UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam (http://dare.uva.nl)

UvA-DARE (Digital Academic Repository)

N.I. Novikov als Vrijmetselaar", De spirituele zoektocht van een Russische schrijver, publicisten uitgever 1744-1818

de Kok, A.C.H.M.

Link to publication

Citation for published version (APA):de Kok, A. C. H. M. (2000). N.I. Novikov als Vrijmetselaar", De spirituele zoektocht van een Russische schrijver,publicist en uitgever 1744-1818.

General rightsIt is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s),other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content license (like Creative Commons).

Disclaimer/Complaints regulationsIf you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please let the Library know, statingyour reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material inaccessible and/or remove it from the website. Please Askthe Library: https://uba.uva.nl/en/contact, or a letter to: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam,The Netherlands. You will be contacted as soon as possible.

Download date: 03 Jan 2020

INLEIDIN G G

Hett onderzoek naar het maconnieke leven van Nikolaj Ivanovic No-vikovv [1744-1818] loopt van 1775, het jaar waarin hij in Sint Peters-burgg lid werd van de vrijmetselarij, tot aan het einde van zijn leven in 1818.. Novikov is 43 jaar lang magon geweest, maar zijn maconnieke werkzaamhedenn werden in 1792 onderbroken doordat Catharina de Grotee hem in het slot Slisselburg gevangen had laten zetten. Nadat zij inn 1796 was overleden en Novikov door haar zoon Paul I was vrij-gelaten,, moest hij vaststellen dat voortzetting van zijn maatschappe-lijkee activiteit niet meer mogelijk was. Hij verliet Moskou en verbleef daarnaa vrijwel onafgebroken op zijn landgoed Hij wijdde zich toen alleenn nog aan zijn bezittingen, zijn 'zielen' en aan de vrijmetselarij.

Ditt onderzoek moet leiden tot inzicht in Novikovs magonnie-kee leven en spirituele zoektocht die hij als macon ondernam. Wat betekendee de vrijmetselarij voor hem, hoe is hij omgegaan met haar idealen,, symboliek en ritualen, in het licht van welk religieus-filosofischh denken maakte hij zijn zoektocht en hoe heeft hij zich als magonn in de samenleving doen kennen? De onderzoeksvraag is dus: wiee was Novikov als magon?

Hett onderzoek is beschrijvend van aard en gebaseerd op de volgendee bronnen: de 156 brieven die Novikov vanaf 1775 schreef enn die ter gelegenheid van zijn 250 geboortedag recentelijk bijeen zijnn gebracht;1 de correspondentie van hem en zijn maconnieke broederss die door Barskov is uitgegeven en de schriftelijke antwoor-denn die Novikov gaf op de justitiële onderzoeksvragen die hem ten tijdee van zijn vervolging in 1792 werden voorgelegd Daarnaast werd hett werk van Novikov als drukker, uitgever en journalist als bron ge-hanteerdd De briefwisseling van Novikov geeft - ondanks de ge-heimhoudingsplichtt van de vrijmetselaar, het toezicht van de censor

11 Pisina Noakava. Zie de bibliografie: Novikov, N.L

7 7

enn het soms cryptische taalgebruik dat daaruit voortkwam - de details diee nodig zijn om Novikov op zijn spirituele mac,onnieke zoektocht tee kunnen volgen. De correspondentie van de broeders om hem heen,, gevoerd in een tijd dat de Novikov-kring in de samenleving het actiefstee was, vormt een onmisbaar complement en geeft de couleur lo-calecale van de Moskouse ma^onnerie. In die tijd schreef en publiceerde menn veelal anoniem en in het licht van die gewoonte was de litera-tuurcriticuss V.G. Belinskij van mening dat Novikov zelf bijna niets geschrevenn had, maar dat hij de gave bezat anderen voor zijn perio-diekenn tot schrijven aan te zetten. Nekrasov schrijft echter dat latere Russischee onderzoekers hebben kunnen vaststellen dat Novikov wel degelijkk het een en ander geschreven heeft. Een klein aantal literaire essays,, maatschappijkritische beschouwingen, filosofische overpein-zingenn en pedagogische tractaten is aan hem toegeschreven.2 Als se-cundairee bronnen dienden in het bijzonder de over Novikovs leven enn werken verschenen publicaties.

Dee aard en betrouwbaarheid van het onderzoeksmateriaal vormenn in de historische wetenschappen niet zelden een wezenlijk probleem.. Het is onontkoombaar dat het karakter en de loop der ge-beurtenissenn op een bepaald moment in de geschiedenis vervormd in hett materiaal van de bron worden vastgelegd.3 Dat historiografische probleemm wordt bovendien nog gecompliceerder door de positie van dee onderzoekers. Wie zijn zij, van welke cultuur zijn zij een product enn met welke (onbewuste) vooroordelen zijn zij onvermijdelijk be-last?? Hoe niinimaliseren zij de emoties en subjectiviteit die de mens eigenn zijn? Pierre Bezoechov, Tolstojs held in Vojna i mir [Oorlog en vrede],, stelde zich op een gegeven moment gelijksoortige vragen toen hijj door zijn broeders in zijn loge van Illuminisme werd beschuldigd Doorr die beschuldiging realiseerde hij zich dat het door de gecompli-ceerdheidd van de menselijke geest onmogelijk is dat twee mensen een waarheidd precies eender zien.4 Niettegenstaande deze handicaps heb-

22 Nekrasov,, p. 5. 33 De Italiaanse wetenschapper Carlo Ginzburg, als historicus gespecialiseerd in de Italiaansee inquisitie, zei bijvoorbeeld dat hij zijn bronnenmateriaal ziet als een ver-wrongenn stuk glas dat een vervormd beeld geeft van wat er achter ligt. De verhou-dingg tussen wat er gebeurd is, zei hij, en wat daar in de bronnen van overblijft, is als 1000:1.. NRQ 30 december 1994. -*Tolstoj,p.431. .

