UNIVERSITEIT GENT › fulltxt › RUG01 › 001 › 789 › 021 › RUG01...De zenuw loopt in...

UNIVERSITEIT GENT

FACULTEIT DIERGENEESKUNDE

Academiejaar 2010-2011

TONGSPELEN EN ANDERE PATHOLOGIEËN VAN DE TONG BIJ HET PAARD

door

Roxanne VAN DER AA

Promotor: Prof. Dr. Frank Ödberg Literatuurstudie in het kader

Medepromotor: Prof. Dr. Christel Moons van de Masterproef

AUTEURSRECHT

De auteur en de promotor(en) geven de toelating deze studie als geheel voor consultatie beschikbaar te stellen

voor persoonlijk gebruik. Elk ander gebruik valt onder de beperkingen van het auteursrecht, in het bijzonder met

betrekking tot de verplichting de bron uitdrukkelijk te vermelden bij het aanhalen van gegevens uit deze studie.

Het auteursrecht betreffende de gegevens vermeld in deze studie berust bij de promotor(en). Het auteursrecht

beperkt zich tot de wijze waarop de auteur de problematiek van het onderwerp heeft benaderd en

neergeschreven. De auteur respecteert daarbij het oorspronkelijke auteursrecht van de individueel geciteerde

studies en eventueel bijhorende documentatie, zoals tabellen en figuren. De auteur is niet verantwoordelijk voor

de behandelingen en eventuele doseringen die in deze studie geciteerd en beschreven zijn.

VOORWOORD

Ten eerste wil ik graag mijn promotor; Prof. Dr. Ödberg, en mijn co-promotor; Prof. Dr. Moons,

bedanken om me op weg te helpen en ook voor al hun tijd, inzet en inspanning bij het verbeteren van

mijn werk.

Ten tweede wil ik ook Prof. Dr. Vlaminck bedanken om het eerste onderdeel van mijn masterproef,

namelijk „Pathologie van de tong‟, grondig door te nemen en te verbeteren.

Verder ook een woordje van dank aan allen die dit werk hebben nagelezen, in het bijzonder aan mijn

papa, Patrick Van der Aa.

INHOUDSOPGAVE

SAMENVATTING p.1

1. INLEIDING p.2

2. LITERATUURSTUDIE p.3

2.1 PATHOLOGIE VAN DE TONG p.3

2.1.1 Anatomie van de tong p.3

2.1.2 Ontsteking en wonden van de tong p.4

2.1.2.1 Etiologie p.4

2.1.2.2 Symptomen p.5

2.1.2.3 Diagnose p.5

2.1.2.4 Behandeling p.5

2.1.3 Fracturen van de onderkaak en het tongbeen p.7

2.1.3.1 Fracturen van de mandibula p.7

2.1.3.2 Fracturen van de tongbeenderen p.9

2.1.4 Verlamming van de tong p.9

2.1.4.1 Trauma p.10

2.1.4.2 Aandoeningen van de luchtzakken p.11

2.1.4.3 Botulisme p.11

2.1.4.4 Meningoencephalitis p.11

2.1.4.5 Encephalomyelitis p.12

2.2 TONGSPELEN TIJDENS HET BERIJDEN p.14

2.2.1 Etiologie p.14

2.2.2 Behandeling p.15

2.3 ORAAL STEREOTIEP GEDRAG p.21

2.3.1 Definitie stereotiep gedrag p.21

2.3.2 Etiologie p.21

2.3.3 Implicaties p.22

2.3.4 Behandeling p.23

2.4 DISCUSSIE p.24

3. LITERATUURLIJST p.26

SAMENVATTING

In deze literatuurstudie wordt getracht het probleem van het tongspelen bij het paard beter in kaart te

brengen, alsook om de meest voorkomende pathologieën ter hoogte van de tong te bespreken.

Wanneer de tong van een paard uit de mondholte hangt zijn er verschillende oorzaken mogelijk. Een

verwonding en de daarop volgende ontsteking van de tong, een fractuur van de onderkaak en/of van

de tongbeentjes, of een al dan niet infectieuze verlamming van de tong behoren tot de potentiële

oorzaken.

Wanneer pathologie ter hoogte van de tong door diverse diagnostische methodes kan worden

uitgesloten kan men het tongspelen observeren bij het bereden paard en bij het paard op stal. Er

bestaan diverse theorieën omtrent het ontstaan, de implicaties en de behandeling van tongspelen als

een gedragsmatig probleem. Een beter verstaan van de oorzaken van tongspelen zal resulteren in

een efficiëntere preventie en behandeling. Desondanks worden dieronvriendelijke en wrede

methodes, zoals het tongbinden, in de praktijk nog vaak aangewend.

Key words: huisvesting - stereotypie - tongbinden - tongspelen - welzijn

1. INLEIDING

Het wilde paard is een sociaal kuddedier dat het best vertoeft in een steppe-omgeving waarbij het

dagelijks grote hoeveelheden hoogvezelig voer tot zich neemt. De domesticatie van het paard heeft

grondige wijzigingen veroorzaakt wat betreft deze natuurlijke leefomstandigheden. In de moderne

paardenhouderij en rijkunst worden er hoge fysieke, psychologische en gedragsmatige eisen gesteld

aan het dier. Deze eisen zijn op veel vlakken tegenstrijdig met de fysiologie van het paard wat in

sommige gevallen aanleiding geeft tot gedragsmatige problemen.

In deze literatuurstudie wordt het verschijnsel van het tongspelen bij zowel het opgestald als het

bereden paard nader toegelicht. Alvorens de oorzaak van een abnormale of ongewenste beweging

van de tong als een gedragsmatig probleem te benaderen, dient de pathologie van de mondholte en

de tong te worden uitgesloten. Er bestaan diverse diagnostische methodes en wijzen van behandeling

afgestemd op elk specifiek probleem.

Bij het bereden paard wordt soms tongspelen opgemerkt. Tongspelen wordt bestraft bij het rijden van

een dressuurproef. Men gaat er vanuit dat dit een teken is van verzet en/of spanning, hetgeen bewijst

dat het paard niet volledig in submissie is. In de draf- en rensport veronderstelt men dat het

tongspelen op hoge snelheid kan leiden tot de gevreesde situatie waarbij het zacht gehemelte zich

dorsaal verplaatst (dorsal displacement of the soft palate), resulterende in ademnood. Routine-matig

worden dus optomingsaccesoires aangewend om het ongewenste verschijnsel van tongspelen tegen

te werken.

In sommige gevallen kan tongspelen ook gedefinieerd worden als stereotiep gedrag. Dit is repetitief

en invariabel gedrag zonder duidelijk doel en/of functie. Stereotypieën ontwikkelen zich vaak wanneer

dieren geconfronteerd worden met frustratie, stress of angst en een restrictieve huisvesting. De

aanwezigheid van stereotiep gedrag kan dus beschouwd worden als een welzijnsindicator.

2. LITERATUURSTUDIE

2.1 PATHOLOGIE VAN DE TONG

2.1.1 Anatomie van de tong

De tong ligt op de bodem van de mondholte tussen het linker en rechter corpus van de mandibula. De

tong bestaat uit de lepelvormige apex, het corpus en de radix. Ter hoogte van het corpus is de tong

door middel van het frenulum aan de bodem van de mondholte bevestigd. De dorsale en laterale

linguale mucosa is gekeratiniseerd, relatief sterk en vertoont locaal verschillende vormen van papillen.

De hiervoor besproken structuren worden geïllustreerd in de onderstaande figuur (fig. 1).

Fig. 1: De tong van het paard (uit Budras et al., 2009).

B= Linguale frenulum, 16= Apex van de tong, 18= Corpus van de tong, 19= Radix van de tong

De tong bestaat voornamelijk uit dwarsgestreepte spiervezels. Ze heeft intrinsieke en extrinsieke

spieren, deze laatste verbinden de tong met de verschillende delen van het hyoid apparaat. Onder de

extrinsieke tongspieren worden de m. styloglossus, de m. hyoglossus en de m. genioglossus verstaan.

Het hyoid apparaat bevindt zich tussen de rami van de mandibula ter hoogte van de radix van de tong.

Het vormt de verbinding tussen de tong en de larynx en zorgt voor de ophanging van de tong aan de

schedel (fig. 2).

De bloedvoorziening van de tong gebeurt door de linguale en sublinguale arterie die beiden

ontspringen uit de arteria carotis externa via de truncus linguo-facialis. De tong is zeer goed

gevasculariseerd. The innervatie van de tong wordt verzorgd door verschillende craniale zenuwen. De

sensorische innervatie van de tong wordt bekomen door de nervus trigeminus, de chorda tympani;

welke ontstaat uit de nervus facialis, de nervus glossopharyngeus en de nervus vagus. De motorische

innervatie van de tongspieren wordt bekomen door de nervus hypoglossus. De nervus hypoglossus

ontspringt ter hoogte van het caudale verlengde merg en verlaat de schedel door het hypoglossaal

kanaal. De zenuw loopt in rostroventrale richting tussen de nervus accesorius en de nervus vagus

door, loopt dan in een mucosale plooi van het mediaal compartiment van de luchtzak om uiteindelijk

naar de radix van de tong te lopen (Barone, 1997; König en Liebich, 2007; Budras et al, 2009).

Fig. 2: Hyoid apparaat van het paard en de verbinding met de larynx (uit Budras et al., 2009).

A= Tympanohyoid kraakbeen, B= Stylohyoid bot, C= Epihyoid bot, D= Ceratohyoid bot, E= Basihyoid

bot, E´= Processus lingualis, F= Thyrohyoid bot

2.1.2 Ontsteking en wonden van de tong

2.1.2.1 Etiologie

Het paard is van nature een niewsgierig dier. Veel wonden aan de lippen, rostrale mandibula en de

tong worden veroorzaakt doordat delen van de mond vast komen te zitten in voerbakken, delen van

de weide omheining, uitsteeksels aanwezig in de stal, etc. Ook worden veel wonden ter hoogte van de

tong veroorzaakt door het bit. Wonden kunnen ontstaan door een onkundige ruiter die overmatig aan

de teugels trekt, en dus met een “harde hand” rijdt, in combinatie met het gebruik van een scherp bit.

Het mechanisch tegengaan van tongspelen of een hangende tong kan ook aanleiding geven tot

ernstige verwonding. Scherpe tandpunten kunnen ook verwondingen van de tong veroorzaken.

Iatrogene schade aan de tong kan gebeuren bij procedures als extractie van tanden en transorale

benadering van entrapment van de epiglottis. Bij hardhandige manipulatie van de tong kan het

frenulum scheuren. Indien dit gebeurt, zijn de tongbeenderen vaak gebroken. Penetratie door

vreemde voorwerpen wordt soms gezien. Deze kunnen lokale of diffuse glossitis of abcessen

veroorzaken (Howard en Stashak, 1993; Gerard, 2004; Barber, 2005; Bennet, 2005).

2.1.2.2 Symptomen

Kleine en/of oppervlakkige wonden van de tong worden vaak niet opgemerkt door de eigenaar. Bij

diepe, ernstige laceraties kunnen de symptomen variabel zijn. De volgende klinische beelden kunnen

waargenomen worden; bloeding, ptyalisme, dysphagie, anorexie en protrusie van de tong uit de

mond. Bij penetratie van de tong door vreemde voorwerpen kan men hiernaast ook een focale of

diffuse, warme en pijnlijke zwelling van de tong waarnemen alsook halithose en paralyse van de tong.

Ook koorts kan aanwezig zijn (Gerard, 2004).

2.1.2.3 Diagnose

De diagnose van wonden aan de tong kan worden gemaakt door inspectie van de mondholte. In de

meeste gevallen wordt er gebruik gemaakt van een speculum. Bij sommige paarden is voorafgaande

sedatie vereist. Een lichtbron is geen overbodige luxe om de mondholte te inspecteren. De mondholte

wordt best eerst geflushed om voedsel, bloed en vuil te verwijderen en een betere inspectie van de

mondholte toe te laten. Wanneer men penetratie van een vreemd voorwerp verwacht, kan men ook

radiografische opnamen maken om metalische voorwerpen zichtbaar te maken. Ook echografie, ofwel

direct op de tong of transcutaan in de intermandibulaire ruimte behoren tot de mogelijkheden

(MacDonald, 1993; Gerard et al, 2004; Reed et al., 2004a; Greet, 2005).

2.1.2.4 Behandeling

Wanneer men te maken heeft met kleine en/of ondiepe wonden, kan men deze per secundam laten

helen. De behandeling bestaat uit het flushen van de laceratie enkele malen per dag of na het

voederen met een antiseptische vloeistof, fysiologische oplossing of water. Kortstondige toediening

van een niet-steroidale ontstekingsremmer (NSAID) kan aangewezen zijn in het kader van pijn

bestrijding. (Howard en Stashak, 1993; Gerard, 2004; Barber, 2005; Greet, 2005).

Diepe laceraties van de tong worden voornamelijk gezien in transversale richting ter hoogte van de

apex van de tong. Dit deel van de tong staat in direct contact met het bit en wordt vaker blootgesteld

aan de omgeving. De behandeling van zulke wonden kan gebeuren door per primam heling, per

secundam heling of in uitzonderlijke gevallen partiële glossectomie. Tijdens chirurgische ingrepen ter

hoogte van de tong is het aangewezen om het paard te sederen en de tong ongevoelig te maken door

lokale infiltratie anesthesie of om het paard onder volledige anesthesie te brengen indien de wonden

moeilijk te bereiken zijn (Gerard, 2004; Barber, 2005).

De per primam heling van de tong wordt aangeraden bij diepe laceraties van de tong. Er wordt

debridement uitgevoerd van de wonde om een verse wondrand te bekomen (Howard en Stashak,

1993; Barber, 2005). De tong wordt best in verschillende lagen gehecht om dode ruimte te voorkomen

(Howard en Stashak, 1993; Gerard, 2004; Barber, 2005). Dode ruimte kan zich opvullen met serum of

bloed en kan geïnfecteerd geraken (Howard en Stashak, 1993). Dode ruimte wordt hierdoor gezien

als een belangrijke factor in de slechte genezing van tongwonden (Barber, 2005). Om spanning op te

vangen worden verticale matrashechtingen geplaatst. Verzonken enkelvoudige hechtingen worden

gebruikt om dode ruimte verder te voorkomen en om appositie van de tongspieren te verkrijgen. De

mucosa wordt nadien gehecht met een simpele doorlopende hechting of een onderbroken vertikale

matrashechting (Howard en Stashak, 1993; Gerard, 2004; Barber, 2005) (fig. 3). Men moet opmerken

dat de kans op wond dehiscentie groot is ten gevolge van de hoge beweegelijkheid van de tong

(Gerard, 2004; Barber, 2005). Postoperatieve behandeling bestaat uit toediening van antibiotica en

NSAID´s. Bij voorkeur wordt er gemakkelijk kauwbaar en verteerbaar voedsel gevoederd (Howard en

Stashak, 1993).

Fig. 3: Hechten van een diepe laceratie van de tong (uit Howard en Stashak, 1993).

Partiële glossectomie wordt uitgevoerd indien de apex van de tong niet vitaal is en/of er minimale

verbinding is met de rest van de tong. De tong kan tot aan het frenulum geamputeerd worden en dit

zonder functieverlies (Howard en Stashak, 1993; Barber, 2005). De dorsale en ventrale mucosae van

de stomp worden aan elkaar gehecht met enkelvoudige hechtingen (Gerard, 2004; Barber, 2005). De

post operatieve behandeling is gelijk aan deze bij diepe laceraties (Howard en Stashak, 1993).

Per secundam heling van de tong kan verantwoord zijn bij minder erge of oudere lesies. Men moet er

op bedacht zijn dat de mogelijkheid bestaat dat het gevormde littekenweefsel zal lijden tot

functieverlies van de tong en tot moeilijkheden met het bit (Howard en Stashak, 1993; Barber, 2005).

De mondholte moet, zoals eerder vermeld, frequent geflushed worden (Gerard, 2004).

