SusanTravers

&

WendyHolden

EENLIEFDEINAFRIKA

Hetmoedige,meeslependeverhaalvandeenigevrouwdiemethetlegendarischeVreemdelingenlegioenindeTweedeWereldoorlogtenstrijdetrokendaarhaargroteliefdeontmoette.

SusanTraversgroeidebeschermdopineenrijkEngelsgezin,maardroomdealopjongeleeftijdvaneenspannendlevenvolavontuur.ToendeTweedeWereldoorloguitbrak,luktehethaaralsenigevrouwzichaantesluitenbijhetFranseVreemdelingenlegioen,datinzijn167jaargeschiedenisalleenmannenheefttoegelaten.

In1940werdSusandepersoonlijkechauffeurvankolonelKoenig,indewoestijnvanNoord-Afrika.Tijdensdevaaklevensgevaarlijkerittenlangsdeliniesmetdekolonel,bloeideertussenheneenpassionelerelatieop.EenliefdedieeenmaalteruginEuropaonmogelijkbleek,maarhenvooraltijdzouverbinden.Aanzijnzijdeoverleefdezeveldslagendievandoorslaggevendbelangwarenvoorhetverloopvandeoorlog.

SusanTraverswerdnadeoorloggedecoreerdmetdehoogstemilitaireonderscheidingendieinFrankrijkooitaaneenvrouwzijnuitgereikt.

ToevalligdiendeertocheenvrouwinhetLegioen,enwelzondermannelijke

vermomming.HetwaseenEngelse,MissSusanTravers...GeenromantischschrijverheeftooitietsbedachtdatzichkanmetenmetdeavonturendieMissTraversgedurendedeTweedeWereldoorlogmetde13e

DBLEinEuropa,AziëenAfrikabeleefde.CharlesMercer,TheForeignLegion(ArthurBarker,1964)

Inhoud

DankwoordProloogEenbronvanherinneringenEenzaamzijndedapperenDromenvanvrijheidDeverdorvenvrouwDameindienstDeAfrikaansedroomTemiddenvanvreemdenDehandvanhetlotDagenvanmelkenhoningIndeHeksenketelEenPyrrusoverwinningDeuitbraakOnshartenbloedDegeurvandeoverwinningEennieuwebladzijHetbesluitBibliografie

Dankwoord

DitboekismogelijkgemaaktdoorRichardFilonenTedDemers,diemeopspoordenenoverhaaldennaaldiejarenvanzwijgentespreken.Ikbedankhenvoorhunvasthoudendheidenhetfeitdatzemijnverhaalindeopenbaarheidhebbenwillenbrengen.WendyHolden,metwieikditboekhebgeschreven,heeftgedurende1998en1999urenbijmegezetenenmijnonsamenhangendeverhalenaangehoordterwijlzeaantekeningenmaakteenschranderevragenstelde.Zehadaltijdveelrespectvoormijnouderdom,vermoeidheidenerbarmelijkgebrekkigegeheugen.Zonderhaartactvollevragen,uitgebreideachtergrondonderzoekenvermogendestukjesaanelkaartepassenhadikmijnambitie-vóórmijnoverlijdenmijnlevenservaringenoptekenen-nooitkunnenverwezenlijken.Mijnenigewens,zozeiiktegenhaar,wasmijnkleinkinderenlatenwetenhoeverdorvenhungrootmoederwasgeweest,enikgeloofdatzediewensvoormezalvervullen.IkbedankValHudson,dieWendyviaAlanNevinsvanAMG/RenaissanceinBeverlyHillsattentopmeheeftgemaakt.Alanwashetbreinachterhetproces,bijgestaandoorzijncompagnonJoelGotlerenMarkLucas,Wendy'sagentinLonden.OokbenikJean-PierreDagorneenStevenBreimer,onzejuristeninrespectievelijkFrankrijkenLosAngeles,eenbedankjeschuldig.AnneGrayzijnweonnoemelijkveeldankverschuldigdvoordevriendelijke,snellewijzewaaropzedeveelheidaandocumentenvaardigenenthousiastheeftgetranscribeerdenvertaald.OokJanRoseginguiterstefficiënteninspirerendtewerk.EenspeciaalbedankjevoorsergeantchefEmilioCondadoMadera,debeheerdervanhetmuseumvanhetVreemdelingenlegioeninAubagneinFrankrijk,voorzijntijdenhulp.DanzijnernogJohnForsey,dieonsboekenheeftgeleendenvanzijnmilitairekennisheeftlatenprofiteren,enBrianSilk,wienssteunenlijstenmetachtergrondliteratuurvanonschatbarewaardezijngebleken.Ikhebmijnbestgedaanomindeuitgebreidebibliografiedetientallenauteurstevermeldenwierboekenwehebbengelezenofgeraadpleegdommijngeheugenoptefrissenensommigedetailsteverhelderen.TenslottewilikmijndierbarezonenFrançoisenTomenhungezinnenbedanken,enbovenalhetFranseVreemdelingenlegioenenhetFransevolk,diemealseengelijkeindearmenhebbengeslotenenmedegelegenheidhebben

gegevenmijnsteentjebijtedragen.Dankjulliewel.Mochtikonverhooptiemandvergetenzijn,danbiedikhemofhaarhierbijmijnnederigeexcusesaan.SusanTravers

Proloog

ikzitalleenineenleunstoelinmijnflatjenaarbuitentestaren,metmijngeliefdekatPinkyopmijnschoot.Ikhadhaarwelgezegddatzeopeendagzoudenkomen,degenendiemijngeheimenwildenhoren...Erwarenanderengeweest,eerder,maartoenwasikernognietaantoe.ikhadhunweinigverteld,ofhundirectdedeurgewezen.Zemoesteneerstallemaaldoodzijn,begrijpje-vooralmijnlieveNicholas.Pasnazijndood,in1995,konikvrijuitspreken,alleherinneringenaandiebijzonderetijdbovenlatenkomen;herinneringendienooitzijnuitgewist,hoewelikalmijndagboekenhadvernietigdomzevoorhemverborgentehouden.Diedunne,inleergebondendeeltjesbevattenhandgeschrevenverslagenvangebeurtenissendiehemhaddenkunnenkwetsen,herinneringenuiteeneerdertijdperkdietepersoonlijkwarenommethemtedelen,eentijdtoenmijnleven-onsallerleven-zoheelanderswas.ikhadzeverbrandomhemtebeschermen,zoalshijmijookaltijdhadbeschermd.PasnadatzijnlichaamaandeaardevanzijngeliefdeFrankrijkwastoevertrouwd,konikerweeraandenken.Hetgedoebegonpasechttoenikalweduwewas,goddank.Eerstkwamdiemedaille,alseendonderslagbijhelderehemel.Ikdenkdatzeeigenlijkverbaasdwarendatiknogleefde.Tijdensdiesobereplechtigheid,diewerdbijgewoonddoormijnfamilieendepaarnoglevendeveteranendiezehaddenkunnenoptrommelen,stapteiknogalbeverigopmijnwandelstoknaarvorenommijnonderscheidinginontvangsttenemen.GeneraalHugoGeoffreyboogzichnaarmeover,kustemeopbeidewangenenspelddedeLégiond'honneur-zofelbegeerddoordegenendiehebbengediend-opdereversvanmijnbruinetweedjasje,onderhettoeziendoogvaneenanderebekende,JeanSimon,dieinmiddelsgeneraalmetvijfsterrenwas.Simontuurdemetzijnenegoedeoognaarmijngerimpeldegelaat,probeerdezichdeLaMissmethetfrissegezichtjediehijaldiejarengeledenhadontmoetteherinnerenenglimlachtebeleefdnaardeexcentriekebejaarde"Engelsediehijvoorzichzag.ikwaszovrijmijnkinvooruittestekenenheteerbetoonmeteenknikjeteaanvaarden,zijhetbijnazestigjaarnadato.Ikzouhetbijmijnanderemedaillesbewaren,elfintotaal,waaronderdemeestgekoesterde-hetCroixdeGuerremetster-dieikinaanwezigheidvandehelebrigadeinCairoinontvangsthadgenomen,endeMédailleMilitairediemeopdiehartverscheurendedaginParijswasverleend.

Ikhieldmijnnieuwsteonderscheidingvast,bekeekhetsierlijkegroenmetwitzijdenlintendachtaandiearmeNicholas,dieerzohartstochtelijknaarhadverlangd,maarernooiteenhadgekregen,ikdachtookaanmijnvader,deonverzettelijkekapiteinFrancisTravers,diezijnmedaillenadeEersteWereldoorloghadgekregen.HijenikwarenwaarschijnlijkdeenigevaderendochterindegeschiedenisvanFrankrijkdiebeidendeLettond'honneurhaddenontvangen,entochwarenwebeidenEngelsengeweest.Tijdensdekleinereceptienaafloop,indeeetzaalvanhetbeschermdetehuiswaarikwoon,schuifeldenmijnmedelegionairs-mannendieiktientallenjarenniethadgezien-bedeesdnaarmijenmijnfamilieomhungelukwensenaantebieden.Hetwasdegelegenheidbijuitstekommetvochtigeogenherinneringenoptehalen,maartochdedenwehetniet.Erwarengeenwoordenvooronzegevoelens.Wemoeteneenvreemdeaanblikhebbengebodenaandenieuwsgierigemedebewonersdieonsgadesloegen-deoudeFransedamesmetwieikdelangzameaftakelingdeel.Gekromddoorartritisendepijnvandeherinneringen,enallemaalnoggloeiendvantrotsomdatwetotde13eDemi-BrigadevanhetLegionEtrangèrehaddenbehoord.Wewarenerallemaalsamengeweest,inBirHakeim.Dezemannenhaddenhetzelfmeegemaakt,halfverhongerd,uitgedroogdendesondanksvastbeslotenzichnietovertegeven.Zewistenwelkerolikhadgespeeld,enwaarom.Pastoeniedereenvertrokkenwasenikalleenmetmijnmedailleswasachterbleven,kwamendeanderen-zijdiehetwildenhoren.Zezijnernu,enzevragenmeofikmijnverhaalwildoenoverhoehetechtwas.Hungezichtenzijnjong,frisennietbezoedelddoordoodenoorlog.Zeputtenuitmijnbronvanherinneringen,voordiedroogvalt...

Eenbronvanherinneringen

Zolanghetlichtnogleeft,zalikhetwetenEnookdesnachts

zalikhetnietvergeten.Swinburne,'Erotion'

DeStuka'swarenhetergst.Ikhoordezeopkilometersafstand,alseenimmensezwermgonzendebijenindevertediedoordeonmetelijkewoestijnhemelrechtoponsafkwam.Opheteerstegezichtleekhetofereenplaagzilverkleurigesprinkhanenbovenonszweefdedieerdoornietsvanweerhoudenkonwordenoponsneertedalenenonzegebleektebeenderenafteknagen.Alshetronkennaderde,begonmijnhartinmijnborstkastebonken.Mijnknieënkniktenendeangstkwamuitmijnmaagomhoog,greepmebijdekeelenwurgdeme.AlsvitaalwapeninAdolfHitlersreusachtigeoorlogsmachinetijdensdeNoord-AfrikaanseveldtochtwarendeStuka's-eenmotorigeduikbommenwerpers-speciaaluitgerustmetsirenesdiedoordewindgeactiveerdwerdenenkrijsendegeluidenvoortbrachtenalszepijlsnelnaarbenedendoken.Zevlogeninformatiesvansomswelhonderdtoestellentegelijk,maaktenzichzonderenigewaarschuwingvanelkaarlosenstorttenzichdankrijsend,zwenkendentollendrechtopons.Exactophetmomentdatdebommenwerdenafgeworpen,zwegendesirenesenstegendeStuka'sgeluidloos,bijnasierlijkweerop,bevrijdvanhunlast.Voorhunzogoedalsweerlozedoelwitopdegrondwasdeweergalmendestiltediedanvolgdebijnanetzoafschrikwekkend;gedurendevijfseconden,dieeeneeuwigheidlekenteduren,spiraaldendebommenonhoorbaarnaarbeneden.Ikteldeingedachtendesecondenaf:een,twee,drie,viervijf...,alseenangstigkinddatdetijdtussenbliksemendonderineenonweervolgt.Endanwashetzover,dankwamendeverschrikkelijkedoffedreunendeverblindendwittelichtflitswaarikelkekeeropnieuwvanschrok,alwasikervolledigopvoorbereid.Deaardebeefdeendeluchtvuldezichmetpuinalsdeelkpantserdoordringendegranateninsloegen,explodeerdenenallesommeheenverminkten,verschroeidenenmismaakten.Enerwarennieuwetoestellenonderweg,dieophungemakachterdehorizonopdoken,danlangzamecirkelsbeschrevenenhunmetzwartebalkenkruisengesierdeflankentoonden.Het

beschrevenenhunmetzwartebalkenkruisengesierdeflankentoonden.Hetgonzendegeluidkwamsteedsdichterbij,tothetuiteindelijkinmijneigenhoofdleektezitten.Degierendesireneswerktennoghetmeestopmijnzenuwen,daarindatgodvergetenoord;hetgierendatikhoordelangvoordatdeaardebeefdeenhetgrijzestofvandeLibischewoestijnalseenhogezuilopstoofenzichmetdedodelijkematerievermengde;datgierenhoordeiklangnadathetvoorbijwasnoginmijngeest.'Alstublieft,laathetvoorbijzijn,laathetophouden,'preveldeikbinnensmonds,maardanklonkhetgezoemweerindeverteenbesefteikdatzeweernaderden.Alleenopdebodemvanmijndug-outgezeten-eensmal,ruimeenmeterdiepgrafindeWestelijkeSahara,metopgestapeldezandzakkenlangsderandeneneenlapdun,bruincanvasalsdak-zetteikmijnhelmop,maaktemekleinenwachtte.Metmijnhandeninmijnnekgevouwenenmijnhoofddieptussenmijnhoogopgetrokkenknieënspandeikmijnspierenenhieldmijnademin.Iksteldemevoordatikineenreusachtigeondergrondseschuilkelderzat,veeldegelijkerdandatondiepekuiltjeinhetzand.Mijnhelmwerdeenenormestalenparapluenalsereenbomopmeviel,zopraatteikmezelfaan,zoudiealseenonschuldigehagelsteenafketsen.MijnhelmzoumebeschermeneneenondoordringbaarschildvormentegenwatikdeStuka'soveralommeheenonderdemanschappenhadzienaanrichten.Destervendenzondergezicht,zonderledematen,riepenallemaalinhuneigentaalomhunmoeder:'Mamère!’,'Mutter!','Madre!'enik,diemedaarnaoverhenontfermde,deenigevrouwtussenbijnavierduizendmannen,speeldederolplichtsgetrouw.Ikverzorgdehennadeluchtaanvallen,ikhielpdegenendienogleefdennaardeovervolleziekenbaraktedragenenslootdeogenvandegenendienietmeertehelpenwaren.Endan,naelkeaanval,kroopikalleenterugnaarmijnhol,slootmevoordebuitenwereldaf,kneepmijnogenstijfdichttegendegruwelijketaferelen,geluidenengeurenwaarvanikzojuistgetuigewasgeweestenwachtteopdevolgendeaanval,terwijlveertigduizendDuitseenItaliaansetroepenonzepositieomsingelden.Wezatenalmeerdandriemaandenindezehelopaarde,eenoorlogstoneeldatplotselingessentieelwasgewordenvoordeafloopvandeinvasievandeasmogendhedeninNoord-Afrika.Terwijldewereldmetingehoudenademtoekeekenafwachtte,werdenwijdoordelegendarischeDuitsebevelhebberErwinRommelenzijnAfrikaKorpsindepangehakt,metinzetvanalhetoorlogstuigdathunterbeschikkingstond.Bovenhetverlatenniemandslandvolopgeroldprikkeldraadenanti-tankmijnengierdenelkedagopnieuw

opgeroldprikkeldraadenanti-tankmijnengierdenelkedagopnieuwartilleriegranatendiehevigeexplosiesveroorzaakten.Hethageldevrijwelcontinuzwaremitrailleurkogels.Deverzengendewoestijnzon-hetkonwel38°Cworden,enerwasgeenschaduw-hingveertienuurperdagonaangedaanaandehemelendroogdeonsuit.Wewerdengeteisterddoorzandenvliegen,haddenweinigwaterennauwelijksvoedsel,enhaddenalbijnatweewekenvrijwelonophoudelijkondervuurgelegen.Sommigemanschappenwerdenzokrankzinnigvandedorstdatzeuitderadiateursvandeweinigeovergeblevenvoertuigendronken.Denachtenbodenweinigsoelaastegendemeedogenlozehitte.Dezonwasamperachterdehorizongezaktofdetemperatuurkelderdetotruimondernul,zodatwekoudtotophetmergwerden.Werildeninonzeloopgraven,beroofdvanhetbeetjeslaapdatweanderstussendeonophoudelijkenachtaanvallendoorhaddenkunnenbemachtigen.DeRAFspandezichtothetuiterstein,maarkondenietaflatendegolvenStuka's,Messerschmitts,HeinkelsenSavoia-bommenwerpershooguithinderen.DeDuitsePanzerdivisieendeItaliaansetankdivisie'Ariete'roldenonstuitbaaroverdeuitgestrektewoestijnvlaktenaardeloopgravenwaarinweonsalshazenhaddenverscholen.Hetwaseenovermachtvantientegeneen.Destropwerdaangetrokken.Rommel,dievolzelfvertrouwenhadvoorspeldonsbinneneenkwartiertekunnenvermorzelen,streedinmiddelsvijftiendagentegenons.Aangezienhijnietgewendwasaanzulketegenvallersinzijnluisterrijkeveldtocht,hadhijinhetopenbaargezworenonseigenhandigaantepakken.Hijhadzichlosgemaaktvanderestvanzijnstrijdmachten,diehogerinhetnoordenhunkrachtenmatenmethetAchtsteLeger,ompersoonlijktoezichtoponzevernietigingtehouden.Zijnvastberadenheidloonde,ondanksdedappereinspanningenvanonzegeneraalenzijnmanschappen,diedevijandindeperiferievanonsbelegerdekampconstantdwarshaddengezeten.'Hierheen,padre,'riepeenofficierdieSimonheettedielaatsteavondnaarpèreMallec,onzeJoegoslavischeaalmoezenier,dieeendodelijkgewondemanhetlaatsteolieselmoestgeven.'Wiltuhemzegenen?'Simonenzijnmannenhaddennetdetotopdatmomentfelstetankbeschietingoverleefdendokenstoffigenbezweet,maargrijnzenduiteengehavendebren-carrierop.Overalwoeddenbrandjes.Deaalmoezenier,eenforsgebouwdeSloveenmeteenonverwoestbaregeestkracht,keekgespannenvanzijndroevigetaakop.'Laatmaar,'riephijmeteenstemdiehaperdevanvermoeidheid.'Voordezenachtomis,zijnweallemaalinhetparadijs.'Toenhijeenkruissloegbovendelegehulsvandeman

allemaalinhetparadijs.'Toenhijeenkruissloegbovendelegehulsvandemanbijwiehijgeknieldzat,volgdeikonwillekeurigzijnvoorbeeld,alwasikzelfnietgelovig.Deaalmoezeniervingmijnblikinmijnmomentvanzwakte.Ikwenddemijngezichthaastigafentrokmeinmijnkuilterug.Opeenvreemdemanierwasiknietbangvoordedood.Ikhadhetalleenaanmezelftewijtendatikopdezevoorheenonbeduidendeplekwasbeland,dezekompaspeilingopdekaartvanAfrikawaardetoekomstvanhethelecontinentnuvanafscheentehangen.Dezonwerdbloedroodenbegonzijnlangzameondergang,dieavondinjuni1942,endegescheurdedriekleurdienogfierindewindwapperde,inhethartvanonsprovisorischegarnizoen,werdinsilhouetafgetekend.IkwistdathetnogslechtseenkwestievantijdwasvoorikhetBeretta-pistoolzoumoetengebruikendatiknupermanentbinnenhandbereikhield.Methetzelfde,merkwaardigvredigegevoeldatdagindaguitinmijndug-outondermijnzeilvancanvasovermewasneergedaald,aanvaarddeiknudatmijngrootseavontuursnelteneindezoukunnenlopen.Hier,opeenplekdieBirHakeimheette...

Eenzaamzijndedapperen

Uwkinderenzijnuwkinderenniet,maardezoonsendochtersvan'sLevensverlangennaarzichzelf...

KahlilGibran,Deproleet,1923

Ikwasheelgraageenjongengeweest,enhetspeetmediepdatikergeenwas.Ikvoeldemegewoongeenmeisje.Ikwaseengeborenwildebras,altijdopzoeknaarspanningenavontuur.Ikvondboekenleukerdanpoppen,zwemmenleukerdanbordurenenmetdetuinmanpratenleukerdanlessenvolgen.Helaaswasikeenmeisje,enhetjongstekindbovendien,endaaromwerdenmedemeestafschuwelijkehoedjesenjurkenmetsmokwerkenstrikjesopgedrongen,dieikmetgrotetegenzindroeg,aangezienikveellieverineenoverhemdmeteenrijbroekhadgelopen.Mijngeboorteop23september1909schonkmijnvaderveelvoldoening,aangezienhijaltijdnaareendochterhadverlangd,alhadhijgeenflauwideewathijmetmemoestbeginnen.VoormijnouderebroerLaurence,dieveellieverenigkindwasgebleven,kwamikalseenonaangenameverrassing.Hijnamzichaljongvoormijnetzotebehandelenalsvaderhem-metweerzinenminachting.Hijzounooitopanderegedachtenkomen.MijnvaderwaseenknappemaneneenechteVictoriaan.Hijkonheelonderhoudendzijnalshijwilde,maarinzijnnadagenwashijvaakhumeurigenprikkelbaar.Hijhadvanhetvrijgezellenlevenopzeegenoten;opzijnlaatsteschip,deRobinRedBreast,hadhijallewereldhavensaangedaanenzichinelkstadjemeteenanderschatjevermaakt.TegenheteindvanzijndiensttijdwashijophetHMSBritanniageplaatst,deKoninklijkeMarineAcademieinDartmouth(waarhijmijnmoederopeenfeesthadlerenkennen),endaarwashijtotzijnpensioengebleven,maarikdenkdathijdeopwindingvanzijnvroegerelevenmiste,metalledramatiekenwisselendehorizonten.Doordatzijnpensioenenhetleventhuishemgeenvoldoeningschonken,hadhijdeneigingzichonaangenaamtegedragen,vooraljegensmijnmoeder.Hijwasachttienjaarouderdanzij,eenaanzienlijkleeftijdsverschilbinnenelkhuwelijk,enhijbehandeldehaarslecht.Hijwasvrijwelzekermethaargetrouwdomhetgeld,wantdathadhijzelfniet,entoenhijzijntoekomsteenmaalveilighadgesteldentweekinderenhadverwekt,achttehijhetnietlangernodigzichnog

gesteldentweekinderenhadverwekt,achttehijhetnietlangernodigzichnogomhaartebekommeren.Zehaddenafzonderlijkekamersenzagenelkaaralleenaantafelenalszezoafentoesameninhetopenbaarwerdengeachtteverschijnen.Ikhadgeenhechtebandmetmijnmoeder;alspeuterzagikhaaralleenalszemewelterustenkwamwensenenheelsomsalswenahetetennaardesalongingenomsamenmetmijntanteHildatezingen.Pasvanafmijnzesdezagikhaarelkedag,wanttoenmochtikdatvertreksamenmetmijnoudersgebruiken,mitsikmestriktaandevoorwaardehielddatzemewelmochtenzien,maarniethoren.Ikherinnermedatikheniederaaneenhoofdeindevandegepolitoerdemahoniehouteneettafelhunconsommézagdrinken,waarbijzenauwelijkseenwoordwisselden.Mijnbroerzattegenoverme,alnetzostramenzwijgendalszij,enikschoofheenenweeropmijnongemakkelijkestoelmetdehoge,rechterugenfantaseerdeoverhetmakenvanluide,slurpendegeluidenofhetlatenkletterenvanmijnlepel,watstrengverbodenwas.Ikdurfdehetnooitechttedoen.Gedurendemijnjeugdalsverwend,maarstrengopgevoedkindweesnietsopdeongewonewendingdiemijnlevenlaterzounemen.Mijneerstevijfjarenverstrekenineenonopmerkelijkwaas.Op4augustus1914,eenmaandvoormijnvijfdeverjaardag,logeerdeikbijmijngrootmoederinLonden.DetroepenvandeKaiservielenBelgiëbinnenenomsingeldenFrankrijk,endeEersteWereldoorlogbegon.MijnvadergreepdegelegenheidendefamiliespreukvandeTravers',NecTemerenecTimide(bevreesdnochbang),aanomonmiddellijkafstandtedoenvanzijnpensioenenzichalsoorlogsvrijwilligeraantemelden,enkortdaaropwerdhijnaardehavenvanThessalonikiinhetnoordenvanGriekenlanduitgezondenomtoezichttehoudenopdevlootoorlogsschependiedeTurkenondervuurmoestnemen.Mijnmoederengrootmoeder,diebangwarenvoorZeppelin-aanvallenopLonden,vluchttennaarmijngrootmoedershuisindebadplaatsTorquay.Mijnbroerenikgingenmee,alsmedeeenkeuraanbediendenenhuisdieren.Torquay,hethartvande'EngelseRivièra',metpalmbomenenweligtierendgroenindeveleparken,werddestijdsvoornamelijkbevolktdooroudedameszoalsmijngrootmoeder,diezichallemaalinhetzwartkleeddenenkolossalevilla'sbewoonden.Sommigenbezatennogaltijdeenkoetseneenspanpaarden.Mijngrootmoederwaskennelijkietsmoderner,wantzijhadaleenauto,hoeweldiesnelwerdafgedankttoendechauffeurnaarhetwestelijkfrontvertrok.ThePriory,deVictoriaansevillavanmijnomaaanParkhillRoadinDaddyhole

Priory,deVictoriaansevillavanmijnomaaanParkhillRoadinDaddyholePlain,opeenvandezevenheuvelsrondTorBay,wasstatigmaarverwaarloosd.Deenigeredenwaaromhetbouwselnietinstortte,wasvermoedelijkhetfeitdatdemurenbedektwarenmetklimopenwildewingerd,maarvooreenkindwasheteenzalighuis.Mijngrootmoederwaseenverwoedhamsteraar,enhaarhuisstonddanookvolhutkoffersmetverkleedklerenenreusachtigekastenvolboeiendespullen,enoveralwarenboeken,voornamelijkkinderboekendienogvanmijnmoederenhaarouderezuswarengeweest,mijntanteHilda,destijdseenwelgesteldeoudevrijsterdie'opstand'inAbingdonCourtwoonde,vlakbijKensingtonHighStreet.Hethuishadeengrote,stoffigebibliotheekdievanmijnbet-oudoomThomasTurnbullwasgeweest.Wijkwamenernooit.Thomas,eenexcentriekegeestelijkedieveelreisde,hadallesverzameld,vanboekentotschelpenvanoverdehelewereld,enhetwasaltijdeentraktatieomzijngekoesterdebezittingentemogenzien.'Ditisheelkostbaar,'plachtmijngrootmoedertezeggen,endanwikkeldezevoorzichtigdeeenofanderegefossiliseerdeAfrikaanseschatuithetvloeipapierterwijlikmetgroteogenvanverwachtingtoekeek.Ikbekeekdieeeuwenoudekunstvoorwerpenuitverrelandenaandachtigenprobeerdemedaneenbeeldtevormenvandeonbevreesdeontdekkingsreizigerenzijnwonderbaarlijkeavonturen.Wathadikgraagzelfeentropenhelmopgezetomzo'nreistemaken,naaroordenwaarweinigenwarengeweestenwaardingentezienwarendiehaastniemandhadgezien.Mijngrootmoederwaseenschattige,lieveoudedamedieonsaanbad.Zewasdevriendelijkheidzelveenvuldedeemotionelelacunediemijnoudersblijkbaarnietonderogenkondenzien.TanteHildaenmijngrootmoeder,diezichmaaraltebewustwarenvanmijnmoedersneigingzichinhaardroefgeestigheidaanhetleventeonttrekken,dedenhunbestomonseentegenwichttebieden,alhadmijnomaeenuitgesprokenvoorkeurvoormijnbroer,diezeLarrynoemde.Gelukkigmaar,wantverderhieldniemandvanhem,laatstaanmijnvaderenik.Ikbemoeidemelievermetonzezwartelabrador,Duchess,diealsjachthondvoorvaderhadmoetendienen,maardoodsbangbleektezijnvoorhardeknallenenderhalveuitdegratiewasgevallenennaardekinderkamerverbannen.Grootmoedershuishadeenlange,saaietuinmetalleengrasenlaurierhagen,maarikspeeldeereindeloosenbedierfermijnrokkenenonderrokken.Degeurvannattelauriervoertmenogaltijdnaardietijdterug.Wehaddeneenoudetuinman,Vinecombe,dietweekeerperweekkwamendanschitterendekampvurenaanlegdewaarinikaardappelsmochtroosteren-zewerdennooitechtgaarenwarenaltijdhardmeteenrooksmaak-dieikvoltrotsopat.Aishij

echtgaarenwarenaltijdhardmeteenrooksmaak-dieikvoltrotsopat.Aishijmebeuwasenvonddathijgenoegaandetuinhadgedaan,verschoolVinecombezichineenvervallentuinschuurtjeomzijnpijptestoppeneneenuiltjeteknappen.Ikwasdolophem.OverdaggingiknaarMeadfootBeach,eenbeschut,sprookjesachtigstrandaandevoetvandekliffen,waariknietalleenleerdezwemmen,maarookhoeikmeinmijneentjekonvermaken.Totconsternatievanmijnkinderjuffenklomikinbomenengleediklangssteilerotshellingennaarbeneden,waarbijikmijnpetticoatssteevastscheurde.Hetwasheerlijkaanhetstrand,datbezaaidlagmetkiezelsenrotsvijvertjes,omnogmaartezwijgenvandebadgasten.WeleefdennoginhettijdperkvandeVictoriaansehoutenstrandhuisjesopkarrenwielendiedooronfortuinlijke,mannelijkeondergeschiktennaardewaterkantwerdengetrokkenopdatdeplaatselijkevrouwenvanstandongezieninhetwaterkondenstappenendiscreetkondenbadeninkostuumsmetveelplooienentierelantijntjesenmutsenmeteenstrikonderdekin.Ikkeekernaarmeteenmengelingvanfascinatieenvreugde,wantikvoeldetoenalaandatikeenglimpvaneenvoorbijetijdopving.Aanvankelijkwerdikthuisonderwezendoorgouvernantes.NaastelkaaraanonzehoutenlezenaartjesindekinderkamergezetenleerdenLaurenceenikmetbehulpvaneenleilezen,schrijvenenrekenen.OokkregenwealheeljongFranseles.Datwasvoormijngeneratieeenvanzelfsprekendheid,zoalsdekinderentoenmijnmoederkleinwasnogallemaalDuitsleerden.Toenikoudgenoegwas,werdiknaareenplaatselijkelagereschoolinBabbacombegestuurd,waarikmetdetramnaartoeging,samenmetdedriebroertjesPayne,dievlakbijwoondenenmijnbestevriendenwerden.Ikgingalleenmetjongensomalskind,nooitmetmeisjes.Ikhadeenhelereekskinderjuffendiemewasten,kleeddenenvoedden.IkhieldhetmeestvanBessie,dieookspelletjesmetmedeedendeschitterendsteklerenmaaktevoormijnspeelgoedaapjeMünch,datikbijnaaltijdbijmehad.IkaanbadMünch;hijwasdonkergrijsenikhadhemopmijnvierdevanmijntanteHildagekregen.Hijwaseenvandezesspeelgoedaapjesdieiksamenals'mijngezinnetje'beschouwde.InruilvoorBessiesvriendelijkheidjegensmijenmijn'knuffels'trachtteikhaarFransteleren,maarhetmochtnietbaten.Hoezehaarbestookdeed,haarplatte,zuidelijkLondenseaccentbleefhaarpartenspelen.Alsikhaar:'Juhm'arpelBessie,'hoordezeggen,wenddeikmijnbliktenhemelenzuchtte.ZijenikkondenurenwandelenmetDuchesseneenanderekinderjufmetde

haartoevertrouwdetweehondenenkinderen,onophoudelijkbabbelendenenormeafstandenoverbruggend,doorheuvelsendalen,zonderooitmoeteworden.Eengrootdeelvanmijnvroegejeugdwaszijdeeerstedieik'sochtendszagendelaatstedieik'savondsgedagzei.IkadoreerdeBessie,entoenzeuiteindelijkwerdontslagen,wasikteneinderaad.Ikhadnieteensdekansgekregenafscheidvanhaartenemen.Ikkreegnooiteenverklaringvoorhaarvertrek.Ikmerktepasdatzewegwastoenhaarplaatsplotselingwerdingenomendooreennieuwekinderjuf,eenjongemademoiselledie,zowerdaangenomen,mijnFranszouopvijzelen.Ikverafschuwdehaar.Bessiehebiknooitmeerteruggezien.IkbrachtmijnkinderjarengrotendeelsinDevondoor,maarwemaaktennogregelmatiguitstapjesnaarLonden.MijngrootmoederwenstehaarsocialelevennietdooreenkleinigheidalsdeEersteWereldoorlogindewartelatensturenenbleefelkewintereenhuisindehoofdstadhuren,voorhet'seizoen',zoalszealtijdhadgedaan.Mijnmoeder,broerenikgingenmethaarmee.Ikherinnermegrote,donkereLondenseherenhuizenmetontelbaretrappenwaaraltijdeenmuffegeurhing.Ikherinnermeookeendikke,gelemistwaarinikgeenhandvoorogenkonzien,zodatikopdetast,metmijnhandopdesmeedijzerenhekken,dewegnaarhuismoestzientevinden.Alshetmooiweerwas,gingmademoisellemetmeinKensingtonGardenswandelen,waarallekinderjuffenmethunkroostnaartoekwamen,endanbleefzememaarstandjesgevenomdatikvooruitwildehollen.Hetleekofdeoorlogaanonsvoorbijging.ErwareneenpaarkeerZeppelin-aanvallenverderoplangsderivier,eninhetEastEndvielenhonderddodenenvierhonderdgewondentengevolgevandeeersteDuitseluchtaanval,maarwijkendengeengebrekenleefdendoorzoalsaltijd,metlinnenlakens,durekleren,ondergeschiktenendriemaaltijdenperdag.Ikweetnietofmijngrootmoederdeoproepenvandeoverheidaanderijkenomzuinigereneenvoudigertelevenopzettelijkindewindsloeg.Ikhoudhetermaaropdatzedomwegdachtdatdievermaningennietvoorhaarbedoeldkondenzijn.Indevieroorlogsjarenhoordeikweinigtotnietsvanmijnvader.Watikopving,hoordeikvanBessieofmijntanteHilda,diemeverzekerdendanhij'eersteklas'werkdeed.NaeenpaarjaarinhetMidden-OostenwerdhijovergeplaatstnaarMarseille,alscommandantmaritiemtransport,endaarbleefhijtotdevijandelijkhedeninnovember1918werdengestaakt.ToenontvinghijdeLégiond'honneurvoorbewezendienstenaanFrankrijk.ZijneigenvaderwasindejarenvijftigvandenegentiendeeeuwdeBritseconsulinMarseillegeweestenhadeengevestigdebandmetdiestad,dusmijnvaderzalzicherwelthuishebben

eengevestigdebandmetdiestad,dusmijnvaderzalzicherwelthuishebbengevoeld.GrootvaderwasuitFrankrijknaarEngelandteruggekeerdmeteenpaarbronzensculpturenvanledenvanhetFranseVreemdelingenlegioenmetkepie,elegantebeeldjesmethunherkenbareplattepetten.Mijnvaderhaddiebeeldjesgeërfdenikkendezealmijnhelejeugd.Ikwasnegentoendeoorlogeindigde.Ikherinnermenogdatmeopschoolopsomberetoonwerdvertelddatertienmiljoenmensenwarengestorventijdenseenvierjarigestrijddiedegruwelijkstebeeldenuitdehelewereldgeschiedenishadopgeleverd,maarikhadalleenmijnkinderlijkebevattingsvermogen-voormijbetekendehetdatdevadersvaneenaantalschoolkameraadjesnietterugkeerden,dateenvanonzeonderwijzersvermistwerdendatdechauffeurvanmijngrootmoederhalfkrankzinnigenblindterugkeerdenaeenaanvalmetmosterdgas.Mijnvaderhadmeergelukgehad.Gezienzijnleeftijdendienstervaringhoefdehijnietnaarhetfront,maartochhadhijzijnlandmetereengoedgediend.Toenhijtenslottetochthuiskwammetzijnfelbegeerdeonderscheidingkonhijzijnoudepensioenweertrekkenenverhuisdenwemethetgezinnaar'LittleHill',eengrootVictoriaanshuisaanderandvanChudleigh,eenkleinemarktstadinDevon.Hetwaseenkil,grimmighuismeteendubbelegevel,hogeramenenuitzichtoverExmoor.Binnenwashetnietminderkil.LaurencewerdnaareenkostschoolinNorfolkgestuurdenikzagmijnmoederzelden.Alszenietbijmijngrootmoederoftanteopbezoekwas,brachtzehaardagenmeestalalleeninhaarkamerdoor.Vaderzatbenedenineenleunstoelbijhethaardvuurdekranttelezen.Hijzeiweinig.Hijleekmeervandierendanvanmijnmoederenbroertehouden,wanthijkononredelijkboosophenwordenenbijhetminsteofgeringsteuitzijnslofschieten.Ikwasdanookvaakbangvoorhem.Tochaanbadikhem,zoalsalledochtershunvadernueenmaalaanbidden,enhijwerdmijnenigeechtevoorbeeld.Erwarengeenheldinneninmijnleven,alleenhelden,eninmijnogenwashijdegrootsteheldvanallemaal,omdathijzichvrijwillighadaangemeldindeoorlog.Ikdroomdevaneervolleavonturenenwildehemopeendagvoorbijstreven.Watzouhetgrandiooszijnominzijnvoetstappentevolgen,zodathijtrotsopmekonzijn.Ikkendegeengrotergelukdanwanneerhijmeafentoeeensaandachtschonkofmeinzijngezelschapduldde.'Komeenshierzitten,Susan,'zeihijdanmeteenklopjeophetvoetenbankjemettapisserieaanzijnvoeten.'Waaromleesjemenietietsvoor?'Hijwasgekoplezen,haaldevaakstapelsboekenuitdebibliotheekenspoordemijaanhetzelfdetedoen.Inmijnwanhopigepogingenhemtebehagenverslond

mijaanhetzelfdetedoen.Inmijnwanhopigepogingenhemtebehagenverslondikheteneboeknahetandere,vooraldegroteklassiekenenverhalenalsBeauGeste.HetstaatmenoglevendigvoordegeestdatikdatexotischeverhaalovereenjuwelendiefstalenhetVreemdelingenlegioenlasenmevoorsteldehoeheerlijkhetzouzijnzelfooitzo'navontuurtebeleven.'Hoewashetomoverdewereldtereizen,vader?'vroegikalsikaanzijnvoetenzat,hopendopeenvanzijnzeldzameglimlachjes.Dankwamereenblikinzijnogenalsofhijverwegwasenverteldehijmeietsoverdewonderbaarlijkedingendiehijhadgezien,deonmetelijkezeeënenmagischelandendiehijhadbezocht,maardanriephijzichzelftotdeordeenlietdekilteterugkeren.HijschuddeongeduldigdekrantuitomoverdenieuwstecrisisinRuslandofdeburgeroorloginIerlandtelezenenverjoegmebruuskvanzijnzijde.'Ennuweg,wantikwilrustigdekrantlezen,'zeihijdanontstemd.Hijpooktewoestinhetvuur.'Enzegtegenhetmeisjedatzenogwatkolenkomtbrengen.'Ikneemaandatikeenbronvanergernisvoorhemwas,aangezienhijdeviervoorgaandejarengeenkinderengewendwasgeweest.Ikprobeerdebraafenstiltezijnenhemnietindewegtelopen,maaralsikindetuinspeelde,gebeurdehetvaakdathijvanachtereenraamwoedendnaarmekeekendriftigmetzijnpijptegenhetglastikteommeeroptewijzendatikmemeeralseendamediendetegedragen.Hoehetookzij,hetlevenmethemenmijnmoederinDevonwerdalsnelverstoordtoenGroot-Brittannië,nietlangnavadersterugkeer,dooreengriepepidemiewerdgetroffendieduizendenslachtofferseiste.Ikwerdplotselingnaarkostschoolgestuurd,naarSt.Mary'sinWantageinOxfordshire,wateenvreselijkeervaringvoormewerd.Ikwasaltijdopmezelfgeweestenwistnietgoedhoeikmetkinderenvanmijneigenleeftijdmoestomgaan.Ikkendeniemandendeanderemeisjesgedroegenzichhonds.Deonderwijzeressenwarenonaardigendedirectrice,mevrouwBuckle,verkondigdeopdeeerstedagaldatze'alleenvanmeisjeshielddiehunhaarkondenvlechtenenvoorzichzelfzorgen'.Ikhadgeenvanbeideooithoevendoenenkonhetdusniet,endatnamzemehoogstkwalijk.HetgingerheelanderstoedanindeAngelaBrazil-boekendieikhadgelezen,waarinderobbedoezenvandevierdeklasindeslaapzaalstoeiden.Mijnenigetroostwasdesport,waarinikaltijdeenuitblinkerwasgeweest.Alsiknietophetsportveldwas,voeldeikmeellendigenvaakhuildeikmezelf'snachtsinslaap.Ikkonmetotniemandwenden-moederenvaderwarenafstandelijkenonbenaderbaar,enikwistdatzewoedendzoudenzijnalsikomaeenklaagbriefschreef.TanteHildaenzijstuurdenmeafentoekaartenen

eenklaagbriefschreef.TanteHildaenzijstuurdenmeafentoekaartenenbrievenommeoptemonteren,maarhetwaseenschraletroost.Ikslootmijngevoelbuiten,klemdeMünch'snachtsstevigtegenmeaanenbadomdedagdatikeindelijkwegzoumogenenmijnlevenzelfindehandkonnemen.Hetzounogdriejaardurenvoordiedagaanbrak,drielangejarenwaarinikalleendekerst-enzomervakantiesinDevondoorbracht.LaurencewasinNorfolkalevenongelukkig,maarhijwonlatereenmuziekbeursvoorLancingCollegeinSussex,waarhijhelemaalinzijnelementwas.Sindshijdaarwoonde,washijinChudleighevenzichtbaarongelukkigmetmijenmijnoudersalsikbijhetvooruitzichtnaardeeenzaamheidinWantagetemoetenterugkeren.UiteindelijkkreeghijmoederzoverdathijdevakantiesbijomainTorquaymochtdoorbrengen,eenregelingdieiedereengoeduitkwam.Tegendetijddatiktwaalfwerd,hadikmeinmijnlotgeschiktenmebeteraanhetkostschoollevenaangepast.Ikhadzelfseenpaarvriendinnen,maarikbleefangstigopzientegenmijntienerjaren,dieikookopkostschoolzoumoetendoorbrengen.Toengebeurdeerietsheelbijzonders.Vaderverklaardeplotselingdatikvankostschoolging,envoorgoed.'JemoederenikgaaninFrankrijkwonen,deeldehijmeonverwachtmee.'Hetlijktonsgoedvoorjeontwikkelingalsjeonsvergezelt.'OverLaurencewerdmetgeenwoordgerept.MijnoudershaddenbeslotennaarCannesaandeFranseRivièrateemigreren,endatbesluitwasblijkbaarnalangwikkenenwegengenomen.DeBritseeconomiewasnadeoorloginhetslopgeraakt;erheersteeenmassalewerkloosheid,demijnwerkersstaaktenendestemmingwassomber.HetleveninFrankrijkwasrelatiefveelgoedkoperenleekookveelaantrekkelijker.Vader,dieerveelvanzijngelukkigstejarenhaddoorgebracht,snaktenaardezuidelijkewarmte,diezijnreumatiekenknorrigehumeurkonverzachten.Watmijnmoederervanvond,deednietterzake.ZokwamhetdatikEngelandin1921zonderveelspijtvaarwelzeienvoorheteerstnaarhetlandreisdedatdekomendetachtigjaarmijnthuiszoublijven,zowelgeestelijkalsfysiek.

Dromenvanvrijheid

Hethunk'renvandemotnaardester,Vandenachtnaardedag,

HetsmachtennaarietsdatheelverVerwijderdisvanonzesmart.

Shelley,'OneWordisTooOftenProfaned'

Wereisdenperbootentrein,kwamen'savondslaatinFrankrijkaanenvervoegdenonsbijDesOrangers,eenhotelinLeSuquet,deoudestad,opvijfminutenvandeoudehavenenLaCroisette,delangeboulevardlangshetstrand.HethotelinProvengaalsestijlwasophetzuidengebouwdenstondineentuinmetoleanders,olijfbomenenlavendel.Ikweetnogdatikme'sochtends,alsikderodeluikenvoorderameninmijnkameropende,letterlijkbedwelmdvoelde.Hetwasofmijnogenvoorheteerstechtopenwaren;mijnzintuigenwerdenvanallekantenbelaagd.Hetuitzichtwasschitterend-deMiddellandseZeekonnietdieperazuurblauwzijn,degeurvannaaldbomen,tijmenlavendelvervuldedeluchtenzeilboteninallesoortenenmatendeindenopdegolven.IndeverterezendebergenvandeEsterelmauveuitdeochtendhemelop.Hetetenwasgoddelijk,enalleswerdbereidinolijfoliemetknoflook,tomatenenkruiden.AllesleektotaalandersdaninDevonshire,frisser,lichtereno,zoveelrijker.AlsditFrankrijkwas,wasikvolledigindebanenwildeikernooitmeerweg.Mijnoudersbetrokkeneenmooie,groengeschilderdevilla,'CasaLonga'geheten,aandeCheminBellaIsola,eenzijstraatvandeBoulevardCarnotopdeheuvelbovendeoudehaven.Bijhethuismetzesslaapkamersendiverseontvangstruimtenhoordeookeenvriendelijkehuishoudstervanmiddelbareleeftijd,JeanneMartin,opwieikzeergesteldraakte.Nietlangnaonzeaankomstgafzemeeenjongkatje,datikChipmunknoemde.'Voorjou,machérie,'zeiJeanneerbij,'danhebjealtijdeenspeelkameraadje.'Ikwasontroerd.SindsBessiewasvertrokken,hadniemandmeerzoietsliefsvoormegedaan.Ikgingnaareenparticuliereschool,1'ÉcoleCoursFénelon(naarFrançoisFénelon,priesterenschrijvertentijdevanLodewijkXIV),waardeleerlingenveelaardigerblekentezijndanzeopmijnkostschoolinEngelandooitwarengeweest.Inhetbeginwasikweerindeminderheid,wantikkendeniemandenvoeldememinofmeerverdwaald,maarnuhadikhetvoordeeldatikeen

voeldememinofmeerverdwaald,maarnuhadikhetvoordeeldatikeennieuwigheidwas,alsEngelse,enmijnmedeleerlingensloofdenzichuitomhetmenaardezintemaken.Ikleerdedetaalsnelbetersprekenenmaaktebinnendekortstekerenvrienden.IkomhelsdehetlevenvaneenFransschoolmeisjevanganserharte,metvlechtjesenal.Tussenmijntwaalfdeenzestiendejaarwasikeenvoorbeeldigedochter.Ikwaseengoedeleerlingenwendeaanhetlevenalleenmetmijnouders,dieikzoveelmogelijkuitdewegging.Hetklimaatdeedmijnvadershumeurgoed.Hijbrachtbijnaalzijntijdmetzijnnieuwevriendeninallerleiuitgaansgelegenhedendoor.MijnmoederdaarentegenmistemijngrootmoederentanteHildaverschrikkelijkenwasontroostbaar,zovervanhetthuisdatzekende.Zewasalnietbepaaldeenuitgaansvlindergeweest,maarnu,opgeslotenineenvreemdhuisineenvreemdland,kroopzehetliefsthelemaalinhaarcoconterug.Doorhetisolementwaarinzijverkeerde,groeidenmijneigentwijfelsaangaandemijnidentiteit.WasikFransofEngels?IkwasnatuurlijkinEngelandopgegroeid,maarnuwoondeikinFrankrijk,iksprakFransenikleefdealseenrasechteFransescholiere,ookalbeschouwdenmijnvriendinnenmealseentypischeEngelse.Mijnoudersstondenbuitenmijndagelijkseleven,waardoorikeengevoelvanvervreemdingontwikkeldedatmenooitmeerzouloslaten.Ikwaseenbuitenbeentjeenhetlotwildedatiknooitmeerdaneenmarginalerolzouspelen,waarikookwas.Hetbegrip'thuis'zeimeniets.Alsikmeooitnogergensthuiswildevoelen,zouikdaarzelfvoormoetenzorgen.Vaderbleefzichemotioneelafstandelijkjegensmijnmoederenmijopstellen,enikzaghemzelden,totikmijndertiendeverjaardagvierdeenhijtotmijnverrukkingbeslooteensportvrouwvanmetemaken.Tenniswaseenvandeweinigemaatschappelijkaanvaardbaresportenvooreenmeisjevanstandenvaderwasinzijnjeugdeenenthousiasttennissergeweest.HetwasdetijdvanSuzanneLenglen,degrootstevrouwelijketennisserallertijden,dieFransenolympischkampioenwerd;eenvoorbeeldvoorambitieuzesportvrouwen(enhunouders)alom.MademoiselleLenglenhaddriejaartevorenveelopschuddingveroorzaaktinEngeland,waarzealstwintigjarigwonderkinddeeerstedamesfïnalevanWimbledonnadeoorloghadgewonnen,gekleedineenkorte,wijdejurkmetblotearmen.ZewerddeeersteWimbledon-winnaaruiteennietEngelssprekendland,envanafdatmomentwildeelkevaderdatzijndochtertenniskampioenwerd,alwashetmaarvanwegehetcachet,endemijnewasgeenuitzondering.MademoiselleLenglenwoondeinCannesentennisteerook,enikhadhetgelukhaarmenigmaaltezienspelen.Zewasbetoverend;eenfoeilelijkevrouwmet

haarmenigmaaltezienspelen.Zewasbetoverend;eenfoeilelijkevrouwmeteengrotehaviksneus,maarookeenbeeldigfiguur,altijdonberispelijkgekleedenopvallendsierlijk.Alszijhetgrasbetrad,washetalsofjeeenberoemdeballerinahaaropwachtingophetpodiumzagmaken.Haarverschijningalleenalmaakteeentoernooitoteensucces.Declubsvochtenomhaargunstenenhaarwoordwaswet.Zespeeldealleensinglesinhaareigenclub,delawntennisverenigingvanNice,dievanhaarvaderwas.Wijwarenlidvandechicsteclubvanallemaal,delawntennisverenigingvanCannes,dievanHenryAtkinsonwas,eenneefvanmijnmoeder,dietweelerarenindiensthaddiealleenmethemmochtenspelen.Deleidstervandemeisjeswasnogalstriktenstonderopdatallejongedamesopdebaanwittewollenkousendroegen,maarlangerokkenwarengelukkignietmeerverplicht-daarhadSuzanneLengleneenstokjevoorgestoken.Hetwarenidyllischetijden.Ikgenootmetvolleteugenvanhettennissen,vooraldedagelijkselessenmetdemeerdanaantrekkelijkeleraren,diemevoorheteerstkennislietenmakenmetdeanderekunneenmijnspelverbeterden.Watmemindergoedbeviel,washeteindelozeoefenenmetmijnvader,tegenwieikslechtspeelde,puurvandezenuwen.Hoeikookmijnbestdeedomhemteimponeren,inzijnaanwezigheidwasikvaakeenonbeholpenkluns;ikmisteslagenwaarikandersgeenenkelprobleemmeehadenmaakteregelmatigeendubbelefout.Keeropkeerhoordeikdewoorden:'Jedoetjebestniet!'of:'Watsteltdatvoor?'diemevandeanderekantvandebaanwerdentoegeblaft.Hijversloegmeonveranderlijkendanwerdikdehelewegnaarhuisuitgekafferdomdatikzijnservicezoslechtopving.Zijnkritiekwasverpletterend.Telkensalshijnaarmeschreeuwde,washetofikgeenluchtmeerkreeg.Tennissenwasjuisthetenigeinmijnlevenwaarmeeikindrukophemhooptetemaken,zijntrotshoopteteverdienen.Hetwerdmesnelduidelijkdatiknooitinstaatzouzijncomplimentjesvanvaderteoogsten.

AanhetbeginvandejarentwintigwasdeRivièrahettoppuntvanchic,eniedereendieietsvoorsteldebrachtdewinterinCannesdoor.ToutParis,toutLonires,rijkeAmerikanen,nooddruftigegroothertogen,demondeendedemi-mondeenookdegebruikelijkehardekernvanfatsoenlijke,gepensioneerdeEngelsen,zoalsmijnouders.HetwasdetijdvanCharlieChaplinenRudolfValentino,vanJosephineBakerenNoëlCoward.Dejazzwasdenieuwerageopmuziekgebied,maardeCharlestonbaardeookopzien.CocoChanel,degroteParijsecouturière,veranderdedemoderadicaalmetderechte,jongensachtigelijnendievrouweneenongekendevrijheidschonken.DekatholiekeKerk

waarschuwdedatde'aanstootgevende'nieuwemodeseenvoorbodevanmoreelvervalwaren.Artsenverklaardendatdemodernejongevrouwhetgevaarliep'haarzenuwstelselteoverbelasten'doornachtenvolfrivoliteit,dagenvolopwindingengiftigetabakenalcohol.Devrouwenzelf,diehunkorsettenmetbaleinenpersewildenafschudden,werdennogrijzigerenvolgdendenieuwetrendsenthousiast:zenameneenbobkapselenlietenhunrokkennogietskortermaken.Ikwasgeenuitzondering.Mijnlange,donkerehaar,datmijngrootmoederinmijnkindertijdmetzoveelliefdehadgeborsteldenmetreusachtigezijdenstrikkenhadversierdendatzegedurendemijnschooltijdvoormehadgevlochten,werdineenstrengejongenskopgekniptenlatergepermanentenvanachterenopgeknipt,endatkapselhebikderestvanmijnlevengehouden,metkleinevariaties.AchterafgezienwasCanneseenvolslagenongeschikteomgevingomeenkindintelatenopgroeien,omringdalsikerwerddoorrijke,verveeldevolwassenen.Zelfsmijnbroerkonmenietmeerzoafentoeverstrooiingbieden.IkhadweleennichtjeinCannes,Diana,opwieikzeergesteldwas,maarzewastweeofdriejaarouderdanik,watopdieleeftijdeenonoverbrugbarekloofleektescheppen.Endusbleefikmeopgeslotenengefrustreerdvoelenmetmijnoudersalsenigegezelschap.Zewarenheelstreng;eenjongmeisjekonzichnietmeerpermitterendannaarschoolgaanentennissen,enikmocht'savondsnooitweg.Degevoelensdiemijnjeugdbeheersten,wareneenzaamheidenverlatenheid.Ikhadveellastvandekwellingenvandetienerjaren.Ikbegoneenknappejongevrouwteworden,slankendonker,metindringendblauweogenengeciseleerdegelaatstrekken,entochwerdikaanhoudendalseenkleinkindbehandeld.Ikverstoptemelievermeteenboekinmijnslaapkamerdandeverstikkendesfeerbenedenteverdragen.Romanswerdenwederommijnvliegendetapijtnaarverrelanden.DeboekendieikvanschoolvriendinnenofuitdebibliotheekvanCannesleende,dedenmebeseffendatereenanderlevenwachttebuitendeviermurenwaarbinnenikgevangenwerdgehouden,eenwereldwaarindrakenwerdenverslagenenjonkvrouwengeredenwaargrootseavonturentebelevenwaren.HetmaaktemenietuitofdeboekeninhetFransofEngelsgeschrevenwaren,wantikbeheerstebeidetaleninmiddelsvloeiend,maardeFranseboekenwarenveelexplicieterendieverslondikbijhetlichtvaneenzaklamponderdedekens.Mijnouderszoudenzeontzetvanmehebbenafgepaktalszezeooithaddengevonden.IkherinnermenoghetboekLaGarconnevandeAlgerijnseschrijverVictorMargueritteovereenmeisjedateenreeksverhoudingenhadenalsmanwilde

Margueritteovereenmeisjedateenreeksverhoudingenhadenalsmanwildeleven.Hetstondvolplastischeseksueledetailswaarikveelvanopstak.Mijnfantasiekwamtotlevenenikpopeldeomalleswatikhadgeleerdinpraktijktebrengen.Afgezienvandeintenseopwindingzoafentoealseenvandetennislerarenzijnarmenommeheensloegommetelatenzienhoeikmijnservicekonverbeteren,konikalleenmetmijnontluikendeseksualiteitexperimenterenviahetcontactmetMax,mijnleraarstijldansen,opwieiksmoorverliefdwas.Hijwaseengigolovandertig,dustweekeerzooudalsik,maarikvoeldemeenormgevleidtoenhijmetijdenseenvanonzeeerstewalsennaarzichtoetrokenmeverteldehoebeeldschoonikwas.Naeenpoosjelietikmedoorhemkussen,verderniets,eniksteldeverbaasdvastdatmijnlippenervangingentintelen.'O,Suzanne,Suzanne,'steundehijmetzijnwarmeademinmijnnek.Ikwaandemeindezevendehemel.HijwasGrieksenontzettendknapomtezienenalshijnietbezigwasjongedamesdetangoendefoxtrotteleren,sliephijtegenbetalingmetvrouwen.Ikwistwathijvanmewilde-inzekerezinwildeikhetzelfook-maarikdurfdehemzijnzinniettegevenomdatmijnwereldjezokleinwas.Datikweigerdememethuidenhaaraanzijnopdringerigeavancesovertegeven,wasvooraltewijtenaandeangstvoorwatmijnvaderMaxenmijzouaandoenalshijhetooittewetenzoukomen.Hethoeftgeenbetoogdatikmezorondmijnzestiende,toenheteindvanmijnschooltijdnaderde,alseengekooiddiervoelde,datgespannenopeenkansomteontsnappenwachtte.Iksnaktenaaropwinding,romantiekenavontuur.IkwildewereldreizenmakenendewareJakobontmoeten.Hetleekofikmijnhelejeugdalleenhadgewachtopdedagdatikvrijzouzijn.Ikhunkerdeernaarmijnvleugelsuitteslaan.Mijnjongensachtigedromenoverdriestereizenenheldhaftigewapenfeitenoverzeewerdenoverschaduwddoorvageideeënoverliefde,seksenhethuwelijk.Inmijnschoolmeisjeshartwildeiknietslieverdanmeverlovenmeteenrijkeindustrieeldiemijnavonturenzoufinancierenenmeoverstelpenmetarmbanden,bezetmetdiamanten,terwijlikinhetgeniepeenreekshartstochtelijkeverhoudingenonderhieldmetvolslagenongeschiktemannenwierkussenmeinvuurenvlamzetten.Enbovenalwildeikverdorvenzijn.Eenverdorvenvrouw,diehetgevaarendeschandalenuitdaagde,netalsderoekelozeheldinnenuitdeboekendieikzogretighadgelezen.Mijndromenwarentotaalandersdandesaaiewerkelijkheidvanmijnstriktgeordendeleventjemetzijneeuwigeluxeenconventies,maarwiekonmezulkefantasieënkwalijknemen?IkwerdomringddoordeverrukkelijkevrouwendieCannesophethoogtepuntvande'RoaringTwenties'bevolkten-zeprijkten,inhungoddelijkeklerenenrijkelijkbehangenmet

bevolkten-zeprijkten,inhungoddelijkeklerenenrijkelijkbehangenmetjuwelen,alssieradenaandearmenvanmiljonairsopleeftijd.InCannesteldenalleengeldenseks.Niemandleektewerkeneniedereenspeelde.Pasjarenlaterontdekteik(totmijngroteontzetting)datnietiederéénzoleefde.Hetwaseenbedwelmendeomgeving,enikhunkerdeernaarmeerinondertedompelen.Totmijnonuitsprekelijkeopluchtingwasdereddingnabij.Naeenlanggesprekachterdeschermenwerdikopeenavonddoormijnoudersnaardesalongeroepen,waarzemeopdehoogtesteldenvandegrotewendingdiemijnlevenzounemen.'Alsjejeschoolhebtafgemaakt,gajeuitCannesweg,'deeldemijnvadermetzijnzilvergrijzehaarmemee.Hijstondkaarsrechtbijderijkbewerkteschoorsteenmantel,metzijnbruyèrepijpinzijnmondenzijngoudenvestzakhorlogeinzijnvingers.Ikstondtegenoverhemindehouding,metmijnarmenstramlangsmijnlichaam,zoalseenlevenvoleerbiedmehadbijgebracht,envoeldedemoedinmijnschoenenzinken.IkvroegmeafofikbinnenkortopeenschipterugnaarEngelandeneennieuwekostschoolwerdgezet,maarvaderhadgelukkiggrootsereplannenmetme.'WehebbenbeslotenjenaareenmeisjesschoolinFlorencetesturen,waarjedefijnekneepjesvandeetiquettekuntleren.Wehebbeneengerenommeerdinstituutuitgekozen,datonsisaanbevolendoorjehuidigedirectrice.HetwordtgeleiddooreenzekereMissPenrose.Jevertrektvoorheteindvandemaand,'verkondigdevader,zichtbaarinzijnnopjesmetzijneigenplannen.Mijnhartsloegeenslagover.Florence,degeboortegrondvandeDeMedici'sendemooistestadvanItalië,leekmedeuitgelezenremedievoormijndorrebestaan.Demeisjesschool,waarikmijnopvoedingkonvervolmakenvoormeeenhuwelijkmetallesocialeconventiesvandienwerdopgedrongen,wenkte.'Danku,vader,'zeiikstralend.Mijnmoederkeeknauwelijksopvanhaarborduurwerk.Mijnvadergafmeteenknikjetekennendatikkongaan.Ikslootdedeurzachtachterme,leundeertegenaanomopademtekomenendrukteopgetogenmijnhandtegenmijnhart.ToentildeikChipmunk,dienetlangskwam,hoogopenmaaktemetdegeschrokkenkateenvreugdedansindeontvangsthal.Jeannehielpmedelaatstedagenvoormijnvertrekmethetinpakkenvanmijnbezittingenineengrootvalies.Ikmoestmebedwingenomnietvandetrapleuningteglijdenenhethuisuittevluchten,zobangwasikdatmijnouderszichzoudenbedenken.Ikhadhetgevoeldatmijnkooiplotselingwasopengegaanenmijntoekomstzichalseenonmetelijk,kleurrijktapijtvoorme

opengegaanenmijntoekomstzichalseenonmetelijk,kleurrijktapijtvoormeuitstrekte.Ikhoefdealleenmaardeeerste,aarzelendestaptezetten.

Deverdorvenvrouw

Hetlichaamzoektdatgenedatdegeestmetliefdeheeftgewond.Lucretius(ca.99-55v.C.),'OntheNatureofThings'

InItaliëvondikeindelijkdevrijheidwaarvanikhadgedroomd.Florencegafme,netalsRomelater,dekansommezelftezijninplaatsvandeplichtsgetrouwedochterofdezogenaamdedebutante.Hetduizeldeme,zobedwelmendvondikdestad.HetFlorencevan1926wasniettevergelijkenmetdegeordende,goedverzorgdestratenvanCannes.DestaddiedeItalianenFirenzenoemenboodtaferelen,geurenengeluidendiemebetoverden.Destratenlekentezinderenvanhetlevenenoveralkrioeldendemensen,tevoet,inauto'sofkoetsen,opfietsen-etend,drinkend,rokend,lachendenruziënd.Italiaansehuisvrouwenhingenhunwasgoedaanlijnendieslordigoverdestratenwarengespannen,luikenwerdendichtgeklaptomhetgeluidvankijvendegeliefdenbuitentesluitenenbezwetemannenvochtenongegeneerdopstraat.Overalhingenetensgeuren.Erwerdopeengulzigemaniergegeten,sensueel;bordenwerdennonchalantmetvingersenbroodkorstenschoongeveegdendewijnvloeidealtijdrijkelijk.Hetwasletterlijkeenvitalestadmeteenreusachtig,kloppendhartwaaringewonemensenleefden,werktenenspeelden.HunaantalwerdaangevulddoordeduizendentoeristendieophunreisdoorEuropadesmallestratenverstopten.Mensenvanelkenationaliteit:Engels,Amerikaans,FransenDuits.Wij,zelfvreemden,denieuwemeisjesdieMissPenroseonderhaarhoedehadgenomen,schaardenonsinhunrijenomBotticelli's'Primavera'inhetUffizitebewonderenenbeklommendeheuvelnaarhetFortBelvedèreenSanMinieroelMonte.MissPenrose,onzeopvoedkundigebegeleidster,waseenindrukwekkendeoudevrijsterdieeraangewendwashaargezagtelatengeldenendartelejongevogeltjesdiehetnestdolgraagwildenontvluchtengeroutineerdkortwiekte.Inhetopenbaarwerdenwealtijdgechaperonneerd,enwewerdenmaarzeldenalleengelaten-nietindelaatsteplaatsvanwegeonzeouders,dieonszovermogelijkuitdebuurtwildenhoudenvandebijeenkomstenvandefascistischezwarthemden,eenverontrustendverschijnseldatdestijdsinItaliëinopkomstwas.MissPenrose,dievanonbestemdeleeftijdwasmethaarkorte,grijzehaarenhet

MissPenrose,dievanonbestemdeleeftijdwasmethaarkorte,grijzehaarenhetbrilletjeophaarlange,smalleneus,steldeonsineenstrakkeformatieopenlietonsdoordezijstraatjesmarcheren,waarzeonseeuwenoudekerkenenhistorischemonumentenlietzien.WefluisterdenindeDuoma,staardennaarhetdoopvont,kekennaarhetkolkendebruinewatervandeArnoonderdePonteVecchioendrenteldenmetonzeparasolsmetbloemetjesdoordetuinenvanBoboli.Wezagenambachtsliedenglasblazenenrijkbewerkte,verguldeschilderijlijstenmaken;wenameneenkijkjeindekeukensvanbanketbakkersenkaasmakers,dronkenkoffieopterrassenenslurptenonzesliertenversepastanaarbinnen.'DitisdeberoemdeCampanile,ontworpendoorGiotto,'zeionzeleermeesteresmetstralendeogen,endankekenelfvandetwaalfjongehoofdenvanonderhunhoedjeplichtsgetrouwomhoog.'Letalsjeblieftgoedophetschitterendereliëfwerk.'Mijnogendaarentegenblevenvrijwelaltijdstrakopdebeganegrondgericht.Hetschouwspeldatmijhetmeestboeide,wasdatvandehordejongeItalianendiewedoorgaansachteronsaankregen,methunpettenenbretels.Zeflotenbewonderend,lietenhundonkereogennaaronsvonkenopeenvoormijvolkomennieuwemanierengebaardendatwemethenmeemoestengaan.Ikgiecheldemetmijnnieuwevriendinnen,lietmijnparasoldraaienendeedofikaldieschandelijkeaandachtgênantvond,maarmaaktedejongensooksubtielduidelijkdatzehetnietmoestenopgeven.IkvreesdanookdatdeeerbiedwaardigegeschiedenisvanFlorencenauwelijksaanmebesteedwas.Pasalsikweerachterdeluikenindegrotekamersvandelangzaamafbladderendevillazatdiehethoofdgebouwvandeschoolwas,bekoeldemijnenthousiasmevoordeminderbekendeattractiesvanFlorenceenigszins.MissPenroseenhaarsignonna'sleerdenonszitten,lopenenpraten,eenmesenvorkvasthouden,uiteenglasdrinkenenonswekelijksezakgeldenbudgetopgepastewijzebesteden.Ikvonddielessenbinnenaltijdverschrikkelijksaai,nietalleenomdatikbijnaaldiedingenvanzelfalkon,maarvooralomdatikveellieverweerbuitenhadlopenblozenonderdevurigeblikkenvandeplaatselijkejongens.Erwarenooklichtpuntjeszoafentoe,zoalsdelesseninmodelschilderenineenatelierondertoezichtvaneengebocheldeoudeFransman,waaraanookeenzeeraantrekkelijkeItaliaansejongendeelnamdieEugenioheette.Hoeverleidelijkdeverzamelingnaaktemannenenvrouwendiewegeachtwerdenteschetsenookwas,ikkonmijnogennauwelijksvanEugenioafhouden,zomooiwashijmetzijnlange,zwartewimpersenkoketteglimlach.Hijhieldmeinzijnban.Mijn

zijnlange,zwartewimpersenkoketteglimlach.Hijhieldmeinzijnban.Mijnschilderijenblevenhaastaltijdonvoltooid.Ikkreegzelfsdekanshemtekussen,steels,eenkeeroftwee,eniksteldevastdatzijnlippennaarvanillesmaakten.EenanderegedenkwaardigegelegenheidwashetfeestdatMissPenroseindevillagaf,waarvoorzeeenaantalwelopgevoedeplaatselijkejongenshaduitgenodigdmetwiewekondendansenenonsItaliaansoefenen.Haardamesenzijhieldenonsmetargusogenindegaten,klaaromonsopeengebrekaanmanieren,eenslechtehoudingofverkeerdedanspastebetrappen.Eugeniowaserook.Wezwermdenalsbijenomeenhoningpot.Ikweetzekerdatdiearmejongenszichgeenraadwistenmetdieblozende,kwebbelendemassarijzigetienermeisjesuithetbuitenlanddiewanhopigopeengeheimrendez-vousaanstuurden.Deenigetroostdieikopgeslotenindevillavondkwam'savondslaat,alswewakkerindeweerkaatsendeslaapzaallagen.DaarkwamendeAngelaBrazil-verhalenuitmijnkindertijdechttotleven.MijnnieuwevriendinnenmaaktenmijntijdinFlorencepasechtgedenkwaardig.IkherinnermeeenAmerikaansmeisje,Carol,eneenaardigEngelsmeisje,LoisRobinson,metoudersuitOxfordhire.Erwashetgebruikelijkegegniffelonderdedekens,wehieldenkussengevechtenennachtelijkefeestenenverteldenelkaargriezelverhalen,maarbovenalbesefteikhierpasdatmijnseksuelefrustratiesverrevanuniekwaren.Hetenigewaarweoverpraatten,warenjongens,jongensennogeensjongens.Opdiemeisjesschoolhebikmeerschunnigeverhalengehoorddanmederestvanmijnlevennogterorezoudenkomen.Veelvandeanderemeisjeswildennetzograagvanhetlevenproevenenmetseksexperimenterenalsik;enexperimenterendedenwe.Ikstondnietalleeninmijnverlangenverdorventezijn,leekhet,enikgreepdekansommijnnieuwsgierigheidtebevredigenmetbeidehandenaan.Wewildenzograagvolwassenzijn,datwedemoedverzameldenomelkaarslichaamteonderzoekenendeerogenezonesmeteenhaastmedischefascinatieteverkennen.IktwijfelernietaandatveelmeisjesdeschoolvanMissPenrosealsverstoktelesbiennesverlieten.Hunogenwarengeopendvoordegenoegensvanseksmetvrouwen,envoorhenwasergeenwegterugmeer.Watmijbetrof,droegendieervaringenalleenmaarbijaanhetgevoeldatikbevredigingmisliep.Iksmachttenaarmannelijkgezelschap;deliefdevaneenmanwaseenobsessievoormegeworden,veronachtzaamdalsikwasdoormijnvaderenbroer.Waarikbovenalbehoefteaanhad,besefteik,wasindearmenvaneenmanliggenenmetotaallatenverleiden.Ikkonnietvermoedenhoesnelikdiekanszoukrijgen.'MorgengaanjullienaarRome/verklaardeMissPenrosemethaarschellestem

'MorgengaanjullienaarRome/verklaardeMissPenrosemethaarschellestemopeenochtendnahetontbijt,tegenheteindvanheteerstesemester.'JullieblijvenereenweekenzullendietijdbenuttenomdestudievanhetmachtigeRomeinseRijkuittediepen.VervolgensreizenjullievanuitRomenaarjullieouderlijkhuisomdaardekerstvakantiedoortebrengen,aangeziendeverbindingenvanuitRomegunstigerzijn.Ikzaljullienietvergezellen,maarjulliezullengechaperonneerdwordendooreenvanjullieonderwijzeressen,MissHartley,diejulliegeenmomentuithetoogzalverliezen.'Lasikteveelindeblikachterdebrillenglazen,ofkeekMissPenroseechtnadrukkelijknaarmijtoenzehetoverdechaperonnehad?IkgingnaarRome,dekeizerstad,destadvanRomulusenRemus,enMissPenrosegingnietmee.Bevendvanverwachtingpakteikmijnmetdehandgemaaktevaliesin.WereisdenpertreinnaardehoofdstadinhetzuidenenhalverwegedemiddagbereiktenwehetimmenseStazioneTermini.Deanderemeisjesenikstaptenuitonderhetwaakzameoogvanonzechaperonneopleeftijdengezamenlijkliepenwenaardetaxistandplaats.BinneneenpaarsecondenflooteraleenRomeinsemannaarme.Ikbloosdetoenikhethoorde.Ikzagmezelfineenspiegelendeetalageruit,monsterdehetbeeldtegenovermekritischenglimlachte.Ikwaseentengerejongevrouwmeteenondeugendeschoonheid.VooriknaarFlorencewasafgereisd,warenmijntanteenmijnmoedermetmenaarParijsgegaan,ennaarEveValereinKnightsbridge,omeenhelenieuwegarderobevoormeaanteschaffen,enikwaserverruktvan.Ikwasnetzeventiengewordenenleekslankerdanooitinmijngeliefdewittejurkmetcapeenmijnelegantedophoedje.Ikstakinmiddelszekervijfcentimeterbovenmijnklasgenotesuit,zageropentopvolwassenuitenvoeldemeookzo.Dezwierigebedrijfsleidervanmiddelbareleeftijd,diemerkwaardiggenoegHannibalheetteeneendonker,zuidelijkuiterlijkhad,onderscheptemijnbliktoenweonzekleinealbergoindebuurtachterhetForumbinnenkwamen.Mijnwangengloeidennoghevigertoenhijzijndikkezwartehaaruitzijngezichtschuddeenopenlijknaarmeknipoogde.Ikdeeldemijnkamermeteenvandeanderemeisjes,eenAmerikaansedieAmyheette,enonzeeerstenachtbrachtenwedoormethetfluisterenduitwisselenvanonzegeheimpjesenfantasieënoverdeItaliaansemannen.Overdagkleeddenweonswarmaanenbezochtendebezienswaardigheden-hetVaticaan,hetNationaalMuseum,hetPiazzaVenezia,hetCapitoolendePalatinus.Weatentussendoorincafés,waarwezelfsweleenseenglaasjevinodatavolamochten

drinkenvanonzetoegeeflijkeongetrouwdechaperonne.Dagnadagliepenweonafgebroken,metgroteogenalleswatRomeaanbeelden,geurenengeluidentebiedenhadinonsopnemend.Elkeavondnahetdinerkeerdenweuitgeputnaaronshotelterug,kregenonzesleutelvanHannibal-derokkenjager-enzochtenonzekamersop.Devoorlaatstenachtomeenuurofeenzoumijnlevenvoorgoedveranderen.Ikwerdwakkervaneenzacht,maarhardnekkigkloppenopmijnslaapkamerdeur.Ikschootmijnzijdenpeignoiraan,glipteuitbedendeedbehoedzaamdedeuropen.DaarstondeenglimlachendeHannibal,meteenfleschampagneentweeglazen.Hijhadzijncolbertoverzijnschoudergehangenenzijnstropdaszatlos.'SignonnaTravers,'zeihijzacht,meteenondeugendeblikinzijnogen,'Su-zanna,ditbrengikspeciaalvoorjou,bellaInglese.Jijblij,ja?'Ikvoeldemegevleiddoorzijnaandachtengeïmponeerddoorzijndurf.Ikhadnognooitchampagnegedronkenenhetleekmeenigomheteensteproberen.Ikfluisterdehemtoedathijstilmoestzijn,omAmynietwakkertemaken,loodstehemdekamerinenlietheminhetschemerduisternaastmeopderandvanmijnbedzitten.Hannibalontkurktedefles,veelteluidruchtig,enschonkmeeenglasin,dathijschuimendlietoverlopen.Ikbrachthetnaarmijnlippenengiecheldetoendebelletjesinmijnneuskietelden.Hannibal,wiensdonkereogenglansdeninhetmaanlichtdatdoorhetraammetdeopenluikennaarbinnenviel,spoordemeaanmijnglasleegtedrinken.Tweeglazenlaterwasdealcoholmealnaarhethoofdgestegen.Iklachteonbedaarlijkenhadzinomtedansen,zingeneninmijnzijdenpeignoirdoordestratenvanRometedartelen.Mijnhoofdduizeldevanderoesvanhetmoment,ikvoeldemeoplichtenonderHannibalsvurigeblikkenenwildedathijmezoukussen.Ikmorstechampagneenopeensomklemdehijmeineenhartstochtelijkeomhelzing.Ikproefdedechampagneopzijnlippen.Voordeflesleegwas,hadikmijnmaagdelijkheidverloren.Deeersteliefdesdaadmeteenmanwasbeslistnietdewereldschokkendeervaringdieikmehadvoorgesteld.Hetsteldeeigenlijknietsvoor,enikwasnietweinigteleurgesteld.Erwasgeensprakevanelkaarindearmenblijvenhoudenensamenopdezonsopgangwachten,zoalsikinmijnromannetjeshadgelezen.BinnendekortstekerenstondHannibalweerrechtop,schiktezijnklerenenspoeddezichmijnkameruitmeteennogalbeschamend'buonanotte'eneenvluchtigekushand.Ikkeekhemnaenvoeldemegenept.Wasdatnudeheleclouvandeverdorvenheid?Zoudendehartstochtelijkemomentenaltijdgevolgdwordendoordatknagende,legegevoel?Voorheteerstinmijnlevenbegonikte

twijfelenaandehooggegrepenromantischeideeëndieikalsmijntrouwstemetgezellenwasgaanbeschouwen.Mijnzelfgecreëerdesprookjeswereld,waarinlichamelijkeintimiteitautomatischwerdgevolgddoorduurzame,eeuwigeliefde,vertoondenualbarsten.Meteenschokdronghettotmedoordatikmezelfaldietijdeenradvoorogenhadgedraaid.Amywasdoorhetheleincidentheengeslapen.Iklagwakkertothetlichtwerd,luisterdenaarhaarregelmatigeademhalingenwildedatikdeklokterugkonzetten.MisschienwerdhetallemaalduidelijkalsikHannibalweerzag,hieldikmezelfvoor.MisschienzouhijzichdanverontschuldigenvoorzijnoverijldevertrekenmebelovenmijnlaatstedageninRomemeertijdmetmedoortebrengen.IksteldemevoordatwehandinhandlangsdeTrevi-fonteinliepen,ofoverhetmooieCampode'Fiori,zoalsikanderejongegeliefdenhadziendoen.Toenikhemevenwellaterdieochtendbijdebalieopzochtomtevragenwanneerweelkaarweerzoudenzien,gedroeghijzichafstandelijkendeedofhijhettedrukhadommetmetepraten.'Nuniet,'sistehijbinnensmondsomtevoorkomendatiemandonshoorde.'Latermisschien.'Hijslaagdeernietintijdvoormevrijtemakenenikdrongnietaan,dwaasalsikmevoelde.Toenwetweedagenlatervertrokken,zalhijmewelmetdenodigeopluchtingvaarwelhebbengewenst.

IndetreinvanRomenaarCannesstaardeiknaarhetkalewinterlandschapachterhetraam.Ikdachtlangendiepnaoverwaterwasgebeurd,enhoeandersikmeerdoorvoelde,ensteldevastdatmijnjeugdbinneneentijdsbestekvanenkeleminutenvoorgoedaandekantwasgeveegd.Eindelijkwasikvandelastvanmijnmaagdelijkheidbevrijd.Ikbeseftedatikdedraadvanmijnoudelevennietmeerkonopvatten.Ikkonmetgeenmogelijkheidnogbijmijnoudersin'CasaLonga'wonen.Ikhadvandeverbodenvruchtgeproefdendieervaringmaaktemenualeenbuitenbeentjetussendeanderemeisjes.Indejarentwintigkoneenvrouwdienietfatsoenlijkgetrouwdwasalleengouvernante,secretaresseofverpleegsterworden.Dieberoepentrokkenmeniet,enookhadikgeenzinom,netalsmijnmoeder,ineenliefdelooshuwelijkverstriktteraken.Nee,beslootik,ikhadAgezegdennumoestikookBzeggen.Ikhadverdorvenwillenzijnendatwasikgewordenook,zijhetvrijonverwacht.Deenigewegdienogvoormeopenlag,wasopdezelfdevoetverdergaan,hetondersteuitdekanhalenenindekomendejarenzoveelmogelijkgenieten.Alsikinmijnjeugdhetgevaarhadgetart,koniklatermeteengerustharteenbezadigdleventje

hetgevaarhadgetart,koniklatermeteengerustharteenbezadigdleventjeleidenindewetenschapdatiktenminsteéchthadgeleefd,integenstellingtotmijnmoeder,diehaarhelejeugdenschoonheidaanmijnvaderhadverspild.Mannenzoudenmijnreddingworden,namikmevoor,mijnpoortnaarreizen,weeldeengeluk.Ikbeschiktenauwelijksovergeldenleefdeineenwerelddievrouwenalstweederangsburgersbeschouwde,endaaromzouikhetvoorbeeldvanderijkemesdemoisellesvanCannesvolgenenmijncharmestenvollebenutten.Hetwaseenwegdienaarzelfvernietigingleidde,gebaanddooreeneenzamejeugd,eenwegdiealleennaarspijtentranenkonvoeren,maarikwasveeltejongomdattebeseffen.

Opmijnzeventiendehadikmijnoudersovergehaaldmerijlessentelatengeven.Laurencewaserhettypenietnaar,mijnmoederhadhetnooitwillenlerenenmijnvader,dieeendagjeouderwerd,vondhettedrukopdewegen.Indietijdhaddenalleenjongenseenauto,demeisjesniet(ikkendemaaréénmeisjedateenautohad,maarzijwasdanookontzettendrijk],maarzodraikachttienwas,werdikeenvandeweinigeuitzonderingenopdieregel.IkreedindeoudeCottin-Desgouttesvanmijnvader,eeneerbiedwaardigeFranseautowaarhijdolopwasenaltijdaanprutste.Hijleerdemeeenpaarelementairedingen,zoalshetnakijkenvandevering,eenbandverwisselenenhetoliepeilcontroleren-lessenwaarikhemlaterheeldankbaarvoorzouzijn-enlietmedeautogebruikenzovaakikmaarwilde.Alswezonuendandeoversteekmaaktenommijngrootmoederentanteofvriendenvanmijnouderstebezoeken,washetmijntaakomonsvanFrankrijknaarEngelandenweerterugterijden.Deautowerdindehavenopdebootgehesen.WeredenaltijdviaLeTouquetomdebulterriërsvanmijnvaderoptehalendiedezomerdaardoorbrachtenomdathetinCannestebenauwdvoorzewas.Hetautorijdenschonkmeeengrotereonafhankelijkheiddanikooithadgekend,endaarleefdeikvanop.Mijnvriendinnenvondenhetookprettigdatzemijalschauffeurkondengebruiken.IkraaktebevriendmeteenEngelsmeisjedateenslechteinvloedopmehad.ZeheetteHerseyPiggottenleekopzo'nkleineEngelsebuldog.Haarouderswarenstinkendrijk.Methaargingikregelmatigopstap.WepikteneersteenpaarAmerikanenopendronkenvervolgensveelteveel.Herseydronkwhisky,wattoeneenmannendrankwas,puurofinManhattans.Zewaseenrebeldienogverdorvenerwildewordendanikendaarhardaanwerkte.Webezochtennachtclubsdiepasomelfuur'savondsopengingenendanstendecharleston,defoxtrot,dewalsendetango.Jurkenmet

opengingenendanstendecharleston,defoxtrot,dewalsendetango.Jurkenmeteenverlaagdetailleeneenplooiroktotnetbovendekniewarentoenderage,echtebakvissenmode,enikdroegbijnaaltijdeenhoed.Dejarentussen1929en1939werdenvoormijeenaaneenschakelingvanfeestenentennisseninheelEuropa.Iknamdeelaaninternationaletoernooienenlieptussendoortelkensopnieuweengebrokenhartop.IkwoondebeurtelingsinWenen,BelgradoenBoedapest,voornamelijkopkostenvananderen.Hetwaseenanderetijd,hettijdperkvandevisitekaartjesengedrukteuitnodigingen.Wiegoedgenoegwas,werduitgenodigdvoortoernooiendoorheelEuropaenhoefdezichgeenzorgentemakenoverreis-enverblijfskosten.Erwarentoennoggeen'profs',iedereenwasnogamateurendehoofdprijswasdoorgaansweinigmeerdaneensymbolischezilverenbeker.Ikwonereenaantal.Meestalreisdeikalleen,maarikspeeldenogvaakdoublésmetmijnvriendinLily.IklogeerdebijhaarmoederinBoedapestenbleefmetLilybevriendtothaarhuwelijk,eindjarendertig.Ikbegonverhoudingenmetdeenenadeanderetotaalongeschikteman,diealtijdintraneneindigden.Totmijngroteongenoegenvroegnietéénvandemannenvoorwieikbezweekmeooittenhuwelijk-waarschijnlijkomdatikmeteenalmethennaarbedging-terwijliktochaltijdjagezegdzouhebben,alwashetmaarvanwegedefinanciëlezekerheidenonafhankelijkheiddieeenhuwelijkmehadkunnenbieden.Zezorgdenerallemaalvoordatzemenietzwangermaakten,misschienomdatzeaanvoeldendatikradelooswasenbangwarendatikhendantoteenhuwelijkzoukunnendwingen.IkontwikkeldeeenvoorliefdevoorchampagneenTurksesigaretten(meteensigarettenpijpjeerbij]enweerstondelkepogingvanmijnoudersommevoormiddernachtthuistelatenkomenmetdebeweringdathunoudeautovolslagenonberekenbaarwasentelkenspannehad.Zewarenfeltegenopmijnlevenswijzeendedenalleswatinhunmachtlagommevandedoormijgekozenwegteweerhouden.Vooralvaderdeedzijnbestommeintoomtehouden.Hijzeimeernstigdatikhetgevaarliepunefillefacileteworden,maarikwasinmijnadolescentiezokoppigalsikdaarvoorgedweewasgeweestenwuifdealzijnbezwarenlachendweg.TeneinderaadbeslotenmijnoudersmeuitCanneswegtesturen,indehoopdatikineenminderbedwelmendeomgevingbijzinnenzoukomenenvooreenfatsoenlijkbestaankiezen.Volgensmijwarenzeblijdatzevanmeafwaren.IkwerdaanmijntanteHildaovergedragen,diewelkomgezelschapvoormewerd,wantmijnbestaanwaseenzaamgeworden.InLondenwerdenwedoorhaarvelehooggeplaatstevriendengefêteerdenbeleefdendeheerlijksteavondjes.TanteHildawoondemeteenzekereallurein

beleefdendeheerlijksteavondjes.TanteHildawoondemeteenzekereallureineengoedvoorzienappartementineenzijstraatvanKensingtonHighStreet.Zewasdolopmuziek;zespeeldevioolineenplaatselijkorkest.Ookwaszeeengetalenteerdaquarelliste.Zijwasdanookdegenediememeenamnaareenopvoeringvolkleurenmuziek,demusicalBitterSweetvandejongetoneelschrijverNoëlCoward,eengebeurtenisdiemijnlevenveranderde.HetverhaaldraaideomDollyChamberlain,eenvrouwmeteenminstenszogecompliceerdliefdeslevenalshetmijne.HetdramavanhaarontsnappinguitdejetsetmeteenmusicusspeeldezichaftussenwervelendeWeensebals.IkjuichteDolly'sbevrijdingtoe,bewonderdehaarmoedenhuildeomhaarwanhoop.Mijntantegenootookvanhetstuk,endatdeedmevoorheteerstbeseffenwateenvrijegeestzeeigenlijkwas.'TanteHilda,waarombentueigenlijknooitgetrouwd?'vroegikopeenkeer.IkherinnerdemeeenvaagverhaalovereenjongeaanbidderdieindeEersteWereldoorlogindeslagomdeSommewasgesneuveld.'Ikbendemanmetwieikderestvanmijnlevenwildedoorbrengenkwijtgeraaktenikhebnooiteenanderegevonden,'verzuchtteze.Toenvoegdezeermeteenondeugendevonkinhaarogenaantoe:'Maarikbennogzoekende.'Naeenkort,maarvrolijkintermezzobijHildainLondenbeslootikdathettijdwasommijnwegtevervolgen.NietinCannes,wantikwistdatmijnoudersdaarmijngroeiendezuchtnaaravontuurdekopinzoudenwillendrukken,maarnaarOostenrijk,waarmijntanteconnectieshad.'MijnvriendenuitWenenhebbenmeteruggeschreven,'verkondigdezeopeenochtendmonterbijhetontbijt.'Zewillenjemetplezierontvangen.IkweethoegraagjeDuitswiltleren.MisschienmoetenwestraksallemaalDuitsspreken.'AdolfHitierwasdenieuwekanseliervanhetDuitseReichgeworden,enhijbeloofdeeenmachtigDuitsimperium.NuookMussolinienzijnzwarthemdensteedsactieverwerdeninItalië,baardehetmijntantezorgenmenaarEuropatelatengaan.ToenzemekwamuitzwaaienopWaterlooStation,waarikdeboottreinnam,leekhetafscheidhaaraantegrijpen.'Adieu,mijnkleintje,adieu,'zeizemettraneninhaarogentoenikhaaromhelsdeenvoorhaarvelegoedezorgenbedankte.Eenpaardageneerderhadzemetoevertrouwddatzezogulwasgeweestmeeenmaandelijksetoelagetoetekennen,zodatikechtonafhankelijkvanmijnouderswasenhelemaalmijneigengangkongaan.Toendetreinhetstationuitreed,glimlachteiknaarhaardoordewolkenstoomdievanonderdewagonsoprezenenwierphaareengehandschoendekushandtoe.

Mijnouders,diemijnbrievenuitEuropalazen,verlorenspoedigelkehoopdatiknogeenseenfatsoenlijkbestaanzougaanleiden.ZehaddenooknietsmeertezeggenoverLaurence,dieinmiddelsinWenenwoondeenalsconcertpianistwerkte,hoewelweelkaarzeldenzagenalsikinOostenrijkwas(hijbleefzijnhelelevenvrijgezelenhadnooiteenvriendin,voorzoverikweet,alvermoedikdathijheelgoedvriendjesgehadzoukunnenhebben).Uiteindelijkkozenmijnouderserinonsbeidergevalvoordekopmaarinhetzandtesteken.Zewerdenouderenbegonnenhetemigrantenlevenbeuteworden.Toenmijngrootmoederstierf(tachtigjaaroud,inhaarbedinTorquay,nogbevelennaareenverpleegsterblaffend)enhetEngelsepondkelderde,wathetvooruitzichtvaneenleveninEngelandveelaanlokkelijkermaakte,verhuisdenzevanCannesnaarSealinhetgraafschapKent,nabijSevenoaks,terwijlLaurenceenikinEuropableven.ElkewintergingikplichtsgetrouwnaarmijnoudersinKentomeensaaiekerstvakantiemethenuittezitten.Hetgafmedekanseensteslapen,telezenenhunnieuwstehoren,voorzoverzedathadden.Debetrekkingenwarenietsverbeterd-ikwerdnutenminstealseenvolwassenebehandeld-enzelekeninhunnadagentochmildgenoegtezijngewordenomeenkameraadschappelijkhuwelijktehebben.LaurencewoondeweerinLonden,waarhijalsechtscheidingsadvocaatwerkte.Ikzaghemalleenalszijnjaarlijksebezoekaanonzeouderssamenvielmethetmijne.Daarnavervolgdeikmijnrondeweer-inmaartnaarHausbrückinhartjeTirol,omzeswekenheerlijkindelentezonteskiën,daarnanaarBoedapestomtetennissen,mogelijknogeenpaarwekennaarSt.MoritzendannaarWenen,waarikmijnvriendenvandetennisclubweertrofenuitzochtwaardeanderetennistoernooiendatjaarwerdengehouden.Ikreisdemeestalpertrein,maarikhebookeenkeerhetvliegtuigvanBelgradonaarBoedapestgenomenomdatikbenieuwdwashoedatwas,vliegen.IkreisdemetAirFranceenikwasdeenigepassagieraanboord,dusikkreegeenvorstelijkebehandeling.Ikgenootvanhetvliegenenzaghetalseenpraktischemanieromjeteverplaatsen.Deturbulentiekondeovertochttoteenbeproevingmaken,maardesondanksvermoeddeikdatdeluchtvaarteenragewasmeteentoekomst.Vlinderendtussendekastelen,landgoederenenbeterehotelsvandechiqueEuropesebadplaatsenzalikweleenreputatiehebbengekregen.Alsikeenmanwasgeweest,danzouikwaarschijnlijkalswelkome,wantkosmopolitische,mondainegastonthaaldzijn,alseenbereisdearistocraatmeteenhangnaarhetbetereleven.Alsvrouwwerdikvermoedelijkmeteenzekereargwaanbekeken,

betereleven.Alsvrouwwerdikvermoedelijkmeteenzekereargwaanbekeken,alshetzwarteschaapvandefamilie,eengevaarlijkebohémiennediegeenrespecthadvoorstatusenfatsoen.AfgezienvanmijntanteHilda,dievolgensmijinhetgeniepbewonderinghadvoormijnonconventionelelevenswandel,warenmijnenigevriendinneneigenlijkrijke,gescheidenvrouwendieernietsomgavenwatanderendachten.HetwashettijdperkvanMaeWest,VirginiaWoolf,AmeliaEarhart,GretaGarbo,MarieneDietrichenIsadoraDuncan.Overalbevrijddendevrouwenzichuithetkeurslijfvandevoorgaandeeeuw,maarnergensmeerdaninFrankrijk,hetmoederlandvandehautecouture,waargedurfdenieuwemodesalsstrakkemutsjesmetpailletten,jurkenmetrugdecolletéenslankergesneden,korterejurkenderagewerden.Hetwaszelfseentijdjeenvogueominmannenklerentelopen,enik,diemenietsvandepubliekeopinieaantrok,schaardemeonderdevelejongevrouwendiedeEuropesewetophet'opongepastewijzeaandachttrekkendoorzichinmannenkledijopstraattebegeven'aanhunlaarslapten.Ikwerdindewattengelegdentegendebozebuitenwereldbeschermd,maartochkondendeoppervlakkigemannenuitmijneigenklassemenauwelijksopwindenofinspireren.Zebeloofdenmedehemel,maargavenmeniets.Bijiederevolgendemanhoopteikdathijdewarezouzijn,demanmetwieikzoutrouwenenlangengelukkigleven.NetalsmijntanteHildawasik'nogzoekende'.Hetbegonmetedagendaternooitiemandzuiverommijvanmehadgehouden.SindsHannibalmeinRomehadveroverd,hadiknooitneetegeneenmankunnenzeggen,uitangstvoorzijnafwijzing(hoewelikmeestaluiteindelijktochwerdafgewezen).Totmijngroteergerniswerdiktelkenshalsoverkopverliefd,entelkenshoopteikdathetdezekeeranderszougaan,maaralsdeeersteroesvanverliefdheidvoorbijwas,volgdehetafscheid,datvoormijdoorgaansmetveelverdrietgepaardging,endanwasikweeralleenennammeheiligvoornooitmeerzosneldoordeknieëntegaan.Uiteraardgebeurdehetaltijdweer.Deenigeoplossingdieikkonbedenken,wasopzoekgaannaarnobeler,koenermannenmetwieikspannenderavonturenkonbelevenendienooitgenoegvanmezoudenkrijgen.Eenofficier,wellicht,ofeenedelmandiedesmaakvanhetreizentepakkenhad?Alsikhemzag,herkendeikhemwel,redeneerdeik,maartotdietijdzouikmijnogenopenmoetenhouden.

Indezomervan1939namdeoorlogsdreigingtoe.InheelEuropawerdenreservistenopgeroepen,spoorwegenwerdengevorderdeniedereenvermoedde

dathetoorlogzouworden,eenverwachtingdievooraleenfrissonvanopwindingopriepomdater'ietsnieuws'kongebeurendatlevenindebrouwerijzoubrengen.Weinigenvanonsgeloofdenechtdathetverderzougaandaneenkortstondigevijandelijkeuitbarsting,zokortnademassaslachtingvandevorigeoorlog,enmochthettochernstworden,danzoudenwijernietonderlijden.Wewistennietbeter.IklogeerdebijmijngoedevriendinGladysAshe,eenrijke,gescheidenAmerikaansevrouw,ophaarchateau,Beaudiment,inChatellerautbijPoitiersinhetwestenvanFrankrijk.IkhadGladysjareneerderinCanneslerenkennen,viamijnouders.Zijwildeneenbulterriër,enGladysfoktedieopvliegendekeffertjes.Zehadookreusachtigekassenwaarinzeallerleiexotischebloemenkweekte.Gladyshadmijnoudersopheteerstegezichtgemogen,enmijlaterook,enwewarenaltijdbevriendgebleven.Zewasdriekeergetrouwdgeweest-hetwasdemannenaltijdomhaargeldtedoen-enlagmomenteelinscheidingvanhaarlaatsteechtgenoot.HaarmeisjesnaamwasCrockerenzehaddatbijzonderdrogegevoelvoorhumordatAmerikaneneigenis.Zewasjarenouderdanik,maarscheenmijngezelschapopprijstestellen,wantzenodigdemevaakinhaarhuizenenhotelsuitesuit.HaarmoedergenootvanhetrijkeleveninParijs,enhaarroodharigezoonGerald,dievanmijnleeftijdwas,logeerdevaakbijons.Diehelelaatstezomerdathetvredewas,brachtikbijGladysopBeaudimentdoor,eenmooi,kleinkasteelmettorentjeseneenslotgrachteromheen.Hetstondermeestalonbewoondbij,maartoenGladysenikerinjulimetnogwatvriendenaankwamen,werdhethétcentraletrefpuntvandestreek,waarvriendenuitheelEuropaonaangekondigdkwamenaanwippenvoordetennistoernooienenjachtpartijenoverdagendeschitterendedinersenbals'savonds.Hetkasteellevenbevielmewel;ikvoeldemealseenvisinhetwater.Inmiddelswistenwedateenoorlogonafwendbaarleek;hetwasofniemandnogoverietsanderskonpraten.MijnvriendeninWenenenBoedapestwildennietdatikhendatjaarkwambezoeken;zesprakenhunangstuitinbrievenentelegrammen,metnamedegenenvanjoodseafkomst,enduszetteikmettegenzinmijnjaarlijksereisplannenopzijenbleefinFrankrijk.Devriendendaarverzekerdenmedathetallemaaloverzouzijnvoorhetgoedenwelbegonnenwas,endatdeoorloghoedanookaanPoitiersvoorbijzougaan.Ikhadgeenredenomhunwoordenintwijfeltetrekken.Gladyszeimemethaaronverwoestbarestijlenlome,langgerekteAmerikaanseaccent:'Luister,schat,alsikblijf,kunjejelaatstedollareromverweddendathethierveiligis,allijkthetdanofikzo'nbeetjedeenigeAmerikaanbendiein

hierveiligis,allijkthetdanofikzo'nbeetjedeenigeAmerikaanbendieinFrankrijkisgeblevensindsdedroogleggingisopgeheven.'Zewaser,tenonrechte,vanuitgegaandatikbangwas.Datwasikniet.Ikvondhethooguitspannend.DienazomerverlummeldeikgrotendeelsdooreenverhoudingtebeginnenmetGladys'zoonGerald,eenzachtaardige,lievejongen.ToenhijgenoegvanmehadennaarParijsterugkeerde,haddenGladysenikhetrijkalleen.Wekaartten,redenpaardenvermaaktenonswel.Zijleerdemijbaccaratspelenenikleerdehaarmeteengeweeromgaan.Ondanksdedreigendeoorlogginghetlevenzijngewonegang.Entoen,driewekenvoormijndertigsteverjaardag,op1september,vielenDuitslandenRuslandPolenbinnen.Groot-BrittanniëenFrankrijksteldenHitiereenultimatum:hijmoestzichbinnentweedagenterugtrekken.Hijweigerde,ondanksdeimmensediplomatiekeinzet.Vroegindeavondvandederdeseptember1939,toenikopbedlagterusten,werderzachtaanmijndeurgeklopt.Gladyskwamhevigoverstuurbinnenenzettezichineenwolkvanparfumensigarettenrookopderandvanmijnbed.'Ikhebhetnetopderadiogehoord,lieve,'zeize,megespannenaankijkend.'Hetiszover,Susan.Hetisoorlog.'

Dameindienst

Opzijnbevelhaastenzichduizendennaarhunpost,terlandofzeeenzijdieenkelstaanenwachten,zijnHemookvandienst.

JohnMilton,Sonnet16,'WhenIConsiderHowMyLightIsSpent'

Afgeschutvanderestvandewereld,aanderadiogekluisterdenManhattansdrinkend,luisterdenGladysenikdiezondagavondmetingehoudenademnaardenieuwsuitzendingwaarinEdouardDaladier,deFransepremier,mettegenzindeoorlogverklaarde.EenpaaruureerderhadNevilleChamberlain,deBritsepremier,plechtiginhetLagerhuisverkondigd:'DitlandisnuinoorlogmetDuitsland.Wezijnparaat.'Debeideregeringenhaddenvervolgenseengezamenlijkeverklaringuitgegevenwaarinzehunintentieuitsprakengeengifgasofbiologischewapenstegebruiken.IndeeerstewekenvanhetconflictblevenGladysenikopBeaudiment,waarwehetnieuwsafwachttenennauwelijksmerktenwateenoorlogssituatieeigenlijkinhield.Zeepenfatsoenlijkesigarettenwerdenschaars,wemoestendegordijnen'savondsgeslotenhoudenvanwegedestrengeverduisteringsvoorschriftenenonzekoplampenmoestengeblindeerdworden.Maardewijnvloeidenog(albegonzealverschrikkelijkduurtewordenopdeflorerendezwartemarkt),degebruikelijkegastenverschenenelkeavond,getooidmetbontendiamanten,enerwerdnogaltijdeendinergeserveerd,albestondhetnuvakeruitophetlandgoedgeschotengevogeltedandefijnstevleessoortenvandeboucher.MijnoudersschrevenmevanuitKentoverhetBritseleven,datnudoortallozeregelsenvoorschriftenwerdbeheerst-demassaleevacuatievankinderenuitdesteden,derantsoenering,etenopdebon,ploeterenvoordeoverwinning;maatregelenommensenertoeaantezettenoorlogsobligatiestekopen,niettereizen,nietsteverspillenengeruchtenenroddelsdekopintedrukken.DeBritten,dieblindelingshunwegmoestenzoekenindeverduisterdestratenvanhunsteden,dorpenengehuchten,lekendegevolgenvandeoorlogveelbeterteoverziendandeFransen.VaderhadzichuiteraardonmiddellijkbijdedeHomeGuard,deplaatselijke

VaderhadzichuiteraardonmiddellijkbijdedeHomeGuard,deplaatselijkeburgerwacht,aangemeld(nadathijwasafgewezenvoormilitairedienstomdathijmetzijnbijnavijfenzeventigjaarteoudwas)envoeldezichalseenvisinhetwaternuhijdeplaatselijkevrijwilligersinhetgareelmochthouden.Moeder,dietanteHildaeenbezoekinLondenhadgebracht,schreefdatdestratenvoloorlogsvoertuigenstondenendatdeluchtbovendestadsdelen,havensendokkenvolhingmetversperringsballonsomluchtaanvallentegentegaan.Inhaarvrijetijdhielpzepakkettenverbandmiddelen,voedselenkledingtevergarenvoordemannenaanhetfront.MijnouderslekenzichergeenvanbeidenergdrukovertemakendatikinFrankrijkbleef'Blijfonsopdehoogtehouden,lieverd,'droegenzemeschriftelijkop,maarikwistzekerdatzedatnietzozeeruitliefdealsweluitplichtsgevoelschreven.Waarhetmijnoudersbetrof,hadikmijneigenglazeningegooid.Ikhadmezocompleetvanhenlosgemaakt,enzewarenzogewendgeraaktaanmijneigenzinnigheid,datzewistendatzetochnietshaddenkunnendoenommeervanteweerhoudeninFrankrijkteblijvenalsikdatzelfwilde.Gladys,diezichveeldrukkermaaktedanik,voerde'savondslangegesprekkenmetdeoudereFranseherendieopbezoekkwamen.Danpraattenzeoverde'Boche',zoalszedeDuitsersnoemden.Devorigeoorlogstondhaarnoglevendigvoordegeest,enhetvooruitzichtdaternualweergevochtengingworden,joeghaarveelangstaan.Hetwasofdevonkinhaarogendoofde.NamaandeninPoitiersopgeslotengezetentehebben,wantvrijelijkreizenwasernietmeerbij,begonmijngezelschaphaardekeeluittehangen.Uiteindelijkbeslootzedatdetijdrijpwasomtevertrekken,endatverteldezemeopeenochtendbijhetontbijt.'Susan,ikganaarhuis,'zeize.'Ikbeginveelteoudtewordenom'snachtswakkerteliggenuitangstdatheteenofandereverdomdebuitenlandselegerelkmomentopmijnstoepkanstaan.'ZepaktehaarbezittingenopBeaudimentin,bedektedechiquemeubelenmetwittelakens,slootdeluikenenbemachtigdeeenfelbegeerdetreinpasnaarMarseille,waarzedebootnaarNewYorkkonnemen.Haarmoederenzoonzoudenhaarvergezellen.'Blijfmaarzolangjewilt,'zeizetoenzemetenafscheideenzoenopmijnwanggaf,'maaralsikjouwas,zouiknaarEngelandenmijnoudersgaan.Daarishetveelveiliger.'Meteenvoorhaardoenongebruikelijkvertoonvangenegenheiddruktezemeplotselingaanhaarweelderigegemoed.'Veelgeluk,snoes,'zeizemettraneninhaarogen.NaeenlaatsteweemoedigeblikophaarchateauklomzeopdeachterbankvandeFordmetchauffeurenreedzedelangeoprijlaanaf.

deFordmetchauffeurenreedzedelangeoprijlaanaf.Ikmoesthetverderzelfzienterooien,maarikhadgeenzinomnaarEngelandterugtekeren.Ikwaseralachttienjaarweg;ikwoondealmeerdandehelftvanmijnleveninFrankrijk.WaarschijnlijkvoeldeikmemeerFransdanwatook,hoewelmijnaccentenopvoedingnogaltijdverriedendatikEngelsewas.Ookvreesdeikmijnonafhankelijkheidtemoetenopgevenalsiknaarmijnouderlijkhuisterugkeerde,endusbeslootikinhetlandteblijvenwaarikmehetmeestthuisvoelde,alhadikgeenideehoeikmedaarnuttigkonmaken.Hetsocialelevenwasvoorbij-mannenwarengemobiliseerd,hetpersoneellietonsindesteekomindiensttegaanenbijnaalmijnjongevriendinnenwarenverdwenen.Ikstakmijnlichtopenontdektesneldatjonge,welopgevoedevrouwenerverstandigaandedenzichbijhetCroixRougeaantemelden,hetFranseRodeKruis.Datwasprecieswatallejongemeisjesuitnettefamiliesdeden.'Hetuniformiszoflatteus,'verteldeeenvriendinmeopgewondenenmetstralendeogen,'endenkeensaanaldiedankbarejongemannen.'Hoewelikveellieverietswaardevolsaanhetfronthadgedaan-ikkontenslotteautorijdenenschieten-wistikdatikhetnietvoorhetkiezenhad,alsvrouwuitdebeterekringenmetweinigvaardighedenengeenenkelemilitairetraining.Entochhoefdeikgeenverpleegsterteworden,vondik;ikkonbesteenambulancebesturen.IkgingdirectnaardepostvanhetRodeKruisommealsvrijwilligeraantemelden.Totmijnontzettingkreegiktehorendatookeenambulancebestuurdereersteenverpleegstersdiplomamoesthalen.'Hetisgoeddenkbaardatjegewondesoldateneerstehulpzultmoetenverlenen,'zeieenbazigemedewerksterinhetplaatselijkehoteldevilletoenikbezwaarwildemaken.'Alsjealleenmaarkuntrijden,hebbenweweinigaanje.'Onderhaartoeziendekraalogengafikmeonwilligopvooreenverpleegstersopleidingvandriemaanden,alsenigeEngelseonderdedertigvrijwilligers.Iksloothethelekasteelaf,trokdezwareeikenhoutenvoordeurachtermedicht,brachtdesleutelsnaarGladys'oudehuishoudsterennamdetaxinaarPoitiers,eenkilometerofdertigverderop.Toenikhetchateaudoorhetachterraamsteedskleinerzagworden,vroegikmeafofikhet,methetovervloedigelevendathetvoormijvertegenwoordigde,ooitnogzouterugzien.Poitiers,eenmiddeleeuwsestadopeenheuvelmetuitzichtoptweerivieren,lagopeenreusachtigevlaktetussendeakkersenzonnebloemvelden.BinnenhetstrakkenetwerkvanstratenvondikonderdakbijeenEngelse,diegetrouwdwasmeteenFranseofficier.Zewasalleenachtergeblevenenmoestdekinderenopvoedenenrondkomenmethetgelddathaarmanstuurde.Ikbetaaldevoor

opvoedenenrondkomenmethetgelddathaarmanstuurde.Ikbetaaldevoormijnkosteninwoning,endieregelingkwamonsbeidengoeduit.Toenikmijnbagageuitpakte,namikdetijdommijnpasontvangenverpleegstersuniformeensgoedtebekijken.Hetbestonduiteengestevenwitteoverall,eenschorteneenkapje.Mijnenigetroostwasdathetinderdaadheelflatteuswas.Tochtwijfeldeik,toenikhetindekleine,eikenhoutenkastinmijnkamerhing,nogsteedsaandewijsheidvanmijnkeuze.Ikbegonmetdegrootsteonwilaanmijnverpleegstersopleidingenleerdedemeestelementaireprincipesvanhygiëneengezondheidszorginhetsobere,naargeestigeziekenhuisinPoitiers.Opdezalenrookhetnaardesinfecterendemiddelenencarbolzeep,enikvondmijnhuishoudelijketakenvernederend.Mijnhanden,diegeenenkelevormvanarbeidgewendwaren,werdenbinnendekortstekerenschraalenrood;mijnperfectgemanicuurdenagelsbrakenafenspleten.Naeenmaandvloerendweilen,lakenswassenenoppervlakkigewondenverbindenmochtikalhetgeleerdeeindelijkeensinpraktijkbrengen,eerstvijftiendagenopeenzaalmeternstigziekenenvervolgensvijftiendagenmetminderernstigzieken.Deverpleegstersopleidingsleeptezicheindeloosvoort.Watmevooraldwarszat,wasdatikaldievervelendedingenalleenmaarmoestdoenomooiteenambulancetekunnenbesturen.Ikvondheteenbespottelijkeverspillingvantijdengeld,temeerdaarikeenvolslagenhopelozeverpleegsterwasentoenaleenzeerervarenchauffeur.Ikhadgeenenkelgeduldmetdegenendieikmoesthelpenenhunverzorgingstondmetegen.PraktischetakengingenmeevenmingoedafInhetkadervanmijnopleidingmoestikeenkeerdeverdovingverzorgenvaneenmandieeenherniaoperatieonderging.Dechirurgenopereerdeniedereendiezetepakkenkondenkrijgen.Zededennietsliever;zevoeldenzichbelabberdalszenietmochtenopererenenikkendezelfseenchirurgdiezonderenigenoodzaakeenhondopereerdeommaarietsonderhandentehebben.Deoorlogsgektelietgeenmensonberoerd.Tijdensdieoperatiezorgdeikvoorhetmengselvanchloroformenetherdatwerdtoegediendviaeenmaskerdatverbondenwasaaneenharmonicagevaldatikmoestindrukkenomdedosisteverhogen.Matrone,diealnetzoformidablewasalsdevrouwdiemeopdekostschoolinWantagehetlevenzuurhadgemaakt,zeistreng:'Travers,weesingodsnaamvoorzichtig.Alsjeteveelgeeft,vermoordjediearmepatiënt.Faitesattention!'Bangeendodeopmijngewetentekrijgen,drukteiknauwelijksophetgeval.Uiteraardkwamdearmemanbijkennistoendeoperatieinvollegangwas.Hijklauwdenaarzijnmaskerenhijgdeafschrikwekkend.Ikdeinsdeheviggeschrokkenachteruit,bijhemende

verdovingvandaan,enbedwongdeneigingdeoperatiekameruittevluchten.Gelukkigvoordeman,diemetzijnarmenbegontemaaienenprobeerdetegaanzitten,greepdechirurgmeteenin.Hijboogzichoverdeoperatietafel,memetwoedendespleetjesvanogenbovenzijngroenemaskeraankijkend,endruktezijnbebloederechterhandopdeverdovingsmachine.Demanlietzijnhoofdzakkenenwasweervandewereld.Matroneverteldenaderhandaanwiehetmaarwildehorenhoezeovermedacht.Undangerpublique,noemdezeme.IkwasdanookbeslistgeenFlorenceNightingale.Ondanksmijnafgrijselijkevergissingverbaasdeikmezelfenalleanderendoormijndiplomatehalen.Zowanhopigmoetenzezijngeweest.Hetwasbitterkoudinfebruari1940,eenvandekoudstewinterstotdantoe,endeoorlogwerdheviger.Eencruiseschipmet152mensenaanboordliepvoordezuidoostelijkekustvanEngelandopeenmijnenHitierhadinMüncheneenbomaanslagoverleefd.DeBrittenhaddentweemiljoenmannenvantussendenegentienenzevenentwintigjaaropgeroepenener158.000naarFrankrijkgestuurdomdaardeFranseverdedigingtegeneenmogelijkeDuitseinvalteversterken.Australiëhadvliegtuigenen3.000manvliegendpersoneeltoegezegd.InFinlandvochthetdapperekleinelegerindeijzigekoutegenhetRodeLeger,dathetoveraldevoetdwarszetteentoteenvernederendeaftochtdwong.Pastoendeovermachtaanmannenenwapensechtoverweldigendwerd,bezwekendeFinnen.Infebruarinamenzehunlaatsteverdedigingsstellinginensmeektendewereldomhulp.Nuikmijndiplomaopzakhadennaaractiesmachtte,zagikditalseenuitgelezenkansomaanhetfronttekomen.IknamdirectcontactopmetdeambulancedienstvanhetCroixRougeommijndienstenalschauffeuraantebieden.'Voorjouhonderdanderen,'luiddedeteleurstellendereactie.'WehebbenmeervrijwilligechauffeursdanermenseninhetFinselegerdienen!'Mijnnaamengegevenswerdengenoteerd,maardemandieiksprakhadvoorlopigweinighoopvoorme.NaarhetscheenhaddenveelchiquedamesuitParijshundienstenalsverpleegsterenchauffeuraangeboden-vrijwilligerswerkwasergindemode.Toenhetechterzoverwasenzewerdenopgeroepen,kwamdemeerderheiderevenwelplotselingachterdatzeandereverplichtingenhadden.UitParijsweg?Echtgenoten,minnaars,kinderenenvriendenachterlaten,duizendenkilometersreizennaareenklimaatwaardetemperatuurtotmeerdanvijftiggradenondernulkondalen?Hetwasabsoluutgeenaantrekkelijkvooruitzichtmeer.Degenendiehetechtmeenden,kregenuiteindelijktochhunkans,alleenhaddenzemehelaasnietalschauffeurnodig,

uiteindelijktochhunkans,alleenhaddenzemehelaasnietalschauffeurnodig,maaralsverpleegster.Zokwamhetdatikop3maart1940meteenFransexpeditielegermetzesambulances,eenaantalchauffeursenzesverpleegstersuitParijsnaarFinlandvertrok,alsonderdeelvan'OperatiePetsamo',ommeonderdeFrans-FinseAlliantievanhetCroixRougenuttigtemakenindeoorlogtegendeRussen.AchtwekeneerderwasereengewapendeFranseeenheidgestuurd.WereisdenpertreinnaarAmsterdam,waarweovernachtten,enstaptentoenophetvliegtuignaarKopenhagenenStockholm(omhetDuitseluchtruimteomzeilen).Ikwasdertigjaaroud,hadeensoortementuniformaanengingnaarhetfrontdatdemeesteanderenzoudenwillenontvluchten.Hetwasofikdroomde.Ikhadeindelijkhetuitgaansleventjedatmetegenwasgaanstaanafgeschudenginghetonbekendetegemoet.MisschienzouikeindelijkeensietsbereikenenhetcredovandeTraverseeraandoen.Mijndromenovergrootseavonturenineenverlandwerdenechteralsnelgetorpedeerd.ToenweinStockholmlandden,kregenwetehorendatdeverschrikkelijkeWinteroorlognaveertienwekenvoorbijwas.Op13maartwarendeFinnengedwongengeweestzichovertegeven,geziendeenormeovermacht,enhaddenveelvanhungrondgebiedmoetenafstaan.NaarschattingwarenereenmiljoenRussischesoldatenenduizendenFinnengesneuveld.EenhalfmiljoenmensenwasuitdeKarelischelandengtegeëvacueerd,waarhethevigstgevochtenwas.DeZwedenwistennietwatzemetonsaanmoesten.Ervieleengroteleemte,waarinoverdetoekomstvanonsenthousiastegroepjevrijwilligerswerdonderhandeld.Ikvondhethoogstfrustrerenddatiknietnaarhetfrontmocht.IkwasnietnaarScandinaviëgegaanomvakantietevieren,maaromstrijdtonelentezien.Totereenbesluitwasgevallen,haddenweechtergeenanderekeusdaninStockholmblijven.DeZweedsehoofdstad,diezichuitstrekteoverzo'ntwintigeilandenenschiereilandenaandeOostzee,washeelaantrekkelijkmetzijnmiddeleeuwsestrateneni7e-eeuwsekoopmanswoningen,maarikvondhetervrijsaai,vooralvanwegedevreemdetraditiedatjeopeenfeestpaseenslokdrankmochtnemenalsiemandjeblikvingenhetglasnaarjehief.Ikkwambijnaomvandedorst.Iklogeerdebijeenalleraardigstgezin,deLindforsen.DevaderwasburgemeestervanStockholm.ZijnknappedochterMargoraaktehelemaalindebanvanons,geüniformeerdeverpleegsters,enverklaardegeestdriftigdatzevastbeslotenwasmetonsmeetegaannaarFinlandomdegewondenteverzorgen.'Ikmóetietsdoenomtehelpen/zeizenadrukkelijk,metstralendblauweogen.Hetgezichtvanhaarvaderdeedmevermoedendathijhetnooit

blauweogen.Hetgezichtvanhaarvaderdeedmevermoedendathijhetnooitzoutoestaan.IneenpogingMargo'slevenwatoptefleurentijdensonsverblijfnamikhaarineenambulancemeehetdikke,hardeijsopommezelftelerenuiteensliptekomen.Hetwasechtdoodengmetzo'nzware,onhandelbareauto,enalswevolkomenmachteloosheenenweerzwenkten,slaakteMargooorverdovendekretenvanangstenopgetogenheid.UiteindelijkbeslotendeScandinavischeautoriteitendatwetochnaarFinlandzoudengaan.DiearmeMargoraakteontzettendvanstreektoenhaarvaderhaarverboodonstevergezellen.Toenzeintranenafscheidvanmenam,zagikmezelfweeralstienermeisje,toenikmezowanhopiggraagvanmijnouderswildelosmaken.Ikgafeenkneepjeinhaarhandenzei:'Weesmaarnietbang,opeendagkomterwelietsofiemandomjetebevrijden.'OpeenvissersbootreisdenwedoordebitterekounaarAbo,debelangrijksteFinsehavenenhethuidigeTurku.Opeenpaarkilometervandekustlieponsbootjevastinhetpakijsenmoestereenijsbrekeraantepaskomenomeenpadvooronsvrijtemaken.Wewarenop3aprilheteerstevaartuigdatdatvoorjaardoordeijsschotsenvandeOostzeedezehavenbereikte.Abo,deoptweenagrootstestadvanFinland,ligtaandeBotnischeGolf,zo'n160kilometertenwestenvanHelsinki.TothetinX8Z7doorbrandwerdverwoest,washetdehoofdstadvanhetland.WeverbleveneenpaardagenindezeijskoudestadvoorweineenziekenhuisinHelsinkiwerdeningekwartierd,waarweineenSpartaanseslaapzaalonzenadereinstructiesafwachtten.Helsinkideedsomberenbitterkoudaanenboodweinigvertier.Hetwasookeenvanderumoerigstestedendieikooithebgezien,metkrijsendemeeuwendiedeheledagbovenonzehoofdencirkelden,wachtendopdeterugkeervandevissersboten,entramsdieoverdeklinkerstratendenderden,'sNachtswashetnogerger,wantdanmoestenweproberendoorhetongelooflijkluidesnurkenvanDocpress,onzehoofdverpleegsterheenteslapen.'Jemoetziendatjeslaaptvoorzebegint/waarschuwdeeenmedeverpleegsterme,'anderslukthetjenietmeer.'Ikontdektedateenfikseteugcognacuitkomstbood.Zesdagenlater,op9april,enmaareenpaarhonderdkilometervandeplekwaarwewachtten,vielDuitslandDenemarkenenNoorwegenbinnenomdeBritsevlootindeAtlantischeOceaanwegtevagen.De'schemeroorlog'wasechtafgelopen.ErwerdenmijnenindeNoorsewaterengelegdenalleverbindingenmetEngelandwerdenverbroken.Wehoordendatergrotezeeslagenwerdenuitgevochten.TroepenvanhetFranseVreemdelingenlegioenbrachtensamenmetdeBrittentienDuitsetorpedobootjagersbijNarviktotzinkenendrevendeDuitserstotindebesneeuwdebergenterug.Donderwolkenpaktenzichboven

Duitserstotindebesneeuwdebergenterug.DonderwolkenpaktenzichbovenEuropasamen,enik,verveeldengefrustreerd,wasgestrandinhetlandvandemiddernachtzon.

WewerdennaardekleinestadNorrmarkgestuurd,waarweeenprovisorischziekenhuisinrichttenvoorherstellendeFinsesoldaten.Erwarenerveeldievingersentenendoorbevriezinghaddenverloren;anderenwarenonderkoeldgeraaktenerwarenereenpaardieschotwondenhaddenofdoorgranaatschervenwarengetroffen.HunEngelswasperfect,enzeverteldengruwelijkeverhalenoverdestrijdtegendeRussenindebitterekouenstrijdmakkersdiedoodwarengevroren.Ikkonmedeverschrikkingendiezehaddendoorstaannauwelijksvoorstellen.Op10mei1940namdeoorlogeendramatischewending.DuitslandvielNederlandenBelgiëbinnenomhun'neutraliteittewaarborgen'tegeneeneventueleBritseinval.Frankrijkverkeerdenuinhetgrootstegevaarenonzeprioriteitenkwamenandersteliggen.AlsdeDuitsersNederlandenBelgiëzogemakkelijkkondenbezetten,watzouhenerdanvanweerhoudendoortestotennaarParijs?DegrotehavenvanRotterdamlaginpuinnaeenluchtbombardementwaarbijachthonderdmensenwarenomgekomen,enoveralwerdenvliegvelden,verbindingenenlegerbasesgebombardeerd.InEngelandhadNevilleChamberlainzijngeloofwaardigheidverspeeldenhetveldgeruimdvoorWinstonChurchill,denieuwepremier,die'bloed,zwaarwerk,tranenenzweet'beloofde.WewildenhetliefstmeteenterugnaarFrankrijk,maarmoestennogeenaantalwekenvolonderhandelingenenmisluktepogingenuitzittenvoorweeindelijkeenschipvondendatonsnaarhuiskonbrengen.DeFinsesoldatengaveneenfeesttererevanonsenbodenonsallemaaleenbundeltjemetFinsepoëzieaan.Hetafscheidwasheelemotioneel;sommigegewondenwarenintranenentoenweweggingen,hievenzede'Marseillaise'aanmethunzwarestemmen,dieweergalmdendoordehalvanhetziekenhuisdatonsthuiswasgeweest.Ikwistdatikzosnelmogelijkweernaarhetfrontmoest.ItaliëwaseenverbondmetDuitslandaangegaanenhaddegeallieerdendeoorlogverklaard.EenweeklatergafdeFranseregeringonderdenieuwepremierPaulReynaudzichover(naeenjongebrigadegeneraalenzijnnieuwestaatssecretarisvanoorlog,eneCharlesdeGaulle,vandocumentenenfondsentehebbenvoorzienomnaarEngelanduittewijken,indehoopeenAnglo-Fransealliantietebewerkstelligen).VervolgenstradReynaudafenkreegmaarschalkPhilippePétain,debejaardeopperbevelhebbervanhetFranselegereneenvoormalige

Pétain,debejaardeopperbevelhebbervanhetFranselegereneenvoormaligeoorlogsheld,hetDuitseaanbodeengouvernementindekuurstadVichysamentestellen.VeelFransensteundendenieuweregeringaanvankelijk.ZegeloofdendatpogingentotverzettegendeDuitsersgeenenkelezinhaddenenslotenlievereenverbondmethendanmetGrootBrittannië,vijandvanoudsher.Deeerstekiemenvoordelatereburgeroorlogwarengelegd.Mijncollega-verpleegstersenikvolgdenviaeenkrakenderadiodegeëmotioneerde,inspirerendeuitzendingvandetoennogonbekendegeneraalDeGaulle,dienaarEngelandwasuitgewekenensteunvanpremierChurchillhadgekregen.HijtrotseerdedenieuweregeringinVichyenriepalleFransesoldaten,technici,ingenieurseniedereendievoorFrankrijkwildevechtenopzichbijhemenzijn'VrijeFransen'aantesluitenindestrijdtegendeDuitsersendeVichy-Fransen.'Frankrijkstaatnietalleen.Hetheefteenreusachtigimperiumachterzich.HetkanzichaansluitenbijhetBritserijk,datoverdezeeënheerstendestrijdvoortzet.EvenalsEngelandkanFrankrijkeenberoepdoenopdeonafzienbaremachtvandeVerenigdeStaten.Deoorlogbeperktzichniettothetongelukkigegebiedvanonsdierbareland.DeuitkomstvandezeoorlogisnietbeslistdoordestrijdomFrankrijk.Ditiseenwereldoorlog,'verklaardehij.'Waterookgebeurt,devlamvanhetFranseverzetmagnietdovenenzalnietdoven.'Hetwarenopwekkendewoorden.IkhadmijnvolwassenjarenvoorhetgrootstedeelinFrankrijkdoorgebracht,ennumijnadoptieflandinvijandigehandenwasgevallen,voeldeikmezogegriefdalseenechtFransstaatsburger.AandeEiffeltorenwapperdeeenDuitsehakenkruisvlag,nazi-troepenparadeerdenopdeChampsElyséesenikzatnogsteedsvastinScandinavië.

Delangereisnaarhuisvoerdeovereenkalme,stillezee,beurtelingsjadegroenenzilvergrijs.Wevoerenzovernaarhetnoordendatweophetijsstuittenenhetschipeenanderekoersmoestkiezen,diedooreenmijnenveldliep.NietalleenliepenweaanhoudendgevaardoordeDuitsersgetorpedeerdteworden,hetwerdooknogeensnoodweer,'sNachtsslingerdehetschipzoschrikbarenddatdeluchtaanvalssirenesinwerkingtraden,watheelverontrustendvooronswas.Wehaasttenonsallemaalinnachtgoednaarhetdekomindereddingsbotenteklimmen,metonze'MaeWest'-reddingsvestenalsenigebuffertussenonsendeijzigewind,enkekenvolafgrijzenenangstnaardekilledieptenbeneden.Op6juli1940arriveerdenwebijdegrotemarinebasisvanGreenockaandeClydein

Schotland.

IkkwamuitgeputinmijngekreukteverpleegstersuniformmeteenkleinekofferbijhethuisvanmijntanteinAbingdonCourtinKensingtonaan.'Dagtante,'zeiikvermoeidtoenzededeuropendeed.'Zouikeenbadeneenglasginkunnenkrijgen?'Haarmondvielopen.Zesloeghaararmenommeheenentroondememeenaarbinnen,benieuwdnaarmijnavonturenenmijnverdereplannen.Londenwasdelaatsteplekwaarikwildezijn.IkwasvastbeslotenerdanooitmijnwegnaardestrijdtevindenenikhooptezosnelmogelijknaarFrankrijktekunnen,maardiehoopwerddebodemingeslagentoenmijntantemeopdehoogtebrachtvanhetoorlogsnieuws.HetBritseexpeditielegerwassamenmetFranseenBelgischetroepentotDuinkerkenteruggedreven,waarzedagindaguitgebombardeerdwerden.Vóórzetotdelaatstemanuitgeroeidkondenworden,warenzegeëvacueerddooreenmerkwaardigevlootvissersschepen,rivierboten,veerbotenenparticuliereschepen.Ikdachtaandestrandeninhetwestenwaarikalskindhadgespeeldenverbaasdemeoverdekrankzinnigewereldwaarinwenuleefden.Hetnieuwswerdmetdedagdroeviger.NuScandinavië,Nederland,BelgiëenFrankrijkinvijandelijkehandenwarengevallenendeRussenenItalianenzichbijHitierhaddenaangesloten,stondGrootBrittanniëerhelemaalalleenvoor.HetleeknogslechtseenkwestievantijdvoordeDuitsershetVerenigdKoninkrijkzoudenbinnenvallen.Detoenemendedreigingvaneeninvasiespoordemetotactieaan.IkbenaderdeiedereendieikinLondenkendeindehoopdatiemandietsvoormekondoen,maargeenmenshadookmaardegeringsteinteresseindepersoonlijkeaspiratiesvaneenslankerijkeluisdochter.ToenhoordeikvanmijnlievenichtDianadatgeneraalDeGaullezijnhoofdkwartierhadgevestigdindevoormaligeregeringsgebouwenaanCarltonGardensinSt.JamesinhetcentrumvanLonden,endatdeVrijeFransenwanhopignaarvrijwilligeverpleegkundigen,chauffeursensoldatenopzoekwaren.ZewildeninFrans-Afrikaenelderssteunzientezoeken.'Waaromgajeernieteensheenomtevragenofzejewillenhebben?'opperdeDiana.'Hetzoupreciesdekanskunnenzijndiejezoekt.'IkhadnogtijdomhaareendankbarezoenophaarwangtegevenentoensprongikopdeeerstedubbeldekkernaarPallMali.Toenikhetbordesvanhetstatigegebouwbetrad,kreegikweerhoopdatikmeeindelijknuttigzoukunnenmaken.Binnenwemeldehetvandemensen.

eindelijknuttigzoukunnenmaken.Binnenwemeldehetvandemensen.Secretaressesreptenzichmetdikkebundelspaperassenoverhetglimmendelinoleum,erzatensoldateninoverjasenvrouwenmethoedjesmetveren.Dedeurenwerdenbewaaktdoordemilitairepolitie,diegeenenkelrisicomeernamnadatDeGaulledoordeVichy-regeringwegenslandverraadbijverstekterdoodwasveroordeeld.IkvroegiemanddewegenwerdnaareenMissFordverwezen,eenvrouwdieiknogvaaguitParijskendeendienudeverpleegdienstorganiseerde.Hetwerdvermoedelijkhetkortstesollicitatiegesprekvandewereld.'Ja,MissTravers,'zeizekortaf,'generaalDeGaulleheefttwintigambulancestotzijnbeschikkinggekregenenwezoekenverpleegkundigen,duswekunnenugebruiken.Udienteenvolledigekeuringteondergaanenuzultzelfvooreenvoordetropengeschiktuniformeneenuitrustingmoetenzorgen.Hierhebtudevereisteformuliereneneenlijstmetdeinentingendieumoethalen.Alsudoordemedischekeuringkomt,krijgtueenaanstellinginderangvansergeantentweederdevanhetbijdieranghorendesalaris.Melduop30augustusbijhethoofdkwartier.'Ikvuldedeformuliereninenkwamdekeuringendoor,entoenhadiknogtweewekenvrij.IknamdetreinnaarFolkestoneommijnouderseenbezoektebrengen.Deoorloghadhengeenspatveranderd.Ikwasvoorbijdepoolcirkelgeweest,maarikhadnetzogoedvaneenplaatselijktennistoernooiteruggekomenkunnenzijn.Moederleeknogafstandelijkerdanandersenikkonnieterggoedmethaaropschietentijdensdatbezoek,datmijnlaatsteaanEngelandinvijfjaarzouworden.ZetoondegeenenkelebelangstellingvoormijnbelevenisseninScandinavië.Hetenigewatzewildeweten,washoehetmetmijntanteHildagingtoenikhaarvoorhetlaatsthadgezien.Laurencewaseenheelandergeval.MoederverteldemetrotsdathijeenkantoorbaanbijdeBritseInlichtingendienstinLondenhadbemachtigd.'Hijmagnatuurlijknietaanonsvertellenwathijdaardoet,'fluisterdezesamenzweerderig,'wanthetgaatomdenationaleveiligheid.'Vaderdachterandersover.HijnoemdeLaurence'weinigmeerdaneensecretaresse'endeedzijnbesluitomnietnaarhetfronttegaanvolminachtingafals'maaréénstapverwijderdvandienstweigerenopgrondvangewetensbezwaren'.Vaderwaszelfuiteraardbevorderdtotbevelhebbervandeplaatselijkeburgerwachtenvattezijnpositieheelernstigop.Hijparadeerdefiervoormeinzijnkakiuniformenvergasttemeopverhalenoverdewijzewaarophijdeplaatselijkevrijwilligersdedisciplinebijbrachtomalleindringersteverjagenencrucialeinstallatiestebewaken.Zehaddenuitlandbouwwerktuigen,keukenmessenentuingereedschapzelfwapensgeknutseld.Daarnaasthaddenze

keukenmessenentuingereedschapzelfwapensgeknutseld.DaarnaasthaddenzenogeenpaaroudeLeeEnfield-gewerenenvaderhadzijnpistooluitdeEersteWereldoorlognog.'GeenMofbreektdoormijnverdedigingslinies,'snoefdehij.'Daarhebikwelvoorgezorgd.'Ikhadhemnognooitzobegeesterdmeegemaakt.VaderenikkekenvanuitdekleineachtertuinvanhethuisnaardeeersteluchtgevechtenvandeSlagomEngeland.Meteenafstandelijkefascinatiezagenwedevliegtuigjesbovenonshoofdzwenkenencirkelen.IndewekendaarnawerdenernaarschattingduizendDuitsevliegtuigenperdagnaarGrootBrittanniëgestuurd,enerwerdenronddezevenhonderdLuftwaffetoestellenneergehaald.ChurchillbeweesdeRAFeenlegendarischeerbetoonineenparlementstoespraak.'Ophetgebiedvanmenselijkeconflictenzijnnooitzovelenzoveelverschuldigdgeweestaanzoweinigen,'verkondigdehij.Vanzelfsprekendwarenerookveelluchtaanvallentoenikbijmijnouderswas,endanmoesthethelegezinTraverszichmethondenenalterugtrekkenineenpiepkleineAnderson-schuilkeetvangolfplaatindetuin.MijntreinreisterugnaarLondenvielsamenmetdeeerstegroteluchtaanvalopdestad.Gebouwenstondeninlichterlaaie,mannen,vrouwenenkinderenrendenhulpeloosrondendeluchtwasvervuldvandestankvanbrandendhoutenrubber.Destratenlagenvolpuin,alleramenwarengesprongenendehonderdennieuwedaklozenzochten'snachtsvoornamelijkhunheilindestationsentunnelsvandeondergrondseomdaarheteindvandebombardementenaftewachten.Tochginghetlevenopdeeenofanderemaniergewoondoor.Derodedubbeldekkerszwenktentussendebrokstukkendoorompassagiersmeetenemendiepopeldenomnaarhunwerktegaan,demelkboerenblevenmelkbezorgenendepostbodesdepost.Taxi'swachttengeduldigophunstandplaatsen,zelfstijdensluchtaanvallen.IkschaftemebijdeArmy&NavyStoreinVictoriainLondeneencanvasbad,eenopklapbedentropenklerenaan,melddemebijhethoofdkwartierengafmijnschamelebagageaf.ToennamikdebusnaarEustonStationenstapteopdetreinnaarLiverpool.Dieavond,eindaugustus,zagikdevoorstedenvandestadachterhetraamvoorbijglijden,diekleinehuizen,broederlijknaastelkaarmethuntuinenvolbloemen,enikverbaasdemeoverdeonverwoestbareBritsegeestkrachtenvroegmeafofikdiezelfookbezat.Ondanksmijnhaarzuivereaccent-datikthuisenopkostschoolhadopgedaan-hadikmenooitzoverschrikkelijkEngelsgevoeld.NabijnatwintigjaarinhetbuitenlandvoeldeikmewaarschijnlijkeerderFransdanwatook,maarinfeite

wasikontworteld.IkhadalskindinCannesopschooloverdelegendarischeavonturenvanhetLegionEtrangère,hetFranseVreemdelingenlegioen,inMexicoeneldersgehoord.Dewapenspreukvanhetlegioen,herinnerdeikme,wasLegioPatriaNostra,hetLegioenisonsVaderland.Alsdolendetiener,nietwetendofiknuFransofEngelswas,haddiespreukeengevoeligesnaarinmegeraakt.Ikvinginhetglasmijnspiegelbeeldopenzageenslankejongevrouwmeteensimpelviltenhoedjeeneensoberegrijzejasmetkortbruinhaarenindringendeblauweogen.Wegwarendeparafernaliavanmijnvroegereleven,dekekkehoedjes,durezijdeenchiqueParijsepakjes,allemaalachtergeblevenineenEuropadatnietmeerbestond,bijvriendendieikmisschiennooitzouweerzien.Mijnnieuweuiterlijkpaste,zobesefteikmeteenvreemdevoldoening,veelbeterbijdegenedieikechtwasenmisschienaltijdwasgeweest.

DeAfrikaansedroom

Ronddekaapkwamplotselingdezee,Endezonkeekoverderandvandeberg,EnvonddaareenpadvanzuivergoudEnikwenstemeeenwereldvolmannen.RobertBrowing,'PartingatMorning'

Ikzaldiemaanlozezomernachtnooitmeervergeten.WevoerendegrotehavenvanLiverpooluit,metallelichtengedoofdvanwegedeDuitsevliegtuigenbovenonsdieonsmethunboordgeschutwildenbestoken.Wemoestenbenedendeksblijven,eenverduisteringsmaatregelomwillevanonzeveiligheid.IkzatopeenonbewapendNederlandspassagiersschip,hetSSWesterrdand,hetzusterschipvanhetSSPennland,waaropbijnaduizendmannenvandenetopgerichte13eDemi-BrigadevanhetLegionEtrangère(deDBLE)warenondergebracht.OnsschipvoerdehetLotharingerkruis(hetembleemdatdevrijeFransenhaddengekozen),deFranseendeNederlandsedriekleur.GeneraalDeGaullewasaanboordmetzijnadviseurs,staf-chefseneenaantalBritseverbindingsofficieren,onderwiegeneraal-majoorSirEdwardSpears,ChurchillspersoonlijkevertegenwoordigerbijdeFranseregering.Wevoerenineenkonvooivantegendedertigschepen,waaronderdriekleineFranseoorlogsschepen,tweebewapendetrawlersenvierFransevrachtschependiedepilotenvantweesquadronsaanboordhadden.HetBritsecontingent,datonsveilignaarAfrikazoubrengenendanafscheidnemen,bestonduittweeslagschepen,deBarhamendeResolution;vierkruisers;hetgloednieuwevliegdekschipdeArkRoj/al;eenpaartorpedobootjagerseneentanker,dieallemaalonderhetbevelstondenvanadmiraalSirJohnCunningham.Degezamenlijkestrijdkrachtenbestondenuitmeerdanvijftienhonderdman.WehaddenWinstonChurchillszegenenbeschermingvandeRoyalAirForcegekregenvooronzemissieomdegenendiedoordeVichy-Fransenwerdengeregeerdovertehalenzichbijonstevoegen.Wedeeldeneenimmensgevoelvanverantwoordelijkheid.Toenweop3xaugustus1940uitvoerenoponzebeauxvoyages,zoalsDeGaullehetnoemde,verlietenweeenzogoedalsbelegerdeilandendroegenhetlotvanFrankrijk

verlietenweeenzogoedalsbelegerdeilandendroegenhetlotvanFrankrijkmeenaarverrelanden.OpdedagvanonsvertrekhoordenwedatdeFransekoloniesTsjaad,Kameroen,EquatoriaalAfrikaenTahitizichaanonzekanthaddengeschaard,watheelgoednieuwswas.Ikmaaktedeeluitvaneengroepvantienverpleegsters,vanwieerzesEngelswarenendeanderevierBelgischofFrans;wewerdenmetstrakkehandgeleiddoorMissFord,dieonsophethartdrukte:'Deuniformjasenhetkapjedienenteallentijdegedragenteworden.Julliedinerenineenandereeetzaaldanderestvandebemanningenhetisjullietenstrengsteverbodenmetdemannenaantepappen.'Weverwachttengeenvanallendatdielaatsteregellangerdaneenpaardagengehandhaafdzoublijven.Dedrieverpleegstersmetwieikhetbestbevriendraakte,warenMayKelsey,deEngelsehoofdverpleegster;NadineCane,eenknap,jongFransmeisjeenhaarBelgischevriendinSimone.DanwarenRosieCurtisenElizabethBurchallernog,metwieikeenhutdeelde.Kelseydeeldedelakensuit-zewaseenbijzonderimposantevrouw,slankendonker,meteendominantkarakter,maareengoedhart,alsjehaarbeterleerdekennen.Nadinewaseenmollig,aantrekkelijkblondje.Simonewasgrootenouderdanikenhadeengrofgezicht.Wewerdenbegeleiddooreenratjetoegewapendestrijdkrachten,bijelkaargeharktdoorDeGaulle,waaronderBritsetroependiezichvanDuinkerkenherstelden,Fransedienstplichtigenuithetbuitenlandenanderen,zoalsovergelopenDuitsersdiezichlieveralsvrijwilligerhaddenaangemelddandeoorlogineenEngelskrijgsgevangenenkampuittezitten.ErwarenookeenpaarofficierenvandeBritsemarine,endannogdetweebataljonsvande13eDBLEvanhetVreemdelingenlegioen.Wehaddentehorengekregendatweonsopdetropenmoestenvoorbereiden,maarwistennietprecieswaarwenaartoegingen.WevermoeddendatwenaardeFransekoloniesinWest-Afrikavoeren.Dezongingdagnadagaanstuurboordonder,watonzevermoedensbevestigde.Dereiszoueenaantalwekeninbeslagnemen.WemaakteneengroteomwegomDuitseonderzeeërsenvliegtuigenteontwijkenenpastenonzesnelheidaanaandekleinerevrachtschependieonsvergezelden.Opdetweededagmochtenwevoorheteerstaandekkomen.Dezeezagletterlijkzwartvandeschepen,inrijenvandrie,omringddoortorpedobootjagers.WewerdenaandekopgestelddooronzegezagvoerderkapiteinP.Lagaay,eenvriendelijkeHollander,enofficieelaangeneraalDeGaullevoorgesteld,eenformidabeleman,nietalleenwatzijnlengtebetrof,maarooktenaanzienvanzijnhouding.Hijwasopentopeengeneraal,metzijngrotehaviksneus.'Bonjour,mercidevotreassistance,'herhaaldehijopvlakketoontoenhijderij

afwerkteeniedereeneenhandgafeneenformele,maarhoffelijkeglimlach.Zijnhanddrukwasstevigenzijnblikvangraniet.DeGaullesafkeervandeBrittenwasalgemeenbekend.Hijhadverpleegstersnodig,hetdeederniettoevanwelkenationaliteit,enhijsloofdezichnietuitomaardigtegenonstedoen.Eenvanzijnadjudantendeeddatoverigenswél.HijheetteTonyDrakeenhijwaseenjongeverbindingsofficiervandemilitairemissieonderleidingvanSpears.Hijhadeenvrijdonkerehuid,kwamvanhetKanaaleilandJerseyenhijwasminstensvierjaarjongerdanik.Zijnachtergrondwasvergelijkbaarmetdemijne.Hijwaskritischopzijnkleding,glimlachtesnelenhadvriendelijkeogen.Ikweetnieteensmeerhoeonzeverhoudingbegon,alleendathijhetinitiatiefnam,opdeallereerstedagvanonzereis.Ikhadaltijddezelfdetactiekmetmannentoegepast:kijken,afwachten,alleenpratenalsikietszinnigstezeggenhadennietalleaandachtnaarmetoetrekken.Iklietmijnogenvoormespreken.Toeniknogjongwas,warendiediepblauwenveruitmijnsterkstepunt.Ikontdektedatikveelkonzeggenzondermijnmondopentedoen.Pasalsheteerstecontactwasgelegdendeeerstesignalenwarenovergekomen,gingikopdeavancesin.Mannensteldenhetopprijs,enTonyzeker.Hijzeidathijnognooiteenvrouwhadontmoetdiezo'nernstigeindrukmaakte,alnoemdehijmezijn'dwaallichtje'.Wehaddengeenvanbeideneeneigenhut,maaronzeverhoudingwaszohartstochtelijkalsdeomstandighedentoelieten,methierendaareenvluchtigmoment,eengestolenkus,omhelzingofbetekenisvolleblik.Wekondenonzehartstochtpasdevrijelooplatentoenweophetvastelandwaren.EenpaargelukkigewekenlangvergatenTonyenikdatwemiddenineenoorlogzatenenelkmomentdoordevijandbestooktkondenworden.Hetismoeilijkuitteleggenaandehuidigegeneratie,maardoordebijzondereomstandighedenkregenwehetvermogenalleenvoorhetmomentteleven.Alleswatwehaddengekend,alwatveiligenvertrouwdwas,wasverdwenen.Tonyverteldemeinvertrouwenwatonsgeheimedoelwas.'WekoersennaardemarinebasisDakarophetschiereilandKaapVerdeinSenegal,dieinhandenisvandestrijdkrachtenvandeVichy-Fransen,'verteldehij.'Debasisheefteenstrategischeligging,ruimbinnenhetbereikvandeAtlantischescheepvaartroutes,endeDuitserszullenallesdoenwatinhunmachtligtomdebasisonderhetbeheervanhunnieuwebondgenotentehouden.'Hijgafeengeruststellendkneepjeinmijnhand.'Nietbangzijn,Susan,'zeihij.'Ikzalgoedopjepassen.'Hijhadmijngelaatsuitdrukkingevenwelverkeerdgeïnterpreteerd.Ikwasnietgeschrokken,maarverheugdemejuistophetvooruitzicht-West-Afrikaeneen

geschrokken,maarverheugdemejuistophetvooruitzicht-West-AfrikaeneenlegendarischestrijdindeSenegalesehoofdstadvoldedenaanallevoorwaardendieikaanhetavontuurstelde.WemaaktenonzeeerstestopbijdeBritsemarinebasisFreetowninSiërraLeone.Op21septembervertrokonskonvooinaarDakar.Tweedagenlaterlagenwe'sochtendsvroegineenondoordringbaremistvooranker,opvierhonderdmetervanonzebestemming.Degebeurtenissenvandedriedagendaarnazijnstofvoorgeschiedschrijvers.Deandereverpleegstersenikkregentehorendatweonsparaatmoestenhoudenvoorhetontschepen,maaromwillevanonzeveiligheidmochtenwenietaandekkomen.Iktuurdedoordepatrijspoortendemistsliertenin,maarkonnietsonderscheiden.Wehoordenalleenhetnaargeestigegetoetervandemisthoornsindebaaiweerklinken.TonyhadmevertelddatalsallesvolgensChurchillsoorspronkelijkeplannenverliep,deonzekereFranseninDakaropeenochtendbijhetontwakendeFrans-geallieerdevlootaandehorizonzoudenzien,zichzoudenovergevenenonstoegangverschaffenuitangstdooronsvermorzeldteworden.Inwerkelijkheidwasonzearmzaligekleinevloot-veelkleinerdanwasvoorzien-doordemisttotaalonzichtbaar.DeVichy-troepenvoeldenzichsterk,wanterwasnetversterkingaangekomen.DiemanschappenhaddenhetverliesvanhunmarinetegendeEngelsenbijMers-el-Kébirnognietverwerkt,endenabijheidvandeArkRoyalendeResolutionwakkerdehunwoedealleenmaaraan.DeGaulle,diehetplankostewatkostwildedoorzetten,hielddieavondvanafdebrugvandeWesternlandeeninspirerenderadiotoespraakvoordeFranssprekendebevolkingvanDakar,terwijlBritseenFransevliegtuigenpropagandapamflettenuitstrooiden.VervolgensstuurdeDeGaulleeendelegatievandrieofficierenintweekleine,onbewapendevliegtuigen.Wewachttenopnieuws,maardatbleefuit.Dereactiewasandersdanwehaddengehoopt.Desalvo'svandeluchtdoelartillerieweerkaatstenindebaaitoendekanonnenvanhetVichy-slagschipRichelieuenhetfortonsvanrepliekdienden(laterbleekdatonzevliegtuigendirectnadelandingwarengeconfisqueerdendeofficierengevangenwarengenomen).DeGaulle,diezichnietuithetveldlietslaan,gafonsschip,dePennlandendekleineoorlogsschepenvandeVrijeFransenopdrachtdoordemistdehaventenaderen.Eentweededelegatievanvijfofficierenwerdoppadgestuurd,nupermotorsloep,voorzienvandewittevlag,metdeopdrachteenpersoonlijkebriefvanDeGaulleteoverhandigenaanBoisson,denieuwegouverneur-generaal.Boisson,diedoordeVichy-Fransenwasaangesteldenduidelijkeinstructieshadgekregenondergeenbedingtecapituleren,lietergeenmisverstandoverbestaan

gekregenondergeenbedingtecapituleren,lietergeenmisverstandoverbestaandathijzichnietbijdeVrijeFransenwensteaantesluiten.DevijfofficierenwerdenzodrazedewalbereiktenbedreigdmetgevangennemingwegensverraadtegendeVichy-regering(eenmisdaadwaaropdedoodstrafstond),waaropzetrachttentevluchtenenmetmitrailleurswerdenbeschoten.Tweevanhen,commandantd'ArgenlieuenkapiteinPerrin,wistenzwaargewonddeWesternlandtebereikenenwerdennaardeeetzaalgebracht,waarweonzeprovisorischeziekenboeghaddeningericht.Weverzorgdenenverbondenhunwonden,watonseersteechtewerkwas,terwijlrondomonsschiphetwitteschuimhoogopspatte.'Hoeheetje?'vroegkapiteinPerrinme.Zijngezichtwaswasachtigbleek.Hijgafmeeenkneepjeinmijnhand.'Susan,'antwoorddeik.Ikdeptezijnbezwetevoorhoofdenkeekstiekumdoordepatrijspoort.'Nietbangzijn,Susan,'zeihij.'Hetismaarbluf.'Dieblufleeknogheellangdoortegaan.Wewerdennogeenaantalurenmetonderbrekingenbeschotenzonderhetvuurtebeantwoorden.OnzekruiserCumberland,dieeenpaarhonderdmetervooronzepositiezwaarondervuurgenomenwaszonderookmaaréénkeerterugtevuren,lieteenaantalmannenhetschipverlaten.DecommandantzochtradiocontactmetdeautoriteitenvanDakaromtevragenofdeaanvalweldoordebeugelkon.Hetantwoordwasbondig:'Terugtrekkentoteenafstandvandertigkilometer!',engingvergezeldvannieuwebeschietingen.Ditwasgeenblufmeer.RondeenuurofvijfdiemiddagvuurdendeVrijeFransenvoorheteerstterug,enooktoenmoestenzenogonderdrukgezetworden.Sommigemannenhaddenhunwapensmetbetraandgezichtgeladen.AdmiraalCunninghamenDeGaullepraattenzichzelfaandatdegouverneurmisschiennogovergehaaldkonwordenonzekanttekiezen.HetFranseoorlogsschipdeCommandantDubocvoermeteendetachementmariniersdoordemistnaardekleinehavenvanRufisque,netbuitenhetschootsveldvanDakar,omteproberendaaraanwaltegaanentenminstedeinheemsebevolkingovertehalenzichbijonsaantesluiten.Welichttenhetankeromhetschipdekkingtegeven.Ikvoeldedatweinbewegingkwamenenzagdatwedekust-endekanonnen-naderdenengafdeontwikkelingendooraankapiteinPerrin,dienuindeziekenboeglag.'Watiseraandehand?'vroeghij,terwijlhijprobeerderechtoptegaanzitten.'Hetwordtmenens,'antwoorddeikmetbonzendhart.

Hetvolgendewatwehoorden,warendeVichy-vliegtuigendiedeCommandantDubocbeschoten.Ervielendodenengewonden,terwijlwijvanafonsschipmachteloosmoestentoezien.'Watgebeurternu?'vroegkapiteinPerrin.'Ikdenkdatugezelschapkrijgt,'verteldeikhemdroevig.'Wekunnenmaarbeterextrabeddengaanklaarzetten.'DegehavendeCommandantDubocvoerterugnaaronsschipenwewerdenweeraanhetwerkgezet.Deoverlevendenhaddenvoornamelijklastvanvleeswondenengekrenktetrots.OnderzulkevijandigeomstandighedenhadgeneraalDeGaullegeenanderekeusdandeveiligeopenzeeoptezoeken.Dienachtzatenweallemaalophetekolen.Hoezouditaflopen?Dedagdaarnabrachtgeenoplossingvoordeimpasse.Ultimatumswerdenuitgewisseld.Erwerdweerblindelingsdoordemistgevuurd.DienachtvoerdeBarhamlangszijenstakenDeGaulleenSpearsperroeibootnaaradmiraalCunninghamover.Wij,deanderenaanboord,kekenenwachttenaf.Deemotiediebijmijdeoverhandhad,wasnietangst,maarverbijstering.Hetleekmij,metmijnAnglo-Franseachtergrond,compleetonzinnigdatdeFransenhettedrukhaddenmetelkaaruitroeienomnogaandeDuitsersenItalianentoetekomen.OpaandringenvanChurchillbeslotenDeGaulleenCunninghamaanhetoorspronkelijkeplanvastteblijvenhouden,uitangstdatdehelecampagnevandeVrijeFransenanderszoukunnendoodbloeden.Onsschipdobberdenogeenstweedagenlangsderandvandevuurlinieenwezagenhoeheteneschipnahetanderedekustnaderdeenondervuurgenomenwerd.Hetleekopeenimmensschaakspelmetlopersdiedepionnenweggristen.Alleenwarendezepionnenvanvleesenbloedenwerdendelopersgeachtaandezelfdekanttestaan.GedurendedietweedagenzinloosdodenenvernietigenwerddeResolutiongetorpedeerd,maarzonknetniet,enverlorenweviervliegtuigen,eentorpedobootjagerentweeonderzeeërs.PastoengavenDeGaulleenzijnBritseadviseurseindelijkopdrachtDakartelatenvoorwathetwasenkeerdenweterugnaarFreetown.VanTonyhoordeikdatDeGaullezichzoongeveerhadopgesloteninzijnkleinehut.'Hijisbuitenzichzelf,'zeihijsomber.Geenwonder.Demondialemediahaddenhemafgekraaktomzijn'absurdeavontuur'enschovenhemdemislukkingervanindeschoenen.Churchillwerdervanbeschuldigdzichtegemakkelijktelatenbeïnvloeden.ErgingenzelfsstemmenopomDeGaulletelatenvervangendooriemandalsdeveteraangeneraalCatroux.Dereactievandemannenvanonzevlootwasopmerkelijk.ZelietenzichlaatdunkendoverdepersverslagenuitenblevenDeGaulleonvoorwaardelijk

laatdunkendoverdepersverslagenuitenblevenDeGaulleonvoorwaardelijksteunen.EenmaalteruginFreetownzeieenlegionairtegenme:'Hijisdeenigereëlehoopdiewehebben.Wemóetenwelbijhemblijven,zekernuwehebbengezienhoeverdieVichy-klootzakkenvoordeDuitserswillengaan.'

FreetownwaseenkleinestadopeenschiereilandindeluwtevandebebostebergindevormvaneenleeuwwaaraanhetlandSiërraLeonezijnnaamtedankenheeft.Hethadmaaréénsjofelhotel,waarweweinigteetenkregen,enalleengerechtenmetrijst.Hetklimaatwasondraaglijkwarmenvochtig,enhetenigewatsoelaasbood,waseenduikinzeeaaneenvandepalmenstrandenvanFreetownBay.Nietalleenhetlevensgevaar,maarookdedagelijkseontberingenwarenindebegindagenvandeoorlogeenavontuurvoorme.Hetdelenvaneenkrappehutmettweeanderevrouwenindegruwelijkehitte,hetdragenvaneensimpeluniformenhetmoetenmissenvanalmijncomfortwareneenongekendebeproevingvoorme.Destadboodweinigvertier,enikhoefdemaaraanwaltegaanofikvoeldemealplatgeslagendoordedrukkendehitte,devliegenendemassa'smensendiezichommelekenteverdringen.VooriemanddieinCanneswasopgegroeidenderestvanhaarlevenindezuivereluchtvandejetsethaddoorgebracht,wasditechthetlevenophetscherpvandesnede.Dedrukkendeatmosfeervertaaldezichinonzestemming.LegionairsmetkepievormdengroepjesenpraatteneindeloosoverhoehetverderzougaanmetDeGaulleenwatdegevolgenvoorFrankrijkzoudenzijn.Desoldaten,dieallemaalheelknapomtezienwaren,haddeneenuniekzelfverzekerd,aantrekkelijkairoverzich.Delegionairswaren,zozouikmerken,allemaaluitgesprokeneenlingenenvastberadenavonturiers,maaronderlingverbondendoorhungezamenlijkeloyaliteitentoewijding.Ikdrenteldetussendegroepjesdoor,boodmango'saan,luisterdenaardeernstigegesprekken,zaghunonwankelbarehoudingenkreegsteedsmeerbewonderingvoorhen.Ditwarengeenmensendiezichdooreenenkeletegenslagvanhunstuklietenbrengen.DetoekomstvanFrankrijkendevrijewereldstondophetspelenhunonverzettelijkevaderlandsliefdeinhetaangezichtvandeonderganginspireerdeme.Voorheteerstinmijnbestaanhadikhetgevoelechtteleveneneendeeltezijnvanietsdatmijnzichtbarehorizonontsteeg.Daarbijvergelekenvondikmijnvroegereleventjeontstellendoppervlakkig.GelukkigvoorDeGaullebleefChurchillhempubliekelijksteunen.Erwerdenplannenopgesteldvooronskonvooi,datelderszougaanproberenhetdoeldeVrijeFranseninAfrikaopdebeentebrengenalsnogteverwezenlijken.Onze

VrijeFranseninAfrikaopdebeentebrengenalsnogteverwezenlijken.OnzezaakwerdinzekerezingeholpendoormaarschalkPétaininVichy,dieermeehadingestemdjodenenvrouwenteverbiedenbijdeoverheid,demediaenhetbedrijfsleventewerken.HetkwamalseenschokdatdeVichy-regeringzichnietalleenomwillevandeeigenveiligheidaannazi-Duitslandhadverbonden,maarhetarischegedachtegoedookmetdadenonderschreef.OnzenieuwebestemmingwerddehavenvanDoualainFransKameroen,waardeBritsevlootonsverderaanonslotzouoverlaten.ChurchillwildenooitmeerdekanslopenmedeschuldigverklaardtewordenaanhetmislukkenvaneenmissievandeVrijeFransen.Hijhadzichgeenzorgenhoevenmaken.Op8oktoberwerdenwemetgejuichonthaalddoordeFransekolonisten,autochtonenentroepen.DeGaullereisde,opgetogenengesterktdoorhetenthousiasme,onmiddellijkdoornaarTsjaadendeanderebevriendeFransegebiedsdelen.InDouala,degrootstehavenenhandelsstadaandemondingvanderivierdeWauri,kregendiegenenvanonsdiealsdienstplichtigenwarengekomennieuweorders.Ikhooptedatikmetdelegionairsmeemocht,maarjammergenoegvoormijwerdenzenaarYaoundéinKameroenenLibrevilleinGabongestuurdomkortemettentemakenmetdelaatsteVichy-troependiedaarnogzaten.Hetkwamneeropeensoortbroedermoorddiemetbezwaardgemoedwerdaangegaan,wantgeenvanbeidepartijenwildelandgenotendoden.Nadatdeeerstebehoedzameschotenuitgewisseldwaren,kwamhetechtertochtoteenserieuzestrijd,waarbijhelaastwintigdodenenveelmeergewondenvielen.Marie-PierreKoenig,eenjonge,veelbelovendeFransekapitein,leiddezijntroepenLibrevillebinnen,dehavenstaddievooralrubberverscheepte,ennamdiebinnenenkeleurenin,wathemdebewonderingvanzijnmanschappenenlofvanzijnsuperieurenopleverde.Dieherfstvan1940waseenonzekeretijdvoordeFransen.Sommigemensendiedehelereismetonshaddengemaakt,keerdenontgoocheldnaarEngelandterug.Derestwachttezijnlotaf.DeGaullezounogeentijdinDoualablijvenvoorhijnaarEngelandenhetoverlegmetChurchillterugging.KelseybleefeveneensinDouala,omermeteenaantalverpleegsterseenziekenhuistestichten,enderestvandetroepenzounaarPointeNoiregaan,degrootstehavenvanKongo.IkkreegtehorendatiksamenmetvijfandereverpleegstersnaarBrazzavilleging,inhetFransedeelvandeKongo.OokgeneraalSpearsendeBritseVerbindingsmissiegingendaarheen,enTonydusook.WestondengeenvanallentespringenomnaarBrazzavilletegaan,enikalhelemaalniet;ikwistdathetonbetwistgebiedwas,waarnietgevochtenzou

worden,enikzagmealinderimboeopgeslotenzitten.ToenweopdeWestemlanddereisnaardeKongoaanvaardden,beslootikmezelfoptemonterendooreencocktailpartyindekapiteinshuttegeven.GeneraalSpearsenalleverbindingsofficierenkwamenenhetwerdeendoorslaandsucces.Zo,champagnenippendenflinterdunnetoastjesetend,konikbijnavergetendatikkoerszettenaardonkerAfrika.Eenpaardagenlaterpasseerdenwedeevenaar.Brazzavillewaseendeprimerendestadopeenbergplateau.Dewitgeschilderdebungalowsenhuntuinenlagenertriestverwaarloosdenverlorenbij.AllecolonsdieindeoudeFransebuurtwoondenlekeneenhekelaanelkaartehebbeneninmeerderheidpro-Vichyenanti-Engelstezijn,enzehieldenzichstriktaanhunkastenstelsel.Erwarendrierestaurantsengeenwinkels,behalvedaneeninheemsemarktdiegedrevenwerddoorPortugezenenSyriërs,dieinhoutenkraampjesgerooktewitvis,citroenen,sinaasappelen,kokosnoten,bananenenhonderdenanderevreemde,exotischelevensmiddelenvoordeplaatselijkeKongo-enVili-stammenverkochten.Erwarengeenwegen,dusalsjeietsvanhetlandwildezien,moestjedetreinnemenofmeteenmotorbootdezijrivierenverkennen,dieomzoomdwerdendoormangrovemoerassenenreusachtigewildekapokbomen.Debrandstofraaktestrijkenzetopendanmoestjejemachteloosdoordraaikolkenenstroomversnellingenlatenmeevoerentotiemandjekwamreddenofdesnellestroomjenaardeuitgestrekte,vlakke,metriethalmenbegroeidezandbankenvoerde.TotmijnongenoegenwaseralleenwerkvoormeineenbescheidenconsultatiebureauinPoto-Poto,hetzwartegettovandehoofdstad.Devoorzieningenkondenniettippenaandievoordeblanken,enikwasontzettoenikerachterkwamdatdeFransekolonialenvondendathetzohoorde.IkdeeldeeenbungalowmetmijnvriendinnenNadineenRosie,enwehaddenonzeeigenhuisknecht,John.Alsweelkaarsgezelschapniethaddengehad,warenwegekgeworden.Deeersteavond,toenweallemaalinonzeeigenkamerlagenmetalleramenendeurenopen,ineenvruchtelozepoginghetkoeltehouden,hadRosieterneergeslagenvanafhaarkussenverklaard:'IkhadnooitgedachtdatikinhetdonkersteAfrikavoorFlorenceNightingalezougaanspelen.'Zehaaldeonsdewoordenuitdemond.WehaddenEngelandalledrieverlatenindehooggestemdeverwachtinggewondefrontsoldatenteverplegen,ennuwarenwegestrandineenvervallenkolonialestad,vervanalleactie.Aangezienwegeenechteverpleegsterswaren,kondenwenauwelijksietsdoenvoordeplaatselijkebevolking.

plaatselijkebevolking.OponzetweededagophetconsultatiebureauzagenNadineenikeenoudevrouw,kromvanouderdomenartritis,diehaarvrolijkgekleurdekatoenendoekenafdeedomonstelatenziendatzeonderdewitteplekkenzat.Debruinehuidwasoverhaarhelelijfvlekkeriguitgeslagen.Zestaardeonsmethaartrieste,waterigeogenvragendenangstigaan.Nadineenikwistenonsgeenraad.MadamePichaud,dechefdeclinique,deedeenpasnaarvoren,pakteeenveiligheidsspeld,prikteermeeindeplekkenenvroeginhetplaatselijkeBantoe-dialect:'Voeltudit?'Deoudevrouwantwoorddedatzenietsvoelde.Nadineenikvroegenonsafofzeeenerfelijkeaandoeninghaddiekenmerkendvoordezestreekwas,enbogenovernaardevrouwomdevlekkenvandichtbijtebekijken,maarMadamePichaudhielponssneluitdedroom.Zeglimlachtewrangenzei:'Zo,dames,ditiswaarschijnlijkheteerstegevalvanlepradatjullieooithebbengezien.Leerdesymptomenherkennen,wantjulliezullenzevakertezienkrijgen.'Wedeinsdengeschrokkenachteruit.Ikhadnognooitzo'nhittemeegemaaktalsdieindeKongo,dieechtverstikkendwas.Ofhetnudagofnachtwas,ikwasnooitdroog.Wewarenaanhetbeginvanhetregenseizoenaangekomenenterwijldetemperatuurongekendehoogtenbereikte,paktenenorme,dreigendedonderwolkenzichsamenaandehorizon.Ikkeeksmekendnaardehemelenbadomregenofwatdanook,alsermaareeneindaandiedrukkendehittekwam.DemedicijnmannenrichttenzichmethetzelfdeverzoektotdeAfrikaansegeestendiezeopriepen,entochkwamergeenverlossing.Dewolkenroldendonderendwegenfellebliksemschichtenwoeddenindedonkereluchtbovenons,maarhetgingnietregenen.SomsgingenweinhetlaaginvallendeavondlichtnaarderivierdeKongo.Daarzwommenwetussendewaterhyacinten,zorgvuldigdenijlpaardenmijdenddienaaronsknipoogdenvanafeenzandbanktegenoveronsstrandjeofhalfonderhetwaterlagen.Derivierwaseindeloosbreedenhaddekleurvanbier.Erheersteeenmerkwaardigtij;ebenvloedwisseldenomdevijfminuten.Jekonerheerlijkzwemmenenafkoelen,maarerwasééngrootprobleem:zodraweookmaareencentimeterblankehuidontblootten,werdenwelevendverslondendoordewolkenmuskietendiebovenhetwaterdansten,endanlagenwe'snachtsnietalleenmetdehitte,maarooknogeensmetdiehelsejeukteworstelen.Hetwashetdomwegnietwaard,beslotenweuiteindelijk.Toenhettenslottebegonteregenen,kletterdehetwaterdagennachtopdegolfplatendakenvanonzehutten.Enhetbleefheet.Slapenwasonmogelijk,werkenwasonmogelijkendenkenwasonmogelijk.Verdwaaldegeitenendoorweektekippenschuildenonderonzedakrandenenindeluwtevande

doorweektekippenschuildenonderonzedakrandenenindeluwtevandemango-enbananenbomen.Degekko's,dieookeenveiligheenkomenzochten,vormdeningewikkeldegeometrischepatroneninhetlamplichtopdemurenvanonshuis;slangenenallerleianderekruipendegriezelswerdenonzehuisgenoten.Ophetconsultatiebureauzagenwedeetterende,slijmerigeontstokeninsectenbetenvandekinderen.NadineenRosiewarenerbinnentweewekenopuitgekeken.Hetwerkwaszo'ndesillusievoorhen,dattoenereenBritseconsulkwamvragennaar'meisjesdiekondentypen',zediekansmetbeidehandenaangrepen.Zededenlieveradministratiefwerkopeenkantoorwaareenenkeleplafondventilatortraagbovenhunhoofdgonsde,danalseensoortkinderjufinhetholstvandeAfrikaanserimboeteblijven.Ikkonniettypen-ikhadnognooiteentypemachineaangeraakt-enmoestdusachterblijven.Mijnenigeafleidingbestonduitmijntammegrijzepapegaai,dieikhetkoosnaampje'generaalSpears'hadgegeven,endeaanwezigheidvanTonyDrake,voorwieiknogsteedsveelgenegenheidkoesterde.Aanvankelijkwasikblijmetzijngezelschap;demeisjeshaddenallemaalhuneigenvriendjesvandeverbindingsdienstenikhadhetvreselijkgevondenomalsenigealleentezijn,maarhetgenadelozetropischeklimaatendeellendigewerkomstandighedenwarennietbevorderlijkvooreenopbloeienderelatie.Wezagenelkaarsteedsminder,totTonymeopeengegevenmomentverteldedathijeenanderhad.Eigenlijkhadiknietverwonderdofgekwetstmoetenzijn.Maarikwashettoch.Ikwasdewanhoopnabij,nietalleenvanwegeTony,maarvooralvanwegemezelf.Ikwistdatikhierwegmoest.IkgingdusnaardeFranseinspecteur-generaalvanBrazzaville,enegeneraalSisse,omtevragenofikmeweerbijdetroepenvandeVrijeFransenzoukunnenaansluiten.'Ikweetnietwaarzenaartoegaanofwatzegaandoen,maarikwilerbijzijn,waardanook,'zeiikmetklem.UiteindelijkbeloofdehijdatikmetvoorradenvoordebrigademochtmeevarenopeenbootdiebinnenkortinPointeNoirezouaankomen.'Ikhebgeenideeofzeuwillenhebben,laatstaanwatutewachtenstaat,'zeihijernstig,'maarikziedatueenvrouwmeteeneigenwilbent,dusikzalunietsindewegleggen.'Hijondertekendedebetreffendeformulierenenwuifdememeteenglimlachweg.Waarschijnlijkwashijmelieverkwijtdanrijk.TegenTony'sadviesin,entotafgrijzenvandeandereverpleegsters,hadikeenplaatsbijdeVrijeFransenbemachtigd.IkgingnaarNoord-Afrika.

Naeenavontuurlijkereisvaneenmaandopeengroezeligvrachtschipdatgevaarlijkoverhelde,zagikhetgeconfisqueerdetroepenschipdeNeuraliaindehavenvanDurbanaanleggenmethetleeuwendeelvanhetLegioen,frisuitGabonenKameroen.Ikkreegeenpas,zodatikaanboordkongaanomdemannentebegroetendieikinDakareneldershadlerenkennen.AlsklapopdevuurpijlbleekKelseyookophetschiptezitten,enzewasaldrukbezigindeoperatiekamer.'Ikwilhethierkeurignetjeshebben,'bulderdeze,methaarmouwentotaanhaarellebogenopgestroopt.Zegrijnsdehaarfietsenrekbloot.'Jijkomtbijmijwerken,alsbufferentolk,Travers.'IngedachtenzagikmijnrampzaligelaatsteoptredenindeoperatiekamerinPoitiersvoorme,enikkeekrillendvanangstnaarhetnarcoseapparaat.TotmijnblijdschapwasookSimone,deBelgischeverpleegstervandeWesternland,aanboord,samenmetHenryEnriques,eenBritseverbindingsofficierdieiknogalseencollegavanTonyDrakevandeWesternlandeninBrazzakende.DanwasernogeenzekereMadameMescier,eencharmante,knappejongevrouwwiermaneenplantageinKameroenhadenzichalsambulancebestuurderhadaangemeldtoenDeGaullezijnoproepdeed.Marie-PierreKoenig,dieinmiddelskolonelwas-demandieinNarvikenGabonzo'ngoedaanvoerderwasgebleken-wasnietaanboord.HijwasgevelddoordeAfrikaansegriepenwasoverlandnaarCairogestuurdomdaarteherstellen.Op29januari1941voerdeNeuraliauit.Hetwaseencruciaaltijdstip.AustralischeenBritsetroepenmachtenhaddenTobroekopdeItalianenveroverdnaeenbegeesterdeveldtochtdiegeneraalWavellsNijl-legertotinLibiëhadgebracht.Mussolini'sbelegerdeItaliaansestrijdmachten,dieