TW .nltechniek & wetenschap in perspectief 9/10

Start je carrière als Trainee Patent Attorney bij V.O.Bekijk de film op vo.eu/career

R&D SPECIAL

Nieuwspagina 2-3

Achtergrondpagina 12-13

Opiniepagina 17

22 mei 2020

TW-Enquête R&D 2020: Flinke stijging R&D-uitgaven 80 % van de deelnemende bedrijven zag hun R&D-uitgaven stijgen dit jaar. Dit blijkt uit de R&D Top 30 Bedrijven en R&D Top 10 Kennis- en Onderzoeksinstituten, die TW elk jaar samenstelt. Vorig jaar was dit bij de helft van de bedrijven het geval. De top 10 bestaat nagenoeg uit dezelfde bedrijven, waarvan 4 stuivertje wisselen. Door de afwezigheid van Canon Production Printing (voorheen Océ Technologies) sluit Rijk Zwaan nu de top 10 af. Bij de 10 deelnemende kennis- en onderzoeksin-stituten zien we dit jaar uitsluitend stijgingen in de R&D-uitgaven. Het cijfer van SRON kon niet vergeleken worden met vorig jaar, aangezien het budget uit 2018 niet bekend is voor TW. Gezien de coronacrisis, is het lastig te voorspellen hoe de lijst met R&D-uitgaven er volgend jaar uitziet. Lees verder vanaf pagina 9

BE

ELD

: ER

WIN

SU

VAA

L

Een armprothese met gevoel Osseointegratie Kunstmatige intelligentie

ALINDA WOLTHUIS

LIFE SCIENCES Een kunstarm die werkt als een echte arm, doordat de zenuwen verbonden zijn met de prothese? Zes jaar geleden publiceerde TW al over een veelbelovende innovatie bij Chalmers University of Technology. Sindsdien is de prothese uitgebreid getest en verder ver-beterd: je kunt er nu ook mee voelen.Wereldwijd mist meer dan een miljoen mensen één of meer ledematen. Een prothese die hen in staat stelt alle dagelijkse handelingen weer zelfstandig uit te voeren, betekent voor hen een wereld van verschil. Onderzoekers van Chal-mers en het Sahlgrenska UMC in Gothenborg hebben een prothese ontwikkeld die aange-stuurd wordt door spiersignalen vanuit de her-senen op te vangen. Daarnaast stuurt de pro-these prikkels terug naar het brein, waardoor de prothese gevoel krijgt.De prothese werkt op basis van osseointegratie, waarbij de prothese met een pen aan het bot in de armstomp bevestigd zit. In de zenuwen en spieren van de stomp zijn elektroden geïm-planteerd. Die pikken signalen die uit de herse-nen komen op. Via een implantaat bereiken die de prothese met een embedded besturings-computer. Met behulp van kunstmatige intelli-gentie vertaalt die de signalen in beweging. Krachtsensoren in de duim van de prothese meten op hun beurt de druk die op de duim

uitgeoefend wordt en sturen die signalen naar het ingebouwde computertje. Daar worden ze omgezet in elektrische prikkels die worden doorgegeven aan de zenuwen in de stomp en zo het brein bereiken. Dit geeft de drager als het ware gevoel in zijn hand, waardoor hij deze preciezer kan gebruiken. Alle elektronica bevindt zich in de prothese, de patiënt hoeft nergens aan te denken.

Veilig en betrouwbaarInmiddels hebben drie Zweedse patiënten de arm uitgebreid in de praktijk getest. De eerste patiënt, een vrachtwagenchauffeur, draagt de prothese al sinds 2013. Eerst zonder, maar sinds enkele jaren mét de sensorische functie. Wat blijkt? ‘Dit nieuwe type prothese kan een geamputeerde arm daadwerkelijk vervangen. De combinatie van technologieën maakt heel nauwkeurig werken mogelijk en de prothese is ook op de langere termijn veilig en betrouw-baar’, aldus onderzoeksleider Max Ortiz Cata-lan van Chalmers. Bij het onderzoek zijn ook MIT en het UMC in Wenen betrokken, evenals het bedrijf Integrum AB. De bevindingen zijn begin mei gepubli-ceerd in de New England Journal of Medicine. De ontwikkeling en het onderzoek aan deze bionische arm is bijna afgerond. Binnen enkele jaren zal deze technologie ook buiten Zweden beschikbaar komen. Ondertussen werken de onderzoekers door aan nieuwe toepassingen: een beenprothese en een prothese voor de onderarm.

FOTO

: HYP

ER

ION

TE

CH

NO

LOG

IES

Razendsnelle gigabits uit de ruimte

Lichtcommunicatie Gigabit Detector

DORINE SCHENK

COMMUNICATIE Licht is een prima medium om snel grote hoeveelheden data te versturen, ook voor communicatie met satellieten. Om die optische data te ontvangen en verwerken, heb-ben onderzoeksorganisatie TNO en het Neder-landse ruimtevaartbedrijf Hyperion Technolo-gies een commercieel optisch instrument ontwikkeld: de Gigabit Detector. Neem bijvoorbeeld de Starlink satellieten van ruimtevaartbedrijf SpaceX. In totaal moeten duizenden daarvan wereldwijd voor toegang tot internet zorgen. Dit zijn niet de enige kleine, commerciële satellieten die gelanceerd worden. Er gaan er steeds meer omhoog; voor commu-nicatie of bijvoorbeeld voor aardobservaties. Al die meet- of communicatie-instrumenten willen data naar aarde sturen. Die data moet zo snel en goed mogelijk naar een grondstation als de satelliet daar overheen vliegt. Nu maken satellieten vaak nog gebruik van radiofrequen-ties en moeten ze onderling vechten om band-breedtes. Een laserverbinding biedt uitkomst. Het is snel en bandbreedte is nauwelijks een probleem. Daarom groeit de interesse; voor wetenschappelijke onderzoeksdoeleinden en ook voor commerciële toepassingen.Op die groeiende markt speelt de Gigabit

Detector in. Een laserstraal van een satelliet wordt opgevangen door een telescoop op aarde. Dat licht wordt gebundeld en naar de Gigabit Detector gestuurd, die de data uit de laserbundel omzet in een bitstream. Die informatiestroom wordt overgedragen aan een snel dataverwerkingssysteem. De Giga-bit Detector kan zowel in grondstations op aarde geïntegreerd worden als in optische communicatie-instrumenten in de ruimte of in de lucht. Hyperion Technologies biedt de Gigabit Detec-tor sinds begin mei aan op de wereldwijde markt, in overeenstemming met een licentie-overeenkomst met TNO die eerder dit jaar getekend werd. Inmiddels werken de twee par-tijen samen aan toekomstige varianten van de detector.

INGEZONDEN MEDEDELINGEN

Volg ons op Facebook!

@technischweekblad

OPMERKELIJK

2TW 9/10Nieuws

Coronamaatregelen bevestigen nut augmented reality

Klasse-inspectie op afs tand Microsoft Hololens Pilot occasional survey

JAN SPOELSTRA

SMART MAINTENANCE Gastankerrederij Anthony Veder en Bureau Veritas heb-ben onlangs een succesvolle pilot afge-rond betreffende het op afstand uit-voeren van een klasse-inspectie. Met behulp van augmented reality werden verschillende cruciale systemen aan boord van gastanker ‘Coral Favia’ geïnspecteerd.De pilot voor deze inspectie voerden

Bureau Veritas en Anthony Veder al in maart uit, net voor de coronamaatre-gelen. ‘Aanleiding voor deze test is dus niet de coronacrisis, de toepassing van augmented reality aan boord van sche-pen zien wij ook zonder coronamaatre-gelen als stip op de horizon’, aldus Benne Engelen, CIO bij Anthony Veder. ‘Wel bevestigt deze periode nogmaals het nut van dit soort techno-logie voor de maritieme sector.’.

In sceneVoor deze pilot zette de rederij van gastankers een occasional survey in

scene, waarbij de bemanning op het schip en inspecteurs van Bureau Veri-tas drie systemen aan boord inspec-teerden. Op de brug onderging de voyage-data recorder een inspectie, waarbij een bemanningslid met een Microsoft Hololens de inspectie uit-voerde. Via een dataverbinding keken inspecteurs van Bureau Veritas mee, en controleerden of de certificaten in orde waren en of de systemen goed functioneerden.Vanuit de cargo control room werd het stabiliteitsprogramma geïnspecteerd. Hierbij ging het om systemen die de

Bouw langste zeetunnel van start 18 km lange tunnel Duitsland en Denemarken

LENNART KIK

MARITIEM De bouw van de 18 km lange Fehmarn-tunnel tussen Duitsland en Denemarken gaat na jarenlang opont-houd per 1 januari 2021 definitief van start. Bij de bouw van de langste zee-tunnel ter wereld is een prominente rol weggelegd voor de Nederlandse en Bel-gische waterbouwers Boskalis, DEME en Van Oord. Bouwbedrijf BAM krijgt een hoofdrol bij de productie van de 89 prefab tunnelelementen.Bij DEME ging op 13 mei de vlag uit, nadat het consortium Femern Link Contractors een ‘Notice to proceed’ kreeg van de Deense regering voor de

uitvoering van de ontwerp- en bouw-contracten voor de tunnel. Er zijn aparte contracten voor de bouw van de afgezonken tunnel en de fabriek voor de productie van prefab tunnelelemen-ten. Een derde contract is voor de bouw van toegangsstructuren, tolge-bouwen, bruggen en hellingen. Het aandeel van DEME bedraagt € 700 miljoen, BAM ontvangt € 850 miljoen voor het karwei.Boskalis en Van Oord maken deel uit van het tweede consortium Femern Belt Contractors. De baggeraars krijgen een rol bij de landwinning en het graven van de geul waar de 18 km lange tunnel in wordt afgezonken. Ze krijgen elk € 300 miljoen voor hun aandeel in het project. Het baggerwerk is niet bepaald een eitje. In 2016 noemde Van Oord de ver-

troebelingseisen van de Deense opdrachtgever in Cobouw ‘ongekend hoog’. ‘Niet meer dan 3 % van het mate-riaal dat we opbaggeren bij het maken van de zinksleuf mag in suspensie komen. De kleilaag waar we in moeten werken is onder druk van het ijspakket in de ijstijden sterk verdicht en zo hard geworden als schraal beton. We hebben wel even moeten studeren om daarmee uit de voeten te kunnen.’BAM Infra heeft het afzinken van de ruim 200 m lange tunnelelementen voor dit project opnieuw uitgevonden. ‘Omdat er elke week een element moet worden afgezonken, hebben we een proces bedacht waar geen duikers aan te pas komen. Dat is veiliger en verlaagt de faalkansen’, zei directeur Martijn Smitt eerder in Cobouw.

Hoeveel banen nemen robots over?ROBOTICA Over de gevolgen van robotisering op de werk-vloer zijn de meningen ver-deelt. Een artikel in het Jour-nal of Political Economy mengt zich met harde getal-len in deze discussie. De onderzoekers concluderen dat robotisering een reële impact heeft, maar dat er absoluut geen sprake is van een complete werkovername door robots. Ze schrijven dat de bijdrage van robots in de VS erg verschilt per industrie

en per regio. Het blijkt dat van 1990 tot 2007 de toevoe-ging van één robot per 1.000 werknemers voor een werk-gelegenheidafname van gemiddeld 0,2 % zorgde. Bovendien zorgde het toege-nomen gebruik van robots op de werkplek in dezelfde peri-ode voor een loonverlaging van ongeveer 0,4 %. De onderzoekers waarschuwen dat de robotisering kan zor-gen voor grotere inkomens-ongelijkheid. (DS)

Kraan ingestort tijdens laadtestBOUW Zaterdag 2 mei stortte er in de Duitse haven Rostock een scheepskraan in. Er zijn twee mensen gewond geraakt. De kraan, van het type HLC 295000, heeft aan-zienlijke schade opgelopen. Het ongeluk vond plaats aan boord van het offshore-installatievaartuig ‘Orion 1’ van DEME tijdens een laad-test bij de Liebherr-werf. Het schip, dat nog in aanbouw is, is eigendom van Cosco

(Qidong) Offshore. De kraan zou getest worden met 5.500 ton. Maar het incident vond mogelijk al plaats bij circa 2.600 ton. Het lijkt erop dat een haakblok faalde waar-door de haak los brak. Door het plotseling loslaten van de zware testbelasting katapul-teerde de giek terug over de achterkant van de kraan en kreukelde, schrijft Vertikal.net. Er wordt onderzocht waarom de haak faalde.

Minder bevingen, meer schade-meldingen in GroningenVEILIGHEID Het aantal bevin-gen in Groningen neemt af, maar het aantal schademel-dingen neemt toe. Dat aantal was nog hoger geweest als iedereen zijn schade zou mel-den, stellen onderzoekers van de Rijksuniversiteit Gronin-gen. Een kwart van de men-sen meldt niet door slechte ervaringen met de NAM, het CVW en ook de Tijdelijke Commissie Mijnbouwschade

Groningen (TCMG). De toe-name komt deels doordat schade soms weken of maan-den na de beving wordt ont-dekt. Ook hield de NAM lang vast aan een bepaald gebied waar schade mogelijk zou zijn. Nu die afbakening er niet meer is, komen er veel mel-dingen uit de randen die hier net buiten vielen. Sinds 2012 zijn er bijna 122.000 schade-meldingen gedaan. (DS)

Luchthaven Berlijn BrandenburgBOUW De nieuwe luchthaven Berlijn Brandenburg zal 31 oktober eindelijk open gaan. Dit had negen jaar geleden moeten gebeuren, maar door tal van bureaucrati-sche en technische proble-men werd de opening tel-kens uitgesteld. Er waren onder meer pro-blemen met de brandveilig-heid, toekomstig geluids-overlast bij omwonende en coördinatie van de verschil-lende onderaannemers. De

vertraging resulteerde in miljarden euro’s extra kos-ten. Nu lijkt de luchthaven aan alle veiligheidseisen te voldoen. Deze zomer zullen vrijwilligers gaan testen of processen zoals inchecken en boarden goed verlopen. De luchthaven Brandenburg ligt aan de zuidkant van Berlijn. Het moet de verou-derde luchthavens Tempel-hof, Tegel en Schönefeld vervangen. Tempelberg sloot al in 2008. (DS)

‘Servicemonteurs kunnen aan boord meekijken en de bemanning door een reparatie heen praten’

FOTO

: OLA

F TA

USC

H, V

IA W

IKIM

ED

IA C

OM

MO

NS

COMMENTAAR

ARGUS

3TW 9/10

ADVERTENTIE

Uitgevonden in de jaren 1800. Geoptimaliseerd voor vandaag.In de 19e eeuw vonden twee wetenschappers afzonderlijk van elkaar de wisselstroom inductiemotor uit. Tegenwoordig is het een veelgebruikt onderdeel in robotica. Hoe zijn we hieraan gekomen en hoe kunnen moderne ingenieurs het ontwerp blijven verbeteren?

De COMSOL Multiphysics®-software wordt gebruikt voor het simuleren van ontwerpen, apparaten en processen op alle gebieden van engineering, productie en wetenschappelijk onderzoek. Ontdek hoe je het kunt toepassen op het ontwerp van robots.

comsol.blog/induction-motorWeergave van de mechanische spanning in de behuizing van een inductiemotor door rekening te houden met elektromechanische effecten.

Nieuws

Coronamaatregelen bevestigen nut augmented reality

Klasse-inspectie op afs tand stabiliteit van het schip onder bepaalde bevrachtingscondities door-rekenen en sturen. In de machineka-mer inspecteerden Anthony Veder en Bureau Veritas de werking van een druksensor. ‘Het betrof een test, maar we hebben het benaderd als een daadwerkelijke inspectie door het klassebureau’, zegt Wouter Boogaart die als digital deve-lopment manager de leiding had over het project. ‘Een officier aan boord liep rond met de Hololens en een gecertifi-ceerde inspecteur van Bureau Veritas keek mee vanuit kantoor.’

