Op het nachtkastje

Tussen Kuifje en kamergeleerde

Het favoriete boek van Thomas Milo

Anna Bukhari

Het kantoor van DecoType, het bedrijf van Thomas Milo, zijn partner Mirjam en haar broer Peter Somers, is op de eerste verdieping van hun bovenhuis in Amsterdam. Alles is bedekt met boeken: tegen de wanden, de tafels, de vloer, de vleugel.

‘Kijk eens goed,’ zegt Thomas Milo (1950) en hij reikt me zijn versleten exemplaar van T.F. Mitchell, Writing Arabic, A Practical Introduc-tion to the Ruq’ah Script (1953) aan. Het staat vol aantekeningen in potlood en rode en gele mar-keringen. Hij kijkt me aan: ‘Hoe is het Arabisch gemaakt?’ Ik twijfel: de tabel achterin is duide-lijk handgeschreven, maar de grotere stukken tekst en de bladzijden vol analytische schema’s van verbindingen tussen lettercombinaties zien er strak uit. ‘Gezet?’ opper ik aarzelend. Milo grijnst. ‘Mis! De rest van het boek is getypt. Als het Arabisch gezet was, zou de rest het ook zijn. Getypt is het ook niet, want typemachines voor Arabisch schrift hebben nooit ruq’ah kunnen schrijven. Ruq’ahschrift begint namelijk boven de regel en scheert dan onder een hoek naar be-neden en typemachines kunnen alleen maar let-ters produceren die horizontaal op de regel staan.

Mitchell schreef alles met de hand!’ In een mum van tijd vult de tafel zich met Turks-Arabische woorden-

boeken uit de jaren zestig, lijvige kolossen van een paar kilo. En verrek! Nu zie ik het ook. Alle Arabische tekst, duizenden lemma’s, keurig met de hand gekalligrafeerd. Soms zie je zelfs het verschil in handschrift tussen twee schrijvers.

‘Mitchell is mijn favoriet omdat hij de enige Europese wetenschapper is die zich in de struc-tuur van het Arabische schrift heeft verdiept,’ vervolgt Milo. ‘Van origine was Mitchell geen arabist. Hij studeerde eind jaren dertig Frans en Spaans en raakte daarna als Brits dienst-plichtige verwikkeld in de oorlog. Hij diende zes jaar in Birma, India en het Midden-Oosten. Via het Urdu kwam hij voor het eerst in aan-raking met het Arabische nasta’liq-schrift, een vorm van Arabisch schrift die in structuur veel

ZemZem

73

ZemZem 2-2012 def.indd 73 08-10-12 14:15

met ruq’ah gemeen heeft en die vooral voor Perzisch en subcontinentale (Pakistan, India) en Centraal-Aziatische talen wordt gebruikt. Waarschijnlijk omdat dit een ingewikkeld schrift is, raakte hij geïnteresseerd in de ver-schillende verbindingen tussen de letters, wat hij weer gebruikte voor zijn analyse van het Ara-bische ruq’ah-schrift.’

IJzeren GordijnOok Milo zelf kwam via een omweg bij het

Arabisch terecht. In 1950 werd hij in Amster-dam-Zuid geboren als vierde zoon in een gezin dat niet ongeschonden de oorlog doorgekomen was. Zijn oudste broer stierf in de hongerwinter en ook zijn tweede broer kwam de oorlog nooit helemaal te boven. Zijn middelbare schooltijd

op het Vossius Gymnasium ervoer hij als een bevrijding: ‘Ik voelde me als Alice in Wonder-land. Elke nieuwe deur opende nieuwe werelden vol fascinerende ontdekkingen.’ Op het gymna-sium leerde hij ook modern Russisch, maar zijn opvatting over talen in die tijd was nog volmon-dig ‘hoe dooier, hoe mooier’.

Na het Vossius ging hij aan de Universiteit van Amsterdam Slavische talen studeren: Rus-sisch met Oud- en Nieuw-Bulgaars als bijvak. Pas toen hij per toeval een half jaar in Bulgarije kon werken, omdat hij Russisch sprak, kreeg hij de smaak van de spreektalen te pakken: ‘Ik had een visum van het staatsbureau voor toerisme en kon, in de tijd dat Bulgarije nog achter het IJzeren Gordijn lag, er naar hartenlust alleen rondreizen. Met kennis van de taal! Dat was

Milo (rechts) in gesprek met de Iraans-Azerische kalligraaf Payman Hamed (links) over zijn gekalligrafeerde Arabisch en Milo’s gedigitaliseerde versies daarvan.

ZemZem

74

2 ⁄ 2012

ZemZem 2-2012 def.indd 74 08-10-12 14:42

een geweldige ervaring. Sindsdien zwalk ik op en neer tussen Kuifje en kamergeleerde. Want doordat ik Russisch kende, ontdekte ik ook een hele nieuwe academische traditie voor Turkse talen. De Turkologie in Rusland kijkt namelijk vanuit een heel ander perspectief dan die in Eu-ropa: dat van de gerussificeerde Turkse volken in Centraal Azië.’

‘In mijn studietijd waren veel studenten uit sociale bewogenheid betrokken bij de Turkse en Marokkaanse gastarbeiders. Ik was daar ook

ingerold, net als arabist en Trouw-journalist Eildert Mulder. Met de Bulgaarse ervaring net achter de rug, wilde ik nu ook met de gastar-beiders kunnen spreken.’ En zo besloot Milo Turks te gaan studeren in Leiden, met Arabisch als bijvak. Het was daar dat hij voor het eerst in aanraking kwam met Mitchells Writing Ara-bic. ‘Arabisch schrift was iets compleet nieuws voor me, want alle alfabetten die ik kende waren gearticuleerd, de letters staan los van elkaar. Ara-bisch was het eerste gefuseerde alfabet waarin de letters een soort chemische reactie met elkaar aangaan.’

AutohandelaarIn 1973 ontmoette Milo een Libanese auto-

handelaar die een Turkse tolk zocht en tussen 1973 en 1976 reed hij regelmatig Mercedessen vanuit Nederland naar Libanon. Zo zag hij de oorlog in Libanon escaleren. Na een intermezzo, waarin hij voor een Nederlandse truckhandelaar in Saoedi-Arabië werkte, melde hij zich in 1979 als tolk aan voor UNIFIL in Zuid-Libanon. ‘Ik was nooit in dienst geweest, want ik was buiten-

gewoon dienstplichtig. Maar ik kende de taal en ik kende Libanon.’ Aan het eind van zijn sollici-tatiegesprek opperde Milo zelf dat wat militaire vaardigheden misschien ook handig waren.

Milo werd twee keer uitgezonden en tijdens die uitzendingen waren die militaire vaardig-heden geen overbodige luxe. ‘Als tolk was ik al-tijd in crisissituaties ter plekke en dat was soms nogal een opgefokte toestand. Twee maal was ik erbij toen een patrouille in een hinderlaag liep.’ Tussen het veldwerk door schreef hij een hand-boek Libanees voor militairen. Mitchell, die een pragmatisch Teach Yourself Colloquial Arabic op basis van het Caireens dialect schreef, was ook hierbij zijn inspiratiebron.

‘Mitchell beschreef alleen het dialect en leg-de nergens een link met klassiek Arabisch, dat volgens de traditionele theorie de moeder aller spreektalen is. Mijn handboek Libanees moest ook praktisch en voor alle niveaus toeganke-

‘Hoe dooier, hoe mooier’

ZemZem

75

ZemZem 2-2012 def.indd 75 08-10-12 14:44

Het ruq’ah-schrift is een Arabisch schrift dat als handschrift wordt gebruikt en dat in structuur veel met nasta’liq gemeen heeft.

supported Unicode characters — 40 pts

ARABIC .

.

PERSIAN

KURDISH

BALUCHI

PUNJABI

- . -

. UIGHUR

. TAJIKI

AZERI

.

KAZAKH

URDU Various languages — 30/48

ZemZem

76

2 ⁄ 2012

ZemZem 2-2012 def.indd 76 08-10-12 14:15

.

.

.

.

(

.

.

.

DE 2011 EN-AR-10_04_11.indd 120 10/05/2011 13:49

.

.

.

ZemZem

77

ZemZem 2-2012 def.indd 77 08-10-12 14:44

Het nasta’liq is een vorm van Arabisch schrift die vooral voor Perzisch en subcontinentale (Pakistan, India) en Centraal-Aziatische talen wordt gebruikt. Het danst onder een scherpe hoek

� � � � � � ÷ × « » { } [ ] < > ; : / . - , + * ( ) !

� � � � � � � � � � � � … � � 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 � � � � � 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 � � � �

�

�

supported Unicode characters — 28 pts

ARABIC . .

.

� PERSIAN .

� KURDISH .

BALUCHI .

. - � PUNJABI .

UIGHUR . -

TAJIKI . � .

AZERI . .

� � .

KAZAKH . � � �

URDU � � � Various languages 27/65

ZemZem

78

2 ⁄ 2012

ZemZem 2-2012 def.indd 78 08-10-12 14:16

naar de regel toe, en is hierdoor nog moeilijker te digitaliseren dan ruq’ah.

publication in recent times: the earliest prose version of Perso-Turk-ish

65 the Horoscope of Sh�h �� l-�i��ä nd

� 66 , compiled

order who was commissioned an illustrated short version of by � w�nd Isl�m- Š�h � 67

šaww�l -

- (a collection of

�

by M�r Musayyib Bu��r� (M�r-��n b. M�r- � am�d) and with the author’s

glosses are of special interest.During the work on the catalogue, several manuscripts were identi-

-tral Asia, ,with fragments from the epic poem

th century) with the second part added by the author’s son, containing the history of the Širqand šay� 69 Now the

, A Turkish prose version of Firdaws�’s Š�hn�ma in the ma -nuscript collection of the St. Petersburg State University Library, Manuscripta Orien-talia

and Sh. R. (edd.),

pp. , Genealogy and exemplary rulership in the Tarikh-i Chingiz

Khan, in: Y. (ed.), Living Islamic History. Studies in honour of Professor Carole Hillenbrand

for his critical edition of this di-van: � � ���� � ��� � ���� . ������� ��-�����. ����������� ����� � �������. � . � �������� ( �

���� � ��

������� �� ������ ). ��������������� �������� � �� �������� ����������� ������, ��������, ��������� � . �. � ��������� � � �: �������� ���� -�����

166

. � �

. .

. .

.

� �

. .

.

� �

!

.

. .

-

Arabic text critical edition — 12.5 pts

167

. .

.

. . .

� .

! �

. .

�

. �

�

167

( )

. �

. �

. �

�

� �

. .

.

. . .

� .

! �

. .

�

. �

�

166

. � �

. .

. .

.

� �

. .

.

� �

!

.

. .

-

nd

, compiled

65 the Horoscope of Sh�h �� l-�i��ä

66

order who was commissioned an illustrated short version of �h � 67

-

- (a collection of

�

by M�r Musayyib Bu��r� (M�r-��n b. M�r- � am�d) and with the author’s

glosses are of special interest.During the work on the catalogue, several manuscripts were identi-

-,with fragments from the epic poem

century) with the second part added by the author’s son, containing the history of the Širqand šay� 69 Now the

ZemZem

79

ZemZem 2-2012 def.indd 79 08-10-12 14:16

ZemZem

80

2 ⁄ 2012

In deze handgeschreven tabel laat Mitchell zien hoe de vorm van een letter verandert afhankelijk van de letter die erna komt. De eerste letter van de combinatie staat op de verticale as, de derde letter op de horizontale, de middelste letter is in deze tabel de Arabische letter ‘ba’.

ZemZem 2-2012 def.indd 80 08-10-12 14:16

ZemZem

81

ZemZem 2-2012 def.indd 81 08-10-12 14:16

4 5

F E CT S2 S1 R D G B A B

B

G

S1

S2

C

T

E

F

K

L

M

H

Y H 2 H 1 N2 N1 M L K 2 K 1 QW

ZemZem

82

2 ⁄ 2012

In deze gedigitaliseerde tabel met de verbindingen van de letter ‘ba’ is duidelijk te zien hoe Milo’s werk voortborduurt op dat van Mitchell.

ZemZem 2-2012 def.indd 82 08-10-12 14:16

4 5

F E CT S2 S1 R D G B A B

B

G

S1

S2

C

T

E

F

K

L

M

H

Y H 2 H 1 N2 N1 M L K 2 K 1 QW

ZemZem

83

ZemZem 2-2012 def.indd 83 08-10-12 14:16

lijk zijn. Het ging om het dialect en het schrift van de straat, want dat was wat de militairen dagelijks tegenkwamen. Toen het manuscript klaar was, wilde ik een Arabische ruq’ahletter bestellen, want dat is het schrift op straatborden, handgeschreven teksten in paspoorten en voor groente op de markt. De technologie om ruq’ah te drukken bleek echter helemaal niet te bestaan!’

Toen Milo terugkwam in Nederland pasten een aantal zaken wonderwel in elkaar. Want tus-sen 1976 en 1990, in de tijd dat in Libanon de burgeroorlog woedde, voltrok zich in Europa een revolutie in het reproduceren van tekst. Van lood- en fotozetten ging men naar desktoppu-blishing. En van pen en schrijfmachine ging men naar — uiteindelijk — communicatie via de iPhone. Milo had het geluk dat zijn zwager Peter, die bij Fokker werkte, een van de compu-termannen van het eerste uur was. Zo had hij toegang tot allerlei faciliteiten waar toen nog vrijwel niemand over beschikte.

Hij vertelt: ‘Met mijn partner Mirjam was ik al eerder begonnen om met houten modellen de verschillende combinaties van het Arabische schrift te analyseren. Die kennis vertaalden we

nu naar de computer. Hierbij waren de schema’s van Mitchell van onschatbare waarde.’ Doel was bestaande Arabische lettertypen om te zetten naar digitale fonts, wat ingewikkeld is doordat elke verbinding tussen letters in het Arabisch anders is, in tegenstelling tot het Latijnse alfabet waarbij je de letters gewoon achter elkaar typt.

Eind jaren tachtig leidde dit pionierswerk van DecoType tot een nieuwe typografische be-nadering. In de jaren daarna hielp deze mede de

richting voor de industrie te bepalen, onder an-dere door hun bijdrage aan de Arabische font-technologie van Microsoft, Apple en Adobe. In 2009 ontving DecoType de Dr. Peter Karow Award voor hun bijdrage aan de computertypo-grafie. Karow is de uitvinder van de Postscript-

‘We maken Arabisch toegankelijk voor de computer’

Een spreekwoord in ruq’ah

ZemZem

84

2 ⁄ 2012

ZemZem 2-2012 def.indd 84 08-10-12 14:16

technologie, die tekst zo economisch mogelijk weet om te zetten in een digitaal formaat zoals een PDF-bestand.

‘Met DecoType zijn we niet in eerste plaats geïnteresseerd in de vorm van de letter,’ licht Milo toe, ‘maar veel meer in de structuur ervan. Op basis daarvan ontwikkelen we intelligente technologie om ingewikkelde lettertypen, zoals het Arabisch, voor de computer toegankelijk te maken. Daarbij heb ik altijd als taalkundige naar het Arabisch schrift gekeken.’

Op zijn scherm rollen tientallen pagina’s vol gedigitaliseerde schema’s van verbindingen in het Arabische schrift voorbij. Het zijn directe afstammelingen van de schema’s die Mitchell in de vijftiger jaren met de hand kalligrafeerde. ‘Behalve Mitchell is er niemand die het Arabi-sche schrift op zo’n manier heeft geanalyseerd. Er bestaat nog steeds geen wetenschappelijke theorie over het Arabische schrift, er zijn alleen vele meningen. Met het onderzoek waaraan ik nu werk wil ik uiteindelijk een algemene theorie over het Arabische schrift formuleren.’

Milo pakt zijn versleten exemplaar van Writing Arabic op: ‘In 1991 zijn Mirjam en ik bij

Mitchell thuis op bezoek geweest. Hij was toen al in de zeventig, maar nog steeds actief. Ik liet hem op zijn eigen computer een — voor die tijd vrij sensationele — ruq’ah-simulatie zien, die we geïnspireerd door zijn werk hadden ge-maakt. Het was een vreemd bezoek. Hij was de perfecte Britse gastheer, en ontving ons met alle zorg voor onze thee en ons welbevinden. Maar waar we mee bezig waren ging volledig langs hem heen. Hij zag de betekenis van zijn eigen werk voor de opkomende computerwereld to-taal niet. En misschien was ikzelf er toen nog te bescheiden om mijn ideeën te veel aan hem op te dringen.’

Als ik zeg dat we klaar zijn kijkt hij verstoord naar de omvangrijke boekenstapels op tafel. Terwijl hij ze terug begint te zetten, neemt hij steeds weer nieuwe vondsten mee terug. Pra-tend loopt hij mee de trap af. ’s Avonds vind ik een bericht op mijn mobiel: hij heeft nog een paar interessante artikelen gevonden en nog meer over Mitchell te vertellen. Ik kan hem te-rugbellen op zijn vaste telefoon.

Anna Bukhari is redacteur van ZemZem.

en nasta’liq schrift.

ZemZem

85

ZemZem 2-2012 def.indd 85 08-10-12 14:16