansprakelijkheid wordt geregeld in Art. 1384 B.W.:

� lid 1: overgangsbepaling, geïnterpreteerd als een algemene kwalitatieve aansprakelijkheid voor zaken

� lid 2: aansprakelijkheid van ouders voor hun minderjarige kinderen

� lid 3: aansprakelijkheid van aanstellers voor hun aangestelden

� lid 4: aansprakelijkheid van onderwijzers voor hun leerlingen

A. Een algemene aansprakelijkheid voor de daad van personen voor wie men instaat? [307]

In tegenstelling tot het Franse Hof van Cassatie, heeft het Belgische Hof van Cassatie in de overgangs-

bepaling van lid 1 van Art. 1384 B.W. géén algemene kwalitatieve aansprakelijkheid voor personen wil-

len zien (wél een algemene kwalitatieve aansprakelijkheid voor zaken).

Met andere woorden: lid 2, 3 en 4 van 1384 zijn limitatief, al worden ze wél ruim geïnterpreteerd. Pro-

bleem is dus dat voor veel objectief onrechtmatige daden (van bijvoorbeeld kinderen bij onthaalmoe-

ders of jeugdbewegingen) geen kwalitatieve aansprakelijkheid bestaat...

B. Aansprakelijkheid van ouders voor schade veroorzaakt door minderjarige kinderen [310]

Volgens Art. 1384, lid 2 zijn de ouders aansprakelijk voor de schade veroorzaakt door hun minderjari-

ge kinderen.

� Wat betreft de ouders:

De aansprakelijkheid geldt enkel voor (adoptief)ouders213, niet voor personen die toezicht uitoefe-

nen (zoals voogden of adoptiefouders). Beide ouders zijn in solidum aansprakelijk, zelfs de geschei-

den ouder aan wie het hoederecht niet werd toegekend214 en zelfs als het kind in een instelling zit.

De ouders kunnen het aansprakelijkheidsvermoeden van 1384 lid 2 weerleggen door te bewijzen

� dat ze een voldoende toezicht hebben uitgeoefend

� dat ze een goede opvoeding hebben gegeven, hetgeen streng wordt geïnterpreteerd215

� Wat betreft het kind:

De minderjarigheid wordt beoordeeld op het moment van de feiten — als een kind ontvoogd is op

dat moment, valt de aansprakelijkheid van de ouders natuurlijk weg. Als het kind "de jaren des on-

derscheids" nog niet bereikt heeft, zijn de ouders aansprakelijk van zodra er een objectieve fout

werd gepleegd door het kind. Overigens kan het kind, als het schuldbekwaam is en in regres door

53

215Dit vermoeden moet weerlegd worden, zelfs door de ouder zonder hoederecht en zelfs wanneer het kind onder toezicht stond van een leraar.

214Zo'n ouder kan natuurlijk veel gemakkelijker aantonen dat hij een goede opvoeding en een voldoende toezicht heeft uitgeoefend.

213Adoptiefouders kunnen hun aansprakelijkheid echter ontlopen door te bewijzen dat het kind een gebrekkige opvoeding heeft gekregen vóór de adoptie.

zijn ouders wordt aangesproken, het aansprakelijkheidsvermoeden van 1384 lid 2 niet inroepen te-

gen zijn ouders: dit vermoeden kan enkel derden tot voordeel strekken.

C. Aansprakelijkheid van onderwijzers en ambachtslieden voor leerlingen en leerjongens [314]

Voor onderwijzers en ambachtslieden geldt hetzelfde aansprakelijkheidsvermoeden als voor de ouders.

Ook hier is men aansprakelijk van zodra er een objectief onrechtmatige fout werd gepleegd als de leer-

ling schuldonbekwaam is. En ook hier gaat het om een weerlegbaar vermoeden: als de leraar inderdaad

een goed toezicht uitoefende (of als de handeling zo snel gebeurde...), dan gaat hij vrijuit.

Voor de toepassing is vereist

� dat er onderwijs wordt verstrekt, al wordt dit ruim geïnterpreteerd216

� dat de schade werd veroorzaakt terwijl de leerling onder toezicht stond

� dat er schade wordt berokkend aan derden; schade die de leerling aan zichzelf of aan de toezicht-

houdende leraar toebrengt, valt niet onder 1384, lid 4217

De rechtspersoon die het onderwijs inricht (bijvoorbeeld een school), kan niet beschouwd worden als

onderwijzer in de zin van 1384 lid 4. Die rechtspersoon is echter wel aansprakelijk voor de fout van

zijn aangestelden (de onderwijzers), zodat 138 lid 3 en lid 4 gecumuleerd kunnen worden en de school

toch aansprakelijk is. Gaat het om officieel onderwijs, dan worden de onderwijzers trouwens be-

schouwd als organen van de inrichtende macht, zodat de school rechtstreeks aansprakelijk is op grond

van 1382.

Onderwijzers in het vrije onderwijs worden beschouwd als werknemers en genieten van de bescher-

ming van Art. 18 W.A.O. Het Hof van Cassatie heeft echter geoordeeld dat dit artikel het vermoeden

van aansprakelijkheid van de onderwijzer niet opheft. Met andere woorden: de onderwijzer in kwestie

moet nog steeds bewijzen dat hij zich niet schuldig heeft gemaakt aan bedrog, zware schuld of veel

voorkomende lichte schuld vooraleer hij vrijgesteld wordt van aansprakelijkheid.

D. Aansprakelijkheid van aanstellers voor hun aangestelden [318]

Het vermoeden van Art. 1384 lid 3 dat aanstellers verantwoordelijk zijn voor de schade van de aange-

stelden, is onweerlegbaar. De aansteller kan er enkel onderuit komen door aan te tonen dat niet aan de

toepassingsvoorwaarden werd voldaan218. De toepassingsvoorwaarden zijn:

� Een band van aanstelling of ondergeschiktheid:

De kwalitatief aansprakelijke moet gezag hebben over de aangestelde en hem (potentieel) bevelen

kunnen geven219, al belet dit niet dat de aangestelde een ruime professionele vrijheid kan hebben.

Deze band van ondergeschiktheid zal meestal voortvloeien uit een contract, al is het ook aanvaard

bij een chirurg ten opzichte van een verpleegster, een eigenaar van een auto ten opzichte van de

bestuurder, enz.220 Overigens worden de organen van een rechtspersoon niet beschouwd als aange-

stelden: onrechtmatige daden van de organen van een rechtspersoon vallen onder 1382.

54

220Zo'n band van toezicht en ondergeschiktheid bestaat niet tussen bisschop en pastoor omdat de bisschop volgens het kerkelijk recht geen pastorale bevelen kan geven aan de pastoor.

219Het volstaat dat er een schijn van gezag en toezicht bestaat voor een vertrouwende derde, bijvoorbeeld door misleidende reclame.

218De onweerlegbaarheid steunde op de vermoede fout bij de keuze van de aangestelde. Thans komt het echter neer op een solvabiliteitsgarantie.

217De leraar kan natuurlijk wel aangesproken worden op grond van 1382 als hem een persoonlijke fout treft.

216Alle mogelijke vormen van onderwijs (van kleuterschool tot universiteit tot privé-onderwijs), maar er moet wel iets geleerd worden (een jeugdleider of bewaker valt hier niet onder).

� De aangestelde moet zelf aangesproken kunnen worden op grond van 1382

In principe is de aansteller maar aansprakelijk als de aangestelde een toerekenbare onrechtmatige

daad heeft gepleegd waarvoor hij persoonlijk op grond van 1382 kan worden aangesproken. De

aansteller wordt in sommige gevallen (waarin de aangestelde niet persoonlijk verantwoordelijk is)

echter óók aansprakelijk geacht:

� als de aangestelde een geesteszieke is (dan volstaat een objectief onrechtmatige daad)

� als de aangestelde als werknemer beschermd wordt door Art. 18 W.A.O.

� als de aangestelde zelf op zijn beurt kwalitatief aansprakelijk is, bijvoorbeeld als leerkracht

� als de aangestelde niet nader kan geïdentificeerd worden

� De onrechtmatige handeling moet gesteld zijn tijdens de periode van aanstelling en er verband mee houden

Dit verband mag echter louter indirect of occasioneel zijn. Alleen als de aangestelde echt buiten

zijn bediening handelde221, zonder toestemming en voor eigen rekening, zal de aansteller niet aan-

sprakelijk worden gehouden.

De aansprakelijkheid van de aansteller kan echter verminderd worden. Als de benadeelde kennis

had moeten hebben van het "buiten de bediening optreden" van de aangestelde, dan verdwijnt de

aansprakelijkheid van de aansteller omdat niet aan de voorwaarden van 1384 lid 3 wordt voldaan.

Als de benadeelde kennis had kunnen hebben van het bedrieglijk optreden, dan vermindert de aan-

sprakelijkheid van de aansteller.

� De schade moet berokkend zijn aan een derde.

Schade berokkend aan de aansteller of aangestelde valt hier dus niet onder.

Overigens kan de aangestelde zijn persoonlijke aansprakelijkheid van 1382 niet doen verdwijnen

door de kwalitatieve aansprakelijkheid van zijn aansteller in te roepen. Art. 1384, lid 3 kan im-

mers enkel door derden worden ingeroepen.

E. Samenloop, coëxistentie en cumul [326]

� Er is samenloop van aansprakelijkheidsregelingen als een kwalitatief aansprakelijke meerdere keren

wordt aangesproken, bijvoorbeeld op grond van 1382 én op grond van 1384.

� Er is (passieve) coëxistentie als de benadeelde zowel de kwalitatief aansprakelijke aanspreekt als de

persoon die de onrechtmatige daad heeft gepleegd. Als de benadeelde met succes beiden zou kun-

nen aanspreken, maar enkel de kwalitatief aansprakelijke veroordeeld wordt, kan deze altijd in re-

gres terugvorderen van de persoon die de onrechtmatige daad heeft gepleegd (!).

� De aansprakelijkheidsregelingen van 1384 kunnen gecumuleerd worden:

� Horizontale cumul:

� van samenloop: éénzelfde persoon die kwalitatieve aansprakelijk is in meerdere hoedanighe-

den (bijvoorbeeld de ouder die ook leraar is van een kind)

� van coëxistentie: twee personen die tegelijk kwalitatief aansprakelijk zijn voor eenzelfde

handeling (bijvoorbeeld leraar én ouder voor de handeling van een kind)

55

221De bank blijft als aansteller verantwoordelijk als een bankbediende tijdens de kantooruren in het kantoor van zijn bank louche z aakjes doet met het geld van de cliënten.

� Verticale cumul: iemand is kwalitatief aansprakelijk voor iemand anders die op zijn beurt óók

kwalitatief aansprakelijk voor nog een ander

F. Een praktijkvoorbeeld

Stel dat een kind tijdens de speeltijd de arm van een schoolkameraadje breekt.

� Kan het kind worden aangesproken?

� Nee, als het jonger is dan zeven jaar, want nog niet schuldbekwaam.

� Ja, als het ouder is dan zeven jaar.

Probleem is dan echter dat het kind niet procesbekwaam is, dit wil zeggen dat het niet voor de

rechter kan verschijnen. Je kan echters de ouders of de voogd voor de rechter dagen, omdat die

het vermogen van het kind beheren. Maar meestal heeft een kind geen eigen vermogen...

� Is iemand kwalitatief verantwoordelijk?222

� de ouders van het kind: zij kunnen hun aansprakelijkheid echter ontlopen door te bewijzen dat

ze een goede opvoeding hebben gegeven en dat ze geen toezicht konden houden omdat het

kind op school was...

� de leraar:

� persoonlijk, op grond van 1382, omdat hij geen goed toezicht hield

Dit is echter een moeilijk bewijs.

� kwalitatief, op grond van 1384 lid 4, als leerkracht

Dit bewijs is makkelijker, want 1384 lid 4 kent een vermoeden van aansprakelijkheid.

� hij kan echter altijd het tegenbewijs leveren op grond van Art. 18 W.A.O.

� de school: je kan die niet aanspreken als onderwijzer in de zin van 1384 lid 4. Je kan die echter

wel aanspreken op grond van 1384 lid 3, namelijk als aansteller van de leerkracht. Dat de leer-

kracht veel kans maakt om Art. 18 W.A.O. in te kunnen roepen, doet hier niet ter zake.

§ 2. Aansprakelijkheid voor zaken en dieren die men onder zich heeft [327]

Zoals hierboven al werd gezegd, beschouwt de rechtspraak Art. 1384 lid 1 als een algemene kwalitatieve

aansprakelijkheid voor zaken. Die zaken moeten echter een gebrek vertonen vooraleer de bewaker ervoor

verantwoordelijk kan worden gesteld223. Onder “zaken” wordt hier zowel roerende als onroerende, gevaar-

lijke én ongevaarlijke zaken verstaan. Aldus wordt Art. 1384 lid 1 een "vangnet" voor alle schade veroor-

zaakt door zaken waarvoor er geen speciale regelingen bestaan224.

Het is niet altijd even duidelijk of de schade te wijten is aan een persoonlijke fout (1382) of aan een gebrek

in een zaak (1384 lid 1). Bij twijfel doet men er dan goed aan beide juridische gronden in te roepen.

56

224Zulke speciale regelingen zijn Art. 1385 en 1386 B.W., de W.A.M., de wet in verband met de productaansprakelijkheid, ...

223 In Frankrijk is dit bewijs van een gebrek in de zaak niet nodig en volstaat het om te bewijzen dat de zaak schade heeft veroorza akt. Zo is in Frankrijk een voetbalclub aansprakelijk voor debal waarmee er gespeeld wordt. In België is de club enkel aansprakelijk als er een fout in de bal zit...

222Dan maakt het trouwens niet uit hoe oud het kind is (met andere woorden: maakt het niet uit of het kind schuldbekwaam is), want dan volstaat een objectief onrechtmatige daad.

A. De algemene aansprakelijkheid voor zaken die men onder zijn bewaring heeft [328]

De bewaarder van een zaak heeft een onweerlegbaar vermoeden van aansprakelijkheid225 voor zaken

onder zijn bewaring. Hij kan zich hier enkel aan onttrekken door te bewijzen

� dat de zaak geen gebrek vertoonde

� dat het gebrek niet in oorzakelijk verband stond met de schade

� dat de benadeelde (of een derde) mee verantwoordelijk is voor de schade226

(dit leidt tot gedeelde aansprakelijkheid)

Deze aansprakelijkheidsregeling kan enkel worden ingeroepen in het voordeel van personen die schade

hebben geleden door die gebrekkige zaak. Zij moeten het gebrek in de zaak bewijzen, en mogen hier-

voor alle bewijsmiddelen gebruiken omdat het om een bewijs van een feitelijke toestand gaat. Overi-

gens moet men niet bewijzen wat de oorsprong van het gebrek is227.

De toepassingsvoorwaarden voor Art. 1384, lid 1 zijn:

� De kwalitatief aansprakelijke moet een bewaarder zijn van de zaak. Dat wil zeggen dat hij de zaak

voor eigen rekening gebruikt, met de mogelijkheid er controle en toezicht op uit te oefenen. Tel-

kens moet in concreto worden nagekeken wie de bewaarder is228. Als er meerdere bewaarders zijn,

dan zijn die elk in solidum aansprakelijk.

� De zaak moet een gebrek vertonen. Dit gebrek is een “abnormaal kenmerk” van de zaak.

� Met abnormaal wordt bedoeld dat de zaak ongeschikt wordt voor normaal gebruik.

� Wat met kenmerk bedoeld wordt, is heel wat moeilijker want erg casuïstisch bepaald.

� Blijkbaar moet een kenmerk een zekere verbondenheid vertonen met de zaak, want

slechts toevallige, extrinsieke en voorbijgaande zaken (zoals wat keien op een voetpad, een

stukje ijzer op een weg) worden niet als “kenmerk” beschouwd.

� Worden wel aanvaard: dierlijk vet op een weg, een gladde vloer van een winkel, een kapot-

te paal die op de weg is gevallen, een grote steen in de grond, ...

� Het kenmerk moet ook moeilijk waarneembaar zijn voor een “voorzichtige bezoeker”.

B. De aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren [337]

Volgens Art. 1385 kunnen zowel de eigenaar als diegene die zich van het dier bedient229 aansprakelijk wor-

den gesteld voor de schade veroorzaakt door dat dier, of het nu onder bewaking stond of ontsnapt

was.

Zo’n niet-eigenaar is aansprakelijk als hij het meesterschap over het dier had; of hij die macht voor

57

229Er is wel vereist dat het dier een bewaker kan hebben; Art. 1385 is dus niet van toepassing op wilde dieren (bv. in een bos).

228Zo kan een aangestelde de bewaarder zijn als hij de zaak voor eigen doeleinde aanwendt. Als hij echter voor rekening van zijn aansteller werkt, is die laats te de bewaarder. Zo wordt dehuurder van een huis de bewaarder geacht als hij voor het "kleine onderhoud" van het huis moet instaan en een niet-herstelde dak goot op het hoofd van een voorbijganger valt... Ook de overheid wordt als bewaarder beschouwd voor haar wegen en rivieren.

227Als het gebrek te wijten is aan de fout van een derde, kan de bewaarder van de zaak zich echter op hem verhalen.

226Bijvoorbeeld een onoplettende chauffeur die een grote steen op een weg niet ziet liggen. Overigens: als er een gebrek in de zaak is, haalt het inroepen van overmacht niets uit.

225Vroeger hield Art. 1384 lid 1 een vermoeden van schuld (namelijk schending van de zorgvuldigheid) in. Nu houdt dit lid echter een objectieve aansprakelijkheid in. Dit kan problemenopleveren voor een eventuele samenloop van buitencontractuele en contractuele vordering. Zoals vermeld op pagina 44, is voor zo’n samenloop vereist dat de schade niet ontstaan isdoor een slechte uitvoering van een contract, maar integendeel door een schending van de zorgvuldigheidsregel. En net die zorgvuldigheidsregel zit niet langer in lid 1, zodat men nogmoeilijk contractueel én tegelijk buitencontractueel (op grond van 1384 lid 1) kan vorderen.

eigen rekening uitoefent of niet, maakt niet uit230. Of de eigenaar zijn meesterschap aan een derde

heeft overgemaakt, is dus een feitenkwestie — zo kunnen bijvoorbeeld ook twee personen tegelijk het

meesterschap hebben over een dier (bijvoorbeeld een ruiter en een instructeur).

Art. 1385 bevat een onweerlegbaar vermoeden van schuld ten laste van de bewaker. De benadeelde moet

enkel aantonen dat er een oorzakelijk verband bestaat tussen het gedrag van het dier en de veroor-

zaakte schade — hij moet dus niet bewijzen dat er een fout in de bewaking was of dat het dier zich

abnormaal gedroeg. De bewaker kan zijn aansprakelijkheid echter ontlopen door aan te tonen dat er

toeval of overmacht was òf dat de schade mee veroorzaakt is door een fout van het slachtoffer (of

derde).

C. De aansprakelijkheid voor schade berokkend door de instorting van gebouwen [341]

Art. 1386: “De eigenaar van een gebouw is aansprakelijk voor de schade veroorzaakt door de instorting

ervan, wanneer deze te wijten is aan een verzuim van onderhoud of een gebrek in de bouw.”

� gebouw is elke constructie die in / op grond / water is gebouwd of erop steunt

� instorting is een totale of gedeeltelijke instorting, verzakking of afbrokkeling van het gebouw231, zo-

lang die maar veroorzaakt is door een verzuim van onderhoud of een gebrek in de bouw

Enkel de eigenaar is aansprakelijk, zelfs als hij niet de bewaarder is van het gebouw en zelfs als hij geen

schuld heeft aan het verzuim van onderhoud of het gebrek in de bouw. Hij kan de échte schuldigen

natuurlijk wel in regres aanspreken.

Art. 1386 houdt dus geen schuldaansprakelijkheid in232. De eigenaar kan zich enkel van zijn aansprake-

lijkheid bevrijden door aan te tonen dat de schade door instorting veroorzaakt is door iets anders dan

onderhoudsverzuim of gebrek in de bouw, bijvoorbeeld door overmacht of eigen fout van het

slachtoffer233.

Het volstaat dus om te bewijzen

� dat de verweerder eigenaar is van het gebouw

� dat de schade te wijten is aan instorting

� dat deze instorting het gevolg is van een gebrek in de bouw of een slecht onderhoud

58

233Als er een samenloop is van fout van het slachtoffer en bv. gebrek in de bouw, dan zal de aansprakelijkheid van de eigenaar niet volledig verdwijnen.

232Als de eigenaar strafrechtelijk wordt vrijgesproken voor onvrijwillige slagen en verwondingen, dan kan hij dus nog steeds op grond van 1386 aansprakelijk worden gesteld.

231Worden zo aanvaard onder Art. 1386 te vallen: het uitvallen van een vensterraam door corrosie en het instorten van een schoorste en.

230Ook een aangestelde van de eigenaar kan dus aansprakelijk zijn als hij op het ogenblik van de feiten toezicht en controle op het dier had.

HOOFD XIII SCHADE

Afdeling 1 Begrip en kenmerken van schade [345]Schade is het verlies van een patrimoniaal of extrapatrimoniaal voordeel.

De voorwaarden zijn:

� Het belang moet rechtmatig zijn. Twee bijzondere gevallen hierbij zijn234:

� Schadevergoedingseisen van concubinerenden

Zij werden lange tijd uitgesloten van schadevergoeding wegens geen rechtmatig belang. Momen-

teel is dit sterk gemilderd en kunnen zij toch vrij gemakkelijk schadevergoeding krijgen235.

� Schadevergoedingseisen tegen artsen wegens mislukte vrijwillige zwangerschapsonderbreking of sterilisatie:

Hierbij is het niet zozeer de vraag of er wel een rechtmatig belang is; eerder is het de vraag of de ge-

boorte van een kind als “schade” kan beschouwd worden én of er wel een oorzakelijk verband is

tussen “schade” en de onrechtmatige daad van de arts

� De schade moet zeker bestaan. Dat wil zeggen dat ze niet op loutere veronderstellingen mag steunen.

� zeker ≠ actueel: ook toekomstige schade wordt in aanmerking genomen, zolang die maar zeker is.

Om dit strenge criteria van zekerheid te verminderen

� neemt men ook gemiste kansen aan236. Hierbij wordt alleen een percentage van de gemiste

winst vergoed, naargelang de grootte van de kans (al kan de kans ook 100% zijn)

� kan de rechter de schade eventueel ex aequo et bono berekenen, al moet hij dan motiveren

waarom hij de schade zò begroot en niet op de manier voorgesteld door de partijen

� zeker ≠ zekere begroting: schade die niet zeker kan worden begroot, bestaat óók.

