Van CanMEDS naar CanBetter - Medische Vervolgopleidingen.nl · verdere, ingrijpende acties nodig...

Hoe leid je aios op in algemene competenties?

VERSLAG VAN EEN INSPIRERENDE REIS

Van CanMEDSnaar CanBetter

MET TIPS VOOR

IMPLEMENTATIE

IN DE OPLEIDING

Hoe leid je aios op in algemene competenties?

Van CanMEDSnaar CanBetter

VERSLAG VAN EEN INSPIRERENDE REIS

2 3Verslag van een inspirerende reisVan CanMEDS naar CanBetter

INHOUDSOPGAVE

Voorwoord �� 5

1� Van CanMEDS naar CanBetter �� 6

2� Van thema’s naar competenties �� 10

3� Vier CanBetter-thema’s �� 13

4� Startende en kleine thema’s�� 37

5� Implementatie in de praktijk van alledag �� 41

6� Ontwikkel- en implementatiestrategie per thema �� 46

7� Tot slot: Van CanMEDS naar CanBetter naar�� CanBest? �� 52

5Verslag van een inspirerende reis

In dit eindproduct van CanBetter beschrijven we hoe de ont-wikkeling van algemene competenties naar maatschappelijk verantwoorde thema’s is verlopen� De thema’s lichten we toe met toepassingsmogelijkheden voor uw eigen opleidingspraktijk� Voor toekomstige projecten hebben we ook het verloop van het im-plementatieproces van de thema’s beschreven� Wij denken dat zij daar hun voordeel mee kunnen doen�

DENKTANKCanBetter heeft bijgedragen aan bewustwording: opleidingsgroe-pen en aios onderkennen het belang van de algemene competen-ties in de vervolgopleiding en kunnen zich laten inspireren door de vele praktische voorbeelden die CanBetter in de loop der jaren heeft verzameld� Door de werkwijze van CanBetter – een zeer sterke betrokkenheid van opleiders en aios - is een breed gedragen denktank ontstaan voor innovaties in de vervolgopleidingen� Het is van belang om deze denktankfunctie van CanBetter na de afron-ding van Project MMV in bestaande organisaties te borgen�

Wij wensen u veel inspiratie en succes toe bij de implementatie van de algemene competenties en de thema’s�

Het kernteam van CanBetter

Prof� dr� Jan Borleffs, dr� Jesse Habets, Karsten van Loon MSc, dr� Scheltus van Luijk, drs� Corry den Rooyen, prof� dr� Fedde Scheele, drs� Richard Schol en dr� Jan van Wijngaarden

*Project MMV eindigt op 31 december 2015, maar de inhoud van de website, waaronder praktijkvoorbeelden blijft online op www�medischevervolgopleidingen�nl (de website www�knmg�nl/modernisering komt te vervallen in verband met de afronding van Project MMV)�

VOORWOORDSinds 2011, een jaar na de start van het KNMG-project MMV, gaat steeds meer aandacht uit naar competentiegericht opleiden� Aanvankelijk lag de focus daarbij vooral op het vergroten van de didactische vaardigheden van opleiders, zoals feedback geven, voortgangsgesprekken voeren en toetsinstrumenten gebruiken� De kern van het moderniseren - competentiegericht opleiden - bleef echter achter� Veel opleiders gaven aan de implementatie van de algemene competenties, de bloemblaadjes van de Can-MEDS-bloem, lastig te vinden� Aanleiding voor een nieuw deelpro-ject binnen Project MMV: CanBetter� Doel: het veld ondersteunen bij de vertaling van de algemene competenties naar praktische leermomenten op de werkvloer�

EXPLICITERENAls eerste hielpen we opleiders bij het zoeken naar ‘laaghangend fruit’� In de praktijk besteedden zij impliciet al veel aandacht aan de algemene competenties� Het was zaak om deze aandacht expli-ciet te maken� Niet door andere of nieuwe activiteiten in te voeren, maar door bestaande opleidingsactiviteiten door een andere bril te bekijken� We hielpen opleiders bij het herkennen van de algemene competenties in hun dagelijkse activiteiten en maakten inzichtelijk hoe je aios daar vervolgens feedback op kunt geven� Door het uit-vergroten van een activiteit in een opleidingsactiviteit is expliciet feedback geven, en dus leren, gerealiseerd� Veel opleiders gaven gehoor aan onze oproep om ervaringen te delen: uit het hele land kregen we praktijkvoorbeelden van activiteiten waarin expliciet aandacht is voor algemene competenties� Deze voorbeelden heb-ben we waar mogelijk ondergebracht bij relevante thema’s en beschikbaar gesteld op de website van Project MMV*� Daarnaast hebben opleiders en opleidingsgroepen pilots uitgevoerd om alge-mene competenties zichtbaar te maken in de praktijk van alledag�

KOPPELING AAN THEMA’SVervolgens richtten we onze aandacht op de koppeling van de wat abstracte algemene competenties aan actuele, maatschappelijk relevante thema’s: patiëntveiligheid, doelmatigheid van zorg, medisch leiderschap en ouderenzorg� Zo ontstond de basis om competentieontwikkeling op een relatief eenvoudige manier te integreren in de medische vervolgopleiding�

http://www.medischevervolgopleidingen.nl

7Verslag van een inspirerende reisVan CanMEDS naar CanBetter

Figuur 1: het Nederlandse KNMG-model van de CanMEDS

MEESTER-GEZEL-LEREN IN EEN DRUKKE BAANDe medische opleidingen kennen van oudsher een vrij schools begin op de universiteit, waar basisvakken en de theorie van klinische vakken worden gedoceerd� Het echte vak leer je tijdens de praktijkstages: de coschappen en de daarop volgende specialistenopleiding� De praktijkstages hebben vaak enige opbouw in moeilijkheidsgraad en richten zich op een diversiteit van onderwerpen� Tijdens die praktijkstages ben je als aios met ervaren medici aan het werk in het zorgbedrijf�

MEESTERSDe ‘meesters’ worden geïmiteerd en een schat aan ervaringen komt langs op de werkvloer� Zelfstudie en discussies over ziekte-beelden en behandelingen zorgen voor verdieping� Van oudsher is er veel aandacht voor wetenschappelijke ontwikkelingen en het afronden van een promotieonderzoek wordt zeer gewaardeerd� Universitaire afdelingen en wetenschappelijke verenigingen verzorgen refereeravonden, landelijke bijeenkomsten met felle discussies en cursussen waar medici doceren in aandachts- gebieden waarin hun passie ligt� Aios maken veel uren, want: ‘van meters maken leer je het vak’�

EFFECTIEFDit systeem bestaat gelukkig grotendeels nog steeds� Het mees-ter-gezel-leren is een bijzonder natuurlijke en vaak heel effectieve manier van leren� Wel bleek het nodig om het opleiden meer in de context van de huidige maatschappelijke ontwikkelingen te plaat-sen� Daarom zijn er in de afgelopen jaren diverse aanpassingen in gang gezet, zoals de werktijdenregeling, die het mogelijk maakt om naast het klinische werk meer tijd te hebben voor een gezin�

ONDERWIJSKUNDE EN ALGEMENE COMPETENTIESTot de eeuwwisseling is er vrijwel geen sprake van onderwijskun-dige invloed in de kliniek� In tegenstelling tot de huisartsopleidin-gen; daar worden onderwijskundigen, psychologen en agogen al eerder ingezet om de opleiding te ondersteunen en bij te dragen aan de totstandkoming van gestructureerde opleidingsprogram-ma’s� Bijvoorbeeld op het gebied van consultvoering� In de kliniek komt de verandering op gang onder invloed van maatschappelijke druk en de daarop volgende regelgeving van het Centraal College Medisch Specialismen (nu het College Geneeskundige Specialismen)�

DRAAGVLAKHet opleidingssysteem van de huisartsen wordt daarbij niet gekopieerd; samen met klinisch opleiders en aios wordt ingezet op opleidingsprogramma’s die aansluiten op het werk in de kliniek� Dat betekent dat op sommige aspecten aan her-uitvinding wordt gedaan, met als groot voordeel dat het draagvlak voor de veranderingen sterk groeit� Mede door de onderwijskundige inbreng ontstaan er gestructureerde opleidingsprogramma’s, met in veel gevallen een evidente opbouw van basis tot intermediair en vervolgens tot expertniveau op een aandachtsgebied� Het landelijke opleidingsplan op hoofdlijnen wordt verplicht vertaald naar regionale en lokale opleidingsplannen op operationeel niveau, met inbegrip van toetsprogramma’s met theoretische onderdelen, simulaties, praktijkobservaties en reflecties, samenkomend in een opleidingsportfolio met de verzamelde ervaringen en verrichtingen�

VAN CANMEDS NAAR CANBETTER VERSLAG VAN EEN INSPIRERENDE REIS

In 2002 zijn in Nederland de algemene competenties geïntroduceerd

in de medische vervolgopleidingen. De CanMEDS, geïllustreerd in een

bloem (figuur 1), vormen de basis. We bevinden ons in een dynamische

evolutiefase van het medisch onderwijs. In dit hoofdstuk een toelichting

op de ontwikkelingen.

Aios maken veel uren, want: ‘van meters maken leer je het vak’

1


VAN CANMEDS NAAR CANBETTER: HET HEDENDoel van CanBetter: de vrij abstracte algemene competenties concreter maken voor clinici� Als eerste is geïnventariseerd welke onderwerpen clinici bezighoudt in de dagelijkse praktijk en binnen de medische wetenschap�

THEMA’SDaar komen deze thema’s uit voort, die van direct belang zijn voor de zorg en die ook in maatschappelijke opzicht urgent zijn: Ouderenzorg (in samenwerking met het project Ouderenzorg

in de vervolgopleiding van het CGS) Patiëntveiligheid (aanhakend op het VMS-project) Medisch leiderschap (aanhakend op het Platform Medisch

Leiderschap, dat vanuit het veld is ontstaan en door de KNMG wordt ondersteund)

Doelmatigheid (waarvoor nog geen opleidingsgericht project bestond, maar waar wel te leren viel van bijvoorbeeld de Dap-pere Dokters, het project Verstandig Kiezen en het programma Verspilling in de zorg)�

MAXIMALE AANSLUITINGVoor elk thema is gezocht naar vormen van opleiden te vinden die maximaal aansluiten op de werkvloer en die deel uitmaken van de dagelijkse werkroutines van de arts in opleiding� Cursussen met een beperkte transfer naar de daadwerkelijke zorg krijgen daarbij geen prioriteit, maar kunnen wel ondersteunend zijn aan de ont-wikkelde vormen van opleiden�

Dankzij de CanBetter-thema’s worden algemene competenties direct aan essentiële en onontkoombare activiteiten op de werk-vloer gekoppeld� CanBetter heeft als het ware de werkvloer ‘geïn-filtreerd’ via bestaande activiteiten in het kader van de opleiding� Met het aanreiken van voorbeelden streven we ernaar om de Can-Better-thema’s onderdeel te laten worden van de werkvloer, waar-door de competenties ‘automatisch’ onderdeel van de opleiding zijn geworden� In sommige gevallen hebben opleiders hiervoor zelfs nieuwe activiteiten ontworpen (zoals Time Out procedure op de SEH, uitvoeren van een clinical audit), die vervolgens geïnte-greerd zijn in het dagelijkse werk�

OP DE AGENDAIn de volgende hoofdstukken beschrijven we hoe CanBetter het opleiden in de vier thema’s verder heeft vormgegeven� De thema’s zijn daardoor explicieter op de opleidings- agenda gekomen�

Er zijn mooie stappen gezet, maar er valt ook nog veel te ontwikkelen� Zo is CanBetter sterk gericht op medici; de stap naar een meer interprofessionele leerstrategie is nog niet gemaakt� Verder valt op dat de routines op de werkvloer wel wor-den aangepast, maar dat de cultuur en de meeste gewoontes op de werkvloer vooralsnog blijven bestaan� Zij vormen nog steeds het enorm invloedrijke, deels verborgen curriculum� De strijd met slech-te gewoontes op de werkvloer en discutabele cultuureigenschap-pen is binnen CanBetter subtiel en met voorzichtigheid gevoerd�

BETERE VERVLECHTINGCanBetter heeft ingezet op een betere vervlechting van de algeme-ne competenties met de situatie op de werkvloer� De zorg blijft aan verandering onderhevig� Dat betekent dat ook de komende jaren verdere, ingrijpende acties nodig zijn om een werkvloer te creëren die aansluit bij de zorgvraag van de 21e eeuw en die aios in staat stelt om alles te leren wat nodig is om adequate zorg te kunnen bieden�

Sindsdien wordt het portfolio van de aios regelmatig met de op-leider besproken, waarbij de aios zijn voortdurend geactualiseerde individuele opleidingsplan (IOP) inbrengt� Tijdens de voortgangs-gesprekken kijken opleider en aios naar het opleidingsresultaat en naar de wensen en aandachtspunten voor de komende periode� Ook is er tijd voor reflectie en coaching�

MAATWERKZo is onderwijskundig de weg bereid naar maatwerk voor de aios en een flexibeler invulling van de opleiding� Deze ontwikkelingen gaan wel gepaard met veranderin-gen voor de opleidingsgroep: voor de leden van het oplei-

dingsteam komen er didactische cursussen en de opleidingsver-antwoordelijkheid wordt steeds meer op groepsniveau gebracht� Ook voor aios komen er instructies om het beste uit hun opleiding te halen, binnen dit relatief nieuwe systeem� Opleidingsvergade-ringen worden drukkere bijeenkomsten, waar aios en leden uit de opleidergroep samenkomen om de kwaliteit van de opleiding te evalueren en waar nodig bij te stellen� Meetinstrumenten voor het opleidingsklimaat en de didactische kwaliteiten van opleiders worden gangbaar� Een kwaliteitscyclus rond de opleiding wordt een vanzelfsprekendheid, waar in visitaties naar wordt gevraagd�

OPLEIDINGSMANAGERDe onderwijskundige inbreng leidt tot extra aandacht voor het op-leiden� Niet iedereen is direct enthousiast, onder meer doordat de vernieuwing voor de werkvloer noodzakelijke aanpassingen in de organisatie en administratieve veranderingen met zich meebrengt� De rol van de formele opleider verandert van een typische baas en mensenmanager naar een taakgerichte opleidingsmanager met vooral een faciliterende rol� De opleider krijgt als taak ervoor te zorgen dat de opleidingswerkvloer voor de aios de beste leerom-geving is en zo nodig zelfs aangepast wordt voor de opleiding� De opleidingsdoelen van de aios krijgen meer prioriteit� Dit is een flinke stap, vanuit de meester-gezel-situatie, waarbij de opleidings-werkvloer leidend is�

DWINGENDE REDENENNaast didactische principes wordt de Nederlandse variant van de Canadese CanMEDS geïntroduceerd� Een goede arts moet niet alleen medisch expert en wetenschapper zijn, maar moet ook kun-nen communiceren, samenwerken, organiseren, zich professioneel gedragen en in maatschappelijk perspectief juist handelen� Er zijn diverse dwingende redenen om extra aandacht te geven aan die - meer algemene - competenties�

Onderzoek in Nederland laat zien dat de transitie van arts in op-leiding tot specialist vooral moeilijkheden oplevert op het terrein van complexere samenwerking, organisatie en financiële taken� Klachtenevaluaties brengen naar voren dat communicatie met pa-tiënten vaak tekortschiet en dat er in de opleiding meer aandacht nodig is voor professioneel gedrag� De leden van opleidingsteams hebben veel van deze meer algemene competenties niet altijd zelf expliciet geleerd in hun opleiding en in hun latere loopbaan� Het zijn daarom voorbeelden van belangrijke voornemens voor betere patiëntenzorg en opleiding, maar ze overstijgen het klassieke meester-gezel-leren waarbij de leerling leert van de meester� Bij de nieuwe, op basis van het CanMEDS-model geformuleerde leerdoe-len, moeten opleider en arts in opleiding dus beiden gaan leren!

ABSTRACTDe eerste kennismaking met en leerfase rond de algemene com-petenties verloopt vrij voorspoedig� Rond 2010 ontstaat snel een vervlakking van de omgang met de algemene competenties� Op een basaal niveau wordt met de competenties gewerkt binnen de toetsing en reflectie op medische deskundigheid, maar de verdie-ping is vaak pijnlijk afwezig� Zeer gemotiveerde en enthousiaste opleiders dreigen te berusten in de vaststelling dat zij binnen de opleiding geen vorm kunnen geven aan competenties zoals ‘Maatschappelijk handelen’� De taal van de competenties is goed geland op de opleidingswerkvloer, maar wordt voor een flink deel als tamelijk abstract beschouwd en niet sterk verbonden met het dagelijkse werk� Veel van de ‘algemene’ competenties, de bloem-blaadjes van het CanMEDS-model, komen onvoldoende zichtbaar uit de verf� Het wordt tijd voor een volgende stap� En zo ontstaat CanBetter�

De opleidingsdoelen van de aios krijgen

meer prioriteit

Er zijn mooie stappen gezet, maar er valt ook nog veel te ontwikkelen.


VAN THEMA’S NAAR COMPETENTIES

2ORIËNTATIEEen internationale oriëntatie leverde veel informatie op� Soms vooral over hoe we het niét wilden doen� De ervaring in andere landen leerde ons bijvoorbeeld dat simulatietrainingen een grote bijdrage kunnen leveren aan het opleiden in de algemene compe-tenties, maar dat e-learning-modules en cursorisch onderwijs daar-voor niet het juiste middel zijn� Het concept van integratie in de dagelijkse werkzaamheden sluit het beste aan bij het Nederlandse model van opleiden�

PRIORITEITIn de beginperiode van CanBetter lag de nadruk op het expliciet maken van het competentiegerichte werken en opleiden op de werkvloer, het zogenoemde ‘laaghangende fruit’� Tegelijkertijd ontstond bottom-up, vooral dankzij goed bezochte invitationals voor opleiders en aios, het pallet van de vier maatschappelijke thema’s (patiëntveiligheid, medisch leiderschap, ouderenzorg en doelmatigheid van zorg)� In de zoektocht naar die thema’s vroegen we steeds aan het veld om aan te geven welke onderwerpen prioriteit moesten krijgen, welke onderwerpen de kwaliteit van zorg onder druk zouden kunnen zetten bij onvoldoende aandacht in de opleiding�

De terugblik in hoofdstuk 1 laat zien dat het CanBetter-projectteam een

ontwikkeling heeft doorgemaakt. We hebben letterlijk en figuurlijk een

reis gemaakt, om te komen tot een logische en uitvoerbare werkwijze voor

de implementatie van de algemene competenties. Een werkwijze die goed

aansluit op de dagelijkse opleidingspraktijk en op de werkzaamheden van

de aios.

LAAGHANGEND FRUIT ZOEKENOpleiden in de algemene competenties hoeft geen extra tijd te kosten� Bestaande taken zijn zó in te zetten dat een ‘gewone’ werksituatie een waardevol opleidingsmoment wordt� Voorbeelden hiervan zijn:

• Aios levert actieve bijdrage aan multidisciplinair overleg• Aios neemt deel aan project over patiëntveiligheid• Ouderejaars aios pakt rol als voorzitter bij

patiëntoverdrachten

Laaghangend fruit zoeken en deze activiteiten expliciteren, daar komt het op neer�

TIP: Bekijk op www�medischevervolgopleidingen�nl meer voorbeelden van laaghangend fruit in de weekagenda’s van een eerstejaars aios heelkunde, een vierdejaars aios interne geneeskunde en een tweedejaars aios radiologie�

NIEUWE THEMA’SDe onderwerpen die belangrijk zijn voor zorg en opleiding zullen continu veranderen� In de loop van de tijd zullen daardoor ook de thema’s veranderen� Onder invloed van een veranderende zorgvraag en maatschappelijke relevantie zullen nieuwe thema’s ontstaan� Een voorbeeld daarvan is het thema patiëntparticipatie� Andere thema’s zullen verdwijnen, ofwel doordat ze volledig zijn geïntegreerd in de dagelijkse praktijk, ofwel doordat ze simpelweg minder relevant zijn geworden�


12 Van CanMEDS naar CanBetter

Figuur 2: Van thema’s naar competenties

VIER CANBETTER-THEMA’S

3

In hoofdstuk 2 hebben we toegelicht hoe we tot vier thema’s zijn

gekomen: patiëntveiligheid, medisch leiderschap, doelmatigheid van zorg

en ouderenzorg. De inhoud van deze thema’s komt in dit hoofdstuk aan

bod.