8 8

benn historici zich gedurende meer dan tweeduizend jaar niet van hun werkk laten afhouden. Zij vervulden hun wetenschappelijke plicht in hett besef dat zij niet méér doen konden dan proberen de waarheid zo dichtt mogelijk te naderen. Dat geldt te meer voor onderzoekers van eenn esoterische stroming. Zij worden geconfronteerd met het feit dat esoterischee genootschappen gesloten gemeenschappen vormen met eenn geheim karakter. Wat ondanks de geheimhoudingsplicht over de vrijmetselarijj toch naar buiten kwam, riep bij koning, kerk en volk grotee argwaan op. Argwaan leidde tot negatieve en soms potsierlijke beeldvormingg en die was in vele landen weer aanleiding tot vervol-ging.. Wanneer de druk van de buitenwereld te zwaar werd, voelden dee loges zich uit voorzorg verplicht materiaal te vernietigen, of zagen eropp toe dat er geen schriftelijke 'bewijsstukken' tot stand kwamen. Enn als de vrijmetselaars zelf niet tot vernietiging van materiaal over-gingen,, dan deden de machthebbers dat wel. Bij de aanvang van dit onderzoekk was derhalve de vraag aan de orde of de historische ver-vorming,, waarmee geschiedkundigen bij hun werk rekening houden, bijj een onderzoek van de achttiende-eeuwse Russische vrijmetselarij niett nog groter zou worden. Immers door toedoen van Catharina de Grotee was veel ma^onniek materiaal in vlammen opgegaan. Vernads-kij ,, de auteur van Russkoe Masonstoovoirstuofu^Ekateririy II [De Rus-sischee vrijmetselarij ten tijde van Catharina II] , schreef echter dat er aann het eind van de achttiende eeuw en in de jaren twintig van de ne-gentiendee eeuw - toen de vrijmetselarij verboden werd - weliswaar veell materiaal is vernietigd, maar dat later nog zoveel werd terugge-vondenn dat daarvan een omvangrijke bibliografie zou kunnen worden samengesteld.. Dat materiaal betreft: officiële stukken die de toenma-ligee Russische overheid over de vrijmetselarij had opgesteld, officiële documentenn die door de vrijmetselarij werden geproduceerd, ge-druktee of geschreven maconnieke literatuur, de maconnieke 'bouw-stukken'(inleidingenn en toespraken) zoals deze tijdens logebijeenkom-stenn werden opgeleverd en, tot slot, persoonlijke documenten van de magonss in de vorm van brieven en dagboeken. Verder zijn uit die tijd bewaardd gebleven: statuten, ordereglementen, acten, diploma's, pro-tocollen,, ledenlijsten en lijsten van belangrijke bouwstukken. Maar geenn enkel archief is ongeschonden gebleven en de Russische ma-conniekee geschiedenis vertoont derhalve vele open plekken.

9 9

Tegenn die achtergrond lag bij de aanvang van dit onderzoek de vraagg voor of het ten behoeve van de beschrijving van Novikov als vrijmetselaarr noodzakelijk en mogelijk zou zijn in Rusland archieven tee raadplegen. Gezien het vele archiefwerk van vooraanstaande Rus-sischee onderzoekers - M. Longinov(1867), T. Sokolovskaja(1907) V.N.. Tukalevskij(1911), Ja. L Barskov(1915), V. Bogoljubov(1916), A.N.. Pvpin(1916), en G.V. Vernadskij(1917)5 - was het niet te ver-wachtenn dat eigen onderzoek ter plaatse nog wezenlijk nieuw relevant materiaall op zou opleveren. De uitgebreide en later door Tatiana Ba-kouninee gecompleteerde BiUiographie sur la Jhmc-rmgotmerie et Russie (1967)) van Paul Bourychkine onderbouwt die mening; temeer omdat uitt dat werk blijkt dat nieuwe gegevens over Novikov die in de ne-gentiendee eeuw aan het licht zijn gekomen, door genoemde onder-zoekerss in het begin van de twintigste eeuw in hun werk zijn opge-nomen.. Het reeds aanwezige en het toegankelijke oorspronkelijke bronnenmateriaall - Novikovs persoonlijke correspondentie, zijn schriftelijkee antwoorden op de justitiële vragen6 en de uitvoerige cor-respondentiee van zijn maconnieke vrienden - werd derhalve als toe-reikendd beschouwd om een goed beeld te verkrijgen van Novikovs maconniekee bestaan, zijn geestelijke leven en zijn daaruit voortvloei-endee opvattingen. Het archiefwerk van de Russische onderzoekers en hett primaire materiaal van Engelse en andere Europese bronnen diendenn vervolgens als basis voor de beschrijving van het algemene maconniekee raamwerk waarbinnen Novikovs leven als vrijmetselaar zichh afspeelde.