Een vreemd voorwerp wordt bij voorkeur verwijderd. Bij paarden met een klein linguaal abcess of

diffuse glossitis kan conservatieve behandeling geprobeerd worden. Hieronder verstaat men het

toedienen van antimicrobiële middelen en NSAID´s gedurende 2 tot 3 weken (Gerard, 2004; Greet,

2005).

2.1.3 Fracturen van de onderkaak en het tongbeen

2.1.3.1 Fracturen van de mandibula

Fracturen van de mandibula kunnen, naargelang hun lokalisatie, worden ingedeeld in vier

categorieën; fracturen ter hoogte van de incisivi, interdentale fracturen, fracturen ter hoogte van de

molaren en fracturen ter hoogte van de ramus van de mandibula (Ragle, 1993) (fig. 4).

Fig. 4: Indeling van fracturen van de mandibula. (uit Van Roy, 2009)

Fracturen van het rostrale deel van de mandibula worden veroorzaakt doordat de snijtanden vast

komen te zitten en er een avulsie fractuur wordt bekomen doordat het paard zijn onderkaak terugtrekt

(Ragle, 1993). Deze fracturen komen het meest voor en zijn daarenboven vaak ook open fracturen

(Blackford en Blackford, 1992; DeBowes 1996; Steenhaut, 1998). Meer distale fracturen zijn meestal

het gevolg van een stamp, een val of een afweerbeweging waarbij het paard zijn hoofd stoot (Ragle,

1993).

De meest voorkomende symptomen zijn malpositie van de snijtanden, ptyalisme, halithose en pijn bij

het opnemen van voedsel (Ragle, 1993; Knox et al., 2005). Bij bilaterale fracturen is er vaak protrusie

van de tong te zien (Blackford en Blackford, 1992, Knox et al., 2005; Mudge en Bramlage, 2007). Bij

caudaal gelegen fracturen zijn de klinische symptomen vaak beperkt tot zwelling van de weke

weefsels, kneuzing en laceraties (DeBowes, 1996; Knox et al., 2005). Hevige bloeding kan voorkomen

(Knox et al., 2005; Mudge en bramlage, 2007). Indien er schade wordt veroorzaakt aan zenuwen

kunnen er zich uitvalsverschijnselen voordoen (Mudge en Bramlage, 2007). Permanente paralyse van

de lippen of tong kunnen hierdoor veroorzaakt worden (Blackford en Blackford, 1992).

Een uitvoerige inspectie van de mondholte dient te worden uitgevoerd om schade aan de weke

weefsels en een open verbinding tussen de fractuur en de mondholte te bepalen. Radiografieën

worden best genomen om het verloop van de fractuur te kunnen beoordelen (Ragle, 1993; Knox et al,

2005; Mudge en Bramlage, 2007). Ook kan men met radiografie bepalen of het hyoïd apparaat en/of

het temporo-mandibulair gewricht betrokken zijn bij de fractuur (Ragle, 1993). Er worden zowel

laterolaterale als dorsoventrale opnames genomen (DeBowes, 1996; Steenhaut, 1998).

De behandeling van fracturen van de mandibula is verschillend naargelang de lokalisatie van de

fractuur. Fracturen ter hoogte van de incisivi worden vaak gefixeerd door middel van staaldraad. (fig.

5) Deze techniek wordt cerclage genoemd (Ragle, 1993; DeBowes 1996).

Fig. 5: Fixatie van een fractuur ter hoogte van de incisivi door middel van cerclage (uit Mudge en

Bramlage, 2007).

Fracturen van het interdentale deel van de mandibula worden bij voorkeur gefixeerd met staaldraad

gebruik makende van het tension band principe, of met behulp van een intra-orale brug van

methylmethacrylaat (Ragle, 1993) (fig.6).

Fig. 6: Fixatie van een interdentale fractuur volgens het tensionbandprincipe (uit Ragle, 1993).

A= Een staaldraad wordt volgens de nummering tussen de tanden gewoven, B= Door het aanspannen

van de staaldraad wordt de fractuur gefixeerd.

Fracturen ter hoogte van de molaren kunnen conservatief behandeld worden indien de fractuur

voldoende stabiel is. Conservatieve therapie omvat het voederen van zacht voeder, het dagelijks

uitwassen van de mondholte en een behandeling met NSAIDs. Indien men de fracturen toch

chirurgisch wenst te benaderen, kan men bij deze fracturen gebruik maken van platen en schroeven of

percutaan geplaatste pinnen in combinatie met uitwendige fixatie (Ragle, 1993) (fig. 7). Fracturen van

de ramus van de mandibula zijn vaak stabiel genoeg om conservatief te worden behandeld (Ragle,

1993).

Fig. 7: Fixatie van fracturen ter hoogte van de molaren (naar Ragle, 1993).

A= Techniek gebruik makende van platen en schroeven, B= Externe fixatie

2.1.3.2 Fracturen van de tongbeenderen

Fracturen van de tongbeenderen komen relatief weinig voor omdat ze goed beschermd worden door

de rami van de mandibula. Fracturen van de tongbeenderen kunnen wel voorkomen als complicatie bij

een fractuur van de ramus van de mandibula of bij overmatige tractie aan de tong. Symptomen zijn

onder andere protrusie van de tong, die zeer pijnlijk is bij manipulatie. Als beensplinters de

oropharyngeale mucosa penetreren kan er bloed aanwezig zijn in de mondholte, indien beensplinters

de luchtzakken doorboren kan er epistaxis aanwezig zijn. De diagnose gebeurt op basis van een

grondige inspectie van de mondholte, endoscopie, om eventuele schade aan de oropharyngeale

mucosa en de luchtzakken uit te sluiten, en radiografie (Ragle, 1993).

2.1.4 Verlamming van de tong

Verlamming van de tong kan zich uiten in onvoldoende tonus van de tongspieren en een

assymmetrische en abnormale positie van de tong (MacDonald, 1993). Trauma of een infectieus

ziekteproces kunnen aan de basis liggen van de verlammingsverschijnselen. De verschillende

oorzaken worden hier kort besproken.

2.1.4.1 Trauma van het perifeer en/of centraal zenuwstelsel

Wanneer de nervus hypoglossus, de kopzenuw die de tongspieren innerveert, beschadigd is

ingevolge een fractuur van de onderkaak, kunnen er zich verlammingsverschijnselen voordoen

(Mudge en Bramlage, 2007). Permanente paralyse van de tong kan hierdoor eveneens veroorzaakt

worden (Blackford en Blackford, 1992).

Ook traumatische hersenschade kan onder meer verlamming van de tong veroorzaken. Wanneer er

zich een trauma van de schedel voordoet, al dan niet met fractuur van de schedel, wordt de impact

van het trauma overgebracht naar de weke weefsels die zich intracraniaal bevinden (MacKay, 2004;

Reed et al., 2004c). De primaire schade omvat schade aan de bloedvaten, neuronale cellichamen,

axonen en glia-cellen. De impact van het trauma kan ook een massale depolarisatie van de neuronen

veroorzaken, waardoor bewusteloosheid, die meestal van voorbijgaande aard is, wordt veroorzaakt

(MacKay, 2004). Beschadiging van de bloedvaten kan leiden tot significante bloedingen die de

intracraniale druk verhogen (MacKay, 2004; Reed et al., 2004b).

De secundaire schade veroorzaakt door trauma van de schedel omvat de gevolgen van de primaire

schade. Door bloeding en mechanische schade worden ontstekingsmediatoren vrijgesteld. Dit kan

verdere hersenschade alsook het optreden van ontstekingsoedeem tot gevolg hebben, wat de

intracraniale druk nog verder kan opdrijven. Een gedaalde systemische bloeddruk, welke vaak

optreedt bij traumatische hersenschade, en een verhoogde intracraniale druk induceren weefsel-

ischemie. Dit leidt regelmatig tot apoptose en necrose van het hersenweefsel, waarbij necrose een

verdere onsteking van het omliggende weefel veroorzaakt (Mackay, 2004; Reed et al., 2004b).

De klinische tekenen van hersenschade zijn afhankelijk van welke regio van de hersenen aangetast

is. Zo onderscheidt men „forebrain syndrome‟, „midbrain syndrome‟, vestibular syndrome‟ en „hindbrain

syndrome‟. Verlamming van de tong valt onder de laatste categorie. Bij „hindbrain syndrome‟ zijn er

uitvalsverschijnselen mogelijk van verschillende kopzenuwen in associatie met mentale depressie,

ataxie en in erge gevallen ook een abnormaal ademhalingspatroon. Indien de nervus hypoglossus

aangetast is, treedt er dus verlamming van de tong op. Indien er verschillende delen van de hersenen

zijn aangetast spreekt men van „multifocal syndrome‟ (MacKay, 2004).

Voor de diagnose kan men gebruik maken van verschillende medische beeldvormingstechnieken. Met

RX kan men fracturen van de schedel, intracraniaal gas en bloed in de sinussen en in de luchtzakken

aantonen. Met CT worden cross-sectionele opnames gemaakt. Hiermede kan men focale

hersenschade en bloeding aantonen, alsook fracturen en bloed in het middenoor, de sinussen en de

luchtzakken. MRI is aangewezen om vroege infarcten en oedeem op te sporen (Ragle, 1993; MacKay,

2004; Reed et al., 2004b).

Levensbedreigende toestanden, zoals een verstopping van de luchtweg, worden eerst aangepakt.

Nadien volgt de behandeling, welke berust op het reduceren van hersen-oedeem, het verminderen

van de intracraniale druk en het voorkomen van secundaire hersenschade (Reed et al., 2004b). Het

hoofd wordt bij voorkeur iets hoger dan het lichaam geplaatst. Indien de intracraniale druk te hoog

wordt en er zich ernstig hersen-oedeem voordoet kan men hyperosmotische infuustherapie toepassen

of een 20% mannitol oplossing intra-veneus toedienen. Om secundaire hersenschade te voorkomen

wordt aangeraden om hyperthermie te vermijden en drastisch te behandelen indien dit zich voordoet.

Dit teneinde de schadelijke ontstekingsreacties te onderdrukken. Ook moet men adequate ventilatie

van de longen en zuurstofsaturatie van het bloed kunnen garanderen om hypoxie van het

hersenweefsel te voorkomen. Om toevallen te behandelen kan men gebruik maken van diazepam,

phenobarbital of pentobarbital (MacKay, 2004; Reed et al., 2004b).

2.1.4.2 Aandoeningen van de luchtzakken

De luchtzakken zijn caudoventrale diverticula van de buis van Eustachius. Elke luchtzak is opgedeeld

in een mediaal en een lateraal compartiment door het tongbeen. In de wand van de luchtzakken lopen

verschillende zenuwen; waaronder de VIIe, IXe, Xe en XIIe kopzenuwen, en verschillende bloedvaten,

waaronder de interne en externe arteria carotis en de maxillaire bloedvaten. Bij pathologieën van de

luchtzakken worden vaak ook stoornissen van deze zenuwen en bloedvaten geïnduceerd. Als de

nervus hypoglossus aangetast is, wordt verlamming van de tong waargenomen (Reed et al., 2004b).

Bij luchtzakmycosis worden er schimmel-plaques gevormd op de mucosa van de luchtzakken. Het

mediale compartiment is het vaakst aangetast. De integriteit van de luchtzakwand wordt aangetast en

er is dus ook reëel gevaar voor erosie van de neurale en vasculaire structuren die hier aanwezig zijn

(Reed et al., 2004b; Davis et al., 2007). Vaak wordt matige tot erge epistaxis en dysfagie opgemerkt.

Facialis paralyse en paralyse van de tong worden minder frequent opgemerkt (Davis et al., 2007).

De diagnose van luchtzakstoornissen wordt gesteld door middel van endoscopie. Bacteriologisch en

mycotisch onderzoek van de luchtzakinhoud zijn ook aangewezen. Voor de behandeling kan men

topische en systemische antimycotica toedienen. Indien er risico is voor ruptuur van een groot

bloedvat en subsequent een fatale bloeding, dienen de aangetaste bloedvaten chirurgisch

geoccludeerd of geligeerd te worden. De bloedvaten moeten proximaal en distaal geoccludeerd of

geligeerd worden om retrograde bloeding vanuit de cirkel van Willis te voorkomen (Reed et al., 2004b;

Rush, 2005; Davis et al., 2007).

2.1.4.3 Botulisme

Botulisme is een neuromusculaire aandoening. Door opname van het toxine dat geproduceerd wordt

door Clostridium botulinum wordt een acuut en fataal verlopende paralyse veroorzaakt. Het toxine

wordt vaak teruggevonden in rottende karkassen en rottend plantaardig materiaal. Het toxine

voorkomt de vrijstelling van acetylcholine ter hoogte van de motorische eindplaten en veroorzaakt zo

paralyse. Het klinisch beeld omvat verminderde tonus van de staart en tong, progressieve zwakheid,

moeilijkheden met kauwen en slikken en uiteindelijk ademhalingsparalyse en hartstilstand. De

diagnose kan worden gesteld door isolatie van het toxine op autopsie en door isolatie van het toxine

uit voeder, maar is vaak moeilijk. Vroege toediening van het antitoxine is effectief in het behandelen

van botulisme (Gyles, 2005; Wilkins, 2007).

2.1.4.4 Meningoencephalitis

Bacteriële meningitis, en de daarop volgende encephalitis, wordt meestal gezien bij septicemische

veulens. Bacteriën zoals Escherichia coli, Actinobacillus spp., Klebsiella spp., Streptococcus spp. en

Staphylococcus spp. werden reeds geïsoleerd. Bacteriële meningitis wordt slechts zelden gezien bij

oudere paarden (Long en Seino, 2007).

De gebruikelijke symptomen van meningitis zijn koorts, lethargie, anorexie, stijfheid van de nek en

hyperesthesie. Indien de infectie uitbreidt naar het hersenparenchym, kunnen veel verschillende

symptomen worden waargenomen zoals exitatie, hyperesthesie, zelf-mutilatie en compulsieve

beweging. Ataxie, intentie tremor en nystagmus indiceren aantasting van het cerebellum. Indien de

hersenstam aangetast is, kunnen depressie, ataxie en stoornissen van de kopzenuwen vastgesteld

worden. Paralyse van de nervus trigeminus en de nervus facialis worden het vaakst aangetroffen,

maar paralyse van de tong kan ook voorkomen. De klinische symptomen bij veulens kunnen minder

uitgesproken zijn omdat de meningoencephalitis vaak secundair is aan septicemie (Munana, 2005;

Long en Seino, 2007).

Analyse van het cerebrospinaal vocht is de betrouwbaarste methode om een diagnose te stellen. Een

verhoogd aantal witte bloedcellen, waarvan neutrofielen in de meerderheid zijn, de aanwezigheid van

bacterieën en gestegen eiwitwaarden kunnen de diagnose van meningoencephalitis bevestigen

(Munana, 2005; Long en Seino, 2007). CT en MRI kunnen ook gebruikt worden om neoplasie of

hersenabcessen uit te sluiten (Long en Seino, 2007).

De behandeling van bacteriële meningoencephalitis moet de eliminatie van pathogenen uit de

hersenen bevorderen en de vaak fatale gevolgen van de onstekingsreactie in de hersenen limiteren.

Antibiotica, naargelang de uitkomst van bacteriële cultuur of breedspectrum antibiotica, in combinatie

met hoge dosissen niet-steroïdale antiïnflamatoire geneesmiddelen en corticoïden worden meestal

gebruikt (Munana, 2005; Long en Seino, 2007).

2.1.4.5 Equine Encephalitis

Encephalitis of encephalomyelitis kan bij paarden door verschillende infectieuze agentia veroorzaakt

worden. Een virale infectie is het meest voorkomend, maar in Amerika kan een protozoaire infectie

ook voorkomen. De symptomen van de verschillende infectieuze agentia zijn afhankelijk van hun

pathogenese, maar allen veroorzaken encephalitis en centraal zenuwstelsel dysfunctie. In tabel 1

worden de verschillende encephalitiden weergegeven.