Stabiele wifiDe feitelijke techniek voor deze in coronatijd zeer nuttige innovatie is niet heel ingewikkeld. Het gaat aller-eerst om een AR-bril die functioneert als een draagbare computer voorzien van Microsoft Remote Assist (een soort Microsoft Teams) waardoor mensen aan de wal mee kunnen kijken. ‘Daarnaast moet je aan boord over het hele schip zorgen voor een stabiel wifi netwerk, en dat is met het vele staal niet vanzelfsprekend, in de machine-kamer is vaak geen wifi’, aldus Boog-aart. ‘Tot slot moet de data van het schip of via de satelliet of 4G.’Zoals voor de meeste mensen die momenteel bepaalde digitale tools intensiever moeten gebruiken, lag ook hier de nadruk op het creëren van een werkbare situatie. ‘De techniek zelf is geen raketwetenschap. Maar hoe zorg je ervoor dat de mensen er mee kun-nen en willen werken? Daar gaat bij ons veel aandacht naar uit’, voegt Engelen toe. ‘Pakt een inspecteur in de toekomst een koffer en stapt hij in een vliegtuig voor zijn inspectie? Of starten we onze digitale hulpmiddelen op? Die vraag zullen we de komende maanden waarin we onze bemanning aan boord zo veilig mogelijk willen laten werken steeds nadrukkelijker stellen.’

Meer toepassingenDe mogelijkheden van deze technolo-gie zijn groot. ‘Naast inspecties op afstand, kunnen ook servicemonteurs van equipment aan boord met de bemanning meekijken en hen door een reparatie heen praten of een reparatie voorbereiden. Ook kunnen we efficiën-ter interne audits uitvoeren. Het scheelt allemaal vliegbewegingen. Bovendien kunnen we laagdrempeliger contact onderhouden tussen de wal en het schip’, vervolgt Boogaart. ‘Recent opperde een vessel manager hier dat we een nieuw ballastwater management systeem in de Hololens zouden kunnen inladen en combineren met technische tekeningen, om zo te onderzoeken of de apparatuur past en of het nog goed te onderhouden valt.’Daarnaast gaat Anthony Veder onder-zoeken wat er mogelijk is op het gebied van mixed reality. Op de Hololens kun je handleidingen van apparatuur aan boord naar boven halen of een dash-board met technische gegevens oproe-pen. Daarnaast loopt de bemanning op het schip dagelijks veel checklists door die je met mixed reality zou kunnen digitaliseren, visualiseren en kunt gebruiken om de workflow beter in te richten.

Schoorsteen spaart energie en levens

Nieuwe zonneschoorsteen Betere brandveiligheid

DORINE SCHENK

VEILIGHEID Zonneschoorstenen kunnen een duurzame en energiezuinige manier zijn om gebouwen te koelen of te verwar-men. Nu blijkt deze techniek in geval van brand in een gebouw ook te helpen om mensenlevens te redden, schrijven Aus-tralische onderzoekers in het vakblad Energy and Buildings.Deze zonneschoorsteen ontwierpen de onderzoekers voor het nieuwe, moderne Mentone Reserve Pavilion in Melbourne. De techniek zorgt voor ventilatie doordat zonlicht ingevangen wordt in de schoor-steenkolom dankzij goed geïsoleerd glas. De warmte van dat zonlicht wordt opge-nomen door een absorber-plaat bovenin de schoorsteen. Daardoor wordt de lucht bovenin bloedheet. Het thermische ver-schil dat ontstaat geeft een drukverschil waardoor de warme lucht in het gebouw opstijgt en aan de bovenkant van de schoorsteen afgevoerd wordt. Als het koud is, wordt de bovenkant van de zon-neschoorsteen afgesloten waardoor de lucht die in de kolom opwarmt het gebouw in stroomt. Naast passieve koeling of opwarming kan de speciaal ontworpen zonneschoorsteen de tijd die mensen hebben om bij een brand uit het gebouw te ontsnappen flink verlengen. Dat doet de schoorsteen door de rook die bij de brand ontstaat uit het gebouw te zuigen, via dezelfde techniek als waarmee het ventileert. Minder rook betekent beter zich, een lagere tempera-tuur en minder giftige CO-dampen en dus meer tijd om het gebouw te verlaten. Uit simulaties bleek dat een ruimte die zich normaal gesproken bij brand binnen twee minuten vulde met CO, met de Aus-tralische zonneschoorsteen na ruim veertien minuten nog steeds weinig CO bevatte.

GERALD SCHUT,REDACTEUR

Email: gerald.schut@niantec.euTwitter: @GeraldSchut

‘Servicemonteurs kunnen aan boord meekijken en de bemanning door een reparatie heen praten’

‘Butterfly-effect’ van een virusTwee maanden na het inzetten van de ‘intelligente lock-down’ lijken we nog lang niet van het vermaledijde coro-navirus af te zijn. Geen van de quick fixes waar op gehoopt was levert tot nu toe resultaat op. Immuniteits-paspoorten bieden valse zekerheid, stelt de WHO. Hoe lastig valt vast te stellen of iemand het virus gehad blijkt bijvoorbeeld uit een reportage van journalist Stephanie Baker voor persbureau Bloomberg. Ze had symptomen gehad en probeerde onder professionele begeleiding vier verschillende goedgekeurde tests om te onderzoeken of ze antistoffen tegen het virus had. Twee maal ja en twee maal nee, terwijl een gecertificeerde coronapatiënt negatief testte op een test waarop Baker positief testte. Op immuniteit kunnen we nog niet bouwen.Ook tracking apps lijken, nog afgezien van de privacy issues, minder perspectiefrijk dan gehoopt. Inmiddels denken experts dat de meeste alledaagse besmettingen via druppeltjes op oppervlakken verlopen. Dit soort besmettingen kan heel goed verlopen zonder fysiek op het zelfde moment, op de zelfde plaats te zijn geweest. Als ik bijvoorbeeld een leuning in de tram beetpak waar jij tien minuten geleden op gehoest hebt. Volgens Bill Gates heb je in dat soort gevallen niets aan tracking apps.Terwijl de kosten van de lockdown oplopen, wordt het onvermijdelijker alternatieve scenario’s te overwegen. Het CPB raamt de Nederlandse kosten tot 1 juni op € 100 miljard; dat is niet onbeperkt vol te houden. In de Volkskrant rekende Maarten Keulemans als gedachten-oefening voor hoeveel doden onder de gezonde bevolking zouden vallen als hypothetisch alle 70-plusser veilig op een Waddeneiland geïsoleerd zouden worden. Onder de 70-minners zouden 50.000 slachtoffers vallen. Ongeveer één op de 200. ‘Dat is hetzelfde als met drie dobbelste-nen gooien. Met drie keer zes ben je dood. Ik zou dat wel doen,’ reageerde een vriend. Het probleem is dat we niet weten hoe lang we moeten wachten tot er een vaccin is en of de economische kosten per persoon in de tienduizenden of honderdduizenden euro’s lopen met alle indirecte doden van dien. Hoe lang moeten we door op of over het randje van lockdown? Nu al gloort de diepste economische crisis sinds de jaren 30 aan de horizon. Ik heb het antwoord niet. Maar het is onthutsend om te zien hoe de eerste golf van het virus onze samenleving op zijn grondvesten doet schudden. En we weten niet hoeveel golven nog komen.Het ‘butterfly effect’ was tot voor kort de abstracte notie dat in theorie de vleugelslag van een vlinder in Japan een aardbeving in New York kan veroorzaken. Wie had een jaar geleden gedacht dat een sprong van een 100 nanometer klein virus van een dier naar een mens in China nog veel grotere gevolgen kon hebben?

FOTO

: CIT

Y O

F K

ING

STO

N

FOTO

: AN

THO

NY

VED

ER

4TW 9/10

COLUMN

Op donderdag 23 april kwam het Chinese Heavy Load Carrier schip Zhen Hua 26 vanuit Shanghai aan in de haven van Rotterdam Maasvlakte. Het schip, dat gebouwd is in 1988, vaart onder de vlag van Hong Kong. Het is 234 m lang en 44 m breed.

Aan boord bevinden zich vier kranen. Twee daarvan zijn bestemd voor de Rotterdam World Gateway (RWG) container terminal op Maasvlakte 2, die in september 2015 opende. Deze hele container terminal met zijn volauto-matische kranen wordt dagelijks gerund door

een team van maximaal 10 à 15 man. Met de twee andere kranen zal de Zhen Hua 26 doorvaren met Hamburg als bestemming. Het laadvermogen van het CHinese schip is 49.060 ton en de huidige gerapporteerde diepgang is 9 m.

FOTO

: RIE

S VA

N W

EN

DE

L D

E JO

OD

E

In beeld

Zhen Hua 26 arriveert met zware lading in Rotterdam

Efficiënt vliegen

Het was een rare gewaar-wording. Toen ik laatst voor het eerst in de crisis weer vloog, leek dat helemaal niet op vliegen. Het begon op de grond. De taxi (er is geen noemenswaar-

dig ov naar La Guardia) kon gewoon doorrijden. Er stond geen file voor het vliegveld. Bij de bewaking stond geen rij. Ik had tijd voor koffie. In het vliegtuig: ruimte in de baga-gecompartimenten. Ruimte op de armleuning. Ruimte naast me. In Chicago: overal doorlopen. Drie uur nadat ik van huis was weggegaan zat ik in een huurauto. Zo efficiënt had ik nog nooit gevlogen.Zo inefficiënt hebben lucht-vaartmaatschappijen nog nooit gevlogen. Als de capaci-teit van een massatransport-middel maar voor een paar procent wordt benut, dan gaat er iets helemaal mis

met het rendement. Hoe lang is dit vol te houden?De luchtvaart is niet de enige sector die gebaseerd is op massa. De horeca. Pretpar-ken. Bioscopen. Het theater. De voetballerij. Straks mogen ze weer van start, met lege stoelen tussen de mensen, perspex schermen, strepen op de vloer, steeds weer die anderhalve meter, maatrege-len die de situatie net han-teerbaar maken – maar een normale bedrijfsvoering onhoudbaar. Wat ga je doen, met drie keer zo weinig men-sen op je stoeltjes, in het café, in de achtbaan, in het theater of op de tribune? De

kaartjes drie keer zo duur maken? Hopen op nog meer subsidie? Of gaat de hand-doek in de ring?De luchtvaart is het laborato-rium. Gaan bestaande vlieg-velden en vliegtuigen het straks met de helft van de passagiers doen, of worden vliegvelden en vliegtuigvloten twee keer zo groot om het-zelfde aantal passagiers te verwerken? Het lijkt onont-koombaar dat vliegen duur-der en exclusiever wordt. Komen de rekensommen nog uit? Warren Buffett, de Amerikaanse belegger die het vaak genoeg bij het rechte eind heeft gehad om er

steenrijk van te worden, heeft deze week zijn aandelen in luchtvaartmaatschappijen verkocht: hij ziet er geen toekomst meer in.De overwegingen die voor vliegtuigen gelden, gelden ook voor pretparken, cafés, restaurants, stadions. Voor de massa is nergens plek meer – hooguit voor halve massa’s. Goed, als er een vaccin is (volgend jaar?) kan alles in principe weer terug naar het oude. Maar wat gebeurt er bij het volgende virus? Durven ondernemers straks nog een bedrijfsmodel te baseren op dicht opeen-gepakte mensenmassa’s?

Durven de massa’s zelf nog?Wat de nieuwe evenwichts-situatie ook wordt, eerst komen de rijen. Overal staan we straks in de rij, afstand te houden, te wachten tot we ergens naar binnen kunnen, om iets te doen wat de afgelopen decennia vanzelf-sprekend was. Winkelen. Naar de film. Naar het stadion. Vliegen. Er zijn veel bezigheden die een luxe zul-len worden, of een ongemak, maar meestal allebei. Die vlucht naar Chicago was een singulariteit. Zo efficiënt was vliegen nooit. Zo efficiënt zal vliegen nooit meer worden.

MICHAEL PERSSON IS CORRESPONDENT VOOR DEVOLKSKRANT IN NEW YORK

5TW 9/10

Voor CLAFIS Ingenieus, een ingenieursbu-reau met 460 medewerkers, betekent de samenwerking met Avebe een lang gekoes-terde wens. ‘Het is één van onze droombe-drijven,’ zegt Sandro Lisci, sectormanager Food, Pharma en Chemie, enthousiast. ‘Avebe is niet alleen de grootste producent van aardappelzetmeel ter wereld, maar ook een belangrijke eiwitproducent. Qua bedrijfscultuur en ambities passen wij uit-stekend bij elkaar.’Opgericht in 1919 is Avebe een coöperatie van 2.225 Nederlandse en Duitse aardappel-telers. Het bedrijf produceert aardappelzet-

FOTO

: AVE

BE

FOTO

: FR

AN

K V

INC

EN

TZ, V

IA W

IKIM

ED

IA

‘Wij willen graag meedenken met Avebe over hun doelstellingen op het gebied van duurzaamheid en gezonde, hoogwaardige voeding’

Idee

Gebundelde krachtenCLAFIS Ingenieus en Avebe hebben in april een samenwerkingsovereenkomst gesloten voor minimaal drie jaar. ‘We gaan niet alleen ingenieursdiensten aan-bieden, maar ook onze technologische kennis en netwerk delen.’BART STAM

Hoeveel consensus over biomassa heeft het PBL kunnen vinden?Biomassa is de laatste tijd uitgegroeid tot de meest controversiële hernieuwba-re energiebron. Voor de een is het een schaamlap die alleen boekhoudkundig klimaatneutraal is, terwijl het voor de ander de hoeksteen van de hernieuwbare energiedoelen is en op termijn onmisbaar voor negatieve emissies. Deze maand kwam het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) na 10 maanden onderzoek en vooral veel overleg met 150 deskundigen en belanghebbenden met het rap-port ‘De beschikbaarheid van duurzame biomassa en de toepassingsmogelijk-heden daarvan in Nederland’. Waren de deelnemers het ergens over eens?GERALD SCHUT

Het PBL-rapport moet als basis dienen voor een ‘duurzaamheidskader’ dat de Sociaal Economische Raad (SER) de komende maanden gaat opstellen. Dan zal er toch echt overeenstemming bereikt moeten worden. ‘We hebben een stap gemaakt in de richting van maximale consensus,’ stelde onderzoeker Strengers omslachtig in NRC. Het PBL vond vooral gigantische verschillen in de hoeveel-heden biomassa, die volgens verschillende groepen verantwoord beschikbaar zijn. In Nederland wordt nu ruim 325 PJ per jaar gebruikt voor non-food. In 2030 zit er tussen het minimum (350 PJ) en maximum-scena-rio (1.950 PJ) bijna een factor 6. In 2050 is die kloof gegroeid tot een factor 8 (500 PJ tot 4.150 PJ). Hierover valt meer te lezen in het ondersteunende rapport Bio-Scope Toepas-singen en beschikbaarheid van duurzame biomassa op de website van CE Delft.Dit jaar moet Nederland volgens EU-doel-stellingen 14% van zijn energie uit hernieuw-bare bronnen halen. Dat is nu de helft, waarvan weer tweederde voor rekening van

biomassa komt. Zonder biomassa zou Nederland dus op minder dan 3 procentpunt van de 14%-doelstelling zitten. Dat er dus op zijn minst een rol voor biomassa weggelegd is, is onbetwist. Evenmin betwist zijn de klimaatdoelstellin-gen an sich. Ook is er overeenstemming over het feit dat sommige toepassingen belangrij-ker zijn dan andere (cascadering). Toepas-sing als grondstof staat bovenaan de pikorde als fossiele brandstoffen worden uitgefa-seerd. Gebruik voor opwekking van energie is het meest te verkiezen in situaties waar alternatieven niet of nauwelijks voorhanden zijn. Tenslotte zijn ongebruikte restjes de beste keuze en komt het liefste van dichtbij. Tot daar de eensgezindheid. Het PBL onderscheidt 5 ideaaltypen die ach-tereenvolgens als centrale waarde: klimaat, lokaal hernieuwbaar, biodiversiteit, armoe-debestrijding en hernieuwbaar mondiaal grondstoffengebruik hebben. Sommige daar-van zijn lastig te onderscheiden en het wordt nog minder overzichtelijk als het planbureau

er vervolgens vanuit gaat dat biomassa voor het tweede en derde type alleen uit Europa mag komen en vervolgens met die beperkte beschikbaarheid gaat doorrekenen. Zo ontlopen in de tabel op pagina 103 de begrote behoeften in 2050 in de scenario’s ecologie (300 PJ) en hernieuwbaar mondiaal grondstoffengebruik (580 PJ) elkaar weinig, maar gebruikt Nederland in het eerste geval 6,5 % van de Europese biomassa en in het tweede geval 0,6 % van de wereldwijde bio-massa. Die twee getallen staan als appels en peren naast elkaar. Allebei is het biomassa, maar toch zijn ze niet te vergelijken.

