van de vereniging Vrienden van de Hortus “Henricus Munting”Jaargang 76 nummer 2, december 2014

Van het bestuur 2Van het bestuur SBGH 3Bericht van een baliemedewerker 5Beeldententoostelling `Vleugels verbeeld` 7Uitvreters: parasitische planten in de Hortus 7Voor in de agenda in 2015 10Oproep 10De Laarmantuin, stand van zaken 11Commissies van SNP en NVBT op bezoek in de Hortus 13Langlevenpadborder 13Droge koele kas ingericht 14Verslag vriendenlezing 15Colofon 16

IN DIT NUMMER PAGINA

Van het bestuur

Het bestuur van de Vriendenvereniging is bij-zonder gelukkig met het besluit van de SBGHbestuurders om ook in de wintermaanden deHortus open te houden voor publiek zodatieder nu de Hortus in alle seizoenen kan mee-maken. Uiteraard blijft het jammer dat deGrote kas niet verwarmd kan worden, over deactuele situatie in de Hortus bij winterseomstandigheden kunt u www.hortusharen.nlraadplegen.

Er is deze zomer door iedereen heel hardgewerkt, waaraan bestuursleden van deVriendenvereniging hun steentje hebben bij-gedragen met:• Het voorbereiden en de begeleiding van devisitatie van de Laarmantuin en Hortus doorde Stichting Nationale Plantencollectie ende Nederlandse Vereniging van BotanischeTuinen.

• Het organiseren van een tweede Vrienden -lezing in oktober.

• Deelname aan de commissies voor het Arten Garden festival, PR, Chinatuin,Laarmantuin.

• Het wekelijks bijwonen van de SBGHbestuursvergaderingen ten einde de infor-matielijnen zo kort mogelijk te houden engezamenlijk op te trekken in het behoudenvan de Hortus.

• Promotie maken voor de Vriendenverenigingen de Hortus middels stands op de Marktvan melk en honing in Zuidlaren, de opendag van 26 oktober en middels flyeren in denieuwste wijk van Haren en artikelen inlokale kranten.

Geld van de Vriendenvereniging is besteed aanhet Laarmantuin project, herstel werkzaam-heden in het Chinapark, plantmateriaal,folder materiaal, twee Vriendenlezingen en deopen dag naast de gebruikelijke Vrienden -berichten en Vriendendag. Gepland is eengarantstelling voor de SBGH voor 2014 enmogelijke projecten als het Langlevenpad ende Vlindertuin.

Een belangrijk aandachtspunt voor hetkomende jaar zal zijn het nadenken over eeneffectieve manier om de reserves van de ver-eniging en het geld uit het Klaas HettingaFonds ten behoeve van de Hortus te bestedenen toch een goede reserve te behouden.Momenteel staat een behoorlijk bedrag vast enlevert nog een redelijke rente op waarmee deHortus gesteund kan worden. Deze mogelijk-heid loopt in 2016 af. Voor die tijd zullenopties aan de leden voorgelegd worden.

Op 19 oktober heeft de Vereniging voor heteerst gebruik gemaakt van een e-mail nieuws-brief. Het bestuur is van plan dit middel vakerte gebruiken. Mocht U de mail van 19 oktoberniet ontvangen hebben en in de toekomst welbijzonderheden via de mail willen ontvangen,geef dan uw e-mail adres aan ons door. Ditkan het eenvoudigst door te mailen naar hortusharenvrienden@gmail.com bij voorkeuronder vermelding van uw lidnummer ofanders uw volledige naam, adres en woon-plaats. We nemen U dan op in onze e-mailadres lijst.

Met de komst van Maaike Bennekers in hetbestuur, is het bestuur weer voltallig.

In 2014 is de Vriendenvereniging sterkgegroeid. Ook in 2015 hopen de bestuursledenvan de Vriendenvereniging nieuwe leden tekunnen verwelkomen.Het bestuur van Vriendenvereniging en SBGHhebben in overleg besloten tot een beperkteverhoging van € 2,50 per persoon voor het lid-maatschap/jaarabonnement 2015.

2

Bij het ter perse gaan van dit nummerkwam een mooi bericht bij ons binnen: deNeder landse Vereniging van BotanischeTuinen (NVBT) heeft de Hortus in Harengeaccepteerd als aspirantlid.! Dit is degebruikelijke gang van zaken. Na drie jaarvolgt nogmaals een keuring en daarna zijnwe gewoon lid.Het bestuur is hier heel blij mee.

3

Van het bestuur SBGH

Na een prachtig zomerseizoen is het tijd omeen voorlopige balans op te maken van destand van zaken bij de Hortus. Sinds onzevorige rapportage is er veel in de Hortusgebeurd. Zo is het paviljoen van de Azuren Wolken inde Chinese tuin vakkundig gerestaureerd doorde firma Berendsen uit Veendam. Bij de res-tauratie zijn ook een paar verbeteringen in de"bekleding" van het rotsblok aangebracht,waardoor het paviljoen nog mooier is gewor-den. De bezoekers kunnen nu weer met eengerust hart de trappen beklimmen en genietenvan het uitzicht over de tuin. De kosten van derestauratie zijn betaald door de Vrienden vande Hortus, waarvoor het bestuur van deStichting Behoud Groene Hortus (SBGH) deVrienden dankbaar is. Inmiddels is ook voort-gang geboekt met het herstel van de bestra-ting van het plein en de paden in de Chinesetuin. Dit dankzij de enorme inzet van WouterHoffman en zijn team. Het bestuur spreekthiervoor zijn grote dank uit. De audiotour inde Chinese tuin blijkt veel gebruikt te worden,zeker sinds de beschikbaarheid van gratisWiFi in het HortusCafé. Het bestuur danktHenk Hartman voor zijn inzet ter zake.Deze zomer was een uitbundige bloemen-pracht te bewonderen op het terrein van de