Tott slot kan nog de vraag worden gesteld in hoeverre het mo-gelijkk was onderzoeksmateriaal uit Rusland naar Nederland te laten komen.. Het is bekend dat westerse bibliotheken en archieven door de

55 De jaartallen verwijzen naar de belangrijkste relevante werken van betreffende on-derzoekerss die door mij zijn geraadpleegd Merk op dat er in de eerste twee decennia vann de twintigste eeuw veel werk verschijnt op het terrein van de maconnieke ge-schiedenis.. Dat heeft te maken met het feit dat er in Rusland, na de Russisch-Japanse oorlogg en de 'Bloedige Zondag' van 1905, een intellectueel klimaat was ontstaan waarinn de vrijmetselarij tot aan de revolutie van 1917 weer ruimte kreeg voor haar activiteiten.. De opbloei in die jaren is te vergelijken met de populariteit van de vrij-metselarijj onder Catharina de Grote. Zie Berberova, pp. 1-30. 66 '...it is this transparent frankness which makes the record of his examination so rich aa mine for biographical information about Novikov's masonic activities.' Gareth Jo-nes,, p. 211.

10 0

eeuwenn heen een schat aan literatuur hebben verzameld, ook uit Rusland.. Niettemin was het regelmatig nodig monografieën en ander materiaall in Rusland aan te vragen. Veelal werden de aanvragen via hett bibliothecaire leenverkeer en de bibliotheek van de Tweede Ka-merr - die een speciale relatie heeft met de belangrijkste Russische bi-bliothekenn in Moskou en Sint Petersburg - met succes bekroond Er iss in het gehele onderzoek dat aan dit boek ten grondslag ligt geen momentt geweest waarop de auteur van essentieel materiaal verstoken iss gebleven.

Novikovv is lange tijd doodgezwegen. Catharina de Grote had haar mensenn opgedragen Novikov na zijn veroordeling in 1792, 'Be3TH a<e eroo Taic, HTO6 ero HHKTO BHAeTb He Mor' (hem zodanig af te voeren datt hij uit het zicht zou verdwijnen). Nekrasov schrijft dat Novikov vanaff het moment van zijn veroordeling tot tien jaar na zijn dood in 1818,, in de pers en in publicaties opzettelijk niet meer werd ge-noemd.. Naar zijn mening bestond er een *3aroBop MOAHanHfl', een 'samenzwering'' om hem te doen vergeten. Volgens Herzen [1812-1870]] was hij gewoon een tijdlang uit de cukurele geschiedenis van Ruslandd geschrapt. Herzen was er bijvoorbeeld ook van overtuigd dat dee almanak Dennka zelfs in 1829 nog verboden werd omdat er door Kireevskijj een artikel in was gepubliceerd dat naar Novikov verwees.7

Pass na het definitieve verbod op de vrijmetselarij na de opstand van dee Dekabristen in 1825, toen ook de vrijmetselaars van het eerste uur uitt Novikovs omgeving uitgestorven waren, werd aan hem weer aan-dachtt besteed.

D.I.. Popov verzamelde tussen 1839 en 1842 materiaal op basis waarvann hij een levensbeschrijving samenstelde van de 'rorra 6Aaro-HecTHBHXX MVMteH B POCCHH, HoBHKOBa, TaMaAeH, AonyxHHa H KH.

PeriHHHa'' (van de vijf edelste mannen in Rusland: Novikov, Gamal-jeja,, Lopuchin en vorst Repnin).8 In 1842 werden in de Moskuitjmm enigee documenten over de zaak Novikov afgedrukt.

Terr gelegenheid van het honderdjarig bestaan van de universi-teitt van Moskou, in 1855, werd door N.S. Tichonravov over Novikov

77 Nekrasov, pp. 4, 6. 88 De vijfde levensbeschrijving ontbreekt. Vermoedelijk ging het hier om Schwarz of Labzin.. Zie Vemadskij, p. XXI .

11 1

enn Schwarz een biografie geschreven en vervolgens publiceerde Lon-ginovv in Russkij vestnik [1857] een artikel over beide masons. In die tijdd publiceerde Esëvskij in hetzelfde blad twee artikelen over de Moskousee magonnerie van de jaren tachtig van de achttiende eeuw. Vlakk daarna schreef Longinov in 1867 een kapitaal werk over No-vikovv en de Moskouse martinisten; hij voegde in een bijlage een groot aantall documenten toe. Dit werk is lange tijd voor alle onderzoekers vann de Russische vrijmetselarij een standaardwerk geweest, vooral omdatt Longinov vrijwel chronologisch te werk is gegaan en over de uitgeverswerkzaamhedenn van Novikov en van zijn justitiële vervol-gingg veel data verstrekt. Een jaar later schreef A.N. Popov een artikel T)eloo Novikova i ego tovariscej po novym dokumentam.'9 A.H. Py-pin,, een van de toonaangevende schrijvers over de magonmeke ge-schiedeniss van Rusland, schreef als antwoord op het werk van Lon-ginovv in 1867 en 1868, in Vestmk Evmpy, een reeks artikelen getiteld:

ee masonstvo v XVIII- m veke', en Husskoe masonstvo do Novikova'.. Nezelenov belichtte in N.I. Novikov, iydatel* yurnakv in 18755 Novikovs uitgeversactiviteiten in de periode 1769 tot 1785.

