Trends en innovaties - Cevorabouwtest.cevora.net/...innovaties-in-de-bouwsector... · Als je nu met...
Transcript of Trends en innovaties - Cevorabouwtest.cevora.net/...innovaties-in-de-bouwsector... · Als je nu met...
in de bouwsector
Trends en innovaties
CEVORA ONDERZOEK ISM. KU LEUVENYENNEF VEREYCKEN, EZRA DESSERS, GEERT VAN HOOTEGEM
onderzoeksrapport
l 3TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN
Inhoudstafel
Algemene inleiding ................................................................................................................................................................ 7
Methodologie ......................................................................................................................................................................... 8
1 Sectorprofiel ................................................................................................................................................................... 9
1 Tewerkstelling .................................................................................................................................................................................................. 11
2 Vraag en aanbod ............................................................................................................................................................................................ 19
3 Groei van de bouwsector ............................................................................................................................................................................. 20
4 Besluit ................................................................................................................................................................................................................ 21
2 Trends ........................................................................................................................................................................... 21
1 De externe omgeving .................................................................................................................................................................................... 22
1.1 Politieke en juridische trends ................................................................................................................................................................. 22
1.2 Economische trends ................................................................................................................................................................................ 23
1.3 Sociaal-culturele trends .......................................................................................................................................................................... 24
1.4 Technologische trends ............................................................................................................................................................................ 25
2 De interne organisatie van de bouwsector .............................................................................................................................................. 26
2.1 Despecifiekekenmerkenvandebouwsector ...................................................................................................................................... 26
2.2 Organisatiemodel gericht op transformatie ....................................................................................................................................... 27
2.3 Defaalkostenproblematiek .................................................................................................................................................................... 28
2.4 Cultuurenmentaliteitindebouwsector ............................................................................................................................................. 29
3 Besluit ................................................................................................................................................................................................................ 30
4 l CEVORA ONDERZOEK ISM. KU LEUVEN
3 Innovaties ..................................................................................................................................................................... 31
1 Algemenetrend :Vanaanbodgerichtnaarvraaggericht ...................................................................................................................... 31
1.1 Hetaanbod :vraaggerichtmodel ......................................................................................................................................................... 31
1.2 Devraag :omvattendenopmaat ........................................................................................................................................................ 32
2 Procesinnovatie :ketensamenwerking ...................................................................................................................................................... 33
2.1 Watisketensamenwerking ? .................................................................................................................................................................. 33
2.2 Kenmerkenvanketensamenwerking .................................................................................................................................................... 34
2.3 Demeerwaardevanketensamenwerking ........................................................................................................................................... 35
2.4 KetensamenwerkinginVlaanderen :bouwteams ............................................................................................................................... 36
2.5 Besluit ........................................................................................................................................................................................................ 37
3 Productinnovatie :standaardiseringenverduurzaming ....................................................................................................................... 37
3.1 Standaardisering en automatisering ................................................................................................................................................... 37
3.2 Verduurzaming :eennieuwparadigma .............................................................................................................................................. 39
3.3 Besluit ........................................................................................................................................................................................................ 46
4 Technologie :glijmiddelvoorproces-enproductinnovatie ................................................................................................................. 47
4.1 Technologieenprocesinnovatie :hetmanagenvandeinformatiestromen .................................................................................. 47
4.2 Technologieenproductinnovatie :nauwkeurigheidensnelheid ..................................................................................................... 49
4.3 Technologieenintegratie :eindelozemogelijkheden ? ....................................................................................................................... 49
5 Implicatiesvoorarbeidsmarkt,wettelijkkaderenonderwijs .............................................................................................................. 50
5.1 Dearbeidsmarkt ...................................................................................................................................................................................... 50
5.2 Hetwettelijkkader ................................................................................................................................................................................... 52
5.3 Onderwijsenvorming ............................................................................................................................................................................ 54
6 Besluit ................................................................................................................................................................................................................ 55
l 5TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN
4 Praktijk ......................................................................................................................................................................... 56
1 Innoverenindebouwsector :detheorie.................................................................................................................................................. 56
1.1 Innovatiesopgedeeldnaarhunimpact ............................................................................................................................................... 56
1.2 Innovatiesopgedeeldnaarverspreiding ............................................................................................................................................. 57
1.3 Innovatieendebouwsector :eenslechthuwelijk ............................................................................................................................... 58
2 Innovatiesindepraktijk ................................................................................................................................................................................ 60
2.1 BouwInformatieModel(BIM) ............................................................................................................................................................... 60
2.2 Leanbouwen............................................................................................................................................................................................ 66
2.3 Vanstukproductieoverstandaardiseringnaarmasscustomization ............................................................................................. 73
2.4 VerbandtussenBIM,lean,standaardisatieenketensamenwerking ............................................................................................... 80
2.5 Praktijkvoorbeeld :Ibens......................................................................................................................................................................... 81
3 Implicatiesvoorwerknemersenjobkwaliteit .......................................................................................................................................... 82
3.1 Watzijnkwaliteitsvollejobs ? ................................................................................................................................................................. 82
3.2 Welkejobsbestaanermomenteelindesector ? ................................................................................................................................ 83
3.3 Casestudy :meerderepadentebewandelen ....................................................................................................................................... 84
3.4 Kleinezelfstandigensamensterker ? .................................................................................................................................................... 86
4 Besluit ................................................................................................................................................................................................................ 87
5 Een blik over de taalgrens ............................................................................................................................................................................ 87
Algemeen besluit ................................................................................................................................................................ 88
Aanbevelingen .................................................................................................................................................................... 90
Literatuur ............................................................................................................................................................................ 91
l 7TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN
Algemene inleidingDitonderzoekheeftalsdoeldebediendenberoepenenhuncompetentienodenindeBelgischebouwsectorinkaarttebrengen.Denadrukligthierbijopdevaakingrijpendeveranderingenenevolutiesdievandaagenindenabijetoekomstdebouwsectortotinnovatienoodzaken.Kortom,defocusvanditonderzoekligtopinnoverenindebouwsectorendegevolgenhiervanvoordebediendenberoepen.WerichtenonshierbijhoofdzakelijkopdeVlaamsebouwbedrijvenmaarhebbenookaandachtvoordesituatieoverdetaalgrens.
Innovatielijktmomenteelalomtegenwoordig.Onderhetmotto‘stilstaanisachteruitgaan’lijktiedereenwelbezigmetinnovatievemanierenvanwerkenoforganiseren.Hetfragmenthieronderzetinnovatieineengeschiedkundige context.
Alsjenumetinnovatiebezigbent,kunjejeafvragenwaarmeejeoverongeveer3,5of10jaarbezigzultzijn.Innovatieiszoeenbegrip,datkenmerkendisvoordehuidigeperiodeindeeconomie.Alsjenietmetinnovatiebezigbent,hoorjeernietechtbij,zolijkthet.Innovatiegeeftkleuraandehuidigeperiodewaarinwijlevenenwerken.Eendergelijkeperiodekent–zoalselkeeconomischecyclus–eenoorsprong,eendoorgangsfaseeneenaftakeling.Hetbegintergens,hetsijpeltdoor,hetkrijgtallerleivertakkingen,hetwordteenhoofdstroom,hetkrijgteenbedding,erontstaateengolfstroom,hetkrijgttemakenmetweerstand,hetversterktzich,hetvaltuiteen,hetverzandt,hetijltnogwatnaenhetstrandt.Ondertussenontstaatereennieuwebeweging,dieeensoortgelijkeontwikkelingdoormaakt.Zoishetindeachterliggendedecenniasteedsgegaan(Oskam,2015).
Degeschiedenisvandebouwsectorkentheelwatdergelijketrends.Sindshetjaar2010zijnwedrukmetinnovatie.Inheteerstedecenniumvandezeeeuwginghetomduurzaamheideninde‘90ginghetoveralenvooralomdetoegenomeninvloedvanICT.Indejaren‘80haddenwehetallemaaloverhetbelangvankwaliteitszorg,indejaren‘70stondhetbegriplogistiekcentraal.Indejaren‘60ginghetvooralomdeopschalingvanproductenendienstennaareengroterpubliek.Daarmeekwamdewelvaartbinnenhetbereikvannieuwebevolkingsgroepen.
Dit onderzoek is als volgt opgebouwd :
in deel 1 belichten we de arbeidsmarkt indebouwsector :wiewordtertewerkgesteld,waargaaptereenklooftussen vraag en aanbod en welke evolutieszienweindetewerkstellingindebouw ?Deel 2kadertdezeevolutiesin de omgeving van de bouwsector. Er wordtzowelaandachtbesteedtaandeexterne omgeving als aan de interne organisatie van de bouwsector. In deel 3bekijkenwevervolgenswelkeproces-enproductmatigetrendseninnovaties we mogen verwachten. Wehebbendaarnaastookaandachtvoor de gevolgen die de innovaties hebbenoparbeidsmarkt,onderwijsen recht. Deel 4tenslottezoomtinopeenaantalspecifieketrends :BouwInformatieModellen(BIM),Leanbouwenenprefabricatiewordenuitgelichtophunsterktes,zwaktesenopportuniteitenvoordeBelgischebouwsector.Totslotonderzoekenwewelkegevolgendezeevolutieskunnenhebbenopdearbeidsomstandighedenentewerkstellingsmogelijkhedenindesector.
8 l CEVORA ONDERZOEK ISM. KU LEUVEN
Indejaren‘50stonddeproductiviteitsbevorderingcentraal.IndienaoorlogseperiodewerdenproductiviteitscentraopgerichtalsuitvloeiselvandeMarshallhulp.Allegenoemdebegrippen,productiviteitsbevordering,schaalvergroting,logistiek,kwaliteitszorg,ICT,duurzaamheideninnovatiehebbennietsaanbelangingeboet.Iedereondernemerzalzichopaldiegebiedenmoetenoriënterenenvoorzijnbedrijftotverantwoordekeuzesmoetenkomen.Degenoemdeontwikkelingbestaatnietalleenuitfasen,maarookuitopeenvolgendeslagendieinmindereofmeerderematebeklijven(Oskam,2015).Onzehedendaagsegerichtheidopinnoverenkandusenigszinsgerelativeerdworden.Ditwilechternietzeggendatwehetbelang van innovatie moeten minimaliseren.DebouwiseenbelangrijkeeconomischesectorinVlaanderen,België,Europaenderestvandewereld.Ongeveereenkwartvan de toegevoegde waarde die in de Belgische economie wordt gecreëerd,vindterdirectofindirecthaaroorsprong.Meerzelfs,eenhefboomwerkingzorgtervoordatiedereeurogeproduceerdindebouw,gelijkstaataan2,16eurogeproduceerdinanderesectoren(Degoignies,2014).
Maar,dearbeidsproductiviteitofdetoegevoegdewaardeperwerkendepersoonligthistorischlaagindebouwsector(Abdel-Wahab,2011;Kwaak,2011;Yi,2014,VanSante,2016,Eurostat,2016).Integenstellingtotwatersomsgedachtofbeweerdwordt,geldtdezevaststellingookvoorVlaanderenenBelgië(Statbel,2016).Waardearbeidsproductiviteitindeindustrieofdealgemeneeconomiegeleidelijktoenamhetafgelopendecennium,bleefdezeconstantindebouwsector(Eurostat,2016).Onderzoektoontbovendienaandattechnologische,organisationeleinnovatiesnietofnauwelijksleidentoteengroeiindearbeidsproductiviteitindebouwsector(Abdel-Wahab,2011).Eenstijginginarbeidsproductiviteitzounochtansnietenkeldebouwsectortengoedekomen,hetzouooktotdrastischebesparingeninanderesectorenkunnenleiden.HornerenDuff(2001)rekendenvoordateenstijgingvan10%indearbeidsproductiviteitvandebouwinhetVerenigdKoninkrijkhetequivalentisvanbesparingenterwaardevan1.5miljardpond.
HetbelangvandebouwsectorvoordeBelgischeeconomiekennende,isbovenstaandevaststellingverontrustend.Innovatieindebouwsectorlijktgeenevidentietezijnenditweegtzwaaropdearbeidsproductiviteit.Vertrekkendevanuitdezevaststelling,voegenwenogeendoelstellingtoeaanditonderzoek :wewillennietenkelde innovaties in de bouwsector en hun gevolgen voor bedienden blootleggen,maarookdeachterliggendemechanismesbegrijpendiemakendatinnoverenindebouwsectorzomoeilijkis.
Methodologie
Omonderstaandebeweringenteondersteunen hebben we in eerste instantie gebruik gemaakt van een uitgebreide literatuurstudie. Onderzoeksrapporten,toekomstvisiesenwetenschappelijkonderzoekvanuitbeleid,belangenorganisatiesenonderzoeksinstellingenwerdenhierbijgeanalyseerdenvergeleken.Indeliteratuurlijstaanheteindevanditrapportvindtuhetvolledigeoverzichtvandedooronsgeraadpleegdebronnen.
In tweede instantie hebben we interviewsafgenomenmetsleutelfigurenuitdeBelgischebouwsector.Dezeinterviews werden afgenomen in deperiodenovember2015–april2016 en bestonden telkens uit semigestructureerdegesprekkenvanongeveereenuurwaarbijgepeildwerdnaardeideeën,ervaringenenverwachtingenvandezepersoonnaar(toekomstige) innovaties in de bouw. De volgendepersonenwerdeninditkadergeïnterviewd en willen we ook nogmaals bedanken :ChrisSlaets(CBLimburg),JohanVyncke(WTCB),GerritDegoignies(VCB),AdrieenButeneers(lectorPXL),CorVerbakel(lectorPXL),FrancisGeldof(Architect),ThomasVandenberghe(Besix),KevinDethier(Dethier),FrankEeckhout(Ecotiv),BartMeganck(Architect),StephanieMichiel(Durabrik),HermanBernaerts(IBENS),GuidoVereycken(BVBAWillem-Vereycken).Deinhoudvandezegesprekkenwasstriktvertrouwelijken er wordt nergens rechtstreeks naar dezepersonenverwezen.VoorverderevragenkanusteedsterechtbijdeauteursvanditrapportofbijCevora.
Wekunnenvooralsnognietindetoekomstkijken.Speculerenoverdetendensen die een sector de komende 20jaarzullentekenen,moetaltijdmetdenodigevoorzichtigheidbenaderdworden. De bouwsector is daarnaast ook eenlogschipvanuitzonderlijkeomvang;dé bouwsector bestaat niet maar is een samenraapselvantalvanactorenenorganisaties uit diverse economische (sub)sectoren.Sprekenoverinnovatiesinde bouwsector heeft steeds betrekking opeenofmeerderesegmentenvandezesector. Innovaties die de ganse sector treffen,zijneerderzeldzaam–maarnietonbestaandezullenwezien !
l 9TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN : DE SECTOR
1 Sectorprofiel
Inleiding
InditeerstedeelwordtdearbeidsmarktindeBelgischebouwsectordoorgelichtmetspecifiekeaandachtvoorderolenevolutiesbinnendebediendenfuncties.Hetdoelvandithoofdstukistweezijdig.Enerzijdsiseengoedbegripvandeevolutiesopdearbeidsmarktvoorarbeidersenbediendenbelangrijkomdetendenseneninnovatiesuitdelaterehoofdstukkentebegrijpen.Dezeevolutieszullenongetwijfeldsamenhangen.AnderzijdslegteenanalysevandearbeidsmarktookmooidekansenenopportuniteitenblootvooreenorganisatiealsCevoradiezichspecifiekrichtophetbediendensegmentvandeBelgischebouwsector.Inonderstaandeparagrafenwordtopeenvolgendingegaanopdetewerkstelling,vraagenaanbod,knelpuntberoepen,faillissementen en verlies van banen door faillissementen in de Belgische bouwsector.
Indeactiviteitennomenclatuurnace-bel2008vanhetNationaalInstituutvoordeStatistiekvindenwedebouwsectorinsectieF‘Bouwnijverheid’.Dezesectorwordtomschrevenalsdebouwvangebouwenendeontwikkelingvanbouwprojecten(afdeling41),deweg-enwaterbouw(afdeling42),alsookdegespecialiseerdebouwwerkzaamheden,dieenkeleengedeeltevanhethelebouwprocesomvatten(afdeling43).Debouwnijverheidomvatdrieafdelingenenhierbinnennegensubsectoren.Doorheenditrapportzullenweconsequentgebruikmakenvandezecodes.Opdevolgendepaginavindtumeeruitlegoveronderstaandecodes.
41Bouwvangebouwen :ontwikkelingvanbouwprojecten
41.1 Ontwikkeling van bouwprojecten
41.2 Burgerlijke en utiliteitsbouw
42Weg-enwaterbouw
42.1 Bouw van wegen en spoorwegen
42.2 Bouw van civieltechnische werken ten behoeve van nutsbedrijven
42.9 Bouw van andere civieltechnische werken
43Gespecialiseerdebouwwerkzaamheden
43.1 Slopen en bouwrijp maken van terreinen
43.2 Elektrische installatie, loodgieterswerk en overige bouwinstallatie
43.3 Afwerking van gebouwen
43.9 Overige gespecialiseerde bouwactiviteiten
Inheteerstedeelvanditrapportwordteenschetsgetekendvandearbeidsmarktindebouwsectoranno2014.Eenaantalparameterswordthiervoorbestudeerd.Indeeersteplaatsrichtenweonzeaandachtopdetewerkstellingbinnendesector.Ineentweedeparagraafbekijkenwelkeevolutiesinvraagenaanbodonderscheidenkunnenworden.Ineenderdeparagraafverlatenwevervolgenshetmicroniveauenbekijkenwedebouwsectoropmesoniveau.Meerbepaaldgaanwenahoeveelondernemingenvandebouwkaartverdwenentengevolgevanfaillissementenhoeveelnieuweondernemingenwerdenopgericht.Indelaatsteparagraafvanditeerstedeelgaanwenahoeveelpersonenhunbaanverlorenhebbentengevolgevandezefaling.
10 l CEVORA ONDERZOEK ISM. KU LEUVEN
Tabel 1 : Overzicht van de nacecodes 41, 42, 43 met voorbeelden van bouwbedrijven
CODE NAAM ACTIVITEITEN VOORBEELDEN
41 Bouw van gebouwen : ontwikkeling van bouwprojecten
41.1
Ontwikkeling van bouwprojecten
Bv. Algemene bouw en ontwikkeling van bouwprojecten
Matexi projects nv, Faceo Belgium sa, Holmat sa, …
41.2
Burgerlijke en utiliteitsbouw Bv. Algemene bouw van residentiële gebouwen, algemene bouw van kantoorgebouwen, algemene bouw van andere niet-residentiële gebouwen
Nv Besix sa, Thomas et Piron Home sa, Bam Contractors nv, …
42 Weg- en waterbouw
42.1
Bouw van wegen en spoorwegen
Bv. Bouw van autowegen en andere wegen, bouw van boven- en ondergrondse spoorwegen, bouw van bruggen en tunnels
DCA nv, Wegebo nv. Eurovia Belgium sa, nv Aannemingen van Wellen, …
42.2
Bouw van civieltechnische werken ten behoeve van nutsbedrijven
Bv. Bouw van water- en gasdistributienwetten, bouw van rioleringen, bouw van civieltechnische werken voor vloeistoffen, bouw van civieltechnische werken voor elektriciteit en telecommunicatie
Spie Belgium nv, nv Denys, Herbosch Kiere nv, …
42.9
Bouw van andere civieltechnische werken
Bv. Baggerwerken, waterbouw met uitzondering van baggerwerken, bouw van andere civieltechnische werken
Artes Depret nv, Hye nv, Van Heule Gebroeders nv, …
43 Gespecialiseerde bouwwerkzaamheden
43.1
Slopen en bouwrijp maken van terreinen
Bv. Slopen, bouwrijp maken van terreinen, proefboren en boren
Nv Aclagro, Aannemingsbedrijf Aertssen nv, Viabuildsud sa, …
43.2
Elektrische installatie, loodgieterswerk en overige bouwinstallatie
Bv. Elektronische installatiewerken aan gebouwen, loodgieterswerk, installatie van verwarming, klimaatregeling en ventilatie, isolatiewerkzaamheden, overige bouwinstallatie
Imtech Belgique sa, G4S Security nv, Welec nv, …
43.3
Afwerking van gebouwen Bv. Stukadoorswerken, schrijnwerk, plaatsen van vloer- en wandtegels, plaatsen van vloerbedekking en wandbekleding van hout en andere materialen, schilderen van gebouwen, glaszetten
Hertel Services nv, Altrad Balliauw Multiservices nv, Jansen Finishings nv, …
43.9
Overige gespecialiseerde bouwactiviteiten
Bv. Dakwerkzaamheden, waterdichtingswerken van muren, gevelreiniging, bouw van sierschouwen en open haarden, uitvoeren van metsel- en voegwerken, restaureren van bouwwerken, chapewerken
Dekkers nv, Albitum nv, Imperbel sa, …
l 11TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN : DE SECTOR
1 Tewerkstelling
OmeenbeeldtekrijgenvandetewerkstellingindebouwsectorwordteenberoepgedaanopgegevensvandeRSZ1.Alvorensdezetebespreken,dienteenbelangrijkeopmerkingtewordengemaakt.Deaangebodencijfersgevenhetaantalarbeidsplaatsenperhoofdzetelvaneenbedrijf.Hetaantalarbeidsplaatsenperhoofdzetelisnietnoodzakelijkgelijkaanhetaantalwerknemers.Eénarbeidsplaatskanimmersdoormeerderepersonenwordeningevuld.Maaromgekeerdkanéénpersoonookmeerderejobshebben.Ookdeopdelingnaargewestvereistbijzondereaandacht.DeRSZanalyseszijngebaseerdopdehoofdzetelvaneenonderneming,watimpliceertdatallegegevensvaneenondernemingookwordensamengebrachtonderdiehoofdzetel.EenbedrijfkanbijvoorbeeldzijnhoofdzetelinBrusselhebben,maardemeerderheidvandevestigingeninVlaanderenhebben,endusookdemeerderheidvandewerknemersinVlaanderentewerkstellen.DezearbeidsplaatsenwordendanwelallemaalinBrusselgesitueerdopbasisvanhetondernemingsbestand.Deomgekeerdesituatiekanzichnatuurlijkookvoordoen.Eind2014teldedebouwsectorinBelgië201.558arbeidsplaatsen(tabel2).Directvaltopdatdebouwsectorinhoofdzaakeenmannensectoris :91,7%vandejobsbinnendesectorwordtdoormannenuitgeoefend(Figuur1).Watdestatutenbetreft,stellenwevastdathetaandeelbediendenindezecijferseerderbeperktis :slechtseenvijfde(20,5%)vanhetaantalarbeidsplaatsenindebouwsectorwordtingevulddoorbedienden(Figuur2).Dearbeidsfunctiesindesectorwordenvoor98,9%ingevulddoormannen,devrouwenindesectorvindenwehoofdzakelijkindebediendenfuncties(36,6%vrouwen).
Omdatditonderzoekzichtoespitstopdebediendenindebouwsector,richtenweonsindehiernagepresenteerdetabellenopdezegroep.Tenzijandersvermeld,zullendevolgendecijfersuitsluitendvantoepassingzijnopdebediendenindebouwsector.OokwanneerwevergelijkenmetdeganseBelgischeeconomie,zullendezecijfersenkelbetrekkinghebbenopdegansebediendenpopulatie.
Tabel 2 : Aantal arbeidsplaatsen in de bouwsector naar statuut en geslacht. (2014), RSZ gecentraliseerde statistieken (Eigen bewerking)
Geslacht Arbeider Bediende Eindtotaal
Man 158.454 26.327 18.4781
Vrouw 1.744 15.033 16.777
Eindtotaal 160.198 41.360 201.558
Figuur 1 : Verdeling van de arbeidsplaatsen tussen arbeiders en bedienden naar geslacht (2014), RSZ gecentraliseerde statistieken (Eigen bewerking)
98,9 % 1,1 % 63,7 % 36,6 %
A R B E I D E R S B E D I E N D E N
1 DecijfersinditrapportverschillenvandecijfersdieCevoraindeeigensectorfotopresenteert.DitrapportpresenteertdecijfersvanallebedrijvendieonderdeNACE-codesvallendieduidenopeenactiviteitindebouwsector.DecijfersvandesectorfotovanCevorabeschrijvendebedrijvendieonderdeNACE-codesvallenmeteenactiviteitindebouwsectoréndieeenbijdrageleverenaanhetSectoraalFondsvanPC200(voor2015PC218).Bovendienpresenteertdesectorfotohetaantalbediendenwaarvooreenbijdragewerdgeleverdinplaatsvanarbeidsplaatsen.
12 l CEVORA ONDERZOEK ISM. KU LEUVEN
Figuur 2 : Verdeling van de arbeidsplaatsen naar statuut. (2014), RSZ gecentraliseerde statistieken (Eigen bewerking)
1 6 0 . 1 9 8A R B E I D E R S
4 1 . 3 6 0B E D I E N D E N
79 %21 %
Infiguur3wordtvervolgenshetaantalarbeidsplaatsennaar(sub)sectorvantewerkstellingverdeeld.UitdefiguurblijktdatdesubsectorBurgerlijkeenutiliteitsbouw(nacecode41.2)29%vandebediendenfunctiesindebouwsectorvoorzijnrekeningneemt.DaarnaastisdesubsectorElektrischeinstallatie,loodgieterswerkenoverigebouwinstallatie(nacecode43.2)goedvoor24%vandebediendenfuncties.Samenzijnbeidesubsectorengoedvoorzo’n53%vandebediendenindebouwsector.Eenlaatstebelangrijke(sub)sectoropdebouwsector-arbeidsmarktisdievan‘Afwerkingvangebouwen(nacecode43.3).Wanneerweallesubsectoreninnacecode43optellen,bekomenweeenpercentagevan51%vandebediendendietewerkgesteldzijningespecialiseerdebouwwerkzaamheden.
Figuur 3 : Verdeling van de arbeidsplaatsen voor bedienden in de bouwsector naar subsector. (2014), RSZ gecentraliseerde statistieken (Eigen bewerking)
4 1 . 1
4 1 . 2
4 2 . 1
4 2 . 2
4 3 . 9
4 3 . 3
4 3 . 2
4 3 . 1
4 2 . 9
4 %
29 %
8 %
4 %5 %
2 %
24 %
15 %
9 %
CODE NAAM
41.1 Ontwikkeling van bouwprojecten
41.2 Burgerlijke en utiliteitsbouw
42.1 Bouw van wegen en spoorwegen
42.2Bouw van civieltechnische werken ten behoeve van nutsbedrijven
42.9Bouw van andere civieltechnische werken
43.1Slopen en bouwrijp maken van terreinen
43.2Elektrische installatie, loodgieterswerk en overige bouwinstallatie
43.3 Afwerking van gebouwen
43.9Overige gespecialiseerde bouwactiviteiten
l 13TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN : DE SECTOR
Hieronderbekijkenwederelatieveverdelingvanbediendenénarbeidersoverdeverschillendesectoren.Hieruitkanwordenopgemaaktdathetaandeelbediendenpersectorgrossomodoschommelttussende15%à20%.Tweeuitzonderingenopdezevaststelling :dessubsectorenOntwikkelingvanbouwprojecten(nacecode 41.1) en Bouw van andere civieltechnische werken (nacecode 42.9) stellen gevoelig meer bedienden tewerk.Respectievelijk78%en44%vandetewerkstellingindezesubsectorenwordtingevulddoorbedienden.Hetslopenenbouwrijpmakenvanterreinen(nacecode43.1)enOverigegespecialiseerdebouwactiviteiten(nacecode43.9)zijndanweerdesubsectorenmetdehoogsteverhoudingarbeiders.
Figuur 4 : Verdeling van de arbeidsplaatsen in de bouwsector naar subsector en statuut. (2014), RSZ gecentraliseerde statistieken (Eigen bewerking)
4 1 . 1 4 1 . 2 4 2 . 1 4 2 . 2 4 3 . 94 3 . 34 3 . 24 3 . 14 2 . 9
1 6 0 . 1 9 8 A R B E I D E R S
3 7 . 3 7 8 B E D I E N D E N
430
1.5852.880 2.880
12.178
7.376
1.3011.998
2.545
6.437
872
9.047
5.712
31.78536.038
3.144
23.296
40.113
CODE NAAM CODE NAAM
41.1Ontwikkeling van bouwprojecten
43.1Slopen en bouwrijp maken van terreinen
41.2Burgerlijke en utiliteitsbouw
43.2
Elektrische installatie, loodgieterswerk en overige bouwinstallatie
42.1Bouw van wegen en spoorwegen
43.3Afwerking van gebouwen
42.2
Bouw van civieltechnische werken ten behoeve van nutsbedrijven 43.9
Overige gespecialiseerde bouwactiviteiten
42.9Bouw van andere civieltechnische werken
14 l CEVORA ONDERZOEK ISM. KU LEUVEN
Eerdergavenwealaandatdebouwsectorinhoofdzaakeenmannensectoris.Onderstaandefiguur(figuur5)toontaandatditgegevenniethelemaalkloptwanneerweenkelhetbediendensegmentvandebouwsectorbekijken.Gemiddeldwordt41%vandebediendenfunctiesindebouwsectoruitgevoerddoorvrouwen.Hetlandelijkegemiddelde(arbeidersenbediendenopgeteld)ligtop39%,watbetekentdatdeverdelingindebouwsectorongeveerovereenkomtmetdelandelijkeverdeling.Hoewelergeenechteuitschieterstussenzitten,zijnerrelatiefgroteverschillentussendesubsectorenindebouwsector.IndesubsectorenOntwikkelingvanbouwprojecten(nacecode41.1),Slopenenbouwrijpmakenvanterreinen(nacecode43.1),afwerkingvangebouwen(nacecode43.3)enOverigegespecialiseerdebouwwerkzaamheden(43.9)ishetaantalmannenenvrouwenongeveergelijk.Debouwvananderecivieltechnischewerken(nacecode42.9)teltslechts29%vrouwen.
Figuur 5 : Verdeling van de arbeidsplaatsen van bedienden in de bouwsector naar subsector en geslacht. (2014), RSZ gecentraliseerde statistieken (Eigen bewerking)
4 1 . 1 4 1 . 2 4 2 . 1 4 2 . 2 4 3 . 94 3 . 34 3 . 24 3 . 14 2 . 9
M A N V R O U W
790
1.585
10.839
2.880
1.301
1.998
872
9.047
5.712
3.144
795 3.375
863
2.017916
385 556
1.442 445
427
3.281
2.690
3.022
5.766
1.454
1.690
7.464
CODE NAAM CODE NAAM
41.1Ontwikkeling van bouwprojecten
43.1Slopen en bouwrijp maken van terreinen
41.2Burgerlijke en utiliteitsbouw
43.2
Elektrische installatie, loodgieterswerk en overige bouwinstallatie
42.1Bouw van wegen en spoorwegen
43.3Afwerking van gebouwen
42.2
Bouw van civieltechnische werken ten behoeve van nutsbedrijven 43.9
Overige gespecialiseerde bouwactiviteiten
42.9Bouw van andere civieltechnische werken
l 15TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN : DE SECTOR
Figuur6geefteenverdelingweervandejobsindebouwsectornaargewest.DezelfdeverdelingvoorallebediendeninBelgiëgeldtalsreferentie.Hierzienwedatmeerdandehelftvanallejobs(63,9%)indebouwsectorwordtaangebodendoorVlaamsebedrijven.DitkomtongeveerovereenmetdeverdelingopBelgischniveau.HetBrusselsHoofdstedelijkGewest(BHG)staatinvoor11,8%voordebediendenfunctiesindebouwsectorentelthierdoorgevoeligminderarbeidsplaatseninvergelijkingmethaaraandeeljobsindetotaleeconomie(22,4%).Brusselvestigtheelwatdienstverlenendebedrijven,verwevenmetdefunctiealsBelgischeenEuropesehoofdstad.HetWaalsegewestteltprocentueelmeertewerkstellingindebouwsector(24,3%)danindetotaleBelgischeeconomie(16,5%).
Figuur 6 : Verdeling van het aantal arbeidsplaatsen voor bedienden naar gewest, bouwsector en alle sectoren. (2014), RSZ gecentraliseerde statistieken (Eigen bewerking)
B O U W S E C T O R A L L E S E C T O R E N
63,9 %
24,3 %
11,8 %
61,2 %
16,5 %
22,4 %
16 l CEVORA ONDERZOEK ISM. KU LEUVEN
OokinvrijwelallesubsectorenscorenVlaamsebedrijvenhetsterkst(tabel3).Tochzienwebinnenentussendegewestengroteverschillen.ZoscoorthetBHGzeerhoogwatOntwikkelingvanbouwprojecten(nacecode41.1)betreft.Vlaanderensteltdanweermeerdan90%vandebediendeninBelgiëtewerkindesubsectorBouwvananderecivieltechnischewerken(nacecode42.9).Zoalsalwerdaangegeven,isdesubsectorvandeBurgerlijkeenUtiliteitsbouw(nacecode41.2)debelangrijkstesectorwattewerkstellingbetreft.
Figuur 7 : Aantal arbeidsplaatsen voor bedienden in de bouwsector naar subsector en gewest. (2014), RSZ gecentraliseerde statistieken (Eigen bewerking)
4 1 . 1 4 1 . 2 4 2 . 1 4 2 . 2 4 3 . 94 3 . 34 3 . 24 3 . 14 2 . 9
B H G V L A A M S G E W E S T W A A L S G E W E S T B E L G I Ë
348 (n)22 % 1.904 (n)
17,6 %
44 (n)1,5 %
177 (n)13,6 %
3 (n)0,2 %
37 (n)4,2 %
1391 (n)15,4 %
2.403 (n)26,6 %196 (n)
22,5 %192 (n)9,6 %
1.803 (n)90,2 %
639 (n)73,3%
5.253 (n)58,1%
4.180 (n)73,2%
2.091 (n)66,5%
159 (n)12,2 %
965 (n)74,2 %
1.585 (n)100 %
10.839 (n)100 %
2.880 (n)100 %
1.301 (n)100 %
1.998 (n)100 %
872 (n)100 %
9.047 (n)100 %
5.712 (n)100 %
3.144 (n)100 %
917 (n)31,8 %
1.919 (n)66,6 %
3.022 (n)27,9 %
5.913 (n)54,6 %
112 (n)7,1 %
1.125(n)71 %
326 (n)5,7 %
1.206 (n)21,1 %
172 (n)5,5 %
881(n)28 %
CODE NAAM CODE NAAM
41.1Ontwikkeling van bouwprojecten
43.1Slopen en bouwrijp maken van terreinen
41.2Burgerlijke en utiliteitsbouw
43.2
Elektrische installatie, loodgieterswerk en overige bouwinstallatie
42.1Bouw van wegen en spoorwegen
43.3Afwerking van gebouwen
42.2
Bouw van civieltechnische werken ten behoeve van nutsbedrijven 43.9
Overige gespecialiseerde bouwactiviteiten
42.9Bouw van andere civieltechnische werken
l 17TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN : DE SECTOR
Infiguur8wordthetaantalwerkgeversenarbeidsplaatsenindebouwsectorverdeeldnaardegrootteklassevanhetbedrijf.Wanneerwenaardegroottekijken,zienwedatdebouwsectorhoofdzakelijkkleineenmiddelgrotebouwondernemingentelttot50arbeidsplaatsen.36,2%vanalleondernemingensteltminderdan5bediendentewerken94,6%vandebedrijvensteltminderdan50bediendentewerk.Hetaantalarbeidsplaatsennaargrootteklassevertelteenanderverhaal :slechts9,9%vanhettotaalaantalbediendenwerktinbedrijvenkleinerdan5man(datwelgoedwasvoor36,2%vanallebouwbedrijven).Uitdeabsoluteaantallen(3.164t.o.v.3.684)voorditsegment,kunnenweafleidendathethierveelalbedrijvenbetreftdie1bediendeindiensthebben.70,9%vandebediendenwerktinbedrijvenmet10tot500arbeidsplaatsen.Hethoogsteaantalbediendenwerktinbedrijvenmet20tot49arbeidsplaatsen.
Figuur 8: Aantal werkgevers en arbeidsplaatsen voor bedienden naar grootteklasse in de bouwsector. (2014), RSZ gecentraliseerde statistieken (Eigen bewerking)
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
8 . 7 3 3A R B E I D S P L A A T S E N I N D E B O U W S E C T O R
3 7 . 3 7 8W E R K G E V E R S
3.164
1.785 1.155276 115 65 11 2
2.160
3.833
5.107
7.156
4.196 4.5125.527
2.675688
3.684
> 5 >10005 tot 9 10 tot 19 20 tot 49 50 tot 99 100 tot 199 200 tot 499 500 tot 999
BOUWSECTOR
18 l CEVORA ONDERZOEK ISM. KU LEUVEN
Infiguur9zienwedezelfdegegevensvoordeganseBelgischeeconomie(enkelbedienden).HetisduidelijkdatBelgiënogsteedseenlandvankleineenmiddelgroteondernemingenis,enditzowelvoordebouwsectorals voor de totale economie. In de bouwsector is het aandeel kleine en middelgrote ondernemingen ongeveerhetzelfdealsindetotaleprivateeconomie.95,3%vanallebedrijveninBelgiëteltminderdan50arbeidsplaatseninvergelijkingmet94,6%indebouwsector.54,4%vandebedrijveninBelgiësteltminderdan5bediendentewerk,ditisgevoeligmeerdanvoordebouwsector(36,2%).Eengrootverschilzienweinhetaantalarbeidsplaatsenindegrootstebedrijven.Voordebouwsectorwordtslechts1,8%vanallebediendentewerkgestelddoorbedrijvengroterdan1.000arbeidsplaatsen,opBelgischniveauzijnditer8,1%.Hetbeeldvanhettypischekleinebouwbedrijfkloptduswelopzich,maarhetheeftmindertemakenmetdebouwsectordanwelmetdedemografievandebedrijveninBelgië.GemiddeldgenomeniseenbouwbedrijfzelfsietsgroterdanhetgemiddeldBelgischbedrijf.
Figuur 9 : Aantal werkgevers en arbeidsplaatsen voor bedienden naar grootteklasse in de Belgische economie. (2014), RSZ gecentraliseerde statistieken (Eigen bewerking)
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
4 1 9 . 3 9 8A R B E I D S P L A A T S E NI N D E B E L G I S C H E S E C T O R
5 4 . 2 1 7B E D R I J V E N
29.479
6.915 5.0851.442 640 365 102 63
10.126
39.634
48.150
77.280
47.11543.868
52.335
31.150 33.997
45.869
> 5 >10005 tot 9 10 tot 19 20 tot 49 50 tot 99 100 tot 199 200 tot 499 500 tot 999
TOTALE ECONOMIE
l 19TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN : DE SECTOR
2 Knelpunten op de arbeidsmarkt van de bouwsector
Alsvraagenaanbodopdearbeidsmarktnietgoedmatchen,danontstaanervacaturesdienietofmoeilijkingevuldgeraken.Jaarlijksbekijkenderegionalepublieketewerkstellingsdiensten(VDAB,FOREM,ActirisenADG),voorwelkeberoepenerveelvacatureszijnwaarvoorwerkgeversmoeilijkkandidatenvinden.Datresulteertineenlijstvanknelpuntberoepen/fonctionscritiques.
DevolgendebouwberoepenkomenvoorindelijstvanknelpuntberoependieVDABin2016publiceerde :
• Conducteur bouw
• Werfleider
• Calculator bouw
• Technicus studiebureau bouw
• Ruwbouw Metselaar
• Daktimmerman
• Natuursteenbewerker
• Bouwarbeiders afwerking
• Dekvloerlegger
• Dakdekker schuine daken
• Dakdekkerplattedaken
• Binnenschrijnwerker
• Buitenschrijnwerker
• Monteur van interieurinrichtingen
• Werkplaatsschrijnwerker
• Glaswerker
Alsoorzaakwordenhierzowelkwantitatievealskwalitatieveredenenopgegeven2.Belangrijkisdatdemeerderheidvandezeberoepenbetrekkingheeftoptechnischebediendenfunctiesindebouwsector.
DesituatieinhetBrusselsHoofdstedelijkgewest3verschiltslechtsweinig.Delijstvanknelpuntberoepenindebouwsectorisgelijklopend :technicusbouw(allespecialiteiten),kostenramer-opmeter,conducteurvanbouwwerkenconducteurvanbouwwerken,technicuskoel-enverwarmingstechniekenentechnicusverwarming.Ookhierwordenzowelkwantitatievealskwalitatieveoorzakenaangehaaldenblijkenvooralbediendenfunctiesknelpuntberoepentezijn.
HetWaalsegewestmaaktgeengebruikvandetermknelpuntberoepen,maarkentwel‘fonctionscritiques’.Indezelijst4kanmendezelfdeberoepenopmerken :chefdechantier,chefd’équipedelaconstruction,conducteurdetravaux,dessinateurdelaconstruction,ingénieurenconstructionenmétreur-deviseur.Opnieuwbevatdezelijstheelwatbediendenfuncties.
2 kwantitatieftekort :eriseentekortaankandidatenvooreenbepaaldberoep; kwalitatieftekort :dekandidatenvoldoennietaandevereistenaangaandeopleiding,ervaring,talenkennis,specifiekekennisofbekwaamheden,houdingofper-
soonlijkheid;3 Zie :http ://www.actiris.be/marchemp/tabid/243/language/nl-BE/mctl/5/idTheme/3/Thematisch-overzicht.aspx4 Zie :https ://www.leforem.be/particuliers/fonctions-critiques.html
20 l CEVORA ONDERZOEK ISM. KU LEUVEN
3 Groei van de bouwsector
Omdegroeivandesectortebegrijpen,bekijkenwehierdeevolutievanhetaantalfaillissementenindebouwsector. HieronderzienwedeevolutievanhetaantalfaillissementenvoorzoweldebouwsectoralsalleBelgischeondernemingentussen2000en2015.Hetisduidelijkzichtbaardatdebouwsectortot2009minderfaillissementenkendedanhetlandelijkegemiddelde.Na2009isditechterveranderdenzienwedatdebouwsectorsystematischmeerfaillissementenkentdanhetalgemeengemiddelde.Ditduidtopeenslechteeconomischeconjunctuurindesector.Hoeweleenduidelijkeneerwaartsetrendwaarneembaarisdelaatstejaren,ligthetaantalfaillissementennogsteedsruimbovenhetgemiddeldeindejaren2000.
Figuur 10 : Evolutie van het aantal faillissementen in de bouwsector en de totale economie. (2014), Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie (Eigen bewerking)
10,0
9,0
8,0
7,0
6,0
5,0
4,0
3,0
T O T A L E E C O N O M I EB O U W S E C T O R
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
Naastfaillissementenishetaantalnieuwgecreëerdebedrijvenookeengoedeindicatorvandegroeiindesector.Defiguurhierondergeeftdeevolutieweervanhetaantalondermingenoverdeperiode2008–2014.Omdebouwsectortekunnenvergelijkenmetdetotaleeconomie,namenwe2008alsreferentiejaar.Dealgemenetendensmaaktduidelijkdatdebouwsectorsystematischmindernieuweondernemingenteltdandetotaleeconomie.2009vormdevoorzoweldebouwsectoralsdeganseBelgischeeconomieeendieptepunt.Hiernavolgdeeenduidelijkherstel,zekervanaf2013,maarditherstelismindersterkaanwezigindebouwsector.DebouwsectorkentdusnietalleenmeerfaillissementeninvergelijkingmetdetotaleBelgischeeconomie,ookhetaantalnieuweondermingenligtjaarnajaarlagerdanhetlandelijkegemiddelde.Ditwijstopnieuwopeenmoeilijkeeconomischeconjunctuur.
l 21TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN : DE SECTOR
Figuur 11 : Evolutie van het aantal nieuwe ondernemingen in de bouwsector en de hele Belgische economie. (2008 - 2014), Bron : Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie (Eigen bewerking)
140
130
120
100
90
80
T O T A L E E C O N O M I EB O U W S E C T O R
2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014
4 Besluit
DeBelgischebouwsectorblijfthoofdzakelijkbevolktdoorarbeiders.Hetaandeelbediendenstijgtechtersnel :van13,6%in2000naar20,5%in2015.Dezestijginggaatbovendiengepaardmeteengestagedalingvanhetaantalarbeiders.Ditzienweookterugkomenindelijstenvanknelpuntberoepen :steedsmeerfunctiesvanbediendenrakenmoeilijkingevuld,terwijlditvroegervooralarbeidersfunctiesbetrof.Dezemismatchisechterhoofdzakelijkkwalitatiefvanaard :hetaanbodaanbouwbediendenistoereikend(9,2werkzoekendeperontvangenvacaturein2014).Hetknelpuntzithemdusvooralindescholingvandebouwbedienden.