De hele bovenstaande exercitie wordt uitge-voerd om uit te rekenen of Nederland zijn ‘fair share’ van de beschikbare biomassa over-schrijdt. Nederland vertegenwoordigt bij-voorbeeld economisch 0,9 % van de wereld, qua inwoners 0,22 % en qua oppervlak 0,03 %. Als het meer gebruikt, zou je kunnen stel-len dat we meer nemen dan waar we recht op hebben. Maar vervolgens stelt het rapport dat het begrip niet zinvol is en ook niet op andere grondstoffen wordt toegepast. Dan hadden we ons de moeite kunnen besparen. Hoe dan ook: het laatste woord over de kwestie is nog niet gesproken. bit.ly/2WXSgCj

meel en eiwitten voor (dier)voeding en industriële toepassingen, zoals papier, bouw-materialen, textiel en kleefstoffen. Er zijn zo’n 1.350 medewerkers, vooral op de pro-ductielocaties in Ter Apelkanaal, Gasselter-nijveen en Foxhol (Nederland), Dallmin en Lüchow (Duitsland) en Malmö (Zweden). Het hoofdkantoor zit in Veendam.

VEEL VAKGEBIEDEN Het hoofdkantoor van CLAFIS bevindt zich in Heerenveen. Er zijn vestigingen in Alk-maar, Arnhem, Eindhoven, Enschede, Gro-ningen en Dordrecht. ‘Met 460 medewerkers

zijn wij een middelgroot ingenieursbureau met veel vakgebieden,’ aldus Lisci. ‘Naast Food, Pharma en Chemie zijn dat bijvoor-beeld bouw en vastgoed, water en infrastruc-tuur, olie en gas, maritiem en de maakindus-trie. Dat betekent dat we altijd een beroep kunnen doen op een groot aantal expertise-teams uit andere disciplines.’De eerste contacten tussen Avebe en CLAFIS dateren van drie jaar geleden. Projectmana-ger Marcel Mulder: ‘We hebben sindsdien diverse engineeringprojecten gedaan in Ter Apelkanaal en Gasselternijveen. Daarbij ging het vooral om capaciteitsuitbreiding, project-management en commissioning.’ Lisci vult aan: ‘Mede dankzij Peter Colijn, commercieel projectmanager Industrie bij CLAFIS, zijn deze contacten steeds hechter worden. Beide partijen willen graag structureel samenwer-ken. Niet alleen qua ingenieursdiensten, maar ook wat betreft innovatie en technolo-gieoverdracht. Wij willen graag meedenken met Avebe over hun doelstellingen op het gebied van duurzaamheid en gezonde, hoog-waardige voeding. Daarvoor stellen we onze technologische kennis en ons netwerk beschikbaar.’

NIEUWE WASSTRAATEen goed voorbeeld van de nieuwe samenwer-king is een haalbaarheidsonderzoek dat Mar-cel Mulder onlangs heeft afgerond in Ter Apelkanaal. ‘In januari heeft Avebe mij gevraagd na te denken over een nieuwe was-straat voor zetmeetaardappelen. De huidige installaties zijn deels meer dan veertig jaar oud. Bovendien gebruiken ze veel energie en water, en nemen veel ruimte in beslag.’Door eerdere functies in de agro-industrie kent Mulder het bedrijf Tummers Food Pro-cessing in Hoogerheide (Noord-Brabant) vrij goed. Dit bedrijf bouwt geavanceerde wasstra-

SAMENWERKING AVEBE-CLAFISLooptijd: 2020-2023Ingenieursbureau: CLAFIS Ingenieus

GOEDE VRAAG

INGENIEURS AAN HET WERK

ten voor onder andere aardappelen. Mulder: ‘Ik weet dat dit bedrijf de door Avebe gevraagde capaciteit van 300 ton per uur kan leveren. Als onze klant akkoord gaat, kan bin-nenkort de engineering starten. De uiteinde-lijke bouw zou dan kunnen geschieden tussen februari en augustus 2022. Dit is buiten het verwerkseizoen van de aardappels van Avebe.’In het verlengde hiervan organiseerde Mulder in februari voor Avebe enkele bedrijfsbezoe-ken in Zuidwest Nederland. ‘Ook dit is een voorbeeld van technologieoverdracht, om inspiratie op te doen. Ik heb een gemêleerd gezelschap van 12 teamleiders, procestechno-logen, engineers en onderhoudstechnici enkele bijzondere bedrijven laten zien in deze regio. Naast Tummers ook MSP Onions in Nieuwdorp, Zeeland. Dit is een ultramodern sorteer- en verpakkingsbedrijf voor uien. Heel bijzonder is dat de fabriek grotendeels onbe-mand is. Dat is voor de agro-industrie zeer uitzonderlijk.’Lisci merkt op dat CLAFIS zich volledig kan aanpassen aan de wensen en werkwijze van Avebe. ‘Zo hebben wij inmiddels Toll-gate, de projectmethodiek van Avebe, geïntegreerd in onze systemen. Ons voordeel is dat wij ruime ervaring hebben met detachering. Hierdoor kan ons personeel zonder problemen deel uit-maken van de opdrachtgever.’De looptijd van de samenwerking is voorlopig drie jaar. Lisci: ‘Uiteraard gaan wij samen met Avebe de resultaten voortdurend evalueren. Maar we zijn ervan overtuigd dat dit een suc-ces gaat worden. We kunnen flexibel inspelen op de wensen van de opdrachtgever en hebben daar ook de mensen en middelen voor!’

IN SAMENWERKING MET

6TW 9/10

ADVERTENTIE

‘Krachtige vormen van samenwerking en innovaties kunnen een groot verschil maken’

Innovatie en uitdagingen op arbeidsmarkt vloeien samenOntwikkelingen op het gebied van zonne-energie, windenergie en elektrificatie gaan sneller dan de noodzakelijke verzwaring van het elektriciteitsnet. Waar halen we de mensen en innovaties van-daan om de inhaalslag te maken?JAN SPOELSTRA

‘Door toenemende elektrificatie in de industrie en huishoudens, gecombineerd met decen-trale energieopwekking via zonne- en wind-energie, hebben we een verzwaring van het elektriciteitsnet nodig. Maar die verzwaring loopt niet in de pas met toenemend gebruik van warmtepompen, elektrische auto’s of elektrificatie in de industrie.’ Dat is de uitdaging waar netbeheerders volgens Ballard Asare-Bediako, hoofddocent en onderzoeker aan de HAN University of Applied Sciences, voor staan. Naast technische oplossingen die problemen moeten ondervangen, is er bovendien een tekort aan technici met voldoende kennis van de elektriciteitssector.Als het gaat om de technische oplossingen, dan is opslag van duurzaam geproduceerde energie momenteel een van de belangrijkste aandachtsvelden voor de onderzoeksgroepen

van Asare-Bediako. ‘Kunnen we met batterijen de per 24 uur fluctuerende productie van zonne-energie opvangen? Kunnen we elektrische auto’s op een slim gekozen moment opladen en hier een rol in laten spelen? Kan de productie van waterstof in elektrolysers grotere fluctuaties in duur-zame energieproductie opvangen? Kunnen we elektriciteit exporteren en elders opslaan in stuwmeren?’ Dat zijn belangrijke technische vragen waar je aan kan rekenen en die een deel van de oplossing bevatten. Maar voor welk onderzoek zou je morgen graag extra financiering krijgen? ‘De sleuteltechnologie voor een betrouwbaar elektriciteitsnet is het slim aansturen en integreren van deze verschillende manieren van energieopslag. Daar kunnen innovaties en krachtige vormen van samenwerking een groot verschil maken.’

Samenhang arbeidsmarkt en innovatie‘We zien veel mensen met kennis en ervaring op het gebied van de elektriciteitssector met pensioen gaan, en de instroom in technische opleidingen voor deze sector loopt terug,’ aldus Asare-Bediako. Daarom moeten we volgens de onderzoeker innovatie ook inzetten om efficiënter te werken. Het op afstand monitoren van installaties, predictive maintenance inzetten om grote arbeidsinten-sieve storingen te voorkomen en meegaan met trends op het gebied van kunstmatige intelligentie en automatisering.

Momenteel heeft de coronacrisis de hoogste prioriteit van onze overheid, maar dat zal op termijn terug verschuiven naar het klimaat-beleid. De samenwerking tussen overheid, kennisinstellingen en het bedrijfsleven moet er volgens Asare-Bediako voor zorgen dat we voldoende instroom van technici met kennis van de elektriciteitssector behouden. ‘Kennis-instellingen als de HAN en netbeheerders moeten daarom specialisten op het gebied van AI, ICT en automatisering in een vroeg stadium van hun opleiding aanspreken om projecten of stages bij hen te draaien.’ De elektriciteitssector is een boeiende sector met in de komende decennia volop interessante uitdagingen en banen.

CoronacrisisAls we Asare-Bediako spreken staat Mark Rutte op het punt aan te kondigen dat we over enkele maanden weer bijeenkomsten met 100 mensen mogen organiseren, mits de anderhalve meter afstand gewaarborgd is. ‘Alle hoorcolleges en meetings blijven voorlopig vanuit huis plaats-vinden. Datzelfde geldt voor onze R&D inspanningen. Veel van ons onderzoek behelst simuleren en modelleren op basis van data van netbeheerders, elektriciteitsbedrijven of elektriciteitscentrales. Servers blijven simulaties draaien. Dat kan dus gewoon doorgaan.’Moeilijker is het om het nieuwe cursusjaar in de steigers te zetten. Wat kunnen studenten verwachten? Mogen internationaal reizen straks weer en kunnen internationale studenten een visum aanvragen? Asare-Bediako: ‘Ook hebben we veel proefopstellingen om studenten te trainen. Die kunnen we nu niet gebruiken. Daarom zijn we gestart om hiervan digital twin simulaties te maken. We trainen professionals in elektriciteitsenergievoorzieningssystemen straks als een piloot in een vliegsimulator.’De HAN-onderzoeker ziet verder dat er in Nederland tijdens de coronacrisis minder energieverbruik is en dat energieconsumptie verschuift van industrie en kantoorgebouwen, naar huishoudens. Bovendien lijken mensen thuis zuiniger met energieverbruik dan op kantoor. Asare-Bediako: ‘Het toont maar aan dat het gedrag van mensen een grote rol speelt tijdens de energietransitie.’

‘De sleuteltechnologie voor een betrouwbaar elektriciteitsnet is het slim aansturen en integreren van energieopslagmethodes’

HOGESCHOOL VAN ARNHEM EN NIJMEGEN

Achtergrond

FOTO

: BA

RT

VAN

OVE

RB

EE

KE

Met een breder platform, meer banen, extra plaatsingsmogelijkheden en scherpere prijzen.

Bekijk vandaag de vernieuwde website nog!

www.betabanen.nl

BANEN IN TECHNIEK, ICT, CHEMIE & LIFE SCIENCES

Bètabanen is vernieuwd!

7TW 9/10

HOE STAAT EUROPA TEGENOVER KERNENER-GIE?‘Veel Europese landen kij-ken naar nucleaire energie om hun energieafhankelijk-heid te verminderen, vooral van Russisch gas. Onze aanpak combineert water-kracht, wind- en zonne-energie met kernenergie, zodat we een stabiele ener-gietoevoer krijgen met een laag CO2-gehalte. In Polen heeft de regering plannen om steenkoolcentrales te vervangen door kerncentra-les. In Tsjechië is het doel om in 2040 50% nucleaire energie in de energiemix te hebben. De Europese Commissie werkt momen-teel aan de Green Deal. Steun voor kernenergie in dit kader zal de ontwikke-ling van nieuwe nucleaire projecten zeker vergemak-kelijken.’

HOE HAALBAAR ZIJN NIEUWE KERNCENTRALES IN NEDERLAND? ‘Nederland is een nucleair land met Borssele als kern-centrale, met goede presta-ties. Het heeft een zeer bekwame industrie met een goede supplychain en een geavanceerde infrastruc-tuur. De nucleaire veiligheid is gewaarborgd. Er is qua infrastructuur wat nodig is voor de bouw van een cen-trale, daarom kun je ver-snellen, want om een nucle-air programma te ontwikkelen moet aan vier

voorwaarden worden vol-daan. De eerste is publieke acceptatie. In Nederland is die er volgens mij. De meer-derheid van de bevolking steunt het als manier om CO2-vrije energie te produ-ceren. (Uit een peiling van het EenVandaag Opiniepanel onder ruim 18.000 leden bleek dat 54% voor was, red.). De tweede is politieke consensus, die is heel belangrijk, want een centrale gaat 60 jaar mee. Er komen verschillende regeringen in die periodes, waardoor politieke stabili-teit nodig is voordat je het risico neemt om te gaan bouwen. Die stabiliteit is er en het wettelijk kader ook. De laatste voorwaarde gaat over de investering: is het

makkelijk om investeerders te vinden? Omdat aan drie voorwaarden wordt voldaan zien we Nederland als een land met mogelijkheden voor kernenergie.’

IS HET BOUWEN VAN EEN KERNCENTRALE IN NEDERLAND ALLEEN MOGELIJK MET OVER-HEIDSSUBSIDIE?‘De ontwikkeling van wind-, water- en zonne-energie heeft het momentum mee

dankzij subsidie. Kernenergie profiteert daar niet van, zeker niet in Europa. Daarom zijn twee punten van belang: regula-tie en het investeringskli-maat. Om een investeerder te overtuigen om geld in een nucleair project te ste-ken is het kader heel belangrijk. Die investering moet beschermd worden tijdens de bouw en het risico op verlies moet laag worden gehouden. Ten tweede is het belangrijk om de energieopbrengst en winst voor investeerders te garanderen als de centrale eenmaal in bedrijf is. De Engelse regering onder-steunt onze technologie en de investering via speci-fieke contractuele regelin-

gen. Voor toekomstige fabrieken werkt de regering al aan een specifieke rege-ling die de financiële risi-co’s tijdens de bouw ver-mindert. Dat neemt veel zorgen weg bij investeer-ders en zorgt ervoor dat het noodzakelijke kapitaal beschikbaar is. Zo’n inves-teringsmodel kan inspire-rend werken voor andere landen waar nucleaire energie wordt overwogen.’

Kernenergie in Nederland?