voormalige permacultuur. Misschien was hetmede daardoor dat de Hortushoning dit jaarzo goed smaakte en de deur uit vloog. Wij zijnde imkers dankbaar voor hun zorg voor de bijenen voor het winnen en slingeren van de honing.Er zijn plannen in de maak om deze bloemen-pracht volgend jaar te omzomen met diversesoorten vlinderstruiken, waardoor er een para-dijs voor bijen en vlinders zal ontstaan endaarmee een nieuwe attractie voor bezoekers. De teller van het aantal bezoekers stond 20oktober jl. op ruim 21000, vrijwel gelijk aanhet aantal van vorig jaar. Financieel gezienstaat de Hortus er echter een stuk beter voordan toen. Met name de inkomsten uit deentree zijn fors gestegen, waardoor de totaleomzet ruim € 50.000,- hoger ligt dan vorigjaar. Het nieuw geopende HortusCafé heefteen forse bijdrage geleverd aan het positievebedrijfsresultaat. De aanschaf van twee nieu-we koffiemachines en het schenken van top-kwaliteit koffie heeft hier zeker een aandeel ingehad. Zo steeg het koffie/theegebruik in deHortus per bezoeker met bijna 50%. Ook degevulde gebaksvitrines hebben hun effect nietgemist. Onze grote dank gaat uit naar Noravan Ringh, die dit jaar weer op voortreffelijkewijze zorg droeg voor de horeca, zowel quainkoop, organisatie en bediening, ook bij fees-ten en partijen in de Hortus. Haar zonen,Ernesto en Mark, die deze zomer een paar

4

maanden in Nederland verbleven, hebben ookhard gewerkt in de horeca -met name op deChina Dag- , waarvoor wij hen zeer dankbaarzijn. Wij hopen ze volgend jaar terug te zien inde Hortus! Wij zijn veel dank verschuldigd aande receptie- en horecamedewerkers, die debezoekers met een glimlach voorzagen vankoffie/thee met gebak. Ria's winkel in hetHortusCafe deed het dit jaar verrassend goed!De beeldententoonstelling Vleugels Verbeeldviel in de smaak bij het publiek en kreeg veelalpositieve reacties in de pers. Vooral de kineti-sche beelden van Wicher Meursing, gepositio-neerd aan de voedselarme plas, trokken deaandacht. Een Hortus zonder beeldententoon-stelling is dan ook niet meer goed denkbaar.Het bestuur hoopt dat Tom van Weerden enHenk Vos er ook volgend jaar in zullen slagenprominente beeldhouwers hun werk in deHortus te laten presenteren. Het bestuurdankt hen voor hun inzet om de Hortus ookals beeldentuin op de kaart te zetten.Het aantal bezoekers van de Hortus dat vooreen jaarabonnement koos is dit jaar sterkgestegen. Maar liefst 382 gezins- en 245 per-soonlijke abonnementen werden tot nu toeverkocht! Dat is ruim twee keer zo veel alsvorig jaar. Hiermee komt het aantal (betalen-de) Vrienden van de Hortus op ruim 2500!Daarnaast zijn er nog ruim 200 donateurs vande Vriendenvereniging. Het bestuur hoopt datde groei van het aantal Vrienden zich volgendjaar voortzet en heeft daarom besloten totslechts een beperkte verhoging van de abon-nementsprijzen voor 2015. NOVO heeft inmiddels zijn intrek genomen inde Plantage en een gedeelte ingericht als crea-tieve ruimte voor cliënten. Het is de bedoelingdat NOVO volgend jaar de exploitatie van dehoreca in de Plantage voor zijn rekening gaatnemen. Voor de verzorging van feesten en par-tijen blijft de Hortus zelf verantwoordelijk.Om de Plantage er wat aantrekkelijker uit telaten zien voor bezoekers en feestgangers is ereen loungehoek ingericht en zijn er voordiverse ramen vrolijke gordijntjes aange-bracht. Het bestuur is hiervoor dank verschul-digd aan Jari Teule en Ria Spijker. Ook aan deverlichting in de Plantage en in het ChineseTheehuis is het een en ander verbeterd, metdank aan Willem Weever.

Het bestuur werd onlangs verrast door demededeling van de bedrijfsleider, Klaas deHaan, dat hij zijn functie per 1 januari 2015neerlegt. Klaas heeft dan 10 jaar als vrijwilligerbij de Hortus gewerkt op de cruciale positievan hoofd van de administratie en sinds vorigjaar september als bedrijfsleider van deHortus. Het is niet overdreven olm te zeggendat zonder de enorme inzet van Klaas deHaan, die in die tien jaar niet of nauwelijksmet vakantie is geweest, de Hortus ten onderzou zijn gegaan. Het bestuur van de Hortus isKlaas zeer veel dank verschuldigd voor zijnenorme inzet en zal op passende wijze aan-dacht schenken aan zijn afscheid als bedrijfs-leider. Het bestuur zal voor 1 januari met eenoplossing komen voor de lege plek die Klaasachter laat. Gelukkig gaat Klaas niet helemaalweg: hij blijft vrijwilliger van de Hortus!Het gaat dus goed met de Hortus dankzij deenorme inzet van alle medewerkers. Plannenvoor de toekomst op korte termijn zijn ergenoeg: het creëren van een nieuwe zichtlijnin het verlengde van het Langlevenpad, reno-vatie van de Piet Oudolftuin, de aanleg van eenvlindertuin en een romantische rozentuin ophet terrein van de voormalige permacultuur enlast but not least het aanleggen van een aan-trekkelijke border langs het Langlevenpad.Met dit laatste project is al begonnen, alhoe-wel de financiering hiervan nog niet helemaalrond is!

Wat betreft de toekomst van de Hortus op delangere termijn is niets concreets te melden.Wel heeft het bestuur diverse gesprekkengepland o.a. met het Groninger Landschap enhet gemeentebestuur van Haren. Zo zou hetheel mooi zijn als de gemeente Haren zichzou aansluiten bij het Geopark de Hondsrug.De Hortus zou dan de Harense hotspot vanhet Geopark zijn en daarmee nog meer inbeeld komen. Met het Groninger Landschapwordt momenteel onderzocht of er mogelijk-heden zijn voor huisvesting van deze en ver-wante organisaties op het Hortusterrein. Voorbeide partijen lijkt dit een zeer aantrekkelijkperspectief voor het verzekeren van de toe-komst van de Hortus!