Tabel 1: Encephalitiden en de waargenomen symptomen ter hoogte van de tong

Diagnose kan gebeuren door virus-isolatie en identificatie, uit cerebrospinaal vocht of serum, of door

antilichaam titer analyse op gepaarde sera. De diagnose van Sarcocystis neurona kan gebeuren door

middel van een Western immunoblot. Bij paarden met neurologische symptomen waarbij men

Infectieuze Agentia Symptomen thv de tong

Eastern equine encephalitis, Western equine encephalitis -Gezwollen -Protrusie

West Nile virus -Verminderde tonus

Borna virus -Verminderde tonus -Verhoogde bewegelijkheid

Sarcocystis neurona (Equine protozoal myeloencephalitis) -Paralyse

specifieke antistoffen detecteert met een immunoblot is een infectie met Sarcocystis neurona zeer

waarschijnlijk.

Er is geen specifieke behandeling voor virale encephalitis. Een ondersteunende therapie, bestaande

uit vloeistoftherapie, anti-inflammatoire ontstekingsremmers en intensieve verzorging zijn

aangewezen. De behandeling van protozoaire myeloencephalopathie bestaat uit een behandeling met

anti-protozoaire middelen en eveneens een ondersteunende therapie (Dubey en Sellon, 2007; Garten

et al, 2007; Gibbs en Long, 2007; Long, 2007; Long en Seino, 2007; Long, 2005; MacKay, 2005;

Munana, 2005; White, 2005).

2.2 GEVOLG VAN HET BERIJDEN

In de rijkunst wordt het bewegen en het uit de mond laten hangen van de tong aanzien als een fout. In

de dressuurregels van de Fédération Equestre Internationale (F.E.I) staat duidelijk vermeld dat het

bewegen van de tong tijdens het berijden een teken is van zenuwachtigheid, spanning en verzet. Hier

dient rekening mee te worden gehouden bij het geven van scores voor elke beweging afzonderlijk en

voor de score voor submissie van het paard in het algemeen (Fédération Equestre Internationale,

2011). Hierbij dient opgemerkt te worden dat de aanhangers van de academische rijkunst in

toenemende mate kritiek uiten op de trainingsmethoden die aangewend worden in de moderne

dressuur. Volgens hen veroorzaakt de gebrekkige techniek van de hedendaagse ruiters, die volgens

de moderne dressuurprincipes rijden, de veelvoorkomende gedragsproblemen tijdens het berijden van

het paard (Henriquet en Henriquet, 1996; Karl, 2006; Heuschmann, 2007).

2.2.1 Etiologie

Het bit kan de oorzaak zijn van abnormale tongbeweging tijdens het berijden. Het gebruik van één of

twee bitten in de traditionele rijkunst kan aanzien worden als een zeer invasieve methode om controle

over het paard te bekomen (Cook, 1999; Cook, 2003). Het inadequaat gebruik van een bit veroorzaakt

vaak ongemak, pijn en trauma. Dit wekt bij paarden een weerzin op om te werken, en kan zich uiten in

gedragsafwijkingen tijdens het berijden en het niet aanvaarden van het bit (Cook, 1999). Aversie voor

het bit kan door het paard op verschillende manieren geuit worden, zoals door beweging van de tong,

door de tong over of achter het bit brengen en door het uitsteken van de tong (Cook, 1999; Cook,

2000; Cook, 2003). Deze effecten worden aanzien als uitingen van orale pijn (Cook 2003).

Er wordt ook gesuggereerd dat door het inbrengen van een bit, de parasympaticus geactiveerd wordt

en hierdoor gastro-intestinale reflexen worden uitgelokt. De kauwreflex, de productie van speeksel

alsook kaak-, lip- en tong-bewegingen kunnen worden opgemerkt (Cook, 1999). Tijdens het berijden

wordt ook het sympatische zenuwstelsel aangesproken. De simultane activatie van beide delen van

het autonome zenuwstelsel kunnen voor verwarring zorgen bij het paard, wat ongepast gedrag in de

hand kan werken (Cook, 1999).

Naast pijn en de activatie van het vegetatief zenuwstelsel, kan het bit ook protrusie van de tong

veroorzaken louter door plaatsgebrek in de mond. Het inbrengen van een bit veroorzaakt druk op en

depressie van de tong waardoor deze niet meer in de intermandibulaire ruimte past. Het bit in

combinatie met een strak aangetrokken neusriem kan hierdoor protrusie van de tong veroorzaken

(McLean en McGreevy, 2010).

Het rijden op zich kan ook aanleiding geven tot ongewenst gedrag van het paard tijdens het berijden.

De houding van het bereden paard wordt vaak dwangmatig bekomen. Een uitermate geschikt

voorbeeld is het "in de hand stellen". Vaak wordt er gebruik gemaakt van allerlei hulpmiddelen om

deze bepaalde positie van het hoofd en de hals te bekomen, dit terwijl het "in de hand stellen" eigenlijk

het resultaat zou moeten zijn van een graduele opbouw van kracht, souplesse en verzameling. Deze

coërcieve trainingsmethoden leiden vaak tot het uiten van gedragspatronen, waaronder abnormaal

oraal gedrag, die ongemak, stress, conflict of frustratie suggereren (Öderg en Bouissou,1999; Von

Borstel et al, 2009).

2.2.2 Behandeling

Zoals eerder vermeld, worden tongspelen en de protrusie van de tong aanzien als een ernstige fout

tijdens het rijden van een dressuurproef (Fédération Equestre Internationale, 2011). Tongspelen vormt

ook een reëel probleem in de ren- en drafsport (Cook, 1999). Het bewegen van de tong tijdens snel

werk geeft aanleiding tot verscheidene pathologische gevolgen. Dorsale verplaatsing van het zachte

gehemelte kan worden uitgelokt door beweging ter hoogte van de radix van de tong (Cook, 1999;

Cook, 2000). Ook het inslikken van overmatig geproduceerd speeksel, wat wordt uitgelokt door het bit,

kan predisponerend zijn voor dorsale verplaatsing van het zachte gehemelte (Dugdale en Greenwood,

1993; Cook, 1999; Parente et al., 2002). Doordat zowel de tong als de larynx verbonden zijn met het

hyoid apparaat, zal beweging van de tong ook beweging van de larynx veroorzaken. Bij inspanning

kan dit belemmerend zijn voor de ademhaling (Dugdale en Greenwood, 1993; Cook, 1999). Obstructie

van de luchtweg kan worden veroorzaakt wanneer de apex van de tong wordt opgetrokken tot achter

het bit (Cook, 1999; Cook, 2000).

Deze ernstige complicaties van tongspelen hebben tot gevolg gehad dat men al vlug routinematig op

zoek ging naar manieren om symptomatisch tongspelen te verhinderen (Cook, 1999). De praktijk van

het „tongbinden‟ wordt in de ren- en drafsport vaak gehanteerd (Cook, 1999; Barakzai et al., 2009). De

tong wordt hierbij vastgebonden om beweging ervan en de daaruitvolgende dorsale verplaatsing van

het zacht gehemelte te voorkomen. Hierdoor is er tevens een optimale ventilatie tijdens de ren

waardoor de prestatie van het paard positief wordt beïnvloed (Franklin et al, 2002; Bazakrai en Dixon,

2009) Verschillende materialen en modellen zijn verkrijgbaar (Spradling, 2008) (fig. 8).

Fig. 8: Tongue tie (uit Spradling, 2008).

Het resultaat van tongbinden is een betwistbaar onderwerp. Uit onderzoek is gebleken dat het

vastbinden van de tong bij sommige paarden dorsale verplaatsing van het gehemelte voorkwam maar

dat deze methode niet effectief was bij de meerderheid van de paarden (Franklin et al., 2002). Op CT

scans van de naso- en oropharynx, bij paarden waarbij de tong werd vastgebonden, kon niet worden

aangetoond dat de positie van het hyoid apparaat veranderde of dat de omvang van de naso- en oro-

pharynx beïnvloed werd. Er kon aldus niet met zekerheid worden vastgesteld dat het vastbinden van

de tong een verhoogde stabiliteit van de naso- en oropharynx tot gevolg zou hebben (Cornelisse et

al., 2001a) Ook kon geen verbeterde werking van de bovenste luchtwegen worden aangetoond bij

klinisch gezonde paarden (Cornelisse et al., 2001b). Het vastbinden van de tong weerhoudt het paard

om zijn tong op een natuurlijke wijze te bewegen, het te strak of te lang afbinden van de tong kan

resulteren in ischemie en kan interfereren met de vascularisatie van de tong (McLean en McGreevy,

2010).

Bepaalde bitten en accesoires kunnen gebruikt worden om het bewegen van de tong te verhinderen

en om te voorkomen dat het paard zijn tong over het bit plaatst (fig. 9, 10, 11).

Fig. 9: Bitten met metalen tonglepel (uit Muir en Sly, 2001).

Fig. 10: Rubberen tonglepel die aan het bit kan worden bevestigd (uit Muir en Sly, 2001).

Fig. 11: KK correctie bit (uit Muir en Sly, 2001).

Fig. 12: Australian cheeker (uit Muir en Sly, 2001).

De Australian cheeker is een rubberen accessoire dat wordt vastgehecht aan het hoofdstel en aan

beide zijden van het bit. Hierdoor wordt het bit verhoogd in de mond en kan het paard zijn tong niet

over het bit plaatsen.

Aangezien men er vanuit gaat dat het bit vaak de oorzaak is van het tongspelen tijdens het berijden

(Cook, 1999; Cook, 2000), kan men ook opteren om het paard te berijden met een bitloos hoofdstel

(Cook, 1999; Cook 2000; Cook, 2009). Er zijn verschillende bitloze hoofdstellen beschikbaar: de

meest gebruikte worden hieronder kort toegelicht.

Fig. 13: De Engelse hackamore (uit Muir en Sly, 2001).

De Engelse hackamore heeft een gewatteerde neusriem en metalen kaakstukken. Als men aan de

teugels trekt wordt er druk uitgeoefend op de neus, worden de kaken bijeen geklemd en wordt er een

hefboomeffect uitgeoefend. (Muir en Sly, 2001; Liekens, 2007)

Fig. 15: De bosal (uit Anonymous a, 2011)

A= neusriem, B= mecate

Fig. 16: Neusriem van de bosal (uit Casa Zia

Saddlery, 2011)

A= “hiel-knoop”

Fig. 14: De Duitse hackamore (uit Muir en Sly, 2001)

De Duitse hackamore heeft een met rubber overtrokken metalen neusriem. De kinriem bestaat vaak

uit een ketting. Doordat de kaakstukken langer zijn in vergelijking met de Engelse hackamore, wordt

een sterker hefboom effect gecreëerd.

A

A B A

De bosal omvat een uit runderhuid gevlochten neusriem en een mecate; een lange gevlochten teugel,

die wordt vastgemaakt aan de “hiel-knoop” van de neusriem. Deze optoming oefent druk uit op de

neus en wangen indien de teugels worden opgenomen. De bosal wordt vooral in het westernrijden

gebruikt (Muir en Sly, 2001; Liekens 2007).

Fig. 17: De side-pull (Anonymous b, 2011)

De side-pull bestaat uit een eenvoudig halster waarbij de teugels aan twee metalen ringen ter hoogte

van de wangen worden bevestigd. Indien men aan de teugels trekt, wordt er druk uitgeoefend op de

neus. Ook deze optoming wordt vaak gebruikt bij het westernrijden (Liekens, 2007).

De hiervoor besproken optomingen belemmeren op geen enkele manier de mond, maar indien ze

worden gebruikt op een inadequate manier, kunnen ze weldegelijk pijn en schade aanrichten (Muir en

Sly, 2001; Cook, 2005). Bij de hackamore veroorzaakt de kinriem of –ketting druk en mogelijks pijn ter

hoogte van de kin. De metalen kaakstukken veroorzaken ook druk ter hoogte van de kruin. De

uitgeoefende druk stijgt naargelang de lengte van de kaakstukken. Indien het aanmeten of het gebruik

van de hackamore niet correct wordt uitgevoerd, kunnen de neusgangen geblokkeerd worden. In

extreme gevallen kan het neusbeen gebroken worden (Cook, 2005). De bosal neusriem is met opzet

ruw om irritatie te veroorzaken aan de neus en kaak. De mecate veroorzaakt dan weer irritatie ter

hoogte van de nek (Cook, 2005). De side-pull kan uit verschillende materialen vervaardigd worden en

is verkrijgbaar in verschillende uitvoeringen. Hierdoor is de pijn die mogelijks kan veroorzaakt worden

zeer verschillend tussen de verschillende types van side pull (Cook, 2005). Ook zijn deze traditionele

bitloze optomingen ietwat gelimiteerd wanneer een fijne en precieze communicatie gewenst is tussen

paard en ruiter. Met de hackamore en bosal kan de snelheid van het paard goed gecontroleerd

worden maar het sturen is minder genuanceerd. Met een side-pull is het tegenovergestelde het geval

(Cook, 2005).

Fig. 18: De Dr. Cook bitless bridle (uit Cook, 2009).

Het Dr. Cook bitloos hoofdstel wordt omschreven als een “cross-under bitless bridle” (Cook, 1999;

Cook, 2000, Cook en Mills, 2009). Dit type hoofdstel brengt, volgens de ontwerpers, pijnloos druk aan

op de huid achter het oor als de teugels worden aangespannen. De “cross-under bitless bridle” reikt

een diervriendelijk, effectief en niet-invasief alternatief aan voor de optoming met bit en de bitloze

optoming (Cook, 1999; Cook, 2003). Deze optoming biedt een alomvattende communicatie tussen

paard en ruiter op gebied van sturen en snelheid. Het kan gebruikt worden door ruiters van alle

leeftijden en met verschillende niveaus van ervaring. Het paard moet niet worden aangeleerd om te

werken in de Dr. Cook bitless bridle (Cook, 2003; Cook, 2005). Uit een studie is gebleken dat paarden

verbeterd gedrag vertoonden en dat de communicatie tussen ruiter en paard vlotter verliep, wanneer

bereden in een dergelijk hoofdstel in tegenstelling tot het hoofdstel waarin ze gebruikelijk bereden

werden (Cook, 2009).

2.3 ORAAL STEREOTIEP GEDRAG

Tongspelen wordt omschreven als een milde, weinig voorkomende stalondeugd die meestal

uitgevoerd wordt wanneer het paard op stal staat, maar kan occasioneel ook gezien worden wanneer

het paard bereden wordt (Marsden, 2002; Marsden, 2008; McBride en Hemming, 2009). Tongspelen

wordt vaker vastgesteld bij koeien, waar het wordt beschreven als het repetitief zwengelen van de

tong buiten de mond of repetitief rollen van de tong in de mond (Sambraus, 1985). Bij runderen werd

aangetoond dat het tongspelen in grote mate afhankelijk is van het voederregime (Redbo et al., 1996).

2.3.1 Definitie oraal stereotiep gedrag

Stereotiep gedrag wordt gedefiniëerd als repetitief en invariabel gedrag zonder duidelijk doel en/of

functie (Mason, 1991a). Stereotypieën ontwikkelen zich vaak wanneer dieren geconfronteerd worden

met frustratie, stress of angst en restrictieve huisvesting (Mason, 1991a; Marsden, 2008). In de

moderne paardenhouderij wordt aan praktisch alle fysieke noden van het paard voldaan. Helaas

worden de psychologische en gedragsmatige noden van het paard vaak verwaarloosd. Hieruit kan

stereotiep gedrag ontstaan (Marsden, 2008). Na een bepaalde tijd kan het stereotiep gedrag

geïsoleerd geraken van de oorspronkelijke veroorzakende stimulus, en kan het dus ook onder andere

omstandigheden uitgevoerd worden (Mason, 1991a). Zo kan tongspelen oorspronkelijk ontwikkeld zijn

als een manier om te ontsnappen aan de druk van het bit op de tong wanneer het paard bereden

wordt, maar kan het nadien ook geobserveerd worden wanneer het dier op stal staat (Hausberger et

al., 2009) Stereotiep gedrag bevat vaak onderdelen van normaal gedrag zoals dit geobserveerd wordt

bij vrijlevende, gezonde dieren (Mason, 1991a; Marsden, 2002; Marsden, 2008). Het soort gedrag

waaruit de stereotypie is ontstaan kan een idee geven over welk aspect van de huisvesting of van de

omgang met het paard defficiënt is (Mason, 1991a).