Vakis Ramany, energiebedrijf EDF

FOTO

: ED

F

‘In Tsjechië is het doel om in 2040 50% nucleaire energie in

de energiemix te hebben’

Nu kernenergie in de belangstelling staat van-wege de beperking van CO₂-uitstoot heeft de Franse regering EDF verzocht een plan op te stellen voor de bouw van meer nieuwe kerncentrales, aangezien de oudste geleidelijk moeten worden afgebouwd. Is EDF in Nederland voor de helft eigenaar van de gas-gestookte Sloecentrale in Vlissingen-Oost, bij de zittende regering Rutte bestaat weinig enthousi-asme om kernenergie een serieus deel van de energie-mix te laten uitmaken. In plaats daarvan worden miljardensubsidies gegeven aan zonne- en windenergie-producenten, terwijl dit voorziet in een slechts een fractie van de totale energiebehoefte. De vraag is daarom wat EDF voor Nederland zou kunnen betekenen, mocht

WAT ZOU DE BESTE TECH-NOLOGIE ZIJN VOOR NEDERLAND?‘Onze vlaggenschiptechno-logie is de European Pressurized Reactor (EPR). Het ontwerp van de EPR is gebaseerd op de hogedruk waterreactor (PWR), een type kernreactor van de derde generatie, dat water onder hoge druk (155 bar) als koeling en moderator voor de neutronen gebruikt. De belangrijkste verande-ringen bij EPR ten opzichte van de tweede generatie zijn de verbeterde veiligheids-systemen en de verhoging van het rendement. Dit type is geschikt om kernenergie te produceren uit kern-brandstof, zoals 5% verrijkt uranium of MOX-brandstof, een nucleaire splijtstof. De eerste twee EPR’s ter wereld, Taishan 1 en 2 in China, zijn in 2018 en 2019 in gebruik genomen. Bij Flamanville bouwen we ook een EPR-reactor, maar de bouw is vertraagd en de stroomproductie zal naar verwachting pas in 2023 beginnen. In Engeland rea-liseren we bij Hinkley Point C twee EPR-reactoren. In India zijn we in gesprek om zes EPR’s te mogen bou-wen. Die technologie kun-nen we ook in Nederland toepassen. EPR is high power met een capaciteit van 1.650 MW. Die kunnen we neerzetten als er een significante vraag naar stroom is, als er een sterk energienetwerk ligt - en Nederland heeft dat - dus dat is te overwegen. Het tweede niveau is midrange, 1.000 tot 1.200 MW, dat past bij landen waar het energie-netwerk niet zo goed is. Ik denk voor het vasteland van Europa behalve aan high power centrales ook aan centrales met lagere ver-mogens. Voor Nederland moeten we de situatie goed bekijken, ook naar wat de juiste balans is vanwege vraag en aanbod uit de buurlanden Duitsland, Frankrijk en België. Vanuit technisch oogpunt zou EPR passen, maar misschien zou midrange vanuit het oogpunt van balans beter passen.’

Interview

CV2015 – HEDEN Senior VP Development - New Nuclear Projects and Engineering EDF2011 - 2015 Director - M&A, Investments and Special Projects EDF2004 - 2011 Verschillende functies bij EDF2003 INSEAD, MBA1994 – 1997 ISAE-SUPAERO, Aeronautics & Space

de politieke wind verande-ren. Vakis Ramany is bij EDF Senior Vice President en verantwoordelijk voor Development for New Nuclear Projects. ‘In Enge-land bouwen we twee reactoren en ontwikkelen we twee andere,’ vertelt hij. ‘Daarnaast focussen we ons op een groot project in India, 300 km ten zuiden van Mumbai. Dat is een programma met zes reactoren, waarvoor we samenwerken met een Indiaas bedrijf. In Brazilië ondersteunen we onze lokale partners bij de bouw van een centrale en de regering overweegt daar ook nieuwe centrales. Saudi-Arabië en Canada hebben ook nucleaire ambities.’

Vanwege CO₂-reductie is er globaal toene-mende belangstelling voor het bouwen van kerncentrales. Aarzelt Nederland nog, in de rest van de wereld doet de Franse energie-reus EDF goede zaken met hun nucleaire technologie. Vakis Ramany is verantwoorde-lijk voor nieuwe nucleaire projecten bij EDF en laat zijn licht schijnen op het perspectief voor Nederland.

BORIS VAN ZONNEVELD

IN SAMENWERKING MET

8TW 9/10

FOTO

: DAV

ID R

OZI

NG

‘Een Quickscan is geheel vrijblijvend en bespaart de ondernemer tijd’

RVO biedt innovatiesteun, ook in moeilijke tijdenJe hebt een goed idee en dat ook al verder ontwikkeld tot een mooi concept voor een technische innovatie. Maar hoe dan verder, waar moet je aankloppen? ‘Wij staan paraat om alle vragen van ondernemers die bij ons binnenkomen te beantwoorden’, vertelt Bonita Strik, adviseur mkb-financiering bij RVO. ‘Dat geldt voor zowel startups, scale-ups, als het mkb.’MISCHA BRENDEL

Maar waar moet een ondernemer beginnen? ‘Je kunt zelf op weg gaan, maar je kunt ook bij ons aankloppen’, aldus Strik. ‘Wij nemen je mee in de mogelijkheden. Vaak zien we dat ondernemers eerst zelf gaan speuren en vervol-gens bij ons een Quickscan indienen.’Quickscans zijn er voor diverse nationale en internationale financieringsregelingen en zijn een snelle indicatie voor ondernemers om na te gaan of ze eventueel aanspraak kunnen maken op een regeling. Strik: ‘Het is een kort overzicht van zo’n twee pagina’s met een paar vragen om een snel beeld te krijgen wat voor project het is, in welke fase het zit en of er een passende regeling beschikbaar is.’ Aan de hand van de ingevulde Quickscan kijken Strik en collega’s of de aanvrager inderdaad een goede kans maakt op financiering en binnen enkele werkdagen neemt RVO telefonisch contact op om de Quickscan te bespreken. Daarbij kijken de experts binnen RVO naar alle mogelijke financieringsregelingen en andere vormen van ondersteuning die de ondernemer kunnen helpen. ‘Onze adviseurs hebben een bancaire achtergrond met veel kennis, ook over het financiële landschap buiten RVO. Belangrijke voordelen van de Quickscan zijn dat het geheel vrijblijvend is en dat het de ondernemer tijd bespaart’, legt Strik uit.

Tal van financieringsmogelijkhedenEén van de financieringsmogelijkheden speci-aal voor starters en het mkb is de Vroegefase-financiering (VFF). Het is vroeg in de ontwikkelingsfase vaak nog maar de vraag of een product kans van slagen heeft op de markt. Deze financiering is bedoeld om een concept van de planfase naar de startfase te krijgen.

Een andere regeling is het Innovatiekrediet (IK), bestemd voor innoverende onder-nemers. Met dat krediet ondersteunt het ministerie van EZK starters, mkb’s én grotere bedrijven om te innoveren. Vaak is het moeilijk om hiervoor op de kapitaalmarkt voldoende krediet te vinden, omdat er in deze fase nog geen omzet is. Ook neemt RVO deel aan de zogenoemde financieringstafels, bedoeld voor meer risico-volle, moeilijker te financieren projecten. Aan de tafel zitten banken, accountants, ontwikke-lingsmaatschappijen, provinciefondsen, business angels, andere financieringspartijen en RVO bijeen; ondernemers pitchen hier in een minuut of 20 hun idee, waarna de partijen aan tafel onderling over mogelijke financiering discussiëren. Strik: ‘Het is vergelijkbaar met Dragons’ Den, alleen zeggen investeerders hier niet meteen een bedrag toe.’De WBSO is een fiscale regeling waar onder-nemers steun kunnen vinden voor hun R&D (zie ook kader Proefdiervrij innoveren). Strik: ‘De WBSO is ook een mooi voorbeeld hoe de overheid ondernemers tegemoet komt tijdens deze coronacrisis. We hoorden van bedrijven dat zij door de crisis hun R&D-plannen voor 2020 moesten bijstellen en andere R&D-projecten gingen uitvoeren. Maar dat zij

hiervoor geen WBSO konden aanvragen omdat zij de aanvraag voor 2020 al hadden ingediend. In overleg met het ministerie mogen bedrijven daarom dit jaar de looptijd van hun ingediende aanvraag inkorten. Hierdoor kunnen zij ook WBSO aanvragen voor nieuwe R&D-projecten.‘Maar komt het mkb in deze tijd überhaupt wel toe aan R&D? Strik: ‘Absoluut. We zagen in het begin van deze crisis heel veel Quickscan-aanvragen voor de ontwikkeling van corona-apps, medicatie, mondkapjes, et cetera. En er zijn nu veel ondernemers die een onderzoeks-project al langer op de plank hebben liggen, maar er eerder niet aan toekwamen en nu wel.’

Vanwege de coronacrisis heeft de overheid ook tal van speciale regelingen in het leven geroepen en huidige regelingen uitgebreid met een Corona-module. Strik: ‘Een bekende is de TOGS, die ondernemers tegemoetkomt die het meest zijn geraakt door de corona- crisis. Daarnaast is er de BMKB-C, een borg-stelling. Daarbij wordt financiering verstrekt door banken, maar staat de overheid garant voor een deel van die financiering in de vorm van borgstelling. In lijn daarmee is de GO-C, die is voor ondernemers van het middelgroot- en grootbedrijf.’

‘Wij nemen je mee in de mogelijkheden. Onze adviseurs hebben veel kennis, ook over het financiële landschap buiten RVO.’

FINANCIERINGSREGELINGENOp rvo.nl onder het hoofdmenu ‘Subsidies & Financiering’ (bovenaan de pagina) vindt u een handige subsidie- en financieringswijzer waarmee u eenvou-dig de juiste regelingen kunt vinden.

10 populaire R&D-regelingen - WBSO - fiscale aftrek voor R&D-kosten- Mkb-innovatiestimulering Regio en

Topsectoren (MIT) - stimuleert innovatie bij het mkb met budgetten per regio en instrument

- Eureka - ondersteuning van markt-gerichte R&D-projecten

- Eurostars - subsidie voor internationale R&D-projecten

- Horizon 2020 - subsidie voor internationale R&D-projecten

- Innovatiekrediet - krediet voor veelbelovende innovatieprojecten

- Vroegefasefinanciering - krediet voor innovatieve starters

- Octrooien - advies over intellectueel eigendom en octrooien

- Energie Investeringsaftrek (EIA) - fiscale aftrek voor energiezuinige investeringen

- Milieu Investeringsaftrek (MIA) en Vamil - fiscale aftrek voor milieuvriendelijke investeringen

SPECIALE REGELINGEN CORONACRISISHet volledige overzicht is te vinden op Rijksoverheid.nl• TOGS (Tegemoetkoming Ondernemers

Getroffen Sectoren COVID-19). Een eenmalige, vrij te besteden tegemoetko-ming van € 4.000,- voor ondernemers die direct getroffen worden door de over-heidsmaatregelen tegen COVID-19 en waarvan de hoofd- of nevenactiviteit over-eenkomt met een van de vastgestelde SBI-codes

• BMKB-C (Borgstelling MKB-kredieten uit-braak corona). Een overbruggingskrediet voor mkb’ers tot 250 personeelsleden

• GO-C (Garantie Ondernemersfinanciering corona). Een soortgelijke regeling als BMKB-C voor het middelgroot- en groot-bedrijf

• COL (Corona-OverbruggingsLening). Een overbruggingslening voor startups, scale-ups en innovatieve mkb’ers die overwe-gend met extern vermogen zijn gefinan-cierd. De kredieten worden verstrekt door regionale ontwikkelings-maatschappijen

• KKC (Kleine Kredieten Corona garantiere-geling). Een overbruggingskrediet voor kleine bedrijven uit het micro-, midden- en kleinbedrijf met een relatief kleine financieringsbehoefte tussen de € 10.000,- en € 50.000,-

PROEFDIERVRIJ INNOVERENLifeTec Group werkt in Eindhoven aan medisch-technische innovaties, zoals het verbeteren van kunstmatige hartkleppen. Dankzij de WBSO en de MIT speelt LifeTec nu al in op toekomstige ontwikkelingen die onder andere het aantal dierproeven kunnen verminderen. In een futuristisch ogende opstelling met veel snoeren aan computers klopt een varkenshart. Dit is een van de platforms waarmee LifeTec de werking van organen onderzoekt. ‘We kijken bijvoorbeeld hoe nieuwe hartkleppen functioneren’, vertelt Head of Research Linda Kock.Vanwege de nadruk op onderzoek en ontwikkeling maakt LifeTec al zeven jaar gebruik van de WBSO. Kock: ´Je krijgt daarmee korting op de loonbelasting. Dat is een groot voordeel, omdat de loonkosten voor ons een grote kostenpost zijn. We kunnen meer onderzoek doen en zo met onze platforms nog beter inspelen op de nieuwste ontwikkelingen. En daarmee uiteindelijk de patiënt toegang geven tot betere behandelmethoden. Daar doen we het tenslotte allemaal voor.´Een andere regeling waar LifeTec gebruik van maakt is Horizon 2020, een stimulerings-programma van de Europese Commissie. Het programma is bedoeld voor iedere organisatie die op internationaal niveau actief is in onderzoek, technologische ontwikkeling en innovatie.

RIJKSDIENST VOOR ONDERNEMEND NEDERLAND

Achtergrond

9TW 9/10

R&D in Nederland bereikt nieuw hoogtepunt

In tegenstelling tot vorig jaar, toen de R&D-uitgaven leken te stagneren, ziet het merendeel van de bedrijven de Nederlandse R&D-uitgaven juist stijgen in het afgelopen jaar. Dit blijkt uit de nieuws te R&D Top 30 Bedrijven en R&D Top 10 Kennis- en onderzoeksinstellingen, die TW zoals ieder jaar publiceert. Ook bij de tien kennis- en onderzoeksinstellingen, die hebben deelgenomen aan ons onderzoek, is het budget toegenomen in vergelijking met het jaar daarvoor.INDRA WAARDENBURG

Bij 80 % van de bedrijven, die dit jaar hebben meegedaan aan ons onderzoek, gingen de R&D-uitgaven in 2019 omhoog. Slechts vijf bedrijven zagen hun uitgaven dalen en één bedrijf (SKF) spendeerde exact evenveel aan R&D als het jaar daarvoor. Ook dit jaar blijft ASML aan kop in de R&D lijst, gevolgd door Royal Philips en Koninklijke KPN. Met € 281 miljoen meer aan R&D-uitgaven, in vergelij-king met het jaar daarvoor, blijft de wafer-stepperproducent tevens de grootste stijger. Royal Philips en Koninklijke KPN zagen hun R&D-uitgaven respectievelijk stijgen met € 31 miljoen en € 82 miljoen. In de lijst zijn ook dit jaar weer de relatieve R&D-uitgaven opgeno-men. Dit zijn de uitgaven aan R&D wereldwijd als percentage van de totale omzet. Hierbij zien we dat Airbus en Technolution relatief het meest besteden aan R&D, respectievelijk 50 % en 45,9 %. Technolution besteedde in 2018 nog 59,2 % aan R&D; met € 14,7 miljoen aan R&D-uitgaven zakt het bedrijf dan ook vijf plekken in de lijst.