Deaanwezigheidvanbediendenverschiltsterknaargelangsubsector.DesubsectorOntwikkelingvanbouwprojecten(nacecode41.1)steltveruithetgrootsteaantalbediendentewerk.DeverdelingnaargewestmaaktduidelijkdatdebediendenindebouwsectorhoofdzakelijkinhetVlaamsegewesttewerkgesteldzijn.Hoeweldebouwsectorinhaartotaliteitvooraleenmannenzaakis,geldtditmindervoordebediendenfunctieswaardegenderverdelinggelijktopdievandetotaleeconomie.DebouwsectorisdaarnaasteensectorvanKMO’s.Ditblijktechterookzovoordetotaleeconomie,watdebouwsectorgeenuitzonderingmaakt.
Treffendzijnhethogeaantalfaillissementenindebouwsector,datnajarenonderhetBelgischegemiddelde,nureeds6jaarbovendatgemiddeldeligt.Ditwijstopeenmoeilijkeeconomischeperiode.VooralBrusselseenWaalsebedrijvenleggendaardoormeerdeboekenneer.
VoorCevoraishetgegevendathetaantalbediendenindebouwsectorstijgtbelangrijk.Immers,eensteedsgroteregroepbediendenindeBelgischebouwsectorzalmogelijkopzoekgaannaardegelijke(bij)scholing.Daarnaastgevendecijfersaandatereenkwalitatievemismatchbestaattussenvraagenaanbodindearbeidsmarkt.Wezienooksteedsmeerbediendenfunctiesterugkomenindelijstenvanknelpuntberoepen.Ditbetekentdatereenactueeltekortisaanbepaaldebediendenfuncties.(Bij)scholingensensibiliseringvormenbelangrijkehefbomen.ZoalsdearbeidsmarktindeBelgischebouwsectorermomenteelvoorstaat,liggenerheelwatkansenvoorCevoraomeenactieveroltespelenindeafstemmingtussenvraagenaanbod.Welkevormdeopleidingsnodenaannemen,besprekenweinhetvolgendedeelvanditonderzoek.
22 l CEVORA ONDERZOEK ISM. KU LEUVEN
2 Trends
Indelen2,3en4gevenweeenoverzichtvandeteverwachteninnovatiesindebouwsectorinBelgië.Hetopzetvanonderstaandeparagrafenisomeenbredeenzodiversmogelijkeschetstemakenvandezeevoluties.Westartenmeteenanalysevanderuimereomgevingvandebouwsectoreneenstandvanzakenindesectorzelf(deel2) :welkeevolutieszienweopeconomisch,sociaal-cultureel,politiekentechnologischvlakenhoeisdebouwmomenteelgeorganiseerd ?Leidinggevendhierbijisdevraagofdebouwaldannietvoorbereidisopdeveranderingendiezichafspeleninhaaromgeving.Hetantwoordopdezevraagblijktnegatief.Hiernabekijkenwewelkeinnovatiesdebouwsectorkanverwachtenalsreactieopdieinterneenexterneuitdagingen(deel3).Hierbijhebbenweaandachtvoorzowelproces-alsproductmatigeinnovaties.Indeel4wordtertenslotteingegaanopdepraktijkvanenkelevandezeinnovaties.Weconstaterendatdeverwevenheidtussenbouwsectorenruimeremaatschappijsteedsgroterwordtenditnieuwekansenenmogelijkhedenbiedt.
1 De externe omgeving
Eeneconomischesectorisaltijdingebedineenruimeremaatschappelijkecontext.Indezeeersteparagraafonderzoekenwewelkeomgevingselementenbelangrijkzijnvoordebouwsector.HetanalysekaderbestaatuithetPEST-model(Nunes&Peng,2007).PESTstaatvoorPolitieke,Economische,Sociaal-Culturele,enTechnologischetrends.DePEST-trendszijnontworpenomdeomgevingsfactorenvaneenbepaaldesectorinkaarttebrengen.Wepassendittoeopdebouwsector1.
1.1 Politieke en juridische trends
Deverschillendeoverhedentrekkenzichsteedsmeerterug.Hetbudgetkrimptendeoverheidzalproberendebureaucratietebeperkenenzoveelalsmogelijkaandemarktovertelaten.Weevoluerennaareenmarkt-tenzijprincipe(BouwendNederland,2012).DeeconomischeenfinanciëleintegratievandeEUzaldaarnaastverderdoorzetten.ErwordtmeerEuropeesaanbesteedendeEUzalmeerregelgevingvoorhaarrekeningnemen.OnderinvloedvandeEUzullendemarktenookverdergeliberaliseerdengeprivatiseerdworden(BouwendNederland,2012).
OpEuropeesmaarevengoedBelgisch,Vlaamsengemeentelijkniveauzalderegelgevingtoenemen,zekerwatleefomgevingenecologiebetreft.Overhedendwingenviaallerleiwetgevingooksteedsgroteretransparantie-eisenaf(BouwendNederland,2012).TypischvoordeBelgischecontextisdesterkeregionaliseringvandewetgeving.Ondernemingendieactiefzijnindeverschillendelandsdelen,zullenmetsteedsverderuiteenlopendewettelijkekadersmoetenrekeninghouden.Deenergienormenvoornieuwbouwzijnhiereenvoorbeeld van.
InBelgiëzullenersteedsgrotereregionaleverschillenontstaanwatontwikkeling,wettelijkkaderenbeleidsprioriteitenbetreft.Bouwbedrijvenzullensteedsmeertemakenkrijgenmetregionaleverschilleninbv.bouwvoorschriften. Geschillenwordeneerderenvakervoorderechtbankuitgevochten,ditleidttoteenjuridiseringvandesamenleving(BouwendNederland,2012).Dezetendensmaaktbovendiendatdedoorlooptijdenvoor(bouw)dossierszeerlangworden(Degoignies,2014).
1 VeelvanonderstaandebronnenzijnNederlandserapportenofpapers.Nederlandlooptdanooksterkvooropinhetwetenschappelijkonderbouwenenmonito-renvandebouwsector.Debevindingenenconclusiesdiehieronderbeschrevenworden,werdenechterstukvoorstukonderschrevendoorheendeinterviewsdieweafnamenbijtoonaangevendefigurenuitdeBelgischebouwsector.
l 23TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN : TRENDS
Totslotisdepolitiekeendomeinvansnelveranderendespelersenwisselendebelangen(Degoignies,2014).Ditbemoeilijkthetvoerenvanlangetermijnpolitiek.
1.2 Economische trends
Deeconomischerecessievan2008heeftdeEuropese-enwereldeconomiezwaargetroffen.Debouwsectorvormdehiergeenuitzonderingop.Debouwisvanwegelangedoorlooptijdenlaatcyclisch,waardoorzijpasrelatieflaattemakenkreegmetderecessie(VanEerd,2011).Watweechtervaststellenisdatdebouwsectornog steeds niet haar volume en totale omvang van voor de crisis benadert.
Het“herstel”gaattergendtraagendebouwsectorscoortooknogaltijdslechterdanderestvandeeconomie[…].Ookopvlakvantewerkstellingisdebouweentriestigbuitenbeentje.Terwijldemeesteeconomischeexpertenverwachtendatdealgemenetewerkstellingindekomendemaandenenjarenzalstijgen,zietdebouwhetaantalarbeidersjobsinloondienstpijlsneldalen.(Bouwunie,bouwconjunctuur,3dekwartaal2015)
Dezewankeleeconomischesituatie,wordtookweerspiegeldineenhistorischelageafleveringvanbouwvergunningen(hoofdzakelijkvoornieuwbouwwoningen) :
Ondertussenzijndebouwvergunningencijferst.e.m.juni2015bekend.Hieruitblijktdatindeeerstejaarhelfthetlaagsteaantalvergunningenvoornieuweeengezinswoningenwerdafgeleverdvandezeeeuw(Bouwunie,bouwconjunctuur,3dekwartaal2015).
In2015dreigthetaantalvergundehuizenzijnlaagstepeilsinds2008tebereiken.Gemiddeldwerdenindeperiodevan2008tot2015jaarlijks15.183nieuwehuizenvergund.MaarvolgenseenprognosevandeVlaamseConfederatieBouw(VCB)zullenerin2015bijna1.700of11%minderhuizenwordenvergunddandevoorbijejaren(VCB,2016).
DeVCBduidtookopenkeleandereoorzakenvoordezelagecijfers :devereisteeigeninbrengvooreenhypothecairkredietisgevoeliggestegensinds2008.Zondersteunvanfamilieishetvoorveelgezinnenmoeilijkom een nieuwe woning te verwerven. De daling van het aantal nieuwbouwvergunningen kan deels ook worden verklaarddooreenverschuivingvannieuwbouwnaardeaankoopvanbestaandewoningen.VoorgansBelgiëdaaldehetaandeelvannieuwbouwindehypothecairekredietverleningvan20%in2008naar16%in2015(VCB,2016).
Inhoofdstuk1zagenwealdathetaantalfaillissementenindebouwsectorhogerligtdanhetgemiddeldevoordeganseBelgischeeconomie.Debudgettairekraptebijoverheden,zorgterbovendienvoordatersteedsminderopenbareaanbestedingenwordenuitgeschreven.Ditiseenzeeracuutprobleemindesectorvandewegenwerken.
Maardeeconomischecrisisheefttotgevolgdatsinds2011hetaantaloverheidsopdrachtendrastischafneemtentegelijkertijdisereentendensnaarschaalvergrotingvanaanbestedingsopdrachten,datblijktuitgegevensvanhetvakbladBouwkroniekdataanbestedingsinformatiepubliceert(Bouwunie,bouwconjunctuur,3dekwartaal2015).
Deeconomischeonzekerheidenlagevraagintensifiërendeconcurrentiewatleidttotkleineremargesenslinkenderendementen(Degoignies,2014).
Definancieringindebouwverandertenwordtcomplexer.Grotebouwprojectenwordennietmeer(alleen)dooroverhedengefinancierd.Erontstaanvormenvangemengdefinancieringmetgrotereinbrengvanprivatepartijen.ContractvormenverandereninderichtingvandePubliekPrivateSamenwerking(PPS).Ditleidttoteentoenemendecomplexiteit.Ookbankenstellenzichsteedsvoorzichtigerop.Ditbemoeilijktdefinancieringvan
24 l CEVORA ONDERZOEK ISM. KU LEUVEN
grote,innovatieveprojectenmeteenonzekerereturnoninvestment.Voorparticulierenbetekentditdatze,ondankssteedshogerebouwkosten,steedsmoeilijkereenlanglopendeleningkunnenafsluiten(Degoignies,2013,2014,2015).Deeconomischeonzekerheidentoenemendaantalfaillissementen(ziehoofdstuk1)maakthetaannemelijkdatweevoluerennaareenbouwsectormeteengrotegroepkleinespelersenenkelegroteaannemers(BouwendNederland,2012).
Marktenontwikkelenzichzeeruiteenlopend.Erzullenmeerdeelmarktenontstaanenhetaantalspecialismenzaltoenemen.Dezedeelmarktenenspecialismenzullenelkhuneigeneconomischedynamiekontwikkelen.Zoheeftbv.dekantorenmarkthetmomenteellastig(Degoignies,jaarverslag2014).Daarnaastzullenookregionaleverschillentoenemen(BouwendNederland,2012).
Opmacro-economischgebiedkunnenwetoenemendeinternationaleconcurrentieopdebouwmarktvoorspellen(Degoignies,2014).InternationalespelersalsStrabag,Vinci,SgsofTechnipwegenooksteedsmeeropdeBelgischemarkt.DeEuropesevrijemarktvoordienstenenpersonenbeïnvloedtsterkdebinnenlandsearbeidsmarkt in de bouwsector. In februari 2016 slaakte het VCB nog een noodkreet over de Belgische tewerkstellingindebouwsector.Belgischewerknemersmoetenhetdaarbijsteedsmeerafleggentegen(goedkopere)buitenlandsearbeidskrachten(ConfederatieBouw,2016).Hierkomenwenogopterugindeel3vanditonderzoek.Dee-commerceisdanweereentrenddievooralderetailsectorbeïnvloedt.
1.3 Sociaal-culturele trends
Deverdergaandeindividualiseringvanonzesamenlevingheeftookgevolgenvoordebouwsector.Indeeersteplaatsveranderendeeisenvandeconsument,deverwachtingennementoeendenadrukkomtteliggenoptransparantie,efficiëntie,welzijnencomfort.Ookdeeisenvandewerknemerveranderen.Ditvraagtomeenanderebenaderingvandearbeidsrelatie,arbeidsverhoudingenensocialezekerheid.Traditioneelwordtdebouwnietgeassocieerdmetkwalitatievejobs(Seinen,2000).Ditheeftverschillenderedenenzoalsgezondheid,veiligheidoftegefragmenteerdwerk.Ineenkrimpendearbeidsmarkt,wordtdekwaliteitvandearbeidsteedsbelangrijkeromwerknemersaanhetbedrijftebinden(Grapendaal,2011).Dework-lifebalansiseenbelangrijkthemavoorwerknemersenzijwensensteedsmeerautonomieindevormvanzelfwerkzaamheid(BouwendNederland,2012).Daarnaastzullenwerknemersindebouwsteedsmeerbegaanzijnmetdegezondheids-enveiligheidsimplicatiesvanhetwerkdatzeverrichten.
Demografischzijnereveneensrelevanteverschuivingen.DeBelgischebevolkingzalin2050aangroeientot11miljoenmensenvolgenshetFederaalPlanbureau.Omgerekendnaarhuishoudens,verwachtdeVCBvoorVlaanderenzo’n500.000extrahuishoudensdiestukvoorstukeenwoningnodighebben(Degoigniesjaarverslag,2014).Nietenkeldetotaleomvangvandebevolkingzalveranderen,ookdesamenstellingevolueert.Vergrijzing,vergroeningengezinsverdunningdwingenonsnatedenkenoverdewoonvormenvandetoekomst.Hettoenemendbelangvandestadalswoon-,werk-enleefomgevingiseenlaatstebelangrijkeverschuivingopditpunt.Debevolkingsgroeimoetvooralopgevangenwordendoorslimmere,veiligereenaangenameresteden.HetisdeintentievandeVlaamseoverheidtegen2050totlokalemultifunctionelehubstekomenmeteenverwevenheidaanfuncties.IneenverstedelijktgebiedalsVlaanderen,betekentditdatercompactergewoondenslimmergebouwdmoetworden(Degoignies,2015;TU.Bouw,2015).
Detoenemendeaandachtvoorklimaatenmilieuiseenpuntdatweeveneenscategoriserenondersociaal-cultureletrends(BouwendNederland,2012).Onzehuidigeleefwijzelegteenonevenrediggrootbeslagopschaarserwordendegrondstoffen,water,ruimteenenergie.Dezelevenswijzegaatgepaardmetbelastingvandeleefomgeving :CO2enandereafvalgassenindelucht,vervuilingvanoppervlakte-engrondwaterencontaminatievandebodemdoorhetstortenvanafval.Eengrootdeelvandeze
l 25TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN : TRENDS
milieubelastingwordtveroorzaaktdoordebouw.Hetrealiserenvaneentoekomstgebaseerdopduurzaammateriaal-enenergiegebruikindebouwisdaaromvangrootbelangvoordetoekomstigegeneraties.Doorklimaatveranderingzaldefrequentievanextremeweersomstandighedentoenemen.Ditheeftimplicatiesvoorheelwatdomeinendierechtstreeksgelinktzijnaandebouwsector :woningen,ruimtelijkeordening,mobiliteit,waterhuishouding,infrastructuur,….Denkhierbijaantoenemendekansopschadeofdefectendoorextremeweersomstandigheden.Debouwsectorspeelteencrucialerolindevoorbereidingenhetaanpassenaandezeveranderingen.Bovendienheeftduurzaamheidinsteedsgroteremateinvloedopdebedrijfsvoeringvanondernemingen.Aanbestedingenkunnenhaastnietmeergewonnenwordenzonderduidelijkduurzaamheidsperspectief(TU.bouw,2015).
1.4 Technologische trends
Technologischeontwikkelingenhebbeneensteedsgrotereimpactophetbedrijvenlandschap.Veelsectorenkregen al te maken met game changersdiedankzijnieuwetechnologieëndestrijdaangaanmetdegevestigdeorde–denkhierbijaandeUber’senAirbnb’svandezewereld.Indezesnelveranderendewereldblijftdebouwsectorwatachter(VanSante,2016).
Technologischeveranderingenzullensteedsmeerinvloedhebbenophetwerkenendenkenindebouwsector.Eenverdergaandestandaardiseringiseeneerstebelangrijketrendoptechnologischvlak.Prefabricatieenstandaardiseringzullenwaarschijnlijkdoorzetten,maardaarnaastwordterbinnenditstandaardwerksteedsmeeropmaatgewerkt.Delinktussenontwerpenproductiezalhierbijnogveelsterkerworden.Huidigevoorbeeldenvanbedrijvendieexperimenterenmetprefabricagezijnveelvuldig :Alcomel,Ibens,MachielsBuildingsSolutionsnv.,Bostoen,VanDeKreeke….ICTentechnologieontwikkelenzichinijltempo.Op15jaarevolueerdenwevanvastetelefoonsnaarsmartphonesentablets.DevraagishoeenhoesneldeICTverderontwikkelt.Dezeontwikkelingenzorgenervoordatdebouwsnellerenverderautomatiseert.DebouwcampusteDiepenbeekwerdbijvoorbeeldvolledigopgemetendoordrones.Ditlevertnietenkeleenveelaccuraterbeeldvandesituatieop,hetversnelthetbouwprocesaanzienlijkenkantoteendrastischereductieinkostenleiden.Just-in-timeleveringenopdewerf(viadrones( ?))zijneenandervoorbeeldvaneendoortechnologiemogelijkgemaakteinnovatie.GPS-sturing,3D-printen,geothermieenwarmtenetten,smarthouses,smartmobility,…erzijntalvanvoorbeeldentenoemenwaartechnologierechtstreeksdebouwpraktijkbeïnvloedt.Ditheeftnietenkelgevolgenvoorhetbouwproces,maarookverregaandegevolgenvoordetewerkstellingindesector.Wekomenhierlaternogopterug. Quabouwmaterialenkunnenweeveneensveranderingenverwachten.Erkomtsteedsmeerkeuzeaanmaterialen,techniekenencomponenten.Duurzaamheid,technologieensamenwerkingzijndedriedrijvendekrachtenachterinnovatieinbouwmaterialen(BouwendNederland,2020).Innovatieve,duurzameéneconomischrendabelematerialenzoalsBlueblocks2zullensteedsmeerindebouwmarktopduiken.Zijhalenvooralvoordeeluithunspecifiekekenmerken.Dankzijeensamenwerkingtussenbouwbedrijvenenonderzoekscentraontstaanertalvannieuwemogelijkheden.HetinternationaleSolliance-netwerkbijvoorbeeld,eensamenwerkingtussenuniversiteitenenbedrijven,staatinvoordeontwikkeling,toetsingenproductievanprintbareendunne-filmzonnecellen3.Hetsluitenvandematerialenkringloop–bv.deverwerkingvangranulaten–iszekereenspeerpuntinhetVlaamsbeleidwaaropzichtallozeprojectenzoalsRenoseeCenRecybetenten.Urbanminingenhetcradletocradle-principe4zijnhierbijleidinggevend.Buildchemiseenvoorbeeldvaneenintersectoralesamenwerkinggerichtopinnovatievetechniekenenmaterialen5. Door samen te werken over de grenzenvandesectorheen,kankruisbestuivingtotinteressantenieuweinzichtenleiden.
2 Voormeerinfo,zie :www.blueblocks.be3 Voormeerinfo,zie :www.solliance.eu4 Voormeerinfo,zie :www.ovam.be/cradle-cradle-c2c5 Voormeerinfo,zie :www.vcb.be/pub-buildchem
26 l CEVORA ONDERZOEK ISM. KU LEUVEN
2 De interne organisatie van de bouwsector
Deomgevingvandebouwsectormaghierbovengeschetstzijn,inonderstaandeparagrafenbekijkenwedesectoreigenkenmerkenvandebouw.Watmaaktdebouwuniekenhoeiszijgeorganiseerd ?Hierkomenenkeleduidelijkezwaktesnaarvoren.
2.1 De specifieke kenmerken van de bouwsector
Eenechtedefinitievandebouwsectorvaltmoeilijktevinden.InKok(2010)wordtgestelddatdebouwsectorgedefinieerdkanwordeninenge-eninbredezin.Metdebouwsectorinengezinwordtgedoeldopbouwondernemingendiezichrichtenopdewoningbouw,utiliteitsbouwofgrondevenalswegenwaterbouw.Dit wordt ook wel de uitvoerende bouw genoemd.
Deuitvoerendebouwisnauwverbondenmetdeprojectontwikkelingenexterneonderaanneming(waarinooko.a.schilders,afbouw-eninstallatiebedrijveneenrolspelen).Debouwsectorinengezin,inclusiefprojectontwikkelingenexterneonderaanneming,wordtsamendebouwinbredezingenoemd.Ookanderesectoren,waarondertoeleveranciersendienstverlenendebedrijven(architecten,ingenieursetc.)spelenintoenemendemateeenbelangrijkerolindetotstandbrengingvanbouwproductenmaarvallenofficieelbuitendebouwsector(Kok,2010).
BallardenHowell(1998b)enKoskela(1992)betogendatconstructieeenspecifiekevormvanproductieis.BallardenHowellstellendatconstructiehetontwerpenenassemblerenisvanobjectendieopeenvasteplaatsstaan.Debouwsectorisinveleopzichtentevergelijkenmetindustriëlesectorenvanproductie.Koskela(1992)omschrijftdrieonderscheidendekarakteristiekentussenconstructieenproductie :
- Deuniciteitvanhetproduct :Deuniciteitvanhetproducthoudtindattelkenseenuniekproductgemaaktwordtennietsteedsopnieuwdezelfdeoutput(massa)geproduceerdwordt.Dezeuniciteitvanhetproductindeconstructiekomtdoordesteedsveranderendewensenvandeklant,dooranderelocatiesenomgevingenendoorveranderendeopvattingenvanontwerpersoverdebesteontwerpen(Warszawski,1990).Hierdoorisdeproductieookaltijdverbondenaanhetontwerp(Koskela,2000).
- Hetproducerenoplocatie :Daarnaastvindtconstructiealtijdplaatsoplocatie.Delocatievanhetbouwprojectheeftlokalehulpbronnenenbeperkingen(bijvoorbeelddegrondkwaliteitenweer-enwindinvloeden)dieniettebeïnvloedenzijn.Deinfrastructuurvanhetproductieprocesmoetopdelocatieafgestemdenopgezetwordenenhetprocesverplaatstzichlangshetproductinplaatsvanhetproductlangshetproces(Koskela,2000).
- DeaanwezigheidvaneentijdelijkeMultiorganisatie.Ditwilzeggendatvooréénprojectverschillendebedrijvenenwerkteamsmetiedereigenwerkwijzenendienietnoodzakelijkeerdersamenhebbengewerkt,wordengedwongensamentewerkenenhunwerkzaamhedenopelkaaraftestemmenomgezamenlijkéénproductafteleveren(Koskela,2000).
Dezedrieelementenbepalenhetproductieprocesindebouwsector.Hetzijndusbepalendeelementendieeenduidelijkeinvloedhebbenophetorganisatiemodelindebouw.
l 27TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN : TRENDS
2.2 Organisatiemodel gericht op transformatie
De(traditionele)productieindebouwsectorisgeorganiseerdvolgenseentransformatiemodel.Ditmodel,gebaseerdophetTayloriaanseenFordistischeprincipevanarbeidsdeling,zietproductiealseentransformatievaninputnaaroutput.Hetuitgangspuntissimpel :detotaletransformatiekanenkelplaatsvindendoordetransformatievaniederdeelvanhetproces.Hetoptimaliserenvandeproductiegebeurtvervolgensaandehandvaneendubbelprincipe :hetgeheleproductieproceswordtontleedinkleineredelenenvervolgensinapartetaken.Hetreducerenvandekostvaniederetaak,komtaldusneeropeenreductievandetotaleproductiekost(Koskela,2000;Noordhuis,2015).
Ditmodelgeldtzowelvoordeorganisatiebinnenbedrijvenalsvoordeorganisatietussenbedrijven.Infiguur12isdeconfiguratievandebouwketenweergegevenvooreenbepaaldproject(Vrijhoef,1998).Indefiguurbegintdeinvullingvanhetbouwprocesdoordeopdrachtgever,vanuithetdenkeninwenseneneisenvandeeindgebruiker(opbasiswaarvaneenbehoeftewordtgeformuleerd).Vervolgensgaatdeopdrachtgevervoordeengineeringfasezijnpartnerzoeken(o.a.deontwerpendearchitect)enwordtvervolgensdehoofdaannemergeselecteerd.Daarnaselecteertdehoofdaannemeropzijnbeurtzijnonderaannemersdievervolgensweerhunleveranciersselecteren.Deselectievanopdrachtnemers(o.a.engineers,aannemers,leveranciers)doordeopdrachtgever,gebeurtvaakopbasisvan‘bestekentekeningen’.Hierbijmoetenpartijenexactaanbiedenwatdeopdrachtgeverinbestekheeftomschreven.Doordezewerkwijzewordterveelalproductiecapaciteitingekochtwaardoorhetinnoverendvermogenvandeopdrachtnemersommeetedenkenoverdemogelijkhedenomdebouwopgaveteoptimaliserennietofnauwelijkswordtgebruikt(Noordhuis2015).
Figuur 12 : Gebruikelijke configuratie van de bouwketen (Noordhuis, 2015)
Materiaalstroom
Informatiestroom
Indirecte leveranciers
Vervaardigenonderdelen
Fabricage elementen
Leverenproductie-materialen
Leveren operationele
capaciteitUitvoering
Inkoop en werkvoor-bereiding
Ontwerp Tender Formulering
Oplevering Gebruiker
Onder-aannemers
Hoofd-aannemer
Engineering Opdrachtgever Eindgebruiker
Ditmodelheefteenaantalconsequenties(Koskela,2000).Indeeersteplaatsrusthetzwaaropsteedsverdergaandearbeidsdelingenspecialisatieinsteedskleineredeeltaken.Iederedeeltaakmoetzoefficiëntmogelijkuitgevoerdworden.Ditheeftalsgevolg,tentweede,datuitsluitendgekekenwordtnaarinterneproductiegerelateerdezakenenerweinigaandachtgeschonkenwordtaaneenoverzichtoverhetganseproces.Denadrukligtopkostenbesparingperdeeltaak.Ditzorgtervoor,tenderde,daterweinigaandachtgegeven wordt aan de waardegeneratie van de ganse keten.
Hettransformatiemodelwerktgoedineengestandaardiseerdeomgevingmethogematevancontroleenbeheersingvandeomstandigheden.Deklassiekefabriekshalishiereengoedvoorbeeldvan.Onderzoektoontechteraandatditmodel,dataldecennialangdedominantevormvanorganisatieisindebouwsector,leidttottoegenomenfaalkosten,productieverliesenlangeredoorlooptijden(Koskela,2000).
28 l CEVORA ONDERZOEK ISM. KU LEUVEN
Ditheeftallestemakenmetdespecifiekekenmerkenvandebouwsector.Deuniciteitvandeproducten,hetproducerenoplocatieendeaanwezigheidvaneentijdelijkeMultiorganisatiezorgennamelijkvooreensterketoenamevandeonzekerheid,complexiteit,interdependentieenveranderlijkheideneengebrekaantransparantie,waardegeneratieenkwaliteitinhetproductieproces.Deimpactvandezekenmerkenwordtallangetijdonderkend(Koskela,2000;Ozorhon,2010).Devermeldekenmerkenvandebouwsectorzorgenervoordatdecontraproductievepraktijken,meernogdaninanderesectorenzichtbaaraanwezigenstorendzijn.Bovendienbelemmerenzehetbereikenvaneenefficiëntedoorstroomenwaardegeneratie :destromenzijnmeercomplexenvariabelenhetgenererenvanwaardewordtgehinderd(Koskela,1992;Koskela&Vrijhoef,2000).
Doorgedreventaakspecialisatievolgenshettransformatiemodelisbovendiennefastvoorinnovatieindesector.Veelproblemenwordenimmersnietgezienofgenegeerd,veelproblemendoenzichvoorineenanderefasevandewerkenwaardoorhetookbuitenhetbereikvandemeesteactorenblijftendebeperkteengefragmenteerdecontroleopdesupplychainzorgtervoordatniemandzichechtverantwoordelijkvoelt.Ditgebrekaanoverzichtoverhetgeheleproces,maaktdatinnovatiemoeilijkteimplementerenenteontwikkelenvalt(Koskela,2000).
Dezedisfunctioneleorganisatievanhetbouwprocesleidttotfaalkosten.Faalkostenbestaanuitallekostendiegemaaktwordenomzakenteherstellenindienernietvolgensspecificatieisgeproduceerdofallekostendiegemaaktmoetenwordenomzakendienietaandeklantverwachtingenvoldoenaantepassen(Feigenbaum,1983inNoordhuis,2015).Dezekostenwerdendecennialanggecompenseerddooreenstrevennaareentoenameinhetproductievolumegecombineerdmeteengunstigeeconomischesituatie(TU.Bouw,2015).Doorhetproductievolumeteverhogen(lees :meertebouwen,eengrotereomzettedraaienenhetbedrijftelatengroeien),gecombineerdmetlangeperiodesvaneconomischegroei,blevendewinstenstelselmatiggroterdandefaalkosten.Dehuidigeeconomielaatditnietlangertoe.Indeonderstaandeparagraafgaanwedieperinopdeoorzakenvandezefaalkosten.
2.3 De faalkostenproblematiek
Nederlandsonderzoekleertonsdatfaalkosten10tot11%vandeomzetindebouwvertegenwoordigen(USPMarketingConsultancy,2008).HoewelergeenexactecijfersoverdehoogtevandefaalkostenindeBelgischebouwsectorbestaan,benadrukkenzoweldeliteratuuralsdegeïnterviewdendatdezeookinBelgiësignificantzijn(Degoignies,2014,2015).Defaalkostenoverstijgenzelfsvaakdewinstmarges,aldusdeexperts.Ditzoueeneersteverklaringkunnenzijnvoorhethogeaantalfaillissementenindebouwsectordiewevaststeldeninwerkpakket1.Hetloontdemoeiteomdieperintegaanopdezekosten.InNoordhuis(2015)vindenweeenuitgebreideanalysevandezeproblematiek.Drieoorzakenliggenaandebasis.
- Scheidingtussenontwerpenuitvoering.Zoalsinfiguur12aangetoond,wordthetbouwprocesopgedeeldinaparte,functioneletaken.Ontwerperstekenendeplannenuitterwijldeuitvoerdersdezeplannenrealiseren.Tussendezebeideelementenvandebouwketenbestaatgeenverderverband.Onderzoektoontechternetaandathetverbeterpotentieelindeinitiatief-endeontwerpfasehetgrootstisendekostenomeventueleaanpassingendoortevoerenhetlaagst.Indezefaseskaneengrootdeelvandemogelijkefaalkostenvoorkomenworden.Doorbeideactiviteitenstrikttescheidenenhiërarchischteorganiseren,nemendefaalkostentoe(Noordhuis,2015).
- Lagestandaardisatiegraad.Standaardisatiewordtinveelindustrieëngebruiktombeter,snellerengoedkoperteproduceren.Ditkanzowelbetrekkinghebbenophetproductalsophetproces.Doordeomstandighedentecontroleren,wordenerminderfoutengemaaktwaardoordekostendalen.Debouwsectoriseenbedrijfstakdiedoormiddelvanprojectgewijzevoortbrenging,uniekeproductenopklantspecificatielevert(Noordhuis2015).Dematevanstandaardisatie(zowelvanhetproductalshetproces)indebouwsectorisduslaag.Decomplexiteitishoogendeleereffectenlaag.Ditleidttotfaalkosten.
l 29TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN : TRENDS
- Inkopenopdelaagsteprijs.Aanbestedenopbasisvandelaagsteprijsiseenveelgebruiktepraktijkenzelfsverplichtvooropenbareprojecten.Degedachtehierachterisdatalleenorganisatiesdieefficiënteneffectiefwerkeninstaatzijneencompetitiefbodtedoenentegelijkertijdrendementtemaken(Noordhuis,2015).Onderzoek(Kashiwagi,2000)toontechteraandatinkopenopbasisvandelaagsteprijsnietaltijdtotdebesteprijs/prestatieleidt.Deconcurrentietussenaannemersishevigwaardoordeprijsberekendgaatwordenopdeminimumvereistenenaannemersopzoekgaannaarfoutenindeaanbestedingsstukkenwaarvoornadienextraaangerekendkanworden.Kortom,hetaanbestedenoplaagsteprijsstimuleertzekerniettezoekennaaroplossingendievoordeopdrachtgeverdebesteprijs/prestatieopleveren.Hierdoorkaneenlageprijsuiteindelijkresultereninhoge(exploitatie)kosteneneenteleurstellendekwaliteit(faalkost).Deconclusielijktdanooklegitiemdathetinkopenopbasisvandelaagsteprijs(faal)kostenindehandwerken(Noordhuis,2015).
Faalkostenzijneenreëelprobleemindebouwsector.Deoorzakenhangensamenmetdespecifiekekenmerkenvandebouwsector(lagestandaardisatiegraad),demaniervanorganiserenvandebouwketen(scheidingontwerp-uitvoering)endemaniervanaanbesteding(laagsteprijs).
2.4 Cultuur en mentaliteit in de bouwsector
Eenlaatsteelementdatvaakaangehaaldwordtbijdevraagwaaromerinnovatienodigisindebouwsector,isdecultuurenmentaliteitindezesector.Hetorganisatiemodeldathierbovenbeschrevenwerd,leidtduidelijktoteenaantalfouten,zoalsdefaalkosten.Dezezakenwordenookonderschrevendoordemeesteactorenindebouwsector(Noordhuis,2015).Veranderenblijftevenwelmoeilijk,enhierzijneenaantalredenenvoor.Teneerstewordtiederelementindeketenuitsluitendbeloondvoordeeigengeleverdeprestatie.Ditgeeftweinigincentiveomdeganseorganisatieketenaantepassen.Daarnaastzijnveelverantwoordelijkhedenonduidelijkenisersprakevandoorschuifgedrag.Eventueletekortkomingen(endedaarmeesamenhangendekostenenmogelijkekwaliteitsproblemen)dienietdirectbijdeeigentaakopvattingvandebetrokkenorganisatiebehoren,wordenzoveelmogelijkdoorgeschovennaaranderepartijenindeketen(Noordhuis,2015).Doortelkensmetanderepartnersindeketengeconfronteerdteworden,tenderde,iserweinigsprakevanlerendvermogen.Investerenininnovatie,tenvierde,duwtdevastekostennaaromhoog,watrisico’sinhoudtopeenharde concurrentiemarkt als de bouwsector.
Ondernemingenindebouwsectorvoereneenhardeconcurrentiestrijd.Zevormenstukvoorstukaanbiedersvanproductiecapaciteit,diegefocustzijnophetreducerenvandeeigenkosten.Hiervoorrekenenzehoofdzakelijkopgewoonteenherhaling.Depubliekeaanbestedingopdelaagsteprijswerkenditsterkindehand.Nieuwetechniekenofmaterialenzorgenvoorrisico’sendoorbrekenderoutinewataanvankelijkkanleidentotmeerkosten.Ineendergelijkecontextishetmoeilijkinnoveren.
Uiteeninterviewkwamnogeenanderelementnaarvoren.Indebouwsectorisdegebruikscycluszeerlang :gebouwenmoetengemakkelijk50jaarmeegaanenzowelaannemeralsarchitectzijn10jaaraansprakelijkvoorontwerpenuitvoering.Nieuwematerialenentechniekenmogendanveelbelovendzijn,testenovereentijdspannevan10jaarofmeerzijnquasionmogelijk.Dieonzekerheid,samenmetvaakhogeinvesteringskosten,veroorzaakteenzekerescepsisrondinnovatie.Bewezentechniekenenmaterialenhalenhetopdiemaniervaakvanhuninnovatievetegenpolen.
Deopdrachtgeverspeelthiereveneenseendoorslaggevenderol.InBelgiëzienwedatveelparticulierenopzekerspelenenopterenvoorklassiekemethodenenmaterialen.Maarooksocialekenmerkenalsleeftijd,socialeklasseenopleidingvandeopdrachtgeverspelenvaakeenrolindekeuzevandegebruiktetechniekenenmaterialen.Jongeremensenzullenbv.alsnelleropterenvoorduurzame(enduurdere)installatieswetendedatdezeinvesteringenzichzelfterugverdienen.Oudereopdrachtgevershebbendezereflexvaakminder.
30 l CEVORA ONDERZOEK ISM. KU LEUVEN
3 Besluit
Inparagrafen1en2hebbenwedebouwsectorinhaarruimereomgevinggeplaatst.Hieruitkomtnaarvorendatdesectoreenroltespelenheeftindeeconomische,sociaal-culturele,politiekeentechnologischeevolutiesdiezichafspeleninderuimereomgeving.Debouwkrijgteensteedsgroteremaatschappelijkeroltoebedeeld.Kortom,debouwvermaatschappelijkt(Degoignies,2015).Netindezeverwevenheidtussenbouwensamenlevingliggeninteressantekansenvoordebouwsector.Toegevoegdewaardesitueertzichnietlangeruitsluitendindeproductiemaarneteerderindewijzewaaropgeproduceerdwordt,deklantgerichtheid,desnelheidvanbouwen,dematerialenwaarmeegebouwdwordtofdegebruiktetechnologieën.Deze‘nieuwe’toegevoegdewaardemaaktdatdeprijsslechtséénvandebepalendefactorenwordt,naasttalvananderefactoren.Ditopentperspectievenvooranderemanierenvanorganiseren,produceren,kortom,voorinnovatieindebouwsector.Echter,deorganisatievandeBelgischebouwsectorwerktinnovatiemomenteeltegendooreeneenzijdigefocusophetbehalenvandelaagsteprijs.
Paragraaf2schetstedesectorspecifiekekenmerkenendedominantevormvanorganisatieenproductie.Hethuidigetransformatiemodelmaaktdataannemersindebouwnogteveelaanbiedersvanproductiecapaciteitzijnmeteeneenzijdigefocusopkostenreductie.Eendergelijkestructuurencultuurstaanhaaksopdehedendaagsenoodaaneenmaatschappelijkrelevantebouwsector.Diediscrepantiemaaktvooraldenoodtotinnovatieduidelijk.
Innovatieindebouwsectorwordtaangestuurddooreendubbeleevolutie :enerzijdsdemaatschappelijkeuitdagingenwaarindebouwsectoreenroltespelenheeftenanderzijdsdeeconomischetoestanddiehethuidigeorganisatiemodelophaargrenzendoetstoten.Detransitiediedebouwsectorzalondergaankanhetbestomschrevenwordenalsdeevolutievaneengefragmenteerdeproductiemarktnaareenprocesmatige,geïntegreerdedienstenmarktinfunctievanmaatschappelijkemeerwaarde(Bastenet.al.,2008).Wevondenbredesteunvoordezestellingdoorheendeinterviewsenderuimeretekstanalyses.Dietransitiemaakthetonderwerpuitvandevolgendehoofdstukken.
l 31TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN : INNOVATIES
3 Innovaties
Indeel3wordtdeveranderingindebouwsectorkernachtigweergegeven.Deel4verdieptdezetransitievervolgensuitdoorintezoomenopenkeleconcreteinnovaties.
1 Algemene trend : Van aanbodgericht naar vraaggericht
Debouwsectorvormttraditioneeleenmarktgerichtopaanbod.Aannemersfocussenopheteigenproductieprocesenminderopdevraag.Debouwmarktisgefragmenteerdintallozekleineaannemersdieminofmeerhetzelfde–productiecapaciteit–aanbieden.Aannemers,determzegthetzelfal,nemenwerkaanzoalshethenwordtaangebodendoorbouwheerenarchitect.Zebiedengeendienstenopmaataanenerisweinigaandachtvoordetoegevoegdewaardevanhundiensten.Demarktishoofdzakelijkaanbodgedreven :bijiederebouworder,kandeopdrachtgeverkiezentussenverschillendeaannemersvanongeveerdezelfdeactiviteitenwaarbijdeprijshetbelangrijkstecriteriumvormt.Defocusligtbovendienopheteigenproductieprocesennietophetzogoedmogelijkbeantwoordenaaneenspecifiekeklantvraag.Onderinvloedvanmaatschappelijkeevolutieseneenwankeleeconomischesituatie(ziedeel2),verschuiftdeaandachtnaardeproductievanmaatschappelijkedienstenopmaatinfunctievantoegevoegdewaarde.Deaannemerwordtaanbieder–ennietlangeraannemer–vanbepaaldedienstenopmaatmetspecifiekemeerwaarde.Wanneerdemarktverschuiftrichtingvraag,betekentditdatzowelaanbodalsvraaggrondigveranderen(BouwendNederland,2012).
1.1 Het aanbod : vraaggericht model
Wijbouwerszienhetbouwenopditmomentvooralalseenproductieproces :stenenstapelenenhouttimmeren.Datgaatveranderen,nietalleenvoormij,maarvoordesectoralsgeheel.Debouwzalzichmoetengaanontwikkelenvaneenproducerendetoteendienstverlenendesector.Wijzijnhetdiedevraagvanonzeklantzogoedmogelijkmoetenbeantwoorden,nietalleendoortebouwenmaarookdooralleswatdaaromheenzittebieden.Deklantvandetoekomstwordtveeleisender,isbeteropdehoogteenwilveelmeerverwendworden.Hetisaandesectoromonsdatdienstverleningsmodelmodeleigentemaken(BouwendNederland,2012).
In een vraaggerichte markt is de rol van de aannemer in de bouwsector anders dan in een aanbodgerichte markt.Indeeersteplaatsstaathetcontactmetdeklantcentraal(ennietlangerdeeigenproductie).Derelatietussenopdrachtgeverenopdrachtnemerisconstructiefenuitdagend.Hetdoelisproductenteproducerendievoldoenaandeveranderendebehoeftesvangebruikers.Deaannemer,tentweede,wordtdeleidendefiguurindeketendieoplossinggestuurdhandelt.Ditwilzeggendatdebouwondernemersinzettenopdeinnovatievekrachtvandetoeleveranciersenketenpartnersomtotklantgerichteoplossingentekomen.Debouwaannemers,tenderde,verminderendelastenvooropdrachtgeverengebruikerdoorhetaanbiedenvantotaalconceptenwaarbijrekeninggehoudenwordtmetdeaanschaf,gebruik,onderhoudentransformatievandebouwwerken(BouwendNederland,2012).Aannemersrichtenhunaandacht,tenvierde,nietlangeruitsluitendophuneigenprestatie,maarwerkenactiefsamenmetdeoverigeketenpartnersinfunctievanhetgrotereplaatje(Verbaan,2008).