2.3.2 Etiologie

Er zijn meerdere factoren die stereotiep gedrag kunnen uitlokken of het ontstaan ervan kunnen

bevorderen. Stereotypieën zijn vaak geassocieerd met een sub-optimale huisvesting of een foutieve

omgang met het dier. De onderliggende gelijkenissen tussen de verschillende oorzaken zijn frustratie,

waarbij een dier gemotiveerd is om een bepaald gedragspatroon uit te voeren maar hiervan wordt

verhinderd, stress, angst en een restrictieve omgeving (Mason, 1991a).

Het spenen van veulens in de moderne paardenhouderij brengt psychologische alsook physische en

nutritionele stress met zich mee. Binnen één maand na het spenen kunnen de ontwikkelingsfasen van

de meerderheid van stereotiepe gedragingen gezien worden (Waran et al., 2008). De methode van

spenen, de voeding van het gespeende veulen en de huisvesting van het gespeende veulen hebben

een aanzienlijke invloed op het ontwikkelen van stereotiep gedrag (Waters et al., 2002; Waran et al

2008).

Het dieet en voederregime van het paard spelen een kritieke rol in het ontstaan en het onderhouden

van abnormaal gedrag (Nicol, 1999) Een rantsoen laag aan ruwvoer leidt ertoe dat minder tijd

gespendeerd wordt aan het nuttigen van de dagelijkse hoeveelheid voeder. Dit is predisponerend voor

het ontwikkelen van stereotiep gedrag (McGreevy et al., 1995a; Nicol, 1999; Marsden, 2002; et al.,

2006; Marsden, 2008). Wanneer weinig ruwvoer wordt verstrekt aan paarden heeft dit als gevolg dat

de opname van vezels onvoldoende is. Er wordt gesuggereerd dat door de lage vullingsgraad van het

spijsverteringsstelsel het paard niet verzadigd is en het hierdoor continu gemotiveerd is om voedsel op

te nemen. Indien dit niet mogelijk is, resulteert dit in frustratie hetgeen opnieuw de ontwikkeling van

stereotiep gedrag in de hand werkt (McGreevy et al., 1995a; Nicol, 1999; Bergeron et al., 2006). Het

voederen van een relatieve of absolute overmaat aan krachtvoer kan de zuurtegraad in de maag en

de dikke darm verlagen en aanleiding geven tot visceraal ongemak. Oraal stereotiep gedrag kan

leiden tot een verhoogde speekselvloei die de overmaat aan zuur zal neutraliseren (Johnson et al.,

1998; Nicol, 1999; Nicol et al., 2002).

Bereden paarden worden vaak blootgesteld aan chronische stress tijdens hun trainingsessies

(Ödberg, 1987). Het langdurig gebruik van tegenstrijdige signalen door de ruiter maakt dat het paard

niet kan aanvoelen welke acties beloond of bestraft zullen worden waardoor het onzeker wordt en

gefrustreerd geraakt. Het trainen met behulp van negatieve bekrachtiging alsook het fysiek,

emotioneel en psychologisch beperken van het natuurlijk gedrag van het paard resulteert vaak in

frustratie en/of verzet (Hausberger er al., 2009). Het tongspelen tijdens het berijden kan mogelijks een

uiting zijn van verzet tegen de druk veroorzaakt door het bit op de kaaktakken en de tong (Hausberger

et al., 2009). Men kan stellen dat de stress veroorzaakt door het trainen van het paard dus belangrijk

is bij het ontstaan van stereotiep gedrag (Hausberger et al., 2009).

2.3.3 Implicaties

Stereotiep gedrag ontwikkelt zich vaak in omstandigheden waarbij aan één of meerdere aspecten van

het welzijn van de dieren niet wordt voldaan. Men kan dus zeggen dat, op het moment dat de

stereotypie zich ontwikkelde, het dier zich in een suboptimale omgeving bevond (Mason, 1991a;

Mason, 1991b; Marsden, 2002; Marsden, 2008). Het persisterend uitvoeren van het stereotiep gedrag

kan erop wijzen dat het welzijn van het dier nog steeds tekort schiet.

Ondanks het feit dat dat stereotiep gedrag wordt gedefinieerd als zonder doel en of functie zijnde

(Mason, 1991a), wordt er soms gesteld dat het een vorm van zelfbelonend gedrag is waarbij het dier

adaptief gedrag ontwikkelt als een manier om om te gaan met zijn defficiënte omgeving (Mason,

1991a; Marsden, 2008). Het is mogelijk dat het gedrag of het resultaat van het gedrag op zich

belonend is voor het dier. Ook kan de voorspelbare, repetitieve aard van het gedrag belonend zijn

(Mason, 1991a).

Bij het beschouwen van de aanwezigheid van stereotiep gedrag als welzijnsindicator moet men wel

enkele bedenkingen maken. Bij het ontwikkelen van stereotiep gedrag kan het uiteindelijk geïsoleerd

geraken van de oorspronkelijke uitlokkende factoren. Het tot uiting komen van zulk gedrag betekent

dus niet per sé dat het dier nog lijdt (Mason, 1991a; Mason, 1991b). Ook vertonen dieren een

individuele gevoeligheid voor het ontwikkelen van stereotiep gedrag. Dus het niet ontwikkelen van een

stereotypie betekent niet dat de huisvesting van het paard ideaal is (Mason, 1991b; Marsden, 2008).

2.3.4 Behandeling

De preventie van stereotiep gedrag is belangrijk want zodra stereotiep gedrag ontstaat is het moeilijk

tot onmogelijk om het ongedaan te maken. Het voorkomen van stress zowel in het vroege

levenstadium, bijvoorbeeld bij het spenen (Waters et al., 2002; Waran et al., 2008), als later zijn

cruciaal (McGreevy et al., 1995a; McBride en Hemmings, 2009).

De traditionele behandeling van stereotiep gedrag berust op het symptomatisch blokkeren van het

ongewenst gedrag. Door fysieke verhindering of het gebruik van aversieve conditionering geraakt het

paard echter steeds meer gefrustreerd. Dit soort behandeling is niet effectief, nefast voor het welzijn

van het dier, dieronvriendelijk en verergert vaak het probleem (Nicol, 1999; Marsden, 2002; Marsden,

2008).

Wijzigingen in het management en de huisvesting van het paard zijn vaak vereist. Een verbeterde

huisvesting moet ertoe bijdragen dat het paard zich in een kalme, frustratievrije omgeving bevindt

waar natuurlijk gedrag kan geuit worden. Full-time weidebeloop is ideaal maar helaas voor de meeste

eigenaars niet haalbaar. De tijd dat het dier spendeert aan het opnemen van voedsel zou idealiter

minimaal 12 tot 18 uur per dag bedragen (Marsden, 2002; Marsden, 2008). Er moet voldoende

ruwvoer beschikbaar zijn (Marsden, 2002; Marsden, 2008). Het ter beschikking stellen van

verschillende types ruwvoer weerspiegelt de natuurlijke voedselopname van paarden en zou

resulteren in minder gefrustreerde motivatie om voedsel op te nemen (Goodwin et al., 2002). Het

gebruik van stalspeelgoed dat een toename veroorzaakt in de tijd dat het paard bezig is met eten,

zouden een rol kunnen spelen in zowel preventie als behandeling van stalondeugden (Winskill et al.,

1996; Henderson en Waran, 2001). Uit een studie is gebleken dat het gebruik van een EquiballTM

, een

soort stalspeelgoed zoals hierboven beschreven, een significante verlaging van de hartslag

veroorzaakte bij paarden die stereotiep gedrag vertoonden. Hieruit kan men afleiden dat de EquiballTM

een kalmerend effect heeft, wat een paard met stereotiep gedrag ten goede kan komen (Normando et

al., 2004). Men mag met dit stalspeelgoed echter niet een verlenging beamen van de tijd nodig om

zeer smakelijk voeder, zoals krachtvoer, op te nemen. Dit kan resulteren in frustratie en kan het

probleem verergeren (Marsden, 2008). Gepelleteerd krachtvoer met dezelfde nutritionele waarde als

hooi is hiervoor ideaal (Winskill et al., 1996). Het sociaal contact met andere paarden wordt bij

voorkeur verhoogd door meer weidebeloop en door te kiezen voor stalontwerpen waarbij visueel

contact mogelijk is (Marsden, 2008).

Verder bestaat er ook nog de mogelijkheid van een medicinale behandeling. Er is slechts een

beperkte hoeveelheid informatie beschikbaar omtrent het effect van de verschillende geneesmiddelen

op stereotiep gedrag. De farmacologische aanpak is dus gebaseerd op toevalsbevindingen en de

extrapolatie van resultaten bij andere diersoorten. Opioïd antagonisten zijn enkel effectief bij

stereotypieën waarbij opioïden een premotivationele rol spelen. Verder kan men ook nog dopamine

antagonisten gebruiken, deze hebben effect op alle stereotypieën (Marsden, 2002; Marsden, 2008).

2.4 DISCUSSIE

Vooraleer men het probleem van tongspelen als een gedragsmatig probleem of als verzet tijdens het

berijden beschouwt, moet men eerst een pathologie van de tong en/of mondholte uitsluiten. Meestal

zijn de symptomen van deze pathologieën zo duidelijk dat deze vrij snel door de eigenaar of de

dierenarts kunnen worden bevestigd of uitgesloten. Over de symptomen, diagnose en behandeling

van de zeer uiteenlopende mogelijke oorzaken van pathologie ter hoogte van de tong bestaat een

zekere consensus onder de geraadpleegde literatuur. De individuele verschillen tussen de

verschillende bronnen zijn miniem.

Ondanks het feit dat veel paarden tongspelen op stal of wanneer zij bereden worden, is de

hoeveelheid beschikbare wetenschappelijke informatie met betrekking tot het onderwerp zeer beperkt.

Wel is er vrij uitgebreide literatuur beschikbaar over het tongspelen bij het rund, alsook over de

verschillende orale stereotypieën bij het paard, zoals kribbebijten en luchtzuigen. Hoewel dat veel van

de onderzochte literatuur betoogt dat er voor de meeste stalondeugden een gemeenschappelijke

fysiologische achtergrond bestaat, moet men natuurlijk voorzichtig zijn met het extrapoleren van zulke

gegevens.

Tongspelen wordt bestraft bij het rijden van een dressuurproef. Volgens de Fédération Equestre

Internationale wordt het aanzien als een teken van zenuwachtigheid, spanning en verzet. Dit

algemeen gegeven wordt al jaren zonder enige discussie geaccepteerd, terwijl er geen hard

wetenschappelijk bewijs voor is. Ook in de ren- en drafsport vormt het tongspelen een reeël probleem.

Het gebruik van allerlei accesoires en traditionele bitloze optomingen om het tongspelen tijdens het

berijden te voorkomen, kunnen het welzijn van het paard ernstig in het gedrang brengen. Natuurlijk

moet men ook de rijvaardigheid en rijstijl van de ruiter in consideratie nemen alvorens te concluderen

dat het paard pijn zou leiden of oncomfortabel zou zijn als gevolg van zulke optomingen.

Een recenter model van bitloze optoming, de “crossunder bitless bridle”, ontworpen door W.R. Cook,

zou een pijnloze oplossing bieden om ongewenste beweging van de tong tijdens het berijden tegen te

gaan. De enige literatuurbron die hieromtrent beschikbaar is, is het onderzoek uitgevoerd door Cook

en Mills (2009). De resultaten van dit onderzoek moeten sceptisch benaderd worden, niet alleen

omdat er sprake kan zijn van belangenvermenging, maar ook omdat de resultaten éénzijdig en

subjectief beoordeeld werden. Ook worden een aantal ongewenste gedragingen van het paard,

waaronder tongspelen, enkel toegeschreven als reactie op het bit. Natuurlijk zijn ook hier de

rijvaardigheid en rijstijl van de ruiter van cruciaal belang. In meer gevorderde dressuuroefeningen is

een "stang en trens" hoofdstel vaak vereist om een zeer scherpgestelde communicatie tussen ruiter

en paard te faciliteren. Indien men een paard met een dergelijk hoofdstel berijdt en uiterst lichte

teugelhulpen gebruikt, worden er geen tekenen van pijn waargenomen.

Het onderscheid tussen tongspelen als een aangeleerd gedragsmatig probleem en tongspelen als

stereotiep gedrag is in sommige gevallen moeilijk te maken. In de literatuur wordt tongspelen vermeld

als een stereotypie die relatief weinig prevalent is in vergelijking met kribbebijten en luchtzuigen. In de

overgrote meerderheid van de onderzoeken focust men zich op deze problemen. Tongspelen wordt

ook vernoemd als een milde stalondeugd. Kribbebijten en luchtzuigen zijn in vergelijking met

tongspelen ergelijker voor de eigenaar en kunnen schade berokkenen aan de omgeving alsook aan

de gezondheid van het paard. Men kan hieruit afleiden dat de andere orale stereotypieën bij het paard

als belangrijker worden aanschouwd en dat er daarom niet veel aandacht gaat naar het probleem van

tongspelen.

Het merendeel van de literatuur over stereotypieën is gebaseerd op cross-sectionele studies die de

prevalentie van stereotypieën onder bepaalde omstandigheden in kaart trachten te brengen en die de

riscico-factoren geassocieerd met stereotypieën trachten te onderzoeken. Dit soort onderzoek heeft in

het verleden bijgedragen tot belangrijke inzichten betreffende deze problematiek. Als bedenking bij

cross-sectionele studies dient te worden opgemerkt dat ze slechts een statische momentopname

aanbieden qua resultaat. Er is nood aan langdurige epidemiologische studies om het ontstaan van

stereotiep gedrag en om de diverse risico factoren die ermee verbonden zijn beter te kunnen

begrijpen. Met meer uitgebreide kennis hierover kan men doeltreffender werken aan preventie.

Het gebrek aan beschikbare informatie en wetenschappelijke literatuur heeft ertoe geleid dat deze

literatuurstudie grotendeels gebaseerd is op relatief algemene informatie. Naar de toekomst toe, is

verder onderzoek naar het ontstaan, de implicaties en de behandeling van tongspelen zeker

aangewezen.

3. LITERATUURLIJST

Anonymous a (2011). Western Bits.

Internetreferentie: http://www.horseforum.com/horse-tack-equipment/bit-information-curb-western-

type-bits-69588/ (geconsulteerd op 13 februari 2011)

Anonymous b (2011). Side pull.

Internetreferentie: http://www.animalhealthexpress.com/catalog/index.php?manufacturers_id=62

(geconsulteerd op 13 februari 2011)

Barone R. (1997). Bouche. In: Anatomie compare des mammifères domestiques, Tome 3,

Splanchnologie I. Vigot éditeurs, Paris, p. 49-65.

Barakzai S.Z., Finnegan C., Dixon P.M. Hillyer M.H., Boden L.A. (2009). Use of tongue ties in

thoroughbred racehorses in the United Kingdom, and its association with surgery for dorsal

displacement of the soft palate. Veterinary Record 165, 278-281.

Barber S.M. (2005). Management of neck and head injuries. The Veterinary Clinics of North America:

Equine Practice 21, 191-215.

Bennet D.G. (2005). Bits, Bridles and Accessories. In: Baker G.J. and Easley J. (Editors) Equine

Dentistry, 2nd

edition, Saunders, USA, p. 9-22.

Bergeron R., Badnel-Waters A.J., Lambton S., Mason G. (2006). Stereotypic Oral Behaviour in

Captive Ungulates: Foraging, Diet and Gastrointestinal Function. In: Mason G. and Rushen J. (Editors)

Stereotypical Animal Behaviour, CABI, Wallingford, p. 19-57.