Aantal gestarte octrooiaanvragen In onze enquête hebben wij de vraag omtrent octrooien aangepast. Dit jaar vra-

gen we niet meer naar het aantal toege-kende octrooien wereldwijd, maar naar het aantal gestarte octrooiaanvragen. ASML blijkt ook hierbij de meeste octrooien (2.040) te hebben aangevraagd, gevolgd door Royal Philips (1.015) en NXP Semicon-ductors (508). Dit aantal wijkt enigszins af van de cijfers die het Europees Octrooibu-reau twee maanden geleden publiceerde. Zij zien Royal Philips met 1.542 aanvragen als meest actieve octrooiaanvrager van Neder-land. Het verschil kan ontstaan doordat wij bedrijven zelf vragen naar het aantal gestarte octrooiaanvragen, wat ruimte biedt voor vrije interpretatie. In de R&D Top 30 ontbreken zowel Shell als Signify. Laatstgenoemde heeft ook dit jaar wel zijn gegevens ingediend, maar kon alleen de wereldwijde gegevens bekendmaken. Het bedrijf dat in 2016 afsplitste van Royal Phi-lips besteedde afgelopen jaar € 270 miljoen aan R&D, wat met een omzet van € 6,25 mil-jard neerkomt op 4,3 % van deze wereldwijde omzet. Airbus Defence and Space Nether-lands is dit jaar de grote nieuwkomer met € 45 miljoen aan R&D-uitgaven op plaats 17. Het bedrijf Vanderlande Industries komt na

drie jaar van afwezigheid terug in de R&D Top 30; met € 60 miljoen aan R&D uitgaven staan zij op plaats 13. In totaal hebben wij dit jaar 33 bedrijven die deelnamen aan onze enquête, waardoor drie bedrijven net buiten de lijst vielen. (zie kader)

Meer budget voor kennis- en onderzoeksinstitutenBij de R&D Top 10 Kennisinstituten zien wij dat alle partijen in 2019 over meer bud-get beschikten. Door afwezigheid van Wageningen University & Research, staat kennisinstituut TNO met een budget van € 534,6 miljoen weer aan kop in de R&D-lijst. Het kennisinstituut heeft in 2019 € 51,6 miljoen meer kunnen besteden ten opzichte van het jaar daarvoor. Dit jaar namen veertien kennis- en onderzoeksin-stituten deel aan onze enquête, waardoor wij geen Top 15 kunnen publiceren en vier deelnemers net buiten de lijst vallen. (zie kader)

DE IMPACT VAN HET CORONAVIRUSMomenteel is de wereld nog in de ban van het coronavirus, wat gevolgen heeft voor de wereldeconomie. Het Internationaal Monetair Fonds voorspelde een maand geleden in de World Economic Outlook dat de Nederlandse economie dit jaar met 7,5 % krimpt ten gevolge van de coronacrisis, wat neerkomt op een verlies van € 60 miljard aan economische waarde. De R&D Top 30 die TW volgend jaar publiceert zou er wel-eens heel anders uit kunnen zien. Zo zullen bedrijven in de medische technologiesector misschien meer gaan investeren, terwijl andere bedrijven mogelijk hun R&D op een laag pitje zetten om te kunnen overleven. Gezien de onzekerheid rondom de pande-mie blijft het voorlopig bij het doen van onzekere voorspellingen.

R&D 2020 bedrijvenR&D uitgaven in NL in miljoenen euro’s

2019 2018

31 Royal IHC 13,9 13

32 VMI Group 11,4 16,6

33 Antea Nederland BV 4,1 4

R&D 2020 kennisinstellingen

Omzet/budget in miljoenen euro’s

2019 2018

11 Wetsus 15,3 14,9

12 CE Delft 6 5,3

13 Dutch Polymer Institute (DPI)

4,7 7,0

14 ISSO 4 4,4

Techniek actueelCommentaar

- Kan de kop 2 regels?- Quote mag eruit- Beeld wordt waarschijnlijk zelfde als op cover (= liggend), maar dit check ik nog bij Jan.

- En het tweede/derde kader zijn 2 tabellen (die mail ik, voor de duidelijkheid):

Inderdaad hetzelfde beeld als de cover. Staat klaar in de map.

Momenteel is de wereld in de ban van het coronavirus, wat gevolgen heeft voor de wereldeconomie. De R&D Top 30 die TW volgend jaar publiceert zou er weleens heel anders uit kunnen zien

BE

ELD

: ER

WIN

SU

VAA

LR&D SPECIAL

10TW 9/10Techniek actueel

Slimme knikkers en altijd groene verkeerslichtenMISCHA BRENDEL & INDRA WAARDENBURG

R&D SPECIAL

RAZENDSNEL MEDICIJNROLLEN PRODUCEREN MET VMI’S INDIVIONEen verpakkingsmachine die drie keer nauwkeuriger is en tot vijf keer sneller medicijnrollen kan produceren, in vergelijking met de tot nu toe beschikbare systemen. Dat is de Indivion van VMI Group, waarvan het bedrijf midden 2019 het eerste exemplaar leverde aan Zweden. ‘Het produceren van een medicijnrol, waarbij medicijnen per innamemoment zijn verpakt, is niet nieuw. Dit werd alleen eerder gedaan door machines die in onze ogen niet bedoeld zijn om op industriële wijze 16 uur per dag, in grote getalen ingezet te worden’, zegt Dirk Reurslag, sales director industrial solutions bij VMI Group. De Indivion produceert 10.000 zakjes per uur, met alle benodigde medicijnen per zakje. Hiervoor is de machine uitgerust met een robotarm die de verschillende medicijnca-nisters op de juiste plaats zet, waarna de tabletten vanaf een beperkte hoogte naar beneden vallen. Reurslag: ‘De innovatie zit hem met name in de mechaniek en de sensoren die het mogelijk maken om de tabletten perfect getimed te laten vallen, voor het beha-len van de hoge output en zonder dat deze tabletten beschadigd raken. De machine bevat meer dan 1.000 medicijncanisters, waar-bij de tabletten allemaal op een eigen manier moeten vallen.’ Momenteel is het leveren van medicijnen middels een medicijnrol nog beperkt, maar volgens Reurslag gaan we dit, door het gemak voor de patiënt en de veel hogere efficiëntie van de Indivion, in de toe-komst veel meer zien.

CHEMISCHE RECYCLING VAN KUNSTSTOFFEN GETOETST DOOR CE DELFTHet recyclingspercentage van kunststoffen kan flink worden verhoogd als we gebruikmaken van chemische recycling. Dit geeft ook flinke verlaging van CO2-emissies. Dit concludeert onderzoeks- en adviesbureau CE Delft.Recent kwam vaak de vraag naar voren of chemische recycling net zoveel milieuvoordeel realiseert als mechanische recycling. ‘Het CPB zei: ‘Nee, dat kost te veel energie.’ Maar bepaalde bedrijven zeiden dat het minder energie kost dan het CPB dacht’, aldus Geert Bergsma, sectieleider ketenanalyse bij CE Delft. ‘Wij hebben toen de diverse processen geanalyseerd en de conclusie is: een deel van de chemische recycling van bedrijven is mili-eukundig vrijwel net zo goed als mechanische recycling (oplossen en depolymeriseren) en een deel zit tussen verbranding in een afvalverbrandingsinstallatie en mechanische recycling in (pyrolyse en vergassing).’De bevindingen van CE Delft zijn belangrijk, want de discussie rondom chemische recycling zat behoorlijk vast. Bergsma: ‘We hebben zelf geen laboratoria en ontwikkelen geen nieuwe technieken, maar door dit te onderzoeken hebben we de discussie, ook op EU-niveau, verder geholpen.’De mechanische recycling van kunststof ligt nu rond de 15 % en zou – met de nodige moeite – naar 40 % kunnen worden opgeschroefd. Bergsma: ‘Maar om echt circulair te worden met kunststof wil je naar 80 %. Chemische recycling kan dat gat tussen de 40 % en 80 % vullen.’

ALTIJD GROEN LICHT VOOR HULPVERLENERS DOOR KPNOp 3 juni 2019, op het ITS European Congress in Eindhoven, gaven technologiepartners KPN en Dynniq het officiële startsein van een grote pilot, waarbij nood- en dienstverleners voorrang krijgen op kruis-punten binnen de gemeente Helmond. Binnen de pilot wordt gebruik gemaakt van de door Dynniq ontwik-kelde technologie Greenflow voor BlueLights in combi-natie met de door KPN ontwikkelde KPN Data Services Hub (DSH), en platform-as-a-service voor realtime informatie-uitwisseling. Deze twee systemen maken communicatie mogelijk tussen nood- en dienstvoertui-gen die blauw zwaailicht voeren en de verkeerslichten op de route. In eerste instantie zal alleen de brand-weer gebruik maken van deze mogelijkheid. De pilot maakt deel uit van het landelijke project Talking Traffic, waarbij de uitwisseling van realtime data tussen weggebruikers en verkeerssystemen moet zorgen voor een verbetering van de verkeersveiligheid en doorstroming op het Nederlandse wegennet.De DSH is niet enkel en alleen ontwikkeld voor het project Talking Traffic; eerder werd dit systeem al ingezet voor het in kaart brengen van realtime schaat-sprestaties in Thialf. Verder kan de DSH gebruikt wor-den door bedrijven en andere organisaties voor het realtime delen van data, zowel intern als extern. Op deze manier is het bouwen van een eigen dataplatform niet nodig.

11TW 9/10 Techniek actueel

Slimme knikkers en altijd groene verkeerslichten

CHEMISCHE RECYCLING VAN KUNSTSTOFFEN GETOETST DOOR CE DELFTHet recyclingspercentage van kunststoffen kan flink worden verhoogd als we gebruikmaken van chemische recycling. Dit geeft ook flinke verlaging van CO2-emissies. Dit concludeert onderzoeks- en adviesbureau CE Delft.Recent kwam vaak de vraag naar voren of chemische recycling net zoveel milieuvoordeel realiseert als mechanische recycling. ‘Het CPB zei: ‘Nee, dat kost te veel energie.’ Maar bepaalde bedrijven zeiden dat het minder energie kost dan het CPB dacht’, aldus Geert Bergsma, sectieleider ketenanalyse bij CE Delft. ‘Wij hebben toen de diverse processen geanalyseerd en de conclusie is: een deel van de chemische recycling van bedrijven is mili-eukundig vrijwel net zo goed als mechanische recycling (oplossen en depolymeriseren) en een deel zit tussen verbranding in een afvalverbrandingsinstallatie en mechanische recycling in (pyrolyse en vergassing).’De bevindingen van CE Delft zijn belangrijk, want de discussie rondom chemische recycling zat behoorlijk vast. Bergsma: ‘We hebben zelf geen laboratoria en ontwikkelen geen nieuwe technieken, maar door dit te onderzoeken hebben we de discussie, ook op EU-niveau, verder geholpen.’De mechanische recycling van kunststof ligt nu rond de 15 % en zou – met de nodige moeite – naar 40 % kunnen worden opgeschroefd. Bergsma: ‘Maar om echt circulair te worden met kunststof wil je naar 80 %. Chemische recycling kan dat gat tussen de 40 % en 80 % vullen.’

TWARON-VEZELS VOOR WATERSTOF-TRANSPORT DOOR TEIJIN ARAMIDAls alles goed verloopt, worden eind dit jaar de eerste waterstofgastrans-portleidingen met Twaron in de praktijk toegepast. Twaron werd ont-wikkeld in de jaren ’70 door Akzo en kenmerkt zich als een sterk, licht en duurzaam materiaal waarvoor inmiddels vele toepassingen zijn ontwikkeld. De met Twaron ver-sterkte kunststof leidingen zijn een product van Pipelife, dat ze al zo’n 20 jaar toepast in de olie- en gasin-dustrie. Deze toepassing is echter nieuw, vertelt Mark Breed. Hij is business development manager waterstof bij Teijin Aramid. ‘De productie van Twaron is ten opzichte van staal best energie-intensief, maar in de toe-passing bespaart het gewicht en gaat het vaak langer mee, waardoor de ecologische footprint over de gehele levenscyclus lager is.’ Voor versterkte kunststof leidingen zit dat hem onder meer in het fors lagere gewicht in combinatie met de grote sectie lengtes ten opzichte van staal, waardoor veel tijd en energie bespaard wordt tijdens de installatie. Ook is de leiding robuust en onder-houdsarm, waardoor minder inspec-ties en reparaties nodig zijn. De toe-passing op het Chemiepark in Delfzijl is een zogenoemde ‘first industrial’. Breed: ‘We hebben een model ontwikkeld dat de economi-sche en ecologische voordelen aan-geeft. Door deze toepassing kunnen we de resultaten in de praktijk laten zien.’

GEÏNTEGREERD DEFENSIESYSTEEM DOOR THALESThales werkt sinds vorig jaar aan de Above Water Warfare Suite, een defensiesys-teem voor de nieuwe generatie Nederlandse en Belgische fregatten. Het bestaat uit twee grote delen. ‘Enerzijds zijn dat sensoren die slim aan elkaar gekoppeld worden. Anderzijds bestaat het uit software die helpt bij het nemen van beslissin-gen’, vertelt René de Jongh, Strategy Director bij Thales.Nieuw is dat de verschillende sensorsystemen elkaars taken kunnen overnemen. Is één radarband druk met het ondersteunen van een aanval, dan kan een andere band een aantal taken van het systeem overnemen: zo ontstaat een robuuster sys-teem dat veel beter presteert dan losse sensoren.De intelligente vuurleiding van het systeem helpt met het tijdig nemen van cruci-ale beslissingen. De Jongh: Stel, er komt een object met 1.000 m/s op je af. De horizon op een schip kijkt niet verder dan 25 km, dus dat geeft je 25 seconden om iets te zien én er adequaat op te reageren. En stel nu dat er meerdere objecten tegelijk op je afkomen. Ons systeem helpt bij het snel nemen van dergelijke beslissingen.’Het systeem is tot stand gekomen in samenwerking met TNO en diverse andere bedrijven. De Jongh: ‘De eerste stukken hardware en software zijn al klaar en worden momenteel volop getest; het project moet rond 2024-2025 voltooid zijn.’

SLIMME KNIKKERS ALS INSPECTEURS DOOR ANTEA GROUPHet inmiddels afgeronde project Phoenix heeft een interessant, bijna-marktklaar product opgeleverd: Smarbles. Deze ‘slimme knikkers’ zijn in bolletjes gestopte sensoren, die inspecties op plaatsen kunnen uitvoeren waar mensen niet kunnen komen. ‘Zoals olievelden waar je niet in komt’, vertelt Dirkjan Krijnders, senior adviseur Milieu, Veiligheid & Gezondheid bij Antea Group.Doel van project Phoenix was om dichter te komen bij sensoren in bolletjes van 3 mm groot, waarbij alle componenten die hier-voor ontwikkeld moeten worden in kaart werden gebracht. Krijnders: ‘Je hebt daarbij een flink aantal beperkingen: er is nauwe-lijks ruimte voor een batterij, de bolletjes hebben geen aandrijving en geen gps.’De TU/e was de hoofdaanvrager van het project, waarbij ook Antea Group, de UvA, de RUG, de Duitse RWTH Aachen, de Belgische KU Leuven en de Italiaanse Università di Trento betrokken waren. Inmiddels werkt Antea Group aan het vermarkten van de Smarbles. Deze zijn weliswaar 5 cm in doorsnee en niet 3 mm, maar toch kunnen ze zeer nuttig zijn voor de industrie. Krijnders: ‘We hebben twee soorten balletjes. Het ene type is uitgerust met druksensoren, het andere met bewegingssensoren: een versnel-lingsmeter, een gyroscoop en een magnetometer.’ Door op slimme manieren te meten, kunnen de Smarbles zo toch hun posities in bijvoorbeeld olieleidingen bepalen en lastige inspecties uitvoeren.

12TW 9/10

BE

ELD

: NE

DA

P

Techniek actueel

R&D SPECIAL

13TW 9/10

Commentaar

Zodra ik de kop vervang verdwijnt de kop en alle andere tekst (behalve de quote). Ik wil graag als kop ‘Naar koeien kijken door een AR-bril’

Het kader mag eruit.

Beeld mag erin, hoofdbeeld en nog ene kleinere ergens in een hoek, als dat past. Ik heb 2 opties voor hoofdbeeld klaar gezet, er was niet echt staand beeld, dus kijk maar welke het best past.

Met de locatie van de tags en die van de HoloLens bekend, is het mogelijk om boven de koeien hun belangrijke informatie weer te geven

Naar koeien kijken door een AR-bril

Wie zich een melkveehouder inbeeldt, denkt niet meteen aan

iemand die tussen de koeien staat met een augmented-reali-tybril op het hoofd. Toch zou dit

zomaar eens de toekomst kun-nen zijn van de melkveehouderij.

Nedap Livestock Management heeft namelijk een systeem ont-

wikkeld dat met de Microsoft HoloLens werkt en melkveehou-

ders in hun stal allerlei nuttige informatie over hun vee

presenteert.MISCHA BRENDEL

Nedap Livestock Management werkt al jaren aan het op een aantrekkelijke en handige manier presenteren van relevante data over individuele koeien. Melkveehouders lopen momenteel nog veel door de stal met pen en papier, of – iets moderner – een tablet of een smartphone om te controleren hoe het met hun koeien gaat, of een behandeling uit te voeren. Bij diverse koeien wordt papier of tablet/smartphone geraadpleegd en wordt een werklijst uitgeprint. Nadien moet er nog veel in de computersystemen van de melk-veehouders worden gekopieerd, wat ook de nodige tijd kost.Het systeem van Nedap heeft een aantal grote voordelen ten opzichte van deze han-delswijze. De melkveehouder draagt een AR-bril en heeft daardoor altijd beide handen vrij; de bril werkt met handgebaren en spraakgestuurde commando’s. Maar wat voegt de bril – behalve een stel vrije handen – exact toe?Een heleboel volgens Roxie Muller, Innova-tion Manager bij Nedap Livestock Manage-ment. Belangrijke informatie wordt boven elke afzonderlijke koe getoond in de vorm van icoontjes. Muller: ‘De melkveehouder kan vervolgens direct interacteren met het systeem. Hij kan op knoppen ‘drukken’ waar-bij er meer informatie zichtbaar wordt en hij kan gegevens invoeren.’ Die gegevens wor-den onmiddellijk verwerkt in het systeem, dus achteraf invoeren in de computer is niet meer nodig. Ook heel handig: de AR-bril kan de veehouder met een navigatiepijl naar een

bepaalde koe leiden. Muller: ‘Stel je hebt een dragende koe die je wilt controleren. Dan kan de AR-bril een route tonen zoals in Google Maps die de melkveehouder naar de gezochte koe leidt.’

Koe met FitbitHoe bepaalt de AR-bril niet alleen de positie van alle koeien in de stal, maar ook die van zichzelf? Ten grondslag hieraan ligt een ander systeem van Nedap Livestock Manage-ment: CowControl. Dat systeem is gebaseerd op RFID-technologie. Muller: ‘We hebben voor koeien poottags en halstags. Die laatste ondersteunen positiebepaling en zijn daar-mee geschikt voor een AR-ervaring. Het zijn smarttags die het gedrag van de koeien monitoren.’De RFID-tags bepalen hun positie door mid-del van triangulatie: in de stallen hangen gele ringen aan het plafond: bakens. Op basis van de signaalsterke van meerdere bakens kan de tag zijn positie berekenen en is daarmee de locatie van de koe in de stal bekend.De tags meten de bewegingen van de koe. Daaruit valt veel af te lezen over het dier. Bij-

voorbeeld of deze tochtig (klaar om gedekt te worden) is, aan het eten of herkauwen is en of het afwijkende gedragspatronen toont. Muller: ‘De eerste paar dagen leren de tags het gedrag van de koe. Onze technologie maakt dus ook gebruik van machine lear-ning.’ De tags meten continue en sturen de inzichten vervolgens door naar de process-computer via een communicatieantenne. De positie van de koeien wordt iedere vijf secon-den geüpdatet.Tot zover de positiebepaling van de koeien. Maar hoe bepaalt de HoloLens zijn eigen positie? Muller: ‘Die scant met een

3D-camera de ruimte. Daarbij oriënteert hij zich via de wereld om zich heen, waarbij het systeem gebruikmaakt van ijkpunten en dieptemetingen. Wanneer dat gedaan is, dan snapt het device wanneer hij zich aan het verplaatsen is. Daarbij gaat het niet alleen om de locatie, maar ook om de oriëntatie van het apparaat.’ De HoloLens bevat naast de 3D-camera (een time-of-flight-camera) ook een 2D-camera die duidelijk onderschei-dende ijkpunten kan bepalen. ‘Voor een mens is er veel repetitie in een stal’, vertelt Muller. ‘De muren hebben dezelfde kleuren, de roosters en hekken lijken op elkaar. Onze angst in eerste instantie was dan ook dat de technologie van de HoloLens hierdoor snel in de war zou raken, maar dat is gelukkig niet zo. Hier gaat het dus om een geval waar de techniek het beter doet dan de mens.’ Met de locatie van de tags én die van de HoloLens bekend, is het vervolgens mogelijk om boven de koeien eerdergenoemde iconen weer te geven.In 2018 presenteerde Nedap Livestock Management het systeem voor het eerst op Eurotier, ’s werelds grootste veeteeltvak-

beurs; de ontwikkeling ervan startte in 2017. Nedap ontwikkelde het systeem geheel zelf-standig. ‘Maar nu merken we dat er vanuit de markt meer vraag naar ons systeem komt’, aldus Muller. ‘We tonen het dan niet zozeer als een typische Nedap-functionaliteit, maar als een nieuwe infrastructuur om informatie te tonen in het gezichtsveld van de gebruiker. Dat wekt de interesse van andere partijen uit deze industrie die ook een nauwe samenwer-king hebben met de veehouder.

Niet naar de marktHoewel Nedap Livestock Management een werkend systeem heeft ontwikkeld, acht het bedrijf de AR-bril nog niet ‘farm-proof’ genoeg voor de massa, vertelt Muller. ‘Ik moet terugdenken aan de eerste smartpho-nes die er waren. Die waren qua uitingsvorm niet praktisch, maar ze luidden wel het begin van het mobiele tijdperk in. Voor mijn gevoel staan we nu op datzelfde punt met AR-devi-ces. Voordat ze dusdanig laagdrempelig zijn dat ze massaal op de markt komen, zijn we een aantal jaren verder.’Bovendien is het doel van Nedap Livestock Management helemaal niet om dit specifieke apparaat op de markt te brengen; het wil het AR-concept op de markt brengen. Muller: ‘Onze filosofie is om de gebruiker – in dit geval de melkveehouder – op een aantrekke-lijke manier extra informatie aan te bieden. Een goede manier om dat te doen is het beeld van de gebruiker te verrijken met vir-tuele informatie. Nu doen we dat met een AR-bril, maar liever doen we dat zonder device en bijvoorbeeld met AR-lenzen.’Dat betekent zeker niet dat de ontwikkeling van het systeem nu klaar is. Sterker nog, Nedap Livestock Management test momen-teel de HoloLens 2. Muller: ‘Die is een stuk beter dan zijn voorganger: robuuster en ook intuïtiever qua bediening. Voor ons is dit een mooie kans om vervolgstappen te nemen en hiervan te leren. Zo kunnen we onze voor-sprong goed vasthouden en uitbouwen.’

De tags meten de bewegingen van de koe. Daaruit valt veel af te lezen over het dier. Bijvoorbeeld of deze tochtig (klaar om gedekt te worden) is, aan het eten of herkauwen is en of het afwijkende gedragspatronen toont

‘Onze filosofie is om gebruikers op een aantrek-kelijke manier extra informatie aan te bieden’

Techniek actueel

14TW 9/10

FOTO

: RO

YAL

HA

SKO

NIN

GD

HV

Techniek actueel

R&D SPECIAL

15TW 9/10

Commentaar

Heb weer hetzelfde probleem met de kop.. Bij deze is de kop: ‘Kaumera uit slibkorrels van Nereda-installatie’ (kan ik nog inkorten/aanpassen indien nodig)

Hoofdbeeld mag erin. Kleine beeld mag eruit. Past de tekst dan?

Voor het terugwinnen van Kaumera uit rest- en afvalwater werken diverse partijen vanuit de overheid, het bedrijfsleven en de wetenschap samen

Kaumera uit slibkorrels van Nereda-installatie

Op 2 oktober 2019 opende Waterschap Rijn en IJssel in

Zutphen de eerste grondstoffen-fabriek ter wereld voor de

productie van Kaumera Nereda® Gum (Kaumera). Deze

duurzame grondstof wordt gewonnen uit slibkorrels, die zich

vormen bij het Nereda-zuiveringsproces.

INDRA WAARDENBURG

Voor het terugwinnen van Kaumera uit rest- en afvalwater werken diverse partijen vanuit de overheid, het bedrijfsleven en de weten-schap samen, waaronder Royal Hasko-ningDHV. Het ingenieursbureau richt zich hierbij op de engineering en besturing van het extractiesysteem.‘De Nereda-zuiveringstechnologie bestond al geruime tijd, toen de onderzoeksgroep van hoogleraar Mark van Loosdrecht (TU Delft red.) in 2009 ontdekte dat uit het afvalwater-slib een alginaat-achtige stof gewonnen kan worden. Alginaat is een grondstof voor bio-plastic, die normaliter in kleine hoeveelhe-den uit zeewier wordt gewonnen. Na de ont-dekking van dit NEO-alginaat, later Kaumera genoemd, was de grote vraag hoe we deze grondstof konden extraheren uit de slibkor-rels’, vertelt Véronique Renard, salesmana-ger bij Royal HaskoningDHV. Na het uitwer-ken van diverse extractiemethodes op laboratoriumschaal, is er in 2017 een pilot-onderzoek uitgevoerd op rioolwaterzuive-

ringsinstallatie Apeldoorn met spuislib van de Nereda-installaties in Dinxperlo en Epe. Op basis van deze pilot is in 2018 gestart met de bouw van een Nereda-installatie en de eerste Kaumera-fabriek in Zutphen.

Afvalwater zuivelfabriekenDe installatie in Zutphen verwerkt het pro-ceswater van twee zuivelfabrieken van Fries-landCampina. Hiervoor is een persleiding, die het afvalwater voorheen naar de naastge-legen rioolwaterzuivering pompte, omgelegd zodat het afvalwater nu direct in een van de Nereda-tanks terechtkomt. Het spuislib uit het Nereda-systeem wordt vervolgens door de nieuwe Kaumera extractie-installatie geleid. Renard: ‘Het Nereda systeem in Zut-phen is speciaal gebouwd voor de Kaumera-fabriek, want zonder Nereda geen Kaumera.’Het productieproces van Kaumera bestaat uit grofweg vier stappen. Allereerst wordt het spuislib op hoge temperatuur gebracht en wordt de pH-waarde verhoogd door toevoe-ging van een base. Zo wordt het slib als het ware opengebroken. In een tweede stap wordt de Kaumera, door middel van centri-fugeren, gescheiden van het restslib. Hierna volgt een zuurbehandeling om het polymeer neer te laten slaan als gelachtige grondstof, die uiteindelijk geïsoleerd kan worden door middel van een laatste centrifugatiestap.De installatie in Zutphen kan jaarlijks 300 tot 400 ton organische droge stof (ODS) Kaumera produceren. Het ruwe product zal in ieder geval de komende twee jaar worden

afgenomen door biotechnologiebedrijf ChainCraft, dat het op haar beurt verwerkt en daarmee geschikt maakt voor diverse toe-passingen. ‘De eerste commerciële lading van 20 m³ is in maart op transport gegaan en bewerkt voor toepassing als biostimulant bij een landbouwbedrijf’, aldus Renard

Focus op de landbouw Kaumera heeft verschillende eigenschappen; zo kan de nieuwe grondstof water absorberen en afstoten, en is het te gebruiken als verdik-kings- of verlijmingsmiddel of als stabilisa-tor. Door Kaumera te combineren met andere grondstoffen, verandert het karakter van de stof bovendien waardoor het voor oneindig veel toepassingen ingezet kan wor-den. Renard: ‘De diversiteit van de grondstof verklaart dan ook meteen de naam Kaumera, wat kameleon betekent in het Mãori. Kau-mera blijkt bijvoorbeeld als coating op beton een rol te kunnen spelen in het uithardings-proces, waardoor het beton langzamer uit-

hardt en langer meegaat doordat scheurvor-ming op deze manier wordt voorkomen. Daarnaast zorgt de combinatie van Kaumera met mineralen voor een licht, sterk, isolerend en brandwerend composietmateriaal, dat interessant kan zijn voor de bouwsector of vliegtuig- en auto-industrie.’Het onderzoek naar de vele toepassingsmoge-lijkheden is in volle gang, met een eerste focus van de samenwerkingspartners op landbouw-applicaties, waarbij grote volumes afgezet kun-nen worden. Kaumera kan ingezet worden als biostimulant, bodemverbeteraar of als coating voor meststoffen (slow release fertilizer), zodat deze minder snel wegspoelen of in de bodem terechtkomen. ‘In tegenstelling tot polya-crylaat, waar mestkorrels nu mee gecoat wor-den, is Kaumera biologisch afbreekbaar. Momenteel ligt er dan ook een wetsvoorstel

voor het verbieden van dit polyacrylaat, wat voor ons een opening in de markt zou kunnen betekenen. We verwachten sowieso dat het toe-passen van Kaumera in de landbouw sneller zal gaan in vergelijking met andere sectoren zoals de bouw- of transportsector. Eventuele toepas-singen binnen deze sectoren -bijvoorbeeld iso-latiemateriaal met brandvertragende eigen-schappen- zijn vaak onderhevig aan strengere regelgeving en vereist mogelijk langlopende onderzoekstrajecten’, zegt Renard.

Tweede fabriek bij eerste Nereda-installatieHet winnen van Kaumera uit slibkorrels bete-kent niet alleen een nieuwe waardevolle grondstof, maar zorgt er ook voor dat water-schappen 20-35 % minder slib hoeven te ver-nietigen. Verder kunnen de operationele kos-ten van een zuiveringsinstallatie tot 50 % lager uitvallen, door de inkomsten uit Kau-mera. In september openen de samenwer-kingspartners een tweede fabriek bij de waterzuiveringsinstallatie in Epe. Renard: ‘Deze wordt geplaatst bij onze allereerste Nereda-installatie bij Waterschap Vallei en Veluwe, die het publieke afvalwater zuivert. Hierdoor kunnen we ook de Kaumera die hier wordt geëxtraheerd, vergelijken met Kau-mera uit industrieel restwater.’Ondanks dat de fabrieken in Zutphen en Epe commerciële productie gaan draaien, gaat het wel om twee full-scale demonstratie-installa-ties, die het mogelijk maken om Kaumera ver-der te ontwikkelen, benadrukt Renard. ‘Naast de focus op eventuele toepassingen van Kau-mera, blijven we met onze partners werken aan de optimalisatie van de extractiemethoden. Zo kijken we onder andere naar de te kiezen che-micaliën, die na gebruik kunnen worden terug-gewonnen. Zo vergroten we de duurzaamheid en de circulariteit van de installatie.’Kaumera wordt mede mogelijk gemaakt door subsidies van de Europese Unie (LIFE), de Rijksoverheid (RVO, DEI) en de provincie Gelderland, met medewerking van Royal FrieslandCampina en de kopgroep binnen de Energie- en grondstoffenfabriek (water-schappen die zich specifiek met Kaumera bezighouden).

‘Het Nereda systeem in Zutphen is speciaal gebouwd voor de Kaumera-fabriek, want zonder Nereda geen Kaumera’

‘In tegenstelling tot polyacrylaat, waar mest-korrels nu mee gecoat worden, is Kaumera

biologisch afbreekbaar’

Techniek actueel

TOP 30 R&DRoyal HaskoningDHV staat dit jaar met € 16 miljoen aan R&D-uitgaven in Nederland op de 27e plaats in de R&D Top 30 Bedrijven. Met een stijging van € 5 miljoen schuift het ingenieursbureau drie plaatsen omhoog. Ook wereldwijd ziet het ingeni-eursbureau de uitgaven stijgen; was dit vorig jaar

nog € 21,6 miljoen, gaf het bedrijf dit jaar € 31,9 mil-joen uit aan R&D. Met een omzet van € 650 komt dit neer op 4,9 % van de wereldwijde omzet. In een persbericht, dat Royal HaskoningDHV op 18 maart jl. naar buiten bracht, spreekt CEO Erik Oostwegel van een redelijk goed jaar. Over de gevolgen

van het coronavirus voor het ingenieursbureau zegt hij het volgende: ‘Tot dus-ver heeft de virusuitbraak beperkte gevolgen voor onze activiteiten. We ver-wachten desalniettemin meer gevolgen, omdat een aantal klanten problemen ziet in hun toeleverings-keten of kampt met andere operationele beperkingen.’