Toenn werd het lange tijd stil rondom de persoon van Novi-kov.. Het onderzoek naar hem werd hervat naar aanleiding van zijn honderdvijftigstee geboortedag. In 1895 verscheen er in Russkaja mysï vann de hand van V.O. Kljucevskij een inleiding die was uitgesproken opp de universiteit van Moskou op een bijeenkomst die speciaal aan Novikovv was gewijd. Deze inleiding, getiteld: 'Vospominanie o No-vikovee i ego vremeni', maakte weer ander onderzoekswerk los.

Inn 1916 publiceerde V.A. Bogoljubov zijn biografie over No-vikovv [NoUkouie&vnanja] en in 1918 schreef Vernadskij nog een arti-kell over hem.10 Hiermee werd de ma$onnieke geschiedschrijving on-derr het tsarisme afgesloten.

Onderr het sovjetregiem werd over Novikov vanuit een ideolo-gischh standpunt gepubliceerd. Zijn majonnieke bestaan werd gene-geerd,, geminimaliseerd of - zoals door Makogonenko geïnstrumen-taliseerd.. In 1921 schreef V.P. Semennikov over Novikov en zijn uitgeversactiviteitenn een monografie; in 1923 publiceerde V.A. Ro-

99 Bouiychkine geeft alle gegevens in zijn Bibliographie... Zie ook Vernadskij, pp. XXI -

xxni. . 100 NikoIajhmwiïNovikv, Bouiychkine., p. 150. [Met een * voorzien: ontoegankelijk] Hett betreft hier echter een artikel dat was bedoeld voor het RnsskiJ biografi&skij slovar'.

12 2

zenbergg N.I. Novikovpodvi^tik russkoj Knigi\ in 1938 wijdde L. Lecht-blauu in het blad Öktjabr' een artikel aan Novikov ter gelegenheid van zijnn honderdtwintigste sterfdag; in 1944 herdacht Cuvasev in Sovets-kajakaja pedagpgka Novikovs tweehonderdste geboortedag; in 1946 schreeff L.B. Svetlov, wederom over Novikovs uitgeversactiviteiten; in 19477 wijdde LJa. Fridberg in het blad van de historische faculteit van dee universiteit van Moskou een beschouwing aan de Moskouse acti-viteitenn van Novikov en in 1951 schreef de historicus Makogonenko -- zoals zijn voorgangers Longinov en Bogoljubov - een biografie overr hem.11 In juni 1956 wijdde N A Truskin in Soujetskaja pedagogika, nr.66 een beschrijving aan Novikovs maatschappelijke en pedagogi-schee activiteiten; A.V. Zapadov schreef in 1968, in de serie Éiyi' Zamefate/'tiycbZamefate/'tiycb Ijudej ̂een biografische schets en in datzelfde jaar ver-scheenn van de hand van L.A. Derbov een artikel over Novikov en de Russischee geschiedenis alsmede (in 1974) over zijn maatschappelijk-politiekee en historische opvattingen.12 In 1976 publiceerde het blad XVIIIXVIII vek, in nr.11, een artikel over Novikov in de maatschappelijk-literairee beweging van zijn tijd Tot slot schreef I.F. Martynov tegen hett einde van de sovjetperiode, in 1981, nog een studie over de Krügpizclate?Krügpizclate? N.I. Nouihou.

Naa de omwenteling in Oost-Europa en het uiteenvallen van de Sovjet-Uniee kreeg Novikov hernieuwde aandacht. In 1994 schreef S. Nekrasovv ApostdDcbm. Pouestvouzrrie o N. I. Nouikove en in 1994 werd err in Sint Petersburg een tentoonstelling aan Novikov gewijd.13

Hett onderzoek naar de betekenis van Novikov voor de Russische ge-schiedeniss kon pas een traditie opbouwen toen de 'samenzwering* te-genn hem was weggeëbd. Vanaf 1829 werden pogingen ondernomen omm de gegevens die her en der van Novikov over archieven verspreid warenn bijeen te brengen om zodoende een betrouwbaar biografisch beeldd van hem te vormen. Popov [D.I.] deed daartoe in de jaren veertigg van de negentiende eeuw een eerste serieuze poging toen hij Novikovv als een van de vijf 'edelste mannen in Rusland' tekende. Daarnaa volgde Tichonravov die over Schwarz en Novikov in 1855

111 Zie voor nadere gegevens over sovjetschrijvers: Bourychkine, resp. pp. 122, 72, 36, 138,48,82. . 122 'hs istorii obsccstvcnnogo dvizcnija i obscestvennoj mysli v Rossü'. 111 Ka^>rostrattw£j penyt IHS. ..[spread the first rays.. .7 De tentoonstelling werd mogelijk gemaaktt door de Bibliotheca Philosophica Hermetica te Amsterdam.

13 3

eenn biografische schets schreef. Longinov was in 1867 de eerste die eenn biografie schreef die geheel aan Novikov alleen gewijd was. Daaropp volgden, zoals aangegeven, Bogoljubov in 1916 en Ma-kogonenkoo in 1951. A.V. Zapadov en Nekrasov sluiten met hun ge-populariseerdee beschrijvingen van Novikovs leven, in respectievelijk 19688 en 1994, de rij biografieën af.

Hett aantal schrijvers dat zich aan een hernieuwing van Novik-ovss biografie waagde hangt nauw samen met de momenten waarop in dee loop der tijden nieuw materiaal over de Russische maconnieke geschiedeniss [met name over Novikov] uit allerlei staats- en particu-lieree archieven ter beschikking kwam. In de Bibliogmphie sur la frane-rnagormeriernagormerie en Russe komt men op vele pagina's aanduidingen tegen aangaandee nieuw ontdekt materiaal. De biograaf Longinov geeft in de inleidingg van zijn werk een kort verslag van de moeite die hij heeft gehadd om voldoende materiaal bijeen te brengen en om de betrouw-baarheidd daarvan vast te stellen. Hij werd daarbij geholpen door an-deree onderzoekers die zijn eerste artikelen over Novikov c.s. gelezen haddenn en hem in zijn werkzaamheden wilden ondersteunen. In zijn boekk gaat hij uitvoerig in op de voorgeschiedenis van allelei spirituele stromingenn in Europa. Die hoofdstukken hebben alle een themati-schee aanduiding. De hoofdstukken over Novikov, zijn leven en wer-ken,, zijn chronologisch gegroepeerd en werden niet van een titel voorzienn maar van een jaartal Longinov heeft als bijlagen aan zijn boekk toegevoegd de schriftelijke antwoorden van Novikov op de vragenn die hij tijdens zijn voorarrest in 1792 kreeg voorgelegd en do-cumentenn die op de vervolging betrekking hebben. Hij geeft geen verklaringg over deze bijlagen. De tweede biograaf, V. Bogoljubov, schreeff geen inleidende beschouwing over zijn werk. Op basis van hett materiaal dat door Longinov was verzameld en dat uit nieuwe ar-chiefonderzoekk sinds 1867 ter beschikking was gekomen, kon hij thema-tischh te werk gaan. Hij geeft in de eerste hoofdstukken van zijn boek een overzichtt van de maatschappelijke situatie vanaf het moment van de troonsbestijgingg door Catharina II, behandek de verlichtingsideeën en de invullingg die zij daaraan wilde geven in haar wetgevingsprojecten en ver-volgtt met een schets van de ontwikkeling en verspreiding in Rusland van westersee ideeën tot de eerste helft van de achttiende eeuw. Negen hoofd-stukkenn wijdt hij aan het satirisch-joumalistieke werk van Novikov, de pe-riodiekenriodieken die hij in zijn leven heeft uitgegeven en het belang daarvan voor

14 4

dee Russische samenleving. Hij wijdt ook de nodige aandacht aan de gehele kwestiee van Novikovs vervolging en gevangenschap. Van de vierentwintig hoofdstukkenn van het boek wijdt hij twee hoofdstukken aan de algemene geschiedeniss van de vrijmetselarij, haar komst naar Rusland, de politieke kantt van haar relatie met Zweden en Duitsland en hij geeft een derde hoofdstukk de titel *Novikov en de vrijmetselarij'. In dat hoofdstuk behan-dekk Bogpljubov in het kort Novikovs verhouding tot het voltairianisme, dee Engelse vrijmetselarij, de maconnieke systemen en zijn latere relaties mett zijn Duitse superieuren van het Gold- undRosenkma.

Makogpnenko'ss biografie neemt tussen de Russische biografieën vann Novikov een aparte plaats in. De sovjethistoricus werd in de tijd dat hijj zijn boek schreef, aan het einde van de jaren veertig, gedicteerd door marxistischee leerstellingen. In zijn inleiding karakteriseert hij de Russische onderzoekerss die Novikov als een mysticus beschouwden als reactionai-ren.. Zijn werk is een poging om Novikov voor te stellen als een socialisti-schee patriot auant Ia kttoe. Makogonenko bagatelliseert Novikovs magon-niekee leven en portretteert hem als een eigensoortige rationalist en deist die dee loge louter gebruikte om zijn uitgeverswerk te kunnen ontplooien.

Naarmatee er in de loop der tijd meer documentatie over Novikov ukk de archieven te voorschijn kwam, konden onderzoekers zich gaan spe-cialiserenn in deelonderwerpen Novikovs leven en werken betreffende. Verrewegg de meeste aandacht ging uit naar zijn satirische werk van voor zijnn toetreden tot de loge. Maar ook de tijdschriften die hij tijdens zijn ma-cpnniekee leven uitgaf, hebben diverse onderzoekers kunnen interesseren.

Inn het westen is de onderzoekstraditie naar het leven en werken van No-vikovv bescheiden. Er zijn enige artikelen verschenen die dienen te wor-denn genoemd: Claude Backvis,1936, Nicolas Novikov et la Franc-Maconneriee Russe au XVII I siècle'; GJri McArthur, 1970, 'Catherine II andd the Masonic Grcle of N.I. Novikov'; ook van McArthur, 1980, *Freemasomyy and Enlightenment in Russia: TTie Views of N.I. Novik-ov';; Kenneth Craven, 1983, TTie Fate of Nikolai Ivanovich Novik-ov(1743-1818)) Propagator of the Enlightenment under Catherina II'; wederomm van G.H. McArthur, 1986, *Novikov and Catherina II: Some Observations.'144 Deze artikelen geven veelal een algemene schets van de

144 Voor meer gegevens van de genoemde werken, zie de bibliografie.

15 5

hoogtepuntenn van Novikovs leven en weiken, maar werpen geen bij-zonderr licht op Novikov als macon.

Daarnaastt zijn er, voor zover bekend, in het westen drie (ongepu-bliceerde)) proefschriften over Novikov geschreven: Van G.H. McArt-hur,, 1968, The Novikov Code in Moscow 1779- 1792, Rochester University; vann M A von Herzen, 1975, N.L Novikov. The St Petersburg Years, Ber-kéy,kéy, van AWeinbaum, 1975, N.L Novikoü An kiterptetation (f his Career andand Ideas, Columbia University.

Err zijn in West-Europa over Novikov twee boeken gepubliceerd hett eerste door Andre Monnier, 1981, Nicolas Novikov, un publiciste ftxndatr soussous Catherine II, en doorW. Gareth Jones, 1984, Nikolay Novikov, Enligh-tmercfRussia.tmercfRussia. Het werk van Monnier behandelt de satirische tijdschriften diee Novikov uitgaf in de periode tussen 1769 en 1774. Het werk van Ga-rethh Jones bestrijkt het hele leven van Novikov. In zijn boek richt hij de aandachtt op Novikov als journalist, schrijver en uitgever en op de bete-keniss van diens werk voor de Russische samenleving.

Ukk de voornoemde Russische en westerse publicaties blijkt dat vele as-pectenn van de historische en maatschappelijke figuur Novikov zijn on-derzocht.. Ook het feit dat hij het grootste deel van zijn leven vrijmetse-laarr was, kreeg bij de meeste onderzoekers aandacht. Geen enkele on-derzoekerr echter heeft Novikov onderzocht vanuit een louter macon-niekk standpunt, of heeft zich specifiek geuit over de vraag meims Novikov ahah vripietselaar en wdhe persoonlijkefaoett^ Dee redenen waarom die vragen niet als primair uitgangspunt voor on-derzoekk zijn gekozen hebben de volgende achtergrond.

Hoewell de vrijmetselarij in Rusland periodes van relatief grote populariteitt heeft gekend, is zij altijd een wantrouwen wekkende en gro-tendeelss onbegrepen verschijnsel geweest. Niet alleen voor de autocratie enn de kerk maar ook voor met-vrijmetselaars. De vrijmetselarij als orga-nisatiee was niet voor iedereen toegankelijk, zij had een kenmerkende ge-heimee en geheimzinnige werkwijze met ritualen en symbolen en de bui-tenwereldd leefde in de achttiende eeuw in de overtuiging dat de vrijmet-selaarr er aanspraak op maakte de waarheid achter de werkelijkheid te kennen.. Deze elementen waren stuk voor stuk voldoende voor een ne-gatievee beeldvorming en toen de macons zich ook in de samenleving gingenn manifesteren, ondervonden zij al gauw tegendruk van de auto-cratie,, de kerk en daaraan verbonden gezagsdragers. De internationale

16 6

ontwikkelingenn in Europa [onder andere de Franse Revolutie] ver-scherptee het negatieve beeld van de vrijmetselarij nog meer. Franse vrij-metselaarss hadden 'immers' de hand gehad in de Revolutie, was een aan dee hoven veel gehoorde opvatting. Ook voor Catharina de Grote, maar voorall voor haar naaste raadgevers, was de Revolutie aanleiding tot ver-scherptt wantrouwen tegen de vrijmetselarij. Van deze opmerkelijke or-ganisatie,, die ook nog eens gekenmerkt werd door versplintering en ritu-elee uitwassen, wat de negatieve beeldvorming verder versterkte, was No-vikovv lid. Hij trad als vrijmetselaar op de voorgrond en bleef tot zijn doodd toe overtuigd en trouw macpn. Toen in de negentiende eeuw in Ruslandd de tijd rijp leek om de geschiedschrijving over Novikov aan te vatten,, was de vrijmetselarij al langere tijd verboden. Onderzoekers die overr Novikov wilde publiceren, beschreven hem dan ook om voor de handd liggende redenen primair als groot publicist, uitgever, verlichter (of mysticus!)) en vaderlander. Dat hij ook een groot, enthousiast en voor-beeldigg vrijmetselaar was en dat de macpnnerie een duidelijk stempel op hemm heeft gedrukt, blijf t onderbelicht. Niemand had de behoefte [of durfdee het aan] Novikov in zijn vrijmetselaarsbestaan op de voet te vol-genn en zijn logeleven in zijn interne en esoterische karakteristieken in detaill te observeren en objectiveren.15

Dee vrijmetselarij was uk de samenleving verdwenen en wat men uit de ar-chievenn wist, maakte haar voor een negentiende-eeuwse onderzoeker zo mogelijkk nog ongrijpbaarder dan zij voor de 'profane' wereld van de acht-tiendee eeuw al was. Natuurlijk kon men de vrijmetselarij niet onaangeroerd laten.. Wilde men Novikov als een belangrijke historische figuur goed por-tretteren,, dan diende men het macpnnieke kader aan te geven waarin hij zichh maatschappelijk ontwikkeld had. Dat raamwerk is door de meesten well geschetst maar dat is wat anders dan uitvoerig ingaan op vragen als wat dee vrijmetselarij voor Novikov zo bijzonder maakte, hoe hij deel nam aan

155 Gaven, \p. 184] schrijft : To date, the histories of Russian Freemasonry, like biographies of No-vikov,, have concentrated on the political as opposed to the mystical issues. They have sorted out, forr example, the competition among Swedish- and German-sponsoredd lodges for ascendancy du-ringring Gdherine's reign. While following die intricate jockeying for power of these shifting political andd international alignments, the early history, dieosophy, and publishing components of die Ros i-crucianss as distinct from Freemasonry have received scant attention. Yet is was these elements of thee early seventeeth-century movement that catapulted Novikov in the ten years between 1775 andd 1784 to die dictatorship of Russian Freemasonry and hs secret, superior Rosicrucian overiay.' Ziee ook Backvis. Deze auteur geeft eveneens aan [p. 366] dat Russische onderzoekers in de negen-tiendee eeuw de invloed van de vrijmetselarij op Novikovs handelen trachtten te minimaliseren. Idem:: Miljukov , p. 346.

17 7

dee rituele handelingen, wat die deelname dan feitelijk en spiritueel inhield, waaromm hij er zoveel steun aan ontleende en er leiding aan wilde geven.

Dee meeste van de vooraanstaande Russische onderzoekers hebben eenn afwijzend oordeel over Novikov als macpn. Longjnov behandelt zijn lidmaatschapp van de vrijmetselarij als een mystieke activiteit Esevskij schetstt hem ook vanuit die optiek.16 Pypin heeft weinig op met de kritiek-lozee aanvaarding door Novikov van de vrijmetselarij in haar 'rühdaus, non-rationalist'rationalist' aspecten, zoals Gareth Jones het formuleert.17 Bogoljubov en Nezelenovv doen Novikovs lidmaatschap van de loge af als onbetekenend. Makogonenkoo heeft vijf pagina's nodig om de Russische onderzoekers te bekritiserenn die Novikov als een mysticus voorstellen.18 In zijn biografie overr Novikov neemt hij daarvan uiteraard afstand ten einde Novikov bin-nenn de lichtkring van het socialisme te kunnen plaatsen. Om die reden ook verwijtt hij zijn Russische collega's dat ze de maconnieke aspecten en vraagstukkenn te weinig aandacht geven, onvoldoende Novikovs tijd-schriftenn en wereldbeschouwing hebben geanalyseerd en alleen oog heb-benn voor de praktische kant van zijn publicistische activiteiten.19 Ook an-deree onderzoekers van de twintigste eeuw in Rusland en het westen laten dee vraag: wie was *Novikov als macpn', grotendeels onaangeroerd. I > aandachtt ging ook toen weer voornamelijk uit naar Novikovs maatschap-pelijkee betekenis en niet naar zijn macon-zijn.20 Men twijfelde er zelfs niet aann of Novikov zou, als de vrijmetselarij in Rusland niet zou hebben bestaan,, ook publicist, uitgever en verlichter geworden zijn en ook sociaall bewogen maatschappelijke activiteiten hebben ondernomen.21

Datt is mogelijk, maar iemand die zijn hele leven zo opgaat in een or-ganisatiee als de vrijmetselarij moet daardoor hoe dan ook worden gevormd, ,

Novikovv was ongetwijfeld een 'robust character' en 'a man of thee world engaged in business and the management of men' (Gareth Jones).. Robuust van karakter en zakelijk, maar ook een man vol

166 Makogonenko, p. 17. 177 Gareth Jones, p. 228. 188 Makogonenko, pp. 17-22 199 Makogonenko, p. 21. 200 Ook de dissertatie van Alexandra Weinbaum [1975] geschreven aan de universiteit van Colombia,, gaat goeddeels voorbij aan de fundamentele betekenis van het macon-zijn van Novikov.. 2aj baseerde haar onderzoek op; 'new research on the sociological and psychologi-call dilemmas of the Russian nobility in the late eighteenth centtuy. Weinbaum, p. 9. 211 Gareth Jones., p. 164.

18 8

emotiess en onzekerheid; Novikov blijkt iemand te zijn geweest die gehechtt was aan symboliek en ritualen, die op zoek was naar leiding enn houvast, die onwrikbaar was in zijn overtuigingen, zeer gods-vruchtigg én tegelijk intolerant tegenover mensen die het geloof in de Godd van de bijbel verwierpen. Het waren facetten van zijn persoon-lijkheidd die juist in de besloten wereld van de vrijmetselarij van die tijdd een goede voedingsbodem vonden en die in historisch perspec-tieff zijn positie bepaalden.

Ditt boek is verdeeld in vier hoofdstukken. Hoewel ieder hoofdstuk eenn inleiding heeft, is het toch goed vooraf een enkel specifiek punt naderr te verduidelijken.