Bericht van een baliemedewerkerHenk Aten

Hoe word je baliemedewerker in de Hortus?Bij mij gebeurde dat, omdat mijn vrouw vrij-willigster wilde worden in de Hortus. Bij haar“sollicitatie” was ik ook aanwezig. De toenma-lige coördinator van de vrijwilligers was echternet opgestapt en niemand kon ons verder hel-pen. Wij dus maar weer naar huis.Echter, enkele weken later kregen wij vanEgbert Veenstra een telefoontje: of wij tochnog eens langs wilden komen. Mijn vrouwging dus in de tuin werken. Egbert Veenstraheeft mij toen voorgesteld om aan de balie vande Hortus te gaan werken. Ik heb ongeveer 40jaar bij de politie in Groningen gewerkt enwas dus wel bekend met het omgaan metdiverse mensen.Ik werd door een aantal ervaren krachten,zoals Gerrie, Toos en Cora ingewerkt, om de“kneepjes” van de diverse werkzaamhedenonder de knie te krijgen. En ik moet zeggen,dat ik dat nu na acht jaren nog steeds met plezier doe, hoewel je in de Hortus zeer regel-matig bij moet leren, want in die acht jaren iser nogal wat veranderd. Vooral na het ontslagvan een aantal vaste medewerkers moesten wijhet uitsluitend doen met vrijwilligers. Ookonze kassa’s werden gemoderniseerd en onzetelefoon, waardoor in het begin nogal eens watmis ging.Ons werk is natuurlijk grotendeels omgaanmet het publiek. Uitleg geven over de tuin,over de geschiedenis van de Hortus: Waar zijnde toiletten? Waar is de horeca? Het beant-woorden van de telefoon: Waarom krijg ik geenkorting met de museumjaarkaart? Wie regeltde feestjes in de Hortus? Door je ervaringweet je bijna overal een antwoord op te geven.Ook voor de Vriendenvereniging zijn wij regel-matig bezig met het verkopen van jaarabonne-menten met toegangspas voor de Hortus.Sommige jaren ging dat soms moeizaam, maardit jaar loopt het prima en worden er veelabonnementen door ons uitgeschreven. In de loop der jaren is er ook een gedeeltehoreca bijgekomen met het Hortuscafé. Vooralsinds de aanschaf dit jaar van een nieuwe koffieautomaat zorgt dit voor extra werk, maar

natuurlijk ook voor meer inkomen en dat heb-ben we bij de Hortus wel nodig. Bovendienlevert deze automaat heerlijke koffie en daarzijn wij erg blij mee.De balie heeft zeven dagen in de week diensten dat bestaat uit een morgen- of een middag-dienst voor het personeel. We draaien onzediensten altijd met twee personen. Sommigenvan ons werken meerdere dagdelen, maar erzijn ook die één keer per week aanwezig zijn.Wij hebben een vrij grote groep mensen, ikschat momenteel 22 en dat is ook wel nodig,omdat je rekening moet houden met collega’sdie ziek zijn of vakantie hebben. Ria Spijker isonze coördinator en zij moet soms vrij langpuzzelen om weer een dienst van één weekvoor elkaar te krijgen. We krijgen dan ookregelmatig een noodkreet van haar, wie eendienst van een ander kan overnemen, maar hetlukt haar meestal wel.Meestal werk je met een “vaste maat”, maarbij invalbeurten zit je telkens weer met iemandanders. Het is dan ook leuk om te zien hoe dieander dan weer met het publiek omgaat. Zelfheb ik meestal mijn eigen verhaal voor men-sen, die voor het eerst de Hortus bezoeken. Ikwijs de grote kas aan, vertel waar de horeca ziten heb een verhaal over het ontstaan van deLaarmantuin. Verder gaat mijn praatje over deChinese tuin. Aangezien ik zeer weinig weetover flora en fauna moet ik dat overlaten aanmijn collega van dat moment.

5

6

Er gebeuren soms vreemde dingen in de tuin.Een mevrouw uit Friesland was in de tuingestruikeld en werd door een welwillend echt-paar naar de entree “gesleept”. Het bleek, datzij een enkel had gebroken, maar dat wilde zeaanvankelijk niet geloven en zij wilde met debus terug naar Heerenveen. Toen personeelvan de ambulance haar vertelde dat haar enkelecht was gebroken gaf ze toe en werd zij meteen ambulance naar het Martini ziekenhuisafgevoerd. De volgende dag heeft de directieeen bloemetje naar haar gestuurd.Ik nam ’s middags een dienst over van een col-lega en vroeg of er nog bijzonderheden waren.Volgens haar zat er een man al geruime tijd ophet invalidentoilet. Ik kreeg echter wat bezoe-

kers en een paar telefoontjes, zodat ik onge-veer twintig minuten later weer aan die mandacht. Het toilet was echter nog steeds bezet.Nadat ik op de deur had gebonsd werd eronmiddellijk doorgespoeld en kwam er eenwat verwarde man naar buiten. Hij bleek éénvan de laatste bewoners van het AZC (voorma-lig asielzoekerscentrum) te zijn en gedroegzich bijzonder vervelend, zodat ik hem in zijnkraag moest vatten en naar buiten hebgebracht met de mededeling, dat de Hortusvoor hem “verboden gebied” was.

In het algemeen is ons publiek echter heelaardig en dat is voor mij een stimulans om ditwerk nog lang te doen.