Blackford J.T., Blackford L.A.W. (1992). Surgical treatment of selected musculoskeletal disorders of

the head. In: Equine Surgery, 1075-1093. Auer J.A. (Editor), Saunders, USA.

Budras K., Sack W.O., Röck S. (2009). Anatomy of the Horse, 5th edition, Schlütersche, Hannover, p.

32-51.

Casa Zia Saddlery. (2011). Rawhide core bosal.

Internetreferentie: http://www.casaziasaddlery.com/product336.html (geconsulteerd op 13 februari

2011)

Cook W.R. (1999). Pathofysiology of bit control. Journal of Equine Veterinary Science 19, 196-204.

Cook W.R. (2000). A solution to respiratory and other problems in the horse caused by the bit.

Pferdeheilkunde 16, 333.

http://www.horseforum.com/horse-tack-equipment/bit-information-curb-western-type-bits-69588/

http://www.horseforum.com/horse-tack-equipment/bit-information-curb-western-type-bits-69588/

http://www.animalhealthexpress.com/catalog/index.php?manufacturers_id=62

http://www.casaziasaddlery.com/product336.html

Cook W.R. (2003). Bit induced pain. Pferdeheilkunde 19, 75-82.

Cook W.R. (2005). Traditional Bitless Bridles.

Internetreferentie: http://www.bitlessbridle.com/traditional_bitless_bridles.pdf (geconsulteerd op 13

februari 2011)

Cook W.R., Mills D.S. (2009). Preliminary study of jointed snaffle vs crossunder bitless bridles:

quantified comparison of behaviour in four horses. Equine Veterinary Journal 41, 827-830.

Cornelisse C.J., Rosenstein D.S., Derksen F.J., Holcombe S.J. (2001a). Computed tomographic study

of the effect of a tongue-tie on hyoid apparatus position and nasopharyngeal dimensions in

anesthetized horses. American Journal of Veterinary Research 62, 1865-1869.

Cornelisse C.J., Holcombe S.J., Derksen F.J, Berney C., Jackson C.A. (2001b). Effect of a tongue-tie

on upper airway mechanics in horses during excercise. American Journal of Veterinary Research 62,

775-778.

Davis E.G., Freeman D.E., Hardy J. (2007). Respiratory Infections. In: Sellon D.C. and Long M.T.

(Editors) Equine Infectious Disease, Saunders, USA, p. 13-19.

DeBowes R.M. (1996). Fractures of the mandible and maxilla. In: Equine Fracture Repair, Nixon A.J.

(Editor), Saunders, USA, p. 323-335.

Dubey J.P, Sellon D.C. (2007). Equine Protozoal Myeloencephalitis. In: Sellon D.C. and Long M.T.


Fédération Equestre Internationale. (2011). Rules for dressage events.

Internetreferentie:

http://www.horsesport.org/sites/default/files/file/DISCIPLINES/DRESSAGE/Rules/RULES_D

RESSAGE_2011_BLACK-VERSION_web.pdf (geconsulteerd op 12 februari 2011)

Franklin S.H., Naylor J.R.J., Lane J.G. (2002). The effect of a tongue-tie in horses with dorsal

displacement of the soft palate. Equine Veterinary Journal 34, 430-433.

Garten W., Grabner A., Herden C., Herzog S., Richt J.A. (2007). Borna Disease. In: Sellon D.C. and

Long M.T. (Editors) Equine Infectious Disease, Saunders, USA, p. 207-212.

Gerard M.P. (2004). Management of Tongue Injuries. Robinson N.E. and Sprayberry K.A. (Editors)

Current Therapy in Equine Medicine, 6th edition, Saunders, USA, p. 345-347.

http://www.bitlessbridle.com/traditional_bitless_bridles.pdf

http://www.horsesport.org/sites/default/files/file/DISCIPLINES/DRESSAGE/Rules/RULES_DRESSAGE_2011_BLACK-VERSION_web.pdf

http://www.horsesport.org/sites/default/files/file/DISCIPLINES/DRESSAGE/Rules/RULES_DRESSAGE_2011_BLACK-VERSION_web.pdf

Gibbs E.P.J, Long M.T (2007). Equine Alphaviruses. In: Sellon D.C. and Long M.T. (Editors) Equine

Infectious Disease, Saunders, USA, p. 191-197.

Goodwin D., Davidson H.P.B., Harris P. (2002). Foraging enrichements in stabled horses: effects on

behaviour and selection. Equine Veterinary Journal 34, 686-691.

Greet T.R.C (2005). The Management of Oral Trauma. In: Baker G.J. and Easley J. (Editors) Equine

Dentistry, 2nd


Gyles C.L. (2005). Clostridial Diseases. In: Kahn C.M. (Editor) The Merck Veterinary Manual, 9th

edition, Merial, USA, p. 490-492.

Hausberger M., Gautier E., Biquand V., Lunel C., Jego P. (2009). Could work be a source of

behavioural disorders? A study in horses. PLOS ONE, volume 4, issue 10, article number e7625

Henderson J.V., Waran N.K. (2001). Reducing Equine Stereotypies using an Equiball. Animal

Wellfare, 10, 73-80.

Heuschmann G. (2007). Tug of war: classical versus “modern” dressage: why classical training works

and how incorrect “modern” riding negatively affects horses´ health. Trafalger Square Books, North

Pomfret.

Henriquet M., Henriquet C. (2004). Henriquet on dressage. Trafalger Square Books, North Pomfret.

Howard R.D., Stashak T.S. (1993). Reconstructive surgery of selected injuries to the head. The

Veterinary Clinics of North America: Equine Practice 9, 185-198.

Johnson K.G., Tyrrell J., Rowe J.B., Pethick D.W. (1998). Behavioural changes in stabled horses

given nontherapeutic levels of virginiamycin. Equine Veterinary Journal 30, 139-143

Karl P. (2006). Twisted truths of modern dressage: a search for a classical alternative. Cadmos,

Richmond.

Knox P.M., Crabill M.R., Honnas C.M. (2005). Mandibular and Maxillar Fracture Osteosynthesis. In:

Baker G.J. and Easley J. (Editors) Equine Dentistry, 2nd

edition, Saunders, USA, p. 313-323

König H.E., Liebich H.G. (2007). Digestive System. In: König H.E., Liebich H.G. (Editors) Veterinary

Anatomy of Domestic Mammals, 3rd edition, Schattauer, Stuttgard/ New York, p. 303-307.

Liekens A. (2007). Communicatie tussen paard en ruiter: het juiste bit voor uw paard. Thesis

Katholieke Hogeschool Kempen, Geel, p. 94-105.

Long M.T. (2005). West Nile Encephalomyelitis. In: Kahn C.M. (Editor) The Merck Veterinary Manual,

9th edition, Merial, USA, p. 1077-1081.

Long M.T. (2007). Flavivirus Infections. In: Sellon D.C. and Long M.T. (Editors) Equine Infectious

Disease, Saunders, USA, p. 198-206.

Long M.T, Seino K.K. (2007). Central Nervous System Infections. In: Sellon D.C. and Long M.T.


MacDonald M.H. (1993). Clinical Examination of the Equine Head. The Veterinary Clinics of North

America: Equine Practice 9, 25-48.

MacKay R.J., (2004). Brain Injuries after head trauma: pathophysiology, diagnosis and treatment. The

Veterinary Clinics of North America: Equine Practice 20, 199-216.

MacKay R. (2005). Equine Protozoal Encephalomyelitis. In: Kahn C.M. (Editor) The Merck Veterinary

Manual, 9th edition, Merial, USA, p. 1031-1032.

Marsden D. (2002). A new perspective on stereotypic behavior problems in horses. In Practice 24,

558-569.

Marsden M.D. (2008). Stereotypic and other behaviour problems. In: Furr M., Reed S. (Editors) Equine

Neurology, Blackwell Publishing, USA, p. 373-402.

Mason G.J. (1991a). Equine Stereotypies; a critical review. Animal Behaviour 41, 1015-1037.

Mason G.J. (1991b). Stereotypies and suffering. Behavioural Processes 25, 103-115.

McBride S., Hemmings A. (2009). A neurologic perspective of animal stereotypy. Journal of Equine

Veterinary Science 29, 10-16.

McGreevy P.D., Cripps P.J., French N.P., Green L.E., Nicol C.J. (1995a). Management factors

associated with stereotypic and redirected behaviour in the thoroughbred horse. Equine Veterinary

Journal 27, 86-91.

McLean A.N., McGreevy P.D. (2010). Horse training techniques that may defy the principles of

learning theory and compromise welfare. Journal of Veterinary Behavior 5, 187-195.

Mudge M.C., Bramlage L.R. (2007). Field Fracture Management. The Veterinary Clinics of North

America: Equine Practice 23, 117-133.

Muir S., Sly D. (2001). The complete horse and rider. Hermes House, Londen, p. 42-53.

Munana K. (2005). Encephalitis & Meningitis. In: Kahn C.M. (Editor) The Merck Veterinary Manual, 9th


Normando N., Meers L., Da Silva Marques J., Ödberg F.O., De Smet S. (2004). The short-term effect

of a foraging device, the EquiballTM

, on the heart rate of stereotyping and non stereotyping horses.

Proceedings of the 10th European Congress on Companion Animal Behavioural Medicine, Cremona,

2004. p. 95-96.

Nicol C. (1999). Understanding equine stereotypies. Equine Veterinary Journal 31, 20-25.

Nicol C., Davidson H.P.B., Harris P.A., Waters A.J., Wilson A.D. (2002) Study of crib biting and gastric

inflammation and ulceration in young horses. The Veterinary Record 151, 658-662.

Ödberg F.O. (1987). Chronic stress in riding horses. Equine Veterinary Journal 19, 268-269.

Ödberg F.O., Bouissou M.F. (1999). The development of equestrianism from the baroque period to the

present day and its consequences fot the welfare of horses. Equine Veterinary Journal 28, 26-30.

Parente E.J., Martin B.B., Tulleners E.P., Ross M.W. (2002). Dorsal displacement of the soft palate in

92 horses during high speed treadmill examination (1993-1998). Veterinary Surgery 31, 507-512.

Ragle C.A. (1993). Head trauma. The Veterinary Clinics of North America: Equine Practice 9, 171-183.

Redbo I., Emanuelson M., Lundberg K., Oredsson N. (1996). Feeding level and oral stereotypies in

dairy cows. Animal Science 62, 199-206.

Reed S.M., Bayly W.M., Sellon D.C. (2004a). Disorders of the Gastrointestinal System. In: Reed S.M.,

Bayly W.M., Sellon D.C. (Editors) Equine Internal Medicine, 2nd


Reed S.M., Bayly W.M., Sellon D.C. (2004b). Disorders of the Neurologic System. In: Reed S.M.,



Reed S.M., Bayly W.M., Sellon D.C. (2004c). Disorders of the Respiratory System. In: Reed S.M.,


edition, Saunders, USA, p.300-302.

Rush B. (2005). Respiratory Diseases of Horses. In: Kahn C.M. (Editor) The Merck Veterinary Manual,

9th edition, Merial, USA, p. 1221-1223.

Sambraus H.H. (1985). Mouth-based anomalous syndromes. In: Fraser A.F. (Editor) Ethology of Farm

Animals, Elsevier, Amsterdam, p. 391-422

Steenhaut M. (1998). De chirurgische behandeling van tandproblemen en kaakfracturen bij het paard.

Vlaams Diergeneeskundig Tijdschrift 67, 23-26

Spradling A. (2008). Horses and their tongues.

Internetreferentie: http://cs.bloodhorse.com/blogs/adamsturf/archive/2008/05/30/horses-and-their-

tongues-what-s-up-with-that.aspx (geconsulteerd op 12 februari 2011)

Von Borstel U.U., Duncan I.J.H, Shoveller A.K., Merkies K., Keeling L.J., Millman S.T. (2009). Impact

of riding in a coercively obtained Rollkur posture on welfare and fear of performance horses. Applied

Animal Behaviour Science 116, 228-236.

Van Roy E. (2009). Exacte Diagnose van Wonden ter Hoogte van het Hoofd bij Paarden.

Studieproject in het kader van de masterproef, Faculteit Diergeneeskunde, Gent, p. 1-14.

Waran N.K., Clarcke N., Farnworth M. (2008). The effect of weaning on the domestic horse (Equus

Caballus). Applied Animal Behaviour Science 110, 42-57.

Waters A.J., Nicol C.J., French N.P. (2002). Factors influencing the development of stereotypic and

redirected behaviours in young horses: findings of a four year prospective study. Equine Veterinary

Journal 34, 572-579.

White S. (2005). Equine Encephalomyelitis. In: Kahn C.M. (Editor) The Merck Veterinary Manual, 9th


Wilkins P.A. (2007). Botulism. In: Sellon D.C. and Long M.T. (Editors) Equine Infectious Disease,

Saunders, USA, p. 372-376.

Winskill L.C., Waran N.K., Young R.J. (1996). The effect of a foraging device on the behaviour of the

stabled horse. Applied Animal Behaviour Science 48, 25-35.

http://cs.bloodhorse.com/blogs/adamsturf/archive/2008/05/30/horses-and-their-tongues-what-s-up-with-that.aspx

http://cs.bloodhorse.com/blogs/adamsturf/archive/2008/05/30/horses-and-their-tongues-what-s-up-with-that.aspx

UNIVERSITEIT GENT

FACULTEIT DIERGENEESKUNDE

Academiejaar 2010-2011

VERSLAG VAN DE DIERENARTSENSTAGE

door

Roxanne VAN DER AA

Stageverslag in het kader van de Masterproef

AUTEURSRECHT

De auteur geeft de toelating deze studie als geheel voor consultatie beschikbaar te stellen voor persoonlijk

gebruik. Elk ander gebruik valt onder de beperkingen van het auteursrecht, in het bijzonder met betrekking tot de

verplichting de bron uitdrukkelijk te vermelden bij het aanhalen van gegevens uit deze studie. Het auteursrecht

beperkt zich tot de wijze waarop de auteur de problematiek van het onderwerp heeft benaderd en

neergeschreven. De auteur respecteert daarbij het oorspronkelijke auteursrecht van de individueel geciteerde

studies en eventueel bijhorende documentatie, zoals tabellen en figuren. De auteur is niet verantwoordelijk voor

de behandelingen en eventuele doseringen die in deze studie geciteerd en beschreven zijn.