Hetrapport‘Debouwin2020’onderscheidtdrietypesbouwaannemersindebouwketenvandetoekomst :detotaalaanbieders,despecialistenendecapaciteitsaanbieders.Alledriekennenzehunrolindeketen.Totaalaanbiedersbiedentotaaloplossingenaanmetgrotetoegevoegdewaardeinaansluitingopwatdemarktvraagt.Specialistenconcentrerenzichopeenwelbepaaldedeeltaakenstellenhundienstenhieropaf.Capaciteitsaanbiederszijneerdergrotebedrijvendiezichpuurspecialiserenindeproductievanbouwwerken.Hoeweldefocusbijdezetypesandersligt,blijftdeafstemmingopdeklantvraagcentraalstaan.
32 l CEVORA ONDERZOEK ISM. KU LEUVEN
DesectorvindtdifferentiatieinverschillendeProductMarktCombinaties(PMC’s).Ditwilzeggendatdiensten/productenafgestemdwordenopspecifiekevragenuitdemarkt.Kennis,leereffectenenkwaliteitkunnenzotoenemenenbedrijvenkunnenopdiemaniermeertoegevoegdewaardeaanbiedenaandeopdrachtgever/eindgebruiker.Eenvoorbeeldisfacilitymanagementofhetonderhoudenenbeherenvangebouwen.Dergelijkedienstenwerdenvroegermaarzeldenaangebodenomdatzegescheidenzijnvanhetstrikteproduceren.Momenteelzijnerbedrijven,zoalsVanhoutFacilities,diezichhieroptoeleggen.Deconcurrentiezalmeerinhettekenstaanvantoegevoegdewaardeinkwaliteitenkenniseerderdanuitsluitendprijsgedreven.Debouwaannemerbiedtmaatschappelijkedienstenopmaataan.
1.2 De vraag : omvattend en op maat
Zoalsinhoofdstuk1alaanbodkwamverandertookdevraagnaarbouwproducten.Eindgebruikersenopdrachtgeverszijnveeleisendgewordenenwillendienstenopmaatvanhunwensenenbehoeften.Standaardantwoordenwordennietlangervoldoendegeachtenmoetenaangevuldwordenmetmaatwerk.Eendirecte relatie tussen aannemer en klant is essentieel om vraag en aanbod te kunnen afstemmen. De vraag wordtdaarnaastookveelomvattenderenbeperktzichnietlangertotdeconstructiezelf.Erwordtgezochtnaarruimtelijkeoplossingenmeteenduidelijkelangetermijnvisie.Elementenalsruimtelijkeinplanting,beheer,onderhoudenlevenseindemoetenalvanbijdeontwerpfasemeegerekendworden.Ditvereisteenchange of scalevandeaannemers.Deklantwileenheldereblikophetbouwgebeurenenisprijs-kwaliteitsbewust.Transparantwerkeneneenduidelijkekostenramingwordendaaromsteedsbelangrijker.Ditvertaaltzichookineenveranderendefinanciering :defocusverschuiftvandeinitiëleinvesteringnaardelevenscyclusfinancieringvaneenproject(Basten,et.Al.,2008).
Enkeleconcretevoorbeeldenverduidelijkendezeevolutie :
- Waseenklantvoorheenheelergbetrokkenbijdekeuzesindetechnischeuitvoering,danzienwedeontwikkelingdatklantensteedsverdergaandopzoekzijnnaareenoplossingwaarbijzijoverhetgeheelwillenwordenontzorgd.Projectenwaaropbasisvanfunctioneleeisendebestellingwordtgedaanenwaarbijdetechnischeuitvoeringwordtovergelatenaandebouwketenkomenintoenemendematevoor.
- Maakteeenklantvoorheenhetonderscheidtussenhetbouw-eninstallatiedeelvaneenproject,dangeldtnudatdeklantditbijvoorkeurneerlegtbijeenpartijdieditintegraalvoorhemoplost.
- Maaktedeklantvoorheeneenduidelijkekniptussenontwerp,bouwenonderhoud,dangeldtnudathijopzoekisnaareenoplossingdieovermeerderejarendekostenvoorontwerp,bouw,beheerenonderhoudlaaghoudt.Insommigedeelsectorenvandebouwgeldtdatzijhiervoorlangjarigecontractenuitvraagt(BouwendNederland,2015).
Deafstemmingtussendezevernieuwdevraagenaanbodgebeurtviageïntegreerdecontractendieinverschillendevormenkunnenvoorkomen.DBFMOcontractenstaanvoorDesign,Build,Finance,MaintainenOperate.BijvoorbeeldeenprojectvooreensnelwegkandoordeoverheidalsopdrachtgeveruitbesteedwordenviaeenDBFM-contract.Ditwilzeggendatdemarktpartijalsopdrachtnemerhetgeheletrajectvanontwerpen,bouwen,financierenenonderhoudenopzichneemt.Dithoudtindatnietmeerdeoverheiddeontwerpenmaakt,debouwvandesnelwegaanbesteedtenhetonderhoudfinanciert,maardatdemarktpartijhetgeheletrajectonderzijnverantwoordelijkheidheeft.Deaanbieder(marktpartij)participeerthiermeerisicodragendinhetproject.Hetgaatomeenlanglopendcontracttussenoverheidenbedrijfsleven.Voordeelisdaterminderafstemmingsproblemen–zoalsfaalkosten,minderwaardigematerialenofkwaliteit–zijnomdatalhetwerkdooréénpartij(ofeenconglomeraat)wordtverzorgd.DBFMOiseenvormvanprivaat-publiekesamenwerking1(PPS)(DeVree,2013).
1 PPSiseensamenwerkingsvormwaarbijeenpubliekeinstantie(meestaleenoverheid)eencontractaangaatmeteenprivateorganisatieinfunctievanhetaanbie-denvaneenpubliekedienstofdeontwikkelingvanpubliekeinfrastructuurenwaarbijderisico’seninspanningengedeeldworden(Tang,2009).
l 33TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN : INNOVATIES
Hetgaatnietmeeromhetuitvoerenvandoordeopdrachtgevergedetailleerdetakendoordiverseopdrachtnemers,maaromhetontwerpenenz.,inclusiefrisico’senlanglopendonderhoud,vanhetgehele“systeem”.Dieformuleisvooralvoordeligvoordegroteengeïntegreerdeprojecten.VakerkomenbeperktevormenvanDBFMOvoor,zoalsDesign en Build,waarbijdebouwaannemervoorzietineengeïntegreerdeontwerpenuitvoeringvandewerken(Degoignies,2014).PubliekPrivateSamenwerkingisduseenvormvangeïntegreerdcontractwaarbijmeestaleenofanderevormvanDBFMOgeïntegreerdwordt.UiteenenquêtediedeVlaamseArchitectenorganisatie(NAV)hieldonderhaarleden,bleekdat45%sinds2010meteenofanderevormvangeïntegreerdcontractgewerktheeft(Nav,2014).
Deopgavevandetransitieindebouwsectorlaatzichsamenvattenalseeninhoudelijke,procesmatigeenproductmatigeuitdaging.Inhoudelijkzaldebouwdeomslagmoetenmakenvaneenpassieveleveranciervanproductennaareenproactieveleveranciervanmaatschappelijkrelevantediensten.Procesmatigbetekentditeenfundamenteleherzieningenherordeningvandeorganisatievanzowelbouwproces(vanontwerptotuitvoering)alsinstrumenten(samenwerkingsvormen,contracten,regelgeving,financiering).Productmatigmoeteropzoekgegaanwordennaarnieuweproductenmethogetoegevoegdewaarde(Basten,et.Al.,2008).Dezelaatste twee evoluties komen aan bod in de volgende hoofdstukken.
2 Procesinnovatie : ketensamenwerking
Debovengeschetsteevolutievaneenaanbodgedrevennaareenvraaggestuurdemarktvereistingrijpendeaanpassingenaandemaniervanorganiserenbinnenentussenorganisatiesindegansebouwketen.Hetbouwproceswordtimmersintoenemendematecomplex,devereisten(bv.energieprestaties)stijgen,meeractorenwordenbetrokken,dekeuzeuitmaterialenencomponentenwordtuitgebreider,voorraadplanningwordtsteedsbelangrijkerendeklantwensteenvlottecommunicatieenéénaanspreekpunt.Detoonaangevendeprocesinnovatiealsantwoordopdezeuitdagingenheetketensamenwerking.
Voordeonderstaandebeschrijving,leunenwesterkophetpasgepubliceerdeproefschriftvanM.Noordhuis.‘Dewaardevanketensamenwerking’(Noordhuis,2015)brengtheelwatliteratuurrondketensamenwerkingsamen en heeft er alles van weg om een standaardwerk te worden in het vakgebied.
2.1 Wat is ketensamenwerking ?
Omzet-enmargedrukhebbendeafgelopenjarenindebouwsectorgeleidtotinitiatievenvoornieuwesamenwerkingsvormenindeketen.Dezeinitiatievenhebbenaantoonbaargeleidtotbeteremargesenkortereprojectdoorlooptijdeninvergelijkingmethuidigevormen(BouwendNederland,2015;Noordhuis,2015).Detoegevoegdewaardeisdusreëel.Ketensamenwerkingisechterveelmeerdanlouteresamenwerkingtussenbouwbedrijven.
De bouwketen is een netwerk van organisaties die waarde voor de eindgebruiker realiseren in de vorm van productenendiensten,verbondendooreenfeedforwardflowvanmaterialenendiensten,eenfeedbackwordflowvanfinanciëneneenbi-directionelestroomvaninformatie(Noordhuis,2015).Hetbetreftdusallebouwactorendiewerkenrondeenbepaaldprojectensameninstaanvoorstromenmateriaal,financiëneninformatie.Debouwketenheeftsteedsbestaanmaarnauwelijkssamengewerkt.Ditleiddetotdebovenbeschrevenfaalkosten.Hetantwoordhieropvormtketensamenwerking.
Ketensamenwerkingishetsystematisch,strategischcoördinerenvantraditionelebedrijfsfunctiesbinnenbedrijvenentussenbedrijvenbinnendeketenmetalsdoelomdelangetermijnprestatievanzoweldeindividueleorganisatiealsookdeketenalsgeheelteverbeteren(Noordhuis,2015).KetensamenwerkingiseentypischeNederlandstaligebenaming.InhetEngelsspreektmenvansystem engineering.
34 l CEVORA ONDERZOEK ISM. KU LEUVEN
Samenwerkingindeketenkanzowelverticaalalshorizontaalzijn.Verticalesamenwerkingbetekentdatopdrachtgevers,gebruikers,uitvoerdersenleverancierssamenwerken.Horizontalesamenwerkingiseensamenwerkingtussenconcurrerendeorganisaties.Ketensamenwerkingopverticaalniveauishetmeestvernieuwendeendaarsitueertzichdegrootstetoegevoegdewaarde.
Ketensamenwerkingkanopverschillendemaniereningerichtworden.Ketensamenwerkingbinnenorganisatieshoudtzichbezigmethetgelijkrichtenvanbelangenenactiviteitenvanverschillendefuncties(afdelingen)binneneenzelfdeorganisatie.Denkaandesamenwerkingtussenmarketing&salesenprojectontwikkelingofnieuwbouw,beheerenonderhoud.Debasisgedachteisdathetoptimaleresultaatpasbehaaldwordt,alsdeverschillendeafdelingengecoördineerdmetelkaarsamenwerken.Ketensamenwerkingtussenorganisatiesheeftalskenmerkdatdeverschillendeentiteitengeenafdelingenofbusinessunitszijn,maarautonome,zelfstandigeorganisaties.Ditbetekentdatzelfstandigebedrijvensamenwerkenomhetresultaatvanalleorganisatiessamenteoptimaliseren(Noordhuis,2015).
Vooraldezetweedevormvanketensamenwerkingisinnovatiefindebouwketen.Erisimmersgeenoverkoepelendeigenaarschap.Daardoorisergeenpartnerdiedesamenwerkingafdwingt.Samenwerkengebeurtopbasisvanintrinsiekemotivatie.Dezesituatie,waarbijhetindividueleorganisatiebelanggekoppeldwordtaanhetbelangvandeketen,kanenkelalserduurzamewin-winsituatiesontstaan.Doordoorgedreveninformatiedeling,coördinatieengezamenlijkebesluitvormingsprocessen,kunnendeprestatiesverbeterenwaardoordeverschillendeorganisatiesverdergaanprofessionalisereninhunsamenwerkingenopdiemanierdeprestatiesverderoptimaliseren.
2.2 Kenmerken van ketensamenwerking
Noordhuis(2015)waarschuwterinzijnonderzoekvoordatketensamenwerkingniettevergelijkenvaltmetvormenvantraditioneelsamenwerkendieweleensvoorkwamen/komenindebouwsector.Voorveelbouwondernemerslijktketensamenwerking‘bedrieglijksimpel’ennietzoveelaftewijkenvandewijzewaaropaljarenwordtsamengewerkt(endus“oudewijninnieuwezakken”).Veleondernemerszullenaangevenaljarenlangsamentewerkenmethunpartnersindeketen.Ookhetverbeterenvandeprestatiesisietswatintraditionelesamenwerkingsvormenbelangrijkis.Integenstellingtothettraditionelesamenwerkingsmodelwordtbijketensamenwerkinggehamerdophetaangaanvaneenlangdurigesamenwerkingtussenopdrachtgeverenbouweromdaardoorgebruiktekunnenmakenvandeleercurve.Omditonderscheidscherptestellen,onderscheidthijeenzestalkenmerkenvanketensamenwerking.
Heteerstekenmerkisdelangetermijnsamenwerking.Omdergelijkesamenwerkingtelatenslagen,dienthetaangaanvan‘langetermijnsamenwerking’indestrategievandeindividueelbetrokkenorganisatiesverankerdtezijn.Hierdoorwordendergelijkesamenwerkingsverbanden‘strategisch’ennietlangereenprojectgebondenactiviteit.Eenanderbelangrijkaspectisdatdeindividuelebedrijfsdoelstellingeninlijnliggenmetdedoelstellingvandeganseketen.Zoontstaanerwin-winsituatiestussenhetindividuelebedrijfendeganseketen(Noordhuis,2015).
Eentweedekenmerkishetdelenvaninformatie.Informatieheeftbetrekkingopmeerdereaspecten.Partijendelenverschillendesoorteninformatiediehetmogelijkmaaktomhettotaleprocestekunnenvolgen,partijendelenbetrouwbareinformatie,departnerskrijgendevoorhunrelevanteinformatieenditbovendientijdigenmoderneICToplossingenwordeningezetominformatiedelenteondersteunen.
Tenderdewordenallebouwpartnersvaninhetbeginbetrokken.Hetgaatenerzijdsomhetbetrekkenvanverschillendepartijendieeenwezenlijkeimpacthebbenopdetijd,geldenkwalitatieveprestatiestijdenshetproject.Gezamenlijkoverleggenoverhetontwerpenuitvoeringvoorkomtlaterefaalkosten.Anderzijdsgaat
l 35TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN : INNOVATIES
hetomhetcreërenvanbetrokkenheidvanmensenopdediversefunctionelelagenenhetcreërenvaneenteamgevoeltussendebetrokkenpartijen.
Tenvierdevereistketensamenwerkingeengezamenlijkmonitorsysteem.Tweevormenbestaanhierin :effectmonitoringisnodigvoorcontrolerenenevaluerenopeinddoelen,procesmonitoringvolgtdeverschillendefaseninderealisatievanhetproductofdienst.
Tenvijfdeisketensamenwerkinggerichtophetcontinuverbeterenvanproductenenprocesseninfunctievaneenbetereprestatieopdedimensiestijd,geldenkwaliteit.Deverbeteraanpakdiehiervoorgebruiktwordtislean management2.Leanrichtzichhierbijophetvindenenverminderenvanverspillingenwaardoordekwaliteitverbetertendeproductietijdendekostenafnemen.HiervoorwordtvaakdeDeming(PDCA)3 cirkel gebruikt (Noordhuis,2015).
Tenzesdeisersprakevaneengezamenlijkincentivesysteem.Debedoelinghiervanisdatrisico’s,opbrengstenenwinstentussenpartnersindeketengedeeldworden.Ditzorgtervoordatermeerinhetbelangvandeketengehandeldwordtenhetzouhetsluitstukvormenvoorgeslaagdeketensamenwerking.Noordhuis(2015)geeftaandateropditpuntnogveelvorderingentemakenvallen.
Dezevormvanduurzameenverregaandesamenwerkingverschiltgrondigvandeprincipesvanhettransformatiemodel.Indatlaatstemodelontbrakimmerseenoverzichtoverhetganseprocesenwerderenkelnagedachtoverdeoptimalisatievandeeltaken.Bovendienwerdernauwelijksgedachtintermenvanmeerwaarde.Overdezeconcretemeerwaardevanketensamenwerkinggaatdevolgendeparagraaf.
2.3 De meerwaarde van ketensamenwerking
Demeerwaardevanketensamenwerkingligtineenoptimalisatievanzoweldetijd,geldalskwaliteitvaneenproject.
Bijketensamenwerkingwordt–integenstelligtottraditionelesamenwerkingsverbanden–gewerktinmultidisciplinaireteamsdieineenzovroegmogelijkstadiumsamenaanhetoptimaliserenvandebouwopgavewerken(Noordhuis,2015).Hierdoorwordentijdsoverschrijdingen,budgetoverschrijdingenenkwaliteitsproblemenineenzovroegmogelijkefaseonderkendennogvoordatzichgroteproblemenvoordoen,tegenzolaagmogelijkekostenopgelost.
Bouwprojectenkennenmomenteelhogefaalkostendoordateronvoldoendegeïnvesteerdwordtincontrole-enpreventiekosten.Ketensamenwerkinginvesteerthiernetwelin,bv.dooruitwisselingvaninformatie,opleidingen training.
Ketensamenwerkingenhaarnauweverwevenheidmetlean managementisgerichtopcontinueverbetering.Ditleidttotdienstenenproductendiesteedsbeter,snellerengoedkoperzijn.Ketensamenwerkingmaaktgebruikvansocialeinnovatie.Hieronderverstaanweeenvernieuwingvandewijzewaarophetwerkinondernemingenisgeorganiseerd,enwelopeenzodanigewijzedatzowelarbeidsproductiviteitalskwaliteitvandearbeidvooruitgaan.Veeldraaitomeenverhoogdebetrokkenheidvandewerknemersenorganisatieswatleidttotverbeterdeprestaties(Noordhuis,2015).
Bijketensamenwerkinggaathetomlangdurigproject-ongebondensamenwerken.Hierdoorwordthetmogelijkleereffectenoverprojectenheentelatenwerken.Deprestatieverbeteringendoordetoepassingvande
2 Leanmanagementiseenmanagementfilosofiedieeropgerichtisommaximalewaardevoordeklantterealiserenmetzominmogelijkverspillingen(bron)3 PDCA :Plan,Do,Check,Act.
36 l CEVORA ONDERZOEK ISM. KU LEUVEN
leercurve,wordenveroorzaaktdoordatontwerpfoutenwordenontdektengecorrigeerd,deproductiewijzewordtverbeterdzodaterminderarbeidenmaterialennodigzijnendepartijen(teams)steedsbeteropelkaaringespeeldraken(Noordhuis2015).
Doordehardeconcurrentieindebouwsectorbestaaterheelwatwantrouwentussenpartijen.Hetgemisaanvertrouwenleidttoteenjuridiseringvandesector.Ketensamenwerkingleidtnettoteenverhoogdvertrouwentussendebetrokkenpartijen.Ditbetekentdatalspartijenelkaarlerenkennenenbeteropelkaaringespeeldraken,derisico’sindesamenwerkingafnemen,hetvertrouweninelkaartoeneemt,partijenproblemenonderlingeerderuitsprekenenzelfoplossenwaardoorjuridischekostenenafstemmingsverliezendalen.
2.4 Ketensamenwerking in Vlaanderen : bouwteams
InBelgiëenVlaanderenisersprakevanwerkenviabouwteams(Degoignies,2014).Eenbouwteamiseenprojectgebondensamenwerkingsverbandtusseneenopdrachtgever,architectenaannemerdie,ingecoördineerdverband,samenwerkenaanhetontwerp,deengineeringvanhetontwerpendebouw.Hetdoelvanhetbouwteamisomgezamenlijktoteenuitvoeringsgerichtontwerptekomendatdangerealiseerdkanworden.Desamenwerkingkomtaanhetbeginvanhetontwerpprocestotstandenvoordeaanbesteding.Ookhierzienwedusdatdeplanningsfaseenormaanbelanginwintengarantmoetstaanvooreenvlotteuitvoering.
Hetbouwteamheeftinprincipeeenlooptijdvoordeduurvanslechtséénbepaaldbouwproces.Hetbouwteamkangedurendehetproceswordenuitgebreidmetadviseurs,zoalseenconstructeur.Deuitbreidingopdetraditioneledriehoekopdrachtgever–aannemer–architectkanhierbijenkelaangemoedigdworden :hetbouwprocesomvatimmersveelmeerstakeholderszoalsgemeente,buurtbewonersofwetenschapers.EnkeleprojecteninVlaanderendiealwerdenuitgevoerdinbouwteamzijnhetJanPalfijnziekenhuisenhetrijksarchiefteGent,hetScholenvanMorgenprojectofhetmilitairhospitaalinNeder-Over-Heembeek.
Debouwteamformulewordttoegepastvoorkleinengroteprojectenendoorzowelgrotealskleinereondernemingen.Netzoalsketensamenwerkingsteunteenbouwteamopeengemeenschappelijkvertrouwenengerichtheidophetdoel.Ditdoelwordtvastgelegdineenprogrammavaneisen(PvE)enerwordtgekekenhoeditgezamenlijkbereiktkanworden.Belangrijkhierbijisderolvandeprojectcoördinator :ditkanzoweldeopdrachtgever,aannemeralsarchitect.Decoördinatorishetaanspreekpuntenhetiszijnofhaartaakomhetteamaantesturenenknopendoortehakken.
Eenbouwteamisinfeitenietveelmeerdaneenpogingominhetgefragmenteerdebouwlandschap,actorenopnieuwsamentebrengenalvorensaaneenprojectbegonnenwordt.Mentrachtdaarbijhetdirecteeigenondernemingsbelangteoverstijgen,destijgendejuridiseringenigszinsinteperkeneneenmeergroepsgerichtelogicaopderailstekrijgen.Menprobeertdaarbijdezelfdevoordelentebehalenalsbijketensamenwerking.Zwakkepuntenwerdenalaangehaald :deplanningsfasewordtlangerenduurder,erisnoodaaneencoördinatoroftrekkervanhetteamenmenisafhankelijkvandegoodwillvandedeelnemers.Aanbestedingenopdelaagsteprijszijnnefastvoordezeformuleomdatzeondernemingenconcurrentieeltegenelkaaropzet.Ookquajuridischeaansprakelijkheidstaatdezeformulenognietoppuntmaarditbesprekenweineenlatereparagraaf.
IneenenquêteuitgevoerddoordeBouwunie,bleekdatslechts23%vandeondernemingenooitsamenwerkteindebouwsector.Alsredenwaarommennognooiteerderinbouwteamheeftgewerkt,geeftdeovergrotemeerderheidaandatdeopdrachtgeverdievraagofwensniethad.14%vanderespondentenwijtditaanteweinigvertrouwenindebouwpartners(Scheppens,2014).Omdebouwteamformuleteverspreiden,werdhetproject‘werkeninbouwteam,eeninnovatiefbouwproces’opgestartmetsteunvanhetIWTenin
l 37TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN : INNOVATIES
samenwerkingmetdeberoepsfederatiesBouwunie,deVCB,deNAVendebrancheorganisatievanadvies-eningenieursbureausORI.Hetprojectzalbouwprofessionals,dieactiefzijnineenbouwteam,ondersteunen,maartegelijkookdedrempelvreesverlagendooropzoektegaannaarhetantwoordopbelangrijkevragenenmogelijkehinderpalen.Uitinterviewsbleekdaternogheelwatsensibiliseringkangebeuren :slechtsweinigopdrachtgeversofaannemerskennenhetconceptenzijnvoordelen.
HoewelbouwteamseeneerstestaprichtingketensamenwerkingvormeneninBelgiëzekereenstapvooruitzijn,ishetbouwteam,hoofdzakelijkdoorhaarprojectgebondenkarakter,nogververwijderdvanhetideaalvanketensamenwerking.
2.5 Besluit
Interviewsenliteratuurwijzenallemaalinderichtingvanketensamenwerkingalsprocesinnovatievandetoekomst.Dezesamenwerkingpastbijeensectordieevolueertvaneenaanbodgestuurdenaareenvraaggestuurdemarkt.Bovendienvormtsamenwerkingeengepastantwoordopdekrimpendemargesdoordathetfaalkostendoetdalenenoptimalisatieinhoudtquaprijs,kwaliteitentijd.
InVlaanderenzitketensamenwerkingnogindeopstartfase(ondermeerinLimburglopenerexperimentenendebouwteamformulemaaktopgang),inNederlandzijneralverscheidene‘ketens’actief.BJWWonenbijvoorbeeldiseenbedrijfwaarinWeboB.V.,VandeKreekeB.V.enKamphuisManagementB.V.samenwerkeningelijkbelang.Hunspecialisatieligtinhet(ver)bouwenvanwoningen.
Ketensamenwerkingbetekentsamenwerkenalsgelijkwaardigepartnersendetraditioneleondergeschikteaannemer/onderaannemerrelatiesloslaten.Hetverticalemodelwordteenkwartslaggedraaid(BouwendNederland,2012).Desamenwerkinggaatveelverderdanhetreducerenvandefaalkosten,dekernvraagmoetzijnhoedepartnersgezamenlijkhundienstverleningaandeklantenkunnenverbeteren.
3 Productinnovatie : standaardisering en verduurzaming
Productinnovatieisnaastprocesinnovatiedetweedegroteaswaarlangsdetrendseninnovatiesindebouwsectorzichbewegen.Indezeparagraafonderscheidenwetweebelangrijketrends,namelijkstandaardisatieenverduurzaming.
Eentoenemendestandaardisatievanhetproductaanbodisvooraltewijtenaandelagestandaardisatiegraadvoorheen.Standaardiserendruktdekostenenvormtalduseenantwoordopdekrimpendemarges.Verduurzamingiseenmaatschappijbredetendens.Indebouwsectortoontverduurzamingzichineentoegenomenaandachtvoordelevenscyclusvanprojectenwaarbijhetrendementvandegebruiktetechniekenenmaterialenhoogmoetzijn.Opdiemanierwordendeschaarsegrondstoffenzoefficiëntmogelijkaangewendenkrijgtdeklantdebestmogelijkeprijs-kwaliteitsgarantie.
3.1 Standaardisering en automatisering
Debouwiseensectordiedoormiddelvanprojectgewijzevoortbrenging,uniekeproductenopklantspecificatiemaakt(Noordhuis,2015).Iederprojectindebouwisminofmeeruniek.Destandaardisatie/automatiseringindebouwisdanooktraditioneelzeerlaag.Ditleidttottoegenomencomplexiteitenonzekerheid,watopzijnbeurt leidt tot hogere kosten.
Erkaneenonderscheidgemaaktwordentusseneenstandaardisatievanhetproductenhetproces.Indithoofdstukhebbenwehethoofdzakelijkoverproductstandaardisatie.
38 l CEVORA ONDERZOEK ISM. KU LEUVEN
De economische logica achter standaardisatie
Standaardisatieisinandereindustrieënsteedseengrootsuccesgeweestenvormdedemotorvanproductieverhogingenprijsdaling.Delogicahierachterishelder :hoehogerhetvolumeenhoelagerdevariëteitvandeproductie,destelagerdekostenperunitliggen.Doorautomatiseringenrobotisering–indepraktijkuitgevoerdviaprefabricatie–kunnendekostenentijdpergeproduceerdeunitnaarbenedenendekwaliteitnaaromhoog.Hogevariëteit(lees :maatwerk)enproductieopklantspecificatie(lees :geenstandaardisatie)leidttotlagerevolumesendaardoortothogereunitkosten(Noordhuis,2015).Deketenisafhankelijkvandevoorspelbaarheidvandevraag :isdevraaggoedvoorspelbaar,danis‘makenopvoorraad’aanteraden.Opdiemanierkandeproductieoptimaalgeplandworden,isdestandaardisatiehoogendoorautomatiseringkantegenlagekostengeproduceerdwordenenwordtdewachttijdvoordeafnemergeminimaliseerd.Dezevoorspelbaarheidiserechternietindebouwsector :bouwprojectenzijnimmerssteedsandersenafhankelijkvandewensenvanopdrachtgever/eindgebruiker.
Hetisneteenvandeproductinnovatiesindebouwsectoromopzoektegaannaarproductstandaardisatiestromen.Hetvormteenantwoordopdekrimpendemargesindesectormaarevengoedopeenverhoogdevraagnaarkwaliteitenduurzaamheid.Immers,ingecontroleerdeomstandighedengeproduceerdematerialen,levereneenhogerekwaliteitop(Noordhuis,2015).
Productstandaardisatie in de bouwsector
Debouwsectorgaatopzoeknaarvormenvanproductstandaardisatie.Ditisvooralvoelbaarindesubsectornieuwbouw(Noordhuis,2015).Hierondersommenweeenaantalvoorbeeldenop.
Ikea-woningenwordenfabrieksmatigineengeconditioneerdeomgevingmodulairgeproduceerd.Vochtenweersomstandighedenspelenaldusgeenrol.Doorlangdurigsamentewerkenbijdeproductievanverschillendeonderdelen,wordendemedewerkershiersteedsbeterin.Hetaantalfoutenneemtafendeefficiëntievandeproductieneemttoe.Ikealevertvervolgenskantenklarehuizenopbestellingaf.InEngelandenNederlandwerdenaldergelijkehuizengebouwd.HetmeestbekendevoorbeeldisdeBoKlok-ikea-woning4 inEngeland.InBelgiëwerdennoggeendergelijkehuizengebouwd.
Conceptueel-ofsysteembouwenhanteerteenauto-model :voorafgedefinieerdeoplossingenvoorspecifiekedoelgroepenofsituaties(concepten),dieruimtebiedenvoormaatwerkdoortewerkenmetaantepassenmodules.Hetkanvergelekenwordenmethetkiezenvaneenauto;diewordtooknietgebouwdopklantspecificatiemaardooreenfabrikantdieeenseriemodellenheeft,geschiktvoorspecifiekedoelgroepen.Nietdevraag,maarhetaanbodissturend(Noordhuis,2015).Hetontwerpenvandezeconceptenvergtsamenwerkingtussenaannemer,architect,ontwerperentoeleveranciers.Deleereffectenindeproductiezijnhoogwatdegrotemodulesbetreft,maareerderlaagwathetgereedproductbetreft–gezienhetaantalgelijksoortigemaartochverschillendeeindproducten5.DebekendeVlaamsesleutel-op-de-deurwoningen,mitszeruimtebiedenaanenigmaatwerk,zijnhiereenvoorbeeldvan.
LegoliseringiseenconceptuitgedachtdoorDeRidder(2011)enrichtzichnaastnieuwbouwookspecifiekoprenovatiewerken.VolgensDeRidderiseenradicalekostprijsverlagingnoodzakelijkomdetoekomstigeonderhouds-enrenovatiewerkenhaalbaartemaken.Legoliseringprobeerthiereenantwoordopteformulerendoormiddelvanstandaardisatie.DeRidder(2011)wildestandaardisatiespecifiekrichtenopdestructuren.Doordecombinatiemogelijkhedenvandiekleinsteonderdelen(delegoblokjes),zouhetmogelijkzijnzowelmaatwerkalsmassaproductenteleveren.Ditmodelcombineerteenhoogproductievolumemetlageunitprijzeneneenmaximalekeuzevrijheid.
4 Voormeerinfo,zie :www.boklok.com/about-the-BoKlok-concept/5 Voormeerinfo,zie :www.conceptueelbouwen.nl/
l 39TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN : INNOVATIES
Watduidelijknaarvorenkwamuitdeinterviewsishetrenovatievraagstuk.Belgiëkamptmeteenrelatiefoudgebouwenpatrimonium(Degoignies,2014,2015).Willenweditmoderniserenenaanpassenaandehuidigeenergie-enmaterialennormen,danvraagtditeenflinkeinspanningdekomendejaren.Vooraldekostprijsspeelthierbijeenrol;renovatieis,nogmeerdannieuwbouw,eensubsectorwaardestandaardisatiegraadzeerlaagligtengewerktmoetwordenmetoplossingenopmaat.Hetintroducerenvanstandaardisatieinderenovatiesector,zoueenbelangrijkeimpulskunnenvormenvooreenmodernenduurzaamgebouwenpark.
Processtandaardisatie in de bouwsector
Ookalsergeensprakekanzijnvanproductstandaardisatieindebouw(bijvoorbeelddoorsteedswisselendewensenvandeopdrachtgevers),danishetnogsteedsmogelijkomdedoorlooptijdteverkorten,dekostenteverlagenendekwaliteitteverbeterendoorhetbouwproceszelftestandaardiseren(Noordhuis,2015).Iederprojectindebouwkentongeveerdezelfdestappen6.Hetregelmatigherhalenvangelijksoortigeprocesstappenleentzichuitstekendomdeleercurvetegebruiken.Ditondervoorwaardedatdebetrokkenorganisatieslangdurigindezelfdesamenstellingsamenwerkenenerweinigverstoringisinhetproductieproces(Noordhuis,2015).Processtandaardisatieleidtdusopnieuwtotverhoogdetoegevoegdewaardevoordeeindgebruiker/opdrachtgeverindevormvansneller,beterengoedkoper.
Standaardisatie en ketensamenwerking
Beidevormenvanstandaardisatie(productenproces)passenuitstekendinketensamenwerking.Standaardisatieleuntimmerssterkopdepositieveleereffectendieoptredenbijlangdurigesamenwerkingendit is net waar ketensamenwerking naar streeft.
Dehogematevanmaatwerkenvariëteitdiedesectorzoeigenis,leidtteveeltotextrakostenencomplexiteit.Indetoekomstzalersteedsmeeringezetwordenopstandaardisatie,automatisatieenprefabconstructiesvangrotedelenvanhetproject.Detoegevoegdewaardevandezewerkwijzeindevormvantijd,geldenkwaliteitispotentieelenorm.Maatwerkenklantspecifiekeeisenzullenechternietverdwijnen.Hetisdanookzoekennaarvormenvanstandaardisatiedievoldoenderuimtelatenvoorindividuelepreferenties.Ketensamenwerkingbeantwoordtaandezeeisendoornaastproductstandaardisatievooralookintezettenopprocesstandaardisatie.
3.2 Verduurzaming : een nieuw paradigma
Duurzaamheidindebouwsectorstaatvoorverminderingvanhetenergieverbruik,efficiënteromgaanmetmaterialen en het verhogen van de gebruikskwaliteit en toekomstwaarde van de gebouwde omgeving (BouwendNederland,2008).Materiëleduurzaamheidisdaarbijnietvoldoende,denadrukmoetliggenophetlevenscyclusrendementvanconstructies.Duurzaamheidinengezinheeftbetrekkingopdemilieu-impactvaneenbepaaldproject.Duurzaamheidinbredezinheeftdaarnaastoogvoorderuimtelijke,socialeeneconomischeimpactvanprojectenenditbinnendevolledigelevenscyclusvandeconstructie.Bouwenaanduurzaamheid,ofhetnuinengeofuitgebreidezinis,kannietzondersamenwerkingmetdebouwsector.
Duurzaamheidisdelaatstejarenconcreetgeworden,zekerookindebouwsector.Duurzaambouwenisgetransformeerdvan‘lastigeregelgeving’totéénvandebelangrijkstebouwthema’swaarinvoorbouw-eninfrabedrijvenindetoekomstgrotemarktkansenliggen.Demaatschappelijkedrukomverduurzamingleidttoteengroot(potentieel)economischbelang.Zoalshierbovenalaangehaaldwerd,kampenBelgiëenVlaanderenmeteenoudgebouwpatrimonium.Deduurzamerenovatievandezegebouweniseeneconomischeopportuniteit.Oplangeretermijnzitgroeivooralininstallatietechnischeverbeteringenvanbestaandegebouwen.Hetnietvoldoenaanaangescherptewet-enregelgevingofhetnietkunnenadviserenoverduurzaamheidleidttotverliesvanopdrachten.
6 WekunnenhiervoorverwijzennaardetwaalfgeneriekestappeninhetbouwprocesvanMaas(1997).
40 l CEVORA ONDERZOEK ISM. KU LEUVEN
Omduurzaamheidinzichtelijktemakenindebouwsectorwordtgebruikgemaaktvanlevenscyclusanalysesen life cycle costing.Ditiseenmethodeomdetotalemilieubelastingtebepalenvaneenproductofprojectgedurendedehelelevenscyclus,watwilzeggen :winningvandebenodigdegrondstoffen,productie,transport,gebruikenafvalverwerking(Ortiz,2007).Indezeoptiekverandertookhetfinanciëlekadervaneenproject.Vialife cycle costingwordenfinanciëleafwegingengedurendedelevenscyclusinzichtelijkgemaakt(Ortiz,2007).Hiertoewordeninvesteringskosten,beheers-enonderhoudskostenensloopkostenonderlingvergelijkbaargemaakt.Eendergelijkegerichtheidophet‘totaleplaatje’kanverschillendevormenaannemen.Hetheeftechterverregaandegevolgenvoordebeslissingendiedeopdrachtgevermaaktiniederstadiumvanhetbouwproces.Viadergelijkemodellenwordthetmogelijkomdeconcretemeerwaardevanbepaaldeingrependuidelijktemakenenhelptaldusinhetinzichtelijkmakenvanprijs-kwaliteitsverhoudingen.
EenvoorbeeldvaneendergelijkmodelofassessmenttoolishetBREEAM-certificaat.BREEAMstaatvoorBuildingResearchEstablishmentEnvironmentalAssessmentMethod.Hetiseenmethodeomdeduurzaamheidvanbouwprojectenteevaluerenentequoterenviainzichtelijkecijfersenmodellen.BREEAMhoudtrekeningmetnegenfactorenomdetotalemilieu-impactvangebouwentemeten :energie,welzijnencomfort,transport,water,afval,vervuiling,management,landgebruikenmaterialen.HetcertificaatwerdontwikkelddoorhetgerenommeerdeBritseBREvoordekantorenmarktinGroot-Brittannië.Intussenisdezemethodeuitgebreidzodatzeookbruikbaarisvoorziekenhuizen,retail,industrie,scholen,huizen,….BREEAMgaatbewustverderdandewettelijkenormenenregelsenzorgtopdiemaniervooreenopwaartsedrukopdeduurzaamheidsnormen.Hetcertificaatkangebruiktwordenomdemeerwaardevanbepaaldegebouwenkwalitatiefenkwantitatieftebewijzen(Ingenium,2015)7.
Ineenomgevingwaarerintoenemendemategeconcurreerdwordtinfunctievanschaarseruimte,grondstoffenentalent,kandebouw,alsinrichtervanderuimte,eenbelangrijkerolspeleninhetverzoenenvandiversebelangenenbehoeftes(Verbaansector,2006).Debouwsectorkanzichontpoppentotaanbiedervanduurzameruimtelijkeoplossingen.DeVCBtoontditaaninhaarjaarverslag2015doorderolvandebouwsectortebesprekeninhetkadervandetransversalebeleidsnotaVlaanderen20508.Hieruitkomtnaarvorendatdebouweenbelangrijkeroltespelenheeftindedriepijlerseninachtvandenegenbouwstenenvandenota.Dekansenvoordebouwsectorommaatschappelijkemeerwaardeteproducerenzijndusgroot.Talvandezekansenhebbentemakenmetduurzaamheid.Webesprekenhieronderdeevolutiesophetgebiedvanruimtelijkeordening,wonen,energie,materialenenlogistiek.
Merkhieropdatomtotdergelijkeintegraleoplossingentekomen,samenwerkingopnieuwessentieelis.Viasamenwerkingkunnendebestepraktijkengeselecteerdwordenmetaandachtvoorenergie-enmaterialengebruikmaareveneensvoorgebruiksgemak,comforteneenflexibeleinvullingvanfuncties.Voorwaardeisdateralvanindeontwerpfasevanuitgegaanwordtdathetprojectmoetpasseninhetlandschapendatprocesenproductenduurzaammoetenzijn(Basten,et.Al.2008).
Ruimtelijke ordening : de stad als multifunctioneel centrum
DeopenruimteinVlaanderenverstedelijktaaneenhoogtempo,dagelijksverdwijnt6havoornieuwebouwwerken,vooralvoornieuwewoningbouw.InreactiehieroprichtVlaanderenzichopdeontwikkelingvandestedelijkeleefomgeving.Detraditionelelintbebouwingofverspreidebebouwingwordtzoveelmogelijkontraden.Destadmoeteenopnieuwhetknooppuntvaninfrastructuurenfunctiesvormen :destedelijkeenkleinstedelijkekernenendelandelijkeregio’smetsterkekernenwordenverderuitgebouwdmetverwevenheidvanfuncties :wonen,werkenenbasisvoorzieningen.DitisdeintentievandeVlaamseoverheid(Vlaanderen2050,2015).Deuitdagingenzijngroot.Destadiseensamenspelvansociale,economischeenecologischefactoren,diemetelkaarinbalansdienentezijn.Erzijnveeluitdagingenvoordemodernestad :stedelijkklimaat,(on)veiligheid,migratie,integratieenmobiliteit(TU).Bouw,2015).
7 MeerinfooverBREEAM :www.breeam.com8 Zie :www.vlaanderen.be/sites/svr/afbeeldingennieuwtjes/algemeen/bijlagen/conceptnota-transversale-beleidsnota-2050.pdf
l 41TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN : INNOVATIES
Deconsequentievaneenruimtelijkeordeninggerichtopstadskernen,iseennoodzakelijkeevolutievanwoningenrichtingdichtere,compacterewoonvormenengebouwen.Denkhierbijaanflats,torens,hoogbouwmaarookaaneendrastischereductievandewoonoppervlakteperindividu(Degoignies,2014).DezevisiewordtookuitgedragendoorhetdepartementRuimtelijkeOrdening.HieronderciterenweJokeSchauvliege(Verledens,2016) :
Doorhetruimtelijkrendementoptekrikken,meerdoenopeenbeperkteruimte.Datwilondermeerzeggendatwesomshogermoetendurventebouwen.Kleinerook.DeVlamingisdaarniethappigop,datwetenwe.Maarhetzalnietanderskunnen.Eenandereoplossingisfunctiescombineren.Alswebijvoorbeeldeennieuwesporthalvooreenschoolbouwen,danmoetenwemeteenookbekijkenhoedebuurtergebruikvankanmaken.Leegstaandepandenenverlatenterreinenbiedenooknogveelpotentieel.Somsookvoortijdelijkeinvullingen.Waaromzoujeeenbraakliggendterreinindestadniettijdelijkkunneninrichtenalseenspeelpleintje ?(JokeSchauvliege,inTrends,25.02.2016)
DedalingindegroteenhetaantalverkavelingeninVlaanderenkangezienwordenalseenindicatievanditnieuwebeleid(Ysebeart,2016)
In2014werden1.855vergunningenvoorverkavelingenuitgereikt.Datishetlaagsteaantalsindshetbeginvandetelling,in1962.Dieaanvragensloegenop5.031kavels,ookdatgetallagnooitzolaag.Nietalleenhetaantalverkavelingsaanvragenneemtaf,dekavelswordenookkleiner.Hungemiddeldegrootteistussen2002en2007met17procentafgenomen,van614naar508vierkantemeter(Ysebaert,2016).