IN SAMENWERKING MET

IN SAMENWERKING MET

16TW 9/10

FOTO

: RIJ

KSW

ATE

RST

AAT

‘Doordat we onze vinding beschermd hebben, kunnen we honderden miljoenen euro’s van investeerders krijgen’

Octrooi van eigenzinnig kankeronderzoek overtuigt investeerdersMenselijke antilichamen kunnen de sleutel zijn tot de genezing van vele kankersoorten. Dat heeft AIMM Therapeutics aangetoond met haar eigenzinnige methode van onderzoek. Ze vond functio-nele antilichamen bij genezen (kanker)patiënten. Met haar octrooien op de vinding trekt AIMM investeerders aan voor meer onderzoek.

AIMM Therapeutics is ontstaan uit het Academisch Medisch Centrum van de Univer-siteit van Amsterdam. Het bedrijf ontwikkelde oorspronkelijk antilichamen tegen infectieziek-ten zoals CMV, RSV, influenza en MRSA. AIMM ontwikkelt tegenwoordig antilichamen voor oncologische indicaties. Ze ontdekte een specifiek antilichaam in het bloed van een pati-ent die genezen was van een melanoom in stadium 4; een vergevorderde vorm van huid-kanker met uitzaaiingen in de hersenen. De patiënt werd eerder succesvol behandeld met een experimentele immuuntherapie op basis van T-cellen. Uit het bloed van deze patiënt werden de zogeheten B-cellen geselecteerd; de immuuncellen die antilichamen tegen de

kankercellen produceren. Hierbij vond AIMM een antilichaam, genaamd AT1412, dat tumor-groei kan remmen.

De ene patiënt helpt de andereAIMM was door haar speciale AIMM-Select-techniek in staat om B-cellen te isoleren. ‘Het probleem hierbij was dat humane B-cellen niet lang konden overleven in kweek. Door onze techniek konden we de kwetsbare, maar heel waardevolle immuuncellen laten overleven en daar het antilichaam AT1412 uit verkrijgen’, vertelt CEO John Womelsdorf van AIMM Therapeutics. ‘Om te zien of het antilichaam inderdaad effect heeft tegen tumorcellen, hebben we het met die cellen in contact gebracht. Het bleek dat we de groei van de tumorcellen, in ieder geval voor melanoom, konden remmen. Inmiddels weten we dat deze techniek ook kan werken tegen darm-, long- en borstkankercellen. Het mooie hieraan is dat de ene patiënt de andere patiënt kan helpen.’

Zekerheid voor investeerdersMet deze ontdekking heeft AIMM goud in han-den als het gaat om de behandeling van vele kankersoorten. Womelsdorf: ‘Om onze therapeutische antilichamen in de kliniek te krijgen hebben we honderden miljoenen euro’s nodig. Die financiële middelen krijgen we alleen als investeerders de zekerheid hebben dat onze vinding goed beschermd is en niet gekopieerd kan worden. Zonder bescherming

van ons intellectueel eigendom geen geld, zon-der geld geen wetenschap, zonder wetenschap geen behandeling van kanker.’ Saskia van Doorn, octrooigemachtigde bij V.O., werkt al jaren samen met AIMM aan hun octrooiport-folio. ‘Voorheen was het verkopen en license-ren van de antilichamen tegen infectieziekten het voornaamste doel. Nu richt de octrooistra-tegie zich op de bescherming van hun eigen producten die werkzaam zijn tegen tumoren.’

Virtuele medewerkerWomelsdorf: ‘Saskia is regelmatig op locatie aanwezig bij ons bedrijf. Dat is prettig, hier-door kent ze ons goed.’ Saskia van Doorn: ‘AIMM maakt gebruik van menselijk, natuur-

lijk materiaal. Dan is het de uitdaging om zo’n product uit de natuur te claimen. In de Verenigde Staten, bijvoorbeeld, is dat niet toegestaan. Door in te zoomen op een kunst-matig aspect van het therapeutische anti-lichaam, is het ons toch gelukt om het product met een octrooi te beschermen.’ Womelsdorf: ‘Dat was alleen mogelijk door onze intensieve samenwerking. Ik zie Saskia als een virtuele medewerker van AIMM. Ze helpt om tegen een lage investering de hoogste inkomsten voor onder-zoek te gene-reren.’

Rijkswaterstaat werkt aan dijkversterking en het vergroten van de afvoercapaciteit naar de Waddenzee

75.000 Levvel-blocs voor de versterking van de AfsluitdijkDe zeespiegel stijgt en in de toe-komst krijgen we vaker te maken met extreem weer. Daarbij stroomt er vanuit de binnen-wateren steeds meer overtollig water het IJsselmeer in en neemt de druk vanuit de Waddenzee op de Afsluitdijk toe. ARMAND VAN WIJCK

Rijkswaterstaat werkt daarom aan het verster-ken van de Afsluitdijk en het vergroten van de afvoercapaciteit om meer water te kunnen afvoeren naar de Waddenzee. Het project startte eind 2018 en de werkzaamheden zijn inmiddels in volle gang, ook in Corona-tijd. Om te hoge waterpeilen op het IJsselmeer te voorkomen, komen er onder andere twee nieuwe gemalen bij Den Oever. Die kunnen gezamenlijk tot 235 kuub water per seconde de Waddenzee in pompen. Verder versterkt Rijkswaterstaat de waterkering ter plaatse van de drie schutsluizen van de Afsluitdijk. ‘Dat doen we niet door ze te renoveren, maar door er stormvloedkeringen voor te bouwen’, licht Emiel Boerma toe, Adviseur Waterbouw bij Rijkswaterstaat. ‘Deze gaan alleen dicht bij storm en beschermen zo de achterliggende schutsluizen die niet meer sterk genoeg zijn

om het water te keren.’Een ander belangrijk element is het verstevi-gen en verbreden van de dijk over een lengte van ongeveer 30 km. Bouwcombinatie Levvel – bestaande uit BAM, Van Oord en Rebel – voert in opdracht van Rijkswaterstaat het ein-dontwerp en bouw van de dijkversterking uit en zal de dijk 25 jaar onderhouden. Met zand en klei verhogen ze de kruin met ongeveer 1,5 m. Aan de buitenzijde van de dijk – aan de kant van de Waddenzee – komt een nieuwe bekleding, waarvan de onderkant bestaat uit innovatieve blokken die Levvel speciaal voor de Afsluitdijk heeft ontwikkeld en produceert in een productiefaciliteit in Harlingen. De zogenaamde Levvel-blocs zijn van beton met basalt split als toeslagmateriaal. Het basalt hiervoor is gewonnen uit de basaltzuilen die 80 jaar onderdeel uitmaakten van de dijk en op deze manier wordt hergebruikt. Er zijn 75.000 blokken van 6,5 ton per stuk nodig voor de gehele dijkversterking.

Skype-sessies blijken nuttigDe Corona-maatregelen hebben weinig impact op de bouwwerkzaamheden. De productiefaci-liteit in Harlingen draait op volle toeren en vorige week kwam een eerste Noorse schip aan met breuksteen. ‘De dijkversterking loopt op schema en gaat door volgens onze planning. Uiteraard met navolging van de RIVM-richtlij-nen’, verklaart Boerma. Qua ontwerpwerk-zaamheden loopt het momenteel wel anders. Levvel heeft een kantoor voor 400 man

gebouwd in Den Oever, maar dat staat nu zo goed als leeg. Hier werkten voornamelijk ont-werpers van zowel Levvel als Rijkswaterstaat, omdat er nog veel detailontwerpen nodig zijn die bijvoorbeeld de exacte breedtes en hoogtes over het volledige dijktraject vastleggen. Boerma: ‘Dit gaat nu veel vanuit huis, waarbij vooral Skype-sessies nuttig blijken. Het vraagt wel wat meer energie maar alles is te overzien. Zo delen we onze schermen tijdens het doorlo-pen van technische tekeningen. Wel mis je het directe contact met de uitvoerders op de werk-plaats, wat altijd echt een meerwaarde heeft. Daarom treffen we elkaar nu regelmatig in kleine groepjes op de dijk, waar we anderhalf

meter afstand houden.’Voordelen van thuiswerken ziet Boerma ook. ‘We besparen nu veel reistijd. Bij Rijkswater-staat zat thuiswerken en flexwerken er al aar-dig in, dus dit is iets waar we mooi mee verder kunnen in de toekomst. Voor Levvel was het iets wennen, omdat ontwerpers van aannemers vrijwel altijd op de projectlocatie zitten. Maar ook zij zien nu in dat er een hoop zaken prima te doen zijn vanuit huis. Als ik ons project als voorbeeld kan nemen, dan verwacht ik dat er bij aannemers nu ook een omschakeling zal komen waarin mensen aan de ontwerpkant meer gaan thuiswerken.’ werkenbij.rws.nl

‘Het mooie hieraan is dat de ene patiënt de andere patiënt kan helpen’

‘We treffen elkaar nu regelmatig in kleine groepjes op de dijk, waar we anderhalf meter afstand houden’

V.O. PATENTS & TRADEMARKS

RIJKSWATERSTAAT

Achtergrond

ANALYSE UIT DE MEDIA

COLUMN

17TW 9/10

Terugbrengen van wereldbevolking enige oplossing volgens MooreGERALD SCHUT

Op 22 april zette de gelauwerde regis-seur Michael Moore ‘Planet of the Humans’ gratis op YouTube. Half mei is de door hem geproduceerde documen-taire al ruim 7,5 miljoen maal bekeken en wordt op de filmplatforms IMDb en RottenTomatoes met een 7 min gewaar-deerd. Dat is veel voor film die van fou-ten en bitter nihilisme aan elkaar hangt. Het had geholpen als steeds in beeld was geweest wanneer fragmenten geschoten waren, want veel beelden zijn al tien jaar oud en inmiddels hebben zonnepanelen, elektrische auto’s en windmolens een snelle technische ont-wikkeling doorgemaakt. Zonnepanelen hebben geen rendement van 8 % (toen overigens ook niet), maar van 15 à 20 %. En een veel gemaakte methodolo-gisch fout bij de beoordeling van de milieu-impact van elektrische auto’s is rekenen met de stroommix van vandaag in plaats van het gemiddelde van de elektriciteitsbronnen van de komende 15 jaar. ‘Als je ziet hoe los de film omgaat met feiten, vraag ik me af of je dit kunt classificeren als een documentaire,’ merkt Leah Stokes op Vox op.Planet of the Humans legt een spanning binnen de milieubeweging bloot tussen natuurbescher-mers en strijders tegen klimaatverandering. Moore en regisseur Jeff Gibbs horen duidelijk bij de natuurminners en hebben moeite met het grote ruimtebeslag van hernieuwbare energie-bronnen vanwege hun lage energiedichtheid. Ze betreuren het als bossen moeten wijken voor wind- en zonneparken. Daar raken ze aan een

reëel dilemma. Ook de systeemintegra-tie van wind en zon is een werkelijke uitdaging waarbij nog decennia lang achtervang van niet-hernieuwbare bronnen nodig zal zijn. Maar ze schieten grandioos uit de bocht als ze mede-producent Ozzie Zehner (die overigens aan de Universiteit van Amsterdam is afgestudeerd en volgens de UvA-website in Amsterdam promo-tieonderzoek verricht) laten claimen dat je energetisch gezien beter fossiele brandstof direct kunt verbranden dan te gebruiken voor de fabricage van windmolens en zonnepanelen. In wer-kelijkheid levert een zonnepaneel gemiddeld 26 keer zoveel energie als nodig was voor fabricage en installatie en een windmolen 44 keer.

Puritanisme rond fossiele energieHoewel de wereld nog voor 85 % afhan-kelijk is van olie, gas en kolen heeft in sommige delen van de milieubeweging een puritanisme rond fossiele energie de overhand gekregen. Daardoor kan alleen

al de constatering dat bij de ontwikke-ling van duurzame energie fossiele bron-nen worden gebruikt voor fabricage en mijnbouw, genoeg zijn zon en wind in het verdomhoekje te plaatsen zonder te beseffen dat de CO₂-uitstoot van zon en wind per kWh 20 tot 100 keer lager is dan van kolen. ‘Het is alsof je zegt dat omdat fruit suiker bevat, aardbeien eten niet gezonder is dan taart,’ schrijft mili-euwetenschapper Dana Nuccitelli. Letterlijk de enige milieu-oplossing die de film benoemt is het terugbrengen van de wereldbevolking. ‘Kunnen machines die gemaakt zijn door de industriële beschaving ons redden van de industriële beschaving,’ vraagt regis-seur Gibbs retorisch en technofobisch.De film ontmaskert te gretige naïef-opportunistische milieuclaims, zoals die van een festival op zonnepanelen met verstopte dieselaggregaten. Met wat goede wil valt de slordige film zo op te vatten als een pleidooi om altijd fei-telijk correct te zijn – juist voor mensen die de wereld beter willen maken.

‘Mensen hebben eerder de neiging om een broodbak-machine te bestellen dan dat ze nieuwe zonnepanelen bestellen.’OLOF VAN DER GAAG VAN DE BRANCHEVERENIGING VOOR DUURZAME ENERGIE NVDE MELDT DAT HELFT VAN DE BEDRIJVEN DIE HIJ VERTEGENWOORDIGT OMZETDALING VERWACHT DOOR CORONA. (NRC, 9 MEI)

‘Perhaps air pollution data is a victim of its own success. By being an accessible and reliable global data product, it may find itself as the y axis variable on too many correla-tions.’VOLGENS DE BRITSE KLIMAATWETENSCHAPPER ALASTAIR LEWIS WORDEN CORRELATIES TUSSEN LUCHTKWALITEIT EN CORONA-VERSPREIDING TE VAAK VOOR CAUSALITEIT AAN-GEZIEN. (THE CONVERSATION, 12 MEI)

‘On hydrogen we are right now where we were with renewables in 2000-2005. Ten to 15 years is probably a good time lapse to become competitive.’PHILIPPE VIE VAN CONSULTANT CAPGEMINI TIJDENS EEN ONLINE SEMINAR MET DE EUROPESE COMMISSIE. (REUTERS, 8 MEI)

‘En LockBit installeert zich ook niet als een cyrillisch toetsenbord is ingesteld.’PATRICK VAN LOOY VAN CYBERSECURITY-BEDRIJF NORTHWAVE OVER DE RANSOMWARE LOCKBIT DIE DE VER-SLEUTELING OOK STOPT ALS HIJ DETECTEERT DAT EEN COM-PUTER EEN RUSSISCH IP-ADRES HEEFT. (DE VOLKSKRANT, 3 MEI)

‘Frankly, this is the final straw. Tesla will now move its HQ and future programs to Texas/Nevada immediately.’ELON MUSK VAN TESLA REAGEERT VIA TWITTER OP HET NIEUWS DAT DE TESLA-FABRIEK VAN DE CALIFORNISCHE GEZONDHEIDSDIENSTEN NOG NIET OPEN MAG VANWEGE CORONA. LATER GAAT HIJ TEGEN DE REGELS IN ALSNOG OPEN. (CNN, 9 MEI)

Crisisbevindingen

Twee maanden ‘intelligente lockdown’. Hoe hebt u ze beleefd? Inmiddels beginnen er wat versoepelingen door te sijpelen. In de woeste dos van uw boffende columnist is dus al een schaar gezet.De afgelopen periode vierde het online leven, sinds de jaren 1990 gepropageerd en gepro-feteerd, zijn tot nog toe groot-ste triomf, helaas gebouwd op

de puinhopen van een mors-dode samenleving. Men video-vergadert zich een bochel. Mijn dochter, die dacht een bruisend Leids studentenleven te hebben, ziet tot begin 2021 alleen haar kamer en laptop. Priesters en dominees staan in lege kerken voor YouTube-aan-wezigen te vieren en preken. Alle koren zijn verstomd.Dit zou je ‘het Nieuwe Abnor-maal’ moeten noemen, maar begrippen dienen vaak ter programmering en aan ‘het Nieuwe Abnormaal’ wil geen mens wennen. Desondanks tonen we de soepele schepsels te zijn waartoe de nood ons soms dwingt. Handen schud-den is antiek, die 1,5 m al zo gewoon dat je, bij het zien van een film uit pre-coronatijden, schrikt van de drukke straten en uitpuilende ruimtes. We nemen de quarantaine inwen-dig mee naar buiten. Elke

mens is een grens met een slagboom die Covid-19 moet weren. En zo staan we braaf in de rij voor de supermarkt.Hoe kunnen we, voor dat vaccin wordt gevonden, weer samenleving zijn? Overheden werken aan of gebruiken al corona-apps om het virus in kaart te brengen. Bill Gates droomt van ‘digitale certifica-ten’ voor genezenen. De wantrouwigen zien de vrijheid verdampen uit naam van veiligheid en gezondheid en iedereen met trackende implantaten: de coronacrisis als beste voorwendsel voor een technologische dictatuur. Het techarmste instrument is het mondkapje, verplicht in het ov per 1 juni. Ook ik, als regelmatig treinreiziger, zal daar aan moeten geloven. Als u tegenzin proeft, dan leest u dat goed. Het gezicht is in het westen, anders dan in het

meer collectivistische oosten, het uithangbord van de indivi-dualiteit. Ook zorgt het onver-hulde dat we iemand kunnen ‘lezen’ (zeker voor doven). Het gezicht als open boek. Maske-ring roept criminaliteit en onbekende intenties op. De filosoof Levinas bouwde zijn hele denken op het Gezicht en de ontmoeting met de Ander. Letterlijk ‘gezichtsverlies’ is aan het westen lastig te slijten. Het gezicht als masker, het masker voor het gezicht, ze wekken verdenking en on-behagen. Ik kon al op dag 2 van de versoepeling na drie maanden mijn haar weer laten knippen. De kapster had sprekende ogen, gelukkig, want haar mond en expressie zag ik niet, alsof ze permanent over een schutting keek.De nabije toekomst draait om het herwinnen van de samen-leving en het gezicht.