INHOUDSOPGAVE

1. Stage gezelschapsdieren……………………………………............................................. p.1

1.1. Logboek stage gezelschapsdieren…………………………………………………....... p.1

1.2. Casuïstiek gezelschapsdieren……………………………............................................. p.11

1.3. Analyse van structuur en management praktijk gezelschapsdieren ........................ p.13

2. Stage grote huisdieren…………………………………………. ........................................ p.15

2.1. Logboek stage grote huisdieren………………………….……….............………........... p.15

2.2. Casuïstiek grote huisdieren……………….……………….. .......................................... p.18

2.3. Analyse van structuur en management praktijk grote huisdieren .............................. p.20

3. Algemene reflectie……………………………………………………................……........... p.22

4. Literatuurlijst………………………………………………………………………….............. p.26

2

1. STAGE GEZELSCHAPSDIEREN

1.1 LOGBOEK STAGE GEZELSCHAPSDIEREN

Datum Uur Aard consultatie Opmerkingen

Donderdag 29/07/2010 7u30 -Operatie

-Sterilisatie drachtige kattin

8u30 -Operatie

-Wegname borstkliertumor + rechter

melklijst hond

9u30 -Operatie

-Castratie konijn

10u -Consultatie op afspraak

-Hond behandeld voor braken en diaree

10u30 -Consultatie op afspraak

-Vaccinatie hond (Vanguard DA2Pi-CPV-

Lepto en pneumodog)

11u -Huisbezoek

-Vaccinatie kittens 8 weken (Nobivac

forcat)

-Huisbezoek

-Hond met chronische oorontsteking

(Mallasezia) - hierdoor oorhematoom

ontwikkeld, ingepland voor chirurgie

30/07

16u30 -Consultatie

-Euthanasie kitten

16u45 -Consultatie

-Vaccinatie puppy 9 weken (Vanguard

DA2Pi-CPV-Lepto en pneumodog)

17u -Consultatie

-Behandeling kaakabces cavia

17u15 -Consultatie

-Vaccinatie kat (Nobivac forcat)

17u30 -Consultatie


Lepto en pneumodog) + nagels knippen

17u45 -Consultatie

-Vaccinatie konijn (Myxomatose en

Rabbit Hemorrhagic disease)

3

17u50 -Consultatie


Lepto en pneumodog)

18u -Consultatie

-Onderzoek hoestende hond (Bronchitis)

18u15 -Consultatie

- Vaccinatie puppy 9 weken (Vanguard


18u30 -Consultatie


Lepto en pneumodog)

-Behandeling oorontsteking

18u40 -Consultatie

-Behandeling teenabces cavia

18u50 -Consultatie



19u -Consultatie



19u15 -Consultatie

-Onderzoek mankende hond (ontstoken

pootwonde)

19u30 -Consultatie

-Onderzoek brakende hond

Vrijdag 30/07/2010 7u30 -Operatie

-Wegname borstkliertumor + melklijst

links kat

8u30 -Operatie

-Drainage oorhematoom (hond met

chronische mallasezia oorinfectie 29/07)


-Onderzoek 2 kittens met diarree


-Onderzoek hond met diepe pyodermie

ter hoogte van rug



DA2Pi-CPV-Lepto en pneumodog) +

chippen

4


-Onderzoek hond met rugpijn



DA2Pi-CPV-Lepto en pneumodog) +

reinigen oren + knippen nagels

16u30 -Consultatie



17u -Consultatie


17u15 -Consultatie

-Onderzoek hoestende puppy

(Bronchitis)

17u30 -Consultatie


Lepto en pneumodog) + nagels knippen

17u45 -Consultatie


Lepto en pneumodog) + onderzoek

cornea ulcer

18u -Consultatie

-Vaccinatie kitten 8 weken (Nobivac

forcat)

18u15 -Consultatie

-Onderzoek hond met overmatig

haarverlies (gewone rui)

18u20 -Consultatie


18u30 -Consultatie

-Onderzoek hond met bloed in urine

(blaasontsteking)

18u45 -Consultatie

-Behandeling cavia met kaakabces

(29/06)

18u50 -Consultatie


Lepto en pneumodog)

19u10 -Consultatie

5

-Onderzoek chronisch vermagerende kat

(palpeerbare niertumor links)

19u20 -Consultatie

-Kitten met conjunctivitis (niesziekte)

19u40 -Consultatie

-Onderzoek mankende hond

19u50 -Consultatie

-Onderzoek hond met overgevoelige

staart (kneuzing)

20u -Huisbezoek

-Controle teef die eerder op de dag

geworpen had en controle puppies

Zaterdag 31/07/2010 9u30 -Consultatie

-Euthanasie hond met prostaat kanker

9u40 -Consultatie

-Onderzoek kat met ontstoken

ovariohisterectomie wonde

10u -Consultatie

-Onderzoek hond met krabwonden en

jeuk (vlooien)

10u10 -Consultatie

-Verwijderen verband en hechtingen ter

hoogte van achterpoot

10u30 -Consultatie

-Onderzoek hond met broderie ter hoogte

van achterhand (ontstoken aaszakjes)

10u45 -Consultatie

-Onderzoek puppy met jeuk (vlooien)

11u -Consultatie

-Vaccinatie puppy 12 weken (Vangarm


11u30 -Consultatie

-Onderzoek hond met

ontstekingsknobbel ter hoogte van

schouder

Maandag 02/08/2010 9u30 -Consultatie

-Onderzoek hond met opgezette melklijst

(schijndracht)

9u45 -Consultatie

-Onderzoek en behandeling hond met

-Antibioticum

behandeling (IM en

6

afgebroken nagel ter hoogte van het

nagelbed

PO)

10u -Consultatie

-Opvolgconsultatie van hond met

gestegen leverwaarden

-Aangepast dieet en

Silicur tabletten

werden aangeraden

10u30 -Consultatie

-Onderzoek en behandeling puppy met

hoest (kennelhoest)

10u40 -Consultatie

-Onderzoek hond met bloedverlies uit de

bek na spelen met een tak

10u50 -Consultatie


etterige otitis en uitstralingspijn naar hals

en kaak

11u15 -Consultatie

-Verwijderen teken hond

11u20 -Consultatie


vettige seborrhea en bacteriële

pyodermie van de huid

11u40 -Consultatie


forcat), vaccinatie rabiës, chippen

11u50 -Consultatie

-Onderzoek en behandeling van oudere

hond met incontinentie (geriatrisch

probleem)

12u15 -Consultatie

-Onderzoek en behandeling kat met

periodisch braken

12u30 -Consultatie



12u40 -Consultatie


anorexie sinds enkele dagen, braken en

overmatige borborygmen

16u30 -Opvolgconsultatie

7

-Aanpassen medicatie voor hond met

hartfalen en last van oedeem

16u45 -Consultatie


braken en diarree

17u -Consultatie


forcat)

17u15 -Opvolgconsultatie

-Hond met anorexie en diaree was vorige

week behandeld voor lichte

gastrolintestinale ontsteking. Tot heden

geen verbetering dus bloedname ter

hoogte van Cephalica.

17u40 -Consultatie

-Sex bepaling en vaccinatie konijn

(Myxomatose en Rabbit Hemorrhagic

disease)

17u45 -Consultatie


allergische huidreactie ter hoogte van

vulva

18u -Opvolgconsultatie

-Hond met epilepsie waarbij de

behandeling met Gardenal wordt

verdergezet.

18u15 -Consultatie

-Onderzoek en behandeling van hond

met oorhematoom (traumatisch)

18u25 -Consultatie


forcat)

18u35 -Consultatie

-Onderzoek en behandeling van puppy

met aanhoudende diarree

18u45 -Consultatie


afgebroken nagel

-Antibioticum

behandeling (IM en

PO)

19u -Consultatie

-Ledigen van anaalszakjes hond

8

19u15 -Consultatie

-Ledigen van anaalzakjes hond

19u20 -Consultatie

-Verwijderen teek hond

19u30 -Consultatie


Lepto en pneumodog)

19u40 -Consultatie

-Onderzoek en behandeling van

vechtwonden en behandeling van

ontstoken tarsaalschede hond

20u -Consultatie


Lepto en pneumodog) en behandelen

oorontsteking hond

20u20 -Consultatie

-Vaccinatie kat (Nobivac forcat) en

ontworming kat

20u30 -Consultatie

-Onderzoek hond met chronisch moeilijke

ademhaling (astma)

20u45 -Consultatie


Dinsdag 03/08/2010 9u30 -Consultatie

-Advies aan eigenaar overgeëxciteerde

hond

10u -Consultatie


overgevoeligheidsreactie ter hoogte van

kop en oren

10u20 -Consultatie


Lepto en pneumodog) en behandelen

oorontsteking hond

10u30 -Consultatie


ontstoken teen en tussenteenspleet

10u50 -Consultatie

-Bloedname v. cephalica hond met

persisterend braken

9

11u05 -Consultatie


11u20 -Consultatie

- Vaccinatie hond (Vanguard DA2Pi-

CPV-Lepto en pneumodog)

11u30 -Consultatie

- Vaccinatie hond (Vanguard DA2Pi-

CPV-Lepto en pneumodog) en nagels

knippen hond

11u40 -Consultatie


DA2Pi-CPV-Lepto en pneumodog) en

behandeling oorontsteking

11u45 -Consultatie

-Vlooieninfestatie binnenhuis, hond werd

reeds behandeld. Stofzuigen en Boflo

spray wordt aangeraden.

12u -Bedrijfsbezoek

-Melkkoe met lebmaagdilatatie links.

-Koe werd omgerold

en sla olie werd

toegediend

16u30 -Consultatie


Lepto en pneumodog) en behandeling

oorontsteking hond

17u -Consultatie

-Knippen tanden en behandeling

oppervlakkige huidontsteking cavia

17u10 -Consultatie

-Ontwormen kat

17u20 -Consultatie

-Onderzoek en behandeling moederloze

kitten van ongeveer 5 weken oud met

anorexie

-Kitten was

geconstipeerd door

wegvallen massage

abdomen door

moeder

17u30 -Consultatie

-Behandeling kip met purulente neusvloei

10

17u50 -Consultatie

-Vaccinatie puppy 12 weken(Vanguard

DA2Pi-CPV-Lepto en pneumodog),

verwijderen hechtingen van navelbreuk

operatie

18u20 -Consultatie

-Vaccinatie voor rabiës en chippen, hond

18u40 -Consultatie

-Euthanasie kat met aanhoudende

onzindelijkheid

19u10 -Consultatie

-Nagels knippen konijn

19u20 -Consultatie



-Korsten ter hoogte van elleboog en

sprong (schurft) behandeld met Advocate

19u30 -Consultatie


geïnfecteerde teenwonde

19u50 -Consultatie


Donderdag 04/08/2010 16u30 -Consultatie

-Onderzoek en behandeling ontstoken

tussenteenruimtes

16u45 -Consultatie

-Onderzoek en behandeling mankende

hond (rechter kniegewricht is diffuus

opgezet)

17u -Consultatie



17u10 -Consultatie


17u20 -Consultatie

-Onderzoek en behandeling kat met

vlooieninfestatie

17u35 -Consultatie


schijndracht

11

17u45 -Consultatie



18u -Consultatie


bronchitis en beginnende pneumonie

18u10 -Consultatie

-Vaccinatie rabiës hond

18u30 -Consultatie

-Openen en ledigen cyste ter hoogte van

onderzijde staart hond

18u40 -Consultatie


vlooien allergie dermatitis

18u50 -Consultatie

-Verwijderen hechtingen navelbreuk

operatie

19u -Consultatie


ontstoken rechter achterpoot met plantair

hematoom

19u15 -Consultatie


acute dermatitis ter hoogte van rechter

voorpoot (waarschijnlijk

seizoensgebonden overgevoeligheid)

19u30 -Consultatie


braken

12

1.2 CASUÏSTIEK GEZELSCHAPSDIEREN

De patiënt die ik wens te beschrijven is een Bull Terrier, vrouwelijk intact en 2 jaar oud. De hond

had een week in een hondenpension doorgebracht en bij thuiskomst merkte de eigenares op dat de

hond voortdurend jeuk had en zich vaak krabde en beet ter hoogte van de caudale rug, de flanken en

het caudoventrale abdomen. De hond was vorige zomer reeds behandeld voor vlooien.

Bij lichamelijk onderzoek waren ademhaling, pols, temperatuur, slijmvliezen en lymfeknopen

normaal. Bij nader onderzoek van de huid, kon men een diffuse papulo-crusteuze dermatitis ter

hoogte van het abdomen, de flanken en de caudale rug opmerken. Op sommige plekken was er

alopecie aanwezig, waarschijnlijk als gevolg van zelfmutilatie. Ter hoogte van de caudale rug was er

ook acute vochtige dermatitis aanwezig, gekenmerkt door zones van alopecie met uitvloei van sereus

vocht en korstvorming. Er werden geen ectoparasieten of feces hiervan gevonden.

Er werd door de dierenarts een waarschijnlijkheidsdiagnose vastgesteld van vlooienallergie-

dermatitis. Vlooienallergie dermatitis is een imuungemedieerde allergische reactie. Honden die

gesensibiliseerd zijn door bepaalde stoffen in het speeksel van de vlo, zullen bij hernieuwde

blootstelling reageren met een overgevoeligheidsreactie. Vlooienallergie dermatitis is één van de

meest voorkomende allergieën bij honden. De symptomen bestaan uit uitgesproken pruritus, likken

en bijten ter hoogte van karakteristieke plaatsen, namelijk de caudale rug, de staart de flanken en het

caudoventrale abdomen. Andere plaatsen kunnen ook voorkomen maar de frequentie van het

voorkomen is veel lager. Hierna ontstaat een papulaire tot papulocrusteuze dermatitis. Door het likken

en bijten kan ook alopecie ontstaan. Een vaak voorkomende secundaire complicatie van

vlooienallergie dermatitis is acute vochtige dermatitis, een vorm van oppervlakte pyodermie, waarbij

er een bijkomende bacteriële infectie van de huid ontstaat. Gebaseerd op de anamnese, waarbij de

hond waarschijnlijk in het pension in contact is gekomen met vlooien, en het feit dat de hond vroeger

reeds vlooien heeft gehad, in combinatie met de karakteristieke symptomen van hevige pruritus

gevolgd door specifieke huidletsels, kon de waarschijnlijkheidsdiagnose van vlooienallergie dermatitis

worden gesteld.

Op basis van een positieve respons op een intensieve vlooienbestrijding en behandeling van het

dier kan men de diagnose bevestigen. De behandeling van vlooienallergie dermatitis bestaat uit

behandeling van de hond en behandeling van de omgeving. Eerst zal ik de behandeling van de hond

bespreken. Desondanks dat er geen ectoparasieten gevonden werden tijdens het lichamelijk

onderzoek, werd gekozen om toch te behandelen met een anti-parasiticum om verdere allergische

reacties te voorkomen. De hond werd behandeld met Advocate ®

spot on oplossing voor middelgrote

honden (4-10 kg). Advocate ®

is een geneesmiddel dat werkt tegen bepaalde inwendige parasieten en

tegen uitwendige parasieten zoals vlooien, oormijt en schurft en dat op de huid wordt aangebracht.

Het middel bevat 10 % imidacloprid en 2,5 % moxidectine. Imidacloprid zal zich over het

huidoppervlak verspreiden terwijl de moxidectine door de huid geabsorbeerd wordt. Eén behandeling

voorkomt verdere vlooienbesmetting gedurende vier weken. Deze residuele werking is een groot

voordeel, omdat voor een hond met vlooienallergie dermatitis het contact met vlooien voortdurend

moet worden vermeden. De hond zal dus om de vier weken moeten worden behandeld met Advocate

® of een ander middel werkzaam tegen vlooien. De hond werd ook behandeld met Moderin

® 20

13

mg/ml. De posologie is 0,5 – 2 mg/kg lichaamsgewicht. Er werd gekozen voor een dosis van 0,8 ml

hetgeen diep intramusculair werd ingespoten. Moderin ®

is een glucocorticoïde waarvan het

werkzame bestanddeel methylprednizolone is. Het heeft een verwaarloosbare mineralocorticoïde

werking en een gemiddelde werkingsduur van 12 tot 36 uur. De indicatie voor het gebruik van een

corticoïde was in dit geval ontsteking- en jeukremming.

Zoals eerder aangehaald dient ook de omgeving behandeld te worden. Deze behandeling is

voornamelijk gericht op de bestrijding van de immature stadia en de eieren die in de omgeving

vertoeven. Er werd aangeraden om op regelmatige tijdstippen te stofzuigen. Dit verwijdert larven en

eieren en stimuleert het vrijkomen van de larven uit cocons, waardoor ze gevoelig zijn voor de

daaropvolgende chemische behandeling. Er werd aangeraden ruimtes waar de hond regelmatig

verblijft te sprayen met Boflo Fleeguard spray ®, dit is een insecticide spray tegen larven en

volwassen vlooien. De actieve stoffen zijn 0,04% Cyfluthrin en 0,05% pyriproxyfen.

14

1.3 ANALYSE VAN STRUCTUUR EN MANAGEMENT PRAKTIJK GEZELSCHAPSDIEREN

De praktijk is een éénmanspraktijk. De dierenarts werkt alleen maar krijgt bij de meeste

operaties alsook bij moeilijke patiënten tijdens consultaties hulp van familieleden. Tweemaal per week

worden de praktijkruimtes gepoetst door een externe werkkracht.

De praktijk werd 23 jaar geleden opgericht door de dierenarts. Eerst was het een gemengde

praktijk waarbij zowel kleine als grote huisdieren werden behandeld. Nu wordt er bijna uitsluitend

eerstelijnszorg verleend aan kleine huisdieren. De praktijk is in 23 jaar geleidelijk blijven doorgroeien

en heeft een zeer uitgebreid klantenbestand vergaard. De werkdruk ligt hierdoor ontzettend hoog.