Deschommelingeninhetaantalaanvragenzijneenweerspiegelingvandeaanpassingeninwetgevingenvandeopeenvolgendeeconomischecrisissen.Devergrijzingendekleineregezinnenwordenalsverklaringvoordeveranderdebouwbehoeftengenoemd,naastdeduurderegrond.
Eennadrukopbinnenstedelijkwonenheefteveneenseenaantalgevolgen.Indeeersteplaatsverhevigtdeconcurrentietussendiversesociale,economischeencultureleclaimsopdebeperkteruimte.Ditverhoogtdecomplexiteit.Sommigetekstenwijzeneropdathierkansentotcitybrandingliggen.Implicietwordterdusvanuitgegaandatstedennietalleverlangensenwensenkunnenverenigen(Basten,et.Al.,2008).Temiddenvanditkrachtenveld,tentweede,zalsamenwerkingopstedenbouwkundiggebiedmetallestakeholdersnodigzijnomhetnodigedraagvlaktebereiken.Debouwsectorvormthierbijeenbelangrijkepartner.Projectenwaarbijdezesamenwerkingontbrakofmankliep(zoalshetOosterweeldossier),lopenkansopsterketegenkantinguitverschillendehoeken.Tenderdezalermeeringezetmoetenwordenopdeontwikkelingvanwijken,buurtenenpleineninfunctievansocialecohesie.
Dekennisvanzakenaanwezigindebouwsectorheefteenbelangrijkeroltespelenindeontwikkelingvaneenhoogwaardigeenduurzameleefomgeving.Modernestadsprojectencombinerenwoningbouwmettalvananderewerk-,retail-ensocialefunctiesenintegrerendietoteenhoogwaardigeleefomgevingwaarhetaangenaamwonenis.Hiersitueertzichdetoegevoegdewaardediedebouwsectorkanleveren.
Wonen
Deenergie-efficiëntevanhetBelgischegebouwenpatrimoniumkannogheelwatverbeteren.Overhedenhebbenhierduidelijkenormenenregelgevingnaarvorengeschoven(Degoignies,2014,2015).Voornieuwbouw geldtdattegen2050degebouwenenergieneutraalmoetenzijn.Sinds2014moetiederenieuwbouwookineenelementvanenergieopwekkingvoorzien.Hetopslaanvandezehernieuwbareenergievormthierbijeenserieuzeuitdaging.Deverderedalingvanhetenergiepeilvanwoningengebeurtstapsgewijsrichting2050.UiteenonderzoekvanhetVlaamsEnergieagentschapblijktalvastdatdeVlamingbeterbouwtdandegeldendenormen.HetK-enE-peilvanonzewoningenisdoordebandgenomenbeterdanwatdewetgevingoplegt.Energiezuinigbouwenvindtechternognietopgroteschaalingang.Hetaantallageenergiewoningenzitineen
42 l CEVORA ONDERZOEK ISM. KU LEUVEN
gunstigeevolutie.Daarwaarin2006nogmaar4,5%vanhetVlaamsenieuwbouwarsenaalaandevoorwaardenvaneenlageenergiewoningvoldeed(E≤60),wasdatin2010al35%.DatblijktalleszinsuitcijfersvanhetkabinetvanministerVandenBossche.Depassiefhuizenmakeneenzelfdeevolutiedoor,maardanminderuitgesproken.Opditmomentteltonslandongeveer1.000passievegebouwen.NagenoegdehelftdaarvanstaatinVlaanderen.BrusselenWalloniëverdelendeoverigewoningenonderelkaar.Vanaf2015zalBrusseleensterkesprongvoorwaartsmakenaangezienpassiefbouwdandenormwordtinhethoofdstedelijkgewest.
Watderenovatievanwoningenbetreft,heeftdeVlaamseoverheidhetRenovatiepact2050afgesloten.Deconsensusdieontstaanis,stelteennormvanE609vastvoorbestaandegebouwentegen2050.Zoalsalhierbovenvermeld,schuilterhiereenenormeuitdagingomdekostprijsvanverbouwingenbetaalbaartehouden.Wekunnenhiereenonderscheidmakentussenzogenaamdequickwinsmeteenlagekostprijsengrooteffectenmaatregelenmethogekostprijsenkleineffect.VolgenshetVCB(Degoignies,2014)komenwestilaanophetmomentwaaropdequickwinsgegarandeerdzijn.Uitdeinterviewsbleekdatomverdereenbetaalbarevoortgangtemaken,ervooralgekekenwordtnaargeprefabriceerdeoplossingen.Hetvolledigstrippenvangebouweniseveneenseenveelgeopperdepiste.
Debetaalbaarheidvanecologischerenovatiesvormteenbelangrijkaandachtspunt.Uithetrapport‘WoneninVlaanderenanno2013’(Winterset.al,2013)blijktdatdebetaalbaarheidvandeVlaamsewoningensignificantisachteruitgegaan.Voorallehuishoudenssamenzijndezetussen2005en2013toegenomenmet4%bovenopdeinflatie.Destijgingdoetzichvoorbinnenelkedeelmarktenissterksignificant.In2013bereikendetotalewoonuitgavenvaneigenaarsmethypotheekeengemiddeldniveauvan932euro,eenstijgingmet6%.Desteedsstrengereenergienormenzetteneenverdereopwaartsedrukopdewoning-enrenovatieprijzen.Aannemersmeteenspecialisatieinnieuwbouwklagenoverdeasymmetrietussendeoverheidssteunvoorrenoverenenerzijdsennieuwbouwanderzijds.HetverlaagdeBtw-tariefvan6%voorrenovatiesgecombineerdmettalvananderemogelijkhedentotsubsidies,maaktdathetmomenteelaantrekkelijkerisomterenoverendanomzelftebouwen.(Verledens,2016).Decijfersbevestigenditmeteenstijgingvanhetaantalrenovatieseneendieptepuntinhetaantalnieuwbouwwoningen.
Dewoningbouwen–renovatievandetoekomstzalookmeerrekeninghoudenmetlevenslangwonen.Ditwilzeggendateengebouwgeschiktmoetzijnvoormeerderegeneratiesendathetaanpasbaarisaandelevensfasevandebewoners.Expertenzienhiereenbelangrijkerolweggelegdvoordomoticaenmultifunctionele,aanpasbareruimtes.Vastmansetal.(2014)steldeneerderalvastdathettyperenovatiewerkvarieertmetdeleeftijd.Werkenaanbuiten-enbinnenmuren,funderingen,uitbouwenplaatsenvantrappenzijnveelalgroteverbouwingswerkendievaakbijdeverwervingvandewoningwordenuitgevoerdenminderoplatereleeftijden.Tochblijkenookdekleinerewerken(badkamer,keuken,elektriciteit,vloer)relatiefminderuitgevoerd te worden door oudere eigenaars. Maar voor de energie investeringen is het aandeel mensen dat renoveertopoudereleeftijdwelrelatiefhoog.
Ookvormenvancollectiefwonenzullenindetoekomstaanbelangwinnen.Inter-enintragenerationeelsamenwonen,biedtantwoordenoptalvanzorg-,milieu-,ensocialeuitdagingen.Debouwsectorkanzichhieropstellenalsaanbiedervanexpertiseenknowhowenprojectenopmaatuitwerkeninnauwesamenwerkingmetdeopdrachtgever.Echter,uiteenonderzoekvanIpsosinopdrachtvanKBCbijjongvolwassenentussen26en35jaarblijktdatdezegroeprelatiefweigerachtigstaattegenovernieuwewoonconcepten.Nieuwewoonconceptenzoalseenkangoeroewoningofco-housingzijnteprogressiefvoorveleoudersenjongvolwassenen.Volgensdejongerenzalhetkangoeroeconceptdoordevergrijzingwelaanbelangwinnen.Maarvandaagzijnnochoudersnochjongvolwassenenerklaarvoor.Jongvolwassenenwillenhetprincipevanco-housingweloverwegenmaarzienergeentoekomstinwanneererkinderenkomen.
9 HetE-peilwordtindeBelgiëgebruiktenindeVlaamseregelgevingoverenergieprestatieenbinnenklimaatnorm(EPB)toegepastomhetenergieverbruikvanwoningofkantooraantegeven.HoelagerhetE-peil,hoeenergiezuinigerhetgebouw.E60iseengemiddeldescore.VooreenvolledigoverzichtendeconcreteberekeningvanhetE-peil,zie :www.energiesparen.be/epb/
l 43TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN : INNOVATIES
Oudersstaanweigerachtigtegenoverhetconceptomwillevandeprivacy.Huizenruilzienbeidegroepenwelalseenwin-winsituatie.Concreetbetekenthuizenruildatdekindereninhetouderlijkehuistrekkeneninruileenappartementkopenvoordeouders(Vanhove,2013).
De renovatie-uitdaging
InheteerstedeelvanditonderzoekgavenwealaandatrenovatieeengroteuitdagingvormtgezienhetoudegebouwenpatrimoniuminBelgië.Willenwenaareenduurzamergebouwenparkstreven,danvolstaathetnietomenkeldenieuwbouwteverduurzamen.Vooralookdebestaandewoningenengebouwenmoetengerenoveerdworden.Indezeparagraafbekijkenwedezeuitdagingvannaderbijenzullenweaantonendatstandaardisatieenprefabricagehiereenleidenderolinkanspelen.
UiteenstudievanMcKinseyblijktdat40%vandetotaleenergieconsumptievandeEuropeseUniekantoegeschrevenwordenaanhetgebouwenpatrimoniumvandeUnie(Staniaszak,2014).Renovatievormteenhot topic,zekerookopEuropeesniveau.IndeBuildingsModernisationStrategy :roadmap2050 (2014) worden devoordelenvanrenovatiebelichtvanuitzoweleconomische,socialealsmilieugerelateerdeinvalshoek.EengrootschaligerenovatievanhetEuropesegebouwenpatrimoniumkaneeneconomischegroeimotorvormendoordecreatievanjobs,toteenstijgendevraagnaarbouwmaterialenendetoepassingvaninnovatievetechniekenleidenendemogelijkheidtotindustrialisatievanhetbouwprocesfaciliteren.Sociaalzijnergrotegezondheidswinstenteboeken.DeWereldgezondheidsorganisatie(WHO)berekendedatinEuropa10tot50%vandegebouweneenslechtbinnenklimaatkennenwatkanleidentotallergieënofastma(inStaniaszak,2014).Belangrijksteproblemenzijnvocht,geluidenverlichting.Energiearmoedeiseenanderprobleemwaaroprenovatieeenantwoordkanbieden.Watmilieuenomgevingbetreffen,speeltrenovatieeenrolindedalingvandeCO2-uitstootendetoepassingvanduurzamematerialen.HetBuilding Performance Institute Europe (BPIE) berekendedatrenovatietoteenCO2-reductievan8tot59%in2050kanleideninvergelijkingmet2010(BPIE,2014).
Hetdoelvanrenovatieisaldusdubbel :deenergieconsumptieverbeterendoorhuizenenergie-efficiëntertemakenenerzijds,enhetcreërenvaneenkwalitatiefbinnenklimaatmetaandachtvoorvocht,geluidenverlichtinganderzijds.Mitseengrootschaligeenvooralkosten-efficiënteaanpak,kaneenrenovatiegolfookeenkrachtigestimulansvoordeeconomievormen(BPIE,2014).
DeuitgebreideEuropeseregelgevingmaaktduidelijkdatrenovatiehoogopdeagendastaat.Veelvandezerichtlijnenwerdenondertussenalomgezetinnationaleofregionalewetgeving.ZovormdehetThe Energy PerformanceofBuildingsDirective(2010)debasisvoordeVlaamsedoelstellingomtegen2021enkelnogBEN-woningentebouwen.VooreenvolledigoverzichtverwijzenwegraagdoornaarhetRenovationStrategiesofSelected EU Countries-rapport(Staniaszak,2014).In2012werddeEnergyEfficiencyDirectivegoedgekeurd.DezerichtlijnverplichtlidstatenomBuildingRenovationStrategiesteontwikkelen(Staniaszak,2014).VoorBelgiëwerddezeverplichtingregionaalopgesplitst.Vlaanderenpubliceerdein2014alhaarderdeVlaamseActieplanEnergie-efficiëntie10.ConcreetvoorhetrenoverenvanhetgebouwenpatrimoniumwerdhetEnergierenovatieprogramma 202011goedgekeurd.Ditprogrammaisopgebouwdrondeendrietalconcretedoelstellingendiegerealiseerddienentewordentegen2020 :alleVlaamsedakenisoleren,overalisolerendebeglazingvoorzienenhetverwijderenenvervangenvanverouderdeverwarmingsketels.In2014werdbovendienbudgetvrijgemaaktvoor het Renovatiepact12.HetRenovatiepactmoetleidentothetopzetten,verbindenenstimulerenvanpartnerorganisatieswaarbijmiddelen,informatie,activiteitenencompetentieswordengedeeldtenbehoevevanderealisatievandegemeenschappelijkedoelstelling,nl.eenhogererenovatiegraadenduurzamerenovatiewerken.
10 Zie :www.vlaanderen.be/economie/energiesparen/beleid/Energie-efficientierichtlijn/DerdeVlaams_actieplan_energie-efficientie.pdf11 Zie :www.energiesparen.be/202012 Zie :www.energiesparen.be/renovatiepact
44 l CEVORA ONDERZOEK ISM. KU LEUVEN
InBelgiëwordtiederjaarongeveer1%vanhetgebouwenpatrimoniumgerenoveerd(Mlecnik,2010).DeVCBberekendedatomtegen2050eenvolledigenergiezuiniggebouwenpatrimoniumterealiseren,40%vandeVlaamsewoningeneenlichterenovatiebehoeven,20%eenzwarerenovatievereisenen20%sloopwaardigis.Inabsoluteaantallenzouditneerkomenopeenrenovatievanongeveer75.000woningenperjaarinVlaanderen.Alsweblijvenrenovereninhethuidigetempo,zal44%vandewoningeninVlaanderennietgerenoveerdzijntegen2050.Omdeambitieuzedoelstellingvan90%reductievanderesidentieleCO2-uitstoottebehalentegen2050,moetenerjaarlijks30.000extrawoningengerenoveerdworden(Degoignies,2015).Onderzoek(Mlecnik,2010)inopdrachtvanhetFederaalWetenschapsbeleidtoondeaandatertweebelangrijkerenovatieassenbestaaninBelgië :deNoord-ZuidasendeStadvs.Buitenwijk-as.Degebouweninhetzuidenvanditlandendegebouwengeconcentreerdinstedelijkekernenhebbendemeestebehoefteaanrenovatie.Andersgezegd :depotentielemilieu-engezondheidswinstenvanrenovatiezijnhetgrootstindezetweegroepen.Huurhuizenvormeneenderdekwetsbarengroep.
Ophetterreinresulteertdetoegenomenaandachtvoorenergiezuinigrenoverenzichhoofdzakelijkinsensibiliseringscampagnesenfinanciëlemechanismesomrenovatietepromotenbijhetgrotepubliek.BekendsthierbijismisschiendeverlaagdeBTW-regelingvan6%voorrenovatiewerken13.Daarnaastzijnertalvanpremies.Uithetrapport‘WoneninVlaanderenanno2013’(Winters,2013)blijktdatbijnadehelftvanderenoverendeeigenaarsgebruikmaaktvaneenofmeerderesubsidiesbijhetrenoveren.Hetmeestgebruiktzijndesubsidiesvoorenergiebesparendeinvesteringen.Vandebelastingverminderingheeft26%gebruikgemaakt,vandepremievandenetbeheerders22%.VandeVlaamsepremievoordakisolatieheeft17%genoten.Dezepremiewerdpasingevoerdin2009enisin2012samengevoegdmetdepremievandenetbeheerders.DeVlaamserenovatiepremiewerdgebruiktdooreenopzeveneigenaarsdierenovatiewerkenuitvoerden(15%)14.Hetzijnechtervooraldehogereinkomensdecielendiegebruikmakenvandezesubsidiekanalen.
Ookaandeaanbodzijdelopenechterverschillendeinitiatievengerichtophetverzamelenvanexpertiseenhet uitwisselen van bestpractices.Wesommenerhieronderenkelenop.HetLowEnergyHousingRetrofit-project (Lehr)15vormdeeensamenwerkingsverbandtussenhetWTCB,deUCLenhetpassiefhuisforum.LehrhadtotdoeleeninventaristemakenvanhetBelgischewoningpatrimonium,debeweegredenenvoorinnovatietedoorgrondenenenkeleinteressantepraktijkentebelichtenuitvoorbeeldprojecten.BrusselsRetrofitXL16iseenexpertiseplatformdateropgerichtiswetenschappelijkonderzoekrondrenovatieinhetBrusselsHoofdstedelijkgewesttefaciliterenentepromoten.InVlaanderentoontvooralLimburgzicheenvoortrekkerinhetrenovatieproces.Hetproject‘LimburgRenoveert’verbindteenresemprojecten,initiatievenenfinanciëlemiddelen.Werfgoed,E.co.rensenMutatie+zijndrieproeftuinenmetelkhuneigenfocus.E.co.rensbijvoorbeeldstreeftnaarderealisatievanBEN-woningenviaBIM,leanenketensamenwerking.Specifiekvoorditprojectisdedoelstellingdatderenovatiemoetkunnenplaatsvindenterwijldeinwonerswoonachtigblijveninhetgebouw.ZowelMutatie+alsE.co.rensrichtenzichopsociale(huur)woningen.
Energie
Veelevolutiesnaarminderenergiegebruikimplicereneenstijgendelektriciteitsverbruik.Warmtepompendieelektriciteitgebruikenomaard-ofomgevingswarmtenaareenhogertemperatuurniveautebrengenvoorruimteverwarmingbijvoorbeeld,zijninheelwatEuropeselandenaaneensterkeopmarsbezig.Inlage-energiewoningenvindtmenvaakelektrischewarmtebronnenomaanderesulterendewarmtevraagtevoldoenendebijkomendeeisenaanventilatie,koeling,airconditioning,enzovoortimplicereneentoenemendelektriciteitsverbruik.
13 Hieraanzijnechtersinds2016enkelevoorwaardenaanverbonden.Voormeerinfo,zie :www.vlaanderen.be/nl/bouwen-wonen-en-energie/bouwen-en-verbou-wen/btw-tarief-van-6-bij-renovatie-van-woningen
14 Vooreenvolledigoverzichtvandebestaandeenergiepremies,zie :www.vlaanderen.be/nl/publicaties/detail/premies-en-leningen-voor-energiebesparing-in-vlaanderen-2016-1-exemplaar-1
15 Zie :www.lehr.be16 Zie :www.brusselsretrofitxl.be/
l 45TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN : INNOVATIES
DetransmissienetbeheerderEliahoudtinhaarprognosesrekeningmeteengemiddeldejaarlijksestijgingvandeelektriciteitsvraagvan2%voorditdecennium(Deconinck,2015).Deelektriciteitsopwekkinguithernieuwbarebronnenzoalswindofzonzijnbovendienzeervariabelenamperstuurbaar.Anderehernieuwbareenergiebronnenzoalsbiogasofbiomassazijnweliswaarredelijkvoorspelbaarmaarnogsteedsweinigstuurbaar.Inhetkadervandeduurzaamheidhebbendergelijkebronnenprioriteitgekregenvoordeelektriciteitsopwekking,maarditleidtertoedataanaanbodszijdesteedsmindercorrelatieistussendeopwekkingvanelektriciteitendeelektriciteitsvraag(Deconinck,2015).
Omdezeelektrischeproblementekunnenopvangenmoethetelektriciteitsnetaangepastworden.Ineersteinstantiemoetmoetendesysteemoperatoreneenbeeldkrijgenvaninspanningenenstromeninhetnet,doorte meten of te monitoren. In tweede instantie moeten sensoren aangebracht worden voor het monitoren vanactuatorendiederegel-enstuuractieskunnenuitvoeren.Ditintelligentermakenimpliceertookhettoevoegenvaninformatie-encommunicatietechnologieomdezegegevensteverzamelen,teverwerkenenomdecommando’snaardeactuatorenuittesturen.Hetinstallerenvanslimmeenergiemetersvormthierbijeenspeerpunt.InVlaanderenliepeneralenkeleproefprojectenmetslimmemeters17.VolgenshetEuropesetechnologieplatformSmartgrids18,wordteenintelligentenergienetofsmartgridgedefinieerdals :
Anelectricitynetworkthatcanintelligentlyintegratetheactionsofallusersconnectedtoit–generators,consumersandthosethatdoboth–inordertoefficientlydeliversustainable,economicandsecureelectricitysupplies(inDeconinck,2015).
Schattingengevenaandathetomvormenvandetransmissie-endistributienetteninEuropatotsmart grids investeringenvereisenvooreenbedragvan700miljardeurotussen2010en2030.Detechnischeuitdagingenzijnenorm :hetelektriciteitsnetiséénvandegrootste,doormensenhandengebouwdesystementerwereld.Ditmoettotaalhertekendwordenzonderdatdeleveringvanelektrischeenergietijdensdiehervormingmagwegvallen(Deconinck,2015).Indezetransformatiespeeltdebouwopnieuweenhoofdrol.
Materialen
Debouwstreeftnaareensteedshogeremateriaalduurzaamheid.Ditheeftzowelbetrekkingopdegebruiktematerialenmaarevengoedophaarlevensduur.Bedrijvenzettenvolopinopdeinnovatieenontwikkelingvan nieuwe materialen19.Debouwsectorkijkthiervooroverhaareigengrenzenensteltzichopalspartnerinonderzoekenontwikkeling.Doordekruisbestuivingtussenwetenschapenbouwsectorontstaannieuwe,duurzamematerialenmeteenduidelijkaantoonbaremeerwaarde20.
Naastdeontwikkelingvannieuwematerialen,vormthetverwerkenvanoudematerialenengrondstoffeneenanderbelangrijkvraagstuk.BelgiëenVlaanderenzijnéénvandekoplopersinhetsluitenvandematerialenkringloopendeontwikkelingvaneencirculaireeconomie.DebouwsectorheeftdaarbijdedoestellingenvanEuropa2020algehaald :70%vanhetbouwafvalindesectorwordtgerecycleerd(Cuvelier,2015).
Demonitoringenhetlangetermijnonderhoudvangebouweneninstallatiesiseenderdeevolutiewaarheelwatkansenliggen.Waarervroegernauwelijksaandachtaandezeaspectengeschonkenwerd,liggenhiermomenteelenormekansenvoorbouwaannemersinhetaanbiedenvannieuwedienstengerichtopdezemonitoring,onderhoudenbeheervangebouwen.Deaanvankelijkekostenliggenhierbijhoger,maardezematerialenverdienenzichterugdoorverminderedeonderhoudskosteneneenlangerelevensduur.
17 Voormeerinfo,zie :www.vreg.be/nl/slimme-nettenmeters18 Voormeerinfo,zie :www.smartgrids.eu/19 Ininterviewswerdhiervooralverwezennaarnieuwetoepassingenopbasisvankunststof.20 Bv.HetprojectBuildChemishiereengoedvoorbeeldvan.Voormeerinfo,zie :www.vcb.be/pub-buildchem
46 l CEVORA ONDERZOEK ISM. KU LEUVEN
Logistiek
Debouwsectorissterkverbondenmetmobiliteitsvraagstukken.Delogistiekbijeenbouwprojectisvaakenormenveelfaalkostenhoudenrechtstreeksverbandmetlaattijdigeoffoutieveleveringen.Hettransportvanbouwgoederenheeftdaarnaastookeengroteimpactopdeomgeving.Hetmobiliteitsvraagstukindebouwsectorkomtneerophetefficiëntmanagenvandeverschillendebouwstromen.Eeninnovatievoordetoekomsthierbijis‘deonzichtbarewerf’ :dooreengoedewerforganisatiemoethetmogelijkzijnomprojectenzotestructurendatzeeenminimaleimpactopdeomgevinghebben.
Momenteelwordtergewerktaaneennetwerkvandistributie-enconsolidatiecentra(D&CC’s)21.Hetisdebedoelingdedistributievanbouwmaterialenindergelijkemultimodaleknooppuntenteclusteren.
Mobiliteit
Ookquamobiliteitisertalvanveranderingenteverwachten.TransportenvervoerzijneenserieuzebronvanCO2-uitstoot.Ditzalgevolgenhebbennietalleenvoordegebruikersvanhettransportnet–bijvoorbeelddekilometerheffingvoorvrachtvervoer,maarookvoorhettransportnetzelf(Golvingetal.,2016).Technologieopenthierveelmogelijkheden.Viananotechnologiewordteralnualvooruitganggeboektinhetsterker,flexibelenduurzamermakenvanmaterialenvoorwegenbouw.Zichzelfherstellendematerialenzoudeneengroteimpactoponderhoudenbeheerhebben(Gouldingetal.)2016).Datlaatstezouooksteedsmeerdoor robots of drones uitgevoerd kunnen worden. De autosnelweg van de toekomst werd al gerealiseerd in Nederland22.Dezewegstelt,ondermeer,elektrischewagensinstaatopteladendoorersimpelwegoverterijden(inductieladen).Technologischeverbondenheidvaninfrastructuurenweggebruikersviahetinternet in een soort van Internet of Things(IoT)zullenonsinstaatstellenomonzetransportinfrastructuurveelefficiënterenmilieuvriendelijkertegebruikenviabigdataanalyses.Denkhierbijaanzelfrijdendeauto’s,vormenvanwagen-tot-wagenofwagen-tot-weginfrastructuurcommunicatieofslimmeengecoördineerdeverkeersregelaars(Gouldingetal.,2016).Daarnaastverandertonzevisieoptransportonderinvloedvansteedsverdergaandeverstedelijking.Detransportsystemenvandetoekomstzullenfocussenopmulti-modaleoplossingen,metmoeitelozeovergangtussenverschillendevormenvantransport.Slimmeticketsystemen,dynamischeenreal-timevervoersplannersenhandigenbetrouwbaarauto-enfietsdelenkunnenbijdragenaandeevolutie.Deuitbouwvaneendergelijkmultimodaalnetwerkvanvervoersmogelijkhedenstaattrouwensalinhethuidigeregeerakkoord(2014)(Micheletal.,2014).
3.3 Besluit
Nietenkelhetbouwprocesverandertdrastisch,ookhetproductvandebouwevolueert.Duurzaamheidenlevenscyclusanalyseveranderenfundamenteeldemanierwaaropdebouwsectorprojectenaanpakt.InTransitieAgendaBouw(2008)wordtergepleitvooreennieuwsocio-technischparadigmaindebouwsector :Onderinvloedvandetechnischeensocialewetenschappenkandebouwsteedsbeterenperformanterantwoordenformulerenopsteedsdiverserwordendevragenenbehoeftesvanuitdemaatschappijenditmetoogopdetoekomst.Hierbijmoetzoweltechnischewaarde,gebruikswaardealsbelevingswaardegeïntegreerdwordenindetotalelevenscyclusvaneenproject.
Productinnovatiehangtonlosmakelijksamenmethetaanbiedenvanmeerwaardevoorklantenmaatschappij.Nietlangeruitsluitenddeprijsmaarprijs-kwaliteitsverhoudinggaatdoorwegenbijopdrachtgevers.Vormenvanstandaardisatieenprefabricatiehebbenhetvoordeeldatzesnellerenbeterzijnenvaakookgoedkoper.Duurzamematerialenmeteenlangelevensduurbiedendeklantminderonderhouds-enreparatiekosten.
21 Bv.HetprojectDistribouwtrachteendergelijknetwerkoptezettenlangsdeVlaamsewaterwegen.Voormeerinfo,ziewww.vim.be/projecten/distribouw22 Voormeerinfo,zie :www.kennislink.nl/publicaties/snelweg-van-de-toekomst
l 47TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN : INNOVATIES
Viatechniekenalslevenscyclusanalysekunnenweperformantdelevenskostenvaneenprojectinzichtelijkpresenterenaandeklant.Deeconomischemeerwaardeisgrootvoorbedrijvendieduurzaamproducerenenditviagerichtemarketingookduidelijkkunnenmakenaanpotentieleklanten.
Hetonderscheidtusseninnovatiesindesfeervanproductiedanwelprocesisdeelsartificieel.Infeitehangendezenauwsamen.Ketensamenwerkingisneteenmodeldatstandaardisatiealsuitgangspuntneemt.Maarookverduurzamingisonlosmakelijkverbondenmeteenhechteketensamenwerking :duurzameruimtelijkeoplossingenkunnenenkelontstaanviaintensiefoverlegtussenallestakeholders.Zowelwatwonen,stadsontwikkeling,materialenalslogistiekbetreft,enkelviaintensiefenvroegtijdigoverlegtussendebetrokkenpartnerskunnendemeestduurzameoplossingenaangereiktworden.Eensamenwerkingtussenvaaktientallenpartnerswasvroegerhaastonmogelijk.Diemogelijkheidhebbenwenuweldankzijdetechnologie.Datishetonderwerpvanhetvolgendehoofdstuk.
4 Technologie : glijmiddel voor proces- en productinnovatie
Debebouwdeomgevingbepaaltinbelangrijkemateonsgevoelvanwelzijn.IneenwereldvantoenemendeautomatiseringneemthetgebruikvanroboticaenICTookindebouwtoe.Dezeevolutiesleidentoteenvirtueleinfrastructuurdieverschillendepartijenenprocessenmetelkaarverbindt,enbovenaleenenormehoeveelheiddataeninformatieproduceert.Ditzaldemaniervanbouwen,debouwplaatsendaaraangekoppeldeprocesseningrijpendgaanveranderen(TU.Bouw,2015).
Debouwsectorhinktechterachteropwatdeimplementatievannieuwetechnologieënbetreft(VanSante,2016).Zosteegdearbeidsproductiviteitindebouwsectornauwelijkshetafgelopendecenniumendaardoorwerddesectorrelatiefsteedsduurderinvergelijkingmetsectorenwaarwelveeltechnologiewerdgeïmplementeerd.Technologiezorgtinbijvoorbeelddeindustrievoorprocesinnovatieswaardoorproductenefficiënterensnellerendaardoorsteedsgoedkopergemaaktworden.Indebouwgebeurtditminder.Wanneerdekostenvanhetbouwenstijgen(bv.doorstrengereduurzaamheidsnormen)enhetproductieprocesweinigefficiënterwordt,stijgtdeabsoluteprijsvoorbouwconsumenten(VanSante,2016).Nieuwe,branchevreemdebedrijven–gamechangers–kunnenprofiterenvandezekansen.
ICTzaleensteedsbelangrijkererolgaanspelenindebouwsector.De‘virtueleinfrastructuur’vanbouwprojectenwordtsteedsverfijnderenbiedtsteedsmeermogelijkheden(lees :meerwaarde).Technologievormtdefacilitatorvantallozevandehierbovenvermelddeinnovaties.HetbesprekenvanderolvanICTentechnologieineenaparthoofdstukmagdanoverzichtelijkzijn,hetisookwatongelukkig;haarinvloedvindjeimmersiniedereinnovatiediehieralbesprokenwerd.
4.1 Technologie en procesinnovatie : het managen van de informatiestromen
De digitalisering van de bouw staat nog in de kinderschoenen. Met technologische innovaties en het beschikbaarkomenvansteedsmeerinformatie,zalophetgebiedvanhetbouwproces,ketensamenwerkingen–integratienogveelwinstteboekenzijn.Maarookaandevraagzijdeopenttechnologienieuwemogelijkheden.Samenwerkingtussenuiteenlopendepartnersvereistcontinuecommunicatieenoverlegtussendezepartners.Bovendienmoetenverschillendebedrijfssystemenopelkaarafgestemdwordenzodatze‘dezelfdetaal’spreken.Degrotetechnologischedoorbraakdieeenverdereprocesintegratiemogelijkmaaktishetbouwinformatiemodel of BIM.
48 l CEVORA ONDERZOEK ISM. KU LEUVEN
Een BIM23bestaatuitsoftwarein3Dwaarinalledatakunnenwordenvastgelegddienuttigennodigzijnvoordeverschillendebouwpartners :voordeopdrachtgeverdeprojectdefinitie,eisenenteleverenprestaties,voorhetontwerpteameencompleetvirtueelmodelvanhetproject,voordecontrolerendeinstantiesdetoetsingaanderegelgeving,voordeuitvoerendepartijendeelementendienodigzijnvoorinkoopenrealisatieenvoordegebruikerdeelementendienuttigzijnvoordelatereexploitatieenvooreenduurzaamonderhoud.
WesommenhieronderenkelevoordelenvanBIMop.Voortoekomstigeonderhoudswerkzaamheden,verbouwingenoffunctionelewijzigingenleverthetBIMimmersvollediggeüpdateteas-builtinformatieop.EenBIMbevordertdesamenwerkingtussenverschillendedisciplineszoalsarchitectuur,stabiliteitentechnieken.DaardoorkanBIMeenboostgevenaandeuitwisselingvanideeënentotcreatieveeninnovatieveoplossingenleiden.In3Dkandecoördinatieoverhetgehelegebouwwordenuitgevoerdenkanmenpraktischopelkmoment een clash detection24uitvoerenterwijlin2Ddecontroleopclashesmeestalbeperktblijfttoteenbeperktaantaldwarsdoorsneden.Opdiemanierwordenfoutenuithetontwerpgehaalddieanderspasineentelaatstadiumzoudenzijnopgemerkt.Ditdruktdekostprijsvanhetgebouwengeeftmeerzekerheidnaarplanningenbudget.Doordatallepartijensamenwerkeninéénmodelwordtbovendienvoorkomendatdeverschillendepartijenmetverschillendeinformatiewerken.Ookditvoorkomtfouten.DankzijeenBIMkaneengestandaardiseerdeinformatieoverdrachtplaatsvinden.Intraditioneleprocessenwordtvaakopallerleiverschillende‘eilandjes’informatieopgeslagen.Ditdoetdefoutenlastopnieuwtoenemen(Degoignies,2014).TotslotbiedteenBIMenhet3Dmodelookeengrotemeerwaardeaandeklant :hetprojectwordtimmersdirectzichtbaar.Heteffectvanaanpassingenwordteveneensonmiddellijkzichtbaarenditverhoogtdebetrokkenheidvanzoweluitvoerders,opdrachtgeversalseindgebruikers.Dezetransparantiewordtveelalalseenbelangrijketroefgezien.BIMrichtzichvooralopgrotereprojectenmaarookkleinereprojectenzijngebaatbijhelderevormenvancommunicatieenoverleg.Ditleidttoteenbetereverstandhouding,minderfaalkostenen een snellere werking.
OokonderexpertenheerstereenunaniemeconsensusoverBIMalsbouwmodelvandetoekomstenookhetbeleidzetBIMsteedshogeropdeagenda.ZowelWalloniëmethetMarshallplan4.025 als in Vlaanderen met Visie 205026 wordt BIM centraal gesteld in de digitalisering van de sector.
Aandevraagzijdemaakttechnologieeenbetereafstemmingmogelijktussenvraagenaanbodindevormvanonlinemarktplatforms.Geenhotelkanmeerzonderbooking.comenopdetaximarktslaatUbereenflinkeslag.Technologischeverbondenheidmaaktdeontwikkelingvandigitalemarktplatformsmogelijk.Dieplatformswerkenvooralgoedinsterkgefragmenteerdemarktenwaarvraagenaanbodelkaarmoeilijkvinden.Indebouwgeldtditvooralvoordeonderhouds-enrenovatiemarktvanparticulieren.VooralinNederlandzienwedergelijkeonlineforaontstaan :werkspot,marktplaats,casiusofkluswebsitezijnstukvoorstukforadiezichopeenbepaaldebouwactiviteittoeleggen.Opdezeforakunnenparticulierenhunklusopdrachtenplaatsenenvakmannenkunnenhieropreageren.InNederlandwerdin2015naarschattingvoorbijna€800miljoenaanopdrachtenviainternetverhandeld(VanSante,2016).Viaalgoritmes,gebaseerdopdeanalysevandebeschikbaredata,kunnendergelijkemarktplatformsdeconsumentsteedsbeterincontactbrengenmeteenvoordeklusgekwalificeerdevakman.
23 ErbestaanverschillendesoortenBIM.HetWTCBheeftdetaakopzichgenomenomeenuniformenormopteleggenaanhetgebruikvanBIMbinnenBelgië.OokvanuitEuropaishiersprakeover.
24 Omdatveelpartijenallemaal(vaaktegelijkertijd)eenonderdeelvanhetcompletegebouwmodeluitwerken,kanhetzijndatverschillendepartijenonafhankelijkvanelkaareenoplossingontwikkelendienietpastmetdeander.Hetklassiekevoorbeeldiseengroteinstallatieleidingdieopdezelfdeplekmoetkomenalseenconstructiefelement.Doorhetsamenvoegenvandelosse3Dmodellenvandeconstructeureninstallateurkansnelenheldergezienwordenofer‘clashes’zijn.Inhetalgemeenwordtditalshétgrotevoordeelvanwerkenmet3Dgezien.Ditnoemtmet‘clashdetectie’of‘collisiondetection’.
25 Voormeerinfo,zie :planmarshall.wallonie.be26 Voormeerinfo,zie :www.vlaanderen.be/sites/svr/afbeeldingennieuwtjes/algemeen/bijlagen/conceptnota-transversale-beleidsnota-2050.pdf
l 49TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN : INNOVATIES
Deopkomstvanonlinemarktplatformsheefteeninvloedopdemarktstructuur.Doorreviewsvanandereklantenkrijgenconsumenteneenvoudigeenbeeldvandekwaliteitvandegeleverdediensten.Deplatformsmakendeprijzenooktransparant.Opeensimpelemanierkrijgenconsumentenmeerdereaanbiedingenenkunnenzijdeprijsgemakkelijkvergelijken.InBelgiëstaandezeplatformsnoginhunkinderschoenen :Livios27 enIkzoekeenvakman28vormeneeneersteaanzet,hetNederlandseCasiuswordtookdoorheelwatVlamingengebruikt.
4.2 Technologie en productinnovatie : nauwkeurigheid en snelheid
ToepassingenvanICTentechnologiefaciliterentallozetechniekenennieuweproductenmethogetoegevoegdewaarde.Drones,GPS,3D-printen,Track&Trace,slimmeenergiemeters…erzijntallozevoorbeeldentegevenvanproductinnovatiesdiemogelijkgemaaktwerdendoordetoepassingvaneentechnologie.Hetisveelalnetpuntomdevoorhandenzijndetechnologiezoaantepassen,datzefunctioneertin een bouwcontext.
Technologiespeelteenessentiëlerolindestandaardisatieenautomatiseringvandebouwketen.Prefabricageleuntsterkoprobotiseringenautomatisatievanbepaaldehandelingenenzalnaarallewaarschijnlijkeensteedsbelangrijkererolgaanspelen.
4.3 Technologie en integratie : eindeloze mogelijkheden ?
Deintegratievanverschillendeinformatiesystemenenreal-time data communicatie biedt misschien nog wel hetgrootstepotentieel.Steedsmeerinstallatiesenproductenproducerendatadiegebruiktzoudenkunnenworden.Viadiedatazouvooruitganggeboektkunnenwordeninhetefficiënteraanwendenvantechnieken,afstellenvanverschillendetoestellenofactiesenhetinzichtelijkermakenvancomplexeomstandigheden(bijvoorbeelddevolledigeklimaatregelingvaneenkantoorgebouwefficiënteninzichtelijkprogrammeren).Smartcities,smartmobility,smartgridsonderhoudenbeheer,deonzichtbarewerfmaarevengoeddeklimaatregelinginkleineofgrotegebouwen,stukvoorstukliggenhiermogelijkhedenvoorhetaanbiedenvannieuwedienstenenproductendooreensteedsverdereintegratievandediversedatastromen.Ditzijndemogelijkhedenvanbigdataanalyses.
Hierligtverbeterpotentieelvoorzowelproductalsproces.Viaeendoorgedrevenintegratievandatakanhetprocesimmerstotdesecondegeplandenafgestemdworden.Logistiekgezien,maaktditjust-in-time levering mogelijk.Prefabricageofstandaardisatieprocessenzijneveneensgebaatbijeenzorgvuldigafstemmenvanalleverschillendestappeninhetproces.Opvlakvanproductenvalterdanweervooruitgangteboekeninhetafstellenvaninstallatiesofonderhouds-enbeheersplannen.Wanneeraldiedataopeenoverzichtelijkemanierwordenweergegeven,wordthetmogelijkomsneller,beterengoedkoperingrepenteplannen.Deverwachtingisdatrichting2025gebouweneninstallatiesopgroteschaalmetelkaarverbondenzullenzijnineensoortvanInternet of Things (IoT). De combinatie van connectiviteit met meer rekenkracht en sensortechnologie resulteert in installaties in gebouwen die gigantische hoeveelheden data genereren. Naast nieuwe functionaliteiten voor gebruikerslevertdezedataeenschataaninformatieopvoorefficiënteronderhoudvangebouwen.Hierdoorwordtvoorspellendonderhoudmogelijk,ditwilzeggendatergeenonderhoudgebeurtopbasisvanhetaantaldraaiurenofopbasisvaneenbudgetmaardaterenkelonderdelenvervangenwordenalsuitmetingenblijktdathetdaadwerkelijkaanvervangingtoeis.Bigdataishierbijessentieel(VanSante,2016).
27 Voormeerinfo,zie :forum.livios.be/nl28 Voormeerinfo,ziewww.ikzoekeenvakman.be/nl/
50 l CEVORA ONDERZOEK ISM. KU LEUVEN
OokdeinterneorganisatievaneenbedrijfkangebaatzijnbijeenverdereintegratievanhaarICT-tools,denkhierbijaanERP-systemen29.Ditgeldtvooralvoormiddelgroteengroterebedrijven.MetbehulpvanERPkanmendedoorstroomenhetbeheervaninformatieverbeteren,snellerreagerenopbasisvanjuistegegevens,deinformatiecontrolerenenefficiënterwerkendoordatoverbodigehandelingengeëlimineerdworden.
EenBIMisinfeiteeengeïntegreerdinformatieplatformopprojectniveau.Dergelijkeknooppuntenvandatazijneveneensdenkbaarophuisenstadsniveau.Smarthouses,smartmobilityofsmartcitieszoudenleidentoteenongezieneoptimalisatieenafstemmingtussendebebouwdeomgevingenerzijdsendebewonersengebruikersanderzijds.Erisechternogveelonderzoeknodignaardetoepassingsmogelijkhedenvandezenieuwetechnologieënindegebouwdeomgeving.
Nieuwetechnologieleidentotnieuwewinnaarsenverliezersinhetbouwproces(VanSante,2016).Indebeginfasevaneeninnovatieprofiterenkoplopersofnieuwbranchevreemdetoetreders.Doorsuccesvolleimplementatievannieuwetechnologie,behalenzijeenconcurrentievoordeel.Consumentenkunnendanweerprofiterenvannieuwedienstenofdalendeprijzen.Veeltechnologiemaakthetbouwprocesimmerssnellerenefficiënter.Prijsdalingenzettenvervolgensverderalsookandere(bouw)bedrijvenvolgen.Dalendeverkoopprijzenkunnenhetbouwvolumedoentoenemen.Ditkomtdegansesectortengoede.Watdewerknemersbetreft,zullensommigefunctiesverdwijnen(bv.eenmetselrobotkansnellerwerkendaneenmetselaar),anderesterkveranderen(bv.derolvandetekenaarineenBIM-model)enandere,nieuwefunctieszulleneveneensnodigzijn(bv.adviesfunctiesvoorimplementatieeninstallatievannieuwetechnologie).Technologischevooruitgangvergtvaakanderecompetentiesbijwerknemers,maardaarvoormeerineenvolgendeparagraaf.
5 Implicaties voor arbeidsmarkt, wettelijk kader en onderwijs
Inditlaatstehoofdstukvandeel3besprekenwedegevolgenvanbovenstaandeevolutiesvoordearbeidsmarkt,hetwettelijkkaderenhetonderwijsindebouwsector.
5.1 De arbeidsmarkt
Dearbeidsmarktindebouwsectorkwamalaanbodinheteerstedeelvanditonderzoek.Hetloontechterdemoeiteomhieropterugtekomenmethetoogoptoekomstigeevolutiesenhungevolgenvoordehierbovenvermelddeinnovaties.Webesprekenhierbijenkelerodelijnendienaarvorenkwamenuitdeinterviewsendeliteratuur.
DooreentekortaanpersoneelengrotevraagnadeTweedeWereldoorlogwarenallehandenwelkomindebouwsectorenontstondenergespecialiseerdebouwvakkerszoalsmetselaar,elektricien,timmerman,etc.(Seinen,2000).Ditwordtookwelfragmenteringvandearbeidgenoemd.Dezefragmenteringzietmenvandaagdedagnogsteedsterug,envergrootnogdoortoedoenvanverdergaandespecialisatie.Fragmenteringvandeberoepenheeftertoegeleiddathetwerkalsuitgeholdwordtervarenenvormtdaarmeedefunderingvoorhetslechteimagovandebouwsectoralswerkgever.Daarnaastisereensterkesplitsingtussendenkenendoen.Omdatdebouweentraditioneleinsteekheeft,bestaandebedrijvenactiefindebouwnijverheiduitveelverschillendehiërarchischelagen.Debouwindustrieisdeafgelopen60jarenorganisatorischrelatiefweinigveranderdtenopzichtevandeomgevingwaardebouwondernemingeninopereren.Dezeisechterveelcomplexergeworden(Seinen,2000).
29 HetbegripERPstaatvoorenterpriseresourceplanning,waarmeeinderegeleencomputerprogrammaofwelsoftwarewordtbedoeld.Ditsoortcomputerpro-gramma’swordtvoornamelijkbinnenorganisatiesgebruiktterondersteuningvanalleprocessenbinnenhetbedrijf.
l 51TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN : INNOVATIES
Echter,hettypewerknemerindebouwsectorzalwaarschijnlijkveranderen.Demeningenoverderichtingvandezeveranderinglopenechteruiteen.Eriseenzekereconsensusovereengroterwordendegroepwerknemersdiezichzullenbezighoudenmethetinrichten,coördinerenenmanagenvanhetbouwproces.Ditzullengoedbetaalde,hoogopgeleidebediendenworden.Naastdeze‘managersvanhetbouwproces’zalereengrotegroepuitvoerendpersoneelstaan.Deevolutiehierbinnenkantweekantenop.DetoestroomvangoedkopeenlaagopgeleidearbeidskrachtenuitOost-Europakanleidentoteengrotegroeplaagbetaald,uitvoerendpersoneel.Ditisdeeerstemogelijkheid.Hetvoorhandenzijnvangenoegengoedkopewerkkrachtenvoorkomtdegelijkevormingendeontwikkelingvanmulti-inzetbarewerkkrachten.Eendergelijkeevolutiezoueenremopdeinnovatievormen.Deaanwezigheidvanvoldoendeengoedkopewerkkrachtencompenseertimmersvoordeinefficiënteorganisatievandebouwketen.Prefabricage,standaardisatieoftallozetechnologischetoepassingenrenderenpasoplangeretermijnenconcurrereninhunopstartfasemoeilijkmetgoedkopearbeid.Ditiseenreelgevaarentotopvandaagzijnerweinigindicatiesdiedezehypothesetegenspreken.Ditzouleidentoteendualearbeidsmarktindebouwsector.
Goedkopearbeidskrachtenzijnveelallaagopgeleidenvervangbaar.Alsdetoestroomvangoedkopearbeidskrachtenvertraagt,neemthetbelangvangoedopgeleiduitvoerendpersoneeltoe.Doorgedreventaakspecialisatieisineendergelijkecontexteveneensteduur.Hetwordtdusbelangrijkomteinvestereninbreedinzetbaar,goedopgeleiduitvoerendpersoneel.Ditisdetweedemogelijkheid.Detendensnaarmultidisciplinairenbreedinzetbaarpersoneelisalvoelbaarindetoplaagvanveelalbedienden,hetisdevraagofdezeevolutieookvantoepassingzalzijnophetuitvoerendpersoneel(BouwendNederland,2012).
Dooreenverdereintegratievanhetbouwprocesveranderenookdebenodigdecompetentiesvandewerknemersindebouwsector.Samenwerkingenoverlegvereisensocialevaardigheden.Technischecompetentieszullennietlangervolstaanomvolwaardigtekunnenmeedraaienindebouwvandetoekomst.Functiesalsrelatiebeheer,projectcoördinatorofcommunicatiezullenbijsteedsmeerbedrijveneenvasteplaatskrijgen.Maar,technologischevooruitgangvereistookanderetechnischecompetentiesbijwerknemers.Allefunctiesdiepotentieeldoorrobotsofmachineskunnenuitgevoerdworden,staanopdehelling.Landmeterskunnenvervangenwordendoordrones,metselaars,ververs,ofuitplakkerszullenhetnaverloopvantijdafleggentegenefficiëntererobotsenzelfrijdendetruckskunnenchauffeursvervangen.Indeplaatswordenernieuwefunctiesgecreëerdopbasisvananderetechnischecompetenties :onderhoudenbeheerzullensteedsbelangrijkerworden.Daardoorzijnvakerhogergeschooldetechnischewerknemersnodig,métsocialecompetenties.Debouwvandetoekomstzalmeernogdanvandaagdraaienophoogopgeleidebedienden(VanSante,2016).
Eenanderpuntzijndeveranderendearbeidsrelaties.Webesprakenhierbovenaldenoodaansocialeinnovatie :dewerknemerverlangtautonomieenwilzichbetrokkenvoelenophetgroteregeheel.Eengoedework-lifebalanswordtalsbelangrijkervaren(BouwendNederland,2012).Daarnaastwillenwerknemerszichblijvenontwikkelen.Doordesnelleveranderingenintechnieken,materialenenorganisatievormen,zalbijscholingookeeninherentonderdeelvandeloopbaanindebouwsectorvormen.Levenslanglerenwordtzekereenthemaindebouwsector.Dieevolutiezaldestebelangrijkerwordennaarmatedebouwsectorbreedinzetbaar,hoogopgeleidpersoneelgaattewerkstellen.Hogeropgeleidpersoneelzalookhogereeisenstellenaandewerkgevermetbetrekkingtotflexibiliteitoffunctieprofielen.Tenlaatstezalerookmeeraandachtmoetengaannaargezondheidenveiligheid.Ditzijntweeklassiekeproblemenindebouw.Zekerineenverouderendepopulatiedoortoenemendevergrijzing,ishetbelangrijkom(ervaren)personeelzogoedmogelijkteomkaderen.
Eenmodernpersoneelsbeleidtenslotte,zalnodigzijnomdejuistemensentekunnenaantrekkenenblijvendte kunnen uitdagen.
52 l CEVORA ONDERZOEK ISM. KU LEUVEN
Buitenlandse concurrentie
Zoalsweinhoofdstuk1alzagen,neemthetaantalarbeidersindebouwsectorgestaagaf.DezedalingtreftechterhoofdzakelijkdeBelgischebouwarbeiders.Meerdan17.000arbeidsplaatsengingenverlorentussenheteindevan2011enheteindevan2014.Indriejaartijdging9,7%vandearbeidsbanenverloren.Opmerkelijk,wantindezelfdeperiodenamdeactiviteitvanbouwbedrijventoemet1,8%.Bouwactiviteitgenereertaldusminderbanendanvroeger,oftochbanenvoorBelgischearbeiders.IndezetijdspannewasereensterketoenamevanhetaantalarbeidersdatuithetbuitenlandnaarBelgischebouwplaatsenwordtgedetacheerd.In2010warenheternog118.800,in2014warenheteral314.924.Uitgedruktinvoltijdseequivalentenzijndetijdelijkgedetacheerdewerknemersgoedvooreenwerkvolumevanongeveer33.000banen(ConfederatieBouw,2016).
BuitenlandsearbeiderswordengeregistreerdindeLimosadatabank.Hetloontdemoeiteomkortevenuitteleggenwaaromdezebuitenlandsearbeidskrachtenzoveelaantrekkelijkerzijn.GedetacheerdearbeiderszijngelijkaanBelgischearbeiderswatbetrefthetrespecterenvanhetminimumloon,demaximalearbeidsduurendeveiligheidsnormen.Echter,omdathetsocialezekerheidsstelselvanhetthuislandvantoepassingis,kaneenondernemingmetgedetacheerdearbeiders20tot35%goedkoperzijndaneenconcurrentdiemetlokalearbeiderswerkt(ConfederatieBouw,2016).Hetbetreftimmersvaakwerknemersafkomstiguitlandenwaardesocialelastenlagerliggen.GecombineerdmeteenBelgischebouwcultuurdiesterkuitgaatvandelaagsteprijs,resulteertditineenenormconcurrentievoordeelvoorbedrijvendiewerkenmetbuitenlandsegedetacheerdewerknemers.VolgenscijfersvandeConfederatieBouwzagals81%vandebouwbedrijveneenopdrachtverlorengaanaaneenbuitenlandsbedrijfofbedrijfmetbuitenlandsearbeiders.Deconfederatiewaarschuwtervoordatzondermaatregelen,nogeens26.000jobsverlorenkunnengaantegen2019.Deswitchnaarbreedinzetbare,goedopgeleidearbeiderslijktalvastnognietingezet.Geziendealgemenedalinginhetaantalarbeidsplaatsenvoorarbeidersindebouwsector,vormthetzekereenuitdagingomdewerkgelegenheidvoorBelgische arbeiders te behouden en te versterken.
5.2 Het wettelijk kader
Naarmatedebouwsectorsteedsmeerverwevenraaktmetanderemaatschappelijkedomeinen,neemthetbelangendeinvloedvanhetwettelijkkadertoe.Zoalsinhoofdstuk1werdaangehaald,bestaanersteedsmeerclaimsopeenbeperkteruimteengebruiktdeoverheidhaarwetgevendvermogenomnormenenmaatschappelijkedoelstellingenteverwezenlijken.Hetwettelijkkaderwaarbinnendebouwsectorfunctioneert,kanzoweleenstimulerendealsremmendewerkinghebbenopinnovatie.Voorbeeldenvaneenstimulerendwettelijkkaderzienweindecontextvanenergieprestatiesenmaterialen(her)gebruik.Hierwerdendelaatstejarenbelangrijkestappengezetinhetwettelijkverankerenvanduurzaamheidsnormen.
De omgevingsvergunning30 is hier een eerste voorbeeld van. Die vergunning vervangt en verenigt de klassieke stedenbouwkundige-enmilieuvergunning.Dezeintegratiemaaktduidelijkdatdemilieu-impactgeenlosstaandefactorbetreft,maareeninherentelementvaniederproject.Bovendienzoueeneengemaakteprocedurededoorlooptijdvoorhetverkrijgenvaneenvergunning,moetenverkorten.BelgiëenafortioriVlaandereniswereldwijdkoploperwatbetreftrecyclageenhergebruikvan(bouw)materialen.Metdeinvoeringvaneenextern,neutraaltraceerbaarheidsysteem(2014),hetsloopattest(2014)eneenverplichtsloopopvolgingsplan(2015)werdenbelangrijkestappengezetinhetsluitenvandematerialenkringloop.Ditsysteemmoetervoorzorgendatalbijhetbeginvaneenprojectrekeninggehoudenwordtmetdesloopenontmantelingvanhetgebouw.Daarnaastkaneenbetereslooptothoogstaandersloopafvalleiden,watdekansenop(hoogwaardig)hergebruikdoettoenemen(Degoignies,2015).
30 Voormeerinfo,zie :http ://www.lne.be/themas/vergunningen/omgevingsvergunning
l 53TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN : INNOVATIES
EenderdevoorbeeldisdeenergieprestatieregelgevingofEPB31.DienormenbepalendeenergieprestatiesvannieuwbouwwoningeninVlaanderen.Tegen2021moetiederenieuwbouwbijna-energieneutraal(BEN)zijnenminstensgedeeltelijkzelfenergieopwekken.Doordatdenormenstelselmatigwordenverstrengd,krijgtdebouwsectordekansomzichhieropvoortebereiden.HetVCBwaarschuwtechterdatdezogenaamdequickwins(ziehoofdstuk5)stilaanbereiktzijnenverderestappendeeconomischerendabiliteitdreigenaantetasten.
Eeninteressantenieuwedenkpisteishetideevan‘verhandelbarebouwrechten’(Verledens,2016).Ditsysteemmaakthetmogelijkslechtgelegenbouwgrondeninhetlandelijkgebied,teruilenvoorbouwmogelijkhedenindestads-ofdorpskernen.Opdiemanierzouhetmeewerkenaanruimtelijkeverdichting.Eenhindernishierbijisdatervaakweinigteruilengrondenzijninstedenengemeenten.Hetonderwerp‘verhandelbarebouwrechten’staatechteringeschreveninhetregeerakkoord,eentechnischecommissiebuigtzichoverdezaak.
Voorbeeldenwaarbijhetwettelijkkaderinnovatiesremtofontmoedigtzijneveneensveel.Dekritiekluidtdatderegelgevingbuitensporigcomplex,tegenstrijdig,gefragmenteerdentijdrovendis.DeverschillendebestuursniveausinBelgiëcomplicerendesituatieverder.EenvoorbeelddatdeVCBvaakaanhaaltdatevengoederkendwordtdoorarchitectenenaannemerszijndegemeentelijkeverordeningenenhunremmendeffectopstadsverdichting.Stedenengemeentenwillenviadezeverordeningendeappartementisering tegengaaneneengezinsvriendelijkklimaatcreëren.Eenvoorbeeldhiervanisdewoningtypetoets32. De VCB is voorstandervaneengrondigescreeningvandebestaandestedenbouwkundigeverordeningenopdatzijnaardetoekomstgeenbelemmeringenzoudenvormenomtoteenbetaalbarestadverdichtingtekomen.Daarnaastmoetzedenodige(artistieke)vrijhedentoestaanzodatdebouw-envastgoedsectoropeenflexibelemanierkaninspelenoplokalewoonbehoeften,gezinssituatiesenkoopkrachtverhoudingen(Degoignies,2015).EenanderprobleemvandeVCBzijndeweinigflexibeleruimtelijkestructuurplanneninVlaanderen(Degoignies,2014).
HetwettelijkkadervoorPPSofketensamenwerkingisevenminaangepast.Vooralderolendeverantwoordelijkheidvandearchitectstaathierbijonderdruk.Dewetopbeschermingvandearchitectvan20februari1939bepaalteenstriktescheidingtussenarchitectenaannemer33.Dezetraditioneleopsplitsingtussenhetberoepvanarchitect(ontwerp)enaannemer(uitvoerder)isstilaanachterhaaldviavormenvanketensamenwerking,DBFMO-contractenenPPS.Hoewelergeensprakeisvaneensimpelevervangingvandeaannemerdoordearchitectenandersomisereensterkeresamenwerkingtussenbeideberoepenmerkbaar.Dezesamenwerkingwordtechteralseenbedreigingervarenbijsommigearchitectendieopdiemanierhunonafhankelijkheidzienverkleinen.Deminofmeergeïntegreerdepartnershipformulestussenarchitectenenaannemersinhetkadervandesignandbuild-projectenwerpendevraagopvandenalevingvandeonverenigbaarheidtussendietweeberoepenopgelegddoordewetvan1939,maarookvandeonafhankelijkheidvandearchitectinalgemenezin.Totdusverwerdergeenconcreetenduidelijkantwoordopdievraaggeformuleerd.Momenteelopereertdearchitectopdatvlakineensoortniemandsland(Vergauwe,2012;VCB,2010).Dezeproblematiekkwaminiederinterviewnaarvoren.Aannemersdietotaalpakkettenaanbiedenzoalsbv.Ibensnemenindepraktijkdevolledigeverantwoordelijkheidvoorontwerpenuitvoering.Juridischblijftdearchitectechteraansprakelijk.AndereonduidelijkhedeninverbandmetPPSenDBFM-contracten,wordenopgesomdinhetrapportRechtskadervoorpublieke-privatesamenwerking(VCB,2010).AlgemeenkangesteldwordendaterDBFM-contractenenPPS-contractenmetheelwatjuridischeonzekerhedenkampen.
31 Voluit :EnergiePrestatieenBinnenklimaat32 EenvoorbeeldvaneenwoningtoetsvindenweinGent : :detoetsthanteerteenpuntensysteemomhetbehoudvaneengezinswoningenopteleggenofhieraan
eenvoorkeurtegeven.Opbasisvanditpuntensysteemkunnenappartementenvoornamelijknoglangsinvals-,ring-,enanderegrotewegen,ineenbuurtwaarreedsmeerflatgebouwenstaanenwaarmeerdandriebouwlagentoegelatenzijnenoppercelenwaarondergrondsparkerenmogelijkis.
33 Vooraldeordevanarchitectenblijftdezescheidingverdedigen.Anderearchitectenervarendezewetalshinderlijkenzijnzelieverkwijtdanrijk.Tegenstandersvandescheidingbewerendatdewetvan1939nietmeervandezetijdisendearchitectbelastmetteveeladministratieveencoördinerendetaken.Demodernearchitectmoetzichkunnenfocussenophetontwerpenencreërenvanruimtelijkeoplossingen,ennietopdetallozeverantwoordelijkhedenentakendieresulte-renuitdezestriktescheiding.
54 l CEVORA ONDERZOEK ISM. KU LEUVEN
Dewetgevingkanookontbreken.Ditishetgevalwatobjectievenormenenlabelsbetreft.Inteveelgevalleniser een wildgroei aan labels en normen waardoor aannemers en klanten door het bos de bomen niet langer zien.Deoverheidzouhiersnellerkunneningrijpenenuniformenormenopleggen.EenvoorbeeldhiervanisdeNederlandseNEN(NormalisatieEnNormering).Dezeorganisatieonderzoektofnormalisatiemogelijkisensteltinsamenspraakmetallestakeholdersbreedgedragennormenop.Devraagtotnormeringkankomenvanaannemersofvanuitdeoverheidgeformuleerdworden.Eendergelijkeorganisatiestroomlijntdenormenendientalsopstaptoteencoherentwettelijkkader.InVlaanderenenBelgiëontbreekteendergelijkeorganisatie,alzouhetWTCBhierzekereenrolinkunnenspelen.Dergelijkeeengemaakteenuniformenormenvergrotendetransparantieenkunnenduidelijkaantonenwatdemeerwaardevanbepaaldekeuzesis.Fragmenteringofversnipperingvannormengaatdittegen.
5.3 Onderwijs en vorming
Momenteelrekruteertdebouwsectoruittallozegeledingenvanonsonderwijssysteem :BSO-bouw,TSO-profielenalselektriciteit,bachelorbouwkundeofindustrieelingenieurenuniversitaireburgerlijkeingenieurs.Onderwijsenvormingzullensteedsbelangrijkerwordenindebouwsector.Hierzijnverschillenderedenenvoor.Inwerkpakket1werdaangetoonddatereenzekerekwalitatievemismatchbestaattussenvraagenaanbodindearbeidsmarktvoorbediendenindebouwsector.Decomplexiteitvanzowelbouwprocesals–productenneemtdaarnaastalsmaartoe.Hetpersoneelindebouwsectorwordtdivers,hoogopgeleidenzalzichblijvendmoetenbijscholenonderinvloedvantechnologischevernieuwing.Innovatieenonderwijszijntraditioneelhechtverweven;fundamenteelentoegepast(wetenschappelijk)onderzoekvormendemotorvantalvaninnovaties.Decurriculavanvandaag,tenslotte,bepaleninsterkematehetuitzichtvandebouwsectorvanmorgen.Werfprojectleidingofakoestiekgenietenvandaagbijvoorbeeldveelmeeraandachtdanvroegerindebasisopleiding.OokBIMisstandaardvakindebacheloropleidingenbouwkunde :denieuwegeneratiebouwbediendenwordtdusopgeleidindezenieuwecontextgecreëerddoorBIM.
Echter,debedrijvenlopenminderhoogopmetdeVlaamsebouwopleidingen.DeopleidingenBIMbijvoorbeeld,focusseneenzijdigophetgebruikvanBIM-toolsenlerendestudentennietsoverdatabeheerenmanagement.Ditwordtalseengrootgemiservaren.Daarnaastwordteropgewezendatveelhogescholenenuniversiteitennietoverdetechnischeexpertisebeschikkenomnieuweevolutiesofvernieuwingenindebouwsectorteonderwijzen.Demogelijkhedenvandronesofroboticabijvoorbeeld,wordennauwelijksonderwezen.DegroteBelgischebouwbedrijvenzijn,inhunzoektochtnaartalent,bereidomhiersamentewerkenmetdeonderwijsinstellingenenhunexpertiseterbeschikkingtestellen.
Eenandernadeelvaninnovatieviadebasisopleidingisdelangeimplementatieduur.Ditwordtaangehaalddoordocentenuitdebouwkundigeopleidingenzelf :detheorieisaltijd10à20jaarvooropdepraktijk.Hiermeebedoelenzedatnetafgestudeerdenpasnaenkelejareneenpositieverworvenhebbenvanwaaruitzedegeleerdeinzichtenkunnentoepassen.
Naarmatemetsteedsmeerjuridische,economische,socialeentechnischeaspectenmoetrekeninggehoudenworden,wordthetbouwprocessteedscomplexer.Voorbasisopleidingen,zoalsbv.deopleidingindustrieelingenieurofdebachelorbouwkunde,wordthetsteedsmoeilijkeromzowelalgemenealsspecifieke,enfundamentelezowelalstoegepastekennisteverenigeninhetcurriculum.Detoenemendeverwevenheidvanaldezesoortenkennisbemoeilijktdezeintegratienogverder.Bijscholingennavormingkunnenhieropeenantwoordvormen.OpleidingenaangebodendoorCevoramaarevengoeddoorhetVCB,kunnenbediendenvandenodigespecifiekecompetentiesvoorzien.Doorgevestigdeactoren–bedrijvenenonderzoeksinstellingen–tebetrekkenbijbijscholingenenvormingen,kaninnovatiebovendiensnellergeïmplementeerdworden.
l 55TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN : INNOVATIES
DaarnaastwordterookgekekennaarvormenvanwerkpleklerennaarDuitsmodel.Desterktevanditmodelisdeafwisselingtheorie-praktijk.Werkpleklerenishetaanlerenvanarbeids-enberoepsgerichtecompetentiesopdewerkvloer,ineenarbeidssituatiedieeenleeromgevingis.Hetwerkpleklereniszodoendeeenvormvanopleidingsstageinhetbouwbedrijf.OndermeerdeVDABLimburgheeftmomenteeleenprojectlopenomwerkpleklerenindebouwtepromoten34.
Hetonderwijsverhaalindebouwsectoriseropnieuwéénvansamenwerking.Detoenemendecomplexiteitmaaktdatallesomvattendeopleidingennietlangermogelijkenwenselijkzijn.Viasamenwerkingtussentheorieenpraktijk,geïnstitutionaliseerdonderwijsenvrijwilligebijscholingkunnendegevraagdemultidisciplinaire,hoogopgeleideenbreedinzetbarewerknemerswordenopgeleid.
6 Besluit
Delen2en3hebbendetrendseninnovatiesindebouwsectorgeschetst.Vertrekkendevanuiteenanalysevandebestaandesituatievandebouwsectoreneenopsommingvandeuitdagingeninhaaromgeving,hebbenwedevernieuwingenindesfeervanprocesenproductieverkend.
Debouwsectorevolueertrichtingeenvraaggestuurdemarkt.Nietlangeruitsluitenddeprijs,maartoegevoegdewaardewordtdegraadmetervooreconomischsucces.Dezetoegevoegdewaardekanopverschillendemanierengerealiseerdworden.Sneller,beter,groener,derodedraadiseentoenemendeafstemmingvanprocesenproductopmaatvandeopdrachtgever/eindgebruiker.DigitaliseringenICTvormendegrotefacilitatorvoordezeevoluties.Hetmanagenvandedatastromenenintegrerenvandeverschillendeinstallatiesineengebouwvormteenopportuniteitenuitdagingnaardetoekomsttoe.Debouwsectorzalruimtelijkeoplossingenopmaataanbieden.Zoweldeliteratuuralsdebetrokkenexpertsgevenditaan.
Indeel4spitsenweonstoeopdeverspreiding,sterktes,zwaktesenopportuniteitenvanBIM,leanbouwenenprefabricatieenbekijkenwewelkegevolgendezetrendshebbenvoordearbeidsomstandigheden.
34 Voormeerinfo,zie :www.vdab.be/partners/tendering/werkplekleren_bouw_limburg
56 l CEVORA ONDERZOEK ISM. KU LEUVEN
4 Praktijk
Indeel4gaanwedieperinopdeinvloed,verspreiding,sterktesenzwaktesvanhetBouwInformatieModel(BIM),leanenstandaardisatieenhungevolgenvoordewerknemersindeBelgischebouwsector.Wegaanerhierbijvanuitdatnietallebedrijvenindezelfdemateinnoveren,datersprakeisvanvoorlopersenachterblijversendatdievariatietemakenheeftmetbepaaldekenmerkenofoverwegingen.Wesplitsenditdeelverderopintweedelen.Indeeerstesectievanditdeelgevenweeenkortoverzichtvandeliteratuurrond(deverspreidingvan)innovatiestoegepastopdebouwsector.IndetweedesectiebekijkenwevannabijdedooronsgeselecteerdeinnovatiesenhunverspreidingindeBelgischecontext.
Voorditdeelmakenweopnieuwgebruikvaneenliteratuurstudieaangevuldmetkwalitatieveinterviews.Ditmaalspitsenweonstoeopdeconcretemogelijkheidsvoorwaarden,implementatieengevolgenvandedriegeselecteerdetrends :BIM,lean,enstandaardisatie.Pertrendhebbenwegetrachteenantwoordteformulerenoponderstaandevragen :
• WatzijndepioniersbedrijveninBelgië ?
• Welkevormenkaneeninnovatieineenbedrijfaannemen ?
• Watzijndekansenenbeperkingenvandetrend ?Waarlopenbedrijventegenaan ?
• Watzijnargumentenvooranderebedrijvenomdetrendteimplementeren ?
• Hoehebbendeveranderingenplaatsgevonden ?Watwasdeaanleiding ?Watwasnodigomdestaptezetten ?
• Hoewerdendewerknemersbetrokkenbijdeinnovatie ?Hoehebbenzijgeleerdmetdeveranderingomtegaan,omdeveranderingtegebruiken… ?
• Welkefunctieszijnveranderd ?Enhoe ?
• Inhoeverredenkendebedrijvendatdetrendzichbreedgaatdoorzetten ?
1 Innoveren in de bouwsector : de theorie
Innovatieiseenzeerruimenpopulairbegrip.Wereikenenkelehandvatenaanomhetbegrip‘innovatie’betertebegrijpen.Wemakeneenonderscheidtussenenerzijdsdeimpactvaneeninnovatieenanderzijdsdeverspreidingvaninnovatie.
1.1 Innovaties opgedeeld naar hun impact
Eeninnovatieiseenidee,handelingofobjectdatalsnieuwaanzienwordtdoormens,organisatieofmaatschappij(Rogers,2003).Innovatiesvindjeinallevormenenmaten.Opbasisvandegroottevanveranderingenhunverwachteimpactophetbrederesysteemwaarinzevantoepassingzijnonderscheidenwevijftypesinnovatie(Slaughter,1998) :
- Incrementele innovatieiseenkleineveranderinggebaseerdoppraktischekennisenervaring,zoalsdeintroductie van een nieuw soort stofmasker.
- Een modulaire innovatieheefteenrelatiefgroteimpactopeenspecifiekeschakelindebouwketenmaarweinigimplicatiesvoordegansebouwketen.Eenvoorbeeldhiervanisdeomgevingsvergunning,dieeengroteimpactheeftophetjuridischewerkdatvoorafgaataaneenproject,maarweinigimplicatiesvoordeganse bouwketen.
- Eenarchitecturale innovatieheefteenrelatiefbeperkteimpactopeenspecifiekeschakelindebouwketen,maarveelimplicatiesvoordegansebouwketen,zoalsdeintroductievanBIM.Hetgebruikvan
l 57TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN : PRAKTIJKVOORBEELDEN
3Dmodellenisweliswaarnietnieuw.Zobestaat3D-cadallanger.Maarhetgezamenlijkgebruikvanéénintegraal,gecentraliseerdmodelvoorallebetrokkenstakeholdersbeïnvloedtdevolledigeorganisatievaneen werf.
- Eensysteem innovatievereisteenintegratievanverschillendeaparteinnovatiesdieeenmaalsamengevoegddegansebouwketenbeïnvloedenenverbeteren.Eenvoorbeeldhiervanisdeprefabricagevanhuizeninfabriekshallen.
- Eenradicale innovatieiseengrotedoorbraakdieeencompleetnieuwemaniervandenkenveroorzaakt.Een voorbeeld hiervan is ketensamenwerking.
Detypologiemaakthetmogelijkominnovatiesinteschalenenterangschikken.Inparagraaf3passenwedetypologieverdertoeopdedriegeselecteerdeinnovaties.
1.2 Innovaties opgedeeld naar verspreiding
Eeninnovatiewordtnietautomatischdenieuwenorm.Heelwatinnovatiessterveneenstilledoodofwordennauwelijksopgepikt.Hetloontdemoeiteomkortevenstiltestaanbijdemogelijkheidsvoorwaardenvooreensuccesvolleinnovatie(Rogers,2003).
Eerstenvooralhangtveelafvandeinnovatiezelf.Watzijnderelatievevoordelenvandeinnovatieenhoeisdecompatibiliteitmethetbestaande ?Isdeinnovatiedaarnaastcomplexofeerdergemakkelijkenwatisdemoeilijkheidomzeaanteleren ?BIMbijvoorbeeldbiedttalvanvoordelen,maarismoeilijkenduskostelijkomaanteleren.Daarnaastisdemanierwaaropergecommuniceerdwordtoverdeinnovatiebelangrijk.Demassamediazijngoedinhetverspreidenvaninformatieoverdeinnovatie,maarpersoonlijkecontactenzijnbepalendvoordeattitudetegenoverdieinnovatie.GroteevenementenalsBatibouwspeleneenbelangrijkeinformatieverol,maarhetzijnvooraldepersoonlijkeervaringenvancollega’sofvriendendiedemeningovereenbepaaldetrendvormen.Tijdiseenvolgendebelangrijkefactor :nietiedereenzalevensneleeninnovatieoppikken.Misschienweldebelangrijkstefactorishetsociaalsysteemwaarbinneneeninnovatieplaatsvindt.Deverspreidingvaneeninnovatieisafhankelijkvandeverbondenheid,denormenenovertuigingenendestructuurvanhetsociaalsysteemwaarinzevervatzit(Rogers,2003).Ditsociaalsysteemindebouwsectorwordtineenvolgenddeelbesproken.
Innovatie kan daarnaast gecentraliseerd of gedecentraliseerd gebeuren. In sectoren met slechts enkele grotespelersgebeurtinnovatiehoofdzakelijkgecentraliseerd,topdownenviapassieveontvangers.Hetmanagementisaldusdedrijvendekrachtachterdeinnovatie.Insectorenmetweiniggecentraliseerdbestuur,gebeurtinnovatiehoofdzakelijkgedecentraliseerd.Ditwilzeggendatinnovatiesontstaanvanopeenoperationeelniveau,probleemgestuurdenbottumup(Rogers,2003).Dithangtsterksamenmetdemanierwaaropeensectorgeorganiseerdis.
Omdeverspreidingvaninnovatiesinzichtelijkweertegeven,ontwikkeldeRogers(2003)eeninnovatiecurve(figuur13).Deblauwelijntoontdeopeenvolgendegroepenaandieeeninnovatieovernemen,degelelijntoonthetmarktaandeelvaneenbepaaldeinnovatie.
58 l CEVORA ONDERZOEK ISM. KU LEUVEN
Figuur 13 : De verspreiding van innovaties. (Bron : Rogers, 2003).
100
75
50
25
0
AchterblijversLatemeerderheid
Vroege meerderheid
Eerste gebruikers
Aandeel van de bevolking dat een bepaalde innovatie overneemt
Marktaandeel van een bepaalde innovatie
Innovators
Rogers(2003)onderscheidtvijffasesbijdeverspreidingvaneeninnovatie.Ineersteinstantiewordteeninnovatie overgenomen door innovatoren en de eerste gebruikers. De grote massa ontdekt de innovatie viaeenvroegeeneenlatemeerderheid.Degroepdieeeninnovatiepasalslaatsteoverneemt,wordtdeachterblijversgenoemd.
Samenvattendstellenwedatinnovatiesafhankelijkzijnvandecontextwaarbinnenzeontwikkeldworden.Indeliteratuurisersprakevaninnovatiesystemen(Lundvall,1992;Aouad,2010).Innovatieishierbijeenevoluerend,niet-lineaireninteractiefprocesdatintensievecommunicatieensamenwerkingvereisttussenverscheideneactoren.Indevolgendeparagraafpassenwedittoeopdebouwsector.
1.3 Innovatie en de bouwsector : een slecht huwelijk
Debouwsectoriseenspecifieksociaalsysteem.Deliteratuurenookexpertengevenaandatdebouwsectormoeilijkinnoveertenditligthoofdzakelijkaandespecifiekeorganisatiestructuurbinnendesector.Ditheeftverstrekkendegevolgenvoordemanierwaaropinnovatieszichverspreiden.
Indeeersteplaatsisdebouwsectoringrotemateverticaalenhorizontaalgefragmenteerd.Verticaalbekekenisdebouwketenzeerlangmetveelverschillendeschakelsenmeteenstriktescheidingtussenaannemer(uitvoering)enarchitect(ontwerp)alsexponentvanhethokjesdenkenindesector.Maarookhorizontaaliserenormeversnipperingmettallozekleineaanbiedersdieminofmeerdezelfdedienstenaanbieden.Diefragmentatieleidttoteenversnipperdebesluitvormingwaardoorslechtsweinigstakeholdersechtveeltezeggenhebbenindebouwketeneneenprobleemvanbrokenagencyontstaat :Dooreentegroteversnipperingindetaakpakketten,kunneninnovatiesdiemeerderepartnersindebouwketenbeïnvloedenmoeilijkgeïntroduceerdworden.Invloedrijkeveranderingenkunnenvaakenkeldoormiddelvansamenwerking
l 59TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN : PRAKTIJKVOORBEELDEN
ingangvindenindesector.Daarnaastisderelationelestabiliteitindebouwsectorlaag.Iederprojectiseentijdelijksamenwerkingsverbandtussenmeerderebouwbedrijven.Duurzamecontactenzijneerderzeldzaam.Desamenwerkingkomtbovendientotstanddoorconcurrentieinfunctievandelaagsteprijsenditbevordertdeonderlingerelatiesevenmin.DitisspecifiekinVlaanderenenBelgiëeenprobleemaangezieneenopenbareaanbestedingdoorgaansgebeurtopbasisvandelaagsteprijs.Defluctuatieindevraagmaaktbovendiendatinvesterenininnovatiesteedsrisicovolis.Innovatiesstuitentenslotteookopeenzekereaversiedoordelangeaansprakelijkheidendehogeinvesteringskostenindebouwsector(Aouad,2010;Scheffer,2010).
Eendergelijkeomgevingbemoeilijktdeverspreidingvaninnovaties.Debouwsectorissterkgedecentraliseerd.Incrementeleofmodulaireinnovaties,vaakoplossingenvoorconcreteuitdagingenopprojectniveau,zijntalrijk,maarsysteem-ofradicalevernieuwingenzijneerderuitzonderlijk.Deliteratuurspreektindiecontextvan‘verborgeninnovaties’.Hiermeewordtbedoelddatweiniginnovatiesindebouwsectoropgemerktworden,nietomdatzenietvernieuwendzijn,welomdatzeenkelspecifiekopeenbepaaldesituatievantoepassingzijn(Kestenbaum,2007).
Hetgrootstegevolghiervanisdatdeverspreidingvaninnovatieindebouwsectorzeertraaggaat.Tochzijnereenaantalmanierenwaaropinnovatiebevorderdkanworden.Wetgevingofsubsidieringiseeneerstemogelijkheidominnovatietestimuleren.Eenvoorbeeldhiervanisdesubsidieringvanzonnepanelen,dubbelebeglazingofdakisolatie.Ditoverheidsingrijpenformuleerteenantwoordophetbrokenagencyprobleemaangezienhetaannemersaanzetombepaaldezakenteimplementerenofaantebieden.Echter,wetgevingkanernietvoorzorgendatbepaaldetechniekenjuistwordentoegepast.Strategischesectoraleofcollectieveactiestussenbedrijvenzijneentweedemogelijkheidominnovatieteintroducerenindebouwsector.Ketensamenwerkingbijvoorbeeldbevordertinnovatiedoorlangdurigesamenwerkingsverbandenaantegaanendefragmentatietegentegaan.Eenderdemogelijkheidishetbeïnvloedenvandeklantvraag.Eenbeterbesefenkennisvanenergiezuinigetechniekenbijklanten,moedigtaannemersaanomdietechniekenookzelftelerenentoetepassen(Scheffer,2010).Indepraktijkbeogenveleoverheidspremieszoalsdepremiesvoorisolatieeenveranderingindeklantvraag.Eenvierdeelementisderolvanonderwijsenbijscholing :dooreenaccuraataanbodaancursussenaantebieden,wordtnietenkeldekennisvergrootmaarwordthetsociaalsysteemindebouwsectorversterktwaardoornieuweinnovatiesmakkelijkerverspreidkunnenworden.TotslothebbenorganisatiesalshetWTCBeenbelangrijkefunctieinhetverkennenentestenvannieuwetechniekenenmaterialen,eninhetgaranderenvanhunkwaliteitenduurzaamheid.
HetbelangvaneenstimulerendsociaalsysteemenhaarmogelijkhedenwordtgeïllustreerddoordegebeurtenissenindeprovincieLimburg.DehuidigecontextenomstandighedeninLimburgvormeneenstimulansvoorinnovatie.InLimburgzijnveelgroteaannemersactief.Dieaannemerskennenelkaarvrijgoedeneriseenintensievesamenwerking.DeCBLimburgtrekthierbovendiensterkaandeinnovatiekarenonderdenoemer TransformatieBouwLimburgorganiseerthetCBLimburginsamenwerkingmetdebouwondernemingennegenwerkgroepenrondinnovatiethema’sindebouw.DemiddelenvoordeprojectwerdenterbeschikkinggesteldviahetStrategischActieplanvoorLimburginhetKwadraat(SALK),eenLimburgsinnovatiefonds.Ditalleszorgtvooreenvruchtbaarklimaatvoorinnovatie.
DeVCBontwikkeldehierondereenmodeldatdeinnovatiedynamiekindebouwweergeeft,toegepastopdestrengerwordendeenergievereisten(E-peil).Indefiguurzienwatdatersteedssprakeisvaneenaantalvoorlopers.IncasubetekentditdatbepaaldebedrijveneenbeterE-peilrealiserendanwettelijkverplicht.Dergelijkebedrijvenzorgenervoordatproductendiebeterdoendandenorm,ingangvindenindebouwsector.Producentenwordenopdiemaniergestimuleerdomhunaanbodteverruimenenvernieuwen.Derestvandebouwsector(devolgers)volgeninhetzogvanveranderendeproductenentechnieken(Degoignies,2014).Destrengerwordendewettelijkenormenvormenwaarschijnlijkdebelangrijkstebeweegredenvoordemeerderheidvandebedrijvenindesectoromteinnoveren,maaronderstaandefiguurillustreertmooiheteffectdatvoorloperskunnenhebbenopdegansesector.
60 l CEVORA ONDERZOEK ISM. KU LEUVEN
Figuur 14 : Innovatiedynamiek in de bouw toegepast op strengere wordende energienormen. (Bron : Degoignies, 2014).
Voorlopers
Volgers
202020102006
Maximaal E-peilProducenten
2 Innovaties in de praktijk
Indithoofdstukfocussenweonsopdedriegeselecteerdeinnovatiesenwerkenwedezeverderuit.Wehebbendaarnaastookaandachtvoorhetverbandtussendezedrietrendsenhuneffectenvoordebouwbedienden.
2.1 Bouw Informatie Model (BIM)
Wat is BIM ?
Bijhetoverdragenvaninformatieovereengebouwenhetbouwprocesvandeenenaardeanderepartijontstaanvaakproblemen.Faalkosten,kwaliteitsverliesentijdsoverschrijdingenzijnhetgevolg.OmbetermetinformatietekunnenomgaaniseeninformatiemodelontwikkelddatdoorgaatonderdenaamBIM,watstaatvoorhetBouwInformatieModel(FokkePost,2013).
Erisallangetijdgezochtnaarmogelijkhedenominformatieteintegreren,zodaterzominmogelijkinformatieverlorengaatofconflictenontstaan.Ditwilzeggendatalleinformatiemetbetrekkingtoteenprojectopeenordelijkemanier,centraalwordtverzameldenopeengemakkelijkemanierverdeeldenaangepastkanwordenonder/doordeverschillendepartners.DoordelaatsteICT-ontwikkelingenishetmogelijkdatindebouwgeïntegreerdemodellenkunnenwordengebruikt.Inbouwinformatiemodellenkunnenallepartnerstegelijkwerkenaandeinformatiedienodigisomeengebouwtebouwenentekunnenbeheren(FokkePost,2013).DitwordtdoorBuildingSMART(2012)alsvolgtomschreven :BuildingInformationModelingiseenprocesvoorhetgenererenenbenuttenvanbouwinformatievoorontwerp,bouwenexploitatievaneengebouwtijdenszijnlevensduur.BIMbiedtallebelanghebbendenophetzelfdemomenttoegangtotdezelfdeinformatiedoormiddelvaninteroperabiliteittussentechnologischeplatforms”.EenabstracteredefinitievanBIMalsinformatiedragerisdevolgende :“Buildinginformationmodelingisnothingmorethanamechanismtotransformdataintoinformationtogaintheknowledgethatallowsustoactwithwisdom”(SmithandTardif,2009).
l 61TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN : PRAKTIJKVOORBEELDEN
BIMiseenafkortingdiedrieafzonderlijke,maargekoppeldefunctiesverbindt.Building Information Modeling iseenprocesvoorhetgenererenenbenuttenvanbouwinformatievoorontwerp,bouwenexploitatievaneengebouwtijdenszijnlevensduurdatvooriedertoegankelijkis.Building Information Model is de digitalepresentatievanfysiekeenfunctionelekenmerkenvaneengebouw.Ditmodeldientalseengedeeldekennisbronmetvoldoendecompleteinformatieoverhetgebouwenvormteenbetrouwbarebasisvoorprocessenenbeslissingentijdensdelevenscyclus.Building Information Management is de organisatie en beheersingvanhetbedrijfsprocesdoorgebruiktemakenvandeinformatieinhetdigitalemodelomtezorgenvoorinformatieuitwisselingtijdensdegehelelevensduurvaneengebouw(buildingSMART,2012).
ErbestaanookgradatiesinBIM-toepassingen.BIMkanvolledigofgedeeltelijkgebruiktworden.Traditionelebouwontwerpenentekeningensteunenoptweedimensionaletechnischetekeningen(plannen,doorsnedes,secties,etc.).Bouwinformatiemodellenbreidendieplannenuitdoordedrieruimtelijkedimensies(hoogte,breedte,lengte)inzichtelijktemakenvia3D.BIMkanechternogverdergaanentijd(4D)enkosten(5D)alsvierdeenvijfdedimensietoevoegen.BIM6Dishetmeestvolledigemodelenwordtaangevuldmettechnischetekeningenvandeverschillendecomponenteneninstallatiesvaneenproject.EendergelijkBIM-modelkanafgeleverdwordtaanheteindevanhetbouwprojectenbevatalleinformatieas-built.
ErwordtdaarnaastnogeenonderscheidtgemaakttussenlittleBIMenbigBIM(Jernigan,2007).LittleBIMheeftbetrekkingophetinterngebruikvanBIMbinnendeeigenorganisatieenmaakthetmogelijkomontwerpenin3Dtemaken.LittleBIMmoetslechtseenopstapvormenvoorBigBIM.BigBIMishetexternintegrerenvaninformatie.OmdatbijLittleBIMeigenlijknoggeeninformatiewordtgedeeld,kanditnietwordenverstaanalsopzichzelfstaanddoel.
InformatieinBIMmoetvooriedereenverstaanbaarzijn.Ditimpliceertdathetplancompleet,consistentensamenhangendis.Omdittebereikenmoetereensoortvanstandaardtaalgebruiktworden.BIMbereiktditdoortewerkenmeteenobjectenbibliotheek.Iederontwerpiseencombinatievanbepaaldeobjecten–vaagenongedefinieerd,generischofproduct-specifiek,vastevormenofruimtelijkgeoriënteerd(alsdevormvaneenkamer)–metelkzijneigengeometrie,relatiesenattributen.Ditleidttoteensterkeconsistentie,aangezieniederontwerpgebaseerdisopdezelfde,eenduidiggedefinieerdeobjecten.Iederobjectdraagtbovendienparametersdiehetverbindtmetandereobjecten.Wanneereenobjectverandertofaangepastwordt,veranderengerelateerdeobjectenautomatisch(Eastman,2009).Omalleinformatieendatatebeheren,moeterbovendiengewerktwordenmetcodesenvormenvanclassificatievooriederobject.DitiseveneenseenvormvanstandaardisatiedieoplandelijkofEuropeesniveaumoetafgesprokenworden.MomenteelwordendieBIM-normenonderleidingvanhetWTCBinoverlegmeteen60-talbouwbedrijvenvoorBelgiëvastgelegdinwerkgroepen.
BIMhanteertaldusstandaardisatieengedeeltelijkeautomatisatieomtoteenverstaanbaarenbruikbaarontwerptekomen.Deobjectbibliotheekbiedtdegarantiedatdeverschillendeketenpartnerselkaarbegrijpenenerzoweinigmogelijkfoutenoptreden.Deaanmaakervankostechterveeltijdenmiddelen.
VerschillendefunctiesinhetklassiekebouwprocesveranderenofverdwijnenonderinvloedvanBIM.Vooraltekenaarsenandereuitvoerendeontwerpfunctiesmoetenomgeschooldwordentotmodelleurs.Hetlouteruitvoerendtekenvanplannen–lijnentrekkeninAutoCAD–zalsteedsmeerverdwijnen.MaarBIMcreëertooktalvannieuwefuncties :alledatadiegegenereerdworden,moetenimmersookbeheerdworden.EnerzijdskrijgjewerknemersdieBIM-toolsgebruikeneninvoeren,anderzijdskrijgjeeenbovenlaagvanwerknemersdiededatabeheren.Jekuntditvergelijkenmetdeboekhouderdiedecijfersingeeftmaarnietweetwatzebetekenenendebedrijfsleiderdiededatanietkaningeven,maarwelweetwaterachterdedataschuilgaat.Dieomslagvereistomscholingennieuwediploma’s.Ditverlooptnietinelkbedrijfevenvlot :leeftijd,ervaringenvooralbereidwilligheidtotomscholingblijkenbelangrijkefactoren.Vaakiserveelwinstteboekendoorjongemensendiedetoolswetentegebruikenmaarweinigpraktijkkennisbezitten,tecombinerenmetervarenwerknemersmetpraktischekennisdiedetoolsnogonmachtigzijn.
62 l CEVORA ONDERZOEK ISM. KU LEUVEN
Wat zijn de voordelen en nadelen van BIM ?
Hetwerkenmetbouwinformatiemodellenheefttalvoorvoordelenmaarteltookenkelezwaktesofrisico’s.Wesommenzehieronderop.
HetgrootstevoordeelvanBIMisdatalleinformatieverzameldstaatopéénplek,deverschillendepartnershiertoegangtoehebbenenhierinreal-timeaanpassingenaanaangebrachtkunnenworden.Ditmaaktdatdecommunicatieencoördinatietussendeverschillendeketenpartnersgestructureerdensoepelkanverlopeneniedereentoegangheefttotdezelfde,up-to-dateinformatie.Aannemerskunnenbijvoorbeeldtijdensdeofferte-fasehetprojectbeterinschattenentechniekeninstallatiekanalopvoorhandingepastwordeninhetontwerp.4DBIM-modellen(tijdsplanning)makendatdeorganisatietussendeverschillendeketenpartnersordelijkingeplandengecoördineerdkanworden,5DBIM(kostenraming)maaktdanweereenadequatekostencalculatiemogelijk.Een6Dmodelvormteengrotemeerwaardeinhetkadervandelevenscyclusvaneengebouw :onderhoudenbeheerzijnimmersgeholpenbijeengedetailleerdenexactmodelvandewijzewaarophetgebouwafgeleverdwerd.Gecombineerdhebben3D,4D,5Den6Dmodellenalsgrotevoordeeldathetontwerpduidelijkiseneropvoorhandnagegaankanwordenoferclashes (of incongruenties) bestaan in het ontwerp.
Figuur 15 : Invloed van BIM ontwerpproces in vergelijking met het traditionele ontwerpproces. (Curt, 2004)
Dievoordelenmakendaterminderfoutengemaaktwordenendeorganisatievanhetbouwprocessoepelkanverlopen.Figuur15maaktdevoordelenvanhetgebruikvanBIMschematischduidelijk.WeziendatBIMdenadruklegtopdeinitiëleplannings-enontwerpfaseenditintegenstellingtothettraditioneleontwerpproces,waartijdensdeuitvoeringvaaknogtallozeaanpassingenenadhocingrepenplaatsvinden.Aanpassingentijdensdeuitvoer–faalkosten–zijnechtervelemalenduurderdandemeerkostgerealiseerddooreenlangereinitiëleontwerpfase.Figuur15maaktduidelijkdatBIMkanleidentoteenbouwprojectdatgoedkoperis,snellerwordtuitgevoerdeneenhogerekwaliteitkangaranderen(FokkePost,2013;Leeuwis,2011).
BIM ontwerpproces
Traditionele ontwerpproces
Kosten van ontwerpwijzigingen
Mogelijkheid beïnvloeden kosten/kwaliteit
l 63TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN : PRAKTIJKVOORBEELDEN
IneenrapportvanADEB-VBA–debelangenorganisatievandegrotebouwondernemingen–wordendevoordelenopgesplitstnaardeverschillendeketenpartners(ADEB-VBA,2015) :
- Architect/ontwerper :minderontwerpfouten,dusminderfaalkosten
- Aannemerenonderaannemers :efficiënterbouwproces,minderfaalkostenenminderbenodigdetijdvoorhet bouwen
- Studiebureaus :betereintegratietussentechnischenarchitecturaalontwerp(minderfouten)enmeerefficiëntecontroleendetaillering
- Externecontrolebureaus :meerinzichtineengebouwendusmeerefficiëntecontrolevandebouwkwaliteit
- Facilitymanager :betergeïnformeerdfacilitymanagement(kostenbeperking),verbeterdeoperationaliteit(kostenbeperking)enbeterontworpengebouwen(minderfaalkosten)
BIMimplementerenenjuisttoepassenverlooptnietaltijdvlekkeloos.Implementatieengoedgebruikzijndanooktweebelangrijkerisico’sverbondenmethetgebruikvanBIM.Iederestakeholdermoethetmodelup to datehoudenenbereidzijndeeigenwerkwijzeteexpliciteren.HetontbrekenvaneenduidelijkestandaardvoorBIM(erzijnmeerderesoftwarepakkettenopdemarkt)zorgtervoordatfrequentproblemenoptredenmetdeuitwisselingvansoftware.Dekostenvanaanschafliggenbovendienhoogendeproductiviteitligtlagerindeleerperiode.OokdeontwikkelingvaneeneigenBIM-bibliotheekkostenormveeltijdenenergieenpersoneelmoeteerstbijgeschooldwordenommetdenieuwesoftwaretelerenwerken.MomenteelisereenbijzondergrotenoodaandegelijkeopleidingenommetBIMtelerenomgaan,aldusbedrijven.Ditmaaktdathoofdzakelijkklasse8bouwbedrijvendemiddelenkunnenopbrengenomactiefmetBIMaandeslagtegaan.
Doordatverschillendeketenpartnerstoeganghebbentothetontwerpenhieraanpassingenkunnenaanbrengen,kunnenconflictenontstaanoverdejuridischeeigendomvan–endeaansprakelijkheidvanhetuiteindelijkegebouw.EenlaatstebelangrijkestruikelpuntishetbeheervanhetBIM-model.Ditwordtmomenteelveelaldoordearchitectofhetingenieursbureaugedaanmaarditwordtnietalsoptimaalbeschouwd.Hierzietmeneenrolweggelegdvooreenexternecoördinatorenbeheerder(FokkePost,2013;Leeuwis,2011).
WerkenmetBIMkanalleenalsdebenodigdeinformatieookbeschikbaarisendaarvoorzijnookdefabrikantennodig.UiteengrootEuropeesonderzoek,uitgevoerddooronderdirecteurenenmarketingmanagersvanfabrikantenuitdebouw-eninstallatiesector,blijktdatnogmaareenkwartvandefabrikantenopditmomentBIMinformatieverstrekt.Nogeens19%denkterovernaomBIMinformatiebinnennuentweejaartegaanverstrekken.DehelftvanallefabrikantengeeftechteraandatzijnognietbegonnenzijnmetBIMofdatzijhetnietweten.HetzijnvoornamelijkleveranciersvaninstallatieproductenenruwebouwmaterialendieopditmomentalBIMinformatieaanbieden.DetoeleverendeindustrievormtopdiemaniereenremopgrootschaligeBIM-implementatie(USPMarketingConsultancy,2016).
BIMkanooktoegepastwordenbijrenovatiewerken.Hiervoormoetdebestaandestructuur3Dgescandworden.Detechniekenvoor3D-scanningkunnennogverbeteren.Momenteelwordtdietaakvaakuitbesteed1.
BIM in Vlaanderen
UiteenenquêtevandeVCB,deVlaamseArchitectenorganisatie(NAV),WTCBenORI(RepresentatieveOrganisatievandeAdvies&ingenieursbureaus)naarhetBIM-gebruikvandeVlaamsebouwbedrijvenblijktdat25%vandebedrijvenalinaanrakingkwammetBIM.Ditblijkenhoofdzakelijkgroterebedrijventezijnmetmeerdan20werknemers.Vandeze25%gebruiktslechts8%deintegralevormvan(big-)BIM(Degoignies,2015).Invergelijking,inNederlandheeftaldehelftvandearchitecten,29%vandeaannemersen50%vandeinstallateursgebouwdofgewerktmetBIM.BijdemeesteanderedoorgemetenWestEuropeselandenligtditpercentagerondde10%endusforslager.
1 Voormeerinfo,ziebijvoorbeelddebedrijvenZXYBuildersofKestrelgeo-data.
64 l CEVORA ONDERZOEK ISM. KU LEUVEN
Maarookdaarissprakevangroeitenopzichtevan2011.InnavolgingvanhetVerenigdKoninkrijkheeftnuookdeFranseoverheidbeslotenomallepubliekeprojecteninBIMuittegaanvoerentegen2017(USPMarketingConsultancy,2016).
AlshoofdredenenomBIMteimplementerenwordendereductievanfaalkosten,demogelijkheidtotvisualisatieendevraagvandeopdrachtgeververmeld.RedenenomBIMniettoetepassenzijnhoofdzakelijkdehogematevanvereistetechnischecompetentieseneengebrekaankennisoverdeverschillendesoftwarepakketten.
ErisnietenkelondersteuningnodigronddetoepassingvanBIM,24%vandeaannemersblijktnognooitgehoordtehebbenvanBIMendusblijftooksensibiliseringbelangrijk.DaarnaastkwamookduidelijknaarvorendoorheendeinterviewsdaternoodisaaneenBIM-coördinator.
Zoalsuitdeenquêteblijktenookbevestigdwordtdoordeinterviews,isereengroottekortaanpersoneeldatmetBIMaandeslagkan.Zekervoorkleinerebouwbedrijvenbleekhetnietgemakkelijkomaangeschiktpersoneelofinformatietegeraken.ErwerdaangehaalddateenoutsourcingvanhetBIM-gebeurennaargespecialiseerdefirma’seenreëlemogelijkheidvormt.DitzouhetBIM-gebruikechterbovenmatigkostelijkmaken.
Implicaties van BIM
BIMisopgezetominformatietekunnenintegrerenenbehereninhetbouwprocesomzoderisico’stekunnenbeheersen.AlsergeeninformatiewordtgedeeldiserookgeensprakevanBIM.BIMisalleenvoordeligalshetuitgewisseldwordttussendeverschillendepartijen(BigBIM)(FokkePost,2013).OpdiemanierdwingtBIMtotsamenwerking.DitblijktvooralsnogmoeilijktelukkenindeVlaamsebouwsector.InseisBIMeentoolvoorintegralesamenwerkingenwordthetvolledigepotentieelpasbereiktalsallestakeholdersbetrokkenwordeninditsysteem.SuccesvollecommunicatieenplanninggebaseerdopBIMisbovendienenkelmogelijkmetbetrouwbarepartnersenopencommunicatie.Dezesamenwerkingstaathaaksophettraditioneleconcurrentiemodel in de bouw. Er moet immers gedacht worden in termen van de volledige keten. BIM en ketensamenwerkingsteunenzoopdezelfdeuitgangspunten.
HetisbelangrijkomtebeseffendatBIMsamenwerkingenkelfaciliteert.WanneererfoutenoptredenineenbouwprocesgeruggesteunddoorBIM,wordtBIMookvaakmetdevingergewezen.Ditgebeurtvaakonterecht,hetiswaarschijnlijkerdateenonvolledigeinformatiedelingtussendepartnersaandebasisligtvandeproblemen,eerderdanhetprogrammazelf.Hetklassiekeonderscheidtussenontwerpenuitvoeringenallegerelateerdemoeilijkheden,kanBIMbijvoorbeeldnietoplossen.BIMalszondebokiseengemakkelijkslachtoffer.
BIMbiedttallozevoordelen.OnsonderwijsloopthierechtersterkachteropderealiteitenslaagternietinwerknemersafteleverenbeslageninhetBIM-gebruik.Meerzelfs,hetontbreektdehogescholenenuniversiteitenaandebenodigdekennisoverBIMendatabeheeromdegelijkecursussentekunnenuitwerken.BouwbedrijvenzijnvolopopzoeknaartalentenmetkennisenervaringinBIMenditgebrekaanopleidingenwordtdoorhenalseengrootgemiservaren.Opleidingendiemomenteelbestaan,focussenuitsluitendophetgebruikvandeBIM-toolsennietofnauwelijksophetaspectvandatabeheer.Besixbijvoorbeeld,isvoorstandervaneensamenwerkingtussendesectorenonderwijsinstellingenenzezijnzelfbereidomhierhunexpertisetedelen–lees :lesgeverstevoorzien.Instapkostenterwaardevan€10.000à€20.000weerhoudenkleinerebouwbedrijvenomteinvestereninBIM.Eenvandegeïnterviewde,opperdevooreenrentelozeoverheidslening.
l 65TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN : PRAKTIJKVOORBEELDEN
Conclusie BIM
Definitie :
Een Bouw Informatie Model is een proces voor het genereren en benutten van bouwinformatie voor ontwerp, bouw en exploitatie van een gebouw tijdens zijn levensduur. BIM biedt alle belanghebbenden op hetzelfde moment toegang tot dezelfde informatie door middel van interoperabiliteit tussen technologische platformen (BuildingSMART, 2012).
Soort innovatie :
Architecturale innovatie.
Verspreiding in België :
Vroege gebruikers. Ongeveer 25% van de Vlaamse bouwbedrijven werkte al met BIM, slechts 8% op integrale wijze. Er wordt veel over gesproken maar in de praktijk wordt BIM nog maar weinig toegepast. Vooral grotere bedrijven (klasse 8) trekken aan de kar.
Sterkte :
Reduceert faalkosten (bv. via clashcontroles) en maakt betere afstemming tussen ketenpartners mogelijk. Door informatie gestructureerd weer te geven, reduceert BIM de complexiteit van het bouwen. Die betere controle levert een concurrentievoordeel op. Biedt voor iedere schakel in het bouwproces voordelen aan.
Zwakte :
Groot tekort aan opgeleid personeel. Hoge technische en financiële instapkosten maakt het moeilijker voor kleinere bouwbedrijven. Vooral rendabel bij grotere projecten. Slechts een kwart van de fabrikanten verstrekt op dit moment de benodigde BIM-informatie. Vertoont volledige potentieel pas bij goede samenwerkingsverbanden. Nog veel juridische onduidelijkheid over de aansprakelijkheid. De compatibiliteit tussen verschillende softwarepakketten laat te wensen over.
Kansen voor Cevora :
Er bestaat een grote vraag naar degelijke BIM-opleidingen, zowel wat de tools betreft, als het databeheer aspect. Sensibilisering en informeren over de kansen en mogelijkheden van BIM kan eveneens via Cevora gebeuren.
Veranderende functies :
Bouwkundig tekenaars worden modelleurs, BIM coördinators sturen de modelleurs aan en project BIM managers overzien de coördinators. Ook de commerciële werknemers moeten de voordelen van BIM kennen. Iedereen moet echter meer denken in functie van het geheel, informatie-uitwisseling vormt de basis van BIM. BIM dwingt tot samenwerking.
S
W
O
T
66 l CEVORA ONDERZOEK ISM. KU LEUVEN
2.2 Lean bouwen
Wat is lean ?
Leansteltzichtotdoelomhetproductieprocesmaximaalterichtenopdecreatievanklantwaarde.Indebouwbetekentdithetrealiserenvaneengoedeprijs-kwaliteitverhouding,eengoedesamenwerking,eentransparantbouwproces,…–iederbedrijflegthiereigenaccenten.Ditisuiteraardeenbetrachtingvaniederbouwbedrijf.Hetklassiekerecepthiervooriseensnellereuitvoering :wanneerjebv.hetbekisten20%snellerkuntlatenverlopen,dancreëerjemeerwaarde.Ditiscorrect,maarleidtookvaaktoteenhogerefoutenlast.
Uniekaanleanisdatdefocusopdecreatievantoegevoegdewaardehandinhandgaatmeteenstrevennaareenreductievanallemogelijkeniet-waardetoevoegendeactiviteiten–inlean‘verspillingen’genaamd.Leanprobeertzoveelmogelijkstappeninhetproductieprocesdiegeenwaardetoevoegenteverwijderen.Debouwsectorkentveelverspilling :overbodigtransportofteveelverplaatsingen,hetwachtendoorlangedoorlooptijdenoflaattijdigeleveringen,overproductiewatleidttotvoorradenoffaalkostendoordefectenofcorrectiesdieleidentoteendalingvandekwaliteiteneenlangerbouwproces(FokkePost,2013;VanderMaas,2011).
Leaniseennieuwemaniervandenkenover-enorganiserenvaneenorganisatiediezoweldetransformatie,hetprocesalsdewaardetoevoegingbeschouwt.Alsorganisatiesopeenleanmanierhetbouwprocesgaaninrichten,isdaargeenvoorgeschrevenmethodevoor.Hetis“aphilosophicalideal,representedasaholisticprocesswithaspecifictargetontheremovalofwaste,whilemaintainingandimprovingproductivity”(Howell,1999).Hetdoelishetminimaliserenvanverspillingeninhetbouwproces.Alleniet-waardetoevoegendeactiviteitenwordenhierbijalsverspillinggedefinieerd(FokkePost,2013).Leankanzoweltussenmeerderepartnersalsbinneneenbedrijftoegepastworden.
Verspillingenindebouwsectorhangensterksamenmethetorganisatiemodelgebaseerdoptransformatieendeverregaandearbeidsdelingdiehieruitvoortvloeit.Webesprekendebasisprincipesvanleandiedezeverspillingenmoetenvoorkomen,vervolgenssommenwedevoor-ennadelenvanleanbouwenopentenslottebekijkenwehoeleanindebouwsectortoegepastwordt.
Basisprincipes van lean bouwen
Leandenkenwordtklassiekgeassocieerdmetdevolgendebegrippen :continueverbetering,horizontaleorganisatie,eliminatievanverspillingen,teamwerk,efficiëntgebruikvanmaterialenensupply chain management (Green,2005).Indezeparagraafzullenwedezebegrippenduidenineencoherentetheorie.
Debouwsectorfocustzichtraditioneelophetdenkeninfunctievanproductiewaarbijiederetaaktoegewezenwordtaaneenanderespecialist.Alsiederespecialistzosnelengoedalsmogelijkzijnofhaartaakuitvoert,danbekomenwedebestmogelijkeproductie,zoluidtderedenering.Ditgaatechtertenkostevanhetoverzichtoverhetganseproces(Koskela,1992;Koskela&Vrijhoef,2000).
Leanrichtzichnetopditprocesofdeflow2inplaatsvanopfunctioneledeeltaken.Degansebouwketenwordtindetailgeanalyseerdendewaardetoevoegendeactiviteitenwordenonderscheidenvandeniet-waardetoevoegende.Vervolgenswordtgeprobeerdomdezetweedecategoriezoveelmogelijktebeperken.Ditheefttotgevolgdatleanhetbouwprocesveelvlotterenefficiënterdoetverlopen.
Bijdebouwvaneentientalhuizenineenverkavelingzullentraditioneeldegrondwerkeneerstintienvouduitgevoerdworden,vervolgenstienmaalfunderingenwordengegotenenvervolgenstienmaalgestartwordenmet de ruwbouw.
2 Flow :Continuestroomvangegevensenproductennaardeklantzonderverspillingen(Howell,1999).
l 67TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN : PRAKTIJKVOORBEELDEN
Deorganisatievandebouwketenlooptperfunctieofspecifieketaakinplaatsvanperprocesofbouworder.Ditmaakthetganseprocesgevoeligvoorlaattijdigeleveringen,faalkostenofvertragingen.Zolangdefunderingennietgegotenzijn,kanderuwbouwploegbijvoorbeeldnietaanhetwerk.
Eenlean-organisatiewordtopgebouwdrondgelijkeordersenvolgteenpullsysteeminplaatsvaneenpush systeem.Ineenpullsysteemisdeklantvraagleidinggevendvoordeproductie(VanHootegem,2010).Omterugtekomenoponsvoorbeeldvandeverkaveling,eenleangeorganiseerdbedrijfzalhuisperhuisproberenaftewerkenenditinvolgordevanbestelling,of,mitserverschillendetypeshuizenbesteldwerden,zullenaparteteamstelkenseenbepaaldtypehuisopbouwen.Deklantwilimmerszosnelmogelijkhethuisbetrekkenenheeftgeenboodschapaandetienanderehuizendietegelijkertijdgebouwdworden.Eensnelleropgeleverdhuiswordtdangezienalstoegevoegdewaarde–ietswaardeklantmogelijksmeervoorwilbetalen !Hettraditionelepush-systeemlooptperfunctieofdeeltaak :erkanpasfunderinggegotenwordenineenverkavelinginhuis1alsdegrondwerkeninhuis10gedaanzijn.
Hetdoelvanleanbouwenisdebronenoorzakenvanverspillingenteachterhalenenaantepakken.Alleswatnietdirectwaardetoevoegt,moetvermedenworden.Outsourcingvanniet-kernactiviteiteniseenvaakgebruiktestrategieomnietwaarde-toevoegendehandelingenaftestoten(Jorgensen,2008).Voorradenzijnookeentypischebronvanverspilling.Daaromdateenaccuratesupply chainbeheersing,gebaseerdopjust-in-timeleveringen,sterkbenadruktwordtindeleantheorie(Jorgensen,2008).Deplanningsfasewordt–netzoalsbijBIM–zeerbelangrijk :enkeldooreendoordachteplanningsfasemetallebetrokkenpartnerskunnenalleverschillendestappeninhetbouwprocesnaadloosopelkaarafgestemdworden.
Leanbeginteneindigtbijdeklant.Omditterealiserenfocustleanzichophetprocesenopdewerknemers.Nietlangerdeproductieopgesplitstindeeltakenstaatcentraalmaardeproductiealsprocesmoetgeanalyseerdengeoptimaliseerdwordenzodatdoorlooptijdenminimaalworden.Dezefocusophetprocesmatige,maaktdatleangeschiktisvoorformulesalsbouwteams,design&builtcontractenofiederanderevormvanketensamenwerking.Omtekomentoteenefficiëntproces,richtleanzichopdewerknemers :mensenmoetencontinuuitgedaagdwordenhetprocesmeeteoptimaliseren.Hetishetuitvoerendpersoneeldatdemeerwaardecreëertendeganseorganisatiemoetophenafgestemdworden.Eenleanorganisatieiseenopenorganisatiewaarmensenvanelkaarkunnenenwillenleren.Kennisdelingisdanookvangrootbelang(VanderMaas,2011).
Leanbouwenberustopeen5-talprincipes.Indeeersteplaatsmoetdemeer-ofklantwaardevanhetproductofdienstvoordeklantgedefinieerdworden :hogekwaliteit,prijs,goedesamenwerking,betrouwbarepartner,prettigproces…iederbedrijfkanhiereigenaccenteninaanbrengen.Vervolgenskangekekenwordennaardewaardestroom–hetproductieproces–vanhetbedrijfenkunnenactiviteitengeduidwordenalsaldannietwaarde-toevoegend3.Stapdrieishetcreërenvaneenflowvangegevensenactiviteitendoordeorganisatie.Ideaalvoordeflowisdeone-piece-flow,waarbijproductenzonderverspillinginéénkeerdoorstromennaardeklant,zonderonderbrekingenofwachttijden.Inonsvoorbeeldvandeverkavelingwordtiederhuisapartgebouwdenwordternietgewachtopbijvoorbeelddefunderingenvananderegebouwen.
Stapvierhoudtindathetbedrijfalleendatgeneproduceertdatdoordeklantwordtgevraagdofdatvoordeinterneenexterneprocessennodigis–geenvoorraden.Ditbetekentdatergewerktwordtmeteenpullinplaatsvaneenpushsysteem.Deorganisatiefunctioneertvraaggestuurdenwordtgetrokken(pull)vanuitdeklantvraag.Hetlaatsteenookéénvandebelangrijkstespeerpuntenvaneenleanorganisatieishetstrevennaarperfectiedoorcontinueverbetering(VanderMaas,2011).
3 Menmaakthiernogeenonderscheidtussenvermijdbareenonvermijdbareniet-waardetoevoegendeactiviteiten.
68 l CEVORA ONDERZOEK ISM. KU LEUVEN
Mensenwordenvaakbijelkaargebrachtomnatedenkenoverproblemenenoplossingen,liefstalvorensdeproblemenzichstellen.Vernieuwendaanleanishetbegripvoorwatmensendoen,hoelangzeeroverdoenenwatervoornodigisomverdertekunnen.Ditwordtvaakzichtbaargemaaktinmeetings,zodatiedereeninzichtkrijgtinhetbouwproces(FokkePost,2012).
Leanintroducerenvergtnietenkeleenveranderinginhetdenkenvandewerknemers–zijwordenaangespoordomactiefmeetedenkenoververbeteringen–maarvooralinhetdenkenenfunctionerenvanhetmanagement(VanderMaas,2011).Hetisimmershetmanagementdatsturendisindecontactenmetklanten,werknemersenpartners.Hetmanagementzalvancentralecontrolenaareensoortvandienendleiderschapmoetenevolueren :betrokken,actievewerknemersvergenimmerseenandereaansturing.Debetrokkenheidopdeorganisatiedievanwerknemersvereistwordt,moetdaarnaastookactiefgecreëerd.Omverspillingenzoveelmogelijktegentegaan,combineertleaneenstroomsgewijzeaanpakmeteenmanagementgerichtophetreducerenvandecomplexiteitvanhetbouwproces.Deworkflow–ennietdeproductiezelf !–wordtmetanderewoordenzoveelmogelijkondercontrolegebrachtwaardoorverspillingengeminimaliseerdworden.Debetrachtingiseenbetrouwbaarproces.
Indeeersteplaatswordterhetbestgewerktmetbetrokken,vastepartnerszodateenprocesvan co-makership kanontstaan.Ditbetekentdatgewerktkanwordenaaneenlangetermijnrelatiemeteenbeperktaantalleveranciersopbasisvanwederzijdszakelijkvertrouwen(VanderMaas,2011).Doorsteedsmetdezelfdepartnerstewerken,kanhetbouwprocesbetervoorspeldengeplandworden.Omdedoorlooptijdtussendeverschillendeschakelsinhetbouwprocesteverkleinen,neemtplanningmetallebetrokkeneneenbelangrijkeplaatsin.Tijdensdezedagenmoeterindetailwordennagegaanwie,wat,wanneerenhoehetbouwproceszalverlopen.Zokunnendehandelingenbeteropelkaarafgestemdworden.
Decomplexiteitvanhetproceswordtverderbeperktdoordeveranderlijkheidvanhetproductieprocestevermindereneneenmaligetakentebeperken.Complexiteitreducerenbetekenteenstukstandaardiseren.Zelfsineenzeerflexibelproductiesysteemkunnenbepaaldehandelingenofafsprakengestandaardiseerdworden.Indebouwsectorkanergedachtwordenaanhetstandaardiserenvanhetproductzelf,viabv.prefabricage.Zelfsalsmennietopteertvooreenverregaandevormvanstandaardisering,kanmennogsteedsbepaaldetakenstandaardiseren(VanderMaas,2011).Leanzetsterkinopdergelijkestandard operation procedures(SOP’s).Menmoethierweloplettendatstandaardiseringnietopnieuwtotuniformeringleidtentoteenaltestarproductieproces.Ditzoudeflexibiliteiteninnovativiteitdiebetrachtwordt,netfnuiken(VanHootegem,2015).
Decomplexiteitvanhetbouwproceswordtvooralgevoeldopdewerf.Onvoorzieneomstandighedenkunnendebesteplanninginhethonderdlatenlopen.Omdittecompenserenmoetderegelmogelijkheidvandemensenopdegrondzogrootmogelijkzijn.Centralecontrolekanimmersmoeilijkflexibelgenoeginspelenopdesteedswisselendeomstandighedenopdewerkvloer.Decentralisatievandebesluitvormingzoudanookeenspeerpuntmoetenvormenvooriederelean-organisatie.Inonsvoorbeeldvandeverkavelingzouiederteamovereenzekereautonomiemoetenbeschikken.Zokaneropeigentempogewerktwordenafhankelijkvandeomstandigheden.Wanneerietssnellerafgeraaktdangepland,moeterooksnellerbegonnenkunnenwordenmetdevolgendefase.Werkeninmultifunctioneleteamsstaatdittoealszeookoverdenodigeautonomie beschikken.
Gedecentraliseerdebesluitvormingmaakthetmogelijkomhetproductieprocesaftestellenoppull-factoren,ditwilzeggendatergeproduceerdwordtnaargelangdeklantvraagendehoeveelheidnoodzakelijkvoordeinterneenexternebedrijfsprocessen(VanderMaas,2011).Producerenopbasisvanpull-factorenbetekentflexibelproducerenopklantvraagenklantmaat.Ditintegenstellingtotdeklassiekebouwwaarhetproductieprocesafgestemdwordtopdeinternepush-factorenzoalsdebeschikbaarheidvanleveringen,voorraden of het werk van eerdere schakels.4
4 Deevolutienaareenvraaggerichtebouwwerdreedsuitvoerigtoegelichtinhetvorigehoofdstuk.Leanbouwenlijkthieralduseenpassendewerkwijzeaantoetevoegen.
l 69TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN : PRAKTIJKVOORBEELDEN
Decentralisatievereistechterbetrokkenengoedopgeleidewerknemers.Werknemersmoetenaangespoordwordenomactiefmeetedenkenoverproces-ofproductverbeteringen.Opleidingenvormeneenanderbelangrijkelement :enkelbreedinzetbarewerknemerskunnenineenstroomsgewijsproductieprocesflexibelwordeningezetnaargelangdeklantorder.Teamworkiseenanderveelbesprokenelementvanleangeorganiseerdebedrijven.Betrokkenwerknemersmoetenbovendienzichthebbenophetbredereplaatje–degansebouwketen.Ditgeldtalsvoorwaardevooreengedecentraliseerdbestuur.Hetvereenvoudigenvandeproductiestructuuraandeanderekantgeldtalseenvoorwaardevoorhetdecentraliserenvanhetbestuurssysteem.Betrokken,gemotiveerdewerknemersdiehunkunnenvolledigbenutten,vormenhierbijdehoeksteen(Christis,2011).
Debovenvermeldefactorenmoetenertoeleidendathetbouwprocesbetergecontroleerdengeplandkanverlopen.Leaninconstructiegeeftopdiemanierinzichtinhetfalenvancentralecontroleomproductietemanagenincomplexeenonzekeresituatieszoalsdebouwsector(Howell,1999).
Voor- en nadelen van lean
Hetvoordeelvanleanbouwenisdateenbedrijfzichrichtophetoptimaliserenvanalleaspectendiealswaardevolwordenervarendoordeklant,bijvoorbeeld :prijs,kwaliteit,levertijd,ofonderhoudskosten.Ditproducerenopmaat–klantwaarde–enhetproductieproceshieropenten(inplaatsvanomgekeerd !)zoueentrendbreukvoordebouwsectorinhouden.Daarnaastmaaktleaneenbeterbegripvanhetproductieprocesmogelijk :defocusverschuiftimmersvandeindividuelehandelingoffunctienaardecoördinatievanhethandelentussendebetrokkenactoren.Leanmaaktmoeilijkeprocessenopdiemanierschaalbaareninzichtelijk.Bijgrotebedrijvendieveelproducerenontstaanlastigoverzienbareprocessen,leankanhelpendezeoverzichtelijktemanagen.Ditmoetindeeersteplaatsdesnelheidgevoeligopdrijvenmaardaarnaastookopnieuwfaalkostenbestrijdenendekwaliteitverhogen(FokkePost,2012;VanDerMaas,2011).
Zwakkepuntenvanleanbouwenzijndevolgende :leanbiedtvoornamelijkvoordelenbijherhaaldelijkeprocessen(seriematigbouwen).Hoemindervariatieinhetproductieproces,hoebeterdedeeltakenopelkaarkunnenafgestemdworden.Omleanteimplementerenmoetjebovendienrekeninghoudenmettalvanactoren :partners,opdrachtgever,managementenpersoneelmoetenstukvoorstukovertuigdwordenomintestappeninditprocesdateengansanderemaniervandenkenvereist.Daarnaastisleanbouweneenzeerbreedbegripwaarallerhandeinterpretatiesaangegevenwordenenvaakdeverwachtingennietkaninlossen(VanderMaas,2011,Jorgensen,2008,Green,2005).Dediscrepantietussentheorieenpraktijkbesprekenweindevolgendeparagraaf.
Lean in de bouwpraktijk
Deleanaanpakwerdoorspronkelijkontwikkeldentoegepastindeauto-industrie.Overwaaiendvandezeindustrietak,werdleanooksteedsmeeropgepiktdoordebouwsector.InlandenalsdeVerenigdeStaten,VerenigdKoninkrijkofDenemarkenisleanbouwengeenuitzonderingmeer.Verhalenoverdebelangrijkeofzelfsrevolutionairedoorbrakendankzijdetoepassingvanleanmiddelen,systemenoffilosofiezijntalrijk.Echter,dedocumentatievandezecaseszijnvaakzwakofzelfsonbestaande(Jorgensen,2008).
Onderzoeknaarleanbouwensteltvastdathetleangedachtegoedvaakanderswordtingevuldnaargelangdespecifiekecontext.Ditintegenstellingtotdegangbaremanierwaaropleanindemarktwordtgezet.Dezesteltdatleaneenunieke,coherentesocio-technischeinnovatiebetreftgerichtopvoortdurendeverbetering.Indepraktijkblijktdeinvullingvoortdurendteveranderennaargelangdecontextwaarinhettoegepastwordt(Jorgensen,2008;Green,2005).DitisookwatwevaststellenindeVlaamsecontext :iedereenlijktietsoverleanteweten,maarerlijktgeencoherentieofsystematiekintezitten.
70 l CEVORA ONDERZOEK ISM. KU LEUVEN
Onderzoekwijstopeenaantalpijnpunten.Zoisleanergcontextgebonden,nietinallegevallensuccesvolenlaathetheelwatruimtevoorinterpretatie.VeldwerkinhetVerenigdKoninkrijkgeeftaandatleanindebouwsectorvaakwoordelijkwordtbeledenmaarindepraktijkuitblijft(Jorgensen,2008).Leankandanooknietzomaargetransfereerdkanwordenuitdeautomobielsector.Decontextverschiltdanookgrondig–minderrepetitiefwerk,minderstandaardisatie.Leaninde(auto)industrieenleanindebouwzijntweeverschillendezaken(Koskela,1992).Waarleanindeindustriehaarnutalduidelijkbewezenheeft,isditveelminderhetgevalvoorleanbouwen.Ditheeftverschillenderedenen.Indeeersteplaatsisergeeneenduidigedefinitieofomschrijvingvan‘leanbouwen’.Dezezwaktevandetheorieisechterdesterkteindeverspreidingvanlean :iederemanagerofstakeholderzieterwelietsin.Eenvoorbeeldhiervanisdediscussierondhetconcept‘waarde’.Demeerwaardeindebouwsectorvaltmoeilijktedefiniëren.Dewaardeinhetproces,hetbouwen,eninhetproduct,hetgebouw,verschillensoms.Hetperspectiefomwaardetedefiniërenisookveelruimerindebouwdanindeindustriewaargebouwenbedoeldzijnvoormeerderegebruikersenverschillendefunctieskunnenvervullendoorheendetijd.Omwaardetedefiniërenindebouwsectorhebjeeenlevenscyclusperspectiefnodig(Jorgensen,2008).
Dergelijkeonduidelijkhedenleidentotverschillendeinvullingenvanhetconcept.Leanbouwenwordtvaakgereduceerdtotproductieplanning,controleoverwerkschema’seneenstrakkestructureringvanhetbouwproces.Diereductiemaaktvanleanvooraleenkostenbesparendestrategiemetnegatievegevolgenvoordewerknemers(Green,2005;VanHootegem,2015).Omdecomplexiteittebeheersenwordterimmersvaakingezetopdeflexibiliteitvandewerknemerseneenminutieuzetopdownbeheersingvanhetproces.Ditkomtneeropbijvoorbeeldhetsnelwerknemersvanwerfnaarwerftransporterennaargelangdebehoefte.Arbeidisechtergeensimpeleproductieparameteralduscritici,eneendergelijkestrategieheeftgevolgenvoorveiligheid,gezondheidenkwaliteitvanarbeid.Flexibelewerknemersinditgevalstaanverafvandebetrokken,autonomewerknemersuitdelean-handleidingen.Hetnietvolledigbenuttenvanhetkunnenofpotentieelvanwerknemers,doorbijvoorbeeldsaaieofrepetitievetakentelatenuitvoeren,isbovendienookeensoortverspilling(VanHootegem,2015).UitinterviewsindeVlaamsecontextblijktdatleaninderdaadgeassocieerdwordtmeteenmachinaleaansturingvandewerknemers.Autonometeamsdoennetberoepopdeveelzijdigheidvandeteamleden.
Leaniseenmetafoorgewordenvooreengezondeorganisatie,zosteltGreen(2005).Detransitievandeindustrienaardebouwverlooptallerminstvlekkeloos.Deimplementatievanleangebeurtonderverschillendeinterpretatiesafhankelijkvanhetmanagementofcontextendeafwezigheidvanalgemeenaanvaardedefinitiesofterminologiewerktditverderindehand(Jorgensen,2008).Eencoherentefilosofievoorleanbouwenwerdnognietontwikkeld.DitisookeenmogelijkeredenvoordevaststellingdatVlaamsebouwbedrijvennogmaarbeperktexperimenterenmetlean-principes.
Implicaties van lean in de bouw
Leankomtoorspronkelijkuitdeautomobielindustrie.Zoalswehierbovenbeargumenteerden,iseenhuisofgebouwbouwenniethetzelfdealseenauto.Indevoorgaandehoofdstukkenhebbenwedespecifiekeencomplexeomstandighedeninde(omgevingvande)bouwsectoraluitvoerigbeschreven.Wezoudenzelfskunnenstellendatdoordeveelheidaanafhankelijkhedenenvariaties,debouwaltijdalvrijgedecentraliseerdgewerktheeft,metwerfleidersdiedevrijheidhaddenomopdewerfaanpassingenaantebrengenenadhocoplossingenmoestenbedenkenvooracuteproblemen.Dezebeweringkloptookinzekeremate.Echter,veelvandeproblemendiezichstellenopdewerf,komennetvoortuitdebeperktecontroleoverhetproductieproces–debetonstorterbijvoorbeeldkanernietaandoendatdebekistersnognietklaarzijn.Daarnaasthebbenhoofdstuk2enheteerstedeelvanhoofdstuk3aangetoonddatdecomplexiteitindebouwalsmaar toeneemt en de kwaliteitseisen steeds hoger worden. Aanvullend vormen faalkosten een steeds groter probleem.Ditzorgtervoordatadhocoplossingennietlangerhaalbaar,nochwenselijkzijn.Onderstaandcitaatkomtvaneenbedrijfsvoerdergespecialiseerdinpassiefwoningen :
l 71TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN : PRAKTIJKVOORBEELDEN
“Whenyouwanttoreachyourtargetsintermsofinsulationproperties,yourdegreesoffreedomarelimitedonthesite.Contrarytotraditionalbuilding,youjustcannotmakeanincidentalholeinawalloraddsomelastminutelay-outchanges(Ramioul,2016)”
Leanconcentreertzichnetophetinperkenenbeheersenvanafhankelijkhedenenvariaties.Dooreenstrakkefocusophetbouwproces,moetenbedrijveninstaatzijnomhetbouwproceszoteplannendatdecomplexiteitbeheerstwordt,dekwaliteitgegarandeerdwordtendefaalkostengeminimaliseerdworden.Erblijktechtereengroteklooftegapentussentheorieenpraktijk.
Lean-pilootproject in Limburg
Inoktober2015ginginLimburgeenpilootprojectrondleanvanstart.Achtgrotebouwbedrijvennemendeelenzullendelean-principesproberentoetepassenopeenconcreetproject.InvoorbereidinghebbenzowelmanagementalswerfleidingeenvierdaagseintensievetraininggevolgdoverleanbouweninNederland.Elkbedrijfdoorliepdaareencoachingtraject.Omtekijkenwelkeinterpretatiehetpilootprojectaanleangeeft,selecterenwehierondereenfragmentdatwevondenopdesitevanVandeKreeke,éénvandeachtbetrokkenbouwbedrijven.
8bouwbedrijvenzettendestaprichtinguitbouwvaneenlerendeorganisatiewaariedereenbetrokkenisenzichbetrokkenvoelt,leanwerkeniseendoorgedrevenefficiëntieoefening.Ditleidttotactieverejobsvandemedewerkerswaarbijdejobdemandenhetregelvermogenverhoogdworden.Opdiemanierkunnendebedrijvenflexibelinspelenopeensteedsveranderendemarkt,metanderewoorden,hunslagkrachtwordtgroter.Nietonbelangrijk :ditzalleidentotzoveelmogelijktoegevoegdeklantwaarde,eenverkortedoorlooptijdenminderfaalkosten(VandeKreeke,2016).
Uitbovenstaandcitaatblijktdateenbredeinterpretatieaanleangegevenwordtdieinlijnlichtmetdetheorie.Vooraldatervertrokkenwordtvanuitdemedewerkersenhunregelvermogenstijgt,iseengoedeindicatie.Ineenkorteuiteenzettingvandeeersteervaringen,werdditookbevestigd.Nietdemanagersstaanopdevoorgrondmaarweldewerfleiderseningenieursmoetensamengebrachtworden.Daarnaastwerderbenadruktdatleanenkeltoegepastkanwordenindebouwsectoralsallepartnersvaninhetbeginbijhetbouwprojectbetrokkenworden.Omdittefaciliterenwordterzowelgewerktmeteenuitgebreideplanningsfasemetallebetrokkenenalsmetdailystands–dagelijkswordterkortoverlopenwatdestandvanzakenis,waterbeterkanenwatdevolgendestappenzijn.Hetzijnopnieuwdeuitvoerdersdiehierbijgeraadpleegdworden.Ditverondersteltookdatersteedsverschillendeonderaannemersactiefzijnopdewerf.Omdatleanenkelkantoegepastwordenwanneerallepartnersbetrokkenworden,isketensamenwerkingeennatuurlijkebondgenootvanlean-organiseren.
Deeersteervaringenwijzenookeenaantalobstakelsaan.Zolukthetnietaltijdomallepartnersteovertuigenomteblijvenwerkenmetlean.Ditvraagtnaastveelinspanning,goedewilendoorzettingsvermogen.Deopdrachtgeveriseenanderebelangrijkefactor.Ineenleanorganisatieisdeketenleidinggevendennietuitsluitenddeopdrachtgever.Eenaltewispelturigeopdrachtgevermaakteenleanbouwtrajectmoeilijk.Aanbestedingenopdelaagsteprijszijneveneensnefastomdatzedeconcurrentietussendeverschillendepartnersaanwakkert.
Deformatvanpilootprojectenisinteressantomdatdebouwbedrijvenhunervaringenonderlingkunnendelenenkunnenlerenvanmekaarsfoutenensuccessen.Hetiseveneenseenmanieromdetraditionelebouwsectormetpraktijkvoorbeeldenvoortebereidenenteovertuigenvanhetnutendemogelijkhedenvandeinnovatie.
72 l CEVORA ONDERZOEK ISM. KU LEUVEN
Conclusie lean bouwen
Definitie :
Lean is een nieuwe manier van denken en organiseren en stelt zich tot doel om het productieproces maximaal te richten op de creatie van klantwaarde en verspillingen zoveel mogelijk te vermijden (Van der Maas, 2011).
Soort innovatie :
systeem innovatie
Verspreiding in België :
Innovators : er lopen enkele proefprojecten. Men neemt een afwachtende houding aan en men past lean toe à la carte of uitsluitend als kostenbesparende strategie. Bij kleine aannemers is lean nagenoeg onbekend.
Sterkte :
Eenmaal op kruissnelheid belooft lean een veel sneller en efficiënter bouwproces, gericht op continue verbetering en gestuurd van onderuit. Stimuleert samenwerking.
Zwakte :
Lean wordt gezien als modeterm en men is te weinig geïnformeerd over de concrete inhoud en sterktes van lean bouwen. De voorbereidingsfase wordt veel belangrijker en om lean te kunnen werken, moeten zowel aannemer, architect, onderaannemers als opdrachtgever mee in het verhaal stappen, dit vraagt veel bereidwilligheid. Lean biedt voornamelijk voordelen bij herhaaldelijke processen (seriematig bouwen).
Kansen voor Cevora :
Sensibilisering. Veel bouwondernemingen kennen lean nauwelijks of onvolledig en het is moeilijk om hier goede informatie over te krijgen. Het lean piloottraject van Limburg Transformeert kan de basis vormen voor inhoudelijke cursussen.
Veranderende functies :
Lean vraagt een mentaliteitswijziging. Managementsfuncties worden beïnvloed omdat lean minder directe controle vereist en het personeel kan autonomer functioneren. Er wordt een grotere betrokkenheid op het proces verwacht.
S
W
O
T
l 73TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN : PRAKTIJKVOORBEELDEN
2.3 Van stukproductie over standaardisering naar mass customization
Wat is standaardisatie en prefabricatie ?
Sommigecomponentenindebouwsector,zoalsbakstenenofdakpannenzijnaleeuwenlanggestandaardiseerd.OokhetgebruikvanmodulairekadersofcomponentenisgeenhedendaagseuitvindingenwerdalindeRenaissancegebruiktinEuropa.GeprefabriceerdeveldhospitalenvindenwebijvoorbeeldalterugtentijdevandeKrimOorlog(1853-1856).Standaardisatieisduszekernietnieuwindebouwsector.Tochkwamdeechtedoorbraakvangestandaardiseerdbouwenerpasmetdecombinatievandeoff-sitefabriekshalenendeindustriëleproductievanbouwcomponentennaWOII(Groàk,1992).
Standaardisatieindebouwsectorishetdoorgedrevengebruikvancomponenten,methodenofprocessenmethogematevanregelmaat,herhaling,voorspelbaarheidensucces(Gibb,2001).Standaardisatiekanbetrekkinghebbenopcomponenten,methodenofprocessenindebouwketen.Hetwordtvaak,niethelemaalcorrect,gelijkgesteldaanprefabricageofpreassemblage.Prefabricagegebruikt(meestal)eengestandaardiseerdproductieproces.EendefinitievanprefabricagevindenwebijhetNederlandseplatformBouwkennis :prefabricageheeftbetrekkingopbouwproductendieineenfabriekgemaaktwordenzodatdezeopdebouwplaatsalleenmaargemonteerdhoeventeworden.Ditisandersdantraditioneelbouwenwaarbijlosseonderdelenwordenaangeleverdenmetdehandverwerktwordenopdebouwplaats(Zeijlemaker,2016).Beidetermenwordenvaakmetelkaarverward–geprefabriceerdeelementenzijn(quasi)altijdgestandaardiseerdomdatzeandersmoeilijkineenfabriekshalteproducerenzijnmaarstandaardisatievereistnietnoodzakelijkprefabricage.Deparagraafhierondergaatoverprefabricagetenzijandersaangegeven.
Erbestaatheelwatverwarringoverstandaardisatie.Ditkomtonderanderedoordatstandaardisatiequasialtijdinmeerdereofminderemateplaatsvindt.Gibb(2001)onderscheidteenviertalvormen.Deeersteisdesubassemblagevancomponenten :veelcomponentendiegebruiktwordenindebouwzijneigenlijksubassemblages.Denkbijvoorbeeldaanmeubels,lichtenofdeurkaders.Dezekleineonderdelenzoudennooitopdewerfzelfineengestokenwordenenwordenvaaknieterkendalsgestandaardiseerdeelementen.Eentweedecategoriezijndeniet-volumetrischecomponenten.Dezeelementenwordenineenfabriekgemaaktenkunnenbestaanuitverschillendesubassemblagedelenmaarbezittennagenoeggeenruimtelijkeofstructurelefunctie.Wandpanelenmetingewerkteelektriciteitsvoorzieningenzijnhiereenvoorbeeldvan.Eenderdecategoriezijndevolumetrischecomponenten.Dezeelementenbezittenwelvolumeenhebbenbetrekkingopbruikbareruimtezonderdeconstructiestructureeltedragen.Denkhiervooraanmodulaireliftkokersoftoiletunits.Eenvierdeenlaatstecategorieishetmodulairbouwen.Hierbijwordenganseprojectenopgebouwdmetgeprefabriceerdeelementen.Vaakwordtaandebuitenkantnogeencosmetischelaagbakstenenaangebracht.
Opbasisvaneenhistorischeanalyse,onderscheidtGibb(2001)pragmatismeenpubliekeopiniealsdetweegrotedriversvoorstandaardisatieenprefabricage.Intijdenvanbeperktebouwgrondstoffeneneenhogevraag,bijvoorbeeldnaWOII,wordtalsnelberoepgedaanopeenindustriëleproductievangebouwen,vanuitpragmatischeredenen.Depubliekeopinieenperceptierondstandaardisatiespeelteveneenseenrol.Toonaangevendearchitecturalestromingenkunnenprodanwelcontrastandaardisatiezijnenditbepaaltmeede marktvraag.
74 l CEVORA ONDERZOEK ISM. KU LEUVEN
Waarom prefabriceren ?
Producerenoplocatieiszeercomplexenafhankelijkvantalvanomstandigheden(bv.hetweer).Ditzagenwealinvorigedelenvanditonderzoek.Hetgrotevoordeelvanprefabricageisdatdeproductiekangebeurenondergecontroleerdeomstandigheden,meestaleenfabriekshal.Dooreenperfectecontroleoverhetproces,minimaliseerjedeonzekerhedenenverhoogjedevoorspelbaarheidenbetrouwbaarheidvanhetproductieproces.Ditzorgtvoorleereffecteneneenoptimalisatievanhetproductieproces.Ditheefttotgevolgdatdekwaliteitkanstijgen,deproductiviteitendesnelheidomhoogkan,dewerkomstandighedengezonderenveiligerwordeneneenveelbeterelogistiekebeheersingvanhetprocesgerealiseerdkanworden.Prefabricagehelptaldusmeeaaneenhogerbouwtempo.Demogelijkheidtotbeterekwaliteitscontroleleidtbovendientoteenreductieinfaalkosten.Eenvoordeelvanprefabricageopdewerfzelfiseendrastischverminderingvanhetbouwafvaleneendalingvanhetaantaldisciplinesdataanwezigmoetzijnopdewerkplaats.Bedrijvengeventotslotookaandatprefabricageeenantwoordkanvormenophettekortaangekwalificeerdpersoneel.Deenormekostenbesparingwordtvisueelverduidelijktinonderstaandefiguur(Gibb,2001;Noordhuis,2014).
Figuur 16 : Relatie tussen de prijs per element en het aantal herhalingen (standaardisatie). Bron : Gibb, 2001
Aantal herhalingen
Prijs per unit700
600
500
400
300
200
100
0
1102030
Merkopdatprefabricageeenprimaantwoordvormtopdetoegenomenvereistenverbondenaanduurzaamwonenenbouwen.Destijgendecomplexiteitleidtindeklassiekebouwtoteentoenamevandefoutenlasteneenverhogingvandewerk-enregelstress.Repetitiefproducereningecontroleerdeomstandighedenreduceertnietalleendefoutenlastengarandeertdekwaliteit,vanuitecologischoogpuntisdedrastischereductievanafval,verspillingenlogistiekminstenseenevengrootvoordeel.
Van stukproductie naar standaardisering : niet evident
Standaardisatieenprefabricagewordenaldecennialangbestempeldalsinnovatievoordetoekomst(Gibb,2001).Tochheefteenechtedoorbraaknooitplaatsgevonden.Prefabricatieblijktnietaltijdtoepasbaarindebouw.Indezeparagraafkijkenwenaardeomgevingvandebouwsectorenstippenweenkelepuntenaanwaaromprefabricatiedeverwachtingentochnietinlost.
Zoalswealeerdervaststelden,isdeorganisatievandebouwsectornietinnovatievriendelijk.Dezeomstandighedenzorgenerookvoordatstandaardisatieofprefabricagemoeilijkingangvinden(VanSante,2016).Bouwbedrijvenhebbenindeeersteplaatseenhogematevanflexibiliteitnodigomdatzijiederekeeropeenanderelocatieietsandersbouwenonderveranderendeomstandigheden.Dezeplaatsgebondenproductie(bouwplaats)zorgtervoordathetbouwproceslastigteindustrialiserenis(ineenfabriekshal).Zwaremachines
l 75TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN : PRAKTIJKVOORBEELDEN
zijnimmersmoeilijkteverplaatsen,omstandighedenzijnsteedsandersenregelgevingverschilttussenlandenenregio’s(VanSante,2016).
Hetbouwontwerpgebeurtvaakdoorarchitectenenwordtdaarnameteenbestekentekeningenuitbesteed.Bouwbedrijvenmoetenhierdoortelkensietsandersbouwen.Industrialisatieisindezecontextmoeilijk.Daarnaastvereistprefabricagehogeinvesteringskostenindevormvanmachines,fabriekshal….Dezekostenzijnenkelverantwoordwanneerjeproduceertopgroteschaal.Indegefragmenteerdebouwsectorzijnerslechtseenbeperktaantalspelersdieopdergelijkeschaalproduceren.Vervolgensishetsomsmoeilijkomdeschaalvoordelenookechtuittespelendoordatdevraagindebouwmarktsterkfluctueert.Devolatielemarktindebouwsectornooptbedrijventotsnelopofafschalenalsdevraag(plots)flinkaf-oftoeneemt.Indezecontextishetlogischdatbouwbedrijvenkiezenomnietteinvestereninmachinesdiezwaaropdevastelastendrukkenenvaakmaaréénsoorttaakkunnenuitvoerenvooreenstandaardproduct(Zeijlemaker,2016;Gibb,2001).
Prefabricatieindebouwsectorwordttevensbemoeilijktdoordeklooftussenmodellerenenproducerendiemomenteelbestaatindesector.HetmodellerengebeurtsteedsmeerdigitaalviaBIMofprogramma’salsRevit.Deprefabricatiegebeurtdaarentegenhoofdzakelijkhandmatig.Plannenin3Dmoetenzotelkensomgezetwordennaar2D.Ditiseenbelangrijkebronvanfouten.Ditkomtondermeerdoordaterjarenlanggeïnvesteerdisinsoftwarevoorvisualisatieenveelminderinproductie-gerichtesoftware.
Hoewelprefabricatieleidtnaarefficiënterebouwprocessen(eneenlagereprijs),zorgtdecontextvandebouwsectorervoordatdezeefficiëntiewinstnietbehaald(kan)word(t)en.
Technologische oplossingen en de optie van mass customization
Indezeparagraafbeargumenterenwedestellingdatnieuwetechnologischetoepassingenefficiëntiewinstenwetentecombinerenmetdenodigeflexibiliteitenopdiemanierdewegplaveienvoormasscustomization in plaatsvanzuiverestandaardisatie(VanSante,2016). Figuur 17 Grafische voorstelling van productiesystemen toepasbaar in de bouw. (Bron : Van Sante, 2016)
Stukfabricage
Mass production
Mass customization
Bouw kan direct stap maken naar mass customization
76 l CEVORA ONDERZOEK ISM. KU LEUVEN
Nieuwetechnologischeontwikkelingenkunnendebouwdebenodigdeflexibiliteitgeven.Desectorkandaarmeedirectdestapmakenvandehuidigestukfabricagenaarmasscustomization.Bijmasscustomization kunnenklantspecifiekewensenverwerktwordeninproductendieinseriegeproduceerdworden.Ditcombineertdesterktesvanprefabricagemetdesoepelheidenflexibiliteitdiedebouwsectorvereist.
Roboticaiseeneerstevandergelijketechnologieën.Robotskomennognauwelijksvoorindebouw.Veelwerkzaamhedenindebouwzijnechtergeschiktvooruitvoeringdoorrobots.Waareerdermechaniseringindebouwnoggeenuitkomstbrachtdoordatiederebouwopdrachttochweernetanderswaskunnenrobotshierjuistwelmeeomgaan.Integenstellingtoteenmachinekaneenrobotnamelijkverschillendetakenuitvoeren.Eenrobotkanbijvoorbeeldeenvoudigverschillendebouwdelenproduceren.Prefabricatieinfabriekshalenstimuleert ook de uitbreiding van het aantal robots. Vooral in de nieuwbouw hebben robots een hoog potentieel(VanSante,2016).
3D-printeniseentweedebelangrijketechnologieenheeftdepotentieomhetbouwprocesvolledigteveranderen.Deontwerpfasewordtnogveelbelangrijkermaarhetlogistiekeprocesrondomdebouwplaatswordtveelminder.Detrendnaarprefabenstandaardiseringkanuiteindelijkdoor3Dprinteningehaaldworden.Iederbouwwerkensteedsweeranderevormenkunnendoor3Dprintersrelatiefeenvoudiggemaaktworden.Vooralbijmaatwerkis3Dprintenvoordelig,bijvoorbeeldbijrondehoekenofrondewanden.Ookinderenovatiesectorkan3Dprintengrotevoordelenopleveren.Eendefectonderdeeldatvervangenmoetwordenbijvoorbeeldkanterplekke(indekeetofindebouwbus)geprintworden.Productenmoetenzonietmeerergensopgehaaldworden.
Droneskenneneveneensnogonbekendemogelijkheden.Vooralbijinspectiesvanhogebouwwerken,zonnepanelen,zendmastenofpijpleidingenkunnendronesvantoegevoegdewaardezijn.Ookbijlandmetingenhetmonitorenvandevoortgangvanhetbouwprocesopeenbouwplaatskunnendronesingezetworden.Deflexibiliteitvandronessluitgoedaanbijdesteedsweerandereomstandighedenvanhetbouwproces(VanSante,2016).
Doordetoenemenderekenkrachtvanchipskunnentraditionelebouwtekeningengedigitaliseerdwordeninbv.BIM-modellen.Ditfaciliteertsamenwerkingenreduceertfouteninhetontwerp,constructie,logistiekenwerkvolgorde.Bijmasscustomizationiseenefficiëntontwerpprocesextrabelangrijkomdatditvooriederafzonderlijkproductmoetgebeuren.Ditintegenstellingtotklassiekestandaardiseringwaarditprocesslechtséénkeergedaanwordtvooreenheleserieproducten(VanSante,2016).
Bovenstaandetechnologieëncombinerenkostenreductiemetflexibiliteitenopenenhierdoortalvannieuwemogelijkhedenvoordebouwsector.Gestandaardiseerdopmaatproducerenkomtdankzijtechnologiesteedsmeer binnen handbereik.
Implicaties van standaardisatie en prefabricage voor de bouw
Centraalinhetdebatoverprefabricagestaatdushetspanningsveldtussenstandaardiserenenflexibiliteit(Gibb,2001).Vollediggestandaardiseerdehuizen–bijvoorbeeldIkea-huizen–zijneconomischgezieneenuitstekendezaakmaarbiedenslechtsbeperktemogelijkhedenvoorpersoonlijkevoorkeurenofplaatsafhankelijkefactoren.Inhetontwerpenenproducerenvangeprefabriceerdecomponenten,staatdeonderlingeinwisselbaarheidenafstemmingvandezecomponentendanookmeercentraaldandecomponentenzelf.
l 77TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN : PRAKTIJKVOORBEELDEN
BeidekantenkunnenwezienalsdetweeuiteindenvaneencontinuümwaarbijaandeenekantdevollediggeprefabriceerdeengestandaardiseerdezogenaamdeIKEA-huizenstaanenaandeanderekanthoogstflexibelemodulairegebouwenvolgenshetprincipevanlegolisering(DeRidder,2011;Noordhuis,2015).Heteneuitersteiseenstatischontwerppuurgerichtopkostreductie,hetandereuiterstecombineertkostenreductiemetmaatwerkenmultifunctionaliteit.Conceptueelbouwenbiedthierbijeentussenvormaan–lees :beperktekeuzevrijheid.Technologie,zozagenweindevorigeparagraaf,bezithetpotentieelomdezetegenstellingopteheffenenstandaardisatieteverzoenenmetmaatwerk(VanSante,2016).
Deovergangvaneenaanbodgestuurdenaareenvraaggestuurdemarktfaciliteertinzekerematemeedeopkomstvangeprefabriceerdbouwen(Huijbrechts,2008).Aannemersalsaanbiedersvantotaalconcepteninfunctievaneenbepaaldetoegevoegdewaardevoordeklant,moetenomconcurrentieelteblijvenstrategischekeuzesmaken :opwelkedoelgroeprichtikmij(renovatie,nieuwbouw,socialewoningbouw…),welkepreciezemeerwaardebiedikaan(kwaliteit,snelheid,klanttevredenheid…),welkproductiesysteempasiktoe,… ?Eenmaaldezekeuzesgemaaktzijn,ligteenzekerematevanstandaardiseringofprefabricatievoordehand.Hierondernemenweeenfragmentoveruiteenpaperrondconceptueelbouwen,eenvormvanstandaardisering.
Kiezenvoordoelgroepenendaarvoordebesteoplossingenontwikkelen,duurzaamsamenwerkenenmodernecommunicatietechnologieinzetten :datisprecieswatconceptueelbouwersdoen.Eenconceptiseenoplossingvooreendoelgroepmetruimtevoormaatwerkperklant.Hetwerkenmeteenconceptvraagtomeenproductiesysteemdatbestaatuiteensetaanvoorafgedefinieerdekeuzesincomponenten,diezodanigopelkaarzijnafgestemddateropeenefficiëntewijzeeenoplossingmeekanwordengerealiseerd.Doorprojectoverstijgendeafspraken(overprijs,werkprocesseneninformatie-uitwisseling)temakenmetallepartijendiebijhetontwerpendeuitvoeringzijnbetrokken,biedtconceptueelbouwendemogelijkheidomzeersnelenefficiëntbouwwerkenterealiserendievoldoenaandeverwachtingenvandeopdrachtgever(YV :ketensamenwerkingenlean).Desgewenstmethetonderhouderbij.Conceptenzijneropverschillendeschaalniveaus :vangebiedtotbouwdeel.Hoemeerdieonderlingzijnafgestemdhoemeer‘totaal’deoplossingkanzijn(Huijbregts,2008).
Eenmaalbedrijvendienstenopmaatvoorspecifiekedoelgroepenaanbieden,kanhetproductiesysteemminstensgedeeltelijkgeprefabriceerdworden.Zekervormenvanmasscustomizationhebbeneengrootgroeipotentieelomdatzehetbestevandetweewereldencombinerenendusleidentottalvandebovenopgesomdevoordelenquatijd,kwaliteitenprijs.Dezeprefabricatiekanookfeilloosverbondenwordenmetketensamenwerkingenleanconstructie,maardaarovermeerineenvolgendedeel.
Standaardisatie en prefabricage : een oplossing voor de renovatieuitdaging ?
Momenteelwordterjaarlijks1%vandegebouweninVlaanderengerenoveerd.Ditgemiddeldemoetminstens3%worden,willenweeenduurzaamengezondgebouwenparkrealiserentegen2050.Ditiseenenormetoenameénuitdagingdoordetallozerandvoorwaardenzoalsduurzaamheidenbetaalbaarheid.
Standaardisatieenprefabricagekunnenhierineenbelangrijkerolspelen.Ditheeftmeerdereredenen :dekostprijsdaaltdoordeschaalvoordelenvanindustriëleproductie,deenergieprestatiesvangestandaardiseerdeelementenkunnenperfectgecontroleerdengegarandeerdworden,desnelheidvanuitvoeringkanstijgen,eenindustriëlekwaliteitkangegarandeerdwordenendeimpactvandeverbouwingopinwonersénomgevingkangeminimaliseerdworden(DeBouw,2014).Nadelenvanprefabricagezijneenlangereplanningsfaseeneentoegenomenbelangvansamenwerkingtussendediversepartners.Prefabricagevoorrenovatiekanvariëreninmaterialen(metaal,beton,baksteen,hout),techniekenofreikwijdtevandeprefabricage.Prefabricagezetmomenteelvolopinopvormgevingenflexibiliteit,detweeklassiekeachilleshielenvanhetstandaardisatieproces(Parmentier,2015).OndermeerhetprojectBrusselsRetrofixXLspitszichspecifiektoeopdemogelijkhedenvanprefabricage.Vianieuwetechnologischemogelijkhedenzoalsroboticaen3D-printen,moethetooksteedsmeermogelijkzijnomprefabricatietecombinerenmetmaatwerk(VanSante,2016).
78 l CEVORA ONDERZOEK ISM. KU LEUVEN
InNederlandzienweenkeleinspirerendevoorbeeldenvandewijzewaaropprefabricageenrenovatiekunnensamengaan.Built4U5,eensamenwerkingsverbandtusseneenvijftalaannemers,ontwikkeldeeeninnovatieverenovatiemethodewaarbijeenhuisin5dagendoormiddelvaneenprefabschilvollediggerenoveerdwordttoteenpassiefhuis.Bovendienmoetdebewonerhethuisnietuit.Ditkanenkeldoormiddelvanprefabricagewaarbijdeinstallatiesindeschilzelfwordenaangebracht.
OokinBelgischLimburgheefthetprojectMutatie+eendergelijkeverbouwingafgerond6.Onderstaandfragmentvandepersconferentiemaaktduidelijkwathetbelangisvanprefabricage :
KenmerkendvoorMutatie+isdekortebouwtijd,metalsgevolgminderhindervoordeburen.Hiervoorwerdergewerktmetgeïndustrialiseerde modules die just-in-timegetransporteerdwordennaardebouwwerf,waarallesgemonteerdenafgewerktwordt.Zelfsdeinstallatievoorverwarmingensanitairwarmwaterwerdindefabriekalingebouwd.Enkeldesteenstripswerdenbijuitzonderingnietgeplaatstindefabriek,maarterplaatseaangebrachtomdehistorischelookvandewoningtebewaren(Confederatiebouw,2016).
Merkopdatdezeprojectenhetresultaatzijnvanverregaande(keten)samenwerking,deplanningvaakviaBIMverlooptendeproductiezoveelmogelijkondercontrolegehoudenwordendoordetoepassingvanlean-technieken.
Totnutoespitsendezeprojectenzichtoeopdesocialewoningbouwomdatdaarveelongeveerdezelfdewoningenstaan.Oplossingenofmethodenkunnenhierdirecttoegepastwordenopeenhelereeksvanminofmeerdezelfdewoningen.Hetisdevraagwelkerolprefabricageindeprivaterenovatiemarktgaatspelen.Deevolutie naar masscustomizationenderoldietechnologiehierinspeelt,biedthierinnieuwemogelijkhedenenkansen(VanSante,2016).
5 Voormeerinfo,zie :www.built4u.nl/6 Voormeerinfo,zie :https ://youtu.be/2H3jP5HC0Ys
l 79TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN : PRAKTIJKVOORBEELDEN
Conclusie standaardisatie
Definitie :
Standaardisatie in de bouwsector is het doorgedreven gebruik van componenten, methoden of processen met hoge mate van regelmaat, herhaling, voorspelbaarheid en succes (Gibb, 2001).
Soort innovatie :
Systeeminnovatie
Verspreiding in België :
Vroege gebruikers. In België zijn er enkele grotere spelers actief bezig met prefabricatie en standaardisatie. Bv. Machiels nv, Bostoen, Ibens …
Sterkte :
Bouwen wordt sneller, goedkoper en van hogere kwaliteit. Op de werf zijn minder materialen en arbeiders nodig. Biedt mogelijkheden om totaalpakketten aan te bieden. Technologie maakt mass customization mogelijk.
Zwakte :
Kloof tussen modelleren (3D) en produceren (2D). Logistiek en vervoer naar de werf zijn vaak uitdagend. De uniciteit van ieder bouwproces bemoeilijkt standaardisatie. Maatwerk is tot nog toe moeilijk in te passen en zeker bij renovatiewerken zijn er nog heel wat uitdagingen. Hoge instapkosten beperken de mogelijkheden voor kleinere ondernemingen.
Kansen voor Cevora :
Sensibiliseren over de mogelijkheden die technologie bieden is een eerste mogelijkheid. Cursussen gefocust op logistieke uitdagingen – van, naar en op de werf – verbonden met prefabricatie zijn een tweede piste.
Veranderende functies :
Verschuiving van werkkrachten van de werf naar de fabriekshal. Er verdwijnen jobs onder invloed van automatisatie maar machinale productie creëert ook nieuwe functies voor onderhoud en bediening. Planningsfase en ontwerpfase worden belangrijker, digitale modellen via BIM sluiten hier goed op aan.
S
W
O
T
80 l CEVORA ONDERZOEK ISM. KU LEUVEN
2.4 Verband tussen BIM, lean, standaardisatie en ketensamenwerking
Bovenstaandeinnovatieswerdenelkapartbesprokenmaarditmagonsnietblindmakenvoordesterkesamenhangtussendezeelementen.BIM,leanenstandaardisatiezijnindeeersteplaatstrendsdieelkaarversterken.Samenwerkingindebouwketenvormthierbijderodedraad.Weonderstrepeninonderstaandeparagraafookgraaghetverbandmetketensamenwerking.
Voor BIMissamenwerkingnoodzakelijk.Alleenalsmeerderedisciplinessamenwerkeninhetmodelkunneninformatieprocessensnellerverlopen,kunnenclashcontroleswordenuitgevoerdenkandekwaliteitvaneenopteleverenofteonderhoudenproductwordenverbeterd.Dezesamenwerkinghoeftnietineenbepaaldevormgegotentewordenalsereennatuurlijkehoudingvansamenwerkingindebouwaanwezigwas.Menzoudanmetelkepartnerinformatiekunnendelendoortecommunicerenoverspecifiekeproducten,maarvooraldoorteontwerpenmetvoorkennisvanwateenanderepartnernogaandeinformatiekantoevoegenofkangebruiken.Decultuurindebouwisechtersterkindividualistisch,gerichtopeigenresultatenenzonderinzichtinhetgansebouwproces.DaardoorkanBIMnieteffectiefwordentoegepast.Eenshiftinhetdenkenoverhetbouwprocesendemanierwaaropwehetinrichtendringtzichhierbijop.Leanenketensamenwerkingzettennetinopdezementaliteitswijziging(FokkePost,2013;Sacks,2010).
Leanbouwenheefteensterkefocusophetbouwproces.Menwilinzichtelijkmakenwatelkeactorbijdraagt,hoelangditduurtenwelkeinformatiehij/zijnodigheeftomverdertegaan.Doorditorganisatie-ofketenbreedteimplementerenzijnwerknemerszelfinstaatprocessenteoptimaliseren.Managerskunnenhierdoorbeterinkaartbrengenhoehetproceseruitzietenkunnenhetprocesversnellen.Demodernelean-theorierichtzichookopeenveranderingindecultuur :werknemersenbedrijvengaaninziendatzeonderdeelzijnvaneengrotergeheelenlerendaarbijhunproductenaftestemmen,tecommunicerenmetdejuistemensenenalseenteamtegaanwerkenvoorhetdoelvandeorganisatie,inplaatsvanheteigendoel.Bijleanbouwenissamenwerkinghetdoel,datuiteindelijkookzichtbaarwordtinbedrijfsresultaten.
Bijketenintegratiewordtsamenwerkinggezienalseennoodzakelijkeactiviteitomhogerebedrijfsresultatenterealiseren.Doorstrategischerelatiesteleggenencontractueleafsprakentemakenwordenpartijensamengevoegdalseenketen.Betrouwbaarheidmoetontstaandoorlangeretijdsamenaaneenprojecttewerken.Hetstroomlijnenvandepartnerszodatmengoedkansamenwerkeniseenvoorwaarde,waarbijintegratievaninformatie–viaBIM–eenlogischekeuzeis.Ookleandraagtbijaanhetinzichtoverdewederzijdseafhankelijkhedenindeketenenzalertoeleidendatpartnersbetersamenwerken.BIMdaagtmensenuitenfaciliteerttotsamenwerking,maarblijfteentechniekdieonvoldoendedecompetentiesvandemensaanpakt.Ditwerdooksteedsindeinterviewsbenadrukt :BIMvraagteenmentaliteitswijzigingwaarcontinuaangewerktmoetworden.Ketenintegratieenleanleggendeafhankelijkhedentussenpartnersblootenkunnenopdiemanierfaciliterendatmensenzichonderdeelvanhetgeheelgaanvoelenenzichhierooknaargaangedragen(FokkePost,2013).
Samenwerkingisechtervaakeenmiddelvoorcommerciëledoelen,dienogmaarbeperktinzichtelijkzijngemaakt.Ophetmomentdatderesultatenbinneneentebepalenperiodeuitblijven,zoudendesamenwerkingsverbandenweleenskunnenteleurstellenenneigtmentochsnelterugnaarpartnersmeteenlageprijs.Problemenkunnenontstaandoorfalenvaneenpartner,maarhetisdevraagofsamenwerkingzohelderkanwordenvormgegevendatmenookopdatmomentkiestvoordelangetermijn.
Voorhetafstemmenvaninformatieiseencombinatienodigvanlean,ketenintegratieenBIM.Bewustwordingvanafhankelijkheidentoolsomhetwerkaftestemmenoppartnerskunnenwordeningebrachtdoorleanprincipes,waarbijmensenlerensamentewerkenalseenteam.Doorhetintegrerenvanketenskanalleinformatievanontwerptotopleveringenzelfshetonderhoudopdejuistemanierinhetmodelwordeningevoerd,waarbijneigingentotownership worden verminderd door het organiseren van winst en risico in denieuweketen.Mensenkrijgeneenhoudingvanstewardship,waardoorzebeseffendathundeelvande
l 81TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN : PRAKTIJKVOORBEELDEN
informatietijdelijkisenvanpotentiëlewaardekanzijnvooreenanderepartnerophetmomentdatzehetzelfnietmeernodighebben(SmithandTardif,2009).
Standaardisatieenprefabricatiezijnnaastsamenwerkingeentweederodedraaddiedoorheendeverhalenvanlean,BIMenketenintegratie.Dithoeftooknietteverwonderen.Leereffectentredenhoofdzakelijkopwanneerkeernakeerongeveerdezelfdehandelingengesteldworden.Ditverhoogtdevoorspelbaarheidenbetrouwbaarheidvanjepartnerswatleidttotmeersamenwerking.Indeomslagvaneenaanbod-naareenvraaggestuurdemarkt,wordenondernemingengestimuleerdomaanbiedersvandienstenopmaatteworden.Ditvraagtomeenzekerespecialisatieeneenafbakeningvanhetdoelpubliekenfaciliteertopzijnbeurteenzekerematevanstandaardisatievanprocesen/ofproduct(Huijbreghts,2008).
BIMvertaaltstandaardisatieineenobjectenbibliotheekwaaruitgekozenkanworden.Opdiemaniermoetniettelkensiederelementopnieuwgetekendworden.EenbouwbedrijfdatvertrektvanuiteenBIMbibliotheekkangrotevoordelenhalenuiteenprefabricatieproces.BouwbedrijvenalsbijvoorbeeldIbensbrengenditalindepraktijk.Leanstreeftdanweernaareeninperkingvandecomplexiteit.Hetstandaardiserenvanbepaaldeprocessenofproductenhelptuiteraardomdeproductiestroomondercontroletekrijgen.Ketensamenwerkingisopzijnbeurtgeholpenmetstandaardisatieomdathetduidelijkheidschepttussendeverschillendepartnersenplanningencommunicatiefaciliteert.Prefabricageofstandaardiseringmaaktplanningookgemakkelijkerwattoteengoedeafstemmingleidttussendeketenpartners.
Afsluitendwijzenwenogmaalsopdebelangrijkerolvantechnologieinaldezetrends.Technologietreedtopalsfacilitatorintalvaninnovaties.BIMishiervanhetbestevoorbeeld :zondersteedskrachtigercomputers,zoudendigitalebouwplannen,aanpasbaarinreal-timeentoegankelijkvoorzoveelpartnersalswenselijk,nietdenkbaarzijn.Detoenemendeverbondenheidstimuleertenmaaktnetmogelijkdatbouwpartnersvialeanof ketensamenwerking beter gaan samenwerken. Qua uitvoering biedt technologie dan weer kansen wat nauwkeurigheid(robotica),snelheid(drones)enefficiëntie(3D-printen)betreft.Bovenalzijnaldezetrendsooksteedsmeerverbondenmetelkaarenviaeenbeterbeheervandezeenormehoeveelheiddata,kanhetbouwprocesooksteedsbetergeorganiseerdworden(VanSante,2016).
2.5 Praktijkvoorbeeld : Ibens
BouwbedrijfIbensuitAntwerpenontwikkeldedeafgelopen10jaareeninnovatievemaniervanwerkendiesterkaanleuntbijdeevolutiesdiewehierbovenschetsen.AlshoofdaannemerheeftIbenszichgespecialiseerdindebouwvanzorginstellingen.Zestellenzichtotdoeldeopdrachtgeverzoveelmogelijkteontzorgenenbiedendaaromtotaalpakkettenaan.Ditwilzeggendatzijhetgansebouwprocesorganiseren,structurereneninstaanvoordekosten-entijdsplanning.Ibensgaatgeeninspannings-maarresultaatsverbintenissenaan.OmdittekunnengaranderenmakenzegebruikvanDesign&built,BIM,leanenprefabricatie.Hetontwerpvandearchitectwordtvertaaldenbijgewerkttoteen5DBIM-model.Allepartnershebbentoegangtotditmodel.Bijhetmakenvanhetontwerpwordenzoveelmogelijkgestandaardiseerdecomponentengebruikt.Deproductievandezecomponentenwordtvollediguitbesteed.Ibensassembleertuitsluitenddegeprefabriceerdeelementenopdebouwplaats.Prefabricagewordtuitsluitendgebruiktvoordestructuurvanhetgebouw.Deschilwordttraditioneelaangebrachtenditgarandeerteenuniekuitzicht.UithetBIMmodelkunnenrechtstreeksenin3Ddeteprefabricerenelementengehaaldwordenenbezorgdwordenaandetoeleveranciers.Onderaannemerszijnpartnersenwordenalvaninhetbeginvanhetprojectgeselecteerdensamengebracht.Toeleveranciersenpartnerswordengestimuleerdomoplossingsgerichtnatedenken.Iederseigenbelangwordthierbijerkendmaarergaatveelaandachtnaarhetoverkoepelendebelangvandeganseketen.
82 l CEVORA ONDERZOEK ISM. KU LEUVEN
Samenwerkingishierbijessentieel.Leanorganisatieprincipesmakenhetbouwprocesinzichtelijkenzorgenvooreenkorteuitvoeringstermijn.PartnerswordengestimuleerdomBIMtegebruikenmaarnietverplicht.Naarmatesteedsmeerpartnersinditmodelstappen,kandeketenverdergeïntegreerdworden.
Dezemaniervanwerkenisklant-envraaggericht.Doorzichtespecialisereninzorginstellingen–enbijvoorbeeldookallewettelijkeregelshieromtrenttekennen–kanIbenstotaalpakkettenaanbiedenopmaatmetduidelijkemeerwaardevooropdrachtgevereneindgebruiker.Degarantievandezemeerwaardekrijgtdeopdrachtgeverindevormvaneenresultaatsverbintenis.DoorvervolgenszowelontwerpalsuitvoeringinhandentenemenendezetestoelenopBIM,leanenketenintegratiekandezebelofteooknagekomenworden.Deplanningsfaseneemtsterktoemaargarandeerteenkwalitatieveentijds-enkostenefficiënteuitvoering.Deaannemerwordtzoleidinggevendinhetbouwprocesenneemthierookdeverantwoordelijkheid.Juridischblijftdearchitectechteraansprakelijk.
3 Implicaties voor werknemers en jobkwaliteit
Debouwsectorzaldekomendejareninnoveren.Standaardisatie,lean,ketensamenwerkingofBIMzijnstukvoorstukinnovatiesdieingrijpenopdeorganisatievanhetbouwbedrijfeneensignificanteverbeteringvandebouwketenbeloven.Indezeparagraafbekijkenwedemogelijkegevolgenvandezeinnovatiesvoordejobkwaliteitvanbediendenenarbeidersindebouwsector.Zullenbovenstaandeinnovatiesdezejobkwaliteitpositiefofnegatiefbeïnvloeden ?Dezevraagisbelangrijkgezienhettekortaangeschiktpersoneelindebouwsector.Decreatievankwalitatiefhoogstaandefunctieszoueenbelangrijkestimulanskunnenvormenomjongvolwassenenteovertuigenomvoordebouwtekiezen.
3.1 Wat zijn kwaliteitsvolle jobs ?
Maarwatzijnnukwalitatievejobs ?Karasek(1992)ontwikkeldehiervooreenmodelgebaseerdopeendubbelcriterium :deautonomievandearbeiderende(functie)gebondentaakeisen.Opdiemanierkrijgjeviercategorieënjobs.Kwalitatieve,actievejobszijndiefunctieswaarbijhogetaakeisengecombineerdwordenmethogematevanautonomie.Ditzijnzogenaamd‘goede’jobsomdatzeuitdagendzijnenveelleermogelijkhedenpresenteren.Aandeanderekanthebjedepassievejobs,dielagetaakeisencombinerenmeteenlageautonomie.Aanweerskantenhebjezinlozeofeenvoudigejobs(hoogregelvermogen,weinigtaakeisen)enhetslopendwerk(laagregelvermogenenhogetaakeisen).Devraagwordtdanwelkeorganisatiestructuuractievejobsindehandwerktenwelkeroldeexterneomgevinghierinspeelt.
l 83TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN : PRAKTIJKVOORBEELDEN
Figuur 18 : Model van Karasek (1992).
laag
laag
hoog
leermogelijkheden
stressrisico’s
hoog
job demands
zinloos werk(low strain)
actief werk
passief werk
slopend werk(high strain)
job control
3.2 Welke jobs bestaan er momenteel in de sector ?
Traditioneelwordtdearbeidindebouwsectorgeorganiseerdviateamwerk(Ramioul,2016;Martin,2014).Deteamskenneneenzekereautonomieinhunwerk,almoetdezeautonomiezekernietoverdrevenworden,indepraktijkishethoofdzakelijkdewerfleiderdieoverenigeautonomiebeschikt.Last minute veranderingen of onverwachtewendingeninhetbouwproceswordenhoofdzakelijkopgevangendoorderelatievezelfsturingvandergelijketeamsopdewerkvloer.Teamwerkkanechterverschillendevormenaannemenengepaardgaanmetzeergrotetotzeerlagematevanautonomie.Menkanstellendathoeverderhetbouwprocesgefragmenteerdisendearbeidopgedeeldisindeeltaken(bekister,ijzervlechter,…),hoeminderautonomiedewerknemerzalervaren(Martin,2014).
Zoalsalduidelijkwerddoorheenditonderzoekwordtdecontextwaarbinnendebouwsectoropereertsteedscomplexerenonderhevigaansteedsmeerregels7. Die veranderingen in de externe omgeving van debouwsector,nopenbedrijventotnieuwestrategieënenstructurenenkunnenverregaandegevolgenhebbenvoordekwaliteitvandearbeid.Zowordtderelatieveautonomiediearbeiders(ofploegbazen)bezatenomaanpassingenaantebrengenopdewerfzelf,inhetlichtvanbv.destrengereenergienormen,steedsproblematischer(Ramioul,2016).Doortoegenomenspecialisatie–eenantwoordopdetoegenomencomplexiteit–wordtdebouwketenooksteedslanger.Ditvereisttoegenomencoördinatieenmaaktsocialevaardighedensteedsbelangrijker.Standaardisatievormteengoedantwoordopdetoenemendecomplexiteitenvraagnaarkwaliteitmaarheeftopzijnbeurtgrotegevolgenvoordearbeidsomstandigheden.OokBIMenprefabricagestoelenelkophetprincipevanstandaardisatie.
7 Ziedeel2enheteerstedeelvandeel3.
84 l CEVORA ONDERZOEK ISM. KU LEUVEN
Echter,fabriekshallenmogendanwelgoedzijnvoordegezondheidenveiligheidvanwerknemers,hetismaardevraagofzeautonomieenhogeretaakeisenindehandwerken.Leanheeftintheorieeenpositieveinvloedopdearbeidskwaliteitmaarindepraktijkdraaithetvaakandersuit(Jorgensen,2008).Ditisookeenklassiekekritiekoplean :datzeveelaandachtgeeftaanhetwegwerkenvanverspillingen,maardatookhetnietvolledigbenuttenvanhetpotentieelvandewerknemersalsverspillingbestempeldkanworden(VanHootegem,2015).
Detraditionele–gefragmenteerdeenhiërarchische–organisatievormincombinatiemetdemoderneomgevingseisenleidenbijveelbouwondernemingentotdiverseproblemen.Zoontstaaneronderandereveelafstemverliezenomdateronderhogetijdsdrukveelverschillendespecialistenopelkaarmoetenwordenafgestemd.Deafstemverliezenkomentotuitinginherstelkosten,kleineonderbrekingeninhetwerk,overwerk,normvervuilingenonderbrekingdoortussendoor-klussen.Buitendeorganisationeleproblemenheeftdeversnipperingvanhetwerkookgeleidtotverregaandeuithollingvanhetwerk.Vooralhierdoorheeftdebouwsectorhetimagogekregenvanonaantrekkelijkewerkgeverendatineenarbeidsmarktwaaringoedgeschooldengemotiveerdpersoneeltochalmoeilijktevindenis(Grapendaal,2011).
3.3 Casestudy : meerdere paden te bewandelen
Onderzoekheeftaangetoonddatbedrijvenverschillendemanierenontwikkelenommetdietoegenomencomplexiteitomtegaan(Martin,2014;Grapendaal,2011).Aandestrategieënzijnechterverschillendegevolgenverbondenvoordearbeidskwaliteit.RamioulenBenders(2016)onderscheidenineenexplorerendestudieindenichevandegroenebouwbedrijventweeverschillendeénsuccesvollepadendieeenantwoordformulerenopdetoegenomencomplexiteitindesectorenresulterenineencompleetanderearbeidsorganisatie.Destudielaatmooiziendatbedrijvendieineenzelfdeomgevingfunctioneren,totaalverschillendebedrijfsorganisatorischemodellenkunnenuitwerken.
Zoalsweuitdetabelinfiguur19 kunnenafleiden,zienwetweetotaalverschillendebedrijvendieelkelementenvanlean,standaardisatieenketensamenwerkinggeïntegreerdhebben.Beidebedrijvenfunctionerenindezelfdecontextenwordengeconfronteerdmetdezelfdeuitdagingenzoalssteedsstrengerewetgeving,complexeretechniekenenhogerekwaliteits-encomforteisenvandeklant.Beidebedrijvengebruikenminofmeerdezelfdetechniekenomaandievereistentevoldoen.Zobemerkenweeentrendnaarinsourcing vandesign–Design & Builtcontracten–enconceptueelbouwenviadeoff-siteprefabricagevanmodules.Hetresultaathiervanisdatbeidebedrijvenongeveerhetzelfdekunnenafleveren :gestandaardiseerdeof,totopeenzekerehoogte,opmaatgemaaktegebouwen.Deeerstebedrijfsorganisatiezetechtersterkerinopstandaardisatiedandetweede.Totdaardegelijkenissen.
Watdebedrijfsstructuur,deorganisatievanhetteamwerkendekwaliteitvandearbeidbetreft,verschillenbeideorganisatiessterk.Eensystematischefocusopproductiviteit,kortedoorlooptijdeneneenmaximalecontrolebetekentdatheteerstemodelquasivolledigdetraditionelemaniervanbouworganisatieverlaat.
Hetoperatiegebaseerdmodelresulteertvoordewerknemersinnauwetaken,beperktevereistevaardighedeneneenminimumaanleerpotentieel.Hettweedemodelzetinophogekwaliteitenklanttevredenheidenditleidtnettoteenintensiveringvanhetteamwerkmetzelfsturendeteamswaardeautonomieenbetrokkenheidgrootzijnendewerknemersbredetaakpakkettenhebben.Diemogelijkedivergentiebesprakenwealinonshoofdstukoverdearbeidsmarktindebouwsector :ofwelblijftdesectorbouwenopeengrotegroeplaaggeschooldearbeidersofwelwordtergeïnvesteerdingoedopgeleideenbreedinzetbarewerknemers.
l 85TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN : PRAKTIJKVOORBEELDEN
Figuur 19 : Organisatorische kenmerken en uitkomsten van twee verschillende bedrijfsstructuren. (Bron : Ramioul, 2016. Eigen vertaling)
Model 1 Model 2
Managementkeuzes
Marktstrategie Prijsenaflevertijd Kwaliteit
Bedrijfsstrategie Productiviteit,centralisatieencontrole Kwaliteit,decentralisatieenbetrokkenheid
Bedrijfscultuur Top-down Participerend
Product design Intern gecentraliseerd Intern gecentraliseerd
Onderaannemerstrategie Risico’swordengetransfereerdnaaronderaannemersendezemoetenzichvolledigaanpassenaandebedrijfsstructuur,proceduresencontroles
Beperktaantallangetermijnsrelatiesmet onderaannemers en volledige incorporatieinteamstructuur
Organisatiestructuur
Organisatievanconstructieproces Operatiegebaseerd :hogematevanfragmentatie en arbeidsdeling
Order-gebaseerd :integratievantakenenbetrokkenheidvandesigntotfinish
Mate van standaardisatie Standaardisatieenoff-siteprefabricatievan onderdelen. Gestandaardiseerde handelingenopdewerkplaats.
Standaardisatieenoff-siteprefabricatievanonderdelen.Klantspecifiekehandelingenopdebouwplaats.
Kenmerken Teamwork
Taaksamenstelling,variëteitensamenwerking tussen werknemers
Kortecyclusenrepetitiefwerkzowelon-sitealsoff-sitemetbeperkteinteractie tussen werknemers
Brede taken en intensieve samenwerkingopdewerkplaats
Plaatsing van werknemers Zeermobielomtelkenseenbeperktaantalhandelingenuittevoerenopdiversewerkplaatsen
Stabieleteamsvoordeganseduurvanhetproject
Planning Gecentraliseerd,computergestuurdprocesvancoördinatieinfunctievanjust-in-timemanagement.
Wordtpasvolledigvastgelegdopdewerkplaatsdoordeprojectleiderinnauwe samenwerking met werknemers en onderaannemers
Matevanbeslissingsvrijheidenautonomie
Risico’senonzekerhedenwordenopgevangendooreengecentraliseerdesturingenstandaardprocedures
Risico’senonzekerhedenwordenaangepaktopteam-niveaudoorgroteautonomievandezeteams
Vereistekwalificaties Gelimiteerde,gespecialiseerdeenbeperktekwalificatiesvereist
Bredekennisvereistvanzowelmaterialenalsverschillendestappeninhetconstructieproces
Jobkwaliteit dimensies
Leermogelijkhedenenstressrisico’s Krappeplanning,beperktevrijheiden gefragmenteerd werk verhogen kansopstressenbeperkteleermogelijkheden
Teamwerk en gedecentraliseerde zelfsturingstimulerenhetdenken,lerenensamenwerken,verkleinendekansopstress
Metandereworden,ondanksderelatiefgelijketechnologischeeneconomischecontextvanbeidebedrijven,hebben contrasterende beslissingen van het management en verschillende organisatiestructuur tot sterk verschillendegevolgenvoorteamstructuurenwerkorganisatiegeleid(Ramioul,2016).Model1gebruikteenstrategie van sterk gecentraliseerde aansturing en controle om tegemoet te komen aan de toegenomen complexiteitindeomgeving.Model2hanteertnetdecentralisatieentoegenomenautonomievoordewerknemersindevormvanzelfsturendeteamsomhetzelfdetebewerkstelligen.Vanuithetoogpuntvanarbeidskwaliteitslaagtmodel2erinkwalitatiefhoogstaande,actievejobsaantebiedenmethogetaakeisengecombineerdmetveelvrijheidterwijlmodel1netzeernauwe,lagekwaliteitsjobscreëertmetlagetaakeisenenzeerbeperkteautonomie.Dekwaliteitvandearbeidzalhogerliggeninmodel2daninmodel1volgenshetmodelvanKarasek.
86 l CEVORA ONDERZOEK ISM. KU LEUVEN
Inhoofdstuk1zagenwealdatdebouwsectorhetmoeilijkheeftomgekwalificeerdpersoneelaantewerven,insteedstoenemendemateookvoorbediendenfunctieszoalsprojectvoorbereidersofcommerciëleprofielen.InnovatiesalsBIMofketensamenwerkingvereisensteedshogeropgeleidpersoneel.Vanuitditoogpuntishetbelangrijkdatbedrijvenindebouwsectorzichbewustzijnvandearbeidskwaliteitenhierproactiefopinspelen.Socialeinnovatiewordtnuvaakgezienalseenloutereprofessionaliseringvanhetpersoneelsbeleid–functioneringsgesprekken,aandachthebbenvoorwork-lifebalans,functieprofielenofdepersoonlijkeontwikkeling.Eenverhogingvandearbeidskwaliteitvereistechtervaakmeerdandat.Ookdeorganisatievanhet werk moet in rekening gebracht worden.
Indeliteratuurwordtervaakaangestuurdopmodellenmetzelfsturendeteams(Grapendaal,2011;VanHootegem,2015).Ditmoetresultereninactievejobsmeteenhogekwaliteit.Ookuitdeinterviewskwamnaarvorendatditeensoortvanideaalvormt,alswareheteenterugkeernaareendoor‘ambachtslieden’gedragenbouwsector.Destudierondgroenebedrijventoontechteraandatditnietnoodzakelijkhetgevalisennietalslogischantwoordopdeveranderendeomgevinggezienkanworden.Prefabricagewordtimmersdoorbeidengebruiktenookelementenvanleanvindjeteruginbeideorganisaties.Tochwerkendewerknemersintweesterkverschillendebedrijven.Hoeweldecasestudybetrekkinghadopdesubsectorvandepassiefwoningbouw,iszetochtekenendvoordeonzekererichtingwaarindearbeidsomstandighedenindebouwevolueren.
3.4 Kleine zelfstandigen samen sterker ?
Ineeninterviewkwameeninteressantepistenaarvorenmetbetrekkingtotdewerkgelegenheidvankleinezelfstandigebouwaannemers–kleinerdan10werknemersenhetmerendeelvandebouwbedrijveninVlaanderen.Omdatdevraagsomssterkfluctueertindesectorenveelprojectentegrootzijnvooreenkleinezelfstandige,wordtgewerktaaneenplatformwaarzelfstandigenadhocelkaarshulpkunneninroepenwanneernodig.Wanneererplotseengroteklantorderbinnenkomtdieeenbedrijfnietzelfstandigkanverwerken,kanopdiemaniersnelhulpingeroepenwordenvancollega’szelfstandigen.Hierdoorontstaancontinulossesamenwerkingsverbanden.Ditmodelishoogstflexibelencreëertkansenvoorstartersdienogniet over een volle agenda beschikken.
Ecotiv8,eenbedrijfdatinnovatieveoplossingenontwikkeltvoordesectorvaninstallatieenmontage,pasteendergelijkconceptallangeretijdtoe.Ecotivhaaltordersbinnenenkijktdanbinneneendatabasevangekendezelfstandigenwiehierhetbestenzosnelalsmogelijkaankanvoldoen.Dithoudtvaakookeensamenwerkingintussenmeerderezelfstandigen.Vernieuwendhierbijisdatergekekenwordtnaarbeschikbaarheideerderdannaardelaagsteprijs.Ditvoorkomtdatkleinezelfstandigentegenelkaarwordenuitgespeeld.OpditmomentzouerookgewerktwordenaaneendergelijksysteemvoorgansVlaanderenopbasisvaneenonlineforum.
InNederlandbestaaneraldergelijkefora,alrichtendiezichhoofdzakelijkopconsumentenenminderopdeondernemingenzelf(VanSante,2016).
8 Voormeerinfo,zie :www.ecotiv.com/nl-be
l 87TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN : PRAKTIJKVOORBEELDEN
4 Besluit
Deel4heeftingezoomdopdeverspreiding,sterktes,zwaktesenopportuniteitenvanBIM,leanenstandaardiseringenwelkegevolgendezeinnovatieskunnenhebbenopdefunctiesindebouwendearbeidsomstandigheden.
Dezedrieprocesinnovatieszijnonderlingsterkverweven.Samenwerkingvormthierbijeenrodedraad.BIMdwingt in feite tot samenwerking in functie van informatiemanagement en beheer en biedt hiervoor een platformaan.Leanbouwenlegtdanweerdenadrukopeensnellerenefficiënterbouwprocesenbrengthiervoorallepartnersineenvroegstadiumsamen.Standaardiseringenprefabricatiewordenmogelijkgemaaktdooreengoedeplanningsfaseeneensterkeketenintegratie.Onderinvloedvanlean,BIMenstandaardisatiezullentalvanfunctiesindebouwsectorveranderen,verdwijnenofhetlichtzien.VooralvoorBIMkonditconcreetgemaaktworden.Watleanbetreftzienwedathetuitvoerendpersoneelmeerautonomiezalkrijgenindeplanningenorganisatievanhetbouwproject–alwordtdezebeloftenietaltijdbewaarheid.Prefabricatiehoudtdanweerdeverschuivinginvandewerfnaardefabriekshal.Quaveiligheidengezondheidheeftditpositievegevolgen,maarquatewerkstellingenautonomiezijndeverwachtingenonduidelijk.
5 Een blik over de taalgrens
Volgens de Confédération Construction Wallonne(CCW)–deWaalsetegenhangervanhetVCB–zijnWaalsebouwbedrijvenvooralgerichtopdeoptimalisatievanhuncompetitiviteit.NetzoalshunVlaamsecollega’swordendebedrijvenmetminofmeerdezelfdeuitdagingengeconfronteerd :steedsstrengerewordende(milieu)regels,internationaleconcurrentie,compacterewoningen,nieuwetechnologieënenkrimpendemarges.Doorintezettenopkwaliteiteerderdanopdelaagsteprijs,proberenWaalsebedrijvendestrijdaantegaanmetbuitenlandsebouwfirma’s.HetCCWstipthierbijverschillendeherkenbarepuntenaan :hoofd-enonderaannemerszullenbetermoetencommuniceren,recyclageenprefabricatiezullentoenemen,bouwbedrijvenzullentotaalbiedersworden(bv.onderhouds-enbeheercontacten),veranderendecompetentiesentechnologiezalsteedsmeerdoordringenopdewerkvloer.Belangrijkepijnpuntenvertoneneveneensgrotegelijkenissen :onduidelijkheidoverwiedecoördinatievangroteprojectenmoetverzekeren,ingesletengewoontesbemoeilijkeninnovatieofaanbestedingenopdelaagsteprijsverhinderenstructurelesamenwerking.
OverhetgebruikvanBIMinWalloniëkonhetCCWweinigvertellen.WelvindtdewerkgeversfederatiehetbelangrijkomvolopintezettenopdetoegankelijkheidvanBIM.Zedenktdanvooralaandekleinebouwondernemingendienietwensen/kunneninvestereninhetBIM-totaalpakket.LeanwasdanweernietgekendbijhetCCW.Welwerderkenddatervolopingezetmoetwordenopbeterprojectmanagement.Denadrukhierbijligtophetreducerenvanverlieslatendeposten.Leangaatechterverderentrachtintezettenopcontinueverbetering.OpvallendnogwasdeopmerkingdatinnovatieinWalloniëvooralstartbijdekleinebouwbedrijven.InVlaanderenzijnhetdeeerdergroteondernemingendieaandeinnovatiekartrekken.
88 l CEVORA ONDERZOEK ISM. KU LEUVEN
Algemeen besluitDebouwsectorwordtvandaaggeconfronteerdmeteenmoeilijkvoltehoudenevenwichtsoefening.Aandeenekantzijndewinstmargesminiemdoordehardeconcurrentiestrijdinfunctievandelaagsteprijsenaandeanderekantlopenderisico’sopquaveiligheid,transport,milieu,foutenlastentijdsdruk.Dierisico’svloeienrechtstreeksvoortuitdetoegenomencomplexiteitvanhetbouwproces :steedsmeerbetrokkenactoren,strengere(wettelijke)vereisten,veranderendefinancieringsmodellen,krimpendemarges,veeleisendeklantenenverstrengdetechnischenormen.Diegespannenverhoudingkomtooktotuitingindeeconomischecijfers :hetrelatieveaantalfaillissementenindesectorligtnual6jaarachtereenbovenhetlandelijkegemiddelde.
Veelondernemingenindebouwhebbenalsgevolgvandiesituatiedeneigingomzichzoveelmogelijkjuridischintedekkeneneenieder-voor-zich-mentaliteitaantenemen.Dekortetermijnregeert,watdebereidwilligheidtotinnovatieniettengoedekomt.“Debouwiseensectordiehaarkwaliteitnietkanverkopen”,alduseengeïnterviewde leidinggevende.
Inditonderzoekhebbenwegestelddatdebouwsectorkanevoluerenvanaanbodgerichtnaarvraaggericht.Aannemerszulleneencoördinerenderolopnemeninhetbouwprocesentotaalpakkettenopmaataanbieden.Departnerszulleneerdervastzijn,elkmetzijnspecifiekemeerwaarde.Deopdrachtgeverzoveelmogelijkontlastenenoplossingenopmaataanbiedenvormenhierbijhethoofddoel.Specialisatieeneenzekeregerichtheidopeenbepaaldedoelgroepwordtnoodzakelijk.Deomgevingvandebouwsectorlijkthierookopaantesturen :economisch,sociaal,logistiekofmilieugerelateerd,debouwkanhetzichnietlangerveroorlovenomenkelopzichzelfgerichttezijn.
Dienieuweconstellatiezalhetbouwprocesgrondigveranderen.Deieder-voor-zich-mentaliteitzoukunnenplaatsmakenvoorduurzamesamenwerkingsverbanden.Momenteelleidtdefragmenteringinhetbouwprocestotlangeredoorlooptijden,oplopendefaalkosten,eenminderekwaliteiteneenverderejuridiseringdoordatiederuitsluitendzijneigen,directebelangenvoorogenheeft.Deaanbestedingoplaagsteprijsendejuridischeklooftussenontwerp(architect)enuitvoering(aannemer)vergrotendiefragmenteringenonderlingeconcurrentie.Deeconomischeenmaatschappelijkeomstandighedenvragenechtersteedsmeersamenwerking.Ketensamenwerking,bouwteams,BIMofleanbouwen :stukvoorstukzijnhetbenamingenvoororganisatiemodellenwaarafgestaptwordtvandehierbovenvermeldemechanismes,enwaarmenopbasisvanonderlingeafsprakenenwederzijdsvertrouwenhetbouwprocesineenmeeraangepastkleedjetrachttesteken.Hetverzamelenvanallebouwpartnersvoordestartvanhetprojectenhetrealiserenvaneenbetercoördinatiedoormiddelvaneenuitgebreideplanningsfase,vormensamenhetreceptvooreenvernieuwdbouwproceswaarintijd,kostenenkwaliteitvoorspelbaar,beheersbaarentransparantgemaaktworden.Ditkaneenduidelijkemeerwaardebetekenenvooropdrachtgever,eindgebruiker,bouwbedrijfensamenleving.
Ookproductinnovatiesspelenhierbijeenbelangrijkerol.Veiligheid,gewicht,sterkteenfunctionaliteitzijnbelangrijkefactoreninhetontwikkelenvannieuweproducten.Dehoofdrolisechterweggelegdvoordeduurzaamheidvanmaterialenentechnieken.Ditheeftgevolgenvoorallefacettenvanhetbouwproces :materialen,ruimtelijkeinplanting,waterhuishouding,energieregeling,mobiliteit,logistiek,materialenkringloop … .OnderinvloedvanEuropeseenVlaamsewetgevingbevindtdebouwzichindecockpitvandetransitienaareenduurzamesamenleving.
Hetiszeerwaarschijnlijkdatdestandaardisatievanprocessenenproductenzichindetoekomstvoortzet.Debouwmagdanweluniekeproductenproducerenmetvaakwisselendepartners,erkannaargestreefdwordenomzoveelmogelijkcomponentenvaneengebouwteprefabriceren.Maarookorganisationeelkanerdoorduurzamesamenwerkingsverbandeneenzekerematevanstandaardisatieindeprocessengerealiseerdworden.Erzoueenverschuivingkunnenkomenvanhethedendaagsebricolerenopdewerfnaarhetassemblerenopdewerf.Eenbeterebeheersingenplanningvanhetbouwproceszijnhierbijnoodzakelijk, maardepotentiëlewinstenophetvlakvantijd,kwaliteitenprijszijnsignificant.
l 89TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN
Technologieisdegrotefacilitatorinaldieinnovaties.Dankzijdevooruitgangincomputerkrachtentechnologieontwikkelingwordthetmakkelijkeromordeenstructuuraantebrengeninhetbouwkluwen.BIM,bouwinformatiebeheer,vormthetspilvaneenbeterebeheersingenoverzichtovereenmodernbouwproces.Veelmeerdaneen3Dmodel,vormtBIMeenplatformwaarallepartnersinhetbouwprocesinrealtimeinformatiekunnenuitwisselen.BIMfaciliteertsamenwerking,endwingthetookaf :wanneereenprojectpartnerinformatieachterhoudt,komtheelhetprogrammaindeproblemen.
Viatechnologiewordthetmogelijkomveelaccuraterenefficiënterteproduceren.Enditgaatnietlangertenkostevanmaatwerk.Robots,dronesof3D-printerszijnhoogstflexibeleapparatendiemitsdejuistealgoritmestoegepastkunnenwordenindebouwsector.Masscustomizationwordtmogelijkenzoueenboostkunnengevenaandeproductiviteit.Algoritmeswordengemaaktopbasisvandataensteedsmeerapparatendieindebouwgebruiktwordenproducerenautomatischencontinudata.Viabigdataanalysekanhethuis,dewerf,hetonderhoudenhetverkeervandetoekomstslimmer,beterenopmaatvandegebruikerafgestemdworden.Technologiefaciliteertmaarisgeengarantieopsucces.Technologischeinnovatievereistsocialeinnovatie.Ditiseenbelangrijkewaarschuwingvooralletechnologie-gerelateerdevernieuwingen :enkeldooreenjuistetoepassingkantechnologiehaarvolledigepotentieelbereiken.EenBIMmodelismaarzosterkalsdezwaksteschakel.Ditwilbovendiennietzeggendatiederetechnologieuitbijvoorbeelddeauto-industriezomaargetransfereerdkanwordennaardebouwsector.Ermoeteenfitzijntussendetechnologieendetoepassingindepraktijk.
Detrendsdiewebesprakenhebbeneenimpactopdetoekomstigetewerkstellingindesector.Hetaantalzuiveruitvoerendewerknemerszalgestadigafnemennaarmatetechnologieslimmerensnellerwordt.Hetaantalarbeiderszalgestadigdalen.Ditwordtgecompenseerddooreenstijginginhetaantalbediendenindebouwsectordooreentoenemendenoodaanbeheers-,managements-,onderhouds-enbesturingsfuncties.Sommigejobszullenverdwijnen,vooranderezalomscholingvereistzijn,enerzullenooknieuwefunctiesbijkomen.Socialecompetentieszullenaanbelangwinnennaarmateermeersamengewerktwordt.Derichtingwaarindegemiddeldearbeidskwaliteitvanhetbouwpersoneelzalevoluerenkanallekantenop.Zowelkwalitatievealsminderkwalitatievejobszijnmogelijk,endieevolutiehangtsterksamenmetorganisatiekeuzes.Maarerdreigteendualearbeidsmarktteontstaanmetaandeenekantdegoedbetaaldeenhoogopgeleidecoördinatorsenbeheerders,enaandeanderekanthet–vaakbuitenlands–uitvoerendenlaagbetaaldpersoneel,datbovendiensteedsmeerconcurrentiekrijgtvantechnologischealternatieven.
HetiseeneufemismeomtezeggendatdeVlaamsebouwsectorvoorbereidisopdieevoluties.Eenvandegrootsteuitdagingenisdekennisverspreidingensensibiliseringmetbetrekkingtotnieuweinnovatiesentrends.Debouwsectorisenormgefragmenteerdenisverwikkeldineenhardeconcurrentiestrijd.NietalleeninnovatiesvanbuitenVlaanderen(bv.BIMofLean)vindendaardoormoeilijkingang,ookbottumupinnovatiesdieindepraktijkgerealiseerdwordendoorvakmannenopdewerf,vindennauwelijksverspreiding.Debeschikbaarheidvangoedkope,buitenlandsewerkkrachtenvormteenandereremopinnovatie :zolangdekostenvoorarbeidzolaagblijven,ondervindendeondernemingenweinigdrukomteinnoveren.
Ditwilnietzeggendaternietsbeweegt.InLimburglopenerpiloottrajecteninhetkadervanLimburgTransformeert.Ookenkelegroterebouwbedrijventrekkendeinnovatiekar.NietteminisdeBelgischeenVlaamsebouwsectoreerdereenvolger(enzelfseenachterblijveropsommigevlakken,zoalsBIM)daneenpionier.Hogescholenenuniversiteitenbeschikkennietsteedsoverdenodigeexpertiseofmogelijkhedenomideeënindepraktijktebrengen.Ditisopnieuweentekendatersamengewerktmoetwordenomtotinnovatieveoplossingentekomen.HierliggenookkansenvoorCevora.
90 l CEVORA ONDERZOEK ISM. KU LEUVEN
Aanbevelingen
- OmdeverspreidingvaninnovatiesindeVlaamsebouwsectortefaciliteren,moeteringezetwordenopsensibilisering,hetopleggenvanbetrouwbarenormenensamenwerkingsvormentussenbedrijven.
- Omtegemoettekomenaandestijgendevraagnaarhoogopgeleidenindesector,zaldebouwsectorzichzelfalsaantrekkelijkewerkgevermoetenpresenteren.Flexibele,kwalitatievejobszullenderegelworden.
- Hetjuridischeonderscheidtussenuitvoeringenontwerpzeteenserieuzeremopsamenwerking.Hetsysteemvanopenbarecontractenopdelaagsteprijsfnuikteveneenssamenwerking.Omsamenwerkingtestimuleren,moetdewetgevinghierrondzosnelalsmogelijkaangepastworden.
- Technologiefaciliteertinnovatiemaarisopzichnietheiligmakend.Omhetvolledigepotentieelvantechnologischeinnovatietebereiken,moetookdeorganisatiestructuurendeintegratievandebouwketenveranderen.
- Omup-to-date,relevanteenopmaatopleidingenaantebieden,moetersamengewerktwordentussenkennisinstellingen(universiteiten,hogescholen,WTCB),onderwijs-envormingsinstellingen(Cevora,hogescholen,VCB)enbouwbedrijven.EriseengrotevraagnaarBIMopleidingen.Hetisechterbelangrijkomdezetespecifiërennaarniveau,doelgroepenspecifiekefunctie.
- Voorkleinebedrijvenisinnovatievaakmoeilijkdoordehogetijds-enfinanciëleinstapkosten.Ermoetnagedachtwordenover(financiële)stimuliomkleinerespelersalsnogtedoeninnoveren.Ketenintegratieiseenanderewegominnovatiebijkleinerebouwondernemingentefaciliteren.
l 91TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN
LiteratuurAbdel-Wahab,M.,Vogl,B.(2011).TrendsofproductivitygrowthintheconstructionindustryacrossEurope,USandJapan.ConstructionManagementandEconomics,29(6),pp.635-644.
ADEB-VBA.(2010).BIMManifestforBelgium.Geraadpleegdop22.02.2016vanhttp ://adeb-vba.be/wp-content/uploads/2015/11/BIMmanifestforBelgium_nl.pdf
Aouad,G.,Ozorhon,B.,Abbot,C.(2010)Facilitatinginnovationinconstruction :Directionsandimplicationsforresearchandpolicy.ConstructionInnovation,10(4),pp.374–394.
Ballard,G.&Howell,G.(1994).Implementingleanconstruction :stabilizingworkflow.Proceedingsofthe2ndAnnualMeetingoftheInternationalGroupforLeanConstruction,Santiago :KatholiekeUniversiteitvanChili.
Ballard,G.,Tommelein,I.D.(1999).SeventhConferenceoftheInternationalGroupforLeanConstruction.ConferencePaper.Berkeley :UniversityofCalifornia.
Basten,F.,Huijbregts,P.,vanDommele,P.,Vroom,P.(2008).TransitieAgendaBouw.Toekomstvisie.Amsterdam :PSIBouw :netwerkvanvernieuwers.
Bouwunie.(2015,26oktober).Bouwconjunctuur–Oktober2015.Geraadpleegdop20december2015vanwww.bouwunie.be/viewobj.jsp ?id=444113.
Bouwend Nederland. (2012). Debouwin2020.Eindrapport :Eindverslagvandetoekomstverkenningvoordebouwsectorin2020.Zoetermeer :Auteur.
Busker,H.(2010).Faalkostenaanhoudendprobleemindebouw-eninstallatiesector.Rotterdam :USPMarketingConsultancyBV.
Christis,J.H.P.(2011).DeModerneSociotechniekalsTheoretischeOnderbouwingvanLean.MO,Maart/April(2),pp.96-117.
Confederatie Bouw. (2016). Samentegensocialedumping.Geraadpleegdop11februari2016van www.confederatiebouw.be/nl-be/actua/dumpingsocial.aspx.
Coveliers,F.(2015).Lesecteurdelaconstructionsemetàl’économiecirculaire.Construction,lemensueldel’entrepreneur,Juillet-août2015.
DeBouw,M.(2014).Geïndustrialiseerdegevelrenovatiesystemen.Geraadpleegdop12.02.2016ophttps ://sway.com/lviZ-i8hUkD0Xho-.
DeBruijin,P.,Maas,N.(2005).Innovatieindebouw.Delft :TNOBouwenOndergrond.
Deconinck,G.(2015).Intelligenteenergienettenvooreenduurzameenergievoorziening.Lessenvoorde21steeeuw,UniversitairePersLeuven :Leuven.
DeGoignies,G.,Huybrechts,G.(2013).Tijd,Geld&Ruimte.Hoeversneldduurzame,compacte,leefbareénbetaalbareprojectenrealiseren ?Visierapport2013.Brussel :VlaamseConfederatieBouw.
DeGoignies,G.,Huybrechts,G.(2014).VeranderenenVernieuwen :voormeerWelvaartenWelzijn.Visierapport2014.Brussel :VlaamseConfederatieBouw.
92 l CEVORA ONDERZOEK ISM. KU LEUVEN
DeGoignies,G.,Huybrechts,G.(2015).Doorbraken.Scenario’svoordetechnologische(r)evolutie.Visierapport2015.Brussel :VlaamseConfederatieBouw.
DeRidder,H.(2011).Legoliseringvandebouw,industrieelmaatwerkineensnelveranderendewereld.Delft :MGMCBV.
DeVree,J.(2013).Dbfmo.Geraadpleegdop17februari2016vanhttp ://www.joostdevree.nl/shtmls/dbfm.shtml.
Eastman,Chuck;Tiecholz,Paul;Sacks,Rafael;Liston,Kathleen(2011).BIMHandbook :AGuidetoBuildingInformationModelingforOwners,Managers,Designers,EngineersandContractors(2nded.).Hoboken,NewJersey :JohnWiley.pp.36–37.
Eurostat. (2016). NationalerekeningenenBBP.Geraadpleegdop20.04.2016ophttp ://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/National_accounts_and_GDP/nl.
FokkePost,J.(2012).BiggerBIM :OnderzoeknaarhoehetgedachtegoedvanketenintegratieenleanmeerbetekeniskangevenaanBIMalsinformatiedragervanhetbouwproces.(Proefschrift).Delft :TechnischeUniversiteitDelft.
Gibb,G.F.A.(2001).Standardizationandpre-assembly-distinguishingmythfromrealityusingcasestudyresearch.ConstructionManagementandEconomics,19(3),pp.307-315.
Goulding,L.&Morell,M.(2016).Futureofhighways.Onderzoeksrapport.London :ARUP.
Govers,M.J.G.,VanAmelsvoort,P.J.L.(2006).BureaucratiseringdoorenmetERP-informatisering.MO,November/December(6),pp.44-63.
Grapendaal,J.(2011).Zelfsturendeteamsopdebouwplaats.(Proefschrift).Twente :UniversiteitvanTwente.
Green,S.D.,May,S.C.(2005).Leanconstruction :arenasofenactment,modelsofdiffusionandthemeaningof‘Leannes’.BuildingResearch&Information,33(6),pp.498-511.
Haas,T.C.,Fagerlund,W.R.(2002).Preliminaryresearchonprefabrication,pre-assembly,modularizationandoff-sitefabricationinconstruction.(Rapport).Austin :UniversityofTexas.
Herkel,S.,Kagerer,F.(2011).AdvancesinHousingRetrofit :Processes,ConceptsandTechnologies.Fraunhofer-Institufür Solare Energiesysteme ISE.
Horner,M.andDuff,R.(2001)MoreforLess :AContractors’GuidetoImprovingProductivity,CIRIA,London.
Huijbreghts,P.(2008).Bouwenisoplossingenaanbieden.Geraadpleegdop18.02.2016ophttp ://www.conceptueelbouwen.nl/downloads/Onderzoeksrapporten%20en%20artikelen/Bouwen_is_oplossingen_aanbieden.pdf.
Ingenium. (2015).BREEAM.Geraadpleegdop29februari2016vanhttp ://www.ingenium.be/BENL/site/certificate-breeam.aspx.
Jorgensen,S.E.(2008).Lostintransition :thetransferofleanmanufacturingtoconstruction.Engineering,ConstrucitonandArchitecturalManagement,15(4),pp.383-398.
Karasek,R.A.andTheorell,T.(1990)HealthyWork :Stress,Productivity,andtheReconstructionofWorkingLife.BasicBooks,NewYork.
l 93TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN
Kashiwagi,D.(2002).BestValueProcurement.Arizona :ArizonaStateUniversity.
Kestenbaum,J.(2007).HiddenInnovation :Howinnovationhappensinsix‘lowinnovation’sectors.Nesta :Researchreport. UK.
Kok,K.(2010).Debouw-arbeidsmarkt2010-2015.Amsterdam :EIB.
Koskela,L.(1992).Applicationofthenewproductionphilosophytoconstruction.TechnicalReport#72,CenterforIntegratedFacilityEngineering,DepartmentofCivilEngineering.CA :StanfordUniversity.
Koskela,L.(2000).Anexplorationtowardsaproductiontheoryanditsapplicationtoconstruction.Espoo :VTTTechnical research center of Finland.
Koskela,L.&Vrijhoef,R.(2000).Theprevalenttheoryofconstructionisahindranceforinnovation.8thAnnualConferenceoftheInternationalGroupforLeanConstruction,17th-19thJuly2000,Brighton,UK.
Koskela,L.&Vrijhoef,R.(2001).Isthecurrenttheoryofconstructionahindrancetoinnovation ?.BuildingResearch&Information,29(3),pp.197-207.
Kwaak,T.(2011).Arbeidsproductiviteitstrendsinklein-,midden-,engrootbedrijf1995-2015.RapportinopdrachtvanMKBenondernemerschap :Amsterdam.
Leeuwis,B.(2012).BIMbijkleinearchitectenbureaus.Standvanzakenenaanbevelingen.(Proefschrift).Delft :TechnischeUniversiteitDelft.
Lundvall,B-Å.(ed.).(1992).NationalInnovationSystems :TowardsaTheoryofInnovationandInteractiveLearning.Pinter,London.
Martin,H.,TimothyM.L.,Fifi,J.(2014).Centralizedversusdecentralizedconstructionprojectstructure–Easingcommunicationdifficulties.InternationalJournalofConstructionManagement,14(3),pp.156-170.
Michel,C.,Terwingen,R.,DeRoover,P.,Dewael,P.(2014).Regeerakkoord.Geraadpleegdop01.04.2016vanwww.premier.be/sites/default/files/articles/Accord_de_Gouvernement_-_Regeerakkoord.pdf.
Mlecnik,E.etal.(2010).LowEnergyHousingRetrofit(LEHR).FinalReport,BelgianSciencePolicy(Programmetostimulateknowledgetransferinareasofstrategicimportance–TAP2),Brussels,2010,106p.
NAV. (2014).Groteinteressevoorbouwteamsbijarchitecten.Geraadpleegdop17februari2016vanwww.nav.be/pages/block-detail.php ?id=297.
Noordhuis,M.(2015).Dewaardevanketensamenwerking.Hollandridderkerk :Hollandridderkerk.
Ortiz,O.,Castells,F.&Sonneman,G.(2009).Sustainabilityintheconstructionindustry :AreviewofrecentdevelopmentsbasedonLCA.ConstructionandBuildingMaterials23,pp.28-29.
Oskam,P.M.(2015,28juli).Wanneerketensamenwerkingwelzinheeft…Geraadpleegdop7januari,2016vanwww.bouwkennisblog.nl/wanneer-ketensamenwerking-wel-zin-heeft/.
Peng,G.C.,Nunes,M.B.(2007),UsingPESTAnalysisasaToolforRefiningandFocusingContextsforInformationSystemsResearch.6thEuropeanConferenceonResearchMethodologyforBusinessandManagementStudies,6(1),pp. 229-236.
94 l CEVORA ONDERZOEK ISM. KU LEUVEN
Ramioul,M.,Benders,J.,VanPeteghem,J.(2016).Greenconstructionandteamdesign.Lowroadandhighroadteamstobuildenergy-friendlyhouses.WorldReviewofEntrepreneurship,ManagementandSustainableDevelopment,12,(1),pp.33-49.
Rogers,M.(2003).Diffusionofinnovations.FreePress :Simon&Schuster.
Sacks,R.,Koskela,L.,Bhargav,A.D.,Owen,R.(2010).InteractionofLeanandBuildingInformationModellinginConstruction.JournalofConstructionEngineeringandManagement,136(9),pp.968-980.
Scheffer,D.&Levitt,R.(2010).HowIndustryStructureRetardsDiffusionofInnovationsinConstruction :Challengesandopportunities.Workingpaper#59.Stanford :CollaboratoryforResearchonGlobalProjects.
Scheppens,N.(2013).Werkeninbouwteamwektalvastveelinteresseonderaannemers.Geraadpleegdop17.02.2016,vanwww.bouwunie.be/images/res432034_1.pdf.
Seinen,B.(2000).ST-Groep-voororganisatieenwerkvanbetekenis.Geraadpleegdop29februari2016vanhttp ://www.st-groep.nl/artikelen_zoeken_resultaat.asp.
Slaughter,S.(1998).ModelsofconstructionInnovation.JournalofConstructionEngineeringandManagement,124(3),pp.226-231.Staniaszek,D.(2014).RenovationStrategiesofSelectedEUCountries.StatusRapport.Brussels :BuildingsPerformance Institute Europe.
Statbel.(2015).Ondernemingeninbeeld.Geraadpleegdop20.04.2016ophttp ://statbel.fgov.be/nl/statistieken/organisatie/statbel/informatie/statbel/in_de_kijker_archief/in_de_kijker_2012/ondernemingen_in_beeld.jsp.
TU.Bouw.(2015).Detoekomstwordtgebouwd.Toekomstvisie.Delft,Eindhoven,Twente :UniversiteitDelft,UniversiteitEindhoven,UniversiteitTwente.
USPMarketingConsultancy.(2016).BIMraaktsteedsverderingeburgerd.Geraadpleegdop16.03.2016ophttp ://www.bouwenwonen.net/architectuur/read.asp ?id=37344&content=BIM-raakt-steeds-verder-ingeburgerd
VandenBerghe,E.,HildersonW.,Artola,I.(2015).RealisatievanBENrenovatiesvaneensgezinswoningeninVlaanderen–ervaringenvandevraagzijde.Rapport.Brussel :Passiefhuis-Platformvzw.
VanderMaas,D.(2011).LeanBouwen :LangLevendeklantwaarde,wegmetverspillingenindebouw.(Proefschrift).Tilburg :AvansHogeschool.
VanEerd,T.(2011).Leanmanagementindebouw :eenwisselwerkingtussendeorganisatiestructuuren–cultuur(Proefschrift).Utrecht :UniversiteitUtrecht.
VanHootegem,G.(2015).TotalWorkplaceInnovation.InPattyn,B,d’HoineP(Red.).Lessenvoordeeenentwintigsteeeuw2015.Jongerenvandaagendewereldmorgen(pp.220-248).Leuven :UitgeverijAcco.
Vanhove,T.(2013).Vlamingnietklaarvoornieuwewoonvormen,geraadpleegdop02.03.2016vanwww.habitos.be/nl/bouwen/vlaming-niet-klaar-voor-nieuwe-woonvormen-9262/
VanSante,M.(2016).Technologieindebouw.Mascustomizationwordtmogelijk.Geraadpleegdop30.03.2016vanhttps ://www.ing.nl/.../ING-Technologie_in_de_bouw-Februari_2016_tc.
l 95TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN
VastmansF.,HeylenK.&G.Goeyvaerts(2014),OnderzoeknaardewoonfiscaliteitinVlaanderen.Deel3.Effectenmeting,CES-KULeuven,Leuven.
VCB. (2010). Rechtskadervoorpubliek-privatesamenwerking.Brussel :VlaamseConfederatieBouw.
Verbaan,W.(2008).Megatrendsindebouw :vanvergrijzingtotkredietcrisis.Toekomstvisie.Amsterdam :PSIBouw :netwerkvanvernieuwers.
VCB. (2016).2015slechtstejaarvoorhuizenbouwsinds2008.Geraadpleegdop02.03.2016vanhttp ://www.vcb.be/press-room-detail ?id=176
Verbaan,W.(2008).Megatrendsindebouw :vanvergrijzingtotkredietcrisis.Toekomstvisie.Amsterdam :PSIBouw :netwerkvanvernieuwers.
Vergauwe,J.P.(2012)Ontwerpenenbouwenvoorhetalgemeenwelzijn :debetrokkenheidvandearchitect.Geraadpleegdop06.01.2016,vanhttp ://arco50.arco.be/Upload/CMS/Docs/arco_jpvergauwe_nlb.pdf
Verledens,L.(25.02.2016).Hoger,kleiner,sneller,creatiever.Trends,p.36.
Verledens,L.(25.02.2016).‘Deoverheidvervalstdeconcurrentietussennieuwbouwenrenovatie’.Trends,p.40.Vrijhoef,R.(1998).Co-makershipinconstruction :towardsconstructionsupplychainmanagement.Delft :Universityof Technology.
Warszawski,A.(1990).Industrializedandroboticsbuildingsystems :amanagerialapproach.NewYork :Harper&Row.
WintersS.,CeulemansW.,HeylenK.,PannecouckeI.,VanderstraetenL.,VandenBroeckK.,DeDeckerP.,RyckewaertM.&VerbeeckG.(2015),WoneninVlaanderenanno2013.DebevindingenuithetGroteWoononderzoek2013gebundeld,SteunpuntWonen,Leuven,97p.
X.(2015).PilootpartnersLeantrajecttransformativebouw.Geraadpleegdop20.04.2016vanhttp ://www.vandekreeke.nl/node/303.
X.(2015).Buildingsmodernisationstrategy :Roadmap2050.Summary)Brussels,BuildingsPerformanceInstituteEurope.
X.(2016).SocialeDumping :doeerietsaanvoordathettelaatis.Persbericht.Brussel :ConfederatieBouw.
X.(2016).Mutatie+realiseerteersteVlaamseProeftuinwoninginLimburg.OngezieninVlaanderen !Geraadpleegdop18.03.2016viahttp ://www.confederatiebouw.be/limburg/nieuws.aspx.
Yi,W.,Chan,A.P.C.(2014).CriticalReviewofLaborProductivityResearchinConstructionJournals.JournalofManagementinEngineering,30(2),pp.214-225.
Ysebaert,T.(2016).Verkaveldriftisbekoeld.Geraadpleegdop01.03.2016vanwww.standaard.be/cnt/dmf20160229_02157100
Zeijlemaker,S.,VanHeel,P.(2015).Industrialiseringindebouw :Vannutnaarnoodzaak.Rapport.Amsterdam :ABNAmro