JOHAN (J.Z.) HERRENBERG IS SCHRIJ-VER EN ALFA IN HART EN NIEREN, MAAR MET EEN WARME BELANGSTELLING VOOR TECHNIEK

Opinie

De toekomst isdichterbij dan je denkt

Je wilt vooroplopen als bedrijf, maar hoe? Daarvoor heb je specialisten nodig die meedenken op elk vlak. Creativiteit, toewijding en een heleboel knowhow: NTS helpt klanten aan de beste oplossing voor hun specifi eke vraag.

Wij zijn gespecialiseerd in het ontwikkelen, maken en assembleren van (opto)-mechatronische systemen, mechanische modules en kritische componenten. Onze expertises? Precisie en wendbaarheid.

Van eerste ontwerp, naar prototype tot assemblage: onze veelzijdige ondersteuning helpt klanten om producten sneller te realiseren. NTS excelleert in het oplossen van complexe vraagstukken. Wij bedenken en realiseren precies die toepassing waar onze klant naar zoekt. Met onze veelzijdige kennis en ervaring versnellen we technologische innovaties.

De technologie van de toekomst? NTS brengt je dichterbij.

nts-group.nl/careers

Onze (opto-)mechatronische systemen en mechanische modules dragen bij aan toekomstige technologieën

Lanceerje carrière

met hetvernieuwde

Jobnet!Als je geen vacature maar

een loopbaan zoekt.

JOBNET.NL

BOEKRECENSIE

GADGETS TIPSCOLOFON

19TW 9/10

Hoe we ineens alles anders kunnen doenDe tijd is voorbij dat we onze energievoorziening geleidelijk kunnen veranderen. Er is een snelle overgang nodig. Juist in een crisis liggen nieuwe kansen, schrijft Roland Kupers. BRAM VERMEER

Ineens werden we allemaal onderdeel van een revolutie. Toen half maart coronamaa-tregelen werden afgekon-digd, veranderde de maat-schappij in enkele dagen onherkenbaar. Daarna spra-ken we nog over een ´terug-keer naar normaal´, maar geleidelijk werd duidelijk dat dit ´de nieuwe normaal´ was. We waren een kantel-punt gepasseerd en in een nieuwe maatschappelijke orde terecht gekomen. Dit beeld schetst dat Roland Kupers van revoluties in zijn pas verschenen boek A Cli-mate Policy Revolution: What the Science of Com-plexity Reveals about Saving Our Planet. Kupers

was jarenlang betrokken bij scenario-planning bij Shell en is nu onder meer onder-zoeker aan de Universiteit van Amsterdam. Kupers baseert zijn boek op inzichten uit de complexi-teitswetenschap, de weten-schap van collectieve ver-schijnselen met een groot aantal actoren en onderlinge interacties. Zoals faseover-gangen in de natuurkunde, voedselwebben in de ecolo-gie en de verspreiding van virussen bij een pandemie. Complexe systemen zijn vaak niet-lineair en daar-door niet goed voorspelbaar door extrapolatie. Lange tijd gebeurt er niets, maar dan kookt ineens het water.

Om de uitstoot van CO₂ echt te verminderen, hebben we zo’n plotselinge verandering nodig, aldus Kupers. Angela Merkel triggerde een revolu-tie toen ze de Duitse kern-centrales sloot in een paar dagen na de ramp in Fukushima. Officieel ging het haar om de veiligheid van kerncentrales, maar in werkelijkheid had ze de reset-knop van de hele ener-giesector ingedrukt. De samenhang in het energie-systeem was verdwenen en alle vertrouwde zekerheden waren verdampt. Kort daarna lag er een plan om alle kolencentrales te sluiten - tot dan toe ondenkbaar. Duitsland steunde ineens

ook de doelen voor een CO₂-neutraal Europa. Het land kwam in een nieuwe ener-gie-orde. Kupers laat in het midden of Merkel deze fase-overgang voorzag. Maar het verhaal wordt nooit in deze termen van stabiliteit en revolutie verteld. Het boek is rijk aan originele ideeën en is daardoor opti-mistisch. Maar het is een vakgebied met weinig harde onderzoeksresultaten. Je kunt moeilijk experimente-ren met een samenleving. Wel kunnen we leren uit het verleden. Kupers vertelt inspirerende verhalen over revoluties en hun triggers. Maatregelen van bovenaf en initiatieven van onderaf ver-

sterken elkaar vaak, aldus Kupers. De coronasamenle-ving noemt hij niet - zijn boek schreef hij voor de uit-braak. Maar de coronacrisis is een perfectie illustratie. De Nederlandse ‘intelligente lockdown’ laat ruimte voor eigen invulling. We hoeven niet de hond van de buren te lenen als we willen wande-len en kunnen iets bedenken waarmee de nieuwe orde draaglijker wordt. Daardoor raakt de anderhalvemeter-samenleving waarschijnlijk sneller verankerd in ons gedrag en in de inrichting van de ruimte. De huidige coronacrisis heeft veel zekerheden aan het wankelen gebracht. Daardoor is er ook op ener-giegebied ruimte voor bewe-ging. Het is een kans om een nieuwe energie-orde tot stand te brengen.

TW, Techniek & Wetenschap in perspectief51e jaargangWWW.TW.NLREDACTIE088 2266 657| redactie@tw.nl

HOOFDREDACTEUR Jan Spoelstra | 088-22 66 644 | jan.spoelstra@niantec.euREDACTEUR Dorine Schenk | 088-22 66 675 | dorine.schenk@niantec.euREDACTEUR Gerald Schut | 088 22 66 657 | gerald.schut@niantec.eu

VASTE MEDEWERKERSMischa Brendel | Benno Boeters | Ton Borsboom | Herman Damveld | René Didde | Leendert van der Ent | Rob van Ginneken | Johan Herrenberg | Christian Jongeneel | Rijkert Knoppers | Patrick Marx | René Leisink | Gijs van Ouwerkerk | Jasper van Overbeek | Bart van Overbeeke | Michael Persson | Sam Rentmeester | Govert Schilling | Bart Stam | Erwin Suvaal | Henk Tolsma | Toon Vugts | Indra Waardenburg | Armand van Wijck | Boris van Zonneveld | Teake ZuidemaADVERTENTIE-EXPLOITATIEFrits Dufifie | 088-22 66 652 | frits.dufifie@niantec.eu

MARKETING088-2266654ABONNEMENTENEen jaarabonnement op TW kost € 93,75; voor jongeren tot 35 jaar is het abonnement gratis. Prijzen zijn excl. BTW, binnen Nederland/België en bij automatische incasso. Bij betaling via een factuur bedragen de administratiekosten € 2,95 excl. BTW. Een jaarabonnement buiten Nederland/België kost € 135,75. Prijswijzigingen voorbehouden. Wij gaan ervan uit dat u het blad ontvangt uit hoofde van uw functie. Hierdoor wordt uw abonnement steeds stilzwijgend met een jaar verlengd. Opzegging kan telefonisch, schriftelijk of per mail plaatsvinden. TW is onderdeel van Niantec B.V.. Niantec B.V. legt van abonnees gegevens vast voor de uitvoering van de (abonnements)overeenkomst. Deze gegevens kunnen gebruikt worden om u te informeren over relevante diensten en producten. Indien u op deze informatie geen prijs stelt kunt u mailen naar niantec@mijntijdschrift.com. ABONNEMENTENADMINISTRATIE088 - 2266 622 | niantec@mijntijdschrift.comVERSCHIJNINGSFREQUENTIE 23 keer per jaarVORMGEVING Content Innovators / Yvonne KramerDRUK PersgroepISSN 0923-1919REPRODUCTIEAlle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, hetzij mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming

Uitgever: Leo VogelsUITGEVERIJ NIANTEC B.V.POSTBUS 19949, 2500 CX DEN HAAGEnthovenplein 1 – 5de etage2521 DA ‘s-Gravenhage

Service

Titel A Climate Policy Revolution: What the Science of Complexity Reveals about Saving Our PlanetAuteur Roland KupersVerschenen april 2020Uitgever Harvard University PressPagina’s 184 + viiiPrijs € 35,99

Nieuwe serie Surface-apparaten 1Microsoft heeft zowel de opvolger van de Surface Book 2 als van de Surface Go aan-gekondigd. De apparaten dra-gen de weinig geïnspireerde namen Surface Book 3 en Surface Go 2.Volgens eigen zeggen is de Surface Book 3 de krachtigste laptop van Microsoft ooit en heeft deze 50 % meer presta-tievermogen dan zijn voorgan-ger. De laptop is verkrijgbaar met een scherm van 13” of 15” en is uitgerust met de tiende generatie processors van Intel. Daarbij kan gekozen worden tussen een Intel Core i5- of i7-processor. De Surface Book 3 kan maximaal 32 GB aan werkgeheugen met zich meedragen. Het is mogelijk de

laptop uit te rusten met een losse videokaart, wat het apparaat geschikter maakt om games mee te spelen. Het scherm van de laptop is een touchscreen. De batterij heeft een levensduur van 17,5 uur. De Surface Book 3 is verkrijg-baar vanaf € 1.799 en wordt vanaf 5 juni geleverd.

Nieuwe serie Surface-apparaten 2De Surface Go 2 heeft een scherm van 10,5”, een halve inch groter dan het scherm van zijn voorganger. Tegelij-kertijd zijn de schermranden van de Surface Go 2 dunner dan die van de eerste versie.Aan werkgeheugen krijg je met de nieuwste Surface Go 4 GB of 8 GB aan RAM in huis. Voor opslag kan gekozen worden voor een embed-ded MultiMedia Card (eMMC) of een SSD. In het eerste geval krijgt de Surface Go 2, 64 GB aan opslagcapaciteit, in het tweede geval 128 GB. De levens-duur van de batterij is

maximaal 10 uur. De nieuwe tablet heeft meer microfoons aan de voorkant dan de Surf-ace Go en ook de camera aan de voorzijde heeft een upgrade gehad: dat is een 5 MP-camera geworden. De Surface Go 2 is nu al verkrijgbaar vanaf € 459. (MB)bit.ly/3bgzcEo

In digitale stilte samen werkenVergaderingen, pub quizzen, borrelen en zelfs sporten en muziekles heeft zich door het coronavirus verplaatst naar Zoom of andere video-commu-nicatiediensten. Daarnaast zijn er inmiddels ook video-meetings om in stilte samen te zijn. Dat klinkt vreemd, maar in stilte werken, schrijven of lezen terwijl anderen hetzelfde doen, kan helpen om je beter te focussen. Ondanks dat je thuis niet gestoord wordt door kletsende collega’s kan het lastig zijn je volle aandacht op je werk te richten. Volgens het artikel ‘Show but don’t tell: why silent Zooms are golden for focusing the mind’ in The Guardian helpt het om met bekenden of vreemden online samen te komen. Je zegt elkaar gedag, bespreekt eventueel kort wat je gedaan wilt krijgen en gaat aan het

werk. Tussendoor kun je een gerust-stellende blik werpen op de anderen die, gebogen over laptops, een boek of papieren, stil bezig zijn. Na een uur (of langer) bedank je elkaar, bespreekt eventueel hoe het ging en sluit je af. Het is al vaker bewezen dat het hebben van zogeheten accounta-bility partners helpt bij het behalen van doelen, of dat nou afvallen, stop-pen met drinken of een uur gecon-centreerd werken of lezen is. Voor mensen die ondanks extra vrije tijd de rust niet kunnen vinden om te lezen zijn er online, stille boeken-clubs, zoals de Amerikaanse Quaran-tined Pages. Werken met een vreemde kan via Focusmate.com dat sinds 2016 thuiswerkers virtueel laat samen werken en belooft dat dit je productiviteit met 200 % kan verho-gen. (DS) bit.ly/35i9vlk

Superdiagram over kernenergie en klimaat‘Een wereldwijde uitbreiding van kern-energie moet een centrale rol krijgen in de strijd tegen klimaatverandering.’ Op die stelling heeft het deftige Ameri-kaanse tijdschrift Foreign Affairs tien-tallen academici en journalisten laten reageren. Het blad presenteert de reacties in een boeiende diagram. Op de x-as staan 5 categorieën van ‘sterk mee oneens’ tot ‘sterk mee eens’. Op de y-as heeft iedere deskundige met een cijfer van 1 tot 10 aangegeven met welke mate van zekerheid hij of zij een oordeel velt. Hoewel slechts 3 mensen

hun eigen zekerheid een onvoldoende geven wordt vrijwel het hele speelveld beslagen. Het gemiddelde antwoord helt licht over naar instemming. ‘Mee eens’ met een zekerheid van 7 is het meest ingenomen standpunt. ‘Oneens’ met een zekerheid van 7 komt op de tweede plek. ‘Neutraal’ scoort de hoogste mate van zekerheid. Gelukkig kun je bij de meeste respondenten doorklikken naar een doorgaans genu-anceerde toelichting. Genoeg materi-aal voor een half uur verantwoord klik-plezier! (GS) fam.ag/2Z6S8De

MIT Covid Tracing Tracker biedt overzichtInmiddels worden er zoveel corona-apps uitgerold dat het lastig is bij te houden welk land wat doet. Zo dwingt India als eerste democratie burgers om de tracking app Aarogya Setu te installeren en is daarmee de 100 mil-joen gebruikers gepasseerd. Zuid-Afrika heeft succesvolle antistropers-software aangepast. Om overzicht te

bieden in de wildgroei aan apps heeft MIT Technology Review de ‘COVID Tra-cing Tracker’ opgezet. De database wordt dagelijks geüpdatet. Apps wor-den ingedeeld op onder meer vrijwil-ligheid, onderliggende technologie, transparantie, beperkingen aan inzet van data en bewaarduur van verza-melde data. (GS) bit.ly/365uMPQ