Toch vind de dierenarts de éénmanspraktijk geschikter dan een groepspraktijk, waar meestal een

matigere werkdruk heerst, door het feit dat de dierenarts liever onafhankelijk is van anderen.

De praktijk richt zich voornamelijk op de eerstelijnszorg. Gasinhalatie anesthesie apparatuur

is niet aanwezig, de uitgevoerde operaties zijn dus beperkt tot kortdurende ingrepen. Er is geen echo

apparatuur of RX apparatuur aanwezig, voor beeldvorming worden patiënten doorverwezen. Door

bovenvermelde tekortkomingen wordt vaak doorverwezen naar dierenklinieken en andere beter

uitgeruste praktijken in de buurt. De meeste samenwerkingsverbanden worden aangegaan met

dierenkliniek Vandecan en dierenartsenpraktijk Assist.

De werkregeling volgt min of meer een wekelijks schema, maar ook veel werk valt buiten de

ingeplande uren. De operaties worden ´s morgens uitgevoerd, hierna volgen consultaties op afspraak

en huisbezoeken. In de namiddag zijn er opnieuw consultaties op afspraak en ´s avonds is er

spreekuur. Ook op zaterdag voormiddag is er spreekuur. Er is een regionale zondagregeling en de

praktijk heeft een wachtregeling met drie andere dierenartsen in de buurt. Dus één week op vier

weken is de dierenarts van wacht.

De dierenarts zorgt zelf voor de administratie. Er wordt gebruik gemaakt van het programma

VWIN/VMAC, dit is een volledig beheerprogramma voor de dierenartspraktijk. Dit administratieve

programma laat op eenvoudige wijze toe klanten- en patiëntenfiches evenals hun dossiers te

beheren. Over de financiële toestand valt niet te klagen. De praktijk ziet een regelmatige consultatie

van patiënten, waardoor een regelmatig inkomen gewaarborgd wordt. De rekeningen worden

voornamelijk contant betaald na afloop van de consultaties.

De praktijk heeft een website waarop inzichtelijke informatie wordt verschaft over zowel de

dierenarts, de praktijk en de mogelijke diensten. De dierenarts heeft ook klantenkaartjes. Hierbuiten

wordt slechts weinig aandacht besteed aan publiciteit of speciale aanbiedingen voor klanten. Er

zouden bijvoorbeeld onder meer vaccinatiedagen kunnen ingelast worden of infosessies over het

houden van honden en of katten.

De sterke punten van de praktijk zijn voornamelijk de vertrouwensrelatie van de dierenarts

met de klanten. Na 23 jaar praktijk op dezelfde locatie is de praktijk een vaste waarde geworden. Veel

klanten komen al ettelijke jaren met hun huisdieren naar de praktijk. In tegenstelling tot een

groepspraktijk is het ook altijd dezelfde dierenarts die de patiënten behandeld, wat door sommige

klanten toch als meerwaarde wordt gezien. De dierenarts is ook zeer bereikbaar en altijd bereid om

op huisbezoek te komen. Er zijn ook wel enkele nadelen. De praktijk heeft slechts een zeer minieme

uitrusting. Een investering in ietwat geavanceerder materiaal zou het mogelijk maken bepaalde

15

ingrepen of onderzoeken in de praktijk uit te voeren, waar veel patiënten nu moeten worden

doorgestuurd. De werkdruk is ontzettend hoog, wat zich ook uit tijdens de consultaties. Het

onderzoeken, behandelen en informeren van de klanten moet aan een zeer hoog tempo gebeuren. Ik

kan me inbeelden dat als de consultaties op een rustigere manier zouden gebeuren, dit alleen maar

de gemoedsrust van de dierenarts, de klanten en de patiënten ten goede zou komen. Ook de

communicatieve vaardigheden van de dierenarts zijn niet altijd even goed. Vaak laat hij de klanten

niet volledig uitspreken, hij is vaak ook nogal kort en soms iets te kordaat.

16

2. STAGE GROTE HUISDIEREN

2.1 LOGBOEK STAGE GROTE HUISDIEREN

Datum Uur Aard consultatie Opmerkingen

maandag 19/07/2010 9u Rectaal onderzoek + echografie merries

gestald op praktijk

-Drachtcontrole,

follikel controle,

spoelen/flushen van

de baarmoeder, KI

10u30 -Bedrijfsbezoek

-Rectaal onderzoek + echografie merries

-Controle van wonde ter hoogte van de

elleboog

-Drachtcontrole,

follikel controle,

spoelen/flushen van

de baarmoeder

12u -Particulier

- Rectaal onderzoek + echografie merrie

- Algemeen onderzoek veulen + inspuiten

anti-tetanos serum en langwerkend

antibioticum

-Drachtcontrole

14u -Bedrijfsbezoek


-Drachtcontrole,

follikel controle,

spoelen/flushen van

de baarmoeder



-Caslick operatie

16u15 -Particulier

-Ontstoken oog

dinsdag 20/07/2010 9u -Rectaal onderzoek + echografie merries

gestald op praktijk

-Drachtcontrole,

follikel controle,

spoelen/flushen van

de baarmoeder, KI,

swabname van de

baarmoederwand +

inzetten cultuur en

antibiogram

10u30 -Particulier



antibioticum

-Algemeen +rectaal onderzoek jaarling

-Impactiekoliek

behandeld met

Buscopan en

sondage met parafine

olie

17

met impactiekoliek

12u -Particulier

-Rectaal onderzoek + echografie merrie

14u -Particulier

-Mankheidsonderzoek

maandag 26/07 9u -Rectaal onderzoek + endoscopie

merries gestald op praktijk

-Drachtcontrole,

follikel controle,

spoelen/flushen van

de baarmoeder




-Verzorgen oogwonde waarbij oog

geperforeerd werd

12u -Bedrijfsbezoek


-Caslick operatie

14u -Bedrijfsbezoek


-Verband vervangen

15u30 -Particulier


16u30 -Particulier

-Vaccinatie influenza, tetanos, equine

herpes virus 1 & 4

dinsdag 27/07/2010 9u -Rectaal onderzoek + echografie merries

gestald op praktijk

-Drachtcontrole,

follikel controle,

spoelen/flushen van

de baarmoeder, KI,

swabname van de

baarmoederwand +

inzetten cultuur en

antibiogram

12u -Vaccinatiespuitjes optrekken , influenza,

tetanos, equine herpes virus 1 & 4

13u -Particulier



antibioticum

14u -Bedrijfsbezoek

18

-Vaccinatie influenza, tetanos, equine

herpes virus 1 & 4

16u15 -Particulier

-Verzorgen wonde ter hoogte van pijp

17u -Bedrijfsbezoek

-Verzorgen oogwonde waarbij oog

geperforeerd werd (maandag 26/07)

-Oog gespoeld met

fysiologisch water,

daarna clinagel

ooggel aangebracht

-Ontstekingsremmer

(IV) en antibioticum

(IM)


- Rectaal onderzoek + echografie +

spoelen merrie

woensdag 28/07 9u -Rectaal onderzoek + echografie merries

gestald op praktijk

-Drachtcontrole,

follikel controle,

spoelen/flushen van

de baarmoeder, KI,

swabname van de

baarmoederwand +

inzetten cultuur en

antibiogram

12u -Bedrijfsbezoek

- Rectaal onderzoek + echografie merries

14u -Embryotransfer op de praktijk

19

2.2 CASUÏSTIEK GROTE HUISDIEREN

Voor deze uitgewerkte casus zal ik de caslick operatie bespreken. De betrokken patiënt was

een 9 jarige BWP merrie die onder fertiliteitsbegeleiding stond. De vulva lippen van de merrie sloten

niet mooi. Deze conformationele afwijking had de merrie nog geen last van een infectie bezorgd maar

om bacteriële contaminatie of pneumovagina te voorkomen werd geopteerd om de caslick operatie uit

te voeren.

Vaak liggen anatomische afwijkingen aan de oorzaak van een aantal fertiliteitsproblemen. Zo

kan een diepliggende anus ervoor zorgen dat de vulva gecontamineerd worden met fecaal materiaal

telkens als de merrie defeceert. Deze bacteriële contaminatie kan ervoor zorgen dat er een

opklimmende infectie ontstaat. Subfertiliteit is vaak het gevolg indien er een vaginitis en/ of een

endometritis ontstaat. Ook kan de conformatie van de vulva afwijkend zijn, zoals in het geval van

deze patiënt. Afwijkingen ter hoogte van de vulva kunnen congenitaal zijn, maar in de meerderheid

van de gevallen is de defectieve conformatie van de vulva een verworven afwijking. Bij oudere,

magere merries alsook bij merries die al meerdere keren geveulend hebben, ziet men vaak dat de

vulva uitgerokken is en dat de lippen openstaan. In dit geval kan er lucht aangezogen worden in de

vagina, dit werkt irritatie van de mucosa in de hand wat ook kan resulteren in opklimmende infecties

met alle gevolgen die hierboven reeds vermeld werden.

De hierboven vermeldde oorzaken van subfertiliteit; een diepliggende anus al dan niet in

combinatie met een defectieve conformatie van de vulva, zijn indicaties voor het uitvoeren van een

Caslick operatie. Bij twijfel kan men ook nog de Caslick index bepalen, dit is de lengte van de vulva

vermenigvuldigd met de hoek van afhelling tussen de anus en de vulva. Een score minder dan 150

wordt aanvaard als normaal. Als algemene regel wordt ook gekeken naar de positie van de vulva

tegenover de pelvis. Als de vulva 4 of meer centimeter boven de pelvisbodem is gelegen, bestaat er

meer kans op contaminatie van de vulva door feces of lucht.

De Caslick operatie werd als volgt uitgevoerd. De merrie werd in de opvoelbox geplaatst om

de veiligheid van de dierenarts te garanderen. Er werd een staartbandage aangebracht rond de staart

van de merrie om contaminatie van het operatieveld te voorkomen. Ook werden de feces aanwezig in

het rectum verwijderd om de hierboven vermelde reden. Het perineum en de vulva werden met een

hibitane oplossing ingewreven. Hierna werden de vulva lippen geïnjecteerd met procaïne hcl 4% +

adrenaline, een lokaal anestheticum. Per vulva lip werd 10 cc lokaal anestheticum gebruikt. Het

uitzetten van de vulva lippen door het inbrengen van lokaal anestheticum vergemakkelijkt ook de rest

van de procedure. Er werd een stripje mucosa ter hoogte van de mucocutane overgang verwijderd

met een schaar, beginnende ter hoogte van de pelvis tot aan de dorsale commisura van de vulva

lippen. De open mucosa van de twee vulva lippen werden hierna gehecht met niet resorbeerbare

draag en onderbroken hechtingen. De gehechte wonde werd hierna afgewassen met hibitane

oplossing.

20

Een illustratieve voorstelling van de Caslick operatie vind men in de volgende figuur.

Fig. 1 De verschillende stappen in de Caslick operatie (uit Knottenbelt D.C. et al., 2003)

Een belangrijk gegeven dat moet worden meegedeeld aan de eigenaar indien een caslick

operatie wordt uitgevoerd is dat de hechting moet worden geopend vlak voor de partus. Indien dit niet

gebeurt resulteert dit vaak in het scheuren van de vulva en eventueel het inscheuren van het

perineum. Na de partus en het afdrijven van de nageboorte zal de merrie waarschijnlijk terug een

Caslick operatie moeten worden uitgevoerd.

21

2.2 ANALYSE VAN STRUCTUUR EN MANAGEMENT PRAKTIJK GROTE HUISDIEREN

De praktijk is een groepspraktijk bestaande uit twee dierenartsen. Eén dierenarts concentreert

zich meer op het werk in de praktijk. Dit omvat vooral de fertiliteitsbehandeling van merries die naar

de praktijk komen of op de praktijk gestald worden. De andere dierenarts is voornamelijk actief op de

buitenpraktijk, waarbij visites afgelegd worden voor klanten in de nabije omgeving. Haar taken

bestaan uit uiteenlopende zaken zoals: inenten, kreupelheidsonderzoek, wondbehandeling, opvolging

van merries tijdens het dekseizoen en onderzoek en behandeling van zieke paarden.

Verder bestaat het personeel nog uit een dierenverzorger en een administratief medewerker.

De dierenverzorger voedert de dieren, mest de stallen uit en zet de dieren overdag op de weide. Ook

onderhoudswerk zoals onderhoud van de weide en weideomheining, maaien van grasperken en

onderhoud van de stalgebouwen vallen onder de taken van de dierenverzorger. De administratie

wordt verzorgd door de administratieve medewerker. Dit houdt onder andere in: het versturen van

facturen en verwittigingen, indeling van de werkplanning en alle administratie in verband met de

apotheek.

De praktijk werd opgericht in 1997 in een naburig dorp. Het was toen al een groepspraktijk

bestaande uit vier dierenartsen. Door scheiding van belangen en familiale kwesties werd de praktijk

gesplitst en verhuisden twee dierenartsen naar een locatie in de nabije omgeving. Voor de toekomst

op de huidige locatie wordt gedacht aan het bijbouwen van nieuwe stallen en het uitbreiden van de

huidige gebouwen. Hierbij zal een ruimere plaats worden voorzien voor het echografisch onderzoek

van de merries. Er wordt ook een apart labo voorzien waar culturen van stalen kunnen worden

geincubeerd en waar sterilisatie van materiaal kan worden uitgevoerd alsook een ruimte waar een

spermabank kan worden aangelegd.

Er worden in de praktijk verschillende programma´s gebruikt die het management

vergemakkelijken. Het programma Winfakt wordt gebruikt voor de boekhouding, het kassabeheer en

de facturatie en opvolging hiervan. Er wordt ook een specifiek programma gebruikt voor de stoeterij

om gegevens van individuele merries te registreren; hieronder vallen uiteraard de contact gegevens

van de eigenaar en de verkozen hengst maar ook de opeenvolgende waarnemingen en

behandelingen. Dit programma is gebaseerd op het stoeterijprogramma dat gebruikt wordt in

Zangersheide en is speciaal voor de praktijk ontworpen. Verder worden er nog in een in Microsoft

Excel geschreven programma alle gegevens bijgehouden in verband met het beschikbare ingevroren

sperma op de praktijk en de hoeveelheid reeds gebruikt sperma. Deze informatie kan opgevraagd

worden per hengst maar ook per merrie.

Over de financiële toestand van de praktijk valt zeker niet te klagen. Er is een goed

uitgebouwd klantenbestand en de hoeveelheid werk is desondanks de huidige financiële crisis en het

splitsen van de praktijk zeker niet verminderd. Het feit dat er in de toekomst aan uitbreiding van de

praktijk wordt gedacht illustreert ook dat er voldoende winst wordt gemaakt om terug in de praktijk te

investeren. Zoals bij elke praktijk zijn er openstaande facturen, er worden twee herinneringen

gestuurd alvorens gerechtelijke actie te ondernemen.

Er zijn samenwerkingsverbanden met verschillende dierenartsen. Voor gevallen inzake

medische beeldvorming worden klanten doorverwezen naar dierenartspraktijk Frederik Bruyninx, voor

22

dringende chirurgie worden klanten doorverwezen naar de dierenartspraktijk Equitom. De eigenaars

van op de praktijk gestalde merries dienen op het stallingscontract in te vullen welke dierenarts

gecontacteerd moet worden indien de merrie het niet goed stelt.

De tijdsbesteding is nogal afhankelijk van het seizoen. Tijdens het veulenseizoen, dat

voornamelijk in het voorjaar en de zomer valt, zijn werkweken van 70-80 uur geen uitzondering. Het

werk op de praktijk vindt plaats in de voormiddag, de visites worden ´s middags en ´s avonds

ingepland. Tijdens de winter is het rustiger. Soms worden er ook nachtelijke visites uitgevoerd. Omdat

het werk over twee dierenartsen kan verdeeld worden valt de werkdruk redelijk mee. Desalniettemin

is het een praktijk met een groot klantenbestand en dit betekent lange werkdagen, inclusief

weekendwerk.