� De eiser moet de schade persoonlijk hebben geleden. Dit hangt nauw samen met het vereiste van een

“eigen belang” om een rechtsvordering in te stellen (Art. 17 Ger. W.). Zo’n eigen belang is alles wat aan

iemands materiële of morele goederen raakt — zoals vermogen, eer en goede naam.

Schade toegebracht aan de individuele of collectieve belangen van de leden van een rechtspersoon (of

schade aan het algemeen belang) komen niet in aanmerking. Uitzonderingen hierop zijn:

� beroepsverenigingen kunnen schadevergoeding eisen voor schade aan het beroepsbelang

� instellingen van openbaar nut en anti-racisme verenigingen

59

236Zoals de kans om universitaire studies te beginnen, de kans om géén beenamputatie te moeten hebben ondergaan, de kans om onderhoudsgeld te krijgen, ...

235Toch is het in dit verband nog steeds beter om getrouwd te zijn, al was het maar om een schadevergoeding voor langere termijn te krijgen omdat de rechter een prognose moet makenvan hoe lang men nog ten laste zou geweest zijn van de echtgenoot. Getrouwd zijn geeft immers stabielere en langere relaties dan losse verhoudingen en samenwonen.

234Een rechtmatig belang bestaat bijvoorbeeld voor een klooster ten opzichte van de non die haar arbeidsinkomen altijd afstond aan de gemeenschap...

Afdeling 2 Soorten schade [352]� zowel geleden verlies als gederfde winst

� de schade moet — in tegenstelling tot contractuele schade — niet voorzienbaar zijn

� zowel morele als materiële schade237:

� morele (extrapatrimoniale) schade treft het slachtoffer in zijn (pychisch én fysiek) welbehagen, zijn

genegenheid en samenzijn met geliefden

� materiële schade omvat zowel patrimoniale als lichamelijke schade

� patrimoniale schade of vermogensschade is schade berokkend aan een vermogensbestanddeel

� lichamelijke schade is de schending van iemands fysieke integriteit

� zowel rechtstreekse als onrechtstreekse schade:

� rechtstreekse schade is schade die door het slachtoffer zelf geleden wordt238

� onrechtstreekse schade is schade die anderen ondervinden door de rechtstreekse schade

� de echtgeno(o)t(e) voor de materiële en morele schade, zelfs als het slachtoffer nog leeft

� vader en moeder, inwonende kinderen, eventueel zelfs broers, zussen, ...

� en zelfs de werkgever, als die bijvoorbeeld een vervanger moest zoeken...

60

238De erfgenamen van het slachtoffer kunnen de rechtstreekse materiële schade vorderen omdat die deel is van de nalatenschap. Willen de erfgenamen ook de morele schade opeisen diehet slachtoffer zelf geleden heeft, dan moet dat slachtoffer na het ongeval nog tot bewustzijn zijn gekomen...

237Rechtspersonen kunnen natuurlijk geen lichamelijke schade lijden. Zij kunnen echter wel morele schade lijden, want ook zij hebbe n recht op een goede naam.

HOOFD XIV HET OORZAKELIJK VERBAND

Afdeling 1 Begrip en kenmerken [356]In het algemeen kan men stellen dat er een causaal verband is als de schade zich in concreto niet (of niet in

die mate) zou hebben voorgedaan als er geen fout was geweest. Hierbij wordt er geen verder selectie van

fouten gemaakt: élke fout die een noodzakelijke voorwaarde is voor de schade, leidt tot aansprakelijkheid, of

die fout nu veel of weinig belang heeft in het tot stand komen van de schade. Om uit te maken of iets een

noodzakelijke voorwaarde is voor de schade, moet de rechter de feiten reconstrueren terwijl hij de fout

wegdenkt239. Als de schade dan óók optreedt, dan is de fout geen noodzakelijke voorwaarde...

Het causaal verband blijft echter een feitenkwestie waarover de bodemrechter autonoom beslist — even-

tueel in laatste instantie geverifieerd door het Hof van Cassatie.

De Belgische rechtspraak volgt dus de equivalentieleer. Die houdt in dat het causaal verband geconcretiseerd

wordt240, met andere woorden: men gaat uit van het schadegeval zoals dat zich in concreto heeft voorgedaan.

De rechter mag, behalve de fout, de andere omstandigheden niet zomaar wegdenken241.

Het Hof van Cassatie volgt deze regel echter niet altijd zelf. In een bepaald geval (waarbij een auto door

een fout op de linkerrijstrook belandde, een tegenligger niet meer kon remmen en er tegen botste) vond

het Hof dat er géén causale band was omdat de schade zich óók zou hebben voorgedaan als de eerste auto

daar rechtmatig (zonder fout) had gestaan...

Deze "rechtmatig alternatief" leer gaat natuurlijk veel te ver: je kunt je altijd wel een situatie inbeelden

waarbij de schade zich óók zou hebben voorgedaan door een rechtmatige gedraging. Volgens deze leer

wordt de rechter immers niet gevraagd om de situatie in concreto voor te stellen (met weglating van de

fout), maar wordt hij geacht zich de situatie voor te stellen waarbij de handeling niet-foutief is.

Waarschijnlijk besliste het Hof zo om de equivalentieleer in te perken. Deze leer — die zeer vrijgevig is

naar de slachtoffers toe — leidt immers tot een zeer ruim causaliteitsbegrip242.

Afdeling 2 Het causaliteitsverbrekend effect van interveniërende factoren§ 1. Fout van het slachtoffer of van anderen en toevallige of bijzondere omstandigheden

A. Meerdere fouten [363]

� Wanneer meerdere fouten243 de volledige schade doen ontstaan, is elk van de aansprakelijken in soli-

dum gehouden tot vergoeding van de hele schade.

� Bij gemeenschappelijke fout is er zelfs hoofdelijkheid tussen de aansprakelijken.

Hierbij is er echter geen sprake van een causaliteitsverbrekend effect; er is enkel een verdeling van de

schadeplichtigheid tussen de schadeveroorzakers. De verdeling gebeurt volgens de weerslag van elk van

de fouten op de schade, en houdt dus geen rekening met de zwaarte van de fouten op zich.

61

243of andere aansprakelijkheidsgronden

242- Je zou bijvoorbeeld veroordeeld kunnen worden omdat een dief een ongeval heeft veroorzaakt met de auto die je ongesloten hebt achtergelaten.- Een ander geval doet zich voor als je iemand aanrijdt, waarna die persoon in het ziekenhuis besmet wordt met AIDS door een blo edtransfusie...- En wat als je iemand verkracht en het daaruit geboren kind tijdens zijn leven schade veroorzaakt aan derden?

241Zo mag de rechter bij het beoordelen van een aanrijding op een kruispunt, niet wegdenken dat op dat kruispunt een inhaalverbod g eldt...

240Dit in tegenstelling tot de leer van de adequate oorzaak in Duitsland. Die houdt alleen rekening met fouten die normaliter aanleiding kunnen geven tot schade.

239Als de fout nu net ligt in een verzuim, dan zal de rechter de gedachtenoefening maken dat de verzuimde handeling wél wordt gesteld.

B. Eigen fout van het slachtoffer [364]

Als het slachtoffer door een fout de schade heeft helpen ontstaan, dan zal hij niet vergoed worden voor

zijn eigen aandeel in die schade. Dit is dus wel degelijk een causaliteitsverbrekend effect.

De derden blijven echter in solidum verantwoordelijk voor de hele schade, met aftrek van het deel dat

het slachtoffer zelf moet dragen244. Overigens kan zo'n derde de eigen aansprakelijkheid van het

slachtoffer inroepen tegen onrechtstreeks benadeelden.

Opgelet: als het slachtoffer door een niet-foutieve handeling de schade mee heeft veroorzaakt, dan moet

hij niet opdraaien voor zijn eigen aandeel in de schade. Dan is er dus géén causaliteitsverbrekend effect.

In dit verband is er soms echter betwisting als er sprake is van risico-aanvaarding (zich vrijwillig in een

risicovolle situatie begeven). Men onderscheidt hierin drie gevallen:

� men begaat een fout door het risico te aanvaarden

bv. meerijden met een kennelijk dronken chauffeur

men blijft verantwoordelijk voor zijn eigen aandeel

� men begaat géén fout door het risico te aanvaarden

bv. iemand redden uit een brandend voertuig

diegene die het ongeval heeft veroorzaakt, blijft integraal aansprakelijk

� men begaat geen fout door het risico te aanvaarden, maar geen enkele derde begaat evenmin een fout245...

bv. sportwedstrijden

men blijft verantwoordelijk voor de eigen schade

C. Overmacht [367]

� Als alléén overmacht kan ingeroepen worden als oorzaak van de schade, dan ontstaat er geen aan-

sprakelijkheid omdat er geen fout is van om het even wie246.

� Vanaf het moment dat er naast de overmacht ook andere fouten kunnen ingeroepen worden die

in causaal verband staan met de schade, dan is er géén causaliteitsverbrekend effect meer.

D. Voorbeschiktheid van het slachtoffer (zwak hart, hemofilie, ...) [368]

Als het slachtoffer een zekere "voorbeschiktheid tot schade" heeft, dan heeft dit géén causaliteitsverbre-

kend effect. Als je dus iemand met een zwak hart doet verschrikken en die persoon daaraan sterft, dan

ben je wel degelijk verantwoordelijk.

Voorbeschiktheid kan echter wel een invloed hebben op de begroting van de schade.

Hier kan men drie hypotheses onderscheiden:

� het slachtoffer bevond zich al in verminderde toestand vóór de handeling

bv. iemand wordt 100% werkonbekwaam, maar was dat al voor 30%

men is slechts gehouden tot schadevergoeding van de bijkomende schade, in casu 70%

62

246Het is onjuist om hier te zeggen dat er geen aansprakelijkheid ontstaat omdat er geen causale band is .

245Om te beoordelen of iemand (het slachtoffer of een derde) een fout maakt tijdens een sport(wedstrijd), hanteert men het pater familias-concept.

244Als twee auto's tegen elkaar botsen en beide bestuurders in fout zijn, dan zullen ze percentsgewijs elkaars schade moeten betalen. Als bestuurder A 100.000 BEF schade heeft en voor10% verantwoordelijk wordt geacht en bestuurder B voor 200.000 BEF schade heeft en voor 90% verantwoordelijk is, zal A 20.000 BEF en B 90.000 BEF moeten betalen.

� het slachtoffer had slechts een voorbeschiktheid vóór de handeling

volledige schadevergoeding, op voorwaarde dat het slachtoffer vóór de handeling

de consequenties van zijn voorbeschiktheid nog niet had ondergaan

� het slachtoffer vóór de handeling al een kwaal of schade, maar die was nog in evolutie

bij de begroting houdt men hiermee rekening

E. Opslorping door de zware fout van een mede-veroorzaker

Soms wordt — voorzichtig — aangenomen dat de lichte fout van een derde "opgeslorpt" wordt door

de zware fout van een andere derde (of van het slachtoffer zelf). Cassatie treedt dit niet echt bij, al

verdeelde het Hof in een bepaald geval de schade als 99% tegenover 1%, hetgeen in feite neerkomt op

opslorping...

§ 2. De zelfstandige juridische oorzaak als causaliteitsverbrekende factor [370]

Een andere manier om de equivalentieleer in te perken is door aan te nemen dat er geen verband bestaat

tussen een fout van de ene en uitgaven die een ander moet doen op grond van een wettelijke of contractuele

verplichting, zelfs als de door die fout veroorzaakte schade de concrete aanleiding was voor het in werking

treden van die wettelijke of contractuele verplichting. Voorbeelden zijn:

� de stad die wettelijk verplicht wordt om de kosten te dragen om een schip te bergen dat gezonken is

door een besturingsfout

� de elektriciteitsmaatschappij die contractueel verplicht wordt om de kosten te dragen voor de herstel-

ling van een elektriciteitspaal die geramd werd door een auto

� diegene die een brand door zijn fout veroorzaakte, moet niet opdraaien voor de schade die brandweer-

mannen hebben opgelopen bij het blussen van die brand

Deze ontwikkeling werd in de rechtsleer echter niet goed onthaald omdat zij een te belangrijke afwijking in-

hield op de equivalentieleer. In de Cassatie-arresten van 1984 en 1985 volstond het blijkbaar niet meer dat

een bepaalde uitgave of prestatie haar juridische oorzaak vindt in een contractuele, reglementaire of wet-

telijke verplichting om de causaliteit te doorbreken.

In 1988 veranderde het Hof van Cassatie echter weer van koers. Nu stelde ze dat de causaliteit kan door-

broken worden door een eigen juridische oorzaak (zoals een verplichting uit wet of contract), behalve als

die juridische oorzaak "secundair is" ten opzichte van de verplichting van de dader om de veroorzaakte

toestand te doen ophouden. Hierdoor werd de tussentijdse ontwikkeling van 1984-1985 weer terugge-

draaid en wordt de zelfstandige juridische oorzaak dus wel degelijk aanvaard als causaliteitsverbrekend effect.

De rechtsleer blijft echter de voorkeur geven aan de cassatieleer van 1984-1985 omdat het "secundaire" cri-

terium erg onzeker is. Overigens komen er steeds meer gevallen waarin men ingaat tegen de Cassatie-

rechtspraak en men aan de overheid de mogelijkheid geeft om de verplichte kosten terug te halen bij de

veroorzaker van de fout.

63

HOOFD XV DE VERGOEDING VAN DE SCHADE

Afdeling 1 Het principe van de volledige schadeloosstelling§ 1. Omvang van de schadevergoeding

A. Integrale schadeloosstelling [376]

Als aan de voorwaarden van aansprakelijkheid voldaan is247, dan heeft de benadeelde recht op een inte-

grale vergoeding van de schade; niet meer, maar ook niet minder — en dit ongeacht de zwaarte van de

fout. Het slachtoffer moet dankzij de schadevergoeding teruggeplaatst worden in de situatie waarin

hij zich had bevonden moest de schade niet zijn opgetreden.

� De benadeelde kan herstel in natura vragen als dit geen rechtsmisbruik oplevert248.

� Als herstel in natura niet mogelijk is, dan moet de schadeloosstelling bij equivalent gebeuren, dit is

door middel van een vervangende schadevergoeding in geld.

B. Toepassingsmodaliteiten [377]

De rechter moet zich stellen op de dag van zijn uitspraak249 om de schadevergoeding te berekenen.

Hierbij moet hij dus óók rekening houden met inflatie en valutakoersen250.

Er is echter heel wat casuïstiek rond de vraag met welke gebeurtenissen (na schadegeval, maar vóór

zijn uitspraak) de rechter al dan niet rekening moet houden. De algemene regel is dat de rechter géén

rekening mag houden met gebeurtenissen die vreemd zijn aan de onrechtmatige daad en de schade.

Voorbeelden van gebeurtenissen waar de rechter wél rekening mee moet houden:

� de ziekte die verergerd is

� verandering van werk na een ongeval, maar nu beter vergoed worden

� het overlijden van diegene die een vordering had ingesteld wegens morele schade na een ongeval251

� een beschadigd goed dat toch tegen de originele waarde kan verkocht worden

Voorbeelden van gebeurtenissen waar de rechter géén rekening mee mag houden:

� het huwelijk van een slachtoffer

� de handelszaak die door grote inspanningen van de overlevende echtgenoot even goed draait

� het arbeidsongeschikte slachtoffer dat door extreme inspanningen toch een inkomen verwerft252

Wanneer de schade nog in evolutie is en een definitieve begroting niet mogelijk is, dan zal de rechter

een provisionele schade toekennen. Hij kan trouwens ook een regeling ontwerpen waarbij er op regel-

matige tijdstippen een (geïndexeerd) bedrag wordt uitbetaald, om zo beter rekening te kunnen hou-

den met wijzigingen in de situatie van het slachtoffer.

64

252Er is een gelijkenis tussen deze twee gevallen en de verkoop van een beschadigd goed tegen de originele prijs. Waarschijnlijk is voor deze oplossing gekozen omdat in de laatste tweegevallen veel inspanning nodig was om het resultaat te bereiken. Je kan die mensen daar toch maar moeilijk voor straffen door mi nder schadevergoeding toe te kennen...

251De erfgenamen krijgen dan de schadevergoeding van het moment van het ongeval tot aan de dood van de erflater.

250Hij mag hier géén rekening mee houden bij niet-nakoming van contractuele en wettelijke verbintenissen die van bij de aanvang in geld zijn uitgedr ukt (cf. infra).

249Zelfs als het proces na Cassatie werd doorverwezen naar een andere rechtbank, moet de rechter die regel eerbiedigen en de schade begroten op de dag van zijn eigen uitspraak.

248Vergoeding in natura kan ook tegen de overheid worden gevraagd, zolang dit geen problemen geeft in verband met de scheiding der machten en continuïteit van de openbare dienst.Concreet gezien komt dit erop neer dat de benadeelde slechts beslag kan leggen op de in Art. 1412bis Ger. W bepaalde goederen.

247Aanwezigheid van fout of een andere aansprakelijkheidsgrond, schade en causaal verband.

Bovendien kan de rechter een vergoedende intrest toekennen als er bijkomend schade wordt geleden als

de betaling wordt uitgesteld253. Hij bepaalt zelf wanneer die intrest begint te lopen, al kan ze nooit

verschuldigd zijn voor een periode die voorafgaat aan het ontstaan van de schade254. Mits motivering

kan de rechter de berekening van de partijen verwerpen en zelf de vergoedende intrest bepalen ex ae-

quo et bono.

Opgelet: vergoedende intresten maken integraal deel uit van de schadevergoeding en moeten onder-

scheiden worden van de moratoire intresten, die bedoeld zijn om laattijdige betaling van een gerechte-

lijke schadevergoeding te vergoeden. Zulke intresten beginnen te lopen vanaf de datum van de gerech-

telijke uitspraak; hun termijn wordt dus niet door de rechter bepaald.

Op het slachtoffer rust de verplichting (eigenlijk last) om de schade te beperken. Dit houdt in dat de

benadeelde alle redelijke maatregelen moet nemen die van een redelijk en voorzichtig persoon worden

verwacht. Dit houdt onder meer in dat er bewarende maatregelen worden genomen, dat men zich

medisch laat behandelen als er geen bijzonder risico is255, dat men tijdig de schade herstelt om ze niet

te laten verergeren, ... Wanneer deze verplichting niet wordt nageleefd, is dit een fout van de benadeelde

en leidt dit tot gedeelde aansprakelijkheid.

§ 2. Begroting van de vergoedingA. Aantasting van de fysieke integriteit van het slachtoffer [384]

Aantasting van iemands fysieke integriteit geeft meestal aanleiding tot morele én materiële schade:

� Morele schade kan moeilijk worden berekend, zodat de rechter haar naar billijkheid zal schatten. In

concreto passen de rechtbanken richttarieven toe die zijn opgesteld door verenigingen van rechters.

� Bij de berekening van materiële schade houdt men rekening met invaliditeit en arbeidsongeschiktheid.

� invaliditeit is het percentage waarin het slachtoffer minder goed dan normaal functioneert in

het dagelijkse leven

� arbeidsongeschiktheid is de verminderde economische waarde van het slachtoffer op de

arbeidsmarkt

Arbeidsongeschiktheid leidt niet altijd tot inkomensverlies, zodat inkomensverlies niet de enige

maatstaf is om de volledige schade te bepalen. Het slachtoffer kan immers invalide zijn voor een

lichamelijke functie die hij toch niet nodig heeft voor zijn beroep. Invaliditeit, inkomensverlies en

arbeidsongeschiktheid vallen dus niet samen.

Als de rechter kiest voor een schadevergoeding door eenmalige uitkering van een kapitaalbedrag,

dan neemt hij (voor de bepaling van de te verwachten schade) het huidige inkomen256 van het

slachtoffer en vermenigvuldigt hij dit met de te verwachten levensduur, rekening houdend met

aanpassingen (door een normaal carrièreverloop) en indexering (door muntontwaarding)257.

65

257Men hanteert de fictie dat dit bedrag geactualiseerd blijft doordat het zogezegd belegd wordt.

256De rechter moet het brutoloon hanteren als dit, na aftrek van de lasten erop, overeenstemt met de lasten die op het vroegere loon van het slachtoffer wogen.

255Als men zo'n behandeling onredelijk weigert — niemand kan tenslotte verplicht worden om zich te laten behandelen — dan komt men niet meer in aanmerking voor de schade diedoor de behandeling vermeden zou zijn.

254De rechter mag trouwens ook geen vergoedende intresten toekennen op toekomstige schade.

253en het slachtoffer niet zelf fout heeft aan die laattijdige schadeloosstelling...

Bij materiële schade kan de rechter (in plaats van een eenmalig kapitaalbedrag) ook kiezen258 voor

een vergoeding in de vorm van een geïndexeerde rente.

� het voordeel is dat die rente het beste overeenkomt met de werkelijk geleden schade en dat ze

een bescherming biedt tegen het risico van een verkeerde belegging

� het nadeel is dat de slachtoffers afhankelijk blijven van de dader of diens verzekering (...)

De schade die naastbestaanden indirect lijden, wordt berekend op de vermoedelijke duur waarin

zij ten laste zouden zijn geweest van het slachtoffer. Hierbij moet de rechter rekening houden met

het werkelijke voordeel dat de naastbestaande kreeg van het slachtoffer, en niet alleen met het feit

op zich dat het slachtoffer onderhoudsgerechtigd was.

B. Zaakschade [389]

� Bij blikschade aan een voertuig heeft het slachtoffer recht op de betaling van de herstellingskosten of

de vervangingswaarde en al de bijkomende kosten (wegslepen, huur van een andere auto259, ...).

In principe heeft de benadeelde de keuze tussen herstel of vervanging. Alleen wanneer de herstelkosten

veel hoger liggen dan de vervangingswaarde, kan de rechter de vervanging bevelen260.

De vervangingswaarde is het bedrag dat nodig is om zich een gelijkaardig voertuig aan te schaffen,

eventueel verhoogd met de BTW als het slachtoffer die BTW niet kan aftrekken261.

� Andere zaakschade (medische kosten, schade aan kleding, ...) komt óók in aanmerking en wordt

bewezen door voorlegging van facturen.

� De rechter mag ook hier overgaan tot een begroting ex aequo et bono wanneer hij motiveert waar-

om de voorgestelde begrotingsmethode niet kan worden aangenomen en waarom de schade niet

nauwkeurig kan worden begroot.

Afdeling 2 Cumul van schadevergoeding [392]Vraag is of het slachtoffer de geldsommen die hem worden uitgekeerd mag cumuleren.

Of omgekeerd: mag de schadeveroorzaker de sommen die al werden uitbetaald aftrekken van de vergoe-

ding die hij moet betalen?

