DE TEMPELIERS

DAN JONES

De opkomst en ondergang van de tempelridders

DA

N JO

NE

S ^ D

E T

EM

PEL

IER

S

‘Jones is een entertainer, maar ook een serieuze historicus. Zelden vindt men diepgaande geschiedenis die zo

gemakkelijk te lezen is.’ – The Times

‘Dan Jones gaat niet mee in de complottheorieën over de tempeliers

die door de jaren heen zijn verzonnen. (…) Zijn doel is ons een aangrijpend historisch verhaal te presenteren, en

daarin slaagt hij.’ – The Washington Post

‘Een geslaagd verhaal van een historicus die net zo verslavend schrijft

als een page-turning romanschrijver.’ – The Guardian

‘Een meeslepende geschiedenis van de ultieme militair-religieuze

kruisridderorde.’ – auteur en historicus

Simon Sebag Montefi ore

‘Er is een nieuwe ridderorde verschenen in het land van de verrijzenis. Een ridderorde die een dubbele

strijd levert, tegen krijgers van vlees en bloed en tegen de geest van het kwaad.’

– Abt en ‘peetvader’ van de Orde van de Tempeliers, Bernard van Clairvaux, ca. 1129

In 1119 richtten negen ridders volgens de legende de Orde van de Tempeliers op in Jeruzalem. In twee eeuwen tijd wisten de tempe-liers zich te ontwikkelen van kruisvaarders en krijgsmonniken tot eliteridders en bankiers.

Aanvankelijk werd de orde opgericht om de pelgrims in het Heilige Land te beschermen. De broederschap leefde in een leer van kuis-heid, gehoorzaamheid en armoede, waardoor zij in 1129 erkend werd door de Kerk en bescherming genoot uit Rome. De orde ont-ving giften, grond en goederen en verstrekte leningen aan vorsten en pausen, waardoor de orde zowel aan kapitaal als aan invloed won. Langzaam evolueerde de orde van een lijfwacht van de pelgrims naar een militaire organisatie die tijdens de kruistochten, verenigd onder het rode kruis en in naam van God, geen genade kende.

De roem van de tempeliers was groot, maar hun val misschien nog groter. In 1307 beschuldigde de Franse koning Filips IV hen van ket-terij. Filips maakte paus Clemens V tot zijn bondgenoot, waardoor de pauselijke steun aan de tempeliers ten einde kwam. De voorman-nen werden gearresteerd en verbrand, hun bezittingen werden in beslag genomen en de orde ging ten onder. Dan Jones vertelt op meesterlijke wijze over de bloei en de ondergang van de grootste militair-religieuze orde ooit, die tot op de dag van vandaag tot de verbeelding spreekt.

Dan Jones (1981) is een Britse historicus, journalist, tv-presen-tator en auteur gespecialiseerd in middeleeuwse geschiedenis. Hij studeerde af in Cambridge en schreef zeven boeken, waaronder The Platagenets en De Tempeliers, dat een wereldwijd succes is. Dan Jones publiceerde eerder het boek De tijd in kleur, waar hij de histori-sche essays voor schreef.

Uitgeverij Omniboek 9 789401 914284 >

NUR 684ISBN 978 94 0191 428 4

WWW.OMNIBOEK.NL

BOtempeliers(stof).indd 1 25-01-19 18:29

de teMpelIers

dan Jones

de opkomst en ondergang van de tempelridders

Uitgeverij Omniboek

BWtempeliers.indd 3 28-01-19 13:08

Uitgeverij OmniboekPostbus 13288, 3507 LG Utrechtwww.omniboek.nl

Copyright © 2017, Dan JonesCopyright Nederlandse vertaling © 2018, Uitgeverij OmniboekOorspronkelijk verschenen onder de titel The Templars bij Head of Zeus Ltd, Londen

Vertaling Roelof PosthumaVormgeving omslag Studio Mol, gebaseerd op het ontwerp van Leo Nickolls, Norwich, EngelandVormgeving binnenwerk Studio MolVormgeving kaarten SpaansenmediaISBN 9789401914284ISBN e-book 9789401914291NUR 684

De Bijbelcitaten in dit boek zijn ontleend aan de NBV.

Uitgeverij Omniboek vindt het belangrijk om op milieuvriendelijke en ver-antwoorde wijze met natuurlijke bronnen om te gaan. Bij de productie van het papieren boek van deze titel is daarom gebruikgemaakt van papier waar-van zeker is dat de productie niet tot bosvernietiging heeft geleid. Ook is het papier honderd procent chloor- en zwavelvrij gebleekt.

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvou-digd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar ge-maakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise, without the prior written permission of the publisher.

BWtempeliers.indd 4 28-01-19 13:08

Voor Georgina

BWtempeliers.indd 5 28-01-19 13:08

Inhoud

Kaarten 9Aantekening van de auteur 11Inleiding 21

DEEL I: PELGRIMS, ca. 1102-1144 311 Een gouden bekken vol schorpioenen 322 De verdediging van Jeruzalem 473 Een nieuwe ridderorde 604 Elke goede gave 77

DEEL II: SOLDATEN, 1144-1187 935 Een toernooi tussen hemel en hel 946 De oorlogsmolen 1117 De godvergeten toren 1228 Macht en rijkdom 1359 Moeilijkheden in de twee landen 14610 Tranen van vuur 15911 Wee u, Jeruzalem! 179

DEEL III: BANKIERS, 1189-1260 20712 De jacht op fortuin 20813 Nergens in armoede 23214 Damiate! 24815 Vijandschap en haat 27016 Ontrol onze banier en steek die omhoog! 288

DEEL IV: KETTERS, 1260-1314 30917 Een graat in de keel 31018 De stad zal vallen 330

BWtempeliers.indd 7 28-01-19 13:08

19 Op instigatie van de duivel 34620 Ketterse verdorvenheid 36921 God zal onze dood wreken 387

Epiloog: De heilige graal 416

BIJLAGEN 427Bijlage I: Lijst van belangrijkste personages 428Bijlage II: Pausen, 1099-1334 434Bijlage III: Koningen en koninginnen van Jeruzalem 436Bijlage IV: Grootmeesters van de Orde van de Tempel 437

Noten 438Bibliografie 466Illustratieverantwoording 478Register 480

BWtempeliers.indd 8 28-01-19 13:08

aanteKenIng van de auteur

De geschiedenis van de tempeliers voert ons naar zeer uiteenlopende tijden, landen en culturen. Met sommige daarvan zijn westerse lezers vertrouwd, met andere minder. Er bestaan grote verschillen in de manier waarop mensen en plaatsen worden benoemd in het Engels, Frans, Duits, Spaans, Italiaans, Latijn, Grieks, Arabisch, Turks en elke andere taal die in de periode die dit boek beslaat in gebruik was. Bovendien is de spelling in de bronnen vaak verre van consequent.

De transcriptie van Arabische en Turkse namen in een westerse taal is een uitdaging. Er is geen eenduidige, algemeen geaccepteerde conventie voor, en zelfs over de beste spelling van een belangrijke naam als Mohammed bestaat in het Engels geen consensus, laat staan over namen van minder beroemde individuen. Bij het schrijven van dit boek moest ik dan ook voortdurend keuzes maken, die vaak ar-bitrair waren.

Zo is Salach ad-Din Joesoef ibn Ajjoeb, de grote Koerdische sul-tan van Egypte en Syrië en de gesel van de tempeliers, bij westerse lezers beter bekend onder de drastisch ingeperkte bijnaam die de kruisvaarders hem gaven: Saladin. Tegenwoordig wordt soms Salach ad-Din gebruikt als een wat minder lompe verkorting, maar met die vorm zou minder duidelijk zijn wie ik bedoelde. En dus ben ik hem ‘Saladin’ blijven noemen. Zijn minder bekende broer en opvolger heb ik daarentegen al-Adil genoemd in plaats van Safadin, waarmee ik de conventie van de moderne wetenschap volg in plaats van die van de middeleeuwse christelijke chroniqueurs.

Maar niet elke keuze is zo duidelijk. Hoe geven we bijvoorbeeld de naam weer van het rijk dat werd gesticht door het Turkse volk uit de steppe dat in 1055 Bagdad binnenreed en dat een groot deel van het Heilige Land in handen had toen de kruisvaarders daar een

BWtempeliers.indd 11 28-01-19 13:08

12 | DE TEMPELIERS

paar decennia later aankwamen? We kunnen het Arabisch omzetten in ‘Saljuq’, of het Turks in ‘Selcük’. Andere populaire varianten zijn ‘Seljuk’ en ‘Seljuq’. In zulke gevallen, met veel plausibele mogelijkhe-den zonder dat er één onbetwist als de beste naar voren komt, heb ik mij voor de Engelse vormen gehouden aan The New Encyclopedia of Islam (die in dit geval Seljuq gebruikt). Ook heb ik al in een vroeg stadium professor Paul M. Cobb om zijn hulp gevraagd, en zoals altijd gaf hij mij uitstekend advies, waar ik hem dankbaar voor ben. Alle tekortkomingen in dezen blijven natuurlijk mijn verantwoor-delijkheid.*

Andere keuzes: ik heb besloten om de diakritische tekens die soms bij de transcriptie van Arabisch in Romeins schrift worden gebruikt achterwege te laten, omdat ze vaak meer afleiden dan behulpzaam zijn in een tekst die niet uitsluitend voor een wetenschappelijk pu-bliek bedoeld is. De namen van de meeste in dit boek voorkomende personen worden veelal in hun gangbare verengelste [vernederlands-te] vorm weergegeven. Zo heet Jacques de Molay hier bijvoorbeeld Jacques van Molay.

In veel gevallen heb ik voor de duidelijkheid de plaatsnamen uit de bronnen vervangen door modernere varianten. Het Joppa uit hoofdstuk 1 is op die manier Jaffa geworden (hoewel de nederzet-ting die ik beschrijf tegenwoordig in Tel Aviv-Jafo ligt). Caïro heeft de plaats ingenomen van het archaïsche Babylon, zoals de kruisvaar-ders de Egyptische hoofdstad noemden. In veel andere gevallen zou modernisering echter minder correct zijn, reden waarom ik bijvoor-beeld Constantinopel heb gehandhaafd, in plaats van Istanboel.

Wat de kruisvaardersnederzettingen in het Heilige Land betreft, zijn er soms drie of meer verschillende benamingen mogelijk voor een en dezelfde plaats. Het grote fort van de tempeliers ten zuiden van Akko (het vroegere Acre) werd door de mannen die het bouwden Chastel Pèlerin (‘pelgrimskasteel’) genoemd. In de huidige literatuur wordt het aangeduid met Atlit of Athlit. Ik heb gekozen voor een gemoderniseerde Franse variant en het Château Pèlerin genoemd,

* Opmerking vertaler: ik heb deze opmerkingen in de vertaling laten staan, omdat in het Nederlands natuurlijk soortgelijke problemen spelen. Voor alle duidelijkheid: in het Nederlands is het genoemde voorbeeld ‘Seltsjoek’ geworden.

BWtempeliers.indd 12 28-01-19 13:08

AANTEKENING VAN DE AUTEUR | 13

met tussen haakjes ‘Atlit erachter bij de eerste en bij sommige latere vermeldingen.

Niets van dit alles is gebaseerd op een vast systeem, behalve dat ik de leesbaarheid voorrang heb gegeven boven consistentie. Hier en daar heb ik misschien geen van beide bereikt; in dat geval kan ik al-leen om uw geduld en begrip vragen.

BWtempeliers.indd 13 28-01-19 13:08

Denk niet dat ik gekomen ben om op aarde vrede te brengen. Ik ben niet gekomen om vrede

te brengen, maar het zwaard.Matteüs 10:34

BWtempeliers.indd 19 28-01-19 13:08

InleIdIng

De tempeliers waren religieuze soldaten. Mannen van het geloof en mannen van het zwaard, pelgrims en krijgers, armoedzaaiers en bankiers. Hun uniform, voorzien van een groot rood kruis, symboli-seerde het bloed dat Christus voor de mensheid had geofferd en dat zijzelf bereid waren in dienst van God te vergieten. Hoewel de Orde van de Tempeliers slechts een van de vele religieuze orden was die tussen de elfde en de veertiende eeuw in het middeleeuwse Europa en het Heilige Land ontstonden, was het verreweg de bekendste en meest controversiële.

De tempeliers waren het product van de kruistochten, de door de middeleeuwse kerk geïnitieerde oorlogen die voornamelijk, maar niet uitsluitend, gericht waren tegen de islamitische heersers in Pa-lestina, Syrië, Klein-Azië, Egypte, Noordwest-Afrika en Zuid-Spanje. De tempeliers waren dan ook in grote delen van de mediterrane wereld en elders te vinden: op de slagvelden van het Nabije Oosten en in steden en dorpen in heel Europa, waar ze grote landerijen be-heerden die het geld opbrachten voor hun militaire avonturen. Het woord ‘tempeliers’, verkorting van ‘De Orde van de Arme Ridders van de Tempel’ of, minder vaak, ‘De Orde van de Arme Ridders van Christus en de Tempel van Jeruzalem’, verwees naar het ontstaan van de orde op de Tempelberg in de heiligste stad van de christenheid. Maar hun aanwezigheid werd bijna overal gevoeld. Zelfs al tijdens het bestaan van de orde waren tempeliers halflegendarische figuren die in volksverhalen, kunstwerken, balladen en vertellingen werden vereeuwigd. Ze maakten deel uit van het mentale landschap van de kruistochten, en dat doen ze tot op de dag van vandaag.

De uitgangspunten van de orde die in 1119 werd gesticht, wa-ren kuisheid, gehoorzaamheid en armoede. Dat laatste werd gesym-

BWtempeliers.indd 21 28-01-19 13:08

22 | DE TEMPELIERS

boliseerd door het officiële zegel van de grootmeester van de orde, waarop twee gewapende broeders een paard delen. Maar deson-danks werd de organisatie al snel rijk en invloedrijk. De hoge ver-tegenwoordigers van de tempeliers in het Heilige Land en in het Westen telden koningen en prinsen, koninginnen en gravinnen, patriarchen en pausen onder hun vrienden (en vijanden). De orde hielp oorlogen te financieren, fourneerde het losgeld voor konin-gen, nam het financiële beheer voor koninklijke regeringen waar, inde belastingen, bouwde kastelen, bestuurde steden, bracht legers op de been, bemiddelde in handelsgeschillen, voerde privéoorlogen tegen andere militaire orden, pleegde politieke aanslagen en hielp zelfs koningen op de troon. Ondanks het povere begin groeiden de tempeliers uit tot een van de machtigste organisaties van de late middeleeuwen.

Wat misschien vreemd lijkt, is dat de orde ook populair was onder grote delen van het volk. Voor veel mensen waren de tempeliers geen afstandelijke elite, maar plaatselijke helden. De gebeden die de vele niet-militante ordebroeders in hun religieuze huizen in heel Europa zeiden, waren even belangrijk als de offers die de ridders en sergen-ten (lichter bewapende ruiters van de orde die niet de ridderrang hadden) op het slagveld brachten, en beide waren van het grootste belang om de hemelse verlossing voor de hele christenheid te be-werkstelligen. De rijkdom van de orde was voor een deel gebaseerd op de patronage van vrome edelen, maar evenzeer op de kleine gif-ten van gewone mannen en vrouwen die aan de plaatselijke takken van de orde schonken wat ze konden om de militaire missie in het Oosten te ondersteunen: een jas hier en een groentetuintje daar.

Natuurlijk waren er ook critici. In de ogen van sommigen wa-ren de tempeliers gevaarlijk onschendbaar en vormde de orde een aantasting van het principe van vreedzaamheid dat het christen-dom diende te kenmerken. Soms lagen de ridders zwaar onder vuur, vooral van geleerden en monniken die hun bevoorrechte status wan-trouwden: beschermd door het gezag van de paus en vrijgesteld van de regels en belastingen die andere religieuze groepen werden opge-legd. Bernard van Clairvaux, min of meer de peetvader van de orde, roemde de tempeliers als ‘een nieuwe ridderorde’, maar een eeuw later veroordeelde een andere geleerde Franse monnik hen als ‘een nieuwe monstruositeit’.

BWtempeliers.indd 22 28-01-19 13:08

INLEIDING | 23

Niettemin werd de hele christelijke wereld geschokt door de plot-selinge opheffing van de orde in de vroege veertiende eeuw, gepaard gaand met massa-arrestaties, vervolging, marteling, schijnprocessen, groepsverbrandingen en de inbeslagname van alle bezittingen van de tempeliers. Binnen een paar jaar was de orde opgeheven, opge-rold en vernietigd, waarbij de leden werden beschuldigd van een reeks misdaden, specifiek bedoeld om woede en afkeer te wekken. Het einde kwam zo plotseling en zo gewelddadig dat het de legende van de orde alleen maar versterkte. Tot op de dag van vandaag, meer dan zevenhonderd jaar na hun ondergang, blijven de tempeliers fas-cineren en vormen ze een bron van fascinatie, imitatie en voor som-migen zelfs van obsessie.

Maar wie waren die tempeliers nu precies? Dat is soms moeilijk te zeggen. Er zijn tal van verhalen, televisieseries en films waarin ze afwisselend worden voorgesteld als helden, martelaren, misdadigers, onderdrukkers, slachtoffers, criminelen, perverse figuren, ketters, hoeders van de heilige graal, beschermers van de geheime bloedlijn van Christus en door de tijd reizende aanstichters van wereldwijde samenzweringen. In het veld van de ‘populaire’ geschiedschrijving bestaat een tak van huisvlijt die ‘de mysteries van de tempeliers’ aan het daglicht brengt en suggereert dat de middeleeuwse orde nog al-tijd bestaat en een rol speelt in een tijdloos complot om de vuile was van het christendom binnen te houden en de wereld vanuit de schaduwen te manipuleren. Hoe onderhoudend dat bij tijd en wijle ook mag zijn, het heeft niet veel met de Orde van de Tempeliers zelf te maken.

Dit boek probeert de geschiedenis van de echte tempeliers te ver-tellen, niet zoals ze sindsdien in de legenden zijn afgeschilderd. Het is niet mijn doel om de vreemdste tempeliersmythologieën door te prikken of me er zelfs maar mee bezig te houden, maar om te la-ten zien dat hun ware daden nog buitengewoner waren dan de ge-romantiseerde legenden, halve waarheden en hocuspocusverhalen waarmee ze sinds hun val zijn omgeven. Ook geloof ik dat de thema’s uit de geschiedenis van de tempeliersorde tegenwoordig sterke weer-klank vinden. Dit is een boek over een schier eindeloze oorlog in Palestina, Syrië en Egypte, waar facties van soennitische en sjiitische moslims in strijd raakten met militante christelijke indringers uit het Westen; het gaat over een ‘geglobaliseerde’, van belasting vrijgestelde

BWtempeliers.indd 23 28-01-19 13:08

24 | DE TEMPELIERS

organisatie die zoveel rijkdom vergaarde dat ze machtiger werd dan sommige regeringen; het gaat over de relatie tussen internationale financiering en geopolitiek, over de macht van propaganda en mythe-vorming, over geweld, bedrog, verraad en hebzucht.

Wie mijn boeken over de Plantagenets in Engeland heeft gelezen, zal zich er niet over verbazen dat ook dit verhalende geschiedschrij-ving is. Ik vertel het verhaal van de tempeliers van hun oprichting tot hun ondergang en behandel daarbij de veranderende aard van de orde, de verspreiding ervan in het Nabije Oosten en Europa en de rol die de religieuze ridders speelden in de middeleeuwse oorlo-gen tussen strijdmachten van christenen en islamieten. Achterin zijn gedetailleerde eindnoten en een bibliografie opgenomen om lezers de weg te wijzen naar een groot aantal oorspronkelijke bronnen en academische studies, maar ik ben niet afgeweken van mijn gebrui-kelijke opzet om een boek te schrijven dat zowel onderhoudend als informatief is.

De geschiedenis van de twee eeuwen tussen de onopvallende geboorte en de spectaculaire vernietiging van de orde wordt in dit boek in vier delen verteld. Het eerste deel, ‘Pelgrims’, beschrijft het ontstaan van de tempeliers in de vroege twaalfde eeuw, toen de reli-gieuze orde van christelijke strijders werd opgericht door de Franse ridder Hugo van Payns en (zoals later werd beweerd) acht van zijn metgezellen, die in de turbulente nasleep van de Eerste Kruistocht in Jeruzalem een doel voor zichzelf zochten. De bedoeling van deze kleine club was aanvankelijk om een permanente lijfwacht te vor-men voor westerse pelgrims die in de voetsporen van Christus de gevaarlijke wegen van het Heilige Land betraden. Deels volgden ze daarmee het voorbeeld van de hospitaalridders of johannieters, een ridderorde van vrijwillige ziekenverzorgenden die omstreeks 1080 in Jeruzalem een hospitaal had opgericht dat bekendstond als het Hos-pitaal van Sint-Jan. Nadat ze goedkeuring van de christelijke koning van Jeruzalem en de pauselijke zegen uit Rome hadden gekregen, groeiden de tempeliers snel uit tot een instituut. In de Heilige Stad vestigden ze hun hoofdkwartier in de al-Aqsamoskee op de Tempel-berg (door moslims de Haram al-Sharif genoemd), vanwaar ze verte-genwoordigers naar Europa stuurden om de gelederen te versterken en financiële ondersteuning te verwerven. Daarbij richtten ze zich op vooraanstaande beschermheren. Hun spirituele gids was Bernard

BWtempeliers.indd 24 28-01-19 13:08

INLEIDING | 25

van Clairvaux, die hen hielp hun orderegels op te stellen, en onder hun vroegste medestanders waren belangrijke kruisvaarders uit die tijd, zoals Fulco, graaf van Anjou en voorvader van de Plantagenets, die met een beetje hulp van de tempeliers koning van Jeruzalem werd. Binnen een paar decennia waren de tempeliers niet langer ne-gen berooide krijgers die op zoek waren naar een nobele zaak, maar was de orde een ambitieuze organisatie met een duidelijk doel en de middelen om dat te bereiken.

Het tweede deel van het boek, ‘Soldaten’, laat zien hoe de tempe-liers van een reddingsteam langs de weg evolueerden tot een mili-taire elite-eenheid die in de voorste linies van de kruisvaardersoor-logen streed. Het beschrijft de cruciale rol van de tempeliers tijdens de Tweede Kruistocht, toen zij niet een handjevol pelgrims, maar het hele leger onder leiding van de koning van Frankrijk door de ber-gen van Klein-Azië loodsten en veilig in het Heilige Land afleverden. Ze leenden de bankroete opperbevelhebber grote sommen geld en vochten vervolgens in de frontlinie toen de kruisvaarders Damascus probeerden te veroveren, een van de grootste steden van de islami-tische wereld. Vanaf dat moment speelden de tempeliers een promi-nente rol in de politieke en militaire geschiedenis van de christelijke (of Latijnse) kruisvaardersstaten: het koninkrijk Jeruzalem, het graaf-schap Tripoli en het prinsdom Antiochië. Deel II beschrijft verder hoe de tempeliers een netwerk van kastelen opbouwden, militaire protocollen ontwikkelden en de institutionele expertise opdeden die noodzakelijk was om hun taak uit te voeren. In dit deel komen ook een paar van de intrigerendste figuren uit de hele geschiedenis van de kruistochten aan de orde, zoals de vrome maar ongelukkige ko-ning Lodewijk VII van Frankrijk; de roekeloze, hooghartige Gerard van Ridefort, grootmeester van de tempeliers, die in 1187 mede lei-dinggaf aan het leger van God in de apocalyptische slag bij Hattin; de melaatse koning Boudewijn IV van Jeruzalem; en de beroemdste islamitische sultan uit de wereldgeschiedenis, Saladin, die er zijn le-venswerk van maakte om de kruisvaarders van de kaart te vegen en die persoonlijk toezag op de terechtstelling van honderden tempe-liers op één enkele dag.

Deel III, ‘Bankiers’, onderzoekt hoe de Orde van de Tempel van een ondersteunende strijdmacht voor de kruisvaarders, gefinancierd met schenkingen uit het Westen, uitgroeide tot een instituut dat

BWtempeliers.indd 25 28-01-19 13:08

26 | DE TEMPELIERS

militaire competentie combineerde met een uitnemend netwerk van bezittingen en personen in de hele christelijke wereld, en dat op die manier het christelijke Westen met de oostelijke oorlogszone ver-bond in een tijd waarin het enthousiasme voor de kruisvaart begon weg te ebben.

Nadat ze als gevechtseenheid bijna waren vernietigd door Sala-din, werden de tempeliers in de jaren negentig van de twaalfde eeuw weer op de been geholpen met hulp van de briljante, brutale en be-roemde Richard Leeuwenhart, koning van Engeland. Zijn vertrou-wen in de hoogste leiding van de orde en de manier waarop hij op de tempeliers steunde, bepaalden de richting waarin de orde zich in de dertiende eeuw zou ontwikkelen. Beschermd door de konink-lijke patronage, die snel werd nagevolgd door edelen en stedelijke autoriteiten, verwierven de tempeliers steeds meer land en onroe-rend goed en verkregen ze lucratieve belastingvoordelen. Ze werden duizelingwekkend rijk en raakten financieel uitstekend onderlegd, zodat pausen en koningen zich op den duur tot hen wendden om hun financiële administratie te verzorgen, de schatkist te bewaken, oorlogen te organiseren en in slechte tijden fondsen te fourneren.

Er waren veel van dat soort tijden, en deel III laat zien dat de orde nog altijd nauw betrokken was bij de oorlogen tegen de islam. Twee grote aanvallen op de Egyptische stad Damiate in de Nijldelta wer-den gefaciliteerd door de financiële kennis van de tempeliers. Beide eindigden echter in chaos en de ridders en sergenten vochten wan-hopige achterhoedegevechten in de ongezonde moerassen van de overstromende Nijl. De tempeliers ontdekten dat het bijeenbrengen van geld en de organisatie van de oorlogsfinanciering iets heel anders was dan het concreet langdurig vechten op vreemde grond tegen een vijand die de omstandigheden veel beter kende.

Deel III laat verder zien hoe de tempeliers steeds meer verant-woordelijkheid namen voor de veiligheid van de kruisvaardersstaten, waardoor ze in contact kwamen met een paar van de belangrijkste mannen uit de dertiende eeuw, onder wie de heilig verklaarde Fran-se koning Lodewijk IX, met wie ze uitstekend overweg konden, en Frederik II van Hohenstaufen, de pompeuze en liberaal ingestelde keizer van het Heilige Roomse Rijk, die zichzelf tot koning van Jeru-zalem verklaarde en prompt de strijd aanbond met de mannen wier taak het was de stad te verdedigen. Vanaf dat moment kregen de tem-

BWtempeliers.indd 26 28-01-19 13:08

INLEIDING | 27

peliers concurrentie van de beschermelingen van Frederik, de Duitse Orde, een van de vele militaire orden die naast (en soms in navolging van) de tempeliers waren gesticht. Daartoe behoorden onder andere de Orde van Sint-Lazarus, die hulp bood aan melaatse pelgrims; de Orden van Calatrava, Santiago en Alcántara, opgericht in de Spaanse koninkrijken; de Zwaardbroeders van Lijfland, die de heidenen in het Baltische gebied bestreden; en de hospitaalridders, met wie de tem-peliers vanaf het prille begin te maken hadden gehad en met wie ze een paar grote conflicten uitvochten. In het Heilige Land leidden het groeiende belang van de militaire orden en hun toenemende diversiteit tot een verscherping van de wrijvingen tussen facties, en de orde werd meegesleept in oorlogen tussen rivaliserende groepen Italiaanse kooplieden en hebzuchtige machthebbers. Op den duur tastte dit de politieke fundamenten van de kruisvaardersstaten zo ernstig aan dat de tempeliers even hulpeloos waren als hun christe-lijke tegenhangers toen er in de jaren zestig van de dertiende eeuw een nieuwe dreiging ontstond.

In deel IV, ‘Ketters’, worden de gebeurtenissen uit de jaren zestig van de dertiende eeuw aangewezen als de eerste aanzet tot de uit-eindelijke ondergang van de tempeliers. De broeders in het Oosten stonden in de frontlinie van een oorlog tegen de twee gevaarlijkste vijanden met wie de kruisvaarders ooit te maken kregen: de Mon-goolse horden onder de nakomelingen van Dzjengis Khan en de mammelukken, een kaste van islamitische slavensoldaten. De neder-laag tegen de mammelukken was een vrijbrief voor meer kritiek op de tempeliers dan ooit tevoren. Hun haast onuitputtelijke middelen en directe associatie met het wel en wee van de oorlogen tegen de islam waren nu argumenten die tegen hen werden gebruikt.

De druk op de orde nam toe en de tempeliers werden gevoelig voor een politieke aanval. Die kwam plotseling en in volle hevig-heid in 1307 in de vorm van een alomvattende actie van de vrome, maar meedogenloze Franse koning Filips IV. Op zijn bevel werden alle tempeliers in Frankrijk op vrijdag 13 oktober van dat jaar gear-resteerd. Het was het begin van een volstrekt door eigenbelang van de koning ingegeven beleid om de orde op te rollen en al zijn bezit-tingen te confisqueren. Afwisselend bijgestaan en tegengewerkt door een gecompromitteerde paus Clemens V, verbreedden Filips IV en zijn ministers de plundering van de bezittingen van de tempeliers tot

BWtempeliers.indd 27 28-01-19 13:08

28 | DE TEMPELIERS

een regelrechte oorlog tegen de orde in de hele christelijke wereld, waarbij ze methoden gebruikten die al eerder op andere kwetsbare groepen waren toegepast, zoals de Joodse populatie van Frankrijk. Hoewel Frankrijk van oudsher het gebied was geweest waar de tem-peliers de meeste steun ontvingen, maakte Filips er zijn onwrikbare missie van om de leden van de orde te berechten, te martelen en terecht te stellen. Hij begon aan de top, met de laatste grootmees-ter van de tempeliers, Jacques van Molay, die in 1314 in Parijs op de brandstapel belandde. Zijn laatste woorden waren een belofte dat God zijn orde zou wreken.

Filips’ motief om de tempeliers te vernietigen met de twee ge-sels van juridisch onderzoek en persoonlijke barbarij had weinig te maken met het ware karakter of gedrag van de ordeleden, noch aan het front in de oorlog tegen de islam, noch in Frankrijk, waar hun leven weinig verschilde van dat van monniken. De actie van de Franse koning kwam voort uit zijn politieke vooringenomenheid en zijn pathologische persoonlijkheid, die extreem, wreed en gevoel-loos was. Maar hij raakte de orde op een moment dat die gevoeliger was voor aanvallen en laster dan gewoonlijk en waarop het enthou-siasme voor kruistochten onder het publiek zo niet dood, dan toch bijzonder verzwakt was. De terechtstelling van Jacques van Molay markeerde het einde van de tempeliers als organisatie, bijna twee-honderd jaar na hun nederige begin in Jeruzalem. Maar de legende begon nog maar net te ontluiken. De epiloog van dit boek beschrijft hoe de tempeliers in de volksverbeelding doordrongen en hoe de orde sindsdien geromantiseerd is en zelfs op verschillende manieren weer tot leven kwam.

Een vooraanstaand geleerde heeft gezegd dat een verhalende ge-schiedschrijving van de tempeliers ‘misleidend’ is, ‘omdat die impli-ceert dat de orde opkwam en onderging, dat de kritiek voortdurend toenam en dat bepaalde gebeurtenissen latere gebeurtenissen ver-oorzaakten’.1 Dit is juist en onjuist. Het zou ongetwijfeld dwaasheid zijn om te proberen binnen een chronologisch raamwerk een alom-vattend relaas te schrijven over de twee eeuwen waarin de orde ac-tief was in het koninkrijk Jeruzalem, op het Iberisch Schiereiland, in Frankrijk, Engeland, Italië, Polen, Duitsland, Hongarije, op Cyprus en elders. De ervaringen van de duizenden mannen en vrouwen die als volledig ingetreden tempeliers of als geassocieerde leden leefden