7

De beeldententoonstelling in 2014 werd georganiseerd samen met de Nederlandse Kring vanBeeldhouwers. Aan de leden van deze kring werd gevraagd om bestaande of nieuwe ontwerpen vanbeelden in te sturen met als thema “Vleugels Verbeeld”. Een selectiecommissie heeft uit een der-tigtal inzendingen 15 beeldhouwers geselecteerd, die van 17 mei t/m 21 september van dit jaar inde Hortus te bewonderen waren. De geselecteerde beeldhouwers afkomstig uit heel Nederlandwaren: Imke Beek, Maria Bemelmans, Loek Bos, Marieke Geerlings, Maria Glandorf, Bastiaan deGroot, Aad Hoetjes, Merel Holleboom, Wicher Meursing, Mai Movrin, Henk Oelen, Kaat Schulte,Lia Versteege, Thea van Vliet, Moniek Westerman en Gonda van der Zwaag.

De bijgevoegde foto's kunnen nog een kleine indruk geven van deze vierde in rij georganiseerdebeeldententoonstelling in de Hortus. Voor volgend jaar staat een nieuwe tentoonstelling “7 X Solo”op stapel waarin 3 Duitse en 4 Nederlandse kunstenaars de mogelijkheid wordt geboden een grootaantal beelden te tonen, zodat een goed overzicht verkregen kan worden van hun recente werk.

Bij het woord parasiet zullen de meeste mensen niet direct denken aan een plant. Eerder denk jeaan vervelende vliegende kriebelbeesten die je bloed komen zuigen en aan wormen, vlooien en lui-zen. Toch komt parasitisme door planten veel voor.Het gekke aan de zaak is dat planten juist bekend staan om het feit dat ze hun eigen boontjes dop-pen en met behulp van zonlicht zichzelf kunnen opbouwen uit water, koolzuurgas en wat voedings-toffen uit de grond. Parasitische planten hebben dan ook een afwijkende levenswijze, die je vaak aldirect aan hun uiterlijk kunt zien. Zijn ze echt helemaal afhankelijk van de gastheer, dan zijn ze meestal niet groen. In onze strekenkomen plantensoorten voor die bruin-, rood- of witachtig zijn, met schubvormige bladeren. Somshebben parasitische planten zelfs niet eens meer herkenbare stengels, bladeren en wortels. Dezelaatste groep komt vooral in de subtropen en tropen voor. Veel parasitische planten zijn slechts voor een deel van hun voedingstoffen afhankelijk van de gast-heer. Deze planten heten halfparasieten, zijn wel groen en zien er verder ook heel normaal uit.Hieronder ga ik wat dieper op de materie in.

Beeldententoonstelling Vleugels VerbeeldTom van Weerden

UitvretersRoel Strijkstra

Parasiteren op schimmelsHet komt heel veel voor dat planten samenle-ven met een schimmel. Veel paddenstoelen-soorten horen bijvoorbeeld bij bepaaldebomen. De Vliegenzwam (Amanita muscaria)hoort bij de Zachte berk, het Eekhoornbrood(Boletus edulis) meestal bij de Zomereik en zozijn er vele combinaties. Veel van de padden-stoelen die sinds twee jaar in de Laarmantuinworden aangegeven door middel van bordjes,leven samen met een boom en staan daaromook ieder jaar op dezelfde plek. Ook veelkruid achtige planten hebben zo´n betrekkingmet een schimmel. Alle orchideeën, die inNederland voorkomen hebben die. De Breed -bladige Orchis (Dactylorhiza majalis) die inhet voorjaar in de buurt van de rotstuin is tebewonderen is daar een mooi voorbeeld van.In de meeste gevallen is er een wederzijdsvoordeel voor de schimmel en de plant. Er iseen verbinding tussen wortels van de plant ende schimmel aanwezig. De schimmel levertvoedingstoffen uit de bodem aan de plant enandersom levert de plant ook voedingstoffendie hij zelf maakt aan de schimmel. De levering van voedingstoffen kan echter ookslechts één kant op lopen. Zo zijn er heel veelschimmels bekend die planten kunnen infec-teren, en daar vele jaren van profiteren, zonderdat de plant doodgaat. Veel paddenstoelen zijnparasieten maar andersom zijn er ook plantendie parasiteren op schimmels. Een aantalOrchideeën doet dat, in Nederland zijn dat dezeldzame Koraalwortel (Corallorhiza trifida)en het Vogelnestje (Neottia nidus-avis). Ookhet Stofzaad (Monotropa hypopitys) leeft opdeze manier. Deze soorten hebben geen groenekleur meer. Echte parasieten dus. Volledige parasieten op andere plantenEen tweede vorm van parasitisme bij plantenis die van planten op planten. Een aanspre-kend voorbeeld van een plant die bovenop opeen andere plant woekert en geen contactmeer maakt met de grond is het Warkruid. Erzijn in Nederland enkele soorten Warkruid(geslacht Cuscuta), die op verschillende plan-tensoorten parasiteren. Deze verwanten vande Haagwinde liggen als een wirwar van sten-geldraden op hun gastheer en hebben daarverbinding mee. De planten zijn niet groen enbetrekken alles wat ze nodig hebben van hun

gastheer. Warkruid was in het verleden af entoe in de Hortus aanwezig. Een tweede groep wordt gevormd door debremraapsoorten, waarvan er een groot aantalin Europa voorkomt (geslacht Orobanche).Deze planten parasiteren op het wortelgestelvan andere planten en onttrekken daaraan allevoedingstoffen die ze nodig hebben. Voordatze bloeien bevinden ze zich als een soort knolonder de grond. De bloeistengel komt welboven de grond. Ze bloeien duidelijk herken-baar als normale planten, vaak zelfs metgekleurde bloemen, maar hebben net als de opschimmels parasiterende planten geen groene

Breedbladige Orchis (Dactylorhiza majalis)

Groot warkruid (Cuscuta europaea)

8

kleur meer en alleen schubvormige bladeren.In het verleden kwam een aantal bremraap-soorten veel voor op landbouwgewassen. Somskon daardoor de oogst aanzienlijk teruglopen.Sommige tropische plantensoorten zijn zogespecialiseerd dat ze geen stengels of blade-ren meer hebben en alleen een bloem vormen,die zo uit hun gastheer lijkt te komen. Despectaculairste van alle zijn de soorten van hetgeslacht Rafflesia, waarvan sommige bloemenhebben van meer dan een halve meter in door-snee.