De houding van het Hof van Cassatie is dat cumul mogelijk is zolang de vergoedingen van de derde en van de

schadeveroorzaker een verschillende juridische oorzaak en een verschillend voorwerp hebben. Zo is het toegelaten om

het bedrag van de schadevergoeding te cumuleren met een levensverzekering, een werkloosheidsvergoe-

ding of een overlevingspensioen262.

66

262Die verzekeringen moeten op grond van hun wettelijke of contractuele plicht toch sowieso uitbetalen en kunnen zich hierbij niet keren tegen de schadeveroorzaker omdat er een causali-teitsverbrekende juridische grond is. Althans dat denk ik...

261Ook de intresten die betaald worden voor de lening voor de aankoop van een vervangingsvoertuig maken in beginsel deel uit van de schadevergoeding.

260De linke techniek van de dubbele waardering — waarbij aan het slachtoffer vaak een hogere vergoeding wordt beloofd als hij zijn wagen bij die bepaalde garagist laat herstellen — isniet toelaatbaar, tenzij met duidelijk akkoord van de benadeling.

259Hierbij moet het slachtoffer niet bewijzen dat hij de wagen nodig heeft voor zijn beroep.

258Overigens is de rechter vrij in zijn keuze, al zal hij goede redenen moeten hebben om af te wijken van de keuze van het slachtof fer.

Cumul is niet toegelaten als de derde-betaler zich door (quasi-)subrogatie tegen de schadeveroorzaker kan

keren. Moest cumul hier toegelaten zijn, dan zou de schadeveroorzaker tweemaal moeten betalen: een-

maal aan de gesubrogeerde en eenmaal aan de benadeelde. Bovendien is er de regel dat de benadeelde inte-

graal moet worden vergoed, maar dat hij niet meer mag ontvangen dan de geleden schade.

Cumul is dus uitgesloten en subrogatie is mogelijk bij

� schadeverzekering (brandverzekering, individuele ongevallenverzekering, ...)

� uitbetaling door het ziekenfonds voor zover de uitkering dezelfde schade dekt

� uitbetaling door de arbeidsongevallenverzekering, voor zover de uitbetaalde vergoeding betrekking heeft

op dezelfde materiële professionele schade.

� voortbetaling van de wedde door de werkgever, als deze in de rechten van het slachtoffer wordt

gesubrogeerd

67

DEEL III DE VERBINTENIS IN HET ALGEMEEN

TITEL 1 MODALITEITEN VAN DE VERBINTENIS

HOOFD XVI VERBINTENISSEN ONDER VOORWAARDE EN MET TIJDSBEPALING

Afdeling 1 Verbintenissen onder voorwaarde§ 1. Begrip [351]

De term voorwaarde is dubbelzinnig:

� In de Art. 953-954 B.W. wordt de term gebruikt als synoniem voor de last van een schenking263.

� In Art. 1108 B.W. duidt de term op de geldigheidsvereisten van de overeenkomst264.

� In andere contexten duidt het op de bedingen van een overeenkomst:

"algemene voorwaarden", "huwelijksvoorwaarden", "verkoopsvoorwaarden", ...

In haar eigenlijke betekenis bedoelt voorwaarde volgens Art. 1168 B.W. "een toekomstige en onzekere gebeurtenis

waarvan de werking van een verbintenis afhangt." De gebeurtenis moet dus toekomstig en onzeker zijn. Door dit

onzeker karakter verschilt de voorwaarde van de tijdsbepaling.

� Een verbintenis onder opschortende voorwaarde is een verbintenis waarvan de uitvoering afhangt van de

vervulling van een voorwaarde.

� Een verbintenis onder ontbindende voorwaarde is een verbintenis waarbij het in vervulling gaan van de

voorwaarde al de gevolgen van die verbintenis ongedaan maakt.

Er bestond lange tijd een controverse over de verbintenis onder opschortende voorwaarde:

� haar betekenis werd bestreden door De Page

� de voorwaarde wordt in het B.W. maar als een modaliteit van een verbintenis behandeld

� enkel de uitvoering van een bepaalde verbintenis in de overeenkomst is onderworpen aan de voorwaar-

de; ook het Hof van Cassatie heeft gesteld dat de overeenkomst wel degelijk bestaat en dat ze rechten

en verplichtingen doet ontstaan, zelfs als de uitvoering van een verbintenis erin is opgeschort265. Enkel

die rechten en plichten die onder de opschortende verbintenis vallen, worden tijdelijk uitgesteld.

§ 2. SoortenA. Opschortende en ontbindende voorwaarde [353]

� Voorbeelden van opschortende voorwaarden:

� bij de verkoop van een onderneming, het verlenen van een exploitatievergunning

� bij de koop van een auto, het bekomen van een financering door een bank

68

265Als een lagere overheid bijvoorbeeld een aannemingsovereenkomst sluit onder de opschortende voorwaarde van de goedkeuring van de hogere overheid, dan houdt die overeenkomstrechten én plichten in: de verplichting om de verwezenlijking van de voorwaarde niet te verhinderen, de verplichting om elkaar op de hoogte te houden, ...

264Art. 1108 B.W.: "Tot de geldigheid van een overeenkomst zijn vier voorwaarden vereist: toestemming, bekwaamheid, bepaald voorwerp en geoorloofde oorzaak."

263Art. 953 B.W.: "Een schenking kan niet worden herroepen dan wegens niet-vervulling van de voorwaarden waaronder zij gedaan is, wegens ondankbaar heid of wegens geboorte (...)"

� Voorbeelden van ontbindende voorwaarden:

� een aannemingsovereenkomst met een hogere overheid waarbij nog een goedkeuring moet ge-

kregen worden van een hogere overheid, maar de werken al onmiddellijk moeten beginnen

� de huur van een appartement onder de ontbindende voorwaarde van niet overgeplaatst te wor-

den naar een functie in het buitenland (diplomatieke clausule)

� de stilzwijgend ontbindende voorwaarde bij wederkerige overeenkomsten

B. Potestatieve voorwaarde [354]

Men maakt een onderscheid tussen toevallige, gemengde en potestatieve voorwaarden (1169-1171 B.W.)

� Een toevallige voorwaarde hangt af van louter toeval en kan niet beïnvloed worden door de schuldei-

ser of schuldenaar (Art. 1169). Zo'n voorwaarde is geldig.

� Een gemengde voorwaarde hangt af van de wil van één van de partijen én vande wil van een derde

(Art. 1171 B.W.) Zo'n voorwaarde is geldig.

� Een potestatieve voorwaarde hangt af van één van de partijen.

� Een gewoon potestatieve voorwaarde hangt ook nog af van bijkomende factoren en is geldig266.

� Een zuiver potestatieve voorwaarde hangt volledig af van de wil van de schuldenaar267 en is ongeldig

zolang die voorwaarde opschortend is. Een zuiver potestatieve ontbindende voorwaarde is immers

een overeenkomst met opzegmogelijkheid en is wél geldig.

C. Onmogelijke en ongeoorloofde voorwaarde [355]

Art. 1172 B.W. bepaalt dat onmogelijke en ongeoorloofde voorwaarden de hele overeenkomst nietig ma-

ken. De rechtspraak matigt dit echter als de voorwaarde van ondergeschikt belang is.

§ 3. Rechtsgevolgen A. Als de voorwaarde nog moet vervuld worden [355]

Als de voorwaarde nog niet vervuld is, moet de schuldenaar niets uitvoeren als het om een opschortende

voorwaarde gaat. De schuldeiser mag echter wél bewarende maatregelen nemen (Art. 1180 B.W.).

� de schuldenaar mag niets doen dat de normale vervulling van de voorwaarde verhindert268

� als het om een eigendomsovergang gaat, begint de verkrijgende verjaring niet te lopen en blijft het

risico bij de verkoper liggen

B. De voorwaarde is al vervuld [356]

Art. 1179 B.W. bepaalt dat de vervulling van de voorwaarde terugwerkende kracht heeft tot het moment

van sluiting van de overeenkomst. Bijgevolg moet al wat verricht werd terwijl de voorwaarde nog niet

vervuld was, ongedaan gemaakt worden. Dit is een vervelende regeling die daarom beperkt wordt ge-

ïnterpreteerd en waar men bij overeenkomst kan van afwijken.

69

268De sanctie hierop is dat de voorwaarde wordt geacht vervuld te zijn (Art. 1178 B.W.).

267Geldig is dan bijvoorbeeld dat de schuldenaar belooft te contracteren als de schuldeiser dat wenst.

266Bijvoorbeeld "ik verkoop mijn huis als in in Brussel ga wonen."

� voor daden van beschikking:

� als de debiteur over een zaak heeft beschikt terwijl de opschortende voorwaarde nog niet vervuld

was, dan vervalt die beschikking als de voorwaarde effectief vervuld wordt

� als de eigendom werd overgedragen en de ontbindende voorwaarde later in vervulling treedt,

dan vervalt het eigendomsrecht van de nieuwe eigenaar, omdat die maar eigenaar was onder

dezelfde ontbindende voorwaarde

Opgelet: de derde te goeder trouw wordt toch beschermd: voor onroerende goederen moet de voor-

waarde bekend gemaakt zijn (Art. 1 Hyp. W); voor roerende goederen geldt bezit als titel

(Art. 2279 B.W.)

� voor daden van beheer en geïnde vruchten geldt de retroactiviteit niet: zij blijven gelden

C. De voorwaarde gaat niet in vervulling [357]

Als een opschortende voorwaarde niet vervuld wordt, dan gaat de verbintenis teniet.

Als een ontbindende voorwaarde niet vervuld wordt, dan wordt het "bedreigde recht" definitief.

Zowel bij een opschortende als bij een ontbindende voorwaarde, kan de voorwaarde inhouden dat een

gebeurtenis plaatsvindt óf dat een gebeurtenis nu net niet plaatsvindt.

� De voorwaarde is dat een gebeurtenis plaatsvindt...

� ...binnen een bepaalde tijd: de voorwaarde is niet vervuld als die tijd verlopen is

� ...binnen onbepaalde tijd: de voorwaarde is niet vervuld als zeker is geworden dat de gebeurte-

nis nooit meer zal plaatsvinden

� De voorwaarde is dat een gebeurtenis niet plaatsvindt...

� ...binnen een bepaalde tijd: de voorwaarde is vervuld als de gebeurtenis binnen die tijd niet heeft

plaatsgevonden óf als voor het verstrijken van die tijd al duidelijk is

geworden dat ze nooit zal plaatsvinden

� ...binnen onbepaalde tijd: de voorwaarde is vervuld als het zeker is dat de gebeurtenis nooit zal

plaatsvinden

Afdeling 2 Verbintenissen met tijdsbepaling§ 1. Begrip en soorten [358]

De verbintenis met tijdsbepaling is de verbintenis waarvan de uitvoering of uitdoving afhankelijk is van een

toekomstige, doch zekere gebeurtenis.

De gebeurtenis zal zeker gebeuren, al moet het niet vaststaan wanneer269. Daarin verschilt de tijdsbepaling

van de voorwaarde: het is nooit zeker dat die laatste zal vervuld worden.

� De tijdsbepaling kan opschortend of uitdovend / ontbindend270 werken.

70

270"Ik stel mij borg voor een termijn van drie jaar".

269"Ik verkoop u mijn auto als mijn vader overlijdt."

� De tijdsbepaling kan aan de verbintenis worden toegevoegd door de partijen zelf, door de wet of

door de rechter. Indien ze werd toegevoegd door de partijen of door de wet, dan kan de partij in wiens

voordeel de termijn werd bedongen, hier ook van afzien. Bij een contractuele tijdsbepaling geldt een

vermoede ten voordele van de schuldenaar271 (Art. 1187 B.W.)

§ 2. Rechtsgevolgen van de opschortende tijdsbepaling [359]

Het recht bestaat, al kan de prestatie nog niet worden opgevorderd:

� de schuldeiser kan bewarende maatregelen nemen (Art. 1446 Ger. W.)

� de schuldeiser kan de schuldenaar voor de rechtbank dagen bij betwisting van het recht

� als het om eigendomsovergang gaat waarbij de levering wordt uitgesteld, dan gaat de eigendom over en

draagt de koper het risico272

� als de de schuldenaar de verbintenis uitvoert voor het einde van de termijn, dan is dit géén onverschul-

digde betaling

Hoewel het recht bestaat, kan het toch niet worden opgeëist:

� de vordering tot betaling is ongegrond (Art. 1186 B.W.)

� de vordering kan niet gecompenseerd worden met een opeisbare schuldvordering

� de vordering verjaart niet zolang de termijn loopt (Art. 2257 derde lid B.W.)

De schuldenaar verliest het voordeel van de opschortende termijn wanneer

� de bijzondere zekerheden door zijn fout zijn verminderd (Art. 1188 B.W.)

� hij failliet wordt verklaard (Art. 1188 B.W.)

� hij in een "door de rechtbank erkende staat van kennelijk onvermogen" verkeert273

§ 3. Termijnen van respijt [360]

Art. 1244 twee lid B.W. geeft de rechter de bevoegdheid om een respijttermijn toe te staan aan de schulde-

naar. Dit artikel behoort tot de openbare orde, zodat de schuldenaar er niet van kan afzien.

De toekenning van zo'n respijttermijn betekent trouwens niet dat de schuldenaar niet meer aansprakelijk

is voor de niet-nakoming van zijn verbintenis — zelfs schadebedingen blijven mogelijk.

Overigens is schuldvergelijking perfect mogelijk bij zo'n respijttermijn (Art. 1292 B.W.).

Het is niet helemaal duidelijk voor welke verbintenissen (contractueel of buitencontractueel) dit artikel

kan worden ingeroepen. Waarschijnlijk geldt het voor alle verbintenissen omdat het een algemeen rechts-

beginsel is dat de rechter een schuldenaar te goeder trouw uitstel van betaling moet kunnen geven274.

De voorwaarden voor toepassing zijn:

� dat de schuldenaar ongelukkig (!) en te goeder trouw moet zijn

� dat de respijttermijn er niet toe mag leiden dat de schuldenaar zijn schuld nooit zal moeten betalen

71

274Het argument van het Hof van Cassatie dat Art. 1244 onder Titel III "Contracten en verbintenissen uit overeenkomsten in het algemeen" staat, is aan de magere kant.

273Volgens Art. 1613 B.W. moet de verkoper niet meer leveren als de betaling van de schuldenaar moeilijk is geworden door diens failliet of kennelijk onvermogen.

272Natuurlijk kan men bedingen dat de eigendom ook maar op termijn overgaat.

271Een schuldenaar die een lening moet terugbetalen vóór 1 januari 2001, mag die lening ook vroeger afbetalen als ze in zijn voordeel werd bedongen.

� dat het uitstel tot betaling moet worden ingeroepen tijdens de procedure waarbij betaling wordt ge-

vorderd; na de rechterlijke uitspraak kan geen uitstel meer worden verleend (Art. 1333 Ger. W.)

� het mag niet gaan om een schuld

� door een wisselbrief

� voor alimentatie

� voor uitbetaling van loon

� in verband met de belastingen (of zelfs de sociale zekerheid)

72

HOOFD XVII VERBINTENISSEN MET MEERDERE VOORWERPEN EN SUBJECTEN

Afdeling 1 Verbintenissen met meerdere voorwerpen§ 1. De cumulatieve verbintenis [363]

Een verbintenis is cumulatief wanneer haar voorwerp bestaat uit verschillende prestaties die beschouwd

worden als ondeelbaar en die dus cumulatief moeten worden uitgevoerd275.

§ 2. De alternatieve verbintenis [363]

Een alternatieve verbintenis slaat op verschillende prestaties waarvan er slechts één moet worden uitgevoerd

opdat de schuldenaar bevrijd zou zijn (Art. 1189 B.W.). Het is de schuldenaar die mag kiezen (Art. 1190

B.W.) behoudens andersluidend beding. Art. 1192 tot 1196 B.W. stellen wat er moet gebeuren als één of

meerdere alternatieven verdwijnen.

Een moderne toepassing van een alternatieve verbintenis bestaat erin dat men mag kiezen in welke munt

de terugbetaling van een internationale obligatielening moet gebeuren.

§ 3. De facultatieve verbintenis [364]

Een contract bevat een facultatieve verbintenis wanneer de debiteur zich van zijn contractuele verbintenis

kan bevrijden door een andere prestatie te leveren dan de prestatie die bedongen werd.

In feite heeft de verbintenis maar één voorwerp. Als dat voorwerp door toeval verloren gaat, dan is de

schuldenaar — in tegenstelling tot alternatieve verbintenissen — niets meer verschuldigd, ook niet wat fa-

cultatief beloofd werd.

Afdeling 2 Verbintenissen met meerdere subjecten

§ 1. Samengevoegde of deelbare verbintenissen [364]

Zolang een verbintenis tussen twee personen bestaat, is de algemene regel dat de verbintenis ondeelbaar is.

Van zodra een verbintenis echter meerdere schuldeisers en / of schuldenaars kent, wordt de verschuldigde

prestatie van rechtswege onder hen verdeeld. Pluraliteit van subjecten brengt dus deelbaarheid van prestatie mee.

Bij zulke verbintenissen met een meerdere subjecten bestaat er een externe en interne verhouding:

� de externe verhouding is de verhouding tussen schuldeiser(s) en schuldenaar(s)

� de interne verhouding is de verhouding tussen schuldeisers en schuldenaars onderling

Een samengevoegde of deelbare verbintenis is een verbintenis met meerdere subjecten waarbij elk subject maar

gerechtigd respectievelijk gehouden is tot zijn aandeel. Hierbij zijn de verschillende schuldenaars (naar de

schuldeisers toe) niet verantwoordelijk voor elkaar insolvabiliteit. De ingebrekestelling, stuiting van verja-

ring, ... hebben slechts een individuele uitwerking. De verdeling gebeurt in beginsel dus per hoofd. In hun

interne verhouding kunnen zij echter afwijken van dit alles.

Deelbaarheid is dus de algemene regel, met als uitzonderingen de ondeelbaarheid, de hoofdelijkheid en de verbin-

tenis in solidum.

73

275Bij een octrooilicentie moet bijvoorbeeld ook technische assistentie worden verleend.

§ 2. Ondeelbare verbintenissen [366]

Een verbintenis kan ondeelbaar zijn door haar aard of door een contractueel beding.

� Een verbintenis is ondeelbaar door haar aard wanneer haar voorwerp onmogelijk voor een deel kan wor-

den gepresteerd óf wanneer een gedeeltelijke uitvoering geen praktisch nut oplevert (1217-1218 B.W.).

� Een verbintenis is contractueel ondeelbaar wanneer de prestatie perfect deelbaar is, maar door de partijen

uitdrukkelijk of stilzwijgend als ondeelbaar wordt beschouwd.

Wanneer het voorwerp wordt vervangen door een schadevergoeding, dan valt de ondeelbaarheid weg, be-

halve als dit uitdrukkelijk anders werd bedongen.

De gevolgen zijn:

� bij actieve ondeelbaarheid:

� elke schuldeiser kan de uitvoering eisen van de schuldenaar(s) (Art. 1224 B.W.)

� stuiting van verjaring heeft uitwerking tegenover alle schuldeisers

� de schuldeiser die alles heeft ontvangen, moet zijn medeschuldeisers uitbetalen

� bij passieve ondeelbaarheid:

� elke (erfgenaam van de) schuldenaar kan worden aangesproken door de schuldeiser(s)

(Art. 1222-1223 B.W.)

� de schuldenaar die wordt aangesproken mag tijd vragen om de medeschuldenaars te roepen (1225)

� stuiting van verjaring heeft uitwerking tegenover alle schuldenaars

� de schuldenaar die werd aangesproken, mag het deel van de medeschuldenaars terugvorderen

§ 3. Hoofdelijke of solidaire verbintenissen

A. Inleiding [367]

Een hoofdelijke of solidaire verbintenis kent meerdere subjecten die elk tot het geheel gehouden respectie-

velijk gerechtigd zijn.

Het belangrijkste verschil met ondeelbaarheid is dat er bij de erfgenamen van een hoofdelijke schuldei-

ser of schuldenaar een verdeling optreedt. Als een erflater bijvoorbeeld hoofdelijk schuldenaar was voor

12.000 BEF, dan zullen zijn vier erfgenamen maar gehouden zijn tot 3.000 BEF elk. Moest de erflater

schuldenaar zijn van een ondeelbare verbintenis van 12.000 BEF, dan is élk van zijn vier erfgenamen

gehouden tot 12.000 BEF. De verbintenis blijft dan zelfs voor de erfgenamen ondeelbaar...

Daarom wordt vaak bedongen dat schuldenaars "hoofdelijk en ondeelbaar" zullen gehouden zijn, waar-

door schuldeisers elke erfgenaam van elke medeschuldenaar kunnen aanspreken tot betaling van de

hele schuld.

B. Actieve hoofdelijkheid [368]

Actieve hoofdelijkheid houdt in dat elke schuldeiser de uitvoering van de prestatie mag eisen van de

schuldenaar(s). Wanneer één schuldeiser betaald wordt, dan is de schuldenaar bevrijd tegenover alle

schuldeisers (Art. 1197 B.W.). Wanneer de schuldenaar echter door één schuldeiser vervolgd wordt,

74

mag hij niet meer aan de anderen betalen (Art. 1198 eerste lid B.W.); dan is hij als het ware "vastge-

klonken" aan die ene schuldeiser.

Elk van de schuldeisers mag daden verrichten tot behoud van de schuldvordering, bijvoorbeeld een

verjaring stuiten of een schuldenaar in gebreke stellen (Art. 1199 B.W.). Elk van de schuldeisers mag

de schuldvordering innen, maar zal de betaling moeten delen met de medeschuldeisers.

Actieve hoofdelijkheid moet uitdrukkelijk bedongen worden en komt niet zo vaak voor. Een voor-

beeld is een bankrekening waarbij man en vrouw volledige handtekeningsbevoegdheid hebben.

C. Passieve hoofdelijkheid

a) Begrip, ontstaan en afstand [369]

Passieve hoofdelijkheid betekent dat verschillende schuldenaars een prestatie verschuldigd zijn en dat

de schuldeiser van elk van hen de betaling van de gehele prestatie mag vorderen.

Het voordeel is dat het insolvabiliteitsrisico verminderd wordt voor de schuldeiser. Bovendien ver-

gemakkelijkt het de procedure: hij moet maar één aangetekende brief schrijven, hij moet maar één

partij voor de rechtbank dagen, enz.