De sterke punten van de praktijk zijn onder andere de goede klantenrelaties. De klanten

worden correct benaderd en geïnformeerd en de patiënten worden met uitstekende kennis en kunde

behandeld. De klanten zijn tevreden over de service en zijn loyaal aan de praktijk. Het personeel van

de praktijk is betrouwbaar, werkwillig en te vertouwen. Er zijn zeer goede werkrelaties aanwezig, er

worden goede onderlinge afspraken gemaakt en er is een duidelijke werkverdeling en goede

communicatie binnen de praktijk. Onder minder sterke punten zou ik het gebrek aan bekendmaking of

publiciteit willen vermelden. De praktijk heeft geen website en geen klantenkaartjes. Hiermee zouden

nieuwe en bestaande klanten geïnformeerd kunnen worden over de praktijk en de diensten die

kunnen geleverd worden, alsook de contact gegevens van de praktijk.

23

3. ALGEMENE REFLECTIE

In deze algemene reflectie zal ik op een kritische manier mijn stages proberen te evalueren. In

zeer brede zin kan ik zeggen dat deze stages een zeer positieve ervaring zijn geweest. In eerste

instantie hebben mijn stages ervoor gezorgd dat ik een veel beter inzicht heb verworven in de

dagelijkse werking van een dierenartspraktijk. Door effectief de dierenarts te vergezellen bij zijn

consultaties en huisbezoeken heb ik een veel duidelijker beeld verkregen van de taken van de

eerstelijnsdierenarts, de dagindeling van het werk, en de manier waarop de klanten en patiënten op

een professionele en tevens vriendelijke manier worden behandeld. Een duidelijke taakverdeling en

een goede communicatie tussen de verschillende personeelsleden zijn nodig om een efficiënte

werking van de praktijk te garanderen. Er komt duidelijk heel wat meer kijken bij het management van

een praktijk dan enkel het diagnosticeren en behandelen van patiënten. Zo dienen onder andere de

boekhouding en financiële toestand van dichtbij in het oog worden gehouden, de apotheekvoorraad

moet op peil worden gehouden, het patiëntenbestand moet bijgehouden worden, de praktijkruimtes

moeten worden onderhouden, enz. Een routine dagindeling wordt vaak gehandhaafd waarbij er

natuurlijk nog wel voldoende flexibiliteit moet zijn om spoedgevallen of uitzonderlijke omstandigheden

op te vangen.

Ik heb zeer veel kennis opgedaan over routine onderzoeken, handelingen en behandelingen in de

eerstelijnsdiergeneeskunde. Voornamelijk het algemene onderzoek van patiënten, waarbij men dient

te verstaan: nemen van de pols, temperatuur en meten van de ademhalingsfrequentie, het palperen

van oppervlakkige lymfeknopen en het beoordelen van de mucosa, heb ik voldoende kunnen

oefenen. Ook palpatie van de inwendige organen, rectaal onderzoek van het paard, beluisteren van

het longveld en de borborygmen, bekijken van het oor met een otoscoop en bekijken van de cornea

en retina met een ofthalmoscoop heb ik kunnen uitvoeren. Tevens heb ik verscheidene keren

subcutane en intramusculaire injecties geplaatst, een veneuze bloedname ter hoogte van de v.

Cephalica uitgevoerd en nagels geknipt bij honden. Algemeen gezien ben ik relatief tevreden over

mijn eigen vaardigheden, maar natuurlijk ontbreekt er bij veel handelingen de vlotheid, de routine en

efficiëntie die verkregen wordt door routinehandelingen veelvuldig uit te voeren. Bepaalde technieken

zoals hechten, rectaal onderzoek, maagsondage en andere eerstelijnshandelingen dienen nog zeer

goed ingeoefend te worden. In de eerstelijnspraktijk komen er regelmatig patiënten op consultatie met

gelijke aandoeningen, kennis van deze frequent voorkomende aandoeningen helpen bij het stellen

van diagnoses. Na een week stage heb ik toch al een goede notie van deze aandoeningen doch

ontbreekt er nog een gedeelte kennis om met voldoende zekerheid correcte diagnoses te maken en

behandelingen in te stellen.

Door zowel een week stage te lopen op een kleine huisdierenpraktijk als een week op een grote

huisdierenpraktijk heb ik een grondig inzicht verworven in de twee types van werk. Hierbij wil ik graag

vermelden dat ik heb geprobeerd een open blik te houden, zodat ik mijn indruk van de werking van de

twee praktijken niet veralgemeen en extrapoleer naar de werking van andere praktijken. In grote lijnen

zal men veel gelijkenissen opmerken tussen respectievelijk eerstelijns kleine- en grote-

huisdierenpraktijken, maar er zijn evenveel individuele verschillen op menig aantal vlakken.

24

Eerst zal ik trachten de structuur en werking van de kleine huisdierenpraktijk te analyseren. Men

kan algemeen stellen dat de kleine huisdieren dierenarts voornamelijk in zijn praktijk werkt. Dit levert

als voordeel dat alle apparatuur en farmaca om de dieren te onderzoeken en te behandelen in één

plaats verzameld zijn en dat de dieren in een rustige, propere, afgesloten ruimte kunnen worden

onderzocht en behandeld. Bij een éénmanspraktijk, zoals in dit geval, is de praktijk vaak aan de

woning van de dierenarts gevestigd. Hierdoor wordt verplaatsingstijd vermeden en kan meer tijd

worden gespendeerd aan het werk zelf. De praktijkruimte is ingedeeld in een wachtruimte, een

praktijkruimte, eventueel een aparte ruimte waar de operaties worden uitgevoerd en een ruimte waar

de patiënten kunnen worden gehuisvest voor en na de operaties. Een goed ingerichte praktijk

garandeert de veiligheid en de gemoedsrust van de klanten en patiënten, gemak van onderhoud en

een efficiënt werkritme van de dierenarts. De dierenarts heeft een minimale uitrusting voorzien van

zijn praktijk. Gasinhalatie anesthesie apparatuur is niet aanwezig, er is ook geen echo- of RX-

apparatuur aanwezig. Hierdoor moeten veel patiënten worden doorverwezen. Omdat de financiële

situatie goed is zou ik overwegen eventueel te investeren in een betere uitrusting van de praktijk,

waardoor meer patiënten ter plekke kunnen worden verder geholpen.

De werkdag wordt ingedeeld in achtereenvolgens operaties in de voormiddag gevolgd door

consultaties op afspraak. In de namiddag worden er huisbezoeken uitgevoerd en de vrije consultatie

gebeurt ´s avonds. Consultaties na telefonische afspraak zijn voordelig voor klanten die dringend

willen komen met hun dier, of voor zeer agressieve of angstige dieren. Deze min of meer vaste

dagindeling zorgt ervoor dat het werk van de dierenarts met een zekere regelmaat en routine gebeurt

waardoor de werk-vrijetijdsbalans gemakkelijker geregeld wordt. Er is een vaste wachtregeling in

samenwerking met dierenartsen in de nabije omgeving. De dierenarts loopt één keer in de vier weken

wacht. Naar mijn oordeel is dit een realistisch en haalbaar schema. Vaak letten de klanten niet zo

nauw op de vaste uren voor consultaties waarbij er ´s avonds lang na de vaste uren wordt

doorgewerkt. Om dit op te lossen zou ik de klanten die te laat binnenkomen erop wijzen dat er vaste

uren zijn voor consultaties en dat ze zich aan deze voorziene uren dienen te houden. Indien er

bepaalde klanten persisterend later aankomen zou ik hen wacht- of nachttarief aanrekenen. Natuurlijk

kunnen deze maatregelen enkel worden getroffen in een praktijk met een goed uitgebouwd

klantenbestand. In een beginnende praktijk met een klein aantal patiënten dient men eerst nog

voldoende klanten te vergaren en het respect en vertrouwen te winnen van de klanten. Ook zou ik ´s

ochtends vaste uren voor consultaties vastleggen, omdat veel klanten het onnodig vinden om een

afspraak te maken en gewoon wachten tot de vrije consultatietijd ´s avonds.

De dierenarts verzorgt zelf alle administratieve taken, zoals de boekhouding, het aanvullen van

het patiëntenbestand en het bijhouden van de apotheek. Aangezien het een praktijk is met een zeer

groot aantal klanten, zorgt dit bijkomende administratieve werk voor een aanzienlijk hoge werkdruk.

Aangezien het een gevestigde praktijk is en de financiële toestand goed is, zou ik in deze situatie

overwegen om een boekhouder of administratief medewerker aan te nemen. Dit zou de werkdruk van

de dierenarts aanzienlijk verlichten.

De praktijk heeft een zeer omvangrijk klantenbestand en is na 23 jaar een gevestigde waarde in

de omgeving. De dierenarts-klanten relaties zijn goed. De klanten zijn over algemeen tevreden en

25

hebben respect voor en vertrouwen in de dierenarts. Naar mijn persoonlijke mening vind ik dat de

dierenarts soms iets te kort met de klanten is. Hij geeft een zeer strenge, korte indruk en gedraagt

zich soms neerbuigend tegenover zijn klanten. Ook geeft hij niet voldoende informatie aan de klanten

over de aard van de aandoening van de patiënt en de behandeling wordt onvoldoende uitgelegd of

toegelicht. Ik zou de klanten op een vriendelijke doch professionele manier proberen te benaderen en

ze voldoende te informeren omtrent de aandoening van hun dier. Door de klant in te lichten denk ik

dat er meer vertrouwen in de bekwaamheid van de dierenarts wordt geschept. Ook de behandeling

moet voldoende worden uitgelegd om zeker te zijn dat de farmaca op een juiste manier zullen worden

toegediend.

In de volgende paragrafen zal ik op kritische wijze de structuur en het functioneren van de grote

huisdieren praktijk te beoordelen. De praktijk waar ik stage heb gelopen bestaat uit twee dierenartsen

voor paarden. Eén van de dierenartsen legt zich toe op de buitenpraktijk waarbij visites naar klanten

worden afgelegd. Dit is wat men gebruikelijk verstaat onder het werk van een eerstelijns grote

huisdieren dierenarts. Alle nodige apparatuur, materiaal en farmaca worden gestockeerd in een

wagen waarmee de dierenarts dan de visites aflegt. De hoeveelheid ingrepen die op deze wijze

kunnen worden uitgevoerd zijn hierdoor beperkt. Meestal betreft het niet chirurgische ingrepen.

De andere dierenarts legt zich toe op fertiliteitbegeleiding bij fokmerries, dit gebeurt voornamelijk

op de praktijk zelf. De praktijk is gevestigd aan de woning van één van de dierenartsen en bestaat uit

een bureau, een stalgebouw waar een dertigtal paarden kunnen worden gehuisvest, weiland voor de

paarden, een aparte ruimte voorzien van een opvoelbox en een aparte laboruimte. De praktijk is

voldoende uitgerust, voornamelijk met het oog op de fertiliteitsbegeleiding voor merries. De opvoelbox

is speciaal ontworpen om de veiligheid van paard en dierenarts te garanderen. De praktijk beschikt

over verschillende echo systemen van zeer goede kwaliteit, waarvan ook één draagbaar echo

systeem dat meegenomen kan worden op visites. In de laboruimtes staan verschillende incubatoren

om bacterie- en schimmelculturen te kweken van vaginale en uterine stalen, alsook een lichten

stereomicroscoop en een stikstof sperma container om diepvries sperma te bewaren. De gebouwen

en omliggende weides zijn in goede staat en worden goed onderhouden wat een nette en verzorgde

indruk nalaat.

Er is een duidelijke taakverdeling tussen de twee dierenartsen. Eén doet de visites, de andere

werkt op de praktijk. Er wordt ook op zaterdag en zondag gewerkt. De wachtdienst wordt afgewisseld

tussen de twee dierenartsen. Het werkritme is zeer onregelmatig en is voornamelijk afhankelijk van

het seizoen en de hoeveelheid ingeplande visites. Het voorjaar en de zomer zijn de drukste periodes,

met de geboorten van veulens en fertiliteitsbegeleiding van merries. Vaak worden er dan lange

werkdagen gewerkt. Er is dus geen routine dagindeling zoals bij de kleine huisdieren praktijk. Dit

maakt het moeilijker om een goede balans tussen werk en vrije tijd te houden. Als ik mij baseer op het

werkritme van de twee dierenartsen, moet ik zeggen dat beiden vrijwel al hun tijd spenderen aan het

uitoefenen van hun beroep. De administratie en het bijhouden van het patiëntenbestand wordt

verzorgd door een personeelslid dat zich hier voltijds mee bezighoudt. Dit verlicht enigszins wel de

werkdruk van de dierenartsen.

26

De klanten van de praktijk zijn vooral grote stoeterijen die begeleiding wensen voor verschillende

merries tijdens het dekseizoen. Hiernaast heeft de praktijk ook verschillende particuliere klanten die

voornamelijk bediend worden door de dierenarts die de visites verzorgd. De dierenarts-klant relaties

zijn zeer goed en vaak, in het geval van grote klanten, vrij zakelijk. De klanten zijn trouw aan hun

dierenarts en zijn tevreden over de dienstverlening.

Naar mijn mening functioneert deze praktijk zeer goed. De werkdruk ligt hoog, wat te verwachten

is in een gevestigde paarden dierenartspraktijk. Desondanks wordt een hoge kwaliteit aan zorg

aangeboden en is de bereikbaarheid en beschikbaarheid van de dierenarts zeer goed. Beide

dierenartsen zijn erg tevreden over hun professionele leven, dit wordt weerspiegeld in de organisatie

en werking van de praktijk.

Deze stages hebben me geholpen om een gefundeerde en doordachte keuze te maken in

verband met het verder zetten van mijn studie. Het is mijn voornemen om mijn opleiding te

beëindigen met de afstudeerrichting paard. Hiermee volg ik mijn initiële intentie. Verschillende

vrouwelijke medestudenten kiezen voor gezelschapsdieren omdat er meer mogelijkheid bestaat om

het werk te combineren met een gezins- en privéleven. Ik geloof dat dit ook mogelijk moet zijn voor

een grote huisdieren dierenarts, het vergt enkel meer inspanning en organisatie om dit te

bewerkstelligen. Omdat studenten sinds enkele jaren overspoeld worden met negatieve informatie

met betrekking tot lage tewerkstellingskansen als net afgestudeerde dierenarts, vind ik het belangrijk

om me te kunnen onderscheiden van mijn medestudenten. Graag zou ik daarom na het afronden van

de derde master de kans krijgen om een internship te volgen aan de faculteit of in het buitenland. Ik

ben ervan overtuigd dat ik via een intership zeer veel praktische ervaring zal verwerven in een

ondersteunende en academische omgeving. Hierna zou ik graag een carrière uitbouwen als

dierenarts voor paarden, waarbij ik me vooral zou willen richten op kreupelheidsdiagnostiek en

behandeling en/of heelkundige ingrepen. Ik geef de voorkeur aan het werken in een groepspraktijk.

Een groepspraktijk biedt veel voordelen in verband met het aankopen van apparatuur, verdeling van

de werkdruk en natuurlijk de mogelijkheden tot verwerven en uitwisselen van advies en meningen van

de andere dierenartsen.

Ter afsluiting van dit stageverslag, wil ik graag benadrukken dat deze stages me enorm veel

hebben bijgebracht en dat ik nu met een positieve en vastbesloten ingesteldheid vooruitblik naar mijn

toekomst.

27

4. LITERATUURLIJST

Knottenbelt D.C., Le Blanc M., Lopate C., Pascoe R.R. (2003). Equine Stud Farm Medicine and

Surgery. Elsevier Science Limited, Edinburgh, p. 184-185

UNIVERSITEIT GENT › fulltxt › RUG01 › 001 › 789 › 021 › RUG01...De zenuw loopt in...

Documents

Transcript of UNIVERSITEIT GENT › fulltxt › RUG01 › 001 › 789 › 021 › RUG01...De zenuw loopt in...