HalfparasietenHet verschijnsel dat een parasitische plantgroen is en dus slechts het deel van zijn voe-dingstoffen bij zijn gastheer haalt dat uit debodem wordt opgenomen heet halfparasitisme.Op enkele plekken in de Hortus groeit deMaretak (Viscum album) op boomtakken.Deze soort, die van nature in ons land alleenin Zuid Limburg voorkomt op bijvoorbeeldappelbomen en populieren, trekt alleen wateren daarin opgeloste voedingstoffen uit debodem uit de tak waarop hij staat. Hij kan metzijn groene bladeren met behulp van deze voe-dingstoffen zichzelf verder opbouwen. Dewitte bessen van deze soort zijn aantrekkelijkvoor vogels. De inhoud is alleen zo kleverig datde pitten aan de snavel blijven plakken. Dezeworden daarom aan boomtakken afgewreven,precies de plek waar een nieuwe Maretak kankiemen!In de Hortus staat nog een aantal halfparasie-ten van de Bremraapfamilie. Dit zijn de Groteratelaar (Rhinantus angustifolius, langs ver-

schillende paden), De Stijve ogentroost(Euphrasia stricta, in de buurt van de voedse-larme plas) en de Hengel (Melampyrum pra-tense, arboretum). Deze soorten hebben eenklein wortelstelsel dat in verbinding staat metwortels van de gastheer, meestal grassen. Aandeze planten is bovengronds niet te zien datzij parasiteren. In tropische gebieden komteen aantal halfparasieten voor die de landbouwschade berokkenen (bijvoorbeeld uit hetgeslacht Striga).

Ten slotteOver de wijze waarop planten parasiteren isnog veel onbekend. Het is een wonder vancomplexiteit hoe de verbindingen tussen soor-ten tot stand worden gebracht, afweer wordtomzeild, stromen van voedingstoffen worden

9

Orobanche laserpitii sileris

Maretak (Viscum album)

Hengel (Melampyrum sylvaticum)

Komende activiteitenEven noteren in de nieuwe agenda voor 2015:• Op 27 januari 2015 zal Anne Jan Loonstra een Vriendenlezing verzorgen over “Wilde Bijenin hun Element”. In onze Hortus voelen veel wilde bijen zich thuis.Plaats: Entreehal Hortus Haren. Aanvang 20.00 uur.Ontvangst met koffie/thee vanaf 19.30 uur.

• De Plantenmarkt in de Hortus vindt plaats op 19 april 2015. • De Vriendendag voor leden is in 2015 op 30 mei ( met jaarvergadering, lunch enrondleidingen). Het programma volgt in het meinummer van het Vriendenbericht.

.

10

geregeld. Een parasiet pakt wat hij nodig heeften heeft het meest aan een gastheer die daarheel lang voor kan zorgen. Een parasiet is erdan ook zeker niet op uit om de gastheer waarhij van leeft om zeep te helpen. Dit zou niethandig zijn voor het voortbestaan. Wel kan eenparasiet de vitaliteit van zijn gastheer onder-mijnen.Het verband tussen de parasitaire levenswijzeen de plek die de soorten in hun leefgebiedinnemen is even boeiend. Zo zijn de halfpara-sieten uit de Bremraapfamilie vaak de enigeeenjarigen in een vegetatie van meerjarige

planten, die door hun langere levensduurmeer tijd hebben om ruimte onder de grondte veroveren. De halfparasieten kunnen eenja-rig zijn omdat ze eigenlijk al een wortelstelselhebben, in de vorm van de wortels van andereplanten! Het is vaak moeilijk om parasitische soorten tekweken. Behalve het feit dat er eerst eengeschikte gastheer moet worden gekweekt,hebben parasitische planten vaak hoge eisenwat betreft de bodemsamenstelling. Het zouinteressant zijn om in de Hortus eens watexperimenten te doen!

Ogentroost (Euphrasia stricta)Grote ratelaar (Rhinantus angustifolius)

OPROEPDe Hortus is altijd op zoek naar vrijwilligers, die willen helpen om de prachtige tuin in standte houden. Op dit moment zijn we op zoek naar mensen met ervaring in de PR.Als u informatie wenst over vrijwilligerswerk bij de Hortus, of u wilt zich aanmelden, dan kuntu terecht op het algemene nummer van de Hortus: 050-5370053. U wordt dan doorverbondenmet iemand, die u verder kan helpen.

Bekende hoogtepunten in de collectie bomenzijn natuurlijk de Mammoetbomen(Sequoiadendron giganteum). Drie exemplarenin het Pinetum blijken tot de 10 hoogstebomen in de provincie Groningen te behoren,de hoogste was in 2013 gemeten op 30,80 m.Bekend is dat de Watercipressen (Metasequoiaglyptostroboides) in het Pinetum en bij de vij-ver van de Rotstuin zaailingen zijn die komenvan de eerste lichting zaad uit China, die in1949 naar de VS en Europa zijn gebracht. Desoort is in 1941 in Centraal-China ontdekt. DeGoudberk (Betula ermanii) in het arboretumis de dikste en hoogstwaarschijnlijk de oudstein Nederland, geschatte leeftijd rond de 95jaar. Het Arboretum biedt geen ruimte meervoor soorten die groot worden, maar in hetPinetum is nog wel plaats en jaarlijks sterft erwel een soort of wordt omgeblazen door dewind, zoals de Edelspar (Abies procera) in deherfststorm van 2013 overkwam. De stam ligter nog. Er zullen dus vervangers moeten wor-den aangeplant en er staan in de kweekkassen,nog heel klein, enkele soorten klaar om de collectie op peil te houden.

In eerdere Vriendenberichten is verteld overhet ontstaan van het Project Laarmantuin enwat er gedaan moest worden om weer lid teworden van de Stichting NationalePlantencollectie. Inmiddels zijn we daadwer-kelijk lid en hebben in grote lijnen voldaan aande door de SNP gestelde criteria. De collectiein de Laarmantuin is grotendeels ingevoerd inde Database. Allerlei gegevens kunnen nu snelworden opgevraagd. Er werken nu negen men-sen in de Laarmantuin en er is nog een aantalbeschikbaar voor advies. We beginnen nu sti-laan de achterstand in het onderhoud in telopen en er wordt langzamerhand nagedachtover de verdere ontwikkeling van de tuin. Hoekunnen we het natuurhistorische en ecologi-sche aspect van de tuin duidelijk maken aanhet publiek en gaan we de collectie uitbreidenof juist in stand houden zoals die nu is? Eenmooi moment voor een overzicht van wat er opdit moment aan collectie- en natuurwaardenin de Laarmantuin aanwezig is en hoe we daarin de toekomst mee om kunnen gaan.

Allereerst enkele harde cijfers met betrekkingtot de collectie. Per oktober 2014 hebben 1694individuele planten of plantenpopulaties eenaccessienummer gekregen en er zijn op ditmoment 1074 verschillende soorten benoemd,van kruidachtigen tot bomen. Van alle acces-sies is helaas bij maar 6 procent de wilde her-komst bekend, waarmee we ten opzichte vanandere Botanische collecties uit de toon val-len. Het wordt steeds meer van belang geachtdat bekend is waar het plantmateriaal preciesvandaan komt en Botanische Tuinen zien hetals hun taak om zoveel mogelijk bekend mate-riaal in de collectie te hebben om dit voor detoekomst te bewaren. Wel hebben we een aan-zienlijk aantal Rode Lijst planten in deLaarmantuin, per september 2014 zijn dat er118, volgens de Rode Lijst 2012. Uitbreidinghiervan ligt voor de hand en het zou mooi zijnals we daarbij inheems plantenmateriaal zou-den kunnen introduceren, zodat dat voor detoekomst bewaard blijft.

De Laarmantuin, stand van zakenRichard Dijkstra

11

Zoals gezegd lukt het ons nu om achterstan-den in het onderhoud langzamerhand in tegaan halen. De Laarmantuin zal echter nooitmeer worden zoals die in het verleden isgeweest. Vooral de zogenaamde open delen,bestaande uit het Heidegebied en het Weide -gebied, hebben zich ontwikkeld tot interes-sante vegetaties. In stand houden met gerichtmaaibeheer is van groot belang en het voegtniets toe om, zoals ze in het verleden weldeden, om delen met de hand te gaan wieden.Een meerjaarlijks plagschema is ook nog eeninteressante optie, hoewel er delen zijn dievanuit mycologisch oogpunt absoluut nietgeplagd mogen worden. Nu we tot de ontdek-king zijn gekomen dat er een mooi aantalzogenaamde “oude graslandpaddenstoelen”in de Laarmantuin voorkomen, verhoogt hetde ecologische waarde als deze gekoesterdworden.De laatste jaren is er weer aandacht gekomenvoor paddenstoelen, bij uitstek een groeporganismen die illustreert hoe ecologischeprincipes werken. Dus die passen heel goed inhet erkend zijn van de Laarmantuin als ecolo-gische tuin. Vanaf grofweg de jaren ’30 tot dejaren ’80 zijn er jaarlijks inventarisatiesgedaan en sinds 2008 is dat weer hervat. Erzijn al veel bijzondere soorten gevonden, metname soorten die gebonden zijn aan ongestoor-de en niet bemeste graslanden. Wasplaten,Staalsteeltjes, Knotszwammen en Koraal -zwammen. Een gevolg van minstens 80 jaarconstant maaibeheer en het is dan ook van

belang dat dit zo lang mogelijk constant blijft.Dit jaar is de Gezoneerde stekelzwam(Hydnellum concrescens) in het Arboretumgevonden, een soort van oude eikenlanen ennieuw voor de Hortus evenals het Veenmos -vuurzwammetje (Hygrocybe coccineocrenata),een wasplaatje groeiend op Veenmos.

Zoals bovenstaande laat zien zijn er in deLaarmantuin genoeg elementen aanwezig dieeen status als ecologisch belangrijke collectie,zoals erkend door de Stichting NationalePlantencollectie, rechtvaardigen. Het is nuzaak dat het publiek de kans krijgt daar eniginzicht in te krijgen, er zal dus het een enander uitgelegd moeten worden. Er zijn nu alenkele artikelen over de Laarmantuin beschik-baar, er is een route in het Arboretum die ver-schillende bostypes behandelt en er wordt eententoonstelling over de Laarmantuin gemaakt.Ook de paddenstoelenbordjes in de tuin staaner weer. Hopelijk zal de Laarmantuin op dezewijze zorgen voor een bredere belangstellingvoor ecologie en natuur.

Parelstuifzwam (Lycoperdon perlatum)

13

Edwin van der Heijden

Zoals bekend is de Laarmantuin een jaar geleden onderdeel geworden van de NationalePlantencollectie. Dit betekent dat de collectie van nationaal belang is en dus waard om te behou-den. Achterover leunen is er echter niet bij, aangezien er continue gewerkt moet worden om dezestatus te behouden. Zo werd afgelopen zomer de tuin bezocht door de keuringscommissie van deStichting Nationale Plantencollectie (SNP), waarbij nagegaan is of de Laarmantuin nog voldoetaan alle criteria die de SNP stelt aan een NP-collectie. Zo werden wij bevraagd over de stand vanzaken met betrekking tot digitaliseren en documenteren van de collectie en hoe de Laarmantuingepresenteerd wordt aan het grote publiek. Tijdens een ontspannen vergadering en rondleiding,werden alle vragen beantwoord door Richard Dijkstra en Edwin van der Heijden. Inmiddels is hetverslag van de commissie binnen en deze is lovend over alle inspanningen die de afgelopen jarenzijn verricht in de Laarmantuin. Hoewel we pas in november te weten komen of onze NP-statusook de komende jaren wordt geprolongeerd, doet het gunstige verslag sterk vermoeden dat we onshierover geen zorgen hoeven te maken.Ook is deze zomer een delgeatie van de NVBT (Nederlandse Vereniging van Botanische Tuinen)op bezoek geweest. Aanleiding van dit bezoek was het verzoek van de Hortus om lid te worden vande NVBT. Een dergelijk lidmaatschap is belangrijk, omdat daarmee makkelijker aansluiting kanworden gevonden met andere tuinen. Ook kan er worden geparticipeerd in het NVBT-project"PLanten voor de toekomst" (voor uitleg over dit project zie de website van de NVBT, www.botani-schetuinen.nl). Tijdens een vergadering en rondwandeling werd informatie gepresenteerd over hetreilen en zeilen van de tuin en is door de commissie nagegaan of de Hortus op dit moment voldoetaan de criteria voor een lidmaatschap. In november van dit jaar volgt een uitslag over de aanvraag.

Commissies van SNP en NVBT op bezoek in de Hortus

Rick Mensink

Het is al een hele tijd een wens van hetbestuur, om van het “Lang leven pad” eenvaste plantenborder te maken. Iedereen die deHortus regelmatig bezoekt zal de grote over-gang merken die je ervaart als je van de entreerichting de boulevard loopt. Het Lang levenpad is sinds de kooien met papegaaien zijnverdwenen, een vergeethoekje aan het worden.Ik probeer met de vrijwilligers het gras, de hegen struiken goed te onderhouden, dat maakthet allemaal wat netter maar zeker niet span-nender. Het bestuur heeft mij gevraagd om langs hetLang leven pad een kleurige vaste plantenborder te maken. Belangrijk om te weten iswat dit gaat kosten. Om het professioneel aante pakken heb ik Caroline Thomas gevraagdmij te helpen met het ontwerpen en bereke-nen van de kosten van de te maken border.Caroline is tuinontwerpster en vrijwilligsterbij ons op de Hortus. Onze opdracht was dui-

delijk en na diverse pogingen zijn we er ingeslaagd om een “Hortus waardige” border temaken. Daarmee bedoelen we een border diehet beste van het beste laat zien. Het is ookeen eigentijdse border geworden. We hebbenons laten inspireren door vooraanstaande tuin-ontwerpers en het resultaat mag er wezen.Het wordt een vaste planten border gecombi-neerd met strak gesnoeide blokken van diversestruikensoorten.. Door deze blokken ontstaater structuur, zonder dat het saai wordt. Deplanten die we toepassen zijn bestand tegenhet weinige zonlicht dat op de border valt.Toch zijn het allemaal mooie bloeiers en zekunnen tegen een stootje, De struiken enplanten worden gecombineerd met vlakkensiergras. Het siergras golft door de gehele bor-der en geeft tegelijkertijd meer dynamiek,maar ook rust aan de border. Om deze borderte kunnen realiseren heeft de StichtingBehoud Groene Hortus een budget van€12.000,- nodig. Het bestuur is hard bezig ditgeld bijeen te brengen. Voor eventuele giftenverwijzen wij u naar de site van de Hortus.

Border langs het “Lang leven pad”.

14

Onder leiding van Richard Dijkstra is met een aantal vrijwilligers flink gebuffeld om de oudeVictoriakas om te bouwen. De kas is ingericht met planten die goed de koele omstandighedencombinatie in combinatie met droogte kunnen verdragen. Er zijn gelukkig veel van dergelijk soor-ten omdat op de wereld droogte lang niet altijd samengaat met hitte! Allerlei cactussen en vetplan-ten van een aantal verschillende plantenfamilies zijn hier sinds de zomer te bewonderen. In de kasis daarom een groot aantal aanpassingen aan droogte te zien die planten hebben ontwikkeld. Het isverbazingwekkend om te zien hoe dezelfde eigenschappen bij veel verschillende plantenfamilieszijn ontstaan. Het wiel wordt in de natuur kennelijk vaak opnieuw uitgevonden! Het zal nog weleven duren voordat de collectie in de nieuwe droge kas op sterkte is, maar er is al genoeg te zien. Inde loop van de zomer is een aantal foto’s gemaakt dat de wording en de hoeveelheid werk die er inis gaan zitten illustreert.

Droge koele kas ingerichtRoel Strijkstra

15

Het werd een heel geanimeerde avond in degoed gevulde entreehal van de Hortus door hetheldere verhaal van Prof. van Elsas en de ont-spannen wijze waarop hij en vragenstellersmet elkaar in discussie gingen. De bodembacterie Agrobacterium tumefaciensveroorzaakt kroongallen (kankergezwellen) bijgeïnfecteerde planten. Hierbij wordt een kleinonderdeel van het genetisch materiaal van debacterie, het Ti-plasmide, opgenomen in hetgenetisch materiaal van de plant. Dit natuur-lijke en wijdverbreide proces staat aan de wiegvan het technologische gebruik om genen in tebrengen in gewassen. Tussen soorten heet dittransgenese, binnen soorten cisgenese. Eenreeks voorbeelden passeren de revue, waaron-der “Golden Rice” , Bt mais en Bt katoen. Op wereldschaal blijkt een chronisch vitamineA tekort in de voeding samen te vallen metbevolkingsgroepen die voornamelijk rijst eten.Het rijstras ”Golden Rice” heeft via geneti-sche modificatie (GM) het vermogen gekre-gen om bêtacaroteen aan te maken, een voor-loper van vitamine A. Vraag is wel: Hoe is ditte verenigen met de honderden bestaandelandrassen, die vanwege hun genetisch poten-tieel niet verloren mogen gaan? Bij Bt-mais enBt-katoen is met behulp van GM een Bacillusthuringiensis toxine dat werkt tegen insectenin het genetisch materiaal ingebouwd. Na de pauze vertelt Prof. van Elsas over hetvakgebied waarin hij het meest heeft gewerkt:onderzoek aan de rhizosfeer, de bodem rond-om de wortels van planten. Vragen bij rhizo-sfeeronderzoek ten behoeve van de landbouwzijn o.a.: Hoe kun je bodemprocessen sturen?Zijn er nuttige/schadelijke organismen?Hebben GM planten effect op de bodem? De kwaliteit van de rhizosfeer wordt voorna-melijk bepaald door een complex geheel vanontelbare hoeveelheden bacteriën en schim-mels. Deze organismen en de planten staan inintensieve wisselwerking met elkaar. De plantlevert wel 40% van zijn energie (suikers) aande bacteriën en schimmels en zij op hun beurt

leveren de plant mineralen. Een gezondebodem is voor alle landbouw van groot belang.Hoe groter de bodembiodiversiteit, hoegezonder de bodem en hoe groter de waarborgvoor een nuttig effect. Onderzoek wijst uit datde bodembiodiversiteit groter is in de biologi-sche landbouw dan in het gangbare systeem.De complexiteit van 10.000 verschillende soor-ten bacteriën per gram aarde is overweldi-gend. Men probeert nu door genetisch onder-zoek binnen de microbiële gemeenschap tezoeken naar correlaties tussen het voorkomenvan genen en processen in de bodem.Prof. van Elsas vertelt o.a. hoe bij het aardap-pelras Désirée het T4 lysozyme gen is inge-bouwd, dat met name bepaalde bacteriëleziekteverwekkers (zoals Erwinia carotovoraen Ralstonia solanacearum kan onderdrukken.Dit is een nuttige eigenschap. De vraag is ech-ter of planten met dergelijke ziekteonderdruk-kende eigenschappen ook nadelig zijn voorbodemorganismen, die juist niet bestredenmoeten worden? Het effect van de modificatieis bij deze GM-aardappel onderzocht.Verrassend resultaat van dit onderzoek was datde leeftijd van de aardappelplant (jong, bloei-end, oud) een veel groter effect op de micro -biële bodemorganismen uit de wortelzoneheeft, dan de nieuw verworven GM eigen-schap. Op de groep Pseudomonaden, de voor-naamste ziekteverwekkers, was op het niveauvan diversiteit geen effect, wel op het niveauvan aantallen.We hebben op deze avond een heel klein, maarprachtig, inkijkje gekregen op het rijke engevarieerde leven onder de grond, een betrek-kelijk nieuwe tak van wetenschap.

Vriendenlezing gehouden door Prof. Dr. Ir. Jan Dirk van Elsas op 29 oktober 2014Genetische modificatie van planten – mogelijkhedenen risico’s voor de bodemMarian Hulscher

Colofon

Ledenadministrateur:Jan Fichtmüller en Ria Hettinga-Schuiten, Postbus 159, 9750 AD Haren; e-mail rhettinga@gmail.comvoor aanmelding van nieuwe leden of het doorgeven van wijzigingen. Nieuwe leden kunnen zich aan de balie van de Hortus aanmelden of via de site www.vriendenhortusharen.nl

Redactie VriendenberichtRia Hettinga 050-5346807Roel Strijkstra 050-5350960Opmaak: Dick VisserFoto’s: Anco Bierman, Gré van Heusden, Edwin van der Heijden, Roel Strijkstra, Rob Verment, Wikimedia Commons Druk: Drukkerij van Ark, Haren gedrukt op gerecycled en FSC papier met inkt op plantaardige basis.Contributie: Lidmaatschap 17,50 Euro, Gezinslidmaatschap 30 Euro, Donateur 10 Euro Leden krijgen: • Tweemaal per jaar een Vriendenbericht.• Een uitnodiging voor de jaarlijkse Vriendendag met onder meer rondleidingen en een uitnodiging voor deAlgemene ledenvergadering

• Een persoonlijk abonnement voor de Hortus Haren op eenmalig vertoon van identiteitskaart• Vrije toegang tot lezingen, dia-avonden en andere activiteiten van de Vereniging.

Het Gezinslidmaatschap geeft gratis toegang voor kinderen of kleinkinderen tot en met 12 jaar.Donateurs krijgen alleen twee maal per jaar een Vriendenbericht.Een hogere bijdrage is zeer welkom. Ons jaarlijks batig saldo gaat volgens de statuten naar het Reservefonds, bestemd voorbijzondere uitgaven ten bate van de Hortus. Even welkom zijn donaties aan het Klaas Hettinga Fonds (steunfonds voor de Hortus). Het jaarlijkse rendement van ditfonds komt rechtstreeks ten goede aan de Hortus. Stortingen graag op bankrekening: NL15INGB0001440491, t.n.v.Ver. Vrienden van de Hortus Henricus Munting onder vermelding van KHF of Steunfonds.U kunt dit fonds ook steunen als u deelneemt aan de Vriendenloterij (voorheen Sponsorloterij), namelijk door deVereniging Vrienden van Hortus Haren (sponsorcode: 6169) als begunstigde aan te wijzen bij:Vriendenloterij, afdeling Sponsorlijn, Van Eeghenstraat 70, 1071 GK Amsterdam e-mail: sponsorlijn@sponsorloterij.nl Van ieder meespelend lot ontvangt de Vriendenvereniging elke maand € 3,25!

Bestuur van de VriendenverenigingGré van Heusden Botanicuslaan 51 9751 AB Haren secretaris 050-5352131Egbert Veenstra Tolhuisweg 27 9475 PD Midlaren penningmeester 050-4096053Ria Hettinga Meerweg 109 9752 JE Haren ledenadministratie 050-5346807Tjerk Zwanenburg Borgsingel 16 9753 CE Haren wnd. voorzitter 050-5370007Maaike Bennekers Erasmuslaan 6 9752 PG Haren lid 050-5342090

Postadres van de Vriendenvereniging: postbus 159, 9750 AD Haren,e-mail: hortusharenvrienden@gmail.com , Website: http//:www.vriendenhortusharen.nl, Bankrekening nr.: NL15INGB0001440491, t.n.v. Ver. Vrienden van de Hortus Henricus Munting te Haren.

Postadres Hortus Haren: Kerklaan 34, 9751 NN Haren, tel: 050- 5370053,zie voor openingstijden: www.hortusharen.nl

16