De schuldeiser kan uitdrukkelijk of stilzwijgend276 afstand doen van de hoofdelijkheid, zonder dat

hij daarom afstand doet van de schuldvordering. Hierbij kan de afstand van hoofdelijkheid algemeen

of individueel zijn:

� bij algemene afstand is er geen sprake meer van hoofdelijkheid en wordt de schuld verdeeld over

de schuldenaars

� bij individuele afstand wordt één schuldenaar ontheven van de hoofdelijkheid, waardoor hij al-

leen nog voor zijn eigen aandeel kan aangesproken worden. De overige schuldenaars blijven

hoofdelijk gehouden tot het hele bedrag verminderd met het bedrag van de bevoordeelde schul-

denaar

(Art. 1210 B.W.)

Er zijn drie bronnen van passieve hoofdelijkheid:

� voortvloeiend uit een overeenkomst, al wordt passieve hoofdelijkheid niet vermoed en moet ze

uitdrukkelijk blijken uit de wil van de partijen (Art. 1202 lid 1 B.W.)

� voortvloeiend uit het gewoonterecht en de algemene rechtsbeginselen:

� handelaars die gehouden zijn tot eenzelfde contractuele verbintenis, die niet noodzakelijk

uit één enkel contract tussen schuldeiser(s) en schuldenaars moet voortvloeien

� de daders van een gemeenschappelijk gepleegde fout277

� voortvloeiend uit de wet, zijn hoofdelijk gehouden:

� alle daders en medeplichtigen van een misdrijf (Art. 50 Strafwetboek)

� al de ontleners van eenzelfde zaak (Art. 1887 B.W.)

� al de lastgevers (Art. 2002 B.W.)

75

277Als de passagier een sigaret opsteekt en de bestuurder hem een vuurtje geeft, en hierdoor een ongeval gebeurt, dan zijn beide hoofdelijk gehouden tot schadevergoeding.

276Art. 1211 B.W. bepaalt vrij dubbelzinnig dat er stilzwijgend afstand wordt gedaan van hoofdelijkheid als (1) een schuldenaar zijn deel komt betalen en er geen voorbehoud wordt ge-maakt op de kwijting (2) een eis wordt ingesteld tegen het deel van één van de schuldenaars.

� de huurders van eenzelfde gebouw in geval van brand (Art. 1734 B.W.)

� al de ondertekenaars van een wisselbrief (acceptant, trekker, endossant, ...)

b) Rechtsgevolgen van passieve hoofdelijkheid tussen schuldeiser en schuldenaars [372]

Hoofdgevolgen:

� alle schuldenaars staan in voor eenzelfde schuld...

� de schuldeiser kiezen welke schuldenaar(s) hij vervolgt, eventueel zelfs allen samen

(Art. 1203 - 1204 B.W.)

� zodra één van de schuldenaars betaald heeft, zijn alle schuldenaars bevrijd (Art. 1200 B.W.)

� gemeenschappelijke excepties — excepties die betrekking hebben op het voorwerp van de verbin-

tenis — kunnen door elke schuldenaar worden ingeroepen (Art. 1208)278

� elke schuldenaar mag de gronden voor het tenietgaan van de verbintenis inroepen

(betaling, verjaring, kwijtschelding, ...)

� ...maar toch is er een pluraliteit van rechtsbanden

Elke schuldenaar is door een eigen rechtsband verbonden met de schuldeiser. Niet elke schulde-

naar kan daarom dezelfde persoonlijke excepties inroepen.

� zuiver persoonlijke excepties werken enkel ten voordele van de schuldenaar die ze kan inroepen

bijv. onbekwaamheid, gebrek in de toestemming, een "persoonlijke" voorwaarde, ...

� eenvoudig persoonlijke excepties hebben ook een effect ten opzichte van de andere schulde-

naars. De schuldeiser mag door zijn handelen de positie van de andere schuldenaars immers

niet benadelen. Voorbeelden zijn:

� kwijtschelding van de schuld van één schuldenaar, scheldt ook de schuld van de andere

schuldenaars kwijt (!) tenzij de schuldeiser het uitdrukkelijk anders bedingt (Art. 1285

B.W.). Zelfs in dit laatste geval is er een doorwerking ten opzichte van de niet-kwijge-

scholden schuldenaars: die zijn dan immers tot een kleiner bedrag gehouden.

� hetzelfde geldt voor een dading die een kwijtschelding inhoudt279

� als één van de schuldenaars zelf een vordering heeft tegen de schuldeiser en schuldvergelij-

king inroept, dan geldt dit als betaling, zodat de medeschuldenaars van hun schuld be-

vrijd zijn (al moeten zij hun deel wel terugbetalen aan de schuldenaar die betaald heeft

door de schuldvergelijking)280

� schuldvermenging (zie Art. 1209 B.W.)

76

280Een schuldenaar kan echter nooit inroepen dat één van zijn medeschuldenaars zelf nog een vordering heeft tegen de schuldeiser. Met andere woorden: een schuldenaar kan nooit deschuldvergelijking van een medeschuldenaar inroepen ten voordele van zichzelf. Als schuldvergelijking mogelijk is bij iemand, moet die persoon zelf het initiatief nemen(1294, lid 3).

279Als die dading (hier: een overeenkomst waarbij schuldeiser en schuldenaar een einde maken aan een recht szaak) geen kwijtschelding inhoudt, kan die noch door de schuldeiser (tennadele van de medeschuldenaars), noch door de medeschuldenaars worden ingeroepen.

278Zulke gemeenschappelijke excepties zijn: geldig voorwerp, geoorloofde oorzaak, naleving van de substantiële vormvoorschriften, exceptio non adimpleti contractus, etc. Wilsgebrekenen onbekwaamheid hebben enkel een relatieve werking en kunnen enkel door de desbetreffende schuldenaar worden ingeroepen

Bijkomende gevolgen:

� Als één schuldenaar in gebreke wordt gesteld, dan werkt dit tegenover alle schuldenaars:

� bij overmacht of toeval staan allen in voor het verlies van de verschuldigde zaak281

� allen zijn moratoire intresten verschuldigd

� Als de prestatie onmogelijk wordt door de schuld van één schuldenaar, dan staan alle schulde-

naars in voor de waarde van die zaak. De schuldenaar die de fout beging, staat ook in voor al de

bijkomende schade (Art. 1205 B.W.)

� De stuiting van de verjaring tegenover één schuldenaar, werkt tegenover alle schuldenaars

(Art. 1206 B.W.).

� De gedingbeslissende eed die wordt afgelegd door één schuldenaar, werkt in het voordeel van al-

le schuldenaars (Art. 1365 4° B.W.)

� Gerechtelijke akten die aan één schuldenaar kunnen worden tegengeworpen, kunnen ook te-

gengeworpen worden aan de andere schuldenaars282.

c) Rechtsgevolgen van passieve hoofdelijkheid tussen schuldenaars onderling [376]

De schuldenaar die méér dan zijn deel heeft betaald aan de schuldeiser, kan zich volgens Art. 1213

B.W. richten tot zijn medeschuldenaars.

Principieel dragen alle debiteurs een gelijk aandeel, behalve

� als anders werd overeengekomen

� als de hoofdelijkheid het gevolg is van een misdrijf of een gemeenschappelijke fout283

� als de hoofdelijke schuld slechts één van de schuldenaren aanbelangt; deze is dan tot de hele

schuld gehouden — zijn medeschuldenaren worden dan als borg beschouwd (Art. 1216 B.W.)

Als één van de schuldenaars insolvabel is, wordt diens aandeel evenredig verdeeld over de andere

(solvabele) schuldenaars (Art. 1214 tweede lid B.W.). De schuldenaar die alles betaald heeft aan de

schuldeiser, draagt echter het risico van insolvabiliteit als hij zijn medeschuldenaars niet dadelijk

aanspreekt.

De schuldenaar die betaald heeft, kan zijn regresvordering op drie rechtsgronden steunen:

� Art. 1213-1214 B.W. (als het gaat om contractuele hoofdelijkheid)

� Art. 1251, 3° B.W.: de subrogatie (voor niet-contractuele hoofdelijkheid)

� voordeel: hij krijgt de zekerheden waar de schuldeiser zich ook kon op beroepen

� nadeel: - hij moet zich de gemeenschappelijke en persoonlijke excepties laten tegenwerpen

- de andere schuldenaars zijn niet hoofdelijk gebonden jegens hem

� de theorie van de verrijking zonder oorzaak (voor niet-contractuele hoofdelijkheid)

� voordeel: hij moet zich de excepties niet laten tegenwerpen

77

283Dan staat het aandeel van een schuldenaar in verhouding tot diens schuld.

282Zo kan een vonnis dat werd uitgesproken tegen één schuldenaar, ook door de andere schuldenaars worden ingeroepen.Omgekeerd strekt een beroep dat werd ingesteld door een schuldenaar, de andere schuldenaars tot voordeel.

281Ze zijn hoogstens gehouden tot de waarde van de zaak; diegene aan wie de ingebrekestelling persoonlijk betekend werd, staat in voor alle toegebrachte schade (Art. 1205 B.W.)

� nadeel: - hij krijgt geen zekerheden

- de andere schuldenaars zijn niet hoofdelijk gebonden jegens hem

§ 4. Verbintenissen in solidumA. Oorsprong, toepassingsgevallen en kenmerken [378]

Het probleem bij passieve hoofdelijkheid is dat er maar een beperkt aantal toepassingsgevallen zijn.

Daarom ontwikkelde de rechtspraak de verbintenis in solidum. Die komt voor bij:

� Buitencontractuele aansprakelijkheid, namelijk als de schade veroorzaakt werd door fouten van ver-

schillende daders én elke fout nodig was om de schade te veroorzaken. Hierbij maakt het niet uit

wat de grondslag van de aansprakelijkheid is (foutaansprakelijkheid, kwalitatieve of objectieve

aansprakelijkheid).

Aldus is een veroordeling in solidum mogelijk tegen iemand op grond van diens persoonlijke aan-

sprakelijkheid én tegen bijvoorbeeld diens lastgever op grond van kwalitatieve

aansprakelijkheid284.

� Samenlopende fout tijdens de uitvoering van contractuele verplichtingen, die zelfs uit verschillende

contracten mogen voortspruiten. Bijvoorbeeld tussen chirurg en kliniek, architect en aannemer, ...

� Medeveroorzakers van eenzelfde schade:

� als de ene buitencontractueel en de andere contractueel gehouden is (bv. brouwer en cafébaas)

� als de ene een schuldaansprakelijk en de andere foutloos aansprakelijk is (burenhinder!)

� de dader van een ongeval en de verzekeringsmaatschappij

� de schuldenaars van een onderhoudsverplichting (Art. 203 B.W.)

� de verschillende borgstellers voor eenzelfde schuld

B. Verschil met passieve hoofdelijkheid [381]

De verbintenis in solidum verschilt met passieve hoofdelijkheid wat betreft grondslag en voorwerp:

� - passieve hoofdelijkheid heeft als grondslag de wet, de overeenkomst, gewoonterecht of algem. rb.

- de verbintenis in solidum heeft als grondslag de "sociale noodzaak van de situatie"

� - bij passieve hoofdelijkheid is er een eenheid van voorwerp en pluraliteit van verbintenissen

- bij de verbintenis in solidum is er een pluraliteit van voorwerpen én verbintenissen

C. Rechtsgevolgen [381]

Tussen schuldeiser en schuldenaars:

� De hoofdgevolgen van de hoofdelijkheid treden ook hier in:

� elke schuldenaar is tot het geheel gehouden

� de schuldeiser kan kiezen welke schuldenaar hij aanspreekt

� de betaling van één schuldenaar bevrijdt alle schuldenaren

78

284Als de schade te wijten is aan een gemeenschappelijke fout, dan ontstaat een gewone passieve hoofdelijkheid op grond van een algemeen rechtsbeginsel (cf. supra).

De bijkomende gevolgen (stuitende verjaring, gerechtelijke akten, ingebrekstelling, ...) treden hier

echter niet in omdat er hier niet echt sprake is van een "belangengemeenschap" én omdat er hier

een pluraliteit van oorzaak en voorwerp is285.

De onderlinge verhouding tussen de schuldenaars is niet helemaal duidelijk. Het regresrecht van een

betalende schuldenaar kan niet gesteund worden op Art. 1213-1214 B.W. Geldt echter wél:

� subrogatie (Art. 1251, 3° B.W.)

� verrijking zonder oorzaak

� Art. 1382 B.W.

De omvang van het regres hangt af van de aard van de situatie:

� bij buitencontractuele aansprakelijkheid hangt het af van ieders schuld

� bij onderhoudsverplichting hangt het af van ieders welstand

� enz.

79

285De in solidum gehouden schuldenaars kennen elkaar vaak niet (bijvoorbeeld twee buitencontractueel aansprakelijken) — hoe kan je dan verlangen dat ze rekening moeten houden metelkaars gerechtszaken, ingebrekstellingen, ...?

TITEL 2 OVERGANG VAN VERBINTENISSEN [383]Bij de overgang van een verbintenis blijft de rechtsverhouding bestaan in ongewijzigde vorm.

� Actieve overgang: de positie van de schuldeiser gaat over op een derde

De nieuwe schuldeiser kan al de rechten van zijn rechtsvoorganger uitoefenen.

� Passieve overgang: de positie van de schuldenaar gaat over op een derde

De nieuwe schuldenaar beschikt over dezelfde verweermiddelen en excepties als zijn rechtsvoorganger.

Een overgang kan algemeen of bijzonder zijn en kan zijn grondslag vinden in de wet of in de wil der partijen.

� Actieve overgang:

� Rechtsverkrijging onder algemene titel286: een (deel van een) vermogen gaat van rechtswege over. De

rechtsopvolger wordt niet als derde beschouwd en kan al de schuldvorderingen van zijn voorgan-

ger uitoefenen.

� Overdracht van schuldvordering

� Subrogatie

� Passieve overgang: schuldoverdracht

� Actieve én passieve overgang: contractsoverdracht

Hierbij gaat het geheel van rechten én plichten van een partij over op een derde, zodat de originele

contractspartij helemaal verdwijnt uit de contractsband.

80

286Rechtsverkrijging ten algemene titel komt voor bij (1) overlijden: in de plaats komen de erfgenamen, algemene legatarissen, legatarissen onder algemene titel en begunstigden van con-tractuele erfstellingen. Gaan niet over: verbintenissen intuitu personae, verbintenissen waarin dit zo bedongen werd of waar het voortvloeit uit de aard (Art. 1122 B.W.) en enkele uitzon-deringen door de wet bepaald, zoals huur van werk in de bouw (1795), vennootschappen (1865) en lastgeving (2003).(2) fusie van vennootschappen: de opslorpende vennootschap wordt beschouwd als rechtsopvolger ten algemene titel. De inbreng van een bedrijfstak in een vennootschap wordt echterniet als rechtsopvolging ten algemene titel aanvaard omdat dit beschouwd wordt als de overdracht van een handelszaak.

HOOFD XVIII DE OVERDRACHT VAN SCHULDVORDERING

Afdeling 1 Algemene beginselen [386]Een schuldvordering is niet alleen een rechtsverhouding tussen personen, het is tevens een onlichamelijk

goed dat deel uitmaakt van het vermogen van de schuldeiser. De schuldeiser kan over de schuldvordering

beschikken zoals hij over de andere onderdelen van zijn vermogen kan beschikken.

De overdracht (cessie) van schuldvordering komt tot stand door de wilsovereenstemming tussen schuldei-

ser (cedent, overdrager) en derde (cessionaris, overnemer). Hierbij is de toestemming of medewerking van de

schuldenaar niet vereist omdat zijn rechtspositie niet verandert. Hij moet echter wel op de hoogte worden

gebracht van de wijziging van schuldeiser.

In beginsel zijn alle schuldvorderingen vatbaar voor overdracht. Ook toekomstige schuldvorderingen kun-

nen worden overgedragen, zolang die maar bepaalbaar zijn op het moment van overdracht. Niet-over-

draagbaarheid kan voortvloeien uit de aard van de schuldvordering uit de wet of uit een overeenkomst.

� Uit de aard: een schuldvordering die intuitu personae werd toegestaan aan de schuldeiser,

kan niet overgedragen worden

� Uit de wet: het loon van werknemers mag volgens de Loonbeschermingswet niet worden overgedragen

� Uit overeenkomst: partijen kunnen overeenkomen dat overdracht van schuldvordering niet mogelijk is

De overdracht van schuldvorderingen wordt voor schuldvorderingen op naam geregeld door de Art. 1689 en

volgende287. Het B.W. beschouwt de overdracht van zo'n schuldvordering op naam als de verkoop van een

onlichamelijk goed, maar eigenlijk kan ze ook in andere rechtsfiguren voorkomen (bijvoorbeeld overdracht

tot zekerheid, ruil, schenking, inbetalinggeving, ...)

De wettelijke regeling (Art. 1690 B.W.) vindt geen toepassing wanneer de schuldvordering is neergelegd in

een waardepapier. De overdracht vindt dan immers plaats op de wijze waarop overdracht voor andere

waardepapieren gebeurt (afgifte, endossement).

De overdracht van schuldvordering vertoont veel gelijkenissen met de subrogatie. Het verschil is echter

dat de overdracht hier doel op zich is, terwijl de overdracht bij subrogatie het gevolg is van de betaling door

een derde.

Afdeling 2 Totstandkoming en tegenwerpelijkheid van de overdracht van schuldvordering§ 1. Principe [389]

Sinds de wet van 6 juli 1994 is er een vormvrije overdracht van schuldvordering. De overdracht heeft nu in

beginsel plaats door de cessie-overeenkomst, die louter consensueel is en aan geen enkel vormvoorschrift

wordt onderworpen.

De schuldvordering wordt overgedragen door loutere wilsovereenstemming tussen cedent en cessionaris.

Opdat de overdracht ook tegenwerpelijk zou zijn aan de schuldenaar, moet hij op de hoogte worden ge-

bracht van de overdracht of moet die door hem erkend zijn (Art. 1690 tweede lid B.W.) Als de schuldvor-

dering aan meerdere cessionarissen werd overgedragen, dan wordt de voorkeur gegeven aan diegene die als

eerste de schuldenaar op de hoogte heeft gebracht (of door de schuldenaar erkend wordt) én te goeder

trouw is (Art. 1690 derde lid B.W.)

81

287Voor bepaalde schuldvorderingen bestaan er afwijkende regels: bv. Loonbeschermingswet, Verzekeringswet, Wet Hypothecair Krediet, enz.

Conflicten met andere derden (zoals de schuldeisers van de cedent of cessionaris) worden beslecht door de

anterioriteitsregel. Om die anterioriteit te bewijzen, is in burgerlijke zaken de registratie van een geschrift

nodig (zie Art. 1328 B.W.). In handelszaken geldt dit niet: daar mag de datum met alle middelen van het

recht worden bewezen.

§ 2. De gecedeerde schuldenaar [391]

Zoals gezegd, moet er een kennisgeving gebeuren aan de schuldenaar óf moet hij de nieuwe schuldeiser als

zodanig erkennen (Art. 1690 tweede lid B.W.).

� De kennisgeving kan zowel door de cedent als door de cessionaris gebeuren. Ze is aan geen enkel

vormvoorschrift onderworpen en moet enkel het feit van de overdracht vermelden — de inhoud van

de cessie-overeenkomst moet niet worden meegedeeld.

� De erkenning door de schuldenaar kan uitdrukkelijk óf stilzwijgend gebeuren en moet enkel gaan over

het enkele feit van de cessie288.

Zolang er geen kennisgeving of erkenning is gebeurd, mag er geen rekening worden gehouden met de over-

dracht. Dit impliceert dat

� enkel de oorspronkelijke schuldeiser de betaling kan eisen

� de schuldenaar bevrijd wordt door (te goeder trouw) te betalen aan die oorspronkelijke schuldeiser

(Art. 1691 eerste lid B.W.)

Als de schuldenaar na de kennisgeving of erkenning toch nog betaalt aan de oorspronkelijke schuldeiser,

dan kan hij een tweede maal tot betaling worden gedwongen.

§ 3. De tegenwerpelijkheid aan andere derdenA. Principe [392]

Onder "andere derden" wordt hier verstaan: cessionarissen aan wie de schuldvordering óók is overge-

dragen én de schuldeiser van de cedent die toch nog betaald werd door de schuldenaar.

Ten aanzien van hun concurrerend recht op de schuldvordering wordt de anterioriteit beslecht naar

het tijdstip waarop de overdracht werd meegedeeld aan of erkend door de schuldenaar. Hun recht

geldt echter enkel zolang zij te goeder trouw zijn.

B. Achtereenvolgende cessies [393]

Als de schuldeiser zijn schuldvordering overdraagt aan verschillende personen, dan bepaalt Art. 1690

derde lid B.W. dat de voorkeur wordt gegeven aan diegene die als eerste de schuldenaar op de hoogte

heeft gebracht of als nieuwe schuldeiser door hem werd erkend, zolang hij maar te goeder trouw is.

Die goede trouw moet beoordeeld worden op het moment van kennisgeving, niet op het moment van

overdracht.

82

288De erkenning betekent dus niet dat de schuldenaar een persoonlijke verbintenis krijgt met de cessionaris of dat hij afstand doet van zijn excepties.

C. Betaling te goeder trouw aan de derde-schuldeiser [393]

De anterioriteitsregel wordt ook niet toegepast wanneer de schuldenaar te goeder trouw betaalt aan

een schuldeiser van de cedent (Art. 1690 vierde lid B.W.). De cessionaris heeft hierbij geen verhaal, te-

gen de schuldenaar of tegen de schuldeiser van de cedent, zolang ze beiden te goeder trouw waren.

Afdeling 3 Gevolgen van de cessie§ 1. Verhouding tussen cedent en cessionaris [394]

Het B.W. regelt alleen het geval waarin de cessie beschouwd wordt als koop.

� De overdracht houdt ook de nevenrechten in:

persoonlijke zekerheden, voorrechten, hypotheken289, rente, bewarend en uitvoerend beslag, ...

� De overdrager staat niet in voor de solvabiliteit van de schuldenaar (Art. 1694 B.W.).

Hij moet er enkel voor zorgen dat er een schuldvordering bestond op het moment van overdracht

(1693). Natuurlijk mogen partijen wel bedingen dat de overdrager instaat voor de solvabiliteit (1695).

§ 2. Verhouding tussen cessionaris en overgedragen schuldenaar [395]

De gecedeerde schuldenaar kan aan de cessionaris alle excepties en verweermiddelen tegenwerpen die hij

tegen de cedent kon doen gelden, met uitzondering van de louter persoonlijke excepties tegen de cedent.

De schuldenaar heeft zich oorspronkelijk immers met de cedent verbonden; hij kan er zelf niets aan doen

dat de cedent besloot om iemand anders schuldeiser te maken.

De excepties die de schuldenaar kon inroepen tegen de cedent, worden in Art. 1691 B.W. onderverdeeld in

� excepties die voortvloeien uit rechtshandelingen tussen schuldenaar en cedent

Bijvoorbeeld kwijtschelding, novatie, schuldvergelijking, betalingsuitstel, termijnverlenging, ...

Deze excepties blijven afhankelijk van de goede trouw van de schuldenaar.

� excepties die niet voortvloeien uit rechtshandelingen tussen schuldenaar en cedent

Bijvoorbeeld wilsgebreken, ongeoorloofde oorzaak, verjaring, exceptio non adimpleti contractus, ...

Hier doet de goede trouw van de schuldenaar niet ter zake.

Partijen kunnen echter contractueel afwijken van de wettelijk bepaalde tegenwerpelijkheid van excepties.

Zo'n afwijking kan zelfs gesteund worden op de vertrouwensleer of op de rechtsverwerking.

83

289Al moet volgens Art. 5 Hypotheekwet wel rekening worden gehouden met de publiciteitsvoorschriften.

HOOFD XIX SCHULDOVERNEMING EN CONTRACTSOVERDRACHT

Afdeling 1 Schuldoverneming [397]Overdracht van schulden is in ons B.W. onbekend290. Het kan alleen gebeuren met de goedkeuring van de

schuldeiser, om te vermijden dat de nieuwe schuldenaar minder solvabel is dan de oude schuldenaar.

De schuldenaar kan natuurlijk wel afspreken met een derde dat deze laatste de schuld betaalt. Zo'n over-

eenkomst heeft echter uitsluitend interne werking — daarom spreken we hier van interne of voltooide schul-

doverneming. Het bevrijdt de schuldenaar niet en geeft de schuldeiser geen aanspraak op de derde.

De derde kan wél verbonden worden met de schuldeiser

� door een verbintenis uit eenzijdige wilsuiting die de derde ten gunste van de schuldeiser aflegt

� door een overeenkomst tussen schuldenaar en derde met een derdenbeding t.v.v. de schuldeiser

Als de schuldenaar moet worden bevrijd en de derde moet worden gebonden, dan is de medewerking van

de schuldeiser nodig. De schuldenaar en de derde moeten hun interne overeenkomst dan meedelen aan de

schuldeiser én deze moet hierin toestemmen. Dit alles kan ook de vorm aannemen van een driepartijen-

overeenkomst.

Afdeling 2 Delegatie [398]Delegatie is een driepartijenovereenkomst waarbij een schuldenaar (delegant) aan zijn schuldeiser (delegata-

ris) een andere schuldenaar aanwijst (gedelegeerde) die hiermee instemt. Hierdoor ontstaat er een nieuwe,

abstracte verbintenis tussen de delegataris en de gedelegeerde. De delegant wordt echter niet bevrijd291 en is

samen met de gedelegeerde in solidum gehouden.

De nieuwe verbintenis tussen delegataris en gedelegeerde is abstract, dus zijn excepties uit de andere twee

rechtsverhoudingen (delegant - delegataris en delegant - gedelegeerde) niet tegenwerpelijk. Men kan na-

tuurlijk wel contractueel afwijken van deze niet-tegenwerpelijkheid.

De delegant kan de gedelegeerde niet meer aanspreken292. De vordering die de delegant heeft op de gedele-

geerde blijft in het vermogen van de delegant; de vordering is echter onbeschikbaar.

Afdeling 3 Contractsoverdracht [400]De overdracht van synallagmatische overeenkomsten kan voor problemen zorgen omdat het geheel van

rechten én plichten moet overgedragen worden aan een derde, zodat de oorspronkelijke partij uit de

rechtsband verdwijnt. Enerzijds mogen de schuldvorderingen zonder de instemming van de tegenpartij

worden overgedragen, anderzijds is voor schuldoverdracht die instemming wél vereist.

Contractsoverdracht wordt momenteel beschouwd als een zelfstandige rechtsfiguur.

Er is een onderscheid tussen

� Volkomen contractsoverdracht: alle rechten en plichten worden overgedragen en de oorspronkelijke con-

tractspartij wordt bevrijd. De instemming van de tegenpartij is echter nodig.

84

292De schuldeisers van de delegant kunnen al evenmin beslag leggen op de goederen van de gedelegeerde.

291Daarom wordt dit soms ook onvolkomen delegatie genoemd. Volmaakte delegatie zou dan novatie zijn.Overigens vermeldt Art. 1274 B.W. de expromissio. Dit is een overeenkomst tussen de schuldeiser en een derde, waarbij deze derde de schulden van de schuldenaar overneemt en hemhierdoor bevrijdt, en dit alles zonder medewerking van de schuldenaar. Zie hiervoor ook pagina 96.

290Maar het moet aanvaard worden op grond van het beginsel van de wilsautonomie. Overigens kennen het N.N.B.W. en het B.G.B. de schuldoverdracht wél.

� Onvolkomen contractsoverdracht: de tegenpartij wilt niet meewerken. De tegenpartij kan de oorspronke-

lijke schuldenaar blijven aanspreken, al kan deze laatste zich wel verhalen op de overnemer.

Contractsoverdracht komt niet voor in het B.W., al heeft de wetgever er wel in voozien in specifieke

gevallen:

� Art. 1717-1743 B.W.: overdracht van huurovereenkomst

� Art. 30, 34 en 55 Pachtwet: overdracht van de pachtovereenkomst

� enz.

85

TITEL 3 HET TENIETGAAN (UITDOVEN) VAN VERBINTENISSEN

HOOFD XX DWANGUITVOERING EN INGEBREKESTELLING

Afdeling 1 Dwanguitvoering [403]De normale manier van uitdoving van een verbintenis is de vrijwillige betaling. Als de schuldenaar zijn ver-

bintenis niet vrijwillig nakomt, dan kan hij hiertoe gedwongen worden door de schuldeiser.

De schuldeiser heeft in beginsel recht op de uitvoering in natura. Die uitvoering in natura krijgt dus de

voorkeur, al kan ze niet altijd worden gevraagd. Als de verbintenis er immers in bestaat om iets (niet) te

doen, dan zou een verplichte uitvoering in natura een fysieke dwang kunnen leggen op de schuldenaar.

Zo'n fysieke dwang wordt echter verboden door het algemene rechtsbeginsel Nemo potest praecise cogi ad

factum. In zo'n geval zal er daarom een vervangende schadevergoeding worden toegekend (Art. 1142 B.W.)

Uitvoering in natura is toch mogelijk in de volgende gevallen:

� als het gaat om de betaling van een geldsom, dan kan er gedwongen beslag worden gelegd op het vermo-

gen van de schuldenaar

� als het gaat om de levering van een species, dan kan de rechter de afgifte bevelen

� als de verbintenis erin bestaat toestemming te verlenen, dan kan een vonnis de wilsverklaring vervangen293

� de schuldeiser kan de uitvoering in natura laten uitvoeren door een derde, maar dan op kosten van de

schuldenaar (Art. 1144 B.W.) of hij kan bestreden handelingen laten ongedaan maken (Art. 1143 B.W.)

Bovendien is er sinds 1980 de dwangsom294 in de Art. 1385bis tot nonis Ger. W.

De dwangsom

� wordt door de rechter vrij vastgesteld (kan niet door de partijen worden gestipuleerd)

� is accessoir (ter onderstuening van de hoofdveroordeling)

� is voorwaardelijk (treedt alleen in wanneer de hoofdveroordeling niet wordt nagekomen)

De dwangsom moet zó zijn dat men kan verwachten dat de schuldenaar zijn verbintenis zal uitvoeren. Ze

heeft dus geen indemnitaire functie, maar wordt wel toegekend aan de schuldeiser. Een dwangsom mag trou-

wens niet worden opgelegd wanneer de hoofdveroordeling erin bestaat een geldsom te betalen of een ar-

beidsovereenkomst na te leven.

Afdeling 2 De ingebrekestelling of inmorastelling

§ 1. Begrip en draagwijdte [406]

Als een schuldeiser de dwanguitvoering (of andere sancties) wilt toepassen, moet hij de schuldenaar eerst

aanmanen om zijn verplichtingen na te komen. Zo'n aanmaning noemt men de ingebrekestelling of inmora-

stelling. Ze is bedoeld om elke onzekerheid of dubbelzinnigheid over de houding van de schuldeiser weg te

nemen.

86

294Het verschil tussen een dwangsom en een boete- of strafbeding, is dat deze laatste door de partijen zelf worden gestipuleerd.

293Bijvoorbeeld de verkoper van een stuk grond die weigert mee te werken aan het verlijden van een authentieke akte.

Het wordt door het Hof van Cassatie als een algemeen rechtsbeginsel beschouwd om een ingebrekestel-

ling te hebben voor de uitvoering van civielrechtelijke sancties295.

De ingebrekestelling is in beginsel altijd nodig: louter verzuim van uitvoering leidt niet tot automatische

ingebrekestelling. In een beperkt aantal gevallen is er wél een automatische ingebrekestelling:

� Volgens Cassatie is een ingebrekestelling niet nodig wanneer uit het voorwerp of de aard van de overeen-

komst, uit de wil van de partijen of uit de feitelijke omstandigheden blijkt dat het materieel onmogelijk of niet meer

nuttig is om de verbintenis uit te voeren na het verstrijken van de termijn. In concreto:

� wanneer de termijn verstrijkt waarin de verbintenis moest worden uitgevoerd (Art. 1146)

� wanneer de schuldenaar beloofde iets niet te doen, maar het toch heeft gedaan (Art. 1145).

� bij een onrechtmatige daad is ingebrekestelling dus niet nodig omdat de schuldenaar een verplich-

ting om iets niet te doen geschonden heeft

� Bijzondere wetsbepalingen:

� als een zaak zelf vruchten of andere inkomsten oplevert en de koper niet onmiddellijk betaalt, dan

loopt er intrest vanaf de levering tot de betaling, en dit zonder ingebrekestelling (Art. 1652 B.W.)

� wie te kwader trouw een onverschuldigde betaling ontving, is dadelijk intresten verschuldigd op

de terug te betalen som (Art. 1378)

� de lastgever is intrest verschuldigd op de voorschotten die door de lasthebber werden betaald

(Art. 2001 B.W.)

� Ingebrekestelling is niet vereist wanneer men uitdrukkelijk en ondubbelzinnig bedingt dat de schuldenaar

in gebreke zal zijn door het verstrijken van de bedongen termijn (Art. 1139 B.W.). Ingebrekestelling

behoort immers niet tot de openbare orde en men kan er dus van afwijken, al wordt ze door sommige

wetsbepalingen dwingend voorgeschreven (hypothecair krediet, consumentenkrediet, ...)

� Ingebrekestelling is ook niet nodig wanneer de schuldenaar formeel laat blijken dat hij zijn verbintenis

niet meer zal nakomen, bijvoorbeeld door handelingen te verrichten die tegenstrijdig zijn met een nor-

male uitvoering.

§ 2. Vorm en rechtsgevolgenA. Vorm [409]

Volgens Art. 1139 B.W. is een aanmaning of een daarmee gelijkgestelde akte nodig.

� Onder aanmaning wordt hier een deurwaardersexploot verstaan.

� Onder "daarmee gelijkgestelde akte" wordt verstaan: beslag, bevel, dagvaarding, verzoek tot minnelij-

ke schikking, neerlegging van conclusies, instellen van een beroep tegen een administratieve beslis-

sing, ...

In de loop van de tijd is de rechtspraak zich echter wat minder formalistisch gaan opstellen en aan-

vaardt ze een ingebrekestelling als de eis van de schuldeiser maar duidelijk en ondubbelzinnig is.

Nu aanvaardt ze een (aangetekende) brief, een telegram, ... In zo'n document moet dus duidelijk ge-

maakt worden dat de schuldeiser nakoming wilt, al is het niet vereist dat het document ook vermeldt

wat de gevolgen van niet-nakoming zijn.

87

295Art. 1146 B.W. geeft een uitdrukkelijke toepassing van dit algemeen rechtsbeginsel.

Geen enkele wet verbiedt trouwens om een aanmaning te sturen op een moment dat de schuld nog

niet opeisbaar is.

B. Rechtsgevolgen van een ingebrekestelling [411]

� Door een ingebrekestelling van de verkoper om een verkochte zaak te leveren, wordt het risico

(voor overmacht) weer bij hem gelegd296. Alleen als de verkoper kan aantonen dat de schade so-

wieso zou zijn opgetreden, of hij nu geleverd had of niet, wordt hij bevrijd...

� Als de schuld uitgedrukt is in een buitenlandse munt, dan staat de schuldenaar vanaf de ingebreke-

stelling in voor het waardeverlies van die schuld ten gevolge van devaluatie. Als de schuld in BEF is

uitgedrukt, blijft het risico voor devaluatie bij de schuldeiser liggen.

� Vanaf de ingebrekestelling zijn moratoire intresten verschuldigd (Art. 1153 B.W.).

Als het om de betaling van een geldsom gaat, zijn die moratoire intresten gelijk aan de wettelijke

intresten. In geval van opzet of wanneer men er contractueel van afwijkt, mag echter meer ge-

vraagd worden dan de wettelijke intresten. De rechter kan de contractueel bedongen intrest ver-

minderen indien die de werkelijk geleden schade kennelijk te boven gaat (Art. 1153 in fine).

C. De verschillende soorten intresten [412]

� Conventionele intrest wordt door partijen bedongen in een overeenkomst, bv. intrest op een lening.

� Moratoire intrest is verschuldigd vanaf de ingebrekestelling en is meestal gelijk aan de wettelijke in-

trest. Partijen kunnen hier echter van afwijken en zelf bepalen wat de moratoire intrest zal zijn297.

Dit noemt men dan een conventionele moratoire intrest.

� Wettelijke intrest wordt bij K.B. vastgesteld en bedraagt sinds 1996 7%.

� Vergoedende of compensatoire intrest heeft als doel schade te vergoeden die door het slachtoffer wordt

geleden door het uitstel van betaling van de schadevergoeding. De rechter bepaalt het percentage

én vanaf wanneer de schade begint te lopen.

� Gerechtelijke intrest wordt door de rechter toegekend in zijn vonnis en wordt berekend tot op het

tijdstip van betaling. Het is de voorzetting van de moratoire of compensatoire intrest en is mees-

tal gelijk aan de wettelijke intrest. In beginsel is de gerechtelijke intrest verschuldigd vanaf de dag-

vaarding, behalve als de rechter de schade begroot naar het moment van zijn uitspraak298: dan be-

gint de gerechtelijke intrest te lopen vanaf die datum van uitspraak.

88

298met andere woorden: als de rechter in zijn begroting al een vergoedende schadevergoeding heeft ingecalculeerd

297Zij kunnen ook bedingen dat deze conventionele moratoire intrest van rechtswege zal verschuldigd zijn zonder ingebrekestelling.

296Vóór de ingebrekestelling lag het risico bij de koper omdat eigendom door consensus overgaat.

HOOFD XXI DE GEWONE UITDOVINGSGROND: (VRIJWILLIGE) BETALING

Afdeling 1 De eenvoudige betaling [414]Betaling betekent de nakoming van verbintenissen. Ze wordt meestal beschouwd als een eenzijdige

rechtshandeling omdat zij erop gericht is rechtsgevolgen te veroorzaken, namelijk de uitdoving van de

verbintenis.

§ 1. Wie moet en wie mag betalen? [414]

De schuldenaar is verplicht én gerechtigd (!) om te betalen. Als de schuldeiser weigert om de betaling te

ontvangen, dan kan de schuldenaar aanbod van gerede betaling doen.

Ook een derde mag de verbintenis nakomen. In beginsel is het immers niet van belang door wie de verbin-

tenis wordt vervuld, zolang ze maar effectief vervuld wordt.

Het B.W. maakt een onderscheid tussen

� een derde die er belang bij heeft dat er wordt betaald (bijvoorbeeld omdat hijzelf borg is)

deze derde zal gesubrogeerd worden in de rechten van de schuldeiser (Art. 1251, 3° B.W.)

� een derde die er geen belang bij heeft dat er wordt betaald

� als hij betaalt in naam van de schuldenaar dan wordt hij beschouwd als zaakwaarnemer of lasthebber

� als hij betaalt uit eigen naam dan wordt hij niet in de rechten van de schuldeiser gesubrogeerd

(Art. 1236, tweede lid).299

Een derde mag volgens Art. 1237 B.W. echter niet voldoen aan de schuld als de schuldeiser er een rechtmatig

belang bij heeft dat de schuld door de schuldenaar zelf wordt voldaan. Het gaat hier in de eerste plaatsen

om verbintenissen intuitu personae, al geldt het ook voor andere verbintenissen om iets te geven, te doen of

niet te doen.

Hij die betaalt moet bekwaam zijn om te betalen (Art. 1238 eerste lid B.W.). Dit wil zeggen dat de derde-

betaler de bevoegdheid moet hebben om te beschikken over de zaak die als betaling aan de schuldeiser

wordt gegeven. Als de derde-betaler die bevoegdheid niet had, kan een betaling toch niet worden terugge-

vorderd van de schuldeiser als het om geld of een verbruikbare zaak ging én de schuldeiser te goeder trouw

was (Art. 1238 tweede lid B.W.)

§ 2. Aan wie moet en aan wie mag er betaald worden? [416]

Principieel moet men betalen aan de schuldeiser (Art. 1239 B.W.). Die schuldeiser heeft recht op een tweede

betaling als de eerste betaling niet aan hem werd gedaan300. De betaler kan die eerste betaling natuurlijk te-

rugvorderen op grond van een onverschuldigde betaling.

De betaling aan de schuldeiser is niet geldig als de schuldenaar onbekwaam was om de betaling te ontvan-

gen, tenzij de betaler kan bewijzen dat de schuldeiser voordeel heeft gehaald uit de betaling (Art. 1241)301.

Soms mag een debiteur zijn schuldeiser niet betalen, bijvoorbeeld als er een beslag302 of verzet was303. Als

de schuldenaar dan toch betaalt, dan is dit niet tegenwerpelijk (Art. 1242 B.W.)

89

302Als de schuldeiser van de schuldeiser bijvoorbeeld derdenbeslag heeft laten leggen op de goederen van de schuldenaar, en die schuldenaar tóch betaalt aan de "eerste" schuldeiser,

301Het volstaat dat de schuldeiser een nuttig, redelijk gebruik heeft gemaakt van de betaling: hij moet er geen blijvend voordeel uit hebben gehaald.

300"Qui paie mail, paie deux fois."

299Als elke derde op die manier schuldeiser zou kunnen worden, dan zou dit immers een risico op misbruik inhouden.

De schuldenaar wordt tóch bevrijd als

� Een derde de bevoegdheid heeft om de betaling in ontvangst te nemen (Art. 1239 eerste lid B.W.).

De derde kan die bevoegdheid halen uit een overeenkomst met de oorspronkelijke schuldeiser, uit een

rechterlijke beslissing of uit de wet (bijv. uit Art. 221 B.W.). De betaling aan de lasthebber geldt als be-

taling aan de schuldeiser304.

� De schuldeiser achteraf de betaling aan een derde bekrachtigt (Art. 1239 tweede lid B.W.)

De bekrachtiging kan ook stilzwijgend gebeuren, bijvoorbeeld door een gebrek aan protest als de reke-

ningen worden voorgelegd aan de schuldeiser.

� Als de schuldeiser er voordeel heeft uitgetrokken (Art. 1239 tweede lid B.W.).

Bijvoorbeeld als er betaald werd aan de schuldeiser van de schuldeiser en die niet gemachtigd was om

de betaling in ontvangst te nemen, maar de betaling wel heeft afgetrokken van de schuld die de eerste

schuldeiser bij hem had.

� Als er te goeder trouw werd betaald aan de bezitter van de inschuld (dit is diegene die op het moment van betaling

in het bezit was van de schuldvordering), zelfs als die later dat bezit verliest (Art. 1240 B.W.)305

Bijvoorbeeld als men betaalt aan diegene aan wie de schuldvordering werd overgedragen, maar achter-

af komt vast te staan dat de overdracht nietig was.

§ 3. Het voorwerp van de betaling [418]

� De schuldenaar kan de schuldeiser niet verplichten om een andere soort zaak aan te nemen als beta-

ling, zelfs niet als die zaak een gelijke of grotere waarde heeft dan het oorspronkelijke voorwerp van de

schuld (Art. 1243 B.W.)

Natuurlijk kunnen de schuldenaar en de schuldeiser overeenkomen dat een ander voorwerp geldt als

betaling. Dit noemt men een overeenkomst van inbetalinggeving. Als de schuldenaar die inbetalingge-

vingsovereenkomst niet nakomt, dan moet hij de oorspronkelijke overeenkomst (met het oorspronke-

lijke voorwerp) weer nakomen: alle excepties en zekerheden van de oorspronkelijke overeenkomst blij-

ven bestaan. In België wordt deze inbetalinggeving niet als novatie beschouwd omdat de oude overeen-

komst blijft bestaan.

� De schuld mag zonder toestemming van de schuldeiser niet in gedeelten worden betaald (Art. 1244

B.W.). Door de wet, een overeenkomst of een vonnis kan hier echter van worden afgeweken (1244

tweede lid).

� Als het om de levering van een species gaat, dan volstaat het om de zaak te leveren in de staat waarin

het zich bevindt. Het risico voor beschadiging (of zelfs tenietgaan) door overmacht ligt immers bij de

schuldeiser, behalve

� als de schade veroorzaakt werd door de schuld van de schuldenaar (of zijn aangestelden)

� als de schade ontstond na de ingebrekestelling

Als het om de levering van een genus gaat, dan ligt het risico altijd bij de schuldenaar, zelfs voor over-

macht, omdat genera non pereunt. Als er in de overeenkomst niets werd gezegd over de kwaliteit van de

90

305Eigenlijk is dit een toepassing van de vertrouwensleer: als de schuldenaar er redelijkerwijze om mocht vertrouwen dat hij aan de échte schuldeiser betaalt, wordt hij bevrijd van betaling.

304Als er onverschuldigd werd betaald aan de derde, dan moet de betaling teruggevorderd worden van de schuldeiser, niet van de derde.

303Er is bijvoorbeeld sprake van verzet als er een gerechtelijke ontvangstmachtiging is voor de vrouw, dit wil zeggen dat men aan de vrouw moet betalen in plaats van aan haar man. Als dewerkgever van de man kennis heeft genomen van deze gerechtelijke ontvangstmachtiging, maar toch aan de man betaalt, dan is die b etaling niet tegenwerpelijk. Zie Art. 221 B.W.

dan is die betaling niet tegenwerpelijk aan de tweede schuldeiser (de schuldeiser van de schuldeiser).

genus-zaak, dan wordt de schuldenaar verondersteld een zaak van gemiddelde kwaliteit te leveren. Hij

kan dus niet verplicht worden om de beste zaak te leveren, al mag hij evenmin de slechtste kwaliteit

leveren (Art. 1246 B.W.).

§ 4. De betaling van geldschulden [420]

Er zijn twee soorten van geldschulden:

� verbintenissen waarvan het bedrag nog moet worden vastgesteld door de rechter (dettes de valeur)306

� verbintenissen die van bij het begin een bepaalde geldsom tot voorwerp hadden (dette de sommes)

Bij de dettes de valeur is de rechter niet gebonden door de wettelijke rente in Art. 1153 en 1154 B.W. Ook

waardevermindering van het geld maakt hier niet uit, omdat het bedrag door de rechter wordt bepaald op

het moment van uitspraak en er dus automatisch met inflatie en devaluatie wordt rekening gehouden.

Voor dettes de sommes volgt Cassatie het beginsel van het monetaire nominalisme: de schuldenaar moet enkel

de nominale hoeveelheid BEF betalen die in de overeenkomst vermeld wordt307. Partijen mogen hier van af-

wijken — behalve als speciale wetten het verbieden —, bijvoorbeeld door het genoemde bedrag te koppe-

len aan één of andere index (van het goud, van de kleinhandelsprijzen, van een andere munt, ...)

De partijen mogen vrij kiezen met welke rekenmunt of betaalmunt zij willen werken308. De rechter wordt

niet langer verplicht om zijn vonnis uit te spreken in BEF: hij mag geldsommen ook uitdrukken in BEF, €of een andere munt van een lidstaat van de OESO.

Tenzij de partijen anders bedingen, moet de vreemde munt worden omgerekend volgens de koers op de

dag van betaling. Om het effect van koersschommelingen te vermijden, gebruikt men soms ook wel munt-

optieclausules, waardoor de schuldeiser op de dag van betaling mag kiezen wat de rekenmunt of betaal-

munt zal zijn.

De schuldeiser kan niet verplicht worden om een betaling door (post)cheque of overschrijving te aanvaar-

den. Uitzondering zijn handelaren onderling, die betalingen van meer dan 10.000 BEF in niet-contant geld

niet mogen weigeren. De uitbetaling van loon moet met contant geld gebeuren, men mag hier enkel van af-

wijken door de schriftelijke instemming van de werknemer. De Staat zelf mag echter sowieso al zijn beta-

lingen via postcheque doen.

Natuurlijk gebeurt een betaling door overschrijving of (post)cheque onder het voorbehoud van een goede

afloop. Het moment van betaling is in België respectievelijk het moment waarop de rekening van de

schuldeiser wordt vermeerderd en het moment waarop de cheque wordt geïnd op de bank.

Zoals hoger reeds werd gezegd, is de schuldenaar verplicht de wettelijke rente te betalen bovenop de som

(Art. 1153 B.W.)

§ 5. De modaliteiten van de betalingA. Plaats, tijdstip en kosten [425]

Art. 1247 B.W. bepaalt dat de plaats waar de bepaling moet gebeuren, afhangt van de wil van de par-

tijen. Die wil kan eventueel stilzwijgend worden bepaald, rekening houdend met alle omstandigheden.

91

308Zo kan men bijvoorbeeld bepalen dat de prijs wordt uitgedrukt in $, maar dat er betaald wordt in BEF

307Men steunt hiervoor op Art. 1895 B.W., dat stelt dat diegene die geldt leent, enkel de numerieke geldsom moet terugbetalen.

306Bijvoorbeeld een verbintenis tot schadeloosstelling uit onrechtmatige daad.

Als er geen uitdrukkelijke of stilzwijgende regeling werd getroffen voor de plaats van betaling, dan

moet de aanvullende regeling van Art. 1247 B.W. worden gebruikt:

� als het om een species gaat, dan moet de betaling (bedoeld is: de levering) gebeuren op de plaats

waar die species zich bevond toen men de overeenkomst afsloot

� als het om genus-zaken gaat (bijvoorbeeld geld), dan moet de betaling gebeuren ten huize van de

schuldenaar — de schuldeiser moet zich dus verplaatsen om de vordering te innen

In principe is de verbintenis onmiddellijk opeisbaar. Partijen kunnen natuurlijk een termijn inlassen.

De kosten van de betaling moeten door de schuldenaar worden gedragen als er geen andere regeling

werd voorzien (Art. 1248 B.W.) Als de schuld wordt betaald door een derde, dan draait de derde op

voor de kosten, hij moet dan zelf maar zien of hij die kosten kan recupereren van de schuldenaar. De

schuldeiser is natuurlijk verplicht om een kwijtschrift af te leveren.

B. Toerekening van betalingen [426]

Als een schuldenaar meerdere schulden heeft bij eenzelfde schuldeiser (of bijvoorbeeld ook intrest ver-

schuldigd is op een schuld), dan kan de vraag rijzen aan welke schuld wordt voldaan als de schulde-

naar een betaling doet. Dit is het probleem van de toerekening van de betalingen.

� Natuurlijk kunnen partijen vooraf bedingen hoe de toerekening van betalingen zal gebeuren.

� Als hier geen overeenkomst over werd gesloten, dan mag de schuldenaar de toerekening bepalen op

het moment van betaling (Art. 1253 B.W.). Hij moet echter eerst de interesten vereffenen voor-

aleer hij de hoofdsom vereffent (Art. 1254 B.W.)

� Als de schuldenaar zelf niets bepaalt, dan mag de schuldeiser de toerekening zelf bepalen, zonder

dat de schuldenaar dan achteraf mag komen klagen (Art. 1255 B.W.).

� Als noch de schuldenaar, noch de schuldeiser een regeling treffen, dan geldt de aanvullende rege-

ling in Art. 1256 B.W.:

� eerst worden de vervallen schulden vereffend

� als alle schulden vervallen zijn, dan worden eerst de voor de schuldenaar meest belastende

schulden (hoogste intrest, bijzondere waarborgen, ...) afgelost

� als alle schulden even belastend zijn, dan worden eerst de oudste schulden afgelost

� en als alle schulden even oud zijn, dan wordt er evenredig verdeeld over al de schulden

C. Aanbod van betaling en boedelafstand [427]

De artikelen 1257-1264 B.W. bevatten een ingewikkelde regeling in verband met aanbod van betaling

en consignatie (="gerechtelijke bewaargeving van gelden"). Hier wil men het probleem oplossen dat

ontstaat als de schuldeiser weigert om een betaling te ontvangen. De regeling is echter zo ingewikkeld

dat men ze in de praktijk niet gebruikt: in de plaats stort men het geldt op de rekening van de advo-

caat of op een gezamenlijke rekening.

Als de schuldenaar niet kan betalen, kan hij kiezen voor vrijwillige of gerechtelijke boedelafstand.

Bij beide blijft de schuldenaar echter de eigenaar van zijn goederen.

� Bij vrijwillige boedelafstand geeft de schuldenaar de opdracht aan zijn schuldeiser(s) om zijn goede-

ren te verkopen. Als er geld overblijft, dan gaat dit natuurlijk terug naar de schuldenaar.

92

� Gerechtelijke boedelafstand (Art. 1268 B.W.) wordt niet meer gebruikt sinds de afschaffing van de

lijfsdwang in 1980.

Afdeling 2 De betaling met subrogatie§ 1. Begrip en toepassingsvoorwaarden

A. Zakelijke en persoonlijke subrogatie [428]

Subrogatie of indeplaatsstelling betekent in het algemeen dat een persoon of zaak de plaats inneemt van

een andere persoon of zaak. Men onderscheidt dus persoonlijke en zakelijke subrogatie.

� Zakelijke subrogatie is geen algemeen rechtsbeginsel en wordt maar toegepast in enkele gevallen:

� Art. 10 Hypotheekwet: als een een "verzekerde" zaak tenietgaat of beschadigd wordt, dan neemt

de (door derden betaalde) schadevergoeding ten opzichte van de schuldeisers de plaats in van

van de vernielde zaak

� Pandwetgeving: de nieuwe voorraden nemen de plaats in van de oude voorraden bij de inpand-

geving van een handelszaak309.

� Er is persoonlijke subrogatie wanneer de derde-betaler (= gesubrogeerde) in de plaats komt van de

schuldeiser. Zo'n subrogatie is de uitzondering: meestal heeft de derde-betaler immers verhaalsmo-

gelijkheden op grond van zijn rechtsverhouding met de schuldenaar (bijvoorbeeld zaakwaarne-

ming). Persoonlijke subrogatie wordt door de wet toegekend om de derde-betaler meer zekerheid

te geven.

Hierna gaat het alleen over persoonlijke subrogatie.

B. Tweeslachtig karakter van subrogatie [429]

Bij subrogatie krijgt men de sterktes (zakelijke rechten...) én zwaktes (excepties...) van de rechtsvoor-

ganger "overgeërfd". Er is dus een overdracht van schuldvordering, al is subrogatie niet hetzelfde als

overdracht van schuldvordering:

� - overdracht van schuldvordering veronderstelt steeds een overeenkomst met de schuldeiser

- subrogatie treedt soms ook op zonder akkoord van de schuldeiser

� - bij overdracht van schuldvordering moet er niet per se iemand betaald worden

- er moet noodzakelijk een betaling zijn opdat er sprake kan zijn van subrogatie

� Art. 1690 B.W. (de formaliteiten om schuldvorderingsoverdracht tegenwerpelijk te maken) is niet

van toepassing bij subrogatie.

� - bij overdracht van schuldvordering moet de overdrager het bestaan van de schuldvordering vrij-

waren (de solvabiliteit van de schuldenaar moet niet gevrijwaard worden)

- bij subrogatie is deze vrijwaring niet verplicht310

93

310Als de derde een onbestaande schuld betaalt, zal hij zich tegen de schuldeiser moeten richten wegens onverschuldigde betaling.

309Bij de inpandgeving van een handelszaak blijft de zaak immers in het bezit van de inpandgever. Als die de zaak niet verder zou openhouden, dan zou de waarde snel verminderen... Het pand van een handelszaak omvat ook de helft van de voorraden.

C. Algemene voorwaarden [430]

� Er moet natuurlijk een bestaande (geldige) schuld zijn.

� Er moet een betaling gebeuren311 aan iemand die daartoe bekwaam is.

� De betaling moet gebeuren door een derde, die niet zijn eigen schuld betaalt312. De derde moet geen

belang hebben bij die betaling, al zal wettelijke subrogatie enkel plaatshebben als die derde er be-

lang bij had.

D. Quasi-subrogatie [432]

Men spreekt van quasi-subrogatie als een derde zijn eigen schuld betaalt en er tóch subrogatie plaats-

vindt. Quasi-subrogatie moet uitdrukkelijk worden voorgeschreven door de wet. Voorbeelden zijn:

� Het Sluitingsfonds wordt wettelijk verplicht het loon van de werknemers te betalen als de werkge-

ver die verplichting niet meer nakomt door de sluiting van zijn bedrijf. Het fonds wordt echter ge-

subrogeerd in de rechten van de werknemer, hoewel het wettelijk verplicht wordt te betalen.

� De verzekeraar die het slachtoffer heeft uitbetaald, wordt gesubrogeerd in diens rechten tegenover

de veroorzaker van de schade. Het geldt ook voor arbeidsverzekeringen en ziekenfondsen, maar al-

leen voor schadeverzekeringen — niet voor sommenverzekeringen.

� De werkgever die het minimumloon uitbetaalt aan zijn werknemer die een ongeval heeft gehad.

Hij treedt in de rechten van de werknemer tegen de veroorzaker van het ongeval.

§ 2. Soorten (eigenlijke subrogatie)A. Conventionele subrogatie [433]

Art. 1250 B.W. maakt een onderscheid naargelang het initiatief uitgaat van de schuldeiser of de

schuldenaar.

� Subrogatie op initiatief van de schuldeiser313. De voorwaarden zijn:

� de subrogatie moet contractueel worden overeengekomen op het moment van betaling

� de schuldeiser moet uitdrukkelijk (niet stilzwijgend) instemmen, al is hier geen vormvereiste

� de toestemming van de schuldenaar is niet nodig; ook Art. 1690 (tegenwerpelijkheid van

overgedragen schuldvorderingen) is hier niet van toepassing, al zal de derde-betaler de

schuldenaar wel moeten verwittigen wil hij vermijden dat er aan de oorspronkelijke

schuldeiser wordt betaald

� Subrogatie op initiatief van de schuldenaar314. De voorwaarden is wel dat de kwijting van de schuld-

eiser én de overeenkomst tussen schuldenaar en derde voor de notaris worden verleden. De toe-

stemming van de schuldeiser is dus niet nodig; hij moet enkel zorgen voor de kwijting. Als hij die

weigert, kan de gekende procedure van gerede betaling en consignatie worden gevolgd.

94

314Bijvoorbeeld iemand die een lening heeft bij bank A tegen 5%, laat die lening overnemen door bank B omdat die maar 4% vraagt.

313Bijvoorbeeld de bank die de garagist onmiddellijk uitbetaalt voor een auto en in de rechten van de garagist treedt als schuldeiser tegenover de schuldenaar.

312Als een verzekeringsmaatschappij het slachtoffer van een ongeval vergoedt, kan zij geen subrogatie inroepen tegen haar cliënt die het ongeval heeft veroorzaakt. De verzekeringsmaat-schappij betaalt immers haar eigen schuld. Hetzelfde geldt voor de Staat als die haar eigen verzekeringsmaatschappij speelt voor schade veroorzaakt door ambtenaren.

311Een belofte van betaling volstaat niet.

B. Wettelijke subrogatie [435]

Wettelijke subrogatie vindt plaats in vier gevallen:

� Wanneer een schuldeiser één van de andere (meer bevoorrechte) schuldeisers uitbetaalt, bijvoor-

beeld om te verhinderen dat het gehypothekeerde goed op een slecht moment wordt verkocht.

� Wanneer de koper van een onroerend goed de hypothecaire schuldeisers uitbetaalt. De koper

wordt dan gesubrogeerd in de hypothecaire rechten; zijn recht primeert dan op de rechten van

schuldeisers in lagere rang, waardoor zij het goed vrijwel niet meer ten gelde kunnen maken.

� Wanneer een derde betaalt, maar belang heeft bij deze betaling (bijvoorbeeld omdat hij borg was).

� Wanneer een erfgenaam de nalatenschap aanvaardt onder het voorrecht van een boedelbeschrij-

ving en de schulden op de nalatenschap uit eigen zak betaalt.

§ 3. Gevolgen van de subrogatieA. Als de subrogatie wordt beschouwd als de overdracht van een schuldvordering [436]

De derde-betaler krijgt — net zoals bij de overdracht van schuldvordering — de schuldvordering met

alles erop en eraan: zekerheden, uitvoerbare titel, ... maar ook de excepties die de schuldenaar tegen de

oorspronkelijke schuldeiser kon uitoefenen.

B. Als de subrogatie wordt beschouwd als een betaling [437]

� De eis van de oorspronkelijke schuldeiser verdwijnt als de gesubrogeerde volledig betaalt.

� Als de gesubrogeerde maar een deel betaalt, dan is er een samenloop tussen gesubrogeerde en oor-

spronkelijke schuldeiser. Art. 1252 bepaalt dat de oorspronkelijke schuldeiser dan voorrang heeft

(nemo contra se subrogare censetur)315.

95

315Het is echter betwist of die voorrang óók geldt voor quasi-subrogaties. Volgens sommigen bestaat die voorrang van de schuldeiser enkel en alleen als de wet die de quasi-subrogatie inhet leven roept, ook uitdrukkelijk stelt dat de oorspronkelijke schuldeiser voorrang krijgt. Anderen beweren dan weer dat de oorspronkelijke schuldeiser sowieso voorrang krijgt, ze leidendit af uit het loutere feit dat de wetgever quasi-subrogatie toestaat.

HOOFD XXII DE ONGEWONE UITDOVINGSGRONDEN

Afdeling 1 Schuldvernieuwing§ 1. Toepassingsgebieden en toepassingsvoorwaarden

A. Afbakening ten opzichte van andere rechtsfiguren [439]

Schuldvernieuwing verschilt op twee vlakken van de overdracht van schuldvordering:

� bij schuldvernieuwing komt (normaliter) er een nieuwe verbintenis en verdwijnt de oude

� bij schuldvernieuwing is er toestemming nodig van de schuldenaar

Schuldvernieuwing verschilt nog veel meer van de subrogatie, omdat schuldvernieuwing zich afspeelt

buiten elke betaling.

B. Voorwaarden voor schuldvernieuwing [439]

� De schuldvernieuwing moet uitdrukkelijk (eventueel stilzwijgend) blijken uit de handelingen om-

dat ze niet vermoed wordt (Art. 1273 B.W).

� Schuldvernieuwing is maar geldig als de betrokken partijen bekwaam zijn om contracten aan te

gaan (Art. 1272 B.W.)

� Er moet een geldige verbintenis zijn.

� Als de verbintenis absoluut nietig is, dan zal de schuldvernieuwing óók ongeldig zijn.

� Als de verbintenis relatief nietig is, dan zal de schuldvernieuwing de verbintenis bekrachtigen

en de nietigheid doen verdwijnen.

� Er moet sprake zijn van een verbintenis met een nieuw element. Volgens Art. 1271 kan dit zijn:

� een nieuwigheid in het voorwerp — het moet wel om een serieuze nieuwigheid gaan, niet enkel

een verandering van de modaliteiten (al kunnen er wel interpretatieproblemen zijn316)

� een nieuwe schuldeiser — óók de schuldenaar moet hiermee akkoord zijn, want hij zal zich ver-

binden met de nieuwe schuldeiser (hij wordt wel bevrijd van de oude schuldeiser)

� een nieuwe schuldenaar — dit kan gebeuren

� op initiatief van de oude schuldenaar ("volmaakte delegatie") (Art. 1275 B.W.)

� op initiatief van de nieuwe schuldenaar, zonder medewerking van de oude schuldenaar

("expromissio") (Art. 1274 B.W.)

§ 2. Gevolgen [442]

� De oude verbintenis verdwijnt, met alle gevolgen van dien:

� zakelijke rechten en hypotheken vervallen (Art. 1278 B.W.)

� medeschuldenaars en borgen worden bevrijd (Art. 1281 B.W.)

� excepties tegen de schuldeisers vervallen

� Er komt een nieuwe verbintenis waarin de partijen worden vrijgelaten om afspraken te maken (bijvoor-

beeld dat de hypotheek uit de oude verbintenis wordt overgenomen317). Zekerheden die door derden

96

317Als de nieuwigheid erin bestond dat er een nieuwe schuldenaar kwam, dan kan de hypotheek natuurlijk niet overgaan op de goederen van de nieuwe schuldenaar (Art. 1279 B.W.)

316Als in een arbeidsovereenkomst bijvoorbeeld de loonsbepalingen worden veranderd, dan wordt dit opgevat als schuldvernieuwing.

werden verstrekt, medeschuldenaars en borgen kunnen echter enkel met hun instemming worden

overgenomen. De schuldeiser kan dit eisen vooraleer men begint aan de vernieuwing — als de borgen

en medeschuldenaars dan niet willen meewerken, blijft de oude verbintenis bestaan (Art. 1281 B.W.).

Afdeling 2 Schuldvergelijking§ 1. Algemeen [443]

Schuldvergelijking [compensation] veronderstelt dat twee personen elkaars schuldenaar zijn en dat beiden

dus een schuldvordering hebben. Beide schulden verdwijnen dan ten belope van het laagste bedrag.

Het nut van schuldvergelijking is dat alles er eenvoudiger op wordt (er moet niet over en weer worden be-

taald) én dat elke partij een soort zekerheid krijgt (namelijk de eigen schuld die eventueel niet moet wor-

den betaald).

Men onderscheidt wettelijke, gerechtelijke en conventionele schuldvergelijking.

§ 2. Wettelijke schuldvergelijking [444]

Wettelijke schuldvergelijking heeft van rechtswege plaats, zelfs zonder dat de schuldenaars het weten

(Art. 1290 B.W.), al is het niet van openbare orde en kunnen partijen er contractueel van afwijken.

Al de zekerheden en intresten worden betrokken in de schuldvergelijking en gaan dus verloren.

De toepassingsvoorwaarden voor wettelijke schuldvergelijking zijn:

� De onderlinge vorderingen en schulden moeten bestaan tussen dezelfde personen318 die zich in eigen naam

hebben verbonden. De vorderingen mogen perfect een andere oorzaak, aard, zekerheid, ... hebben.

� Het moet gaan om geld319 of om vervangbare zaken van dezelfde soort (Art. 1291 B.W.).

� De schulden en vorderingen moeten effen zijn. Dat wil zeggen dat ze niet betwist worden en bepaald

(althans bepaalbaar) zijn.

� De schulden moeten opeisbaar zijn. Komen dus niet in aanmerking: schulden onder termijn, schulden

onder voorwaarde, natuurlijke verbintenissen en in beslag genomen schuldvorderingen.

Er zijn verschillende uitzonderingen op de wettelijke schuldvergelijking.

� Art. 1293 B.W.:

� De vordering tot teruggave van een wederrechtelijk ontnomen zaak kan niet gecompenseerd wor-

den met een schuld tegenover de eigenaar320.

� De vordering tot teruggave van wat in bewaring of in bruikleen werd gegeven, kan niet gecompen-

seerd worden met een schuld321.

� Diegene die moet instaan betalen voor levensonderhoud, kan schuldvergelijking zelf niet

inroepen322. Een schuld tot levensonderhoud is immers niet vatbaar wettelijke schuldvergelijking.

Hetzelfde geldt voor andere schulden die nooit vatbaar zijn voor beslag.

97

322De persoon die geniet van het levensonderhoud mag echter wél schuldvergelijking inroepen in zijn voordeel.

321Dit is niet zo belangrijk omdat zaken die in bewaring worden gegeven, meestal iets anders dan geld of een vervangbare zaak is en dus sowieso niet in aanmerking komt.

320Als schuldvergelijking hier wél mogelijk zou zijn, dan zou je perfect wettelijk mogen gaan stelen bij iemand omdat die nog een schuld bij je heeft.

319Uit analogie met Art. 1291 tweede lid, is schuldvergelijking perfect mogelijk tussen geldsommen die uitgedrukt zijn in verschillende munten.

318Schuldvergelijking is bijvoorbeeld niet mogelijk tussen een persoon die een schuld heeft tegenover een vennootschap en een vordering tegenover één van de vennoten.

� Art. 1298 B.W.: schuldvergelijking mag geen afbreuk doen aan de rechten van derden

� Goederen waarop door derden werd beslag gelegd, komen niet in aanmerking.

� In uitbreiding hiervan komt geen enkel geval in aanmerking waar een schuldeiser in samenloop

zou komen met andere schuldeisers én die samenloop al bestond voordat schuldvergelijking over-

wogen werd. Anders zou die schuldeiser immers bevoordeeld worden.

� De belangrijkste toepassing is het faillissementsrecht, dat stelt dat schuldvergelijking niet

meer kan ingeroepen worden ingeval van een faillissement323.

� De Staat is in principe één rechtspersoon, maar schuldvergelijking is maar mogelijk als het om een-

zelfde ministerieel departement gaat.

� Soms wordt schuldvergelijking niet aanvaard bij belastingen of sociale zekerheid.

§ 3. Gerechtelijke en conventionele schuldvergelijking [448]

� Voor gerechtelijke schuldvergelijking gelden dezelfde voorwaarden als voor wettelijke schuldvergelijking,

zij het dat de wederzijdse schulden niet effen moeten zijn. Meestal wordt de gerechtelijke schuldverge-

lijking ingeroepen bij wijze van tegeneis in een dagvaarding. De gerechtelijke schuldvergelijking geldt

vanaf het vonnis324.

� Bij conventionele schuldvergelijking komen twee partijen contractueel overeen om schuldvergelijking toe

te passen. De wederzijdse schulden mogen alle vormen aannemen en partijen mogen bedingen zoals

ze willen, zolang ze maar geen afbreuk doen aan de rechten van derden of de openbare orde.

Afdeling 3 Schuldvermenging [448]Schuldvermenging bedoelt dat éénzelfde persoon tegelijk schuldenaar en schuldeiser is van eenzelfde voor-

werp. Omdat men zijn eigen schuldeiser of schuldenaar niet kan zijn, verdwijnt de verbintenis noodzake-

lijk (Art. 1300 B.W. spreekt ten onrechte van twee schuldvorderingen).

Schuldvermenging doet zich vooral voor wanneer twee vermogens versmelten, meestal bij erfenissen325 en

fusies van vennootschappen. Meestal heeft schuldvermenging een definitief karakter. Als — zeer uitzon-

derlijk — de hoedanigheden van schuldeiser en schuldenaar weer ggesplitst worden (bijvoorbeeld bij ver-

nietiging van de fusie), dan herleven de schuldvorderingen. Schuldvermenging doet de rechtsband dus niet

uitdoven, maar vormt alleen materieel beletsel voor de uitvoering ervan.

Afdeling 4 Kwijtschelding van schuld§ 1. Begrip, voorwaarden en uitwerking [449]

Kwijtschelding van schuld is een overeenkomst waarbij de schuldeiser aan de betaling verzaakt en de schul-

denaar dit aanvaardt, al wordt impliciete aanvaarding gemakkelijk aanvaard.

De kwijtschelding kan om niet of onder bezwarende titel. Een kwijtschelding die aan de hoofdschuldenaar

werd verleend bevrijdt de borgen, al is het omgekeerde niet het geval (Art. 1287 B.W.).

98

325Schuldvermenging doet hier zich nochtans niet voor als de patrimonia gescheiden blijven, bijvoorbeeld bij aanvaarding van nalatenschap onder voorrecht van boedelbeschrijving.

324Wettelijke schuldvergelijking werkt terug tot op de datum dat de voorwaarden vervuld zijn.

323Schuldvergelijking zal hier tóch mogelijk zijn als de vorderingen uit eenzelfde contract voortspruiten óf als de vorderingen uit verschillende contracten eng verbonden zijn.

§ 2. Teruggave van titel als vermoeden van kwijtschelding [450]

� Er bestaat een onweerlegbaar vermoeden van kwijtschelding wanneer de schuldeiser de onderhandse ak-

te dat gold als bewijs van de schuldvordering, afgeeft aan de schuldenaar (Art. 1282 B.W.).

� Er bestaat een weerlegbaar vermoeden van kwijtschelding als de grosse (= afschrift) van een authentie-

ke akte wordt afgegeven326 (Art. 1283 B.W.).

De wettelijke vermoedens mogen niet worden uitgebreid: de vernietiging of verscheuring van de titel doet

enkel een feitelijk vermoeden ontstaan. Als er niet uit vrije wil werd gehandeld, vallen de wettelijke ver-

moedens natuurlijk weg.

Afdeling 5 Rechtsverwerking [451]Rechtsverwerking zorgt ervoor dat de titularis van een recht zich niet meer op het recht kan beroepen omdat

hij zich vrijwillig gedroeg op een manier die kennelijk onverenigbaar is met de uitoefening van het recht.

Voorwaarde is dat een partij misleid werd door de houding van de tegenpartij. Louter nietsdoen doet geen

rechtsverwerking intreden omdat rechtsverwerking geen afbreuk mag doen aan de verjaring.

Rechtsverwerking wordt meestal beschouwd als een toepassing van de derogerende werking van de goede

trouw. De theorie wint veld, al heeft Cassatie beslist dat het geen autonoom rechtsbeginsel is. Het is niet hele-

maal duidelijk hoe ver dit reikt; waarschijnlijk betekent het dat het enkel geen goed cassatiemiddel is. In

Cassatie zal men eerder moeten vertrouwen op de theorie van de goede trouw of rechtsmisbruik.

Afdeling 6 Bevrijdende verjaring [452]� Verkrijgende verjaring betekent dat men een recht verkrijgt als men gedurende een zekere tijd handelt

alsof men het recht al bezit.

� Bevrijdende verjaring betekent dat men definitief bevrijd wordt van een verbintenis als men gedurende

een zekere tijd al ontkomen is aan de uitvoering van die verbintenis. Nu wordt aangenomen dat de

schuld blijft bestaan na een bevrijdende verjaring, terwijl de rechtsvordering verdwijnt.

Verjaring wordt behandeld in de Art. 2219 tot 2280 B.W.

99

326De schuldeiser kan immers nog altijd een nieuwe grosse gaan afhalen bij de notaris.

TITEL 4 BEWIJSRECHT

HOOFD XXIII HET VERMOGENSRECHTELIJK BEWIJSRECHT IN HET ALGEMEEN

Afdeling 1 Vrije tegenover gereglementeerde bewijsvoering [454]Zoeken naar de objectieve waarheid betekent zoeken naar de werkelijkheid zoals die zich écht heeft voorge-

daan. Hiervoor moet de bewijsvoering zo vrij mogelijk zijn: alle bewijsmiddelen zijn mogelijk, zolang ze niet

van nature of door de manier waarop ze verkregen werden onfatsoenlijk zijn. De rechter heeft hier een

grote rol, omdat hij het proces actief stuurt in de zoektocht naar de waarheid.

In de Code Napoléon koos men voor het bewijs van rechtshandelingen echter voor een gedeeltelijk gereglemen-

teerd bewijsstelsel dat moe(s)t helpen om te zoeken naar de juridische waarheid, die dus niet noodzakelijk sa-

menvalt met de objectieve waarheid327.

De rol van de rechter is hier kleiner ("lijdelijk") omdat hij rekening moet houden met het beschikkingsbegin-

sel van de partijen: hij is bijvoorbeeld gebonden door besluiten waarover de partijen het eens zijn en mag

geen veroordeling uitspreken buiten en boven wat hem gevraagd werd328.

Afdeling 2 Toepassingsgebied van de vermogensrechtelijke bewijsregeling [456]� Ten opzichte van het strafrechtelijk bewijsrecht, is het vermogensrechtelijk bewijsrecht duidelijk méér

gereglementeerd. De strafrechter zoekt heel actief naar de objectieve waarheid329; de vrijheid van de

partijen om te beschikken over de grenzen van het geding zijn veel beperkter.

� Ten opzichte van het (civielrechtelijk) bewijsrecht in persoonsrechtelijke en familierechtelijke aangelegenhe-

den, is het vermogensrechtelijk bewijsrecht dan weer veel vrijer. Niet alle civielrechtelijke bewijsmidde-

len mogen zomaar worden toegepast op persoons- en familierechtelijke materies.

� Binnen het vermogensrechtelijk bewijsrecht is de bewijsvoering in handelszaken vrijer dan de bewijsvoe-

ring in andere privaatrechtelijke materies. Art. 25 van het Wetboek van Koophandel stelt immers dat

rechtshandelingen kunnen bewezen worden met getuigen en vermoedens. Er zijn ook veel uitzonde-

ringen op de vormelijkheid van geschreven bewijsstukken. Ook "speciale bewijsmiddelen" (koopmans-

boeken en facturen) kunnen hier gebruikt worden.

De algemene vermogensrechtelijke bewijsregeling geldt enkel voor het bewijs van rechtshandelingen, niet

voor het bewijs van rechtsregels of van louter materiële feiten.

� Voor het bewijs van rechtsregels geldt het principe dat de rechtbank geacht wordt het recht te kennen

("curia novit ius"). Partijen moeten daardoor het bestaan (...) van allerhande rechtsregels niet bewij-

zen. De rechtbank wordt zelfs geacht het vreemde recht te kennen...

� Feitelijke elementen zijn zowel materiële feiten als rechtsfeiten (en dus rechtshandelingen) en moeten door

de partijen wél bewezen worden als ze door een partij worden betwist.

100

329Als er ook een burgerrechtelijke vordering is in een strafzaak, dan moet het bewijs van het misdrijf tóch volgens de regels van het Wetboek van Strafvordering worden gevoerd, hetgeenbijvoorbeeld impliceert dat diegene die het misdrijf aanklaagt, het ook moet bewijzen.

328Als er bijvoorbeeld een geschil was over één beding in een contract, dan mag de rechter zich "ultra petita" niet gaan moeien met de andere bedingen in het contract.

327Men legde de klemtoon op het schriftelijk bewijs om de rechtszekerheid te vergroten en omslachtige getuigenverhoren in de rechtszaal te vermijden.

� Materiële feiten mogen met alle in het B.W. genoemde middelen worden bewezen, al moet men

het principe van het tegensprekelijk karakter van een procesvoering eerbiedigen330.

� Rechtshandelingen worden bewezen volgens de regels van het vermogensrechtelijk bewijsrecht.

Deze regels gelden echter alleen voor de verhouding tussen partijen, dus niet voor derden.

Afdeling 3 De vermogensrechtelijke bewijsregeling nader beschreven [459]Hoewel de rechter in het burgerlijk recht dus eerder een lijdelijke rol heeft en hij zich moet richten naar de

beschikkingsvrijheid van de partijen, is deze toestand in de loop van de tijd geëvolueerd, zodat de rechter

nu een grotere bewegingsvrijheid heeft.

Het nieuwe Gerechtelijk Wetboek bekrachtigt deze evolutie door bepalingen die aan de rechter meer mo-

gelijkheden geven om de objectieve waarheid te achterhalen. Zo kan hij de persoonlijke verschijning van

de partijen bevelen of kan hij (zelfs van derden) de vertoning van bewijsstukken vragen (Art. 877 Ger.W.).

Toch blijft hij gebonden aan de grenzen van het geding zoals die door de partijen zijn vastgesteld.

Ook de rol van de partijen is veranderd: zij moeten loyaal samenwerken voor de bewijsvoering331. De rech-

ter mag een partij zelfs bevelen om bewijsmateriaal te tonen dat ongunstig is voor die partij332.

Er is een verdeling van de bewijslast333 (Art. 1315 B.W.):

� de eiser (die de uitvoering van een verbintenis vordert) moet het bestaan van de verbintenis bewijzen

� de verweerder (die beweert bevrijd te zijn) moet bewijzen dat er betaald werd of dat de verbintenis

verloren is gegaan

Iets genuanceerder kan men zeggen dat het in Art. 1315 in de eerste plaats gaat om een aanvoeringslast

(stelplicht): de partijen moeten aanduiden op welke feiten, geschriften of personen zij zich beroepen. Als de

aangeduide feiten niet worden betwist door de tegenpartij, dan moeten die feiten niet bewezen worden.

Pas als de feiten wél worden betwist, rust er een bewijslast (bewijsplicht) op hen.

Er zijn echter uitzonderingen:

� weerlegbare wettelijke vermoedens verleggen de bewijslast, terwijl onweerlegbare vermoedens elk verder

bewijs overbodig maken

� de bewijslast voor negatieve feiten zal door de rechter minder streng worden beoordeeld

� bij resultaatsverbintenissen volstaat het bewijs van het bestaan van de verbintenis en van de

niet-uitvoering ervan

101

333Het is juister om te zeggen dat Art. 1315 aangeeft wie het bewijsrisico draagt. Diegene die het bewijsrisico draagt, is diegene die het proces verlies omdat de rechter niet overtuigd isvan zijn gelijk omdat de bewijzen onvoldoende zekerheid geven.

332Dit doet dus wel degelijk afbreuk aan het adagium dat niemand mag verplicht worden tegen zichzelf te getuigen.

331Zij moeten dus handelen volgens de beginselen van de goede trouw.

330Overigens mag een rechter niet steunen op feiten die hij toevallig persoonlijk kent. Écht algemeen bekende feiten(bv. WO II was in '40-'45) mag hij natuurlijk wél gebruiken.

Het B.W. en Ger.W. erkennen de volgende bewijsmiddelen:

1005 e.v. Ger. W.1357 e.v. B.W.eed

1354 e.v. B.W.bekentenis

1349 e.v. B.W.bewijs door vermoedens

915-961 Ger. W.1341 e.v. B.W.bewijs door getuigen

883 e.v. en 895 e.v. Ger. W.1317 B.W.schriftelijk bewijs

Daarnaast kunnen er ook nog een aantal onderzoeksmaatregelen worden getroffen.

Deze onderzoeksmaatregelen kunnen bewijsmiddelen opleveren waar de rechter rekening mee moet hou-

den.

Art. 1007-1016 Ger. W.plaatsopneming

Art. 992-1004 Ger. W.verhoor van partijen

Art. 926-991 Ger. W.deskundigenonderzoek

Art. 516 Ger. W.proces-verbaal door gerechtsdeurwaarder

Het vermogensrechtelijk bewijsrecht is echter niet van openbare orde, zodat partijen overeenkomsten kun-

nen aangaan over de bewijslevering, van de verdeling van de bewijslast tot de ontvankelijkheid van het be-

wijs met getuigen.

102

HOOFD XXIV DE BEWIJSMIDDELEN EN HUN BEWIJSWAARDE

Afdeling 1 De hiërarchie tussen de bewijsmiddelen [464]� Bewijsmiddelen die een speciale plaats innemen omdat zij afdoend zijn.

Dat wil zeggend at ze de bewijsvoering definitief beëindigen en er geen tegenbewijs mogelijk is.

� de gerechtelijke bekentenis334 (altijd mogelijk, behalve bij aangelegenheden van openbare orde)

� de gedingbeslissende eed (altijd mogelijk, behalve bij aangelegenheden van openbare orde)

� het onweerlegbaar wettelijk vermoeden

� Bewijsmiddelen die een wettelijke bewijswaarde hebben.

Dat wil zeggen dat de rechter verplicht is het middel als bewijs te aanvaarden.

� de weerlegbare en onweerlegbare wettelijke vermoedens

� de buitengerechtelijke bekentenis, zolang die niet in ongeloofwaardige omstandigheden werd afgelegd

� het schriftelijk bewijs door een authentieke of onderhandse akte, die beide principieel een even grote

bewijswaarde hebben (OK — het tegenbewijs is wel moeilijker bij authentieke akten)

� Bewijsmiddelen die een vrije bewijswaarde hebben.

Dat wil zeggen dat het de rechter vrij staat om het bewijsmiddel al dan niet bewijswaarde te geven.

� alle andere geschriften (bijvoorbeeld begin van bewijs335, huiselijke registers, brieven, facturen, ...)

� getuigenverklaringen en feitelijke of gerechtelijke vermoedens (Art. 1353 B.W.)

De rechter mag hen echter geen bewijswaarde toekennen bij rechtshandelingen boven de

15.000 BEF (Art. 1341 B.W.). Ze spelen echter wel een grote rol

� voor het bewijs van niet-rechtshandelingen

� voor het bewijs van rechtshandelingen door derden

� als aanvulling op het begin van bewijs door geschrift (Art. 1347 B.W.)

� als bewijs in aangelegenheden waar een schriftelijk bewijs onmogelijk was (1348 B.W.)

Afdeling 2 Het schriftelijk bewijs [466]De akte is een geschrift dat

� wordt opgemaakt om als bewijs te dienen

� ondertekend wordt door de partijen en / of een openbaar ambtenaar

� gegeven wordt aan de belanghebbende partij(en)

Een handtekening is noodzakelijk omdat die de uitdrukking is van de wil van de ondertekenaar én boven-

dien toelaat om de ondertekenaar te identificeren. De handtekening moet rechtstreeks en met de hand wor-

den aangebracht op het papier. De doordruk via carbonpapier of de elektronische of gescande handteke-

ning is niet geldig.

103

335Het begin van (schriftelijk) bewijs is een geschrift dat uitgaan van de persoon aan wie een rechtsfeit wordt tegengeworpen en dat het beweerde rechtsfeit waarschijnlijk maakt.

334De gerechtelijke bekentenis kan ook door de advocaat gebeuren. De advocaat wordt immers vereenzelvigd met zijn cliënt.

§ 1. De authentieke akteA. Begrip [467]

De authentieke akte is een geschreven akte die gemaakt wordt door tussenkomst van een openbaar

ambtenaar die daar door de wet de bevoegdheid voor heeft (Art. 1317 B.W.).

Deze bevoegdheid is precies geregeld. De oorspronkelijke notariële akte ("minuut") moet bijvoorbeeld

bij de notaris blijven; de partijen krijgen enkel "grossen" (afschriften) mee. Openbare ambtenaren zijn

notarissen, rechters, griffiers, deurwaarders, officieren van de burgerlijke stand, enz.

B. Bewijswaarde tussen partijen [467]

� Authentieke vermeldingen zijn: de vermelding van de datum, de aanwezigheid van partijen en getui-

gen, de identiteit van de partijen, het feit dat partijen verklaringen hebben afgelegd, ...

Deze authentieke vermeldingen moeten door de openbare ambtenaar worden geverifieerd op hun

waarheid. Ze genieten daarom een bijzondere bewijswaarde336.

Natuurlijk kunnen ze vervalst worden337. Als de burgerlijke rechter dit nodig acht, kan hij een

strafrechtelijk onderzoek instellen tegen de dader (Art. 194 S.W.) of een burgerlijk onderzoek tegen

de akte (Art. 895 e.v. Ger. W.). Door zo'n strafrechtelijk onderzoek wordt de bewijs- en uitvoe-

ringskracht van de akte onmiddellijk geschorst. In een burgerlijk onderzoek is er niet onmiddellijk

schorsing, maar kan de rechter dit wel altijd bevelen.

� Niet-authentieke vermeldingen zijn de verklaringen van partijen, die meestal niet kunnen gecontro-

leerd worden door de openbare ambtenaren. Met andere woorden: alleen het feit dát partijen iets

gezegd hebben, is authentiek. De inhoud van hun verklaringen is niet-authentiek en kan door een

ander wettelijk bewijsmiddel (eed, geschrift, ...) worden ontkracht (echter niet door getuigen).

� Vermeldingen in een authentieke akte die geen band hebben met de inhoud van die akte, kunnen

alleen dienen als begin van een bewijs (Art. 1320 B.W., in fine)338.

C. Bewijswaarde tegenover derden [469]

Een authentieke akte heeft tegenover derden principieel dezelfde bewijswaarde als tussen partijen. Au-

thentieke vermeldingen kunnen door derden dus slechts worden bestreden via een procedure tot be-

tichting van valsheid.

Derden mogen echter met alle mogelijke middelen het tegenbewijs leveren van een niet-authentieke

vermelding.

D. Bewijswaarde van de gebrekkige authentieke akte [469]

Een authentieke akte is gebrekkig als ze niet als authentiek kan worden beschouwd, bijvoorbeeld door

vormgebreken of onbevoegdheid van de ambtenaar.

Een gebrekkige authentieke akte heeft dezelfde bewijswaarde als een onderhandse akte als zij door de

partijen ondertekend werd (Art. 1318 B.W.).

104

338Als in een akte bijvoorbeeld vermeld wordt dat het huis van een oom geërfd werd, dan geldt deze vermelding enkel als begin van bewijs in bijvoorbeeld een latere erfeniszaak.

337De openbare ambtenaar kan onwaarheden opschrijven, men kan een valse handtekening zetten, men kan de akte na ondertekening veran deren, ...

336Zij gelden als bewijs van het tegendeel door de speciale procedure tot betichting van valsheid.

§ 2. De onderhandse akteA. Begrip [470]

Een onderhandse akte wordt door de partijen zelf opgesteld.

De handtekening van de partijen is de enige geldigheidsvereiste; datum en plaats zijn meestal bijvoor-

beeld niet verplicht.

B. Bewijswaarde tussen partijen [470]

De onderhandse akte heeft tussen partijen dezelfde bewijswaarde als een authentieke akte (Art. 1322

B.W.). Als partijen hun handtekening echter betwisten339, dan wordt dit gerechtelijk onderzocht

(Art. 1323-1324 B.W. en Art. 883 e.v. Ger. W.). Als het bewijs van echtheid van de handtekening niet

kan geleverd worden, dan heeft de akte geen enkele bewijswaarde.

Het tegenbewijs van vermeldingen in onderhandse akte vereist echter geen speciale procedure tot be-

tichting van valsheid. Een ander geschrift, eedopdracht of bekentenis volstaat.

C. Bewijswaarde tegenover derden [471]

In het algemeen heeft een onderhandse akte dezelfde bewijswaarde tegenover derden als ze tussen de

partijen heeft. Derden mogen de inhoud van de akte echter bestrijden met alle mogelijke middelen.

Voor het bewijs van de datum geldt echter een speciale regeling. Tegenover derden geldt alleen een

vaste datum. Zo'n datum verkrijgt men volgens Art. 1328 B.W.

� als één van de ondertekenaars van de akte overlijdt: de akte is dan zeker van vóór het overlijden

� als de hoofdinhoud wordt herhaald in een authentieke akte

� als de akte wordt geregistreerd

Deze regeling van vaste datum geldt echter niet in handelszaken, in kwijtschriften en in aangelegen-

heden onder de 15.000 BEF. De regeling is trouwens niet van openbare orde.

D. Bijzondere regels voor wederkerige overeenkomsten [472]

Art. 1325 B.W. vereist dat er voor het onderhandse bewijs van wederkerige overeenkomsten zoveel

originelen zijn als er partijen zijn met eigen belangen én dat elk origineel het aantal exemplaren ver-

meldt. Elk van de originelen moet rechtstreeks worden ondertekend.

Dit alles wordt door de rechtspraak echter soepel toegepast:

� een partij moet niet per se zijn handtekening zetten op het exemplaar dat hij zelf bezit

� één enkel origineel volstaat als het gedeponeerd wordt bij een derde

� de regeling van het aantal exemplaren geldt niet voor handelszaken of voor gebrekkige authentie-

ke akten die als onderhandse akten worden beschouwd (Art. 1318 B.W.)

Bij niet-naleving wordt de sanctie van relatieve nietigheid op een milde manier toegepast:

� alleen partijen (geen derden) kunnen de nietigheid ervan inroepen

� als een partij zijn verbintenis heeft uitgevoerd, bekrachtigt hij hiermee de eventuele nietigheid van

de onderhandse akte

105

339Voor rechtsverkrijgenden volstaat de verklaring dat ze de handtekening niet kennen (Art. 1323 B.W.).

� de nietige onderhandse akte blijft toch nog altijd een begin van bewijs, dat mag aangevuld worden

met getuigenissen en vermoedens

E. Bijzondere regels voor schuldbekentenissen [473]

Art. 1326 B.W. stelt dat eenzijdige schuldbekentenissen eigenhandig door de schuldenaar moeten

worden geschreven én dat de som geld (of hoeveelheid zaken) voluit wordt geschreven (om vervalsing

van cijfers te voorkomen).

Er zijn echter uitzonderingen:

� de regeling geldt niet voor wederkerige contracten

� de regeling geldt niet voor kwijtschriften, die immers geen schuldbekentenissen zijn

� de regeling geldt niet voor handelaars, landbouwers, ambachtslieden, dienstboden, ... omdat die

meestal ongeletterd waren in 1804. Vreemd genoeg blijft de uitzondering ook nu nog gelden.

� zelfs als niet voldaan wordt aan Art. 1326 B.W., geldt de schuldbekentenis nog als een begin van

bewijs

§ 3. Andere geschriftenA. Afschriften [474]

Een afschrift of kopie is een letterlijke en volledig eensluidende weergave van het origineel.

Art. 1334 stelt dat het kopie geldt als bewijs zolang de overeenstemming met het origineel niet be-

twist wordt. Zelfs als er betwisting is (of als het origineel verloren is gegaan), blijft de kopie een begin

van bewijs en een feitelijk vermoeden.

Volgens art. 1348 4° B.W. mag de schuldeiser het verlies van het origineel enkel als argument inroepen

als dit gebeurde door overmacht.

B. Koopmansboeken [475]

Een koopmansboek is een boek dat door de handelaar (regelmatig) moet worden bijgehouden.

� tussen handelaars onderling hebben koopmansboeken volledige bewijswaarde

� tegen een niet-handelaar gelden koopmansboeken enkel als begin van bewijs (Art. 1329 B.W.)

� zij kunnen door een niet-handelaar altijd tegen de handelaar worden ingeroepen (Art. 1330 B.W.)

Toch mag de rechter soeverein oordelen over de bewijswaarde van die koopmansboeken.

C. Huiselijke papieren en registers [476]

Huiselijke papieren hebben een wettelijke bewijswaarde tegen de opsteller ervan (Art. 1331 B.W.)

� als ze uitdrukkelijk vermelden dat er een betaling is gebeurd

� als ze uitdrukkelijk vermelden dat ze als vervanging van een titel

Als de opsteller ze inroept, gelden ze enkel als een vermoeden.

D. Aantekeningen op titel [476]

De vermelding op de titel (van de schuldeiser) dat de schuldenaar bevrijd is, geldt als bewijs, zelfs als

die vermelding niet ondertekend of gedagtekend is, zolang ze maar door de schuldeiser zelf is

106

geschreven. Hetzelfde geldt voor vermeldingen op een kwijtschrift en voor vermeldingen op de kopie

van een titel die in bezit is van de schuldenaar (Art. 1332 B.W.).

E. Briefwisseling [476]

Ook in burgerlijke zaken kunnen brieven als bewijsmiddel worden gebruikt. Ze gelden als wettelijk

bewijsmiddel van zodra ze ondertekend werden en werden opgesteld om als bewijs te dienen. Als de

brief tegen derden wordt ingeroepen, dan moet ze een vaste datum hebben (Art. 1328 B.W.).

Als een brief onrechtmatig werd bemachtigd, dan mag die niet gebruikt worden. Een vertrouwelijke

brief mag trouwens nooit gebruikt worden zonder toestemming van de auteur.

Afdeling 3 Het bewijs door getuigen en vermoedens§ 1. Het getuigenbewijs

A. Begrip [477]

Het getuigenbewijs is een verklaring voor de rechter door een bepaald persoon.

� als die persoon de gebeurtenis vernomen heeft van een ander, dan is hij een onrechtstreekse getuige

� als die persoon de gebeurtenis met zijn eigen zintuigen heeft vernomen, is hij een rechtstreekse

getuige

Men moet echter steeds aan de rechtbank de toelating vragen om feiten met getuigen te bewijzen.

De rechtbank zal getuigenissen toestaan als

� ze rechtstreeks verband houden met de betwisting

� ze een einde kunnen stellen aan de betwisting

� vatbaar zijn voor tegenspraak

De rechter mag de bewijswaarde van getuigenissen altijd vrij beoordelen.

B. De draagwijdte van artikel 1341 B.W. [478]

� Alle feiten die geen rechtshandelingen zijn, mogen principieel worden bewezen met getuigen en

vermoedens.

� Rechtshandelingen worden principieel volgens Art. 1341 B.W. niet bewezen met getuigenissen:

� er mag nooit met getuigen worden gewerkt als het om meer dan 15.000 BEF gaat

� getuigen mogen niet gebruikt worden om in te gaan tegen een akte, zelfs als het om minder

dan 15.000 BEF gaat340

Art. 1341 geldt voor de totstandkoming, de wijziging én het tenietgaan van rechtshandelingen341.

Wanneer het getuigenbewijs mogelijk is, is trouwens ook altijd het bewijs door vermoedens mogelijk

(Art. 1353 tweede lid B.W.).

107

341Een betaling zal in de meeste gevallen dus enkel met een kwijtschrift kunnen worden bewezen.

340Getuigen mogen echter wél gebruikt worden om de dubbelzinnige betekenis van een akte te verduidelijken.

C. Uitzonderingen op Art. 1341 B.W. [478]

� De rechter kan in handelszaken afwijken van de regeling van Art. 1341 B.W. Getuigen en vermoe-

dens mogen hier zelfs tegen en boven de inhoud van een akte worden gebruikt.

� Een begin van schriftelijk bewijs mag altijd aangevuld worden met getuigen en vermoedens. Het

moet niet ondertekend zijn of helemaal geschreven zijn door de persoon aan wie het wordt tegen-

geworpen — het volstaat dat die persoon het geschrift zich heeft "toegeëigend". Als een partij de

inhoud van een geschrift van een derde erkent, geldt dit als begin van schriftelijk bewijs.

Voorbeelden zijn: een advertentie geplaatst in de krant, een aantekening op een stuk papier, een

afschrift dat wordt betwist, faxen, ...

� Als het onmogelijk was om een geschrift op te stellen, dan mag ook met getuigen en vermoedens

worden gewerkt (Art. 1348 B.W.), bijvoorbeeld door materiële onmogelijkheid (bijvoorbeeld on-

rechtmatige daad), door morele onmogelijkheid (bijv. nauwe verwantschap tussen partijen) of door

vaststaande gebruiken342. De rechter oordeelt hier echter soeverein over.

� Als een geschrift verloren is gegaan door overmacht, dan mag er volgens Art. 1348 4° B.W. met ge-

tuigen en vermoedens worden gewerkt.

D. Nadere preciseringen [480]

� Derden mogen het bestaan van rechtshandelingen altijd met getuigen en vermoedens bewijzen,

zelfs al gaat het over meer dan 15.000 BEF.

� Art. 1341 B.W. is niet van openbare orde, zodat partijen er mogen van afwijken.

� Art. 1341 B.W. gaat enkel over getuigen: de eed of bekentenis worden er niet door uitgesloten.

§ 2. Het bewijs door vermoedensA. Feitelijk vermoeden [481]

Het feitelijk of rechterlijk vermoeden is een redenering van de rechter. Hij mag echter enkel iets afleiden

uit een vaststaand feit, niet uit iets onzeker of waarschijnlijk. Concreet gaat het hier over verklaringen,

vroegere gedragingen, rechtsplegingen, ... Zuiver persoonlijke opvattingen van de rechter die niet te-

gensprekelijk zijn, mogen niet worden gebruikt. De vermoedens moeten bovendien gewichtig zijn en

met elkaar overeenstemmen (Art. 1353 B.W.).

Feitelijke vermoedens mogen gebruikt worden wanneer een getuigenbewijs óók toegelaten zou zijn

(Art. 1341 B.W.). Getuigenissen en vermoedens hebben evenveel (vrije) bewijswaarde. Omdat feitelij-

ke vermoedens een "open karakter" hebben, kunnen ook nieuwe technieken een bewijswaarde krijgen

(verslag van een deskundige, bandopnames, geschreven verklaringen van derden, ...)

B. Wettelijk vermoeden [482]

Bij een wettelijk vermoeden is het de wet die gegevens afleidt uit een onbekend feit. Het wettelijk ver-

moeden houdt geen rekening met de concrete omstandigheden en dringt zich op, zelfs als in een con-

creet geval de wettelijke redenering compleet fout zou zijn.

108

342Men kan bijvoorbeeld de onmogelijkheid van geschrift inroepen tegen bankverrichtingen, zelfs als men bankuittreksels krijgt. Hetzelfde kan men doen bij bijvoorbeeld Bancontact, zelfsals men een ticketje krijgt.

Er zijn twee soorten wettelijke vermoedens (Art. 1352 B.W.):

� een weerlegbaar vermoeden bevrijdt maar voorlopig van een bewijs omdat het de bewijslast omkeert

� een onweerlegbaar vermoeden bevrijdt definitief van de bewijslast; als het steunt op de openbare

orde, dan is een tegenbewijs nooit toegelaten

Art. 1350 B.W. noemt verschillende handelingen waarbij er een wettelijk vermoeden optreedt:

� rechtshandelingen die nietig worden verklaard omdat vermoed wordt dat zij gebruikt zijn om

dwingende wetsbepalingen te ontduiken (zie bijvoorbeeld Art. 909 en 911 B.W.)

� gevallen waarin de wet de eigendom of bevrijding van schuld uit bepaalde omstandigheden afleidt

(zij bijvoorbeeld Art. 552 en 1282-1283 B.W.)

Art. 1350 B.W. duidt ook het gezag van gewijsde343 aan als een vermoeden, al is dit geen bewijsmiddel in

de eigenlijke zin. Het gezag van gewijsde geldt als een onomstootbaar waarheidsvermoeden, al mag het

door de rechter niet ambtshalve worden ingeroepen. Tegenover derden heeft een vonnis de bewijs-

waarde van een authentieke akte.

De vraag van een partij om opnieuw een proces te voeren zal door het gezag van gewijsde worden af-

gewezen als

� er al een eindvonnis is geveld dat niet meer kan ongedaan gemaakt worden

(Art. 24 en 26 Ger. W.)

� de nieuwe vordering over dezelfde oorzaak en voorwerp gaat (Art. 23 Ger. W.)

Afdeling 4 De bekentenis en de eed § 1. De bekentenis

A. Begrip [485]

De bekentenis is de erkenning van een feit of een rechtshandeling, terwijl men er eigenlijk belang bij

heeft om het te ontkennen.

Er zijn twee soorten bekentenissen:

� gerechtelijke bekentenissen worden afgelegd tijdens het proces

� buitengerechtelijke bekentenissen gebeuren buiten dat proces

De bekentenis is aan geen enkel vormvereiste onderworpen en mag zowel mondeling als schriftelijk344

zijn. Een bekentenis kan ook worden afgeleid uit het volhardend zwijgen of andere handelingen van

een partij.

De bekentenis moet echter uitgaan van de partij tegen wie ze wordt ingeroepen (eventueel mag ze

uitgaan van de lasthebber van die partij). Steeds moet echter de wil om iets te erkennen aanwezig

zijn; daarom hebben bekentenissen die men op een ongeoorloofde manier heeft verkregen, geen waar-

de. Natuurlijk moet men bekwaam zijn om een bekentenis af te leggen.

109

344Opgelet: een schriftelijke bekentenis is niet hetzelfde als een schriftelijk bewijs. Een schriftelijke bekentenis wordt immers altijd achteraf opgemaakt.

343Kracht van gewijsde gaat over de uitvoerbaarheid van een vonnis. Een beslissing heeft kracht van gewijsde als ze niet meer vatbaar is voor verzet of hoger beroep (Art. 28 Ger. W.)

In zaken van openbare orde mag niet bekentenissen worden gewerkt. In andere aangelegenheden mag

de bekentenis tegen schriftelijke bewijzen en wettelijke vermoedens worden gebruikt. Ze kan echter

nooit een geschrift vervangen dat nodig is voor de geldigheid van een rechtshandeling.

B. De bewijswaarde van de bekentenis

� De gerechtelijke bekentenis heeft een wettelijke bewijswaarde (Art. 1356 tweede lid B.W.). Ze dringt

zich op aan de rechter, zelfs als hij ze niet geloofwaardig acht.

� De buitengerechtelijke bekentenis mag niet gebruikt worden als er ook niet met getuigen zou mogen

gewerkt worden (Art. 1355 B.W.). Verder moet de buitengerechtelijke bekentenis geloofwaardig

zijn. Als dat het geval is, dan dringt de buitengerechtelijke bekentenis zich óók op aan de rechter.

Zo heeft een geschreven buitengerechtelijke bekentenis meestal een wettelijke bewijswaarde.

C. De splitsbaarheid van de complexe bekentenis [488]

Een bekentenis is complex als bijvoorbeeld het bestaan van een verbintenis erkend wordt, maar er on-

middellijk aan wordt toegevoegd dat er bevrijding is gebeurd.

Complexe bekentenissen worden als onsplitsbaar beschouwd (Art. 1356 derde lid B.W.), behalve als

� de bekentenis betrekking heeft op twee onafhankelijke rechtshandelingen345

� een deel van de bekentenis als onjuist kan worden bewezen; het "goede" deel blijft dan aanvaard

D. De onherroepelijkheid van de bekentenis [488]

Een bekentenis kan niet meer worden ingetrokken, behalve als ze steunde op een dwaling omtrent de

feiten (Art. 1356 tweede lid B.W.). Een dwaling omtrent de rechtsgevolgen is echter géén grond voor

herroeping.

§ 2. De eedA. Begrip [489]

Een eed is een plechtige verklaring voor de rechter die door een partij wordt afgelegd en waarbij ze de

waarachtigheid van haar beweringen bevestigt.

Men onderscheidt de gedingbeslissende, de aanvullende eed en de schattingseed.

B. Gedingbeslissende eed

a) Begrip [489]

De gedingbeslissende eed wordt door de ene partij aan de andere partij opgedragen om het geding te

beslechten. Men doet dus een beroep op het geweten omdat er een gebrek is aan andere bewijsmid-

delen (Art. 1357 1° B.W.).

b) Verloop [489]

Volgens Art. 1360 B.W. kan een partij tijdens het proces de rechtspleging onderbreken om de tegen-

partij een eed op te dragen.

De tegenpartij heeft dan de keuze:

110

345Eigenlijk gaat het dan om een dubbele bekentenis...

� de eed niet af te leggen: dan verlies zij het proces

� de eed wel af te leggen: dan wint zij het proces

� de eed terug te wijzen naar de andere partij, waardoor die de keuze krijgt om een eed af te leggen

� beweren dat de eed onontvankelijk is

c) Rol van de rechter [490]

Principieel is de houding van de rechter passief bij een eed. Hij stelt de eed niet op, al kan hij hem

wel verbeteren. Hij kan een eedopdracht ook afwijzen als uit de bewijsstukken al blijkt dat een par-

tij zeker zal winnen of verliezen.

De eed is onontvankelijk als

� de eed-opdragende partij onbekwaam is om tot een dading te komen346

� de eed niets kan bewijzen, bijvoorbeeld in zaken van openbare orde of tegen vermeldingen in een

authentieke akte (die enkel met een procedure van betichting kunnen worden bestreden)

� diegene die de eed moet afleggen persoonlijk niets weet van het betwiste feit (Art. 1359 B.W.)

� de betwisting niet zal eindigen door de eed

� de formulering van de eed onduidelijk is

d) Gevolgen van de gedingbeslissende eed [491]

Door de eed (weigeren) af te leggen wordt het geding definitief beslist: beroep is dan niet meer moge-

lijk. Men kan wel een klacht wegens meineed instellen, maar zelfs dan kan de benadeelde zich geen

burgerlijke partij stellen.

C. De aanvullende eed [491]

De aanvullende eed is een onderzoeksmaatregel die door de rechter kan worden ingesteld (Art. 1366).

Het bewijs mag nog niet volledig geleverd zijn, maar er moet wel een begin van schriftelijk bewijs zijn.

De waarde van de aanvullende eed kan echter bestreden worden door de tegenpartij. Ook beroep blijft

mogelijk, evenals de burgerlijke partijstelling in een strafgeding wegens meineed.

De aanvullende eed komt echter niet veel voor.

D. De schattingseed [492]

De schattingseed is volledig verouderd. De rechter draagt hier de eed op aan een partij om de waarde

van haar eis te schatten (Art. 1369 B.W.).

Afdeling 5 De inpassing van de nieuwe technieken in het gereglementeerd bewijsstelsel [492]Rechtsleer en rechtspraak hebben zo geprobeerd om de nieuwe technieken (e-mail, fax, bandopname, ...)

zo goed mogelijk in de hiërarchie van de wettelijk erkende bewijsmiddelen in te passen. Het probleem

blijft echter het vereiste van een geschrift dat eigenhandig moet ondertekend worden.

§ 1. Art. 1341 B.W. heeft een beperkte draagwijdte [493]

Het vereiste van een geschrift heeft natuurlijke een beperkte draagwijdte:

111

346Zo wordt een advocaat niet geacht de bevoegdheid te hebben om een eed op te dragen.

� het geldt enkel tussen de partijen

� het geldt enkel voor het bewijs van rechtshandelingen

� die rechtshandelingen moeten bovendien boven de 15.000 BEF liggen...

� ...en plaatshebben tussen niet-handelaren

§ 2. De basisbegrippen van ons bewijsstelsel kunnen ruim geïnterpreteerd worden [493]

Men kan de definities van het B.W. soepel toepassen:

� Een geschrift kan begrepen worden als de uitdrukking van een taal (met verstaanbare of vertaalbare te-

kens) die gefixeerd worden op een drager met een relatieve duurzaamheid). De handtekening op dit

geschrift is principieel bedoeld als identificatiemiddel en uitdrukking van de toeëigeningswil van de auteur

— daarom zijn nieuwe vormen perfect aanvaardbaar (pincode, elektronische handtekening

� Een beginsel van geschrift moet (zoals gezegd) uitaan van de persoon tegen wie het gebruikt wordt, zon-

der dat het door hem ondertekend moet zijn. De herkomst kan immers bepaald worden met alle mo-

gelijke andere middelen. Nieuwe identificatiemethoden (bijvoorbeeld pincodes) kunnen dus gebruikt

worden; fotokopies, faxen, bankuittreksels, ... kunnen dus perfect dienen als beginsel van geschrift.

� Een afschrift is een eensluidende overname van een origineel en mag op elke mogelijke manier worden

gemaakt (doorslag, fotokopie, fax, ...). Het heeft wettelijke bewijswaarde zolang de overeenstemming

met het origineel niet betwist wordt. Zelfs als dat betwist wordt, blijft een afschrift gelden als begin

van bewijs.

� De onmogelijkheid om een geschrift op te stellen kan ontstaan door praktische moeilijkheden om een ge-

schrift op te stellen (bijvoorbeeld in een restaurant, reservatie van een ticket via de telefoon, ...). Deze

onmogelijkheid kan ook voor de nieuwe technieken worden gebruikt (bijvoorbeeld Bancontact).

Soms leveren die toch een ticket af dat als geschrift (en dus als begin van bewijs) kan dienen, al kan

men ook dan nog de onmogelijkheid van Art. 1348 B.W. inroepen.

� De meeste nieuwe technieken kunnen als grondslag gelden voor een feitelijk of rechterlijk vermoeden om-

dat dit een "open" categorie is die door de rechter soeverein wordt beoordeeld.

§ 3. Enkele voorbeelden [495]

� Een fotokopie of een microfilm hebben de bewijswaarde van het origineel. Bij betwisting vormen zij toch

nog een begin van schriftelijk bewijs of een feitelijk vermoeden.

� Een fax vermeldt meestal ook nog eens de datum, uur, identiteit, ... van de verzender. Een fax heeft

dus zeker de bewijswaarde van een fotokopie en kan soms zelfs als origineel worden beschouwd. De

identificatie en toeëigening van de auteur is niet altijd even vaststaand omdat tenslotte iedereen het

faxtoestel van de eigenaar kan gebruiken...

� Een telegram of telex bevat nooit een handtekening. Als de afzender kan geïdentificeerd worden en men

kan bewijzen dat het van hem afkomstig is, dan kan het nog gelden als begin van schriftelijk bewijs of

als feitelijk vermoeden.

� Telefoongesprekken kunnen enkel als feitelijk vermoeden gebruikt worden als de telefoonmaatschappij

bevestigt dat er een gesprek is geweest.

112

� Een magnetische bandopname zal meestal niet als geschrift gebruikt kunnen worden omdat de toeëige-

ning van de auteur meestal ontbreekt. Meestal geldt het enkel als feitelijk vermoeden.

� Foto's en films worden meestal zelfs niet als feitelijk vermoeden aanvaard omdat ze gemakkelijk getruk-

eerd kunnen worden.

� Elektronische bewijsmiddelen zijn een groep apart. Computerprints kunnen meestal noch als onderhandse

akte, noch als afschrift347 worden beschouwd. Ze zullen meestal echter als begin van schriftelijk bewijs

worden gebruikt. Sommigen verdedigen de opvattingen dat hier de "onmogelijkheid ingevolge gebrui-

ken" mogelijk moet zijn.

Een bank die de betalingen van een cliënt wil bewijzen, heeft enkel een begin van bewijs als ze de jour-

naalband gebruikt waarop alle verrichtingen worden geregistreerd. De cliënt is immers wel identificeer-

baar omdat hij zijn persoonlijke code gebruikt, maar hij heeft hierbij geen toeëigeningswil uitgedrukt.

De cliënt kan een bankuittreksel gebruiken als begin van bewijs of vermoeden. Ook hier wordt de on-

mogelijkheid ingevolge gebruik aanvaard.

Onder de 15.000 BEF mag men tegen banken bewijzen met alle middelen van het recht, zoals men dit

ook kan tegen handelaars.

113

347Als computerprints een afschrift zouden zijn, dan zou de software het origineel zijn, hetgeen nogal dom zou zijn.