Hett eerste, inleidend hoofdstuk, geeft in grote lijnen de relatie tussenn het hermetisme, de rozenkruisers en de de latere vrijmetselarij. Hett betreft hier een waarschijnlijke, maar geen feitelijk bewezen rela-tie.. Maar omdat het hermetisme en de rozenkruisers de achtergrond vormenn waartegen de Russische vrijmetselaars hun loge-arbeid ver-richtten,richtten, dient aan deze stromingen aandacht te worden besteed. Te meerr omdat vele (Russische) masons die relatie zonder meer aanna-menn en daarover in de loges inleidingen hielden.

Hett tweede hoofdstuk handelt over de Russische vrijmetselarij, Novikovss toetreden tot de loge en het begin van zijn levenslange zoektocht.. In dit hoofdstuk wordt uitgebreid ingegaan op het inwij-dingsrituaall dat toentertijd in de loges werd uitgevoerd Dat is nood-zakelijkk omdat indien men Novikov als macon wil leren kennen in-zichtt dient te worden verkregen in de rituele en symbolische arbeid diee hij drieënveertig jaar lang heeft verricht.22 Daaruit zal ook duide-lij kk worden dat een voorzittend-meester van een loge een functie ver-vuldee die hoge eisen stelde. Zij vroeg grondige kennis van de diverse ritualenritualen en grote overtuiging en overtuigingskracht om die ritualen

222 Kwaadgras, 1999, p. 246: 'Een macpnniek rituaal [...Js nauwelijks lonende lectuur [...]] voor iemand die het ritueel niet aan den lijve heeft ondervonden. Een buiten-staanderr die op deze manier zou kennismaken met de vrijmetselarij zou, denk ik, al spoedigg blijven steken in de langdradigheid van de voortdurende herhalingen en het vragenn naar de bekende weg, in de onbegrijpelijkheid van het niet-aanschouwelijke enn in de pompeus geformuleerde banaliteiten die kennelijk als diepzinnig bedoeld zijn.. Dat zo'n rituaal op een kandidaat niettemin diepe indruk kan maken, acht zo'n lezerr ongeloofwaardig.* Overigens is geen van de belangrijke Russische maconnieke onderzoekerss lid geweest van een loge.

19 9

waardigg uit te voeren. Uitvoerige behandeling van het inwijdingsritu-aall is ook belangrijk omdat de inwijding de basis vormt voor het ge-helee verdere magonnieke bestaan zoals zich dat symbolisch uit de drie gradenn van leerling, gezel en meester ontwikkelde. De beschrijving vann het verdere logeleven en zijn ontsporingen zijn nodig om de cou-leurleur locale te schetsen zoals die kenmerkend was voor vele loges en die bijj Novikov tot teleurstelling leidde. Dat bracht hem er uiteindelijk toee zich bij de Orden der Gold- und Rosenhwzer aan te sluiten. Hij werd ingewijdd in de theoretische graad van deze beweging en kwam, zoals uitt het voor hem nieuwe rituaal zal blijken, in een andere wereld. In diee wereld werd hij een vurig volgeling van Christus.

Inn de hoofdstukken drie en vier wordt geraakt aan de essentie vann de vrijmetselarij. Daarin staat centraal de transcendente relatie vann Novikov met zijn Velikij Architekt, de Opperbouwmeester des Heelals,, en de aardse relatie met zijn naaste in de samenleving. Zijn transcendentee relatie wordt uitgewerkt in hoofdstuk drie: *Novikov enn het magonnieke Oosten'; zijn relatie met zijn medemens en de samenlevingg wordt besproken in hoofdstuk vien *Novikov en het ma$onniekee Westen'. De aanduidingen 'Oosten' en Westen' zijn symbolischee duiding van die relaties.

Novikovss spirituele leven in dat Oosten is zeer intens geweest. Datt blijkt niet alleen uit de keuze van de religieuze en spirituele boe-kenn die hij als magon las, drukte en uitgaf, maar vooral ook uit de manierr waarop hij over het transcendente blijkt te hebben nagedacht enn geschreven. Hij geeft in zijn brieven en artikelen aan voor welke theosofisch-filosofischee denkers hij grote achting had. Op basis van hunn werk en intensieve bijbelstudie ontwikkelde Novikov over een aantall religieuze thema's een eigen visie. God, Jezus Christus, het evangelie,, de mens, genade, de vrije wil, het gebed, de zonde, waren onderwerpenn waarover hij veelvuldig correspondeerde. Op de den-kerss die Novikov hebben geïnspireerd en op zijn eigen religieuze visie wordtt uitvoerig ingegaan omdat Novikov juist hierin een beeld van

zichzelff gaf. Hett laatste hoofdstuk toont Novikov als vrijmetselaar in het

Westen,, de 'profane' wereld Novikov heeft zelf expliciet aangegeven datt hij zijn werk in de samenleving plaatste in het licht van de sym-boliekk van de Huwe en Kubieke steen'. Deze eeuwenoude symboliek

20 0

vormdee de basis waarop hij zijn arbeid verrichtte; in de loge maar ook inn relatie tot zijn medemens.

21 1

22 2