In figuur 2 wordt de maatschappelijke discussie in de eerste tekening weergegeven� Binnen de zorg wordt dit besproken (tekening 2) waarna het in de opleiding van aios wordt verwerkt en geëxpliciteerd� Dit wordt in tekening 3 en 4 zichtbaar gemaakt�

Binnen de opleidingen moet het belang van thema’s worden toegelicht (bijvoorbeeld door binnen de vereniging/instelling/vakgroep het thema te bespreken)� Vervolgens kan het thema in activiteiten van de dagelijkse praktijk expliciet worden gemaakt, waarna de leerdoelen in een (landelijk en/of regionaal/lokaal) opleidingsplan worden vastgelegd� In deze laatste stap zullen zowel de medisch inhoudelijke, als de algemene competenties gebruikt worden om duidelijke leerdoelen op te stellen, die de opleidingsgroep kan hanteren bij het geven van gerichte feedback aan de aios� Deze stappen zijn in figuur 2 in de tekeningen 3 en 4 gevisualiseerd�


DEELPROJECTENVoor ieder thema is een CanBetter-deelproject in het leven geroepen, met een eigen projectteam van opleiders, aios, onderwijskundigen en een voorzitter, die als ‘trekker’ van het thema fungeerde� Gaandeweg hebben de vier CanBetter-deelprojecten een gezamenlijk model ontwikkeld voor het opleiden in de vier thema’s, met een onderscheid naar inhoud en niveau: de piramide, die in paragraaf 3�1 wordt toegelicht�

INHOUDELIJKE UITWERKINGIn de paragrafen 3�2 tot en met 3�6 komen de thema’s zelf aan bod� Ieder thema wordt kort toegelicht: wat verstaan we eronder, hoe is het voor de opleiding uitgewerkt en hoe kan het thema in de dagelijkse opleidingspraktijk worden toegepast� Daarnaast vertellen aios en opleiders over hun praktijkervaringen met de thema’s�

TOOLBOXElk thema heeft materiaal ontwikkeld, dat te vinden is op www�medischevervolgopleidingen�nl� Hier staan bijvoorbeeld de korte video’s die ontwikkeld zijn in het kader van het thema medisch leiderschap, de inspiratiekaartjes die voor de thema’s medisch leiderschap en patiëntveiligheid gemaakt zijn, de producten die in het kader van het thema doelmatigheid van zorg zijn ontwikkeld en hulpmiddelen, zoals de checklist ‘Kwetsbaarheid oudere patiënten’ van het thema ouderenzorg�

ONTWIKKELSTRATEGIEHet verloop van dit proces, de zogeheten ontwikkelstrategie, verschilde per thema� In de laatste paragraaf van dit hoofdstuk leest u daar meer over� De vier ontwikkelstrategieën staan daar in een tabel, waardoor de overeenkomsten en verschillen in één opslag zichtbaar zijn�

3�1 OPBOUW VAN DE THEMA’S IN PIRAMIDESIeder CanBetter-thema is in een deelproject enthousiast opgepakt door het betreffende projectteam� Op basis van eigen ideeën, ervaringen en soms met input van experts zijn de thema’s uitgewerkt tot een samenhangend geheel van (opleidings-)inhoud, gekoppeld aan (opleidings-)activiteiten� Daarmee zijn de thema’s voor opleiders, aios en wetenschappelijke verenigingen geschikt gemaakt voor invoering in hun eigen opleidingspraktijk�

DRIE NIVEAUSDe CanBetter-thema’s zijn veelomvattend; ze omvatten meer dan wat een aios tijdens de opleiding zou kunnen leren� Binnen CanBetter is daarom gekeken naar welke kennis en vaardigheden aios redelijkerwijs tijdens de opleiding zouden kunnen ontwikkelen� Startende aios hebben daarbij vanzelfsprekend een andere informatiebehoefte dan ouderejaars aios� En aios die meer dan gemiddeld geïnteresseerd zijn in een bepaald thema, of daar erg veel talent voor hebben, hebben een andere ontwikkelingsbehoefte dan de meeste aios� Daarom is er binnen alle CanBetter-thema’s gewerkt met een piramidestructuur:

Basis

Vervolg

Talent

Basis

Vervolg

Talent

1 BASISDe eerste laag van de piramide richt zich op alle aios; om hun dagelijkse werk goed te kunnen uitvoeren hebben álle dokters de kennis en vaardigheden nodig die gepaard gaan met het betreffende thema�

Vervolg

Basis

Talent

2 VERVOLGDe tweede laag richt zich op ouderejaars aios of aios die hun capaciteiten op het gebied van het thema verder willen ontwikkelen�

Talent

Basis

Vervolg

3 TALENTde bovenste laag van de piramide heeft betrekking op de getalenteerde aios en op de aios die zich nog meer in het betreffende thema willen verdiepen�

Hoewel wetenschap geen thema van CanBetter is, is de opbouw van dit ‘thema’ binnen het medisch domein gemeengoed� Aan de hand hiervan illustreren wij de opbouw van een piramide:

Enkele artsen worden hoogleraar

Sommige artsen worden onderzoeker

Meerdere artsen promoveren

De meeste artsen doen een wetenschappelijke stage

Elke arts doet een stevige cursus wetenschappelijk onderzoek

Binnen de opleiding zal niemand hoogleraar worden, maar wel wordt van iedere aios een zeker basiskennis over de wetenschap verwacht� Sommigen zullen zich tijdens de opleiding al verder verdiepen in de wetenschap, bijvoorbeeld door te promoveren� Op die manier zijn ze al iets dichter richting de top van het thema gegroeid�

Ieder deelproject heeft vanuit de basis - wat gebeurt er op de werkvloer - gekeken naar wat een aios daarvan kan leren, welke problematiek zich daar afspeelt en hoe dit kan worden aangewend als leerzame activiteit voor aios�

KENNIS EN VAARDIGHEDENVerder is geïnventariseerd uit welke kennis en vaardigheden elk thema bestaat: wat vinden wij dat elke aios zou moeten kennen en kunnen aan het eind van de opleiding? Deze kennis en vaardigheden bevinden zich in de onderste twee lagen van de piramide (zie piramide)� De top van de piramide richt zich op aios die zich verder in het thema willen verdiepen� Niet iedere aios zal de top van een thema bereiken� Dat is ook niet wenselijk of nodig; niet elke specialist hoeft bijvoorbeeld expert te zijn op het gebied van patiëntveiligheid of ouderenzorg� Wel vinden we dat iedere aios moet beschikken over bepaalde basiskennis en basisvaardigheden� Vaak zijn deze basisvaardigheden niet uniek voor het thema: er is een grote overlap tussen de vaardigheden die per thema van belang zijn�

MAATWERKTheoretisch gezien volgen de niveaus elkaar op, maar in de praktijk zullen de niveaus meer door elkaar heen lopen� Iedere arts maakt zijn of haar eigen ontwikkeling door en zal, passend bij zijn of haar individuele loopbaanontwikkeling, de niveaus meer willekeurig doorlopen� De ene arts zit al sinds zijn basisopleiding in organisatorische commissies, de ander komt hier pas in de tweede fase van zijn opleiding mee in aanraking� Sommigen zullen zich pas na hun opleiding meer gaan verdiepen� Het is dan ook belangrijk om maatwerk te leveren voor het ontwikkelen van de kennis en vaardigheden per thema� Zowel voor, tijdens als na de opleiding�



Om die reden is medisch leiderschap één van de vier thema’s van CanBetter� Iedere arts zal leiderschap moeten kunnen tonen en hier is een proactieve houding voor nodig� Samen met De Jonge Specialist en het Platform Medisch Leiderschap heeft het projectteam medisch leiderschap dit thema voor de vervolgopleidingen uitgewerkt�

BEGRIPSOMSCHRIJVINGLeiderschap is iets anders dan management� Leiderschap wil zeg-gen: het kunnen omgaan met verandering of die bewerkstellingen� Management staat voor het kunnen organiseren van complexiteit � Beiden zijn belangrijk� Artsen in opleiding hebben vooral te maken met ‘klinisch leiderschap’ over het zorgproces waarin de patiënt

3� Bestuurlijk leiderschap: de bovenste laag van medisch leiderschap heeft betrekking op artsen die zich primair richten op hun bestuurlijke taken, in plaats van op klinische taken�

Dit model heeft als basis gediend voorde verschillende niveaus in het opleiden van aios� Daarin hebben we gesteld dat iedere aios zich in de laag van frontline leadership zich tot een bepaald niveau moet ontwikkelen en dat getalenteerde, gemotiveerde aios zich verder kunnen ontwikkelen�

BASISLAAG Medisch leiderschap ontwikkelen binnen de opleiding hoeft geen extra tijd te kosten� Aios die aan het begin van hun opleiding staan (basis) kunnen hun vaardigheden op dat gebied ontwikkelen tijdens alledaagse activiteiten op de werkvloer�

VOORBEELDEN VAN LAAGHANGEND FRUIT, DENK BIJVOORBEELD AAN: Grote visite: Samenwerking met verpleegkundigen, ge-

sprekken voeren met patiënten, bespreken/regelen van nazorg, timemanagement: binnen een bepaalde tijd alle patiënten goed kunnen bespreken

3�2

MEDISCH LEIDERSCHAP Medisch leiderschap is essentieel voor elke arts: daarmee neem en toon je verantwoordelijkheid over het volledige

zorgproces voor en rondom de patiënt� Voor goed medisch leiderschap is niet alleen medisch-inhoudelijke kennis

essentieel� Organisatorische, financiële en leidinggevende kennis en vaardigheden zijn minstens zo belangrijk�

Overdracht: Efficiënt overdragen, prioriteiten stellen Multidisciplinair overleg: Doel bepalen, inzicht krijgen in de structuur

en verhoudingen, mensen aan het woord krijgen Discipline-overstijgend onderwijs & intervisie: Timemanagement,

organisatie van gezondheidszorg, vergadertechnieken etc� Organisatie op zaal en poli: op tijd patiënten over kunnen dragen en

de werkdag af kunnen sluiten�

VERVOLGFASEZo rond het derde jaar van hun opleiding zijn aios klaar voor het volgende niveau in de ontwikkeling van medisch leiderschap (uitzonderingen daargelaten; sommige aios zijn al van nature sterk in leiderschap of ontwikkelen zich sneller dan gemiddeld)�

zit� Margriet Schneider: “Als arts ben je verantwoordelijk voor de uitkomsten van de zorg en dat omvat niet alleen de medische kunst en vaardigheid die je over de patiënt ‘uitstort’, maar het hele traject van veilig het ziekenhuis inkomen en weer veilig naar huis gaan�” Daar zijn specifieke kennis en vaardigheden en kennis voor nodig�

MODELHet projectteam medisch leiderschap heeft modellen onderzocht die het beste weergeven wat van belang is bij de ontwikkeling van medisch leiderschap� Het conceptuele model dat hierbij het meest aansluit staat beschreven in de notitie ‘Clinical Leadership Unlocking High Performance in Healthcare’, geschreven door J� Mountfort en C� Webbs� Zij beschrijven drie niveaus van klinisch leiderschap:

1� Frontline leiderschap: de eerste laag van medisch leiderschap richt zich op alle artsen; om hun dagelijkse werk goed te kun-nen uitvoeren hebben álle dokters de kennis en vaardigheden nodig die gepaard gaan met deze vorm van leiderschap� Bij dit niveau van leiderschap richt de arts zich primair op kwalitatief hoogstaande zorg voor patiënten, maar heeft hij of zij ook oog voor het welzijn van de maatschappij en zichzelf�

2� Klinisch leiderschap: de tweede laag van medisch leiderschap richt zich op artsen die hun management- en leiderschaps- capaciteiten verder willen ontwikkelen of ontwikkeld hebben en positie nemen in verschillende werkgroepen of managementrollen� Deze artsen spelen een belangrijke rol bij de organisatie van het zorgproces� Zij vormen de schakel tussen de organisatie en de werkvloer�

DEFINITIE MEDISCH LEIDERSCHAPMedisch leiderschap is een ambigu begrip� Het kan op verschil-lende manieren worden geïnterpreteerd� Medisch leiderschap kan bijvoorbeeld gaan over leiderschap op institutioneel niveau (denk aan CEO’s van ziekenhuizen of aan politieke belangenbe-hartigers), op organisatieniveau (medisch managers, voorzitters van vakgroepen), of op persoonlijk niveau� Wanneer je medisch leiderschap ziet als de verantwoordelijkheid van iedere (jonge) arts om de beste kwaliteit van zorg te kunnen bieden aan hun patiënten, dan wordt duidelijk waarom dit begrip al belangrijk is tijdens de medische vervolgopleiding� Maar hoe pak je dat dan aan, welke mogelijkheden zijn er in de opleidingspraktijk en hoe creëer je je eigen kansen?

“Je kunt medisch gezien een kei zijn, maar dat betekent niet per se dat je een goede dokter bent� Het gaat niet meer alleen om de ultieme diagnose; een goede arts loodst zijn patiënten door het zorgproces heen� Van huis tot ziekenhuis en weer te-rug naar huis� Medisch leiderschap is essentieel voor elke arts: je neemt en toont je verantwoordelijkheidover het volledige zorgproces voor en rondom de patiënt� Daarvoor zijn financiële organisatorische en leidinggevende kennis en vaardigheden minstens zo belangrijk�”

PROF� DR� MARGRIET SCHNEIDERopleider interne geneeskunde in het UMC Utrecht en sinds november 2015 voorzitter Raad van Bestuur UMC Utrecht en voorzitter van het CanBetter-thema medisch leiderschap

“Je moet de taal van managers kunnen spreken� Je ziet nog wel eens dat artsen afhaken als managers met jargon gaan strooien, vaak denken ze dan: laat mij maar doen waar ik goed in ben, ik richt me wel op de patiëntenzorg� Dat is begrijpelijk, maar niet verstandig: het komt geregeld voor dat je dan wordt geconfronteerd met besluiten die op de werkvloer niet uitvoer-baar zijn� Om aios te bekwamen in medisch leiderschap hoeft er niet veel extra’s te worden georganiseerd� Er is al veel ‘laaghangend fruit’� In een ziekenhuis heb je tal van commissies waar je als aios ontzettend veel van kunt leren� Denk aan de bijdrage die je als arts kunt leveren aan de commissiedie zich bezighoudt met de verbouwing van de afdeling� Of aan de commissie waar je leert over de financieringsstructuur� Al die kennis heb je nodig om leiderschap te kunnen tonen en die leer je het beste in de praktijk�”

RICHARD SCHOLaios kindergeneeskunde Erasmus MC en lid van het kernteam CanBetter


VOORBEELDEN UIT DE PRAKTIJK: Pareltraject JBZ Rolspecialisatie Obstetrie & Gynaecologie Keuzestage Kindergeneeskunde

(zie Opleidingsetalage Erasmus MC) Keuzethema Psychiatrie Meer informatie is te vinden op inspiratiekaartje Talen-

tontwikkeling

PRODUCTEN VAN HET THEMA MEDISCH LEIDERSCHAP: TOOLBOXOp verzoek van aios en opleiders is materiaal ontwikkeld die aios ‘just in time’ voorziet van basiskennis rondom vaardigheden in medisch leiderschap� Hiervoor zijn korte instructievideo’s ontwikkeld, die aios - tussen de werkzaamheden door - kunnen bekijken� Uiteraard zijn ze ook geschikt om te gebruiken tijdens gezamenlijke onderwijssessies met de opleidingsgroep�

Ook zijn er video-opnamen gemaakt van de sprekers tijdens het CanBetter-congres ‘Medisch leiderschap in de vervolgopleiding’ van 2 juli 2015� Ook deze zijn op de website te zien�

Naast video’s bestaat de toolbox onder meer uit achtergrond- artikelen, literatuurtips en links voor nadere informatie� Ook zijn er handige ‘inspiratiekaartjes’ ontwikkeld, met praktijkvoorbeelden van opleiden in medisch leiderschap� Voor (plaatsvervangend) opleiders is de training ‘Verwonder en Verbeter’ ontwikkeld�

Er wordt grotendeels op dezelfde vaardigheden gelet als bij de basis (‘laaghangend fruit’), alleen de context wordt complexer�

DIT ZIJN VOORBEELDEN VAN ACTIVITEITEN DIE DE AIOS DAARBIJ KUNNEN HELPEN: Deelnemen aan vakgroepvergadering Deelnemen aan ziekenhuiscommissies Bijwonen van onderhandelingen met zorgverzekeraars Voorzitter zijn van een multidisciplinair overleg Deelname aan en zelfstandig uitvoeren van ‘Verwonder

en Verbeter’-programma

TALENTONTWIKKELING Voor getalenteerde aios komen steeds meer mogelijkheden om op het gebied van medisch leiderschap zich door te ontwikkelen�

‘VERWONDER EN VERBETER’-PROGRAMMA Toen prof� dr� Margriet Schneider in 2011 opleider werd startte zij het ‘Verwonder & Verbeter’-programma (V&V)� Dit programma stelt aios en opleiders in staat om de dagelijkse hindernissen die zij ervaren op de werkvloer om te zetten in verbeteringen� Aios leren daarmee anders naar hun werk te kijken en zelf verbeterprojecten te starten : waarom is dit op de afdeling zo geregeld? Kan dit niet beter, efficiënter, effectiever of meer kostenbewust? Het programma biedt opleiders de kans om hun aios hierin te ondersteunen� Om opleiders te helpen bij het opstarten van V&V-programma is een Teach-the-Teacher Verwonder & Verbeter voor (plaatsvervangend) opleiders ontwikkeld� Deze training wordt verzorgd door het UMC Utrecht in samenwerking met CanBetter�

TOOLBOX MET KORTE VIDEO’S Hoe word je beter in timemanagement? Hoe zit de financieringsstructuur van een ziekenhuis in elkaar? Hoe komt de prijs van een zorgproduct tot stand? Wat kun je doen om conflicten op de afdeling het hoofd te bieden? Al deze onderwerpen en meer komen aan bod in de serie korte video’s die het CanBetter-projectteam medisch leiderschap heeft ontwikkeld� De onderwerpen zijn:

• Vergadering voorzitten• Financiën: DOT/DBC en basiskennis van ziekenhuis- en

zorgfinanciering • Onderhandelen• Verwonder & Verbeter-programma• Maak je eigen profiel• Talentontwikkeling: keuzethema management psychiatrie,

Pareltraject JBZ en Toptalentklas• Samenwerken op de werkvloer• Fair Process Leadership• Conflicthantering• Timemanagement• Leiderschap• Reframing• Projectmatig werken

Bekijk de video’s op www.medischevervolgopleidingen.nl

“Zowel nu als in de toekomst is het voor medisch specialisten buitengewoon belangrijk om vaardig te zijn in medisch leiderschap� De rol van de medisch specialist verandert richting re-gisseur van medische processen� De medisch specialist moet steeds meer regie nemen� Eerst vooral op de werkvloer, later ook in bestuurlijke werkzaamheden in de vakgroep en in de instelling� Waar het niet optimaal loopt is vaak sprake van beperkt leiderschap, van ontbrekende regie� Vaardigheden op het gebied van leiderschap moeten we aanleren� Daarbij zijn vooral de competenties communicatie, samenwerken en orga-nisatie essentieel�Het meest kansrijk om medisch leiderschap in de opleiding te implementeren is door er niets aparts voor te verzinnen� Je moet het gewoon opnemen in de dagelijkse structuren op de werkvloer� Ik begin vaak door aios te vragen: “Hoe heb je leiding gegeven?” En dan doel ik op het aansturen van het verloskundeteam, het OK-team, de overdracht, et ce-tera� Verder: als je weet dat een aios een bepaalde technische vaardigheid al beheerst, kun je bij de KPB over die vaardigheid inzoomen op zijn leiderschapscompetenties�

In onze instelling worden aios goed gefaciliteerd door het onderwijsinstituut� De centrale opleidingscommissie, als formeel verantwoordelijke, stimuleert en faciliteert het discipline-overstijgend onderwijs� Dit helpt ons als opleiders enorm� We stimuleren alle aios om de managementcursus te volgen die in huis wordt aangeboden� Aios die meer willen rondom leiderschap krijgen bij ons maatwerktrajecten aangeboden� In principe geldt dit voor iedere aios� Bij de start van de opleiding vragen we hen: “Wat voor specialist wil je worden?”� Daarna gaan we dit gezamenlijk vormgeven� Op dit moment heb ik een aios die zich, naast de medische vakinhoud, ook graag bestuurlijk wil ontwikkelen� Haar differentiatie wordt ingevuld met bestuurlijke zaken: ze loopt met mij mee als mijn executive assistent en leert zo door participatie het bestuurlijke vak� Ze neemt deel aan projecten en volgt de talentklas voor aios� Als opleider vind ik het leuk en uitdagend om een differentiatie echt op maat in te richten�”

PROF� DR� ARIE FRANXgynaecoloog en opleider in het UMC Utrecht en lid van het projectteam medisch leiderschap


Er moet dus doelmatig worden omgesprongen met de beschikbare middelen� Dat kan enerzijds door dwang vanuit overheid en zorg-verzekeraars, anderzijds door bewustwording van kosten en baten bij de professional zelf� Dat begint al in de opleiding�

Doelmatigheid gaat grofweg om de balans tussen kwaliteit en kosten� En dan niet alleen maar over kosten in de vorm van geld, maar ook over immateriële zaken zoals patiënttevredenheid of vei-ligheid van personeel� Omdat doelmatigheid een containerbegrip is, is het lastig om de inhoud van dit begrip precies te definiëren en aan te geven welke punten van belang zijn voor de opleiding�

Binnen het MUMC+ is een enquête afgenomen onder 235 aios en specialisten, onder meer over de vraag welke aspecten van doelmatigheid van zorg binnen de opleiding zeker aan bod zouden moeten komen� Deze aspecten zijn terug te vinden in figuur 3, waarbij ze waar mogelijk geordend zijn aan de hand van de algemene competenties�

ASPECTEN VAN DOELMATIGHEID EN ALGEMENE COMPETENTIES Werken aan doelmatigheid betekent tegelijkertijd het verwerven van algemene competenties� Alle aspecten van doelmatigheid zijn onder te brengen in de algemene competenties� Meestal niet onder één competentie, doordat in één aspect vaak meerdere competenties geïntegreerd zijn� Zo vertoont ‘klantgericht werken’ een samenhang met vrijwel alle competenties� Onderzoek naar ‘diagnostiek en behandelkosten’ heeft te maken met de competen-tie wetenschap, maar ook met management en maatschappelijk handelen, omdat gericht omgaan met (kosten van) onderzoek

bijdraagt aan besparingen in de zorg� Zo zijn bij elke inhoudelijke invulling van een aspect bijbehorende competenties te benoemen�

besprekingwacht-tijden

werkenals teamlid

duurzameinzetbaar-

heid

kosten-effectiviteit

medischhandelen

fouten-reductie

financiëlestromen

reflectie op eigenhandelen

tijd enaandacht

stroom-lijnenproces

samen-werken

1e en 2elijn

klant-gerichtwerken

Orga

nisa

tie

Kenn

is &

wet

ensc

hap

Professionaliteit

Comm

unicatie

Samenwerken

Maatschappelijk handelen

markt-werking

voorschrijf-gedrag

communi-catie tussendisciplines

kennis-instrumen-

tarium

sensiviteiten specifici-teit onder-

zoek

gepastezorg

kennisvan kosten

Figuur 3: Aspecten van doelmatigheid relevant voor de opleiding, gerelateerd

aan de algemene CanMEDS

“Medisch handelen wordt steeds meer ‘een kunstje’ dat je iedereen die handig is kunt leren� Veel belangrijker is het om de omgeving er omheen goed te organiseren� De patiënt is een klant die van alles verwacht en mag verwachten� Wij moeten dat waarmaken� Van een kopje koffie in de wachtkamer tot het organiseren van zorg over de hele breedte van de instelling� Ik vertel mijn aios dat zij verantwoordelijk zijn voor het hele traject� Als voorbeeld gebruik ik daarbij dat hoe wij zelf in een winkel bejegend willen worden, dat patiënten dat ook bij ons moeten kunnen verwachten� Als medisch specialist moeten we positie innemen en de verantwoordelijkheid dragen om het hele zorgtraject van de patiënt daadwerkelijk goed te organiseren� Ons vak is veelomvattender dan ‘medisch handelen’� Ook belangrijk: als je aan de touwtjes kunt trekken, kun je invloed uitoefenen en meebepalen wat er gebeurt� Ook daarom is medisch leiderschap voor ons van belang�

Een tijdje geleden vertelde ik onze aios dat we hen als opleidingsgroep graag meer wilden betrekken bij organisatorische zaken� Het antwoord was: “Daar hebben we geen tijd voor, we hebben het al heel druk met vakinhoudelijke zaken, promoveren, et cetera�” Toen zijn we het gesprek met hen aangegaan� We hebben aangegeven hoe belangrijk het is als je ‘meestuurt’, dat je zo mede kunt bepalen waar het in de groep, in de instelling of in de zorg naartoe gaat� Na het gesprek zijn ze organisatorische zaken gaan oppakken en nu zijn ze enthousiast� Op eigen initiatief gaan ze nu met van alles aan de slag, zoals het bijstellen van het lokale opleidingsplan� Daarin hebben ze nu ook het ontwikkelen van leiderschap opgenomen� Wat onze aios zijn gaan inzien is dat je, als je bijvoorbeeld zelf de OK-planning doet, je dan mede bepaalt wie wat doet en hoe� Goed voorbeeld doet goed volgen� Als je iets niet kunt zien, doordat je er niet bij betrokken bent, leer je het ook niet� Als opleider vind ik het belangrijk dat aios zoveel mogelijk ‘blootgesteld’ worden aan dit soort activiteiten, waarbij je gebruikmaakt van de organisatorische en bestuurlijke mogelijkheden die er zijn� Natuurlijk kan een aios een cursus organisatie of management gaan doen, maar juist de dagelijkse blootstelling maakt dat je leiderschap ontwikkelt�”

PROF� DR� FRANK VAN DEN HOOGENKNO-arts en opleider in het Radboudumc

3�3

DOELMATIGHEID VAN ZORGDoelmatigheid van zorg is een onderwerp dat het nieuws de laatste jaren domineert� Niet verwonderlijk, want bij

ongewijzigd gezondheidszorgbeleid betaalt een modaal gezin met twee kinderen in 2040 ongeveer vijftig procent

van het inkomen aan gezondheidszorg� Op dit moment is er geen geld om de groei van de zorg te betalen, terwijl de

zorgvraag niet vermindert� Ook in de toekomst zal de gezondheidszorg moeten werken met een krimpend budget�

DEFINITIE DOELMATIGHEIDDoelmatigheid van zorg staat voor: het verbeteren van de kwa-liteit van zorg met gelijkblijvende middelen of het behoud van dezelfde kwaliteit van zorg met minder middelen� Inhoudelijk is het een breed begrip: het omvat aspecten van zorg voor de patiënt en de professional, aspecten van management, organi-satie en houdbare zorg, wetenschap en opleiding�


TALENTONTWIKKELING Als aios zich willen verdiepen, en zich daarmee willen profileren in aspecten van management en organisatie, dan kunnen zij parti-ciperen in specifieke verdiepingscursussen gericht op organisatie, management, logistiek of financiën� Landelijk worden daarvoor di-verse mogelijkheden geboden, onder andere het ‘Plus-traject’ (zie kader)� Na het doorlopen van zo’n module kan de aios participeren in een langduriger en complexer project, of zelf zo’n project opzet-ten� Ook kan de aios de kennis en vaardigheden die hij heeft opge-daan in het Plus-traject toepassen binnen de eigen organisatie�

TOPLAAG Verdieping en profilering d�m�v� specialisatie en

differentiatie: Plus-traject, rolspecialisatie Obstetrie & Gynaecologie, meelopen met Raad van Bestuur

Onderzoek: Onderzoek gericht op doelmatigheid van zorg (o�a� op terrein van diagnostiek, therapie, logistiek)

Projecten: Aanpak meer complexe projecten; interdisciplinair binnen instelling (bijv� medicatiebeleid patiënten bij ontslag uit instelling) en/of monodisciplinair over meerdere instellingen (voldoet afgesproken protocol voor behandeling specifieke patiëntengroep nog?)�

DOELMATIGHEID IN DE VERVOLGOPLEIDINGAandacht voor bovengenoemde inhoudelijke aspecten van doelmatigheid wordt stapsgewijs opgebouwd, uitgebeeld in een piramide, van de basis naar de top� Stappen maken richting de top van de piramide betekent verdieping: de doelgroep versmalt en het ambitieniveau van de aios neemt toe�

BASISLAAG In de basislaag gaat het erom dat aspecten van doelmatigheid in de dagelijkse praktijk expliciet aan de orde worden gesteld� Denk aan de kosten van onderzoek en beleid of de toegevoegde waarde van een ingezette behandeling voor de patiënt in relatie tot gekozen interventies� Expliciet aandacht schenken aan doelmatigheid kan in alle mogelijke dagelijkse overlegsituaties� Het kan ook een expliciet onderdeel worden van diverse besprekingen� Zowel voor aios als voor leden van de opleidingsgroep is dit van belang, omdat het doelmatigheidsperspectief niet alleen bij aios moet beklijven, maar ook bij de leden van het opleidingsteam�

BASIS Grote visite: Behandelopties bespreken vanuit kostena-

spect, consequenties voor de patiënt, consequenties voor andere gezondheidszorgwerkers, consequenties voor de organisatie, wat is er nodig aan zorg? (niet: wat kunnen we doen?)

Overdracht: Voorwaarden creëren voor efficiënt overdra-gen, prioriteiten stellen

Multidisciplinair overleg: Wie doet wat, wat is er nodig, expliciete aandacht voor afwegingen kosten en belasting patiënt , mantelzorg en afdeling / instelling t�o�v� resultaat

Discipline-overstijgend onderwijs & intervisie: Wat is doelmatigheid van zorg, wat is een kosten-/effectiviteit-sanalyse, hoe zet je projecten op rondom doelmatigheid

Organisatie op zaal en poli: Organisatie doorloopsnelheid patiëntenaanbod, aspecten patiëntvriendelijkheid op afdeling, op elkaar afstemmen van diverse behandelingen bij één patiënt

VERVOLGFASE De volgende laag in de piramide is een stapje verder weg van de dagelijkse routine en omvat het doen van beperkte, in tijd overzienbare, projecten die gericht zijn op verbetering van processen op de werkvloer, leidend tot een kwalitatief betere zorg� Dergelijke projecten kunnen aios zelfstandig doen, meestal onder begeleiding van een staflid� Deze activiteiten kunnen bijdragen aan het C�V� van de aios� De voortgang van deze projecten kan onderdeel zijn van het voortgangsgesprek met de opleider� Daarnaast kan binnen reeds bestaande opleidingsbijeenkomsten verslag worden gedaan van en kritisch gereflecteerd worden op de lopende doelmatigheidsprojecten� Deze activiteiten zijn met name gericht op aios vanaf het tweede opleidingsjaar�

Nog een stapje verder van de praktijk: het volgen van cursorisch onderwijs over kosteneffectiviteit of een cursus verandermanagement� Activiteiten in deze fase zijn met name gericht op aios vanaf het tweede opleidingsjaar�

VERDIEPING BINNEN HET THEMA DOELMATIGHEID: ‘PLUS-TRAJECT’ Een aantal modules van de opleiding ‘Health Policy Innovation and Management’ aan de Universiteit Maastricht is gericht op het thema doelmatigheid� Deze modules gaan over de financiering van de zorg, management in de zorg en logistieke processen in het ziekenhuis� Deze modules zijn ook voor aios te volgen� De tijdsbelasting is twintig uur per week gedurende acht weken� Aios dienen één dag per week aanwezig te zijn� In de afgelopen jaren hebben jaarlijks acht tot tien gemotiveerde aios van het MUMC+ deelgenomen aan een van de modules�Andere universitaire centra hebben mogelijk soortgelijke masterprogramma’s en zouden deelname aan dergelijke mastermodules kunnen faciliteren�

“Als we geen energie stoppen in doelmatigheid, houden we de zorg niet beheersbaar� Dat levert alleen maar verliezers op� Door in de opleiding bezig te zijn met het thema doelmatigheid van zorg komen alle algemene competenties aan bod� Hier snijdt het mes aan twee kanten: aios worden bewust gemaakt en leren doelmatig handelen én werken daarbij meteen aan hun algemene competenties� Vandaar dat het thema doel-matigheid van zorg een belangrijk thema dient te zijn, dat op verschillende manieren binnen de vervolgopleiding aan bod komt�”

PROF� DR� LAURENTS STASSENopleider gastro-intestinale chirurgie in MUMC+ en voorzitter van het CanBetter-deelproject doelmatigheid van zorg

MIDDELSTE LAAG Projecten: Doen van doelmatigheidsprojecten op de

afdeling of in samenwerking met andere afdelingen, of projecten op instellingsniveau op diverse terreinen zoals patiënttevredenheid, logistiek van de afdeling, kostenef-fectiviteit van diagnostiek- en behandelopties

Intervisie / Nabespreken projecten: Feedback op uitvoering projecten met peers en staf van de afdeling

DOO: Verandermanagement, implementatie, financiële stromen binnen ziekenhuis, achtergronden DOT/DBC , kosteneffectiviteitsonderzoek

Participatie in activiteiten staf/bestuur: Bijwonen overleg binnen staf over financiën vakgroep / afdeling, aanwezig zijn bij overleg met verzekeraars met focus op patiëntbe-lang en kosteneffectiviteit

“Op onze afdeling wordt steeds vaker gezegd, als reactie op gemor over bepaalde zaken die niet goed lopen: ‘Pak het op, analyseer het probleem en maak er een doelmatigheidspro-ject van’� Dat gebeurt nu ook� Doelmatigheid geeft een kader waarmee je gemor op een afdeling op constructieve wijze kunt kanaliseren�”

FLORIS SCHREUDERaios neurologie


FORMAT DOELMATIGHEIDSPROJECTDaarnaast is een formulier ontwikkeld: een format voor een doel-matigheidsproject� Dit format kan helpen bij het concretiseren van ideeën voor doelmatigheidsprojecten� Ideeën die aios opperen in de brainstormfase kunnen daarmee worden uitgeschreven tot een concreet projectvoorstel�

Voorbeelden van doelmatigheidsprojecten binnen de OORZON staan op www�oorzon�nl

3� DOELMATIGHEID IN LOKAAL OPLEIDINGSPLANOm het thema doelmatigheid goed te borgen binnen de opleiding is het aan te raden om dit thema te verankeren als een addendum bij een lokaal opleidingsplan�

4� PLUS-TRAJECTOOR ZON biedt, in samenwerking met de faculteit Health Policy and Innovation Management (HPIM), verschillende verdiepings- modulen aan over doelmatigheid� Aios uit het hele land kunnen hieraan deelnemen� De focus ligt op financiën, logistiek en organisatie�

VERDIEPING BINNEN HET THEMA DOELMATIGHEID: ‘PLUS-TRAJECT’ Een aantal modules van de opleiding ‘Health Policy Innovation and Management’ aan de Universiteit Maastricht is gericht op het thema doelmatigheid� Deze modules gaan over de financiering van de zorg, management in de zorg en logistieke processen in het ziekenhuis� Deze modules zijn ook voor aios te volgen� De tijdsbelasting is twintig uur per week gedurende acht weken� Aios dienen één dag per week aanwezig te zijn� In de afgelopen jaren hebben jaarlijks acht tot tien gemotiveerde aios van het MUMC+ deelgenomen aan een van de modules�

Andere universitaire centra hebben mogelijk soortgelijke master-programma’s en zouden deelname aan dergelijke mastermodules kunnen faciliteren�

PRODUCTEN THEMA DOELMATIGHEIDVoor doelmatigheid is de regio Zuid-Oost Nederland (OORZON) proeftuin geweest� De regio heeft doelmatigheid van zorg gekozen als onderscheidend profiel voor de opleiding� Er is ingezet op doelmatigheid op twee niveaus, namelijk op het niveau van de instelling en op het niveau van de regio� Daarnaast is onderzoek van doelmatigheid een pijler van het project geweest�

Het thema heeft zich organisch ontwikkeld, maar voor verdere groei is het nodig dat het thema blijvend wordt gevoed� Ervaringen die deze regio heeft opgedaan kunnen als ‘good practice’ dienen voor anderen die het thema doelmatigheid binnen de opleiding een plaats willen geven�

Binnen het CanBetter-thema doelmatigheid zijn deze producten opgeleverd:

1� ENQUÊTE Via een enquête onder aios en opleiders kan veel informatie wor-den verzameld over het begrip doelmatigheid� Daarbij wordt onder meer gevraagd welke aspecten van doelmatigheid belangrijk zijn voor het betreffende specialisme� Ook wordt gevraagd hoe deze aspecten volgens de geënquêteerden het beste gedurende de opleiding aan bod zouden kunnen komen� Het afnemen van deze enquête, die te vinden is op www�medischevervolgopleidingen�nl, is een goede eerste stap� De resultaten van de enquête kunnen het startpunt vormen voor een gerichte workshop�

2� WORKSHOP Ook is een workshops ontwikkeld over het begrip doelmatigheid voor aios en opleiders� De workshop start met een discussie over doelmatigheidsprojecten die de aios kan uitvoeren� Na de work-shop kunnen vervolgbijeenkomsten plaatsvinden waarbij aios de voorgestelde projecten met elkaar bespreken�

“Binnen de geneeskunde is het belangrijk om ons met doelma-tigheid van zorg bezig te houden� We zijn meer dan alleen maar medisch-inhoudelijke dokters, we moeten ook over beleid en financiën nadenken� Dat is in de vervolgopleiding een onderbe-licht onderdeel van ons werk�

Bij ons doen aios vanaf het eerste jaar behapbare projecten rondom doelmatigheid, waarbij begeleiding vanuit de staf be-schikbaar is� De voortgang van deze projecten wordt besproken op twee aparte bijeenkomsten over doelmatigheid� Zo weten we van elkaar wat we doen , kunnen we elkaar tips geven en van elkaar leren en bewaken we de voortgang� Tijdens de voortgangsgesprekken komt doelmatigheid ook altijd aan bod� Heeft een jongerejaars aios al ideeën over wat hij of zij wil doen? Ouderejaars aios kunnen zich opgeven voor een ver-diepingstraject, het ‘Plus-traject’, dat de universiteit aanbiedt� Lopende projecten worden op een gemeenschappelijke website beschreven, zodat iedereen weet wie met welk project bezig is en in welk stadium een project zich bevindt�”

DR� KARIN HOUBENanesthesioloog en opleidingscoördinator anesthesiologie MUMC+

“Onbewust leer je heel veel van doelmatigheidsprojecten op het gebied van management en organisatie� Hoe je zaken moet aanpakken, hoe je zaken moet analyseren, hoe je nieuwe ideeën op problemen kunt loslaten� Wat zegt een groep, wat zijn de ideeën van een groep, wat willen we veranderen en wat kunnen we veranderen? Je leert zo ook over strategisch management�”

ROEL HAERENaios neurochirurgie

http://www.medischevervolgopleidingen.nl/rubrieken/algemene-competenties-canbetter/doelmatigheid-van-zorg/

http://www.medischevervolgopleidingen.nl/rubrieken/algemene-competenties-canbetter/doelmatigheid-van-zorg/

http://www.medischevervolgopleidingen.nl/enquete-onder-aios-aandacht-voor-algemene-competenties/


AANDACHT VOOR OUDERENZORG IN DE VERVOLGOPLEIDINGAlle medisch specialisten (m�u�v� kindergeneeskunde) komen in aanraking met oudere (kwetsbare) patiënten� Alle specialisten moeten basiskennis en vaardigheden in ouderenzorg te bezitten om goede ouderenzorg te kunnen verlenen� De belangrijkste onderwerpen die we hierin onderscheiden, zijn:- Herkennen van kwetsbaarheid bij ouderen- Effect van kwetsbaarheid op medisch handelen binnen eigen

specialisme- Cognitieve stoornissen bij ouderen- Samenwerking en communicatie tussen 1e en 2e lijn- Risico’s van ziekenhuisopname bij ouderen- Polyfarmacie bij oudere patiënten

Zowel de medisch-inhoudelijke als de algemene competenties zijn in al deze onderwerpen verweven� Alle onderwerpen komen in dagelijkse werkzaamheden aan bod, wat de dagelijkse praktijk bij uitstek geschikt maakt als opleidingssituatie�

BASISLAAG, VOORBEELDEN VAN DAGELIJKSE SITUATIES: Poli: Samen met de patiënt/mantelzorger behandelwen-

sen en doelen stellen, kwetsbaarheid kunnen inschatten

Overleg/brief tussen huisarts en specialist: Communicatie voorafgaand aan insturen of achteraf, na insturen

Overdracht: Overleg over behandelwensen van de patiënt en mogelij-ke ingrepen

Multidisciplinair overleg met klinisch geriater: Overleg met expert ouderen over behandelmogelijkheden en mogelij-ke gevolgen

Online Course: Volgen van generieke, vakoverstijgende online cursus over ouderenzorg van het CGS-project Ouderenzorg in de opleiding, waarin alle onderwerpen aan bod komen

VERVOLGFASEVerderop in de opleiding kunnen aios zich verder bekwamen in alle aspecten van ouderenzorg� Dan komt kennis van vakspeci-fieke aandoeningen bij ouderen meer aan bod en de samenhang daarvan met andere aandoeningen� Ook worden complexe vaar-digheden steeds meer worden getraind, zoals besluitvorming bij wilsonbekwaamheid of het optimaliseren van de fysieke toestand van patiënten voorafgaand aan een behandeling�

Onderzoeken van de laatste jaren tonen aan dat ouderen vaak een andere behandeling krijgen dan ze zelf hadden gewild, slechter functionerend het ziekenhuis uitkomen dan voordat ze er in gingen en dat zij een grote verscheidenheid aan medicijnen krijgen voortgeschreven� Dit onderstreept het belang van betere zorg voor ouderen� Om de oudere patiënt die betere zorg te geven, moet dit thema binnen elke geneeskundige vervolgopleiding een plek krijgen�

BEGRIPSOMSCHRIJVINGOuderen hebben vaak te kampen met kwetsbaarheid en meerdere aandoeningen tegelijk� De meeste specialismen zijn nog onvoldoende gericht op patiënten/ouderen met een complexe mix van multi-morbiditeit en multi-functieproblematiek; veel artsen zijn en worden opgeleid in het bieden van de optimale medische behandeling van één bepaalde aandoening� Dit vergt een andere manier van denken, waarbij specialisten en aios kunnen leren van elkaar, van artsen die de doelgroep ouderen als specialisatie hebben, van mantelzorgers en van patiënten�

NIVEAUS IN OUDERENZORGEr zijn drie niveaus waarop specialisten zich kunnen bekwamen in ouderen-

zorg�

Alle aios:Minimale basiskennis van ouderenzorg

Enkeling:Expert in ouderenzorg

BASIS Alle medisch specialisten (m�u�v� kindergeneeskunde) komen in

aanraking met oudere (kwetsbare) patiënten� Alle specialisten

moeten basiskennis en vaardigheden in ouderenzorg bezitten om

goede ouderenzorg te kunnen verlenen�

VERVOLG Dit zijn de ouderenexperts binnen het eigen vakgebied� Binnen

elk specialisme zijn er specialisten die zich extra bekwamen in

de zorg voor kwetsbare ouderen� Bijvoorbeeld een neuroloog die

gespecialiseerd is in dementie of een cardioloog die expert is in de

TAVI procedure bij ouderen� Ook de kader huisarts ouderen valt

binnen deze laag�

TOP De bovenste laag bestaat uit absolute experts op het gebied

van ouderen die alleen deze doelgroep als patiënten hebben�

Klinisch geriaters, internisten ouderengeneeskunde en specialisten

ouderengeneeskunde kunnen tot deze groep worden gerekend�

3�4

OUDERENZORGDe gezondheidszorg heeft te maken met een dubbele vergrijzing: er komen steeds meer oudere patiënten en de patiënt

wordt steeds ouder� Daarbij speelt dat ouderen vaak te kampen hebben met een complexe mix van multi-morbiditeit

en multi-functieproblematiek� De meeste specialismen zijn hier nog onvoldoende op gericht� Optimale ouderenzorg

vraagt van de specialist meer competenties dan alleen medisch handelen� Alle algemene competenties komen binnen

dit thema aan bod� Daarmee past dit thema uitstekend binnen CanBetter�

DEFINITIE KWETSBAARHEID BIJ OUDERENKwetsbaarheid bij ouderen is een verloopt in een proces waar-bij lichamelijke, psychische en/of sociale tekorten in het func-tioneren zich opstapelen, met een vergrote kans op negatieve gezondheidsuitkomsten (functiebeperkingen, opname, overlij-den)� Bron: Sociaal Cultureel Planbureau, 2011

Voor het thema ouderenzorg heeft het CanBetter-projectteam intsensief samengewerkt met het CGS-project Ouderenzorg in de opleiding� Het CGS-project richt zich op het vergroten van kennis en vaardigheden van de ouderenzorg in de volle breedte, binnen CanBetter lag de focus op pilots in het kader van opleiden in ouderenzorg en op het ontwikkelen van de algemene (niet-medische) competenties� De uitwerking van het thema ouderenzorg in dit boekje is gebaseerd op de uitkomsten van beide projecten� Het CGS-project loopt tot eind 2016� Actuele informatie over dit project staat op www�knmg�nl/projectouderenzorg�

“Iedere oudere wordt kwetsbaar gemaakt door de chirurg� Het is de kunst de kwetsbaarheid zoveel mogelijk te reduceren voor, tijdens en na de operatie� In de huidige medische vervolgopleiding en in de bijscholingen voor medisch specialisten is er onvoldoende aandacht voor de kwetsbare oudere patiënt� Dat moet snel anders, om betere zorg te gaan verlenen aan deze groter wordende groep patiënten� Daarom ontwikkelen wij met het College Geneeskundige Specialismen onder meer een online course voor aios en specialisten�”

PROF� DR� HARRY VAN GOORhoogleraar chirurgie-onderwijs Radboudumc en kartrekker van de Online Course ‘Ouderenzorg in het peri-operatieve proces’

http://www.knmg.nl/Opleiding-en-herregistratie/CGS/Project-Ouderenzorg.htm


PRODUCTEN VAN CANBETTER Binnen CanBetter hebben de volgende pilots plaatsgevonden:

TIME-OUT PROCEDURE OP DE SEH‘Time-out Ouderen’ biedt houvast bij het herkennen van kwets-baarheid en het bespreken van het reanimatiebeleid met de pa-tiënt� Op de Spoedeisende Hulp in MC Haaglanden is binnen een CanBetter-pilot een jaszakkaartje ontwikkeld� Het kaartje biedt enerzijds hulp bij het vaststellen van kwetsbaarheid bij oudere patiënten, anderzijds dient het als handvat om met kwetsbare patiënten in gesprek te gaan over reanimatievraagstukken� Het jaszakkaartje en een uitgebreidere beschrijving van dit praktijk-voorbeeld is te vinden op www�medischevervolgopleidingen�nl

CONSULTATIEPROJECT HUISARTSGENEESKUNDE EN INTERNE GENEESKUNDE Eén van de speerpunten van het CanBetter-project ouderenzorg is een betere samenwerking tussen de eerste- en tweedelijnszorg� Elke patiëntengroep heeft baat bij een zo goed mogelijke samenwerking� De behoefte hieraan is echter het meest zichtbaar bij de groep (kwetsbare) ouderen, waarvoor ziekenhuisbezoeken vaak zeer belastend zijn� Om deze last zo klein mogelijk te houden, is een goede afstemming tussen de huisarts en de specialist in het ziekenhuis van groot belang� Goede communicatie kan leiden tot minder of doelgerichtere verwijzingen en daarmee tot beter passende zorg voor de oudere patiënt�

MIDDELSTE LAAG, VOORBEELDEN WAAR AIOS ZICH VERDER IN KUNNEN BEKWAMEN: Complexe besluitvorming bij wilsonbekwame patiënt,

bijvoorbeeld trainen met simulatiegesprekken Vergaande samenwerking en communicatie tussen 1e en

2e lijnszorg Aandacht voor rol van actoren buiten het ziekenhuis,

zoals de specialist ouderengeneeskunde, fysiotherapeut, mantelzorger

TALENTONTWIKKELINGBinnen elk specialisme zijn er deelgebieden waarin specialisten zich kunnen bekwamen� Zo kan een orthopeed zich bijvoorbeeld specialiseren in het schoudergewricht� Een specialisatie in een bepaalde doelgroep is ook mogelijk, denk bijvoorbeeld aan kindercardiologie� Ook voor de doelgroep kwetsbare ouderen kunnen er experts zijn� Idealiter heeft elke vakgroep een expert in ouderenzorg� Die kan door de leden van de vakgroep ingeschakeld

worden als hun eigen basiskennis op het gebied van ouderen ontoereikend is� Door het volgen van stages kunnen aios zich voorbereiden op de rol van expert ouderenzorg�

TOP LAAG, VOORBEELDEN UIT DE PRAKTIJK: Stage ouderenpoli neurologie Orthopedische specialisatie in heupfracturen bij ouderen

PRODUCTEN VAN HET CGS-PROJECT OUDERENZORG IN DE OPLEIDINGSamen met de wetenschappelijke verenigingen bekijkt het team van het CGS-project Ouderenzorg in de opleiding hoe ouderenzorg binnen elke vervolgopleiding verwerkt kan worden, zowel op landelijk als op lokaal niveau� Deze werkwijze heeft praktijkvoorbeelden opgeleverd, waardoor andere opleiders zich kunnen laten inspireren�

ONLINE COURSE De praktijkvoorbeelden komen onder andere aan bod in de Online Course over ouderenzorg van het CGS-project� Voor zowel de snijdende als voor de beschouwende specialismen wordt een eigen Online Course over ouderenzorg ontwikkeld� Aanvullend komt er een verdiepende, zogeheten ‘transitie online course , met daarin aandacht voor de problematiek in de eerste en tweede lijn van de zorg� Met deze ’Online Courses beoogt het CGS-project, naast het opleiden van aios, ook bij te dragen aan de bijscholing van zittende specialisten� In 2016 worden de Online Courses meerdere malen gegeven� Meer informatie: www�knmg�nl/projectouderenzorg�

“Mijn eigen interesse in ouderengeneeskunde was al jong gewekt� Het is een bijzonder boeiende patiëntgroep: als arts heb je de resultante van een heel mensenleven voor je zitten� Hoe heeft de patiënt geleefd? Wat heeft het systeem doen vastlopen? En hoe kunnen we het weer op gang brengen? Ouderengeneeskunde gaat over biologie, over de psyche, over sociale systemen en de wisselwerking daartussen� Ik kan me goed voorstellen dat af en toe enige moedeloosheid optreedt bij alle veranderingen in de zorg� Desondanks ben ik ervan overtuigd dat steeds meer artsen de fascinerende complexiteit van ouderengeneeskunde gaan waarderen�”

DR� TON BAKKERspecialist ouderengeneeskunde en voorzitter CGS-project Ouderenzorg in de opleiding

AANPAK THEMA OUDERENZORG Het thema ouderenzorg wordt tot eind 2016 uitgewerkt door het CGS-project Ouderenzorg in de opleiding� Wetenschappelijke verenigingen zijn benaderd om deel te nemen aan een pilot om kennis en vaardigheden op het gebied van ouderenzorg, die relevant zijn voor iedere aios, te ontwikkelen en vervolgens te implementeren in hun landelijk opleidingsplan� Opleidingen worden nu expliciet aangepast op het gebied van de zorg voor kwetsbare ouderen� Het CGS-project kenmerkt zich enerzijds door een top-down-benadering: de regelgever legt deze verandering in de opleidingen op� Voor de ontwikkeling van inhoud en de uitvoering geldt echter een duidelijke ‘met en door het veld’-strategie, waardoor het veld eigenaar is van de inhoud van het thema ouderenzorg en zich daardoor medeverantwoordelijk voelt voor de implementatie�

“We hebben op de SEH te maken met veel oudere patiënten, die door een ziekenhuisopname een hoog risico lopen op het inboeten aan kwaliteit van leven� Denk aan functieverlies of niet meer zelfstandig kunnen wonen� Die groep kwetsbare patiënten wilden we beter kunnen herkennen�”

GEERTJE DE RIJCK VAN DER GRACHTaios SEH in MC Haaglanden, bedenker van de Time-Out-procedure op de SEH

“De aios interne geneeskunde nemen de vragen van de aios huisartsgeneeskunde heel serieus� Ze voelen zich verantwoor-delijk, verdiepen zich goed in de vraag en doen hun uiterste best om correcte en heldere antwoorden te geven�”

OPLEIDER UIT DE FOCUSGROEP RADBOUDUMC

“Ik vind dat aios interne geneeskunde heel vriendelijk, netjes en ook enthousiast reageren op mijn vragen� Vaak beginnen ze met ‘Bedankt voor je vraag’� De spontaniteit van de reacties nodigt mij uit om er mee door te gaan� Je krijgt helemaal geen antwoorden in de trant van ‘Je zou dit en dit moeten doen’ of ‘Gast, wat vraag je nu?’ Nee, niks geen ivoren-toren-gedoe�”

AIOS HUISARTSGENEESKUNDE

http://www.medischevervolgopleidingen.nl/praktijkvoorbeeld-opleiden-in-algemene-competenties-time-out-ouderen/



http://www.knmg.nl/Opleiding-en-herregistratie/CGS/Project-Ouderenzorg.htm


De gezondheidszorg is gebaat bij een nieuwe kijk op patiënt- veiligheid: het zogenoemde ‘Safety 2’-denken� In plaats van reageren op ongewenste gebeurtenissen moeten zorgprofessionals vooral bedenken waarom het werk meestal wél goed gaat� De mens is in het nieuwe veiligheidsdenken niet het probleem, maar de oplossing� En dat in een leercultuur (Safety 2, zie tabel ) die een goed opleidingsklimaat bewerkstelligt� Niet ‘waarom’, maar ‘wat en hoe’ zijn de vragen die gesteld worden, met als doel: leren van fouten en complicaties, maar vooral ook van wat goed gaat en hoe dat nog beter kan� Dit is volgens ons, als ambassadeurs van dit gedachtegoed, de stevige basis voor het opleiden van aios�

Safety 1 Safety 2

1 Welke regel is er gebroken?2 Wie heeft het gedaan?3 Wat moeten de consequen-

ties zijn?4 Wie bepaalt en legt sanc-

ties op?

1 Wie is er getroffen?2 Wat zijn hun behoeften?3 Wie moet in die behoeftes

voorzien?4 Hoe draag je met de

maatschappij de ethische verantwoordelijkheid?

Tabel: De belangrijkste kenmerken van het ‘Safety 1’- en het ‘Safety 2’-denken.

BOUWSTENENAls ambassadeurs patiëntveiligheid denken we dat streven naar risicoloze zorg met checklists, protocollen en veiligheidssystemen onrealistisch is� Het nieuwe denken over patiëntveiligheid gaat uit van een veiligheidscultuur waarin vertrouwen en leiderschap van de professional de belangrijkste bouwstenen zijn�

Net als in andere professionele hoog-risico-omgevingen worden de principes van de Just Culture al langer omarmd� We zijn reflectief en evalueren het zorgproces voortdurend: wat ging er goed en wat kon beter� Het indringend bespreken van incidenten is daarbij voor ons een vanzelfsprekendheid, waarbij alles op alles wordt gezet om zoveel mogelijk te leren� Daar hoort ook bij: opvang en begeleiding van de zorgverlener die betrokken is bij

De opleidingsdirecteuren in Nijmegen, prof� dr� Jacqueline de Graaf (tweede lijn) en dr� Nynke Scherpbier (eerste lijn), ontwikkelden daartoe een consultatieproject voor aios in eerste en tweede lijn� Door aios van alle specialismen al tijdens de opleiding kennis te laten maken met optimaal samenwerken, en ze hierop te superviseren en te beoordelen, ontstaat een goede basis voor een betere integrale samenwerking tussen specialismen�

Eén van de CanBetter-pilots richtte zich daarom op de samenwerking tussen eerste en tweede lijn: het consultatieproject huisartsgeneeskunde en interne geneeskunde� Tijdens de pilot konden aios huisartsgeneeskunde via het internetforum Zorgdomein vragen stellen over hun eigen patiënten aan aios interne geneeskunde� De inhoud van de vragen varieerde van eenvoudig te beantwoorden tot complexe problematiek�

“Oudere patiënten zijn vaak complexe patiënten� Zelf vind ik die complexiteit juist interessant� Vaak is het een uitdagende puzzel, omdat je rekening moet houden met co-morbiditeit, fysiologische veranderingen en verminderde validiteit, die gepaard gaan met het ouder worden� Ik probeer aios bewust te maken van ouderen als specifieke doelgroep� Voorbeeld: ik hamer nogal op wilsbeschikkingen� ‘Weet je of de patiënt gere-animeerd wil worden?’ vraag ik bij de overdracht onmiddellijk als het om een oudere patiënt gaat� Heel vaak weten aios niet of de patiënt een wilsbeschikking heeft� Terwijl dat zo ongeveer de eerste vraag aan de patiënt zou moeten zijn� Daar probeer ik hen op attent te maken� In het ochtendrapport kom ik vaak tegen dat aios niet goed weten wat ze met oudere patiënten aan moeten� Hoe ze ermee om moeten gaan, wat wel en niet werkt, wat de criteria zijn voor behandelingen� Het is essentieel dat ze daarin worden opgeleid�”

PROF�DR� MENKO JAN DE BOERcardioloog, Radboudumc, Nijmegen

3�5

PATIËNTVEILIGHEIDVoor een optimale patiëntveiligheid zijn alle algemene competenties relevant� Samenwerken, organiseren,

professionaliteit en de drie andere algemene competenties zijn immers net zo van belang als de competentie medisch

handelen� Binnen het CanBetter-thema patiëntveiligheid is een nieuwe visie op patiëntveiligheid ontstaan, die

inmiddels door steeds meer opleiders en aios wordt omarmd�

KERNTEAM: KENNIS CREËREN EN DELEN: SAMEN MET HET VELDEen nieuw gedachtegoed vormen en verspreiden is een uitdagende opdracht� Na veel lees- en denkwerk en een uitgebreide safety training van ASPIRE (Advancing Safety for Patients In Residency Eduction) in Canada werd besloten dat het gedachtegoed samen met belangrijke spelers in het veld moest worden ontwikkeld en uitgezet� Opleiders en experts op het gebied van patiëntveiligheid in heel Nederland zijn benaderd� Dat resulteerde in een groep van ongeveer vijftig ‘ambassadeurs van het gedachtegoed’� Samen met hen wordt de koers bepaald en uitgevoerd�

Naast het consulteren was er flankerend gezamenlijk onderwijs met een ‘kick-off’ en een lunch� De huisartsdocenten, stafleden interne geneeskunde en beide opleiders (opleiders huisartsgeneeskunde en interne geneeskunde) verzorgden de supervisie� Leerpunten bevinden zich op het vlak van inhoudelijke kennis, kennis van elkaars werkomstandigheden en (on)mogelijkheden, professionaliteit, het nemen van verantwoordelijkheid en het belang van wederzijds respect�

GEZAMENLIJKE GERIATRIEBESPREKINGVanuit de afdeling MDL Erasmusumc is een pilot gestart waarbij aios geriatrie of zittende geriaters een keer in de week een vaste bespreking hebben met de aios MDL� Tijdens de bespreking worden de opgenomen kwetsbare ouderen besproken� Aan de hand van het VMS-thema ouderen wordt deze bespreking gestructureerd� Door vanuit een geriatrisch oogpunt te kijken, leren aios MDL meer over de kwetsbaarheid van ouderen en de gevolgen hiervan� Ook leren zij om binnen de organisatie beter samen te werken ten behoeve van de oudere patiënt�


BEGRIPSOMSCHRIJVINGAlle spelers in de zorg moeten erkennen dat werken aan patiëntveiligheid een integraal onderdeel is van de werkdag van elke zorgprofessional� De professionals zijn verantwoordelijk voor de inhoud, het inrichten van zorgprocessen en het op transparante wijze afleggen van verantwoording� Een proactieve houding en verantwoordelijkheid nemen voor het eigen handelen is een vanzelfsprekendheid (ook wel ‘forward accountability’ genoemd)�

Het is aan de zorginstellingen, ziektekostenverzekeraars en de overheid om voorwaarden te creëren waardoor professionals veilig kunnen werken� Aan hen de opdracht om een lerend klimaat te stimuleren en de professionals het vertrouwen te gunnen dat zij dit kunnen waarmaken�

Met dit doel voor ogen leent patiëntveiligheid zich bij uitstek als thema voor CanBetter: het is een essentieel domein om de ontwikkeling van algemene competenties bij aios te volgen en te stimuleren, waarmee deze competenties uiteindelijk een integraal onderdeel zijn van het werken als medisch specialist�

PATIËNTVEILIGHEID IN DE VERVOLGOPLEIDINGPatiëntveiligheid is een goed voorbeeld om nut en noodzaak van competentiegericht opleiden voor het voetlicht te brengen: alle zeven competenties zijn nodig, alle zeven competenties dragen bij aan patiëntveiligheid�

BASISLAAGAlle medisch specialisten dragen bij aan en zijn verantwoordelijk voor een goede cultuur binnen een opleiding, afdeling of instelling� Daarvoor is kennis nodig over de balans tussen leren en verantwoording afleggen (het basisprincipe van de Just Culture) en hoe Human Factors een rol kunnen spelen in de dagelijkse werkzaamheden in een risicovolle omgeving� De aios kan dit deels leren in dagelijkse opleidingsactiviteiten, in een omgeving die uitnodigt tot het stellen van vragen� Daarnaast is een algemene inleidende training in belangrijke begrippen van Just Culture en Safety 1 en 2 noodzakelijk�

BASISLAAG, VOORBEELDEN DAGELIJKSE SITUATIES Dagstart: Met team van artsen en verpleegkundigen ge-

durende een paar minuten kennis en kunde doornemen om zoverwachtingen helder te krijgen, risico’s te bepalen en bijvoorbeeld in te schatten waar extra mensen nodig zijn om een zo goed mogelijke kwaliteit van zorg te kunnen leveren� Opbrengst: meer veiligheid en efficiency!

Intercollegiale consultatie: Casus vanaf begin met elkaar bespreken om hiaten tijdig te kunnen dichten i�p�v� achteraf

Grote visite: Goede randvoorwaarden scheppen om focus te kunnen hebben op die patiëntencasus die extra aan-dacht nodig heeft

Dienstoverdracht: Bespreken van mogelijke gevaren op incidenten en focus op de volgende stap in diagnostiek; geen hindsight bias

Nadruk leggen op samenwerking in teams, door artsen en verpleegkundigen/operatieassistenten/anesthesieme-dewerkers samen te laten leren en werken

Kwaliteitsbespreking: artsen, verpleegkundigen en andere betrokkenen hebben gezamenlijk aandacht voor gewens-te en ongewenste gebeurtenissen

Rolmodellen

een incident (peer support: collega’s vangen elkaar op en bieden ondersteuning)�

We zijn van mening dat de zorgprofessional hierin het initiatief moet nemen én het vertrouwen en de leiding moet krijgen, met hulp van bestuurders en beleidsmakers in de zorg� Er dient

continue aandacht te zijn voor een klimaat waarin open en eerlijk kan worden gesproken en leren voorop staat� Daarmee scheppen we een cultuur waarin effectief opgeleid kan worden; een goed opleidingsklimaat kan immers alleen bestaan als er sprake is van een goed werkklimaat, dat weer onlosmakelijk is verbonden met een deugdelijk veiligheidsklimaat�

“In het najaar van 2012 hebben projectleider Corry den Rooyen van CanBetter en ik onze eerste gedachtes over de uitvoering van dit project besproken� Die gingen uit naar het ontwikkelen van een soort Teach-the-Teacher-programma voor opleiders, om hen te voorzien van handvatten om patiëntveiligheid vorm te geven in de opleiding� Daarmee zouden we meteen de inhoud van de vervolgopleiding gaan vormgeven� We kregen de kans om mee te doen aan een pilottraining ‘Train de trainer in patiëntveiligheid’, georganiseerd door het Royal College of Physicians and Surgeons in Canada (ASPIRE)� Met dr� Ankie Koopman- van Gemert, opleider anesthesiologie en lid van het projectteam, zijn we deze training gaan volgen�

DenktankWe hadden de hoop met een kant en klare training naar huis te gaan� Dit liep anders� Hoewel we veel interessante informatie kregen, ideeën opdeden en inspirerende gesprekken voerden, werd ons steeds duidelijker dat de Canadese insteek ons niet verder zou helpen� Met een aantal voortrekkers en opleiders op het gebied van patiëntveiligheid, uit vier verenigingen, hebben we toen een denktank gevormd� Doel: een eigen training ontwikkelen, gebaseerd op onze eigen ideeën en op de Nederlandse cultuur� Daarmee zijn we de weg ingeslagen naar een andere manier van denken over patiëntveiligheid�”

Menselijke factorDe huidige manier van denken over patiëntveiligheid en het werken met veiligheidssystemen heeft de aandacht en alertheid in de zorg verhoogd� De vraag ‘zal nog meer focus op systemen en vinklijstjes de patiëntveiligheid verder verbeteren?’ hebben we ontkennend beantwoord� Volgens ons is de tijd rijp voor een nieuwe visie op patiëntveiligheid, gericht op de menselijke factor�

In het nieuwe denken over veiligheid wordt de mens gezien als de oplossing voor veilig werken, niet als het probleem� In een cultuur waar de focus van de patiëntenzorg ligt op het continu verbeteren van de zorg, werken mensen samen in teams en zijn zij veerkrachtig in leren en presteren� Het theoretisch kader hiervoor ligt in het principe van de Just Culture�

Just CultureJust Culture is een cultuur van vertrouwen, leren en verbeteren en accountability, wat wil zeggen: verantwoordelijkheid nemen en aanspreekbaar zijn� Als project zijn we ons gedachtegoed gaan vormen, samen met zogenoemde ‘ambassadeurs’: toonaangeven-de specialisten in het opleidingsveld met een hart voor het nieuwe gedachtegoed� Als groep willen we ons dit gedachtegoed meer eigen maken en vervolgens uitdragen in onze eigen praktijk�”

PROF� DR� JAAP HAMMING opleider heelkunde en voorzitter van het CanBetter-project

patiëntveiligheid

“Ik denk dat er binnen de zorg, en dus ook binnen het tuchtrecht, veel meer aandacht moet zijn voor het systeem dat schuilgaat achter medische fouten� Minder focus op de individuele arts en meer focus op: hoe kunnen we het systeem zó veranderen dat we die fouten in de toekomst zoveel mogelijk voorkomen?”

DR� PAETRICK NETTENinternist Jeroen Bosch Ziekenhuis, Den Bosch, en ambassadeur patiëntveiligheid voor CanBetter


VERVOLGFASEVerdieping in het onderwerp verkrijgen aios vooral buiten de reguliere, dagelijkse opleidingssituaties� Aparte trainingen en congressen kunnen bijdragen aan een breder begrip over kwaliteit en patiëntveiligheid� Ook participatie in kwaliteitsprojecten en bijvoorbeeld ‘Verwonder & Verbeter’-projecten (zie thema medisch leiderschap) kan verdieping brengen�

MIDDELSTE LAAG, VOORBEELDEN HOE AIOS ZICH VERDER IN PATIËNTVEILIGHEID KUNNEN BEKWAMEN: CRM-/simulatietraining met extra aandacht voor de rol

van aios Participatie interne audits Informatie vragen aan patiënten over behandeling om

kwaliteit te meten en te kunnen verbeteren Aios taak geven in kwaliteitsbesprekingen, complicatie-

besprekingen en onderzoek Bijwonen congressen/werkgroepen met patiëntveiligheid

en kwaliteit als thema ‘Verwonder & Verbeter’-project uitvoeren

TALENTONTWIKKELINGIedere specialist kan bijdragen aan kwaliteit en een veilige opleidingscultuur, maar een beperkte groep zal zich verder bekwamen tot expert� Deze aios kunnen bijvoorbeeld een mastertraject patiëntveiligheid volgen of aansluiting zoeken bij de frontleaders op het gebied van dit gedachtegoed� Idealiter is er binnen elke opleidingsgroep tenminste één specialist die zich verder heeft bekwaamd in dit onderwerp�

TOPLAAG, VOORBEELDEN UIT DE PRAKTIJK: Mastertrajecten patiëntveiligheid Ambassadeur gedachtegoed worden door aansluiting te

zoeken bij bestaande ambassadeursgroep Contact met safety-expert binnen instelling zoeken en

projecten op eigen afdeling starten

PRODUCTEN CANBETTER-THEMA PATIËNTVEILIGHEIDEen veiliger leercultuur en werkklimaat ontstaan niet zomaar, maar onderstaande tools kunnen wel een beweging in gang zetten� U kunt ze inzetten naast de dagelijkse activiteiten�

CLINICAL AUDITEen onderzoek naar de kwaliteit van zorg op het gebied van een specifiek onderwerp� Een clinical audit leert de aios om systematisch te reflecteren op het eigen handelen en dat van de afdeling� Onder begeleiding van clinical auditcommissie in het UMCG zijn inmiddels 21 clinical audits gestart of voltooid� Binnen de interne geneeskunde in het UMCG is de afspraak gemaakt dat elke aios tijdens de opleiding een clinical audit doet�

VIM-LUNCHBESPREKING Een laagdrempelige, multidisciplinaire bespreking van gemelde ongewenste gebeurtenissen (VIM= Veilig Incident Melden) als leermoment voor aios, verpleegkundigen, polimedewerkers en andere betrokkenen� Tijdens de bespreking, die bijvoorbeeld plaatsvindt tijdens de lunch, worden casussen in een risicomatrix geplaatst (kans op herhaling afgezet tegen de ernst van het

incident) en geanalyseerd volgens de zogeheten DAM-methodiek� De nadruk ligt op het met elkaar verbeteren van de kwaliteit van zorg� Aios nemen in dit overleg het voortouw en leren hiermee de zorg te verbeteren, leiderschap te tonen en principes van verandermanagement toe te passen�

MULTIDISCIPLINAIRE TEAM- EN SIMULATIETRAININGMet behulp van een patiëntensimulator vindt een multidiscipli-naire training plaats� ‘Soft skills’ als samenwerken, communicatie, professionaliteit en leiderschap/volgerschap zijn essentieel voor

“Ik denk dat de tijd er nu echt rijp voor is om het onderwerp patiëntveiligheid te integreren in de medische vervolgopleiding� Dat wordt door de maatschappij terecht ook steeds meer van ons gevraagd� Zo wordt patiëntveiligheid een manier van werken, een ‘way of working’, en niet iets bijzonders dat je ‘erbij’ doet� Uiteindelijk krijg je alleen de veiligheid van patiënten verbeterd als alle schakels in het zorgproces zo denken� Daarin mogen aios zeker geen uitzondering zijn!”

DR� LAURA VAN GEFFENklinisch geriater Maxima Medisch Centrum en lid van het kernteam patiëntveiligheid

“Als aios beweeg je je in het hele ziekenhuis: op de SEH, de OK, de afdeling, de polikliniek� En dat niet alleen voor je eigen specialisme, maar ook nog eens voor vele andere consultvragen� Daarbij werken we samen met verpleegkundigen, paramedici en andere ondersteuners� Dan kan het niet anders dan dat je dingen opvallen� Het geeft ons de unieke positie om knelpunten gemakkelijk te signaleren� Om onveilige situaties te zien, maar misschien ook wel mee te maken�

Maar aios hebben meer dingen aan hun hoofd: ‘zal ik wel of niet mijn baas nu bellen’, ‘doe ik het wel goed’, ‘hm, straks krijg ik een slechte beoordeling’� Opleiding en patiëntveiligheid wringen om die reden nog wel eens� Het is dan van het allergrootste belang dat er een veilige cultuur heerst op de afdeling, maar het liefst in het hele ziekenhuis� Een cultuur waarin het gewoon is om met elkaar naar werkprocessen te kijken, samen te verbeteren en elkaar aan te spreken, maar vooral ook elkaar te behoeden voor patiënt- (en dokter!-)onveilige situaties� Een cultuur waarin patiëntveiligheid voorop staat als je vraagt om supervisie�

Het mooie is dat van aios verwacht mag worden dat zij, en daarbij citeer ik de CanMEDS, ‘deelnemen aan projecten, bijvoorbeeld in het kader van patiëntveiligheid of kwaliteit’� We kunnen en moeten dus een actieve rol nemen en dat wat we zien in de werkomgeving, samen met onze opleiders, omzetten in concrete verbeteringen� Daarmee kunnen we een structurele invloed hebben op de veiligheid�

Dit probeer ik zelf actief te doen door binnen mijn opleidingsgroep aandacht te vragen voor patiëntveiligheid� Bijvoorbeeld door de complicatiebespreking opnieuw in te richten� Of door kleine verbetertrajecten uit te voeren met verpleegkundigen� Daarnaast heb ik samen met een incidenten-onderzoeker een workshop van twee uur over patiëntveiligheid ontwikkeld� Deze workshop is nu verplicht voor alle a(n)ios in ons ziekenhuis� In de workshop zetten we aan tot nadenken over patiëntveiligheid, maar we sturen deelnemers ook weg met de opdracht om alleen of in een klein groepje een verbetertraject te initiëren op het gebied van patiëntveiligheid� Zo hopen we bij te dragen aan een nog veiliger patiëntenzorg� Mahatma Gandhi heeft het goed verwoord: ‘Be the change you want to see in the world!’”

DR� LOUISE URLINGS-STROP vijfdejaars aios longziekten Franciscus Gasthuis & Vlietland en

lid van het kernteam patiëntveiligheid

de prestaties van individuele teamleden en het team als geheel, bijvoorbeeld bij de opvang van acute patiënten� Met de training en de patiëntensimulator kunnen deze algemene competenties worden geoefend en verbeterd� Belangrijk is dat hiermee een basis wordt gelegd voor een natuurlijke manier van feedback geven en verantwoordelijkheid nemen voor een goede samenwerking�

Meer praktijkvoorbeelden staan op www�medischevervolgopleidingen�nl

http://www.medischevervolgopleidingen.nl/ervaringen-in-het-veld/


HOE GAAN WE NA 2015 VERDER? Voorlopig zijn we als ambassadeursgroep nog niet klaar� Met het afronden van Project MMV staan het deelproject patiëntveiligheid nog in de kinderschoenen� We krijgen net meer grip op het gedachtegoed van Just Culture en Safety 2 en hebben een start gemaakt met het concretiseren van deze denkwijze voor de dagelijkse praktijk van opleiden� De groep ambassadeurs is en blijft een ‘learning community’, die door co-creatie van kennis en ervaringen sterk bijdragen aan de verspreiding van het nieuwe denken over patiëntveiligheid en de verankering daarvan in de opleiding�

STARTENDE EN KLEINE THEMA’S

4

De maatschappij is voortdurend in beweging. Thema’s zullen daardoor in

de loop van de tijd veranderen: nieuwe thema’s ontstaan en bestaande

thema’s verdwijnen op enig moment naar de achtergrond, omdat ze met

de opleiding zijn verweven en dus niet meer als thema herkenbaar zijn.

“Sommige aspecten van veiligheid zijn via scholing over te brengen, maar het belangrijkste moet uit onszelf komen: open staan om van elkaar te leren, voortdurend vragen stellen over wat je om je heen ziet gebeuren� ‘Frappez toujours’, daar moeten we naartoe� We hebben nog een lange weg te gaan: het is lastig om gedrag van door de wol geverfde professionals te veranderen� Als je een andere cultuur wilt, moet je jong beginnen� Via de opleiding moeten we opvolgers creëren voor wie het de normaalste zaak van de wereld is om doorlopend met elkaar te bespreken wat goed ging en wat beter kan�”

PROF� DR� OLIVIER BUSCHopleider heelkunde AMC en ambassadeur patiëntveiligheid

“Een natuurlijke drift om de meest optimale zorg te leveren, zit er bij mij altijd al in� Daarom participeerde ik als jonge dokter al snel binnen verschillende VIM-teams� Mij werd al snel duidelijk dat dit alleen kan als je als team optimaal functioneert en je niks hebt aan die fantastische dokter die niet kan samenwerken� We werken in een complex geheel: een systeem waaraan iedereen zijn steentje bijdraagt en er ook behoefte is aan een medisch leider binnen dat team� Als internist-intensivist in spe, begrijp ik dat als geen ander�

Ambassadeur patiëntveiligheid zijn, maar ook lid van het projectteam van CanBetter-Patiëntveiligheid, maakt het voor mij mogelijk om een nieuw gedachtegoed te verspreiden en mee te denken over de manier waarop� Mijn ervaring is dat dit voor veel van mijn collega’s aanvoelt als iets geheel natuurlijks� Het geloof in de kracht van het team en het besef dat we ook maar mens zijn� Het mooie van dit project is dat we de vertaalslag maken van een geweldige filosofie naar de dagelijkse praktijk� En dat is waar onze toevoeging als aios aan dit team zit: wij zí’jn die dagelijkse praktijk en ook nog eens de toekomstige specialist� Veranderen doe je niet in een week, dus het is prachtig om te zien dat alle ambassadeurs vertegenwoordigd zijn: van specialist, opleider, aios, kwaliteitsfunctionaris tot aan inspecteur� Wat een goed team!”

VEERLE VAN COENENderdejaars aios interne geneeskunde JBZ/Radboudumc en lid van het kernteam patiëntveiligheid


De begrippenlijst maakt het brede perspectief van het thema inzichtelijk en geeft daarmee tegelijkertijd de complexiteit van het thema aan� Om de implementatie van het thema te bevorderen is ervoor gekozen te beginnen op micro niveau: het niveau dat het dichtst bij de huidige praktijk staat�

Besluitvorming vindt bij specialisten en aios dagelijks plaats in de spreekkamer en leent zich goed voor een expliciet opleidingsmoment� In de huidige praktijk is er echter niet altijd sprake van het shared decision making perspectief en wordt dit ook niet meegenomen als onderdeel van de opleiding� Daar proberen we verandering in te brengen�

De globale opzet van de opleidingsactiviteit is als volgt� Aios en opleiders krijgen de theorie van gedeelde besluitvorming via een e-learning aangeboden� Vervolgens oefenen aios met een trainings-acteur hun vaardigheden� Opleiders leren feedback op de besluit-vorming te geven aan de hand van video-opnames van de aios�

Daarnaast wordt het meenemen van het patiëntperspectief op afdelingsniveau aangegrepen om via werkplek-leren aios bewust te laten worden van de patiëntgerichtheid van zorgprocessen� Aan de hand van een dashboard met patiëntervaringen (op basis van patiëntvragenlijsten) leren aios niet-patiëntgerichte situaties te identificeren en hier verslag van te doen tijdens een onderwijsbijeenkomst of opleidingsoverleg� Op basis hiervan definiëren de aios hoe zij patiëntparticipatie in de dagelijkse zorg kunnen verbeteren� Na drie maanden wordt dit geëvalueerd aan de hand van nieuwe input in het dashboard� Meer informatie over dit project is te vinden op www�medischevervolgopleidingen�nl

Binnen CanBetter hebben we de meest actuele thema’s in deelprojecten uitgewerkt� Daarnaast hebben we in kleiner verband, voor een relatief beperkte doelgroep, een minder omvangrijk thema uitgewerkt: ‘palliatieve zorg bij kinderen’�

4�2 PALLIATIEVE ZORG BIJ KINDERENEen complex onderdeel van het specialisme kindergeneeskunde is de palliatieve zorg bij kinderen� Bert Bos (AMC), prof� dr� Matthijs de Hoog (Erasmus MC) en prof� mr� dr� Eduard Verhagen (UMCG)

signaleerden een tekort aan aandacht voor deze complexe zorg in de huidige vervolgopleiding kindergeneeskunde� Om tot goede palliatieve zorg te komen is het essentieel dat er niet alleen vanuit medisch handelen wordt gedacht, maar wordt bij uitstek een groot beroep op de algemene competenties van de kinderarts gedaan� Dit maakt palliatieve zorg een leerzame activiteit voor aios om de algemene competenties te ontwikkelen�

Binnen dit project is bij tien experts op het gebied van palliatieve zorg bij kinderen een interview afgenomen om te onderzoeken waar binnen de huidige opleiding het tekort zit en met wat voor een opleidingsactiviteiten dit tekort kan worden ondervangen� Over de uitkomsten is een advies uitgebracht aan het concilium kindergeneeskunde� In het vernieuwde opleidingsplan kindergeneeskunde heeft de palliatieve zorg voor kinderen een plek gekregen�

4�3 PILOTS IN DE REGIO’S Naast bovenstaande thema’s is door CanBetter een aantal pilots gefinancierd� Voorbeelden zijn een e-learning module Palliatieve zorg bij volwassenen (ontwikkeld door het LUMC), leerlijn Patiëntveiligheid (ontwikkeld door het UMCG) en de pilot ‘Het geven van feedback door patiënten aan aios’ (ontwikkeld door Patient Perception Program, AMC)� Hieronder geven we per onderdeel een korte beschrijving� Meer informatie staat op www�medischevervolgopleidingen�nl�

LEERLIJN PATIËNTVEILIGHEID UMCGProject is uitgevoerd door: Prof� dr� Jan Borleffs, vice-decaan onderwijs en opleiding, Prof� dr� Erik Heineman, afdelingshoofd, opleider chirurgie, Drs� Pauline Bakker, onderwijskundige , Dr� Peter Boendermaker, huisarts, medisch onderwijsdeskundige, Drs� Menno de Bree, docent filosofie en medische ethiek en Dr� Donald van Tol, psycholoog en medisch socioloog�

Patiëntparticipatie is zo’n voorbeeld van een nieuw thema� In de slotfase van CanBetter zijn we nog met dit thema gestart� Niet met de verwachting dit thema nog te kunnen uitwerken, maar als voor-beeld van het voortdurend anticiperen op nieuwe ontwikkelingen� In de OOR Leiden is met prof� dr� Carina Hilders (gynaecoloog, directeur Medische Zaken Reinier de Graaf en bijzonder hoogleraar

Medisch management en Leiderschap aan de Erasmus Universiteit), prof� dr� Anne Stiggelbout (hoogleraar in de medische besliskunde en derol van patiëntpreferenties) en drs� Beatrijs de Leede (onderwijskundige LUMC)

een start gemaakt met het concretiseren van het themapatiëntparticipatie voor de opleidingspraktijk� In samenwerking met het LUMC is een scholingsprogramma ontwikkeld voor een onderdeel van het omvangrijke thema patiëntparticipatie: shared decision making� Hieronder beschrijven we de eerste uitkomsten hiervan�

4�1 PATIËNTPARTICIPATIE: EEN INTRODUCTIEIn de medische opleidingen heeft evidence based medicine een prominente rol ingenomen, maar binnen deze benadering is er weinig aandacht voor het perspectief van de patiënt� In de huidige maatschappij is de paternalistische patiëntbenadering terrein aan het verliezen� Zorg met de patiënt centraal wint daarentegen aan terrein� Gedeelde besluitvorming, inbreng van patiënten- organisaties en zelfmanagement zijn hier uitingen van� Tot dusver vindt patiëntparticipatie voornamelijk plaats op het niveau waarbij de patiënt centraal wordt gesteld� Een volgende stap binnen parti-cipatie is de patiënt binnen de verschillende lagen van de gezond-heidszorg als partner mee te laten denken en de patiënt daarmee als expert van invloed laat zijn op de gehele inrichting van de zorg�

BEGRIPSOMSCHRIJVINGBinnen het thema patiëntparticipatie worden verschillende begrippen vaak door elkaar gebruikt� Het is niet onze bedoeling om hierin eenduidigheid te gaan creëren, maar voor de begripsvorming zullen we een aantal hiervan toelichten� De

onderstaande definities zijn dus niet sluitend; discussie hierover is mogelijk en vindt ook voortdurend plaats� Wel geven de definities een bepaalde ordening aan in het niveau� Onderstaande definities beginnen op een hoog macroniveau� Hoe verder naar onder, hoe meer het op microniveau is uitgewerkt�

Person Based Medicine: de tegenhanger van Evidence Based Medicine� Binnen dit perspectief is de persoon het vertrekpunt voor de inrichting van de zorg, waarbij de persoon als individu benaderd moet worden en niet als groep en er sprake is van vraag gestuurde zorg�

Patiëntparticipatie: het betrekken van de patiënt in alle lagen van de gezondheidszorg en de patiënt als gelijkwaardige part-ner mee laten denken in de ontwikkeling van deze zorg�

Patiëntperspectief: binnen verschillende zorgprocessen en opleidingsmomenten kan het patiëntperspectief worden mee-genomen� Een voorbeeld hiervan is patiëntenfeedback� De patiënt geeft gevraagd feedback op een bepaald zorgproces� Door middel van die feedback kunnen zorgprocessen geop-timaliseerd worden naar de wensen van patiënten� De pilot Patient Perception Program is hier een voorbeeld van�

Shared decision making/gedeelde besluitvorming: het besluit-vormingsproces vindt plaats op gelijkwaardige basis tussen specialist en patiënt (mantelzorger)� Beide partijen komen met elkaar tot overeenstemming hoe het vervolgtraject van de patiënt moet gaan verlopen� Behandeling vindt niet plaats voordat alle partijen op de hoogte zijn van de consequenties en hier bewust voor hebben gekozen�

Informed decision making: vergelijkbaar principe als shared decision making, maar dan met de nadruk op informatievoor-ziening aan de patiënt� Het betreft hierbij niet alleen het aan-leveren van informatie, maar juist ook het beschikbaar maken van alle informatie en opties�

Zorg met de patiënt centraal wint terrein

In het vernieuwde opleidingsplan heeft palliatieve zorg voor kinderen een plek gekregen




Patiëntveiligheid komt niet voor als rode draad in de opleiding tot medisch specialist� Het gevolg hiervan is dat aios bij het leren over dit onderwerp afhankelijk zijn van de informele leeromgeving, met het risico dat er geen bewust leren plaatsvindt of dat men onbedoeld de verkeerde boodschappen oppikt en in de eigen praktijk gaat toepassen� Daarom wordt een Leerlijn Patiëntveiligheid ontwikkeld voor alle aios in het Universitair Medisch Centrum Groningen en de regio�

Deze leerlijn heeft als resultaat dat aios:1� Bewust zijn van hun eigen handelen ten aanzien van patiënt-

veiligheid 2� Kunnen reflecteren op het eigen handelen3� Kennis over en inzicht hebben in de omgeving en samenhang

met andere disciplines wanneer het gaat om patiëntveiligheid4� Instrumentele kennis (bijvoorbeeld PRISMA) en kennis van het

interpreteren van processen ten aanzien van patiëntveiligheid hebben�

Meer informatie over deze leerlijn kunt u vinden op www�medischevervolgopleidingen�nl

E-LEARNING PALLIATIEVE ZORG LUMCHet LUMC onder leiding van dr� Yvette van der Linden, radiothe-rapeut LUMC, heeft voor aios een e-learning module ontwikkeld over het onderwerp palliatieve zorg� De e-learning kan ingezet worden bij discipline overstijgend onderwijs� De module is op-gebouwd rondom een aantal thema’s, waarover de basiskennis wordt aangereikt�

Palliatieve zorg is niet meer weg te denken uit de zorg voor patiënten� De toekomstig medisch specialist dient de verschillende aspecten van palliatieve zorg op generalistisch niveau dan ook goed te beheersen� Doel van de e-learning: vaardiger worden in het verlenen van kwalitatief goede palliatieve zorg, zowel op kennis- als toepassingsniveau� Hoofdonderwerpen in de cursus zijn symptoommanagement, zorgbeleid op de korte en lange termijn (advanced care planning), samenwerking tussen verschillende disciplines, complexe communicatie rondom keuzes over behandeling en levenseinde, crises in de palliatieve fase

en medisch-ethische overwegingen� De cursus bestaat uit drie dagdelen, waarbij vóór ieder dagdeel een korte e-learning module doorlopen dient te worden� Meer informatie is te vinden op www�medischevervolgopleidingen�nl

PATIENT PERCEPTION PROGRAM Prof� dr� Kiki Lombarts & Renée Scheepers MSc, Professional Per-formance, AMC, namens projectgroep PPP (Prof dr M de Hoog, L Gennissen arts, Dr S Molenaar, M Grasveld MSc, Prof dr O Arah)

Van april 2014 tot en met maart 2015 werd in het kader van de pilot ‘het Patient Perception Program’ patiëntenfeedback verza-meld over de poliklinische consultvoering van aios en stafleden� Patiënten werden hierbij in de gelegenheid gesteld om feedback te geven over de zorg van de arts in het poliklinische consult dat kort daarvoor had plaatsgevonden� Deze feedback kon gegeven worden op een tablet en betrof zowel kwantitatieve feedback in de vorm van negen gestandaardiseerde vragen als narratieve feed-back in de vorm van toelichting en een voorstel voor verbetering�

De kwaliteit van de medische vervolgopleiding is een veel- besproken onderwerp� In het kader van een kwalitatief goede opleiding is het essentieel dat de aios inzicht heeft in zijn eigen functioneren als arts� Uit onderzoek blijkt dat feedback hierin een belangrijke rol kan spelen, met name feedback van patiënten� Zo blijkt bijvoorbeeld dat feedback van patiënten kan aanzetten tot aanpassing van interpersoonlijke vaardigheden van artsen en uiteindelijke verbetering van de geleverde kwaliteit van zorg in de ogen van de patiënt�

Feedback van patiënten kan ook aspecten van het functioneren van de arts signaleren waarin deze zich kan of moet ontwikkelen en suggesties geven voor verbetering� Daarnaast kan directe feedback van patiënten op het zorgcontact dat zij hebben gehad met een arts waardevolle informatie bevatten over de sterke punten van het functioneren van de arts� Waarin presteert een arts goed? Hoe zou hij datgene waarin hij goed is verder kunnen uitbreiden?

IMPLEMENTATIE IN DE PRAKTIJK VAN ALLEDAG

5

http://www.medischevervolgopleidingen.nl/praktijkvoorbeeld-leerlijn-kwaliteit-en-patientveiligheid/

http://www.medischevervolgopleidingen.nl/praktijkvoorbeeld-e-learning-palliatieve-zorg/

http://www.medischevervolgopleidingen.nl/praktijkvoorbeeld-e-learning-palliatieve-zorg/


THEMA’S VERWERKEN IN HET LOKALE OPLEIDINGSPLANHieronder een aantal tips om een of meerdere thema’s te verwerken in het lokale opleidingsplan: Geef in het lokaal opleidingsplan aan welke activiteiten zich

lenen voor het ontwikkelen van competenties die bij een bepaald thema horen�

Bepaal als opleider per fase van de opleiding waar het accent moet liggen: geef in het opleidingsplan aan wanneer en op

5�1 THEMA’S VERWERKEN IN DE LOKALE OPLEIDINGBinnen CanBetter zijn de thema’s ingezet om het belang van de algemene competenties helder te maken en een aanpak te bieden die aansluit op de werkvloer� Dat betekent dat niet alle thema’s in de volle breedte in alle opleidingen moeten worden geïntegreerd� Wel zien we dat, nu veel wetenschappelijke verenigingen hun landelijke plannen herzien, steeds vaker actuele thema’s worden opgenomen en vastgelegd in de competentieprofielen of als belangrijk aandachtspunt voor opleiden gaan gelden�

De vraag is: hoe breng je als opleider de thema’s vanuit een landelijk opleidingsplan naar de dagelijkse opleidingspraktijk? Hieronder een aantal tips en een voorbeeld van een CanBetter-thema in een lokaal opleidingsplan�

THEMA’S NAAR NIVEAUIn de eerste periode van de opleiding ligt voor de meeste aios de nadruk op het hoofd boven water houden en zo snel mogelijk de basis van het medische vak ontwikkelen� Belangrijke zaken zijn in deze fase: het organiseren van eigen werkzaamheden, balans vinden tussen opleiden, werk en privé, een eigen plek vinden in een team, et cetera� De nadruk ligt dus op het eigen maken van het primaire medische proces, de werkzaamheden die hieruit voortvloeien en het leren nemen van de verantwoordelijkheden van de arts hierin� Het opleiden in de thema’s zit in deze fase

vooral in het opdoen van vaardigheden in de werkzaamheden zelf, door sommige specialismen ook wel aangeduid als kenmerkende beroepssituaties/activiteiten�

TIP: Zorg ervoor dat aios in aanraking komen met werk-zaamheden rondom het thema� Geef hier vervolgens gericht feedback op (zie de tip van prof� dr� Arie Franx)�

We doelen hierbij op activiteiten of werkzaamheden die zich lenen voor het ontwikkelen van competenties binnen de thema’s� Bij medisch leiderschap is dit bij voorbeeld: inzicht krijgen in hoe een afdeling of vakgroep samenwerkt of georganiseerd is� Of hoe (globaal) de financiële stromen lopen binnen een vakgroep of instelling� Mede door deze ervaringen kunnen aios helder krijgen wat voor arts zij willen worden, zowel op medisch-inhoudelijk gebied als op een breder maatschappelijk vlak�

TWEEDE HELFTIn de tweede helft van de opleiding zijn aios al meer ingevoerd in het eigen vakgebied� Dan ontstaat er vaak ruimte om kennis en vaardigheden te ontwikkelen die niet direct te maken hebben met het dagelijkse werk, maar die wel van belang zijn voor het functioneren�

Stimuleer aios om te participeren in werkgroepen of projec-ten, op de afdeling of vakgroep-overstijgend� In de voorgaan-de hoofdstukken staan hier per thema voorbeelden van, in de tweede laag van de piramide�

welke plaats de competenties rondom het thema kunnen worden ontwikkeld (een eerstejaars aios is vaak bezig met het leren van de basis en moet tijdens de zaalstage bijvoorbeeld veel organiseren en samenwerken om dagelijkse problemen op te lossen)�

Beschrijf per activiteit kort het doel, de te hanteren werkwijze en specifieke leerdoelen, om daarmee de punten voor feedback vast te stellen�

Beginnende aios zullen de kennis en vaardigheden rondom een thema in de dagelijkse praktijk leren, uiteraard met aansluitende feedback van een deskundige supervisor� Voor gevorderde aios kan dit verstevigd worden met cursorisch onderwijs, bij voorkeur gekoppeld aan een project of werkgroep� Daarbij kan een specialist, die deskundig is op het gebied van het thema, observeren en feedback geven op de toepassing van het thema in opleidingsactiviteiten in de praktijk� Aios die zich nog verder willen verdiepen en ontwikkelen kunnen deelnemen aan een verdiepende cursus of training� Voorbeelden daarvan zijn de Talentenklas van de Academie voor Medisch Specialisten en het ‘Plus- traject` van HPIM (Healthcare Policy Innovation en Measurement) rond het thema doelmatigheid�

“Mijn tip is: maak het niet te ingewikkeld� Sluit aan op werk-zaamheden in de praktijk en besteed in de voortgangsgesprek-ken en andere gesprekken met aios expliciet aandacht aan de thema’s� Begin met observeren en feedback geven, zonder iets ‘groots’ op te zetten� Verleg bijvoorbeeld de focus van een KPB van medisch-inhoudelijk naar andere aspecten�”

PROF� DR� ARIE FRANXgynaecoloog en opleider UMC Utrecht en lid van het

projectteam medisch leiderschap

“De beste manier van implementeren is: zorg ervoor dat je binnen het behandelproces er niet meer aan ontkomt om jezelf voortdurend de vraag te stellen: ben ik doelmatig bezig? Continue aandacht is nodig en aandacht wordt gegenereerd via verschillende vormen: vooral op de werkplek, maar ook bij symposia, workshops, presentaties, nieuwsbrief en dergelijke�”

PROF� DR� LAURENTS STASSENchirurg MUMC+ en voorzitter CanBetter-thema

doelmatigheid


5�2 TIPS VOOR HET OPLEIDEN IN ALGEMENE COMPETENTIES Bij de start van CanBetter hebben opleidingsgroepen proefgedraaid met het expliciet opleiden in algemene competenties, met voorbeelden uit de huisartsenopleiding� Ervaringen en uitkomsten zijn terug te vinden op www�medischevervolgopleidingen�nl (onderdeel CanBetter > Proeftuin)� op de website terug te lezen� Belangrijke conclusie voor opleidingen: start met kleine activiteiten die weinig tijd kosten, maar die veel waarde hebben voor het leerproces van aios� Hierbij kunnen opleiders gebruik maken van een ‘menukaart’ (ook te vinden op de website)� Op de menukaart staan activiteiten die opleiders in hun opleidingspraktijk kunnen uitproberen�

Enkele tips van onderwijskundige Tanja van Kempen, Albert Schweitzer Ziekenhuis, (begeleider van de CanBetter-Proeftuinen) bij het gebruik van de menukaart met opleidingsactiviteiten:

LAAT AIOS ZELF KIEZEN VAN DE MENUKAART Zelf laten kiezen maakt aios betrokken bij hun eigen opleiding

en gemotiveerder om er aandacht aan te besteden� Zo vergroot je het verantwoordelijkheidsgevoel bij de aios voor hun eigen opleiding�

NEEM DE GEKOZEN OPLEIDINGSACTIVITEIT(EN) OP IN HET OPLEIDINGSPLAN

Door de opleidingsactiviteit te borgen in het opleidingsplan krijgt het status en wordt het – ook voor de visitatiecommissie – zichtbaar hoe gericht aandacht wordt besteed aan de ontwikkeling van de algemene competenties�

MAAK EEN STAFLID MEDEVERANTWOORDELIJK VOOR EEN ACTIVITEIT

In het kader van de taakverdeling tussen opleider en leden van de opleidingsgroep is het aan te raden om per opleidingsactiviteit op het gebied van algemene competenties één staflid aan te wijzen die zich met dit onderdeel van de opleiding bezighoudt�

NEEM ALS OPLEIDER OF SUPERVISOR ZELF HET VOORTOUW

Als je als opleider of supervisor feedback durft te vragen, je kwetsbaar durft op te stellen, voelt het ook voor aios veiliger om dat te doen� Dit past wellicht nog niet binnen het opleidingsklimaat van alle opleidingsgroepen, maar het is het nastreven waard�

VOORBEELD-OPLEIDINGSPLANTot slot een voorbeeld van een lokaal opleidingsplan, waarin de thema’s zijn verwerkt� Het gaat in onderstaand voorbeeld om een kenmerkende beroepsactiviteit uit het eerste jaar van de opleiding

interne geneeskunde in het Jeroen Bosch Ziekenhuis, waarin concrete en praktische aandacht is voor alle thema’s, gekoppeld aan een herkenbare activiteit�

1� ZORG VOOR DE PATIËNT DIE OP DE AFDELING VERBLIJFT�Elke beginnende aios dient proactief kennis te nemen van de multimorbiditeit, polyfarmacie en het signaleren en herkennen van een mogelijke kwetsbaarheid bij oudere patiënten volgens de VMS-(veiligheidsmanagement systeem)criteria�

- Aanvragen van intercollegiale consulten�- Indicatiestelling/voor-en nadelen van vervolgdiagnostiek (met name ook van belang bij ouderen)�- Interpretatie van vervolgdiagnostiek�- het aanleren van de (grote) visitestructuur, waarbij de aios de ‘voorzitter’ is�- Adequaat beleid maken rondom een interne patiënt�- Adequaat voorschrijfgedrag medicatie met oog voor interacties en bijwerkingen�- Herkennen van risicofactoren om een delier te ontwikkelen en preventief (niet-) medicamenteuze

maatregelen starten om een delier te voorkomen bij de groep patiënten met hoog risico dan wel duur periode delier te verkorten�

- Herkennen van een delier en opmerken van cognitieve stoornissen (bijvoorbeeld met delier obser-vatieschaal, DSM V, CAM en Mini Mental State Examination)�

- Tijdens grote visite, met input van verpleegkundige, invullen van de kwaliteitsparameters van VMS: DOS-score (delier), SNAQ-score (voedingstoestand), valneiging (ja/nee), kwetsbare oudere (ja/nee, gebaseerd op val afgelopen half jaar, score 2 of hoger op Katz-schaal voor ADL functies bij opname en geheugenproblemen)� Indien er een item hoog of afwijkend gescored wordt, dan dient hier ook op passende wijze multidisciplinair actie op ondernomen te worden en kennis van deze maatregelen�

- Het kritisch beoordelen van de zinvolheid van aanvullende diagnostiek bij een kwetsbare, oudere patiënt in het kader van opbrengst tegenover belasting voor patiënt�

- Medicatiereview tijdens grote visite volgens stappenplan ‘Multidisciplinaire richtlijn polyfarmacie bij ouderen 2012’ en met onderbouwing middels de START-STOPP criteria*� Hierbij worden met name indicatiestellingen en interacties kritisch beoordeeld, na voorbereiding casus door de AIOS�

* http://www�ntvg�nl/artikelen/detectie-van-ongeschikt-medicatiegebruik-bij-ouderen/volledig - Het aanleren en uitvoeren van familiegesprekken bij patiënten die als kwetsbaar worden gescoord

bij de kwaliteitsparameters, waarbij shared decision making centraal staat�

Bespreken van delierrisico en het herkennen van een delier met supervisor en verpleegkundige, met daarna het opstellen van een medicamenteus en niet-medicamenteus beleid en zo nodig geriater con-sulterenBij elke grote visite, format kwaliteitsparameters invul-len en daarbij behorende acties uitvoeren�

De aios kan samen met de supervisor een KPB invullen bij de grote visite waarbij de items: invullen van kwaliteitsparameters en medicatiereview wor-den besproken� Tevens kan de supervisor, nadat hij/zij de aios direct heeft geobserveerd tijdens het familiegesprek, feedback geven op het familiege-sprek middels KPB�

http://www.medischevervolgopleidingen.nl/menukaart-proeftuinen-met-beproefde-opleidingsactiviteiten/

http://www.medischevervolgopleidingen.nl/menukaart-proeftuinen-met-beproefde-opleidingsactiviteiten/

http://www.ntvg.nl/artikelen/detectie-van-ongeschikt-medicatiegebruik-bij-ouderen/volledig


HET BEGIN VAN CANBETTERDe wens tot modernisering van de medische vervolgopleidingen is begin 2002 ingegeven door een aantal ontwikkelingen, waaronder de aandacht voor competentiegericht opleiden� Niet alleen in medisch handelen, maar juist ook in andere competenties als samenwerking, organisatie, et cetera� De focus op algemene competenties (of ‘zachte competenties’) was het gevolg van een aantal waarnemingen en ontwikkelingen zoals:

1� Veel problemen in de huidige zorg worden veroorzaakt door tekortkomingen op het terrein van de algemene competenties� Hierbij gaat het om tekort schietende communicatie inclusief elektronische media, te weinig samenwerking en gebrek aan continuïteit van zorg, gebrek aan veiligheid, burn-out van aios, teveel ziektegericht denken in plaats van patiëntgericht denken, te weinig transmuraal denken, multimorbiditeit, leiderschap, organisatie van zorg, te weinig management deskundigheid, doelmatigheid, efficiency van zorg, etc�

2� De zorg in de toekomst (2020-2025) zal een veel groter beroep doen op de algemene competenties dan nu al het geval is, zoals verwoord in een rapport van de RVZ�

3� Veel jonge specialisten ervaren met name tekorten op het gebied van de algemene competenties als ze hun praktijkvoering starten (Mind the Gap, M� Westerman, 2012)

4� Oorzaken voor burn-out bij aios vindt zijn oorsprong vaak in tekorten op het gebied van de algemene competenties (J� Prins, 2009)

Mede hierdoor is er veel aandacht voor de algemene competenties als onderdeel van de vervolgopleiding en is ook de regelgeving hierover aangepast� Per 2011 moest de aios naast de competentie medisch handelen, aantoonbaar opgeleid worden in de andere algemene competenties (communicatie, samenwerken, kennis en wetenschap, maatschappelijk handelen, organisatie en professionaliteit)� Eind 2015 moeten volgens het Kaderbesluit de aios geschoold zijn in alle zeven competenties, zoals deze in het besluit en in de opleidingsplannen staan omschreven�

Ondanks deze nieuwe randvoorwaarden voor de opleidingsprogramma’s kwam het opleiden van aios in de algemene

competenties moeilijk van de grond� In de voorafgaande jaren is binnen de modernisering de aandacht vooral uitgegaan naar het ondersteunen van opleiders in het ontwikkelen en toepassen van opleidingsinstrumenten� De focus lag aanvankelijk meer op hulpmiddelen dan op de doelen van de modernisering� Regionale en lokale opleidingsplannen, discipline overstijgend onderwijs, docentprofessionalisering en toetsinstrumenten zijn belangrijke randvoorwaarden om het competentiegericht opleiden mogelijk te maken, maar ze zijn onvoldoende om de aandacht voor de algemene competenties in de opleiding daadwerkelijk te verankeren�

Het achterblijven van de inbedding van de algemene competenties in de opleidingsplannen was aanleiding voor CanBetter� Het achterblijven had een aantal oorzaken, die we in hoofdstuk 1 al beschreven� In het CanBetter-projectplan beschreven we het als volgt:

in de landelijke opleidingsplannen zijn de algemene competenties weinig concreet uitgewerkt;

er is geen goede structuur om deze aspecten van de opleiding te borgen;

opleiders en –groepen hebben (daardoor) onvoldoende houvast om dit in de eigen opleiding goed vorm te geven;

opleiders hebben niet altijd de benodigde affiniteit met deze algemene competenties omdat zij er zelf niet in zijn opgeleid; daardoor is het voor hen lastig om aios in de competenties op te leiden en het in de eigen praktijk te implementeren;

er zijn nog weinig best practices, onderwijsmodules en hulpmiddelen beschikbaar die opleiders en opleidingen hierin kunnen ondersteunen;

in de praktijk wordt het nut en de noodzaak van het opleiden in algemene competenties nog niet door iedereen erkend, zowel opleiders als ook raden van bestuur�

ONTWIKKEL- EN IMPLEMENTATIE- STRATEGIE PER THEMA TERUGBLIK: WAT HEBBEN WE VAN CANBETTER GELEERD?

6De focus lag aanvankelijk meer op hulpmiddelen dan op de doelen van de modernisering


CanBetter startte in 2011 als brainstormgroep met het vertalen van de algemene competenties naar de dagelijkse praktijk� De workshop ‘Laaghangend fruit’ (wat nog steeds een geliefde workshop is), is uit deze brainstormgroep ontstaan� We zijn zoveel mogelijk voorbeelden uit het veld gaan ‘ophalen’ om opleiders te laten zien dat er al veel impliciet in opleiden van de algemene competenties gebeurt� Maar expliciet viel er nog wat te winnen, met name ook als het om gericht feedback geven ging�

In november 2011 zijn we formeel gestart met het MMV-deelproject CanBetter, met als subtitel: ‘Hoe krijgen we de CanMEDS weer op tafel?’� Het projectplan beschreef de volgende beoogde resultaten:

Bij de diverse stakeholders draagvlak tot stand gebracht (voor zover binnen de context mogelijk is) zowel voor het opleiden in de competenties als in het creëren van de randvoorden in het opleiden van de algemene competenties�

Algemeen competentieprofiel dat concreet is uitgewerkt om voldoende houvast/basis te bieden voor opleiden en onderwijs;

Definiëren van optimale onderwijsmodellen voor het aanleren van algemene competenties en het uitwerken van ‘prototypes’;

Definiëren, beschrijven, verzamelen en uitdragen van ’best practices’ op dit gebied;

Raamwerk voor een post initiële master om de ontwikkelde producten als onderdeel van een gestructureerd opleidingsprogramma te borgen� Daarbij wordt gestreefd naar certificering (van onderdelen) van dit onderwijs- en opleidingsprogramma�

Door het kernteam van CanBetter, met ondersteuning van het projectteam CanBetter waaraan veel opleiders en aios deelnamen, zijn in de afgelopen jaren mooie resultaten behaald, mede dankzij de regionale deelprojecten� Daarvoor zijn, net als bij de deelprojecten, diverse veranderkundige implementatiestrategieën gehanteerd�

We hebben de diverse deelprojecten als klein kernteam zoveel mogelijk ondersteund en gefaciliteerd in het ontwikkelingsproces van de diverse thema’s� Zo bewaakte het kernteam de rode draad, verzorgden we de communicatie over de deelprojecten en organiseerden we diverse congressen en workshops� Belangrijke inspiratie- en motivatiebronnen zijn de aios, die vanaf het begin van het project actief hebben geparticipeerd� Zij zijn en blijven als belangrijkste stakeholder de aanjager voor verandering�

6�2 ONTWIKKELING & IMPLEMENTATIEPROCES VAN DE THEMA’SHoe kom je op basis van de toch vaak wat abstracte competenties tot werkbare thema’s, waarvan het voor de gebruiker ’logisch’ is dat ze een onderdeel van de opleiding vormen? En hoe krijg je draagvlak voor deze aanpak? In dit hoofdstuk geven we een toelichting op de aanpak per thema� Dit doen we enerzijds om te laten zien hoe dit proces is verlopen en anderzijds om daarmee een format te bieden voor de ontwikkeling van nieuwe thema’s� Welke thema’s en competenties belangrijk zijn verandert immers ‘organisch’ en wordt gedreven door nieuwe vragen en ontwikkelingen vanuit de zorg en de maatschappij�

Binnen CanBetter hebben we gebruik gemaakt van werkwijzen die in de literatuur zijn beschreven over ontwikkelen implementatietrajecten� Met name het werk van Kotter was daarbij behulpzaam� Hierin worden de verschillende stappen beschreven (creëren van urgentie, vorming van een leidende coalitie, heldere visie, zichtbaar maken van successen (mijlpalen) en zorgdragen voor borging in bestaande praktijken)� Daarnaast hebben we veel ruimte gegeven aan een bottom-up-methode, waarbij de verschillende deelprojecten (thema’s) hun eigen weg konden volgen� In tabel 1 vatten we de ontwikkelstrategie per deelproject samen� Deze bottom-up-methode heeft ons inziens sterk bijgedragen aan het draagvlak voor het project� We hebben in de afzonderlijke deelprojecten, maar ook tijdens de landelijke projectbijeenkomsten, onze werkwijzen regelmatig besproken en ervaringen met elkaar gedeeld� Ook hebben we inspirerende experts bij CanBetter betrokken, om wijze lessen van te leren en tips van te krijgen� De leden van het CanBetter-projectteam, dat bestaat uit vele opleiders en aios, hebben gedaan wat hen gevraagd was: ons een kritische spiegel voorhouden,

zoveel mogelijk input geven en de realiteit van alledag voor ogen houden: wat is wel of niet haalbaar voor de opleider en de dagelijkse opleidingspraktijk? Dat dit gelukt is blijkt uit de vele praktische tips voor het opleiden en de positieve evaluaties van de door CanBetter georganiseerde congressen en workshops�

TABEL:

DE ONTWIKKEL- EN IMPLEMENTATIESTRATEGIE PER THEMA THEMA: MEDISCH LEIDERSCHAP Ontwikkelstrategie: Het thema medisch leiderschap is in eerste instantie uitgewerkt vanuit de positie van opleider en aios, met als kern het ‘Verwonder & Verbeter’-project van het UMC Utrecht� De verdere uitwerking en verspreiding van het thema is van daar uit, in nauwe samenwerking met de Jonge Specialist en het Platform Medisch Leiderschap, voor het opleidingsveld vormgegeven� Vanuit aios kwam de nadrukkelijke vraag om binnen dit thema praktische handvatten te ontwikkelen als aanvulling op het dagelijkse werk� Dit heeft geresulteerd in de diverse korte, praktische video’s met verwijzing naar literatuur en tips� De video’s zijn ontwikkeld in samenwerking met aios en opleiders� De operationalisatie van het thema medisch leiderschap kent dan ook een duidelijke bottom-up-strategie� Via de aios komen de opleidingsgroepen in aanraking met het thema� Landelijk zien we dat diverse wetenschappelijke verenigingen dit thema opnemen in hun onderwijs en vastleggen in hun landelijk opleidingsplan�

THEMA: DOELMATIGHEIDOntwikkelstrategie: Er is een pilot opgezet binnen één OOR en binnen één instelling met het thema doelmatigheid als belangrijk speerpunt voor de vervolgopleiding� Met behulp van de theorie van Kotter zijn de diverse stakeholders bij het project betrokken geraakt� De uitwerking van het thema dient daarmee als voorbeeld voor de andere regio’s�

“Er is niet één strategie om zo’n groot en divers veld mee te krijgen in een verandering� We hebben diverse veranderkundige principes gehanteerd en deze op eigen wijze invulling gegeven� Zo hebben we op basis van een stakeholdersanalyse een passende aanpak geformuleerd en gehanteerd Voor het creëren van draagvlak hebben we zoveel mogelijk opleiders en aios gevraagd te participeren in de diverse deelprojecten en pilots� Mede daardoor is binnen het veld en door het veld de ‘know how’ in algemene competenties ontwikkeld en op de kaart gezet� ‘Olievlekwerking’ en ‘bottom-up’ zijn belangrijke strategieën geweest�”

DRS� CORRY DEN ROOYENprojectleider CanBetter


CanBetter heeft door co-creatie met het veld de algemene competenties, mede in de vorm van thema’s, op de kaart gezet� We hebben experimenten uitgevoerd in de vorm van pilots, we hebben hulpmiddelen ontwikkeld en daarmee handvatten voor de implementatie van de thema’s in de praktijk� Maar daarmee zijn we er nog niet� De thema’s zijn nog geen vast onderdeel geworden van de bestaande structuren van de opleidingspraktijk, terwijl dat volgens ons wel een belangrijke voorwaarde is voor de borging van de thema’s en de algemene competenties� Nog niet alle ‘stakeholders’ zijn voldoende betrokken geraakt bij het project� Zo is het bijvoorbeeld onvoldoende gelukt om Raden van Bestuur te laten inzien welke winst de CanBettter-thema’s opleveren� In tabel X wordt samengevat wat de verschillende stakeholders (aios, opleidingsgroepen, COC, Raad van Bestuur, opleidingsregio, wetenschappelijke vereniging) kunnen doen om ervoor te zorgen dat de thema’s verder verankerd raken in de opleidingspraktijk�

Doelmatigheid Medisch Leiderschap Ouderenzorg Patiëntveiligheid

Aios Pilotprojecten binnen eigen

afdeling opzetten, voordrachten

geven over project, Plus-traject

volgen

In dagelijks handelen integreren

en feedback vragen, participatie

in ‘Verwonder & Verbeter’-projec-

ten, Plus-traject volgen

Landelijke Online Course volgen,

landelijk onderwijs wetenschap-

pelijke vereniging volgen, zak-

kaartjes gebruiken

Leren van feedback geven en

bespreekbaar maken wat goed

gaat� Reflecteren op eigen

gedrag en dat van het team

om daarvan te leren en te ver-

beteren�

Opleidings-

groepen

Pilotprojecten van aios begelei-

den en stimuleren, enquête over

thema afnemen, lokaal oplei-

dingsplan uitbreiden

Aios faciliteren in overstijgende

taken, lokaal opleidingsplan

aanpassen, ‘V&V’-programma

starten

Landelijke Online Course ge-

bruiken als aanleiding om oude-

renzorg bespreekbaar te maken

binnen afdeling

Werkactiviteiten inzetten als

opleidingsactiviteiten en link

maken met veiligheidscultuur c�q�

lerende cultuur� Daarin spelen

allen een voorbeeldfunctie�

COC Thema als vast agendapunt op-

nemen, aios presenteren projec-

ten, thema in DOO behandelen

Overstijgend onderwijs facilite-

ren, profileringstrajecten aan-

bieden (v�b�: managementstage,

Pareltraject)

Overstijgend onderwijs faci-

literen, draagvlak creëren en

faciliteren van vakoverstijgend

samenwerken�

Thema opnemen als voorwaarde

voor het creëren van een goed

opleidingsklimaat, stimuleren van

voorbeeldfuncties en opnemen

van een leerlijn patiëntveiligheid

in het discipline overstijgend

onderwijs

Raad van

Bestuur

Financiële en directe ondersteu-

ning aan opleidingsgroepen

geven (kan indirect via leerhuis/

academie)

Financiële ondersteuning, stage

mogelijkheden creëren, onder-

steuning ontwikkeling profiel

Gesprek aangaan met afdelingen

over wat veiligheid is en hoe

vertrouwen in de professional

vergroot kan worden

Opleidingsregio Thema OOR-breed centraal

stellen, als profilering in alle

instellingen onderbrengen

Profiel ontwikkelen en onder-

steunen

Wetenschappe-

lijke vereniging

In landelijk opleidingsplan opne-

men hoe een aios dit thema kan

ontwikkelen�



ontwikkelen�

In landelijke opleidingsplan

opnemen als verplicht thema,

landelijke onderwijs stimuleren,

thema opnemen in visitaties



ontwikkelen�

THEMA: OUDERENZORGOntwikkelstrategie: Dit thema is grotendeels uitgewerkt door het CGS-project Ouderenzorg in de opleiding� Wetenschappelijke verenigingen zijn benaderd om deel te nemen aan een pilot om de inhoud van ouderenzorg, relevant voor iedere aios, te ontwikkelen en vervolgens te implementeren in hun landelijke opleidingsplannen� Opleidingen worden nu expliciet aangepast op het gebied van de zorg voor kwetsbare ouderen� Het CGS-project kenmerkt zich enerzijds door een meer top-down-benadering (de regelgever legt het opleidingen op), maar anderzijds is in de ontwikkeling en uitvoering van de inhoud gekozen voor een duidelijke ‘met en door het veld’-strategie� Daardoor is het werkveld eigenaar van de inhoud en zal het zich daardoor medeverantwoordelijk voelen voor de implementatie in het veld�

THEMA: PATIËNTVEILIGHEIDOntwikkelstrategie: Patiëntveiligheid is een onderwerp dat al veel langer hoog op de agenda van de zorg staat� Door het invoeren van procedures en checklists in ziekenhuizen is in de afgelopen jaren al veel op dit terrein verbeterd� Ervaringen met onder meer de wijze van implementeren van verplichte toetsinstrumenten in de zorg was niet zonder meer positief en binnen het deelproject ontstond weerstand tegen een soortgelijke implementatiewijze in de opleiding� Binnen dit CanBetter-thema is dan ook een nieuwe visie op patiëntveiligheid ontstaan, die de principes van de Just Culture en Safety 2 omarmt � Om deze visie verder te ontwikkelen en te verspreiden is gekozen voor de ‘olievlek’-strategie en de inzet van opinieleiders� Invloedrijke personen uit verschillende vakgebieden zijn deelgenoot geworden van deze nieuwe visie, werken deze visie uit voor het opleiden en verspreiden het gedachtegoed als ambassadeurs binnen hun eigen cirkel van invloed�


TOT SLOT: VAN CANMEDS NAAR CANBETTER NAAR… CANBEST?

7De Nederlandse vervolgopleidingen zijn in beweging� Er wordt werk gemaakt van steeds efficiënter opleiden met onderwijskundige inzichten� Er wordt hard gewerkt aan de vertaling van de algemene competenties naar de dagelijkse praktijk� CanBetter heeft stappen gezet voor die vertaling van algemene competenties in maatschap-pelijke thema’s die voor iedere arts herkenbaar zullen zijn�

De algemene competenties komen daarbij meer in de rol van ‘back office’� De algemene competenties leveren een zorgvuldig internationaal gevalideerd profiel van competenties die van een arts worden verwacht, maar op een wat versnipperde vorm� Het zijn de bouwstenen waaruit meer holistisch onderwijs wordt opgebouwd� Dat kan gebeuren door primair vanuit de competenties te bouwen of in vanuit de praktijk geconstrueerd onderwijs in tweede instantie te controleren op voldoende inhoud, uitgedrukt in de CanMEDS�

‘CanMEDS 2015 - Understanding the realities of today’s physician’ levert tegelijkertijd een fraaie extra bijdrage aan de onderwijsfilo-sofie� Het behandelt het gehele onderwijscontinuüm over de jaren heen, van medische basisopleiding naar vervolgopleiding naar praktijk en uiteindelijk richting pensioen� Daarnaast heeft het nieu-we programma veel mogelijkheden voor nadere verdieping in de teksten� Iedere rol heeft weer onderverdelingen en op het meest uitvergrote niveau komen we ‘milestones’ tegen� Die beschrijven gewenste gedragingen in een steeds grotere mate van detail�

CanMEDS wordt gebruikt in meer dan vijftig landen of deelstaten� Nederland was betrokken bij de constructie van CanMEDS 2015 Understanding the realities of today’s physician� Kortom: een prachtig naslagwerk vol met materiaal om uit te putten bij het bouwen van onderwijsprogramma’s�

Met CanBetter is een fraaie slag gemaakt in de vertaling naar de maatschappelijke thema’s patiëntveiligheid, doelmatigheid, oude-renzorg en leiderschap� Het thema patiëntparticipatie moet nog verder ontwikkeld worden en komt nu vooral in de ouderenzorg aan bod� Zijn dit nu de thema’s waar het over gaat in de zorg? In de inleiding konden we lezen dat deze thema’s met veel zorg zijn gekozen als ogenschijnlijk het meest urgent� Is dit dan alles?

HEEFT CANADA OOK CANBETTER?Vier thema’s zijn in Nederland verder ontwikkeld� Als we naar CanMEDS 2015 kijken, zien we dat leiderschap daar een eigen competentie (rol) is geworden, in plaats van manager� Van pati-entveiligheid is ook in Canada een overstijgend thema gemaakt� Doelmatigheid komt in Canada een klein beetje terug als de sub-competentie ‘stewardship’� In Canada zijn twee overstij-gende rollen genomen die wij nog hebben laten liggen: interprofessioneel werken en e-health� Dat zijn relevante thema’s die ook in ons land aandacht vragen� Maar er is meer�

Als we kijken naar de vele notities en discussienota’s over de toekomst van de zorg, blijkt er flink wat studiemateriaal te zijn� Voorbeelden die veel aandacht hebben gekregen zijn het visie- document ‘De medisch specialist 2015’ van de Orde van Medische Specialisten (nu Federatie Medische Specialisten), het standpunt van de Jonge Specialist (Coach, cure and care 2025) daarop en het rapport van de commissie Kaljouw� Maar ook de toekomstverken-ning van de huisartsen en in het buitenland gepubliceerd materiaal leveren een schat van informatie op over thema’s die in het kader van de toekomst aandacht nodig hebben� In feite gaan al deze visiedocumenten over zorginnovatie en kwaliteitsvraagstukken en laten zij zien dat we voort moeten op de weg die we met CanBet-ter (en ook met CanMEDS 2015) zijn ingeslagen�

ZORGINNOVATIE, KWALITEIT EN OPLEIDINGDoor met CanBetter te zoeken naar relevante maatschappelijke thema’s hebben we een route uitgestippeld die leidt tot de verbinding van onderwijsprogramma’s in de medische opleidingen met zorginnovatie- en kwaliteitsprojecten� We leiden op voor de toekomst en voor hoge kwaliteit� Tijdens CanBetter is het meer dan duidelijk geworden dat projecten als VMS voor patiëntveiligheid floreren door de koppeling aan opleiding� Programma’s op de werkvloer die gekoppeld worden aan de opleiding krijgen immers van veel meer personen aandacht�

De algemene competenties komen meer in de rol van ‘back office’


Voor de opleiding zelf is het belangrijk dat algemene competenties op een veel indringender en meer inspirerende manier aan bod komen� CanMEDS komt erdoor tot leven� Zorginnovatie- en kwaliteitsprojecten en de medische opleidingen kunnen elkaar op die manier versterken� Dat is een belangrijke strategie voor de

verdere toekomst� Zorginnovatie, kwaliteitsprojecten en medische opleidingen moeten samen optrekken en elkaar versterken�

HOE KOMEN CANBETTER EN HET VERVOLG ERVAN NU OP DE WERKVLOER?Onze opleidingen volgen steeds meer het wereldwijd gebruikte (Nederlandse) concept van de Entrustable Professional Activities (EPA’s)� Het gaat daarbij om zorgdomeinen die als geheel kunnen worden beoordeeld, met behulp van de inhoud van een portfolio en een opleiderteamvergadering waar beslissingen worden genomen� Het oordeel is vertaald in de mate waarin dit zorgdomein wordt toevertrouwd aan de aios als zelfstandige opererende professional� De algemene competenties zijn in de EPA ingebouwd, liefst vertaald in aansprekende thema’s voor betere herkenbaarheid en betere motivatie� De aios snapt ook wel dat de veiligheid van patiënten aandacht vraagt en dat doelmatigheid een redelijke eis is�

De EPA’s uit het opleidingsprogramma brengen als eerste de CanBetter-thema’s en toekomstige thema’s naar de opleidingswerkvloer� Een probleem van de landelijke opleidingsplannen is dat ze snel achter kunnen gaan lopen� Interne kwaliteitszorg van de opleiding moet daarop reageren met aanpassing van lokale opleidingsplannen� Op zorginnovaties en kwaliteitsmaatregelen moet vlot ingehaakt worden door de medische opleidingen�

DE CONTEXT ALS OPLEIDERMedische zorg is complex en naast het echte vakmanschap wordt een bredere blik gevraagd van de medicus� De medicus moet met oog voor zorgvernieuwing en maatschappelijke ontwikkelingen praktiseren� Dat gebeurt dus via de inbreng door het landelijke en lokale opleidingsprogramma� Maar er is meer� Naast het formele opleidingssysteem is er een informeel opleidingssysteem, het ‘verborgen curriculum’ genoemd� Dit verbogen curriculum is te beschouwen als een ongeplande opleider�

Het gaat in de toekomst de kunst worden om van dit verborgen curriculum gebruik te maken� Door de inrichting van de zorgprocessen en het kwaliteitsbeleid optimaal te regelen, leert de aios van alles over de thema’s� Bijvoorbeeld: als kwaliteit van zorg steeds zo goed mogelijk wordt gemeten, de patiënttevredenheid steeds in kaart is en deze metingen vervolgens in besprekingen worden gespiegeld aan andere collegae, dan gaat de aios dat normaal vinden en is dat dus ‘al doende geleerd’�

Ieder relevant thema moet in het dagelijkse werk zo worden ingeregeld dat de aios er structureel mee werkt� Dat is soms arbeidsintensief, maar het brengt goede zorg en goed opleiden bij elkaar� De opleidingsdoelen en de geleverde zorg moeten zo naadloos mogelijk aansluiten� Laat de context continu zichtbaar maken wat er van een goede professional (en dus ook van de aios) wordt verlangd� Dat zal bijvoorbeeld ook maken dat er over de problemen van shared decision making in de praktijk wordt uitgewisseld, dat er over de timing van leiderschapsrollen wordt gesproken, dat de aios actief betrokken is bij bespreking van(veilig) gemelde zorgincidenten, dat over de inrichting van optimale zorg van kwetsbare patiënten standaard een interprofessioneel en eerste tot en met derde lijn overstijgend overleg plaatsvindt�

We geven dus nog een paar opdrachten mee voor de directe toekomst� Nieuwe thema’s ontdekken, de EPA’s met behulp van de thema’s inrichten en de context van de aios zo inrichten dat het opleiden in de thema’s eigenlijk vanzelf gaat� Als we dat nu eens in de komende vijf jaren waarmaken, dan komen de Canadezen bij ons op studiereis� Wij verheugen ons er enorm op!

DE OVERDRACHTCanBetter is ten einde gekomen, maar het werk gaat door� Na uitgebreid overleg in de stuurgroep MMV en gesprekken met

stakeholders bleek de Federatie Medisch Specialisten de meest geschikte partij om dit werk voort te zetten� Enthousiaste opleiders uit alle medische specialismen, met een uitnodigende hand naar huisartsen en sociaal geneeskundigen, bouwen verder aan alle noodzakelijke vaardigheden voor een snel veranderende zorg� Naast de bekende thema’s van CanBetter zullen thema’s als patiëntparticipatie, technologie en e-Health al snel belangrijk worden�

De Federatie Medisch Specialisten is een forum geworden voor discussies rond optimaal opleiden en rond het verder bouwen aan maatschappelijk verantwoorde curricula� Bovendien verzorgt de Federatie Medisch Specialisten een internetdrieluik, waarvan CanBetter deel uitmaakt� Het drieluik is hét kennisplatform voor opleiders en aios, waar zij alle informatie over opleiden kunnen vinden: CanBetter en het vervolg daarop, de Opleidingsetalage en de Kenniswerkplaats, waar opleiders elkaar kunnen ontmoeten�

De Federatie Medisch Specialisten pakt de voortrekkersrol op bij de verdere ontwikkeling en innovatie van de opleidingen� Wij zijn er trots op dat we leven in een land waarin opleiders vanaf de werkvloer allerlei innovaties uitproberen en verder ontwikkelen�

December 2015, Kernteam CanBetter

Op zorginnovaties en kwaliteits-maatregelen

moeten de vervolgopleidingen

vlot inhaken

“Mijn toekomstbeeld is dat we de komende tien jaar gaan werken aan het design van de afdeling� We gaan de werkvloer hervormen ten bate van de opleiding, zodat de opleiding in alle haarvaten van de afdeling verankerd is� Van opleiders vraagt dat visie, teamgeest en daadkracht� Aan hen de belangrijke taak om de opleidingsgroep te motiveren om mee te bouwen aan de afdeling en gezamenlijk te bedenken: wat is er goed aan onze huidige routines en wat moeten we herinrichten? Hoe maak je essentiële zaken zoals patiëntveiligheid, omgaan met kwetsbare patiënten en doelmatigheid gewoon, hoe zorg je ervoor dat de afdeling dat uitademt? Er is al veel veranderd, maar we moeten nog een paar flinke stappen zetten�”

PROF� DR� FEDDE SCHEELElid van het CanBetter-kernteam


The hidden curriculum of the medical care for elderly patients in me-dical education: a qualitative study� Meiboom A, Diedrich C, Vries HD, Hertogh C, Scheele F� Gerontol Geriatr Educ� 2015;36(1):30-44�

Is the modernisation of postgraduate medical training in the Nether-lands successful? Views of the NVMO Special Interest Group on Post-graduate Medical Education� Scheele F, Van Luijk S, Mulder H, Baane C, Rooyen CD, De Hoog M, Fokkema J, Heineman E, Sluiter H� Med Teach� 2014 Feb;36(2):116-20�

The CanMEDS framework: Relevant but not quite the whole story� N van der Lee, JPI Fokkema, M Westerman, EW Driessen, CPM van der Vleuten, AJJA Scherpbier, F� Scheele� Medical teacher 2013:35 (11), 949-955

Exploration of perceived effects of innovations in postgraduate medi-cal education� JPI Fokkema, PW Teunissen, M Westerman, N van der Lee, CPM van der Vleuten, Scherpbier AJ, Dörr PJ, Scheele F� Medical Education 47 (3), 271-281

How lead consultants approach educational change in postgraduate medical education� JPI Fokkema, M Westerman, PW Teunissen, N van der Lee, AJJA Scherpbier, CPM van der Vleuten, PJ Dörr, F Scheele� Medical education 2012:46 (4), 390-398

Tijd voor medisch leiderschap� Van verleden naar de toekomst� Oratie Prof dr CGJM Hilders� 20 nov 2015, EU Rotterdam�

Psychiatrische functiestoornissen bij kwetsbare ouderen; Bakker TJEM, Sipsma DH, Bakker TJEM, Sipsma DH, Diesfeldt HFA (2010)� Kon� Van Gorcum, Assen�

Onderzoeken en veranderen van organisatiecultuur, Cameron, K�S�, R�E� Quinn, Academic service, Den Haag, 1999, ISBN 90 5261 291 9

Just Culture: balancing safety and accountability, Dekker, S�, Ashgate Publishing Limited, England, 2012, 2nd ed� ISBN 9781409440611

From Safety-I to Safety-II: A White Paper, network manager, Eurocon-trol,

Health professionals for a new century: transforming education to strengthen health systems in an interdependent world, Fren, J� et all, The Lancet, Volume 376, No� 9756, p1923–1958, 4 December 2010�

Leren van dingen die goed gaan, J�F� Hamming�, R�O�B� Gans, Medisch Contact, nov� 2014, 2262-2264,

Resilience engineering: Concepts and precepts� Hollnagel, E�, Woods, D� D� & Leveson, N� G� (2006)� Aldershot, UK: Ashgate�

Leading Change, why transformation actions fail, Kotter, J�, Harvard Business Review | January 2007 | hbr�org�

When clinicians lead, Mountford, J�, C� Webb, McKinsey Quarterly, February 2009

Eindrapport, Onderwijs van patiëntveiligheid van zorg en patiëntvei-ligheid aan artsen en verpleegkundigen� Een inventarisatie en behoef-tebepaling� IWOO, Nijmegen 31 maart 2010

Projectteam CanBetterProf� dr� Henk W� Berendse Opleider neurologie, VUmcProf� dr� Jan C�C Borleffs Vice-decaan Onderwijs en Opleiding UMCG, voorzitter CanBetter-projectRonald T� A� van den Bosch Aios cardiologie UMC Utrecht, lid kernteam CanBetter, lid deelproject doelmatigheid (tot december 2013)Dr� Ben J�A�M Bottema Hoofd Huisarts Opleiding Radboudumc, lid kernteam CanBetter,

voorzitter deelproject zorg voor ouderen (tot juni 2015)Drs� Ingrid D� Doornbos Onderwijskundige, SOON en coördinator Kwaliteit Huisarts Opleiding NederlandCharlotte de Bruin Aios interne geneeskunde Slingelandziekenhuis (tot januari 2014)† Prof� dr� Joep P�J� Dörr Opleider gynaecologie LUMC en lid kernteam CanBetter Drs� Pieter A�P�G� van Driel Opleider SEH, Elizabeth ziekenhuis, lid kernteam deelproject patiëntveiligheidProf� dr� Rijk O�B� Gans Opleider interne geneeskunde UMCG, lid kernteam deelproject patiëntveiligheidProf� dr� Jacqueline de Graaf Opleider interne geneeskunde Radboud UMC, hoofd onderwijs

Radboudumc, ambassadeur patiëntveiligheid Dr� Jesse Habets Aios radiologie, lid kernteam CanBetter, lid deelproject medisch leiderschapProf� dr� Jaap F� Hamming Opleider chirurgie, LUMC en voorzitter kernteam deelproject patiëntveiligheidDr� Michael Klempt-Kropp Opleider MDL Medisch Centrum AlkmaarDr� Ankie A�W�M�M� Koopman- van Gemert Opleider anesthesiologie, Albert Schweitzer Ziekenhuis, decaan

Leerhuis, lid kernteam deelproject patiëntveiligheidKarsten van Loon MSc Onderwijskundige KNMG, lid kernteam CanBetter, projectleider deelproject zorg

voor ouderen en lid deelprojecten doelmatigheid en patiëntveiligheidDr� Scheltus J� van Luijk Arts/ Onderwijskundige MUMC+, lid kernteam CanBetter en projectleider deelproject doelmatigheidProf� dr� Jos G� Maessen Opleider Cardio-thoracale chirurgie, MUMC+Dr� Loes H�C� Nissen Internist Jeroen Bosch Ziekenhuis, lid deelproject medisch leiderschapPaul C�C� van Osch Aios cardiologie Isalakliniek, lid deelproject medisch leiderschapDrs� Corry den Rooijen Onderwijskundige KNMG, projectleider CanBetter, projectleider deelprojecten

medisch leiderschap en patiëntveiligheid, lid deelproject zorg voor ouderenDr� Dik Rutgers Radioloog UMC UtrechtProf� dr� Fedde Scheele Gynaecoloog, decaan Leerhuis OLVG+, vicevoorzitter kernteam CanBetter,

lid deelprojecten medisch leiderschap en doelmatigheidMarieke van Schelven Onderwijskundige Diaconessenhuis Utrecht, lid deelproject medisch

leiderschap en patiëntparticipatie (april - oktober 2014)Dr� Nynke D� Scherpbier Hoofd opleiding huisartsgeneeskunde Radboudumc, lid deelproject zorg voor ouderenProf� dr� Margriet M�E� Schneider Opleider interne geneeskunde UMC Utrecht, voorzitter deelproject medisch leiderschap

(sinds 1 november 2015 voorzitter Raad van Bestuur UMC Utrecht)R� Schol Aios kindergeneeskunde, lid kernteam CanBetter, lid deelproject medisch leiderschapDr� Ralph F�J� Schulte Opleider psychiatrie Medisch Centrum AlkmaarProf� dr� Laurents P�S� Stassen Opleider chirurgie MUMC+, directeur Academie Medische Vervolgopleidingen

MUMC+, voorzitter deelproject doelmatigheid

MEEST GEBRUIKTE LITERATUUR EN WEBSITES MET MEDEWERKING VAN...Eind 2011 is door Project MMV het deelproject CanBetter gestart� Aan CanBetter hebben in verschillende

samenstellingen veel enthousiaste opleiders, aios, onderwijskundigen, ondersteuners en experts meegewerkt:

Burn out among Dutch medical residents, Prins, J�, Thesis: Groningen, 2009

Dat Beloof ik, Oratie, Schneider, M�M�E�, Utrecht, 2011 Training Physicians to Provide High-value, Cost- conscious Care: a

Review� Stammen LA, Stalmeijer RE, Paternotte E, et al� JAMA: The Journal of the American Medical Association� 2015;314(22)

Medisch Leiderschap voor artsen van de toekomst, Verhulst, Anna, Sietske Rozie, Maarten van Gemeren, Jesse Habets Medisch Contact, Utrecht, sept� 2015

MME, Medisch Leiderschap Ontrafeld� Voogt JJ, van Rensen ELJ, Noor-degraaf M, Schneider NTVG 2015;159:A9123

Doctor in the lead: balancing between two worlds� Witman, Y� Organi-zation, 18 (4) 477-495�

The transition to hospital consultant and the influence of prepared-ness, social support, and perception; a structural equation modelling approach� M Westerman, PW Teunissen, JPI Fokkema, CPM van der Vleuten, AJJA Scherpbier, CEH Siegert, F Scheele� Med Teach 2013; 35(4):320-7

Preparedness for practice: A systematic cross-specialty evaluation of the alignment between postgraduate medical education and inde-pendent practice� Ids S� Dijkstra, Jan Pols, Pine Remmelts & Paul L� P� Brand� Med Teach 2014; 37(2) 153-61

How new consultants master the role of on call supervisor; a longi-tudinal qualitative study� M Westerman, PW Teunissen, JPI Fokkema, CPM van der Vleuten, AJJA Scherpbier, CEH Siegert, F Scheele� Med Educ� 2013; 47(4):408-16

The transition to hospital consultant; an international comparison on context and preparedness� M Westerman, PW Teunissen, R Lundhus Jørgensen, JPI Fokkema, CEH Siegert, CPM van der Vleuten, AJJA Scherpbier, C Ringsted, F Scheele� Med Teach� 2013;35(6):481-9�

Dijksterhuis MG, Voorhuis M, Teunissen PW et al� Assessment of competence and progressive independence in postgraduate clinical training� Med Educ� 2009;43:1156-65�

https://amsterdam-almere�lhv�nl/dappere-dokters-0 http://www�kwaliteitskoepel�nl/verstandig-kiezen/ https://verspillingindezorg�nl/media/uploads/Kamerstukken/Rapport-

mei2013)planaanpakhettegengaanvanverspillingindezorg�pdf https://www�zorginstituutnederland�nl; Naar nieuwe

zorgenzorgberoepen de contouren http://www�medischevervolgopleidingen�nl

https://amsterdam-almere.lhv.nl/dappere-dokters-0

http://www.kwaliteitskoepel.nl/verstandig-kiezen/

https://verspillingindezorg.nl/media/uploads/Kamerstukken/Rapport%20(23%20mei%202013)%20plan%20van%20aanpak%20het%20tegengaan%20van%20verspilling%20in%20de%20zorg.pdf

https://verspillingindezorg.nl/media/uploads/Kamerstukken/Rapport%20(23%20mei%202013)%20plan%20van%20aanpak%20het%20tegengaan%20van%20verspilling%20in%20de%20zorg.pdf

https://www.zorginstituutnederland.nl



Vervolg projectteam CanBetterDr� Louise Urlings-Strop Aios longziekten St Franciscusziekenhuis, lid kernteam deelproject patiëntveiligheidMr� Dr� Eduard A� E� Verhagen Opleider kindergeneeskunde, UMCG, voorzitter deelproject palliatieve zorg kindergeneeskunde-opleidingDr� Richard A� de Vries Opleider MDL VUmcDrs� Clementine Wijkmans Arts M&G GGD ‘s HertogenboschDr� Jan van Wijngaarden Opleider cardiologie Deventerziekenhuis, lid kernteam CanBetter

(sinds juni 2014), ambassadeur Patiëntveiligheid

Deelproject doelmatigheidProf� dr� Laurents P�S� Stassen Opleider chirurgie MUMC+, directeur medische vervolgopleidingen

MUMC+, voorzitter deelproject doelmatigheidDr� Scheltus J� van Luijk Arts / Onderwijskundige MUMC+, lid kernteam CanBetter en projectleider deelproject doelmatigheidProf� dr� Fedde Scheele Gynaecoloog, decaan Leerhuis OLVG+, vicevoorzitter kernteam CanBetter,

lid deelprojecten medisch leiderschap en doelmatigheidKarsten van Loon MSc Onderwijskundige KNMG, lid kernteam CanBetter, projectleider deelproject zorg

voor ouderen en lid deelprojecten doelmatigheid en patiëntveiligheidDr� Cindy Noben Research Fellow HPIM UM Maastricht en regiocoördinator doelmatigheid MUMC+

Deelproject ouderenzorgDr� Ben J�A�M Bottema Hoofd Huisarts Opleiding Radboudumc, lid kernteam CanBetter,

voorzitter deelproject zorg voor ouderen (tot juni 2015)Karsten van Loon MSc Onderwijskundige KNMG lid kernteam CanBetter, projectleider deelproject zorg

voor ouderen en lid deelprojecten doelmatigheid en patiëntveiligheidDrs� Corry den Rooijen Onderwijskundige KNMG, projectleider CanBetter, projectleider deelprojecten

medisch leiderschap en patiëntveiligheid, lid deelproject zorg voor ouderenDr� Nynke D� Scherpbier Huisarts, opleiding huisartsgeneeskunde Radboudumc, lid deelproject

zorg voor ouderen Deelproject medisch leiderschap

Deelproject Medisch LeiderschapProf� dr� Margriet M�E� Schneider Opleider interne geneeskunde UMC Utrecht, voorzitter deelproject medisch leiderschap

(sinds 1 november 2015 voorzitter Raad van Bestuur UMC Utrecht)Dr� Walter W� van den Broek Psychiater, Erasmus MCDr� Jolien Bueno de Mesquita Psychiater, ParnassiagroepProf� dr� A� Frankx Opleider gynaecologie UMC UtrechtDr� Bram J�A� Jacobs Neuroloog UMCGDr� Jesse Habets Aios radiologie UMC UtrechtLoes H�C� Nissen Internist Jeroen Bosch ZiekenhuisPaul C�C� van Osch Aios cardiologie IsalakliniekAstrid Pulles Aios interne geneeskunde UMC UtrechtDrs� Corry den Rooijen Onderwijskundige KNMG, projectleider medisch leiderschap Dr� Dik Rutgers Radioloog UMC UtrechtProf� dr� Fedde Scheele Gynaecoloog, decaan Leerhuis OLVG+R� Schol Aios kindergeneeskundeProf� dr� Robert Jan Stolker Opleider anesthesiologie, Erasmus MCDr� Victor Vladár Rivero Psychiater ParnassiagroepJudith J� Vooght Arts onderzoeker, UMC Utrecht

Prof� Dr� Menno R� Vriens Opleider chirurgie UMC UtrechtProf� dr� Henry C� Weinstein Opleider neurologie OLVG+

Deelproject patiëntveiligheidKernteam deelproject patiëntveiligheid Prof� dr� Jaap F� Hamming Opleider chirurgie en voorzitter Veerle van Coenen Aios interne geneeskunde Jeroen Bosch ZiekenhuisDrs� Pieter A�P�G� van Driel Opleider SEH, Elizabeth ziekenhuisProf� dr� Rijk O�B� Gans Opleider interne geneeskunde, UMCGLaura E�M� van Geffen Klinisch geriater, Maxima Medisch centrumDr� Ankie A�W�M�M� Koopman- van Gemert Opleider anesthesiologie, decaan Leerhuis Albert Schweitzer ZiekenhuisKarsten van Loon MSc Onderwijskundige KNMG, lid kernteam CanBetter, projectleider deelproject zorg

voor ouderen en lid deelprojecten doelmatigheid en patiëntveiligheidDrs� Corry den Rooijen Onderwijskundige KNMG, projectleider Dr� Louise Urlings-Strop Aios longziekten St FranciscusziekenhuisBas F� de Vries Senior adviseur en trainer patiëntveiligheid en kwaliteit UMC Utrecht (tot juni 2014)

Overige betrokkenen deelproject patiëntveiligheidDr� Ian P� Leistikow arts, senior inspecteur Inspectie voor de Gezondheidszorg (IGZ)

Ambassadeurs deelproject patiëntveiligheidProf� dr Leon P�H�J� Aarts Anesthesioloog, LUMCDr� Frank H� Bosch Internist, Rijnstate ziekenhuisDr� Mario Braakman Psychiater, Pro personaDr� George J� Brandon Bravo Bruinsma Cardio thoracale chirurg, IsalakliniekDr� Gerard L� Bremer gynaecoloog, Orbis Medisch en ZorgconcernProf� dr� Sjoerd K� Bulstra Orthopeed, UMCGProf dr Olivier R� Busch Chirurg, AMCDrs� Klaartje Caminada SEH-arts, IsalakliniekDrs� Jacob Caron Orthopeed, ElisabethziekenhuisVeerle van Coenen Aios interne geneeskunde, Jeroen Bosch ZiekenhuisDr� Imro Dawson Chirurg, IJsselland ZiekenhuisDrs� Ernie R�J�T� de Deckere SEH-arts, MC HaaglandenPieter A�P�G� van Driel SEH-arts, ElisabethziekenhuisDr� Amanda Drost SEH-arts, UMCGZohra Ebrahimi SEH-arts, LUMCDr� Joris Fuijkschot Kinderarts, RadboudumcProf� dr� Rijk O�B� Gans Internist, UMCGProf� dr� Suzanne E� Geerlings Internist, AMCDrs� Laura E�M� van Geffen Klinische geriater, Jeroen Bosch ZiekenhuisProf� dr Jaqueline de Graaf Internist, RadboudumcProf� dr� Jaap F� Hamming Chirurg, LUMCDr� Harry G�M� Heijerman Longarts, HagaziekenhuisDrs� Tina J�D� van Hemel-Rintjap Intensivist, LUMCDr� Martijn P� Heringa Gynaecoloog, UMCUDr� Christian Heringhaus SEH-arts, LUMC


Vervolg Ambassadeurs deelproject patiëntveiligheidProf� dr� Hans J�G� van der Hoeven Internist, RadboudumcProf� dr� Matthijs de Hoog Kinderarts, Erasmus MCProf� dr� Saskia M� Imhof Oogarts, UMCUDr� Gerrit J� Jager Radioloog, Jeroen Bosch ZiekenhuisDr� Marjo J� Jager Kinderarts, Jeroen Bosch ZiekenhuisProf� dr� Robert J�M� Klautz Cardio thoracale chirurg, LUMCDrs� Alette Kleinsman Psychiater, Dimence AlmeloDrs� Markus Klimek Anesthesioloog, Erasmus MCProf� dr� Hans J�T�A� Knape Anesthesioloog, UMCUDr� Ankie W�M�M� Koopman-van Gemert Anesthesioloog, Albert Schweitzer ZiekenhuisLonneke J� Landzaat Kinderarts, RadboudumcProf� dr� Jos G� Maessen Cardio thoracale chirurgie, MUMCProf� dr� Rob A� de Man MDL-arts, Erasmus MCDr� Dick Meeuwis Chirurg, HagaziekenhuisProf� dr� Marian J�E� Mourits Gynaecoloog, UMCGDrs� Nieke Mullaart Jansen SEH-arts, West Fries GasthuisDr� Paetrick M� Netten Internist, Jeroen Bosch ZiekenhuisDrs� Suzanne Y�G� Peeters SEH-arts, HagaziekenhuisProf� dr� Wilco C� Peul Neurochirurg, LUMCDrs� Kees C�E�J� van der Post Huisarts, AMCEva van Rijnsoever Aios anesthesiologie, LUMCProf� dr� Petrie F� Roodbol Verplegingswetenschappen, UMCGDr� Elise Y� Sarton Anesthesioloog, LUMCProf�dr� M�J� Schalij Cardioloog, LUMCProf� dr� Margriet M�E� Schneider Internist, UMCUProf� dr� Frank W�J�M� Smeenk Longarts, CatharinaziekenhuisDr� Erwin W�L�H� Smelt Anesthesioloog, IsalakliniekDr� Meindert Sosef Chirurg, Atrium MCDr� Louise Urlings-Strop Longziekten (aios), ErasmusMCDrs� Marieke Visser Neuroloog, VUmcDr� Jan van Wijngaarden Cardioloog, DeventerziekenhuisProf� dr� André Wolff Anesthesioloog, RadboudumcDrs� Martine Yntema-Kalff Anesthesioloog, UMCGDr� Jaring S� van der Zee Longarts, OLVG+Dr� Gerda G� Zeeman Gynaecoloog, Tjongerschans

ColofonDit is een uitgave van het deelproject CanBetter van het KNMG-project MMV� Delen van teksten mag, na toestemming van de KNMG en eventuele geïnterviewden en met correcte bronvermelding� Op de geplaatste beelden is copyright van toepassing: het is niet toegestaan om foto’s uit dit magazine over te nemen�

Redactie & coördinatie: Nannet AlkemaFoto’s: pg 46, foto Veerle van Coenen: Eline Blok Fotografie; stockfoto’s: 123rf�com�Cartoon: Arend van DamOntwerp: Het Vonkt, HoutenDrukwerk: Zalsman

© 2015 KNMG

www�medischevervolgopleidingen�nl

Van CanMEDS naar CanBetter - Medische Vervolgopleidingen.nl · verdere, ingrijpende acties nodig...

Documents

Transcript of Van CanMEDS naar CanBetter - Medische Vervolgopleidingen.nl · verdere, ingrijpende acties nodig...