BWtempeliers.indd 28 28-01-19 13:08

INLEIDING | 29

en werkten, kunnen niet uitputtend worden behandeld in een sa-menhangend verhaal over de belangrijkste wapenfeiten van de orde. Toch kan moeilijk ontkend worden dat de Orde van de Arme Ridders van de Tempel ooit ontstond, enige tijd bestond en weer verdween en dat dit proces zich afspeelde in een bepaalde periode waarin de tijd op de gebruikelijke wijze verstreek. Het is een verhaal dat ons door het bredere domein van de kruistochten leidt en dat verschil-lende strijdtonelen en tientallen generaties mannen en vrouwen met elkaar verbindt. Het is ook een verhaal dat meestal thematisch wordt verteld, wat maar al te vaak tot uitweidingen en zelfs saaiheid leidt. Mijn keuze om deze geschiedenis op de traditionele manier als een verhaal te vertellen, betekent niet dat het onvermijdelijk een mo-rele gang van het eerzame begin naar corruptie, hoogmoed en verval wordt, volgens het tendentieuze patroon dat de lange traditie van het schrijven over de orde al minstens vanaf de zeventiende eeuw parten heeft gespeeld.2 Ik ben ervan overtuigd dat het mogelijk is om het verhaal van de tempeliers chronologisch te vertellen voor lezers die de geschiedschrijving graag in die vorm tot zich nemen. Ik hoop dat ik daarbij niet te diep in de teleologische val ben getrapt of het be-staan en de ervaringen van mensen die leefden, vochten en stierven met een rood kruis op hun borst niet al te vertekend heb weergege-ven. Ook hoop ik dat dit boek de lezer zal aanmoedigen om de uit-gebreide wetenschappelijke literatuur over de militaire orden in het algemeen en de tempeliers in het bijzonder nader te verkennen, bij-voorbeeld via de werken van vooraanstaande en briljante academici als Malcolm Barber, Helen Nicholson, Alan Forey, Joachim Burgtorf, Alain Demurger, Jonathan Riley-Smith, Judi Upton-Ward, Anthony Luttrel, Jonathan Phillips, Norman Housley, Jochen Schenk, Paul Crawford, Peter Edbury, Anne Gilmour-Bryson en vele anderen, op wier werk ik voor dit boek veelvuldig en met groot respect en grote dankbaarheid heb gesteund.

De tempeliers trokken onder een zwart-witte vlag ten strijde, en onder het rijden zongen ze soms een psalm om er kracht uit te put-ten. Het voelt gepast om die regels aan het begin van ons verhaal te citeren:

‘Niet ons, Heer, niet ons, geef uw naam alle eer, om uw liefde, uw trouw.’

Geniet van de tocht.

BWtempeliers.indd 29 28-01-19 13:08

DE TEMPELIERS

DAN JONES

De opkomst en ondergang van de tempelridders

DA

N JO

NE

S ^ D

E T

EM

PEL

IER

S

‘Jones is een entertainer, maar ook een serieuze historicus. Zelden vindt men diepgaande geschiedenis die zo

gemakkelijk te lezen is.’ – The Times

‘Dan Jones gaat niet mee in de complottheorieën over de tempeliers

die door de jaren heen zijn verzonnen. (…) Zijn doel is ons een aangrijpend historisch verhaal te presenteren, en

daarin slaagt hij.’ – The Washington Post

‘Een geslaagd verhaal van een historicus die net zo verslavend schrijft

als een page-turning romanschrijver.’ – The Guardian

‘Een meeslepende geschiedenis van de ultieme militair-religieuze

kruisridderorde.’ – auteur en historicus

Simon Sebag Montefi ore

‘Er is een nieuwe ridderorde verschenen in het land van de verrijzenis. Een ridderorde die een dubbele

strijd levert, tegen krijgers van vlees en bloed en tegen de geest van het kwaad.’

– Abt en ‘peetvader’ van de Orde van de Tempeliers, Bernard van Clairvaux, ca. 1129

In 1119 richtten negen ridders volgens de legende de Orde van de Tempeliers op in Jeruzalem. In twee eeuwen tijd wisten de tempe-liers zich te ontwikkelen van kruisvaarders en krijgsmonniken tot eliteridders en bankiers.

Aanvankelijk werd de orde opgericht om de pelgrims in het Heilige Land te beschermen. De broederschap leefde in een leer van kuis-heid, gehoorzaamheid en armoede, waardoor zij in 1129 erkend werd door de Kerk en bescherming genoot uit Rome. De orde ont-ving giften, grond en goederen en verstrekte leningen aan vorsten en pausen, waardoor de orde zowel aan kapitaal als aan invloed won. Langzaam evolueerde de orde van een lijfwacht van de pelgrims naar een militaire organisatie die tijdens de kruistochten, verenigd onder het rode kruis en in naam van God, geen genade kende.

De roem van de tempeliers was groot, maar hun val misschien nog groter. In 1307 beschuldigde de Franse koning Filips IV hen van ket-terij. Filips maakte paus Clemens V tot zijn bondgenoot, waardoor de pauselijke steun aan de tempeliers ten einde kwam. De voorman-nen werden gearresteerd en verbrand, hun bezittingen werden in beslag genomen en de orde ging ten onder. Dan Jones vertelt op meesterlijke wijze over de bloei en de ondergang van de grootste militair-religieuze orde ooit, die tot op de dag van vandaag tot de verbeelding spreekt.

Dan Jones (1981) is een Britse historicus, journalist, tv-presen-tator en auteur gespecialiseerd in middeleeuwse geschiedenis. Hij studeerde af in Cambridge en schreef zeven boeken, waaronder The Platagenets en De Tempeliers, dat een wereldwijd succes is. Dan Jones publiceerde eerder het boek De tijd in kleur, waar hij de histori-sche essays voor schreef.

Uitgeverij Omniboek 9 789401 914284 >

NUR 684ISBN 978 94 0191 428 4

WWW.OMNIBOEK.NL

BOtempeliers(stof).indd 1 25-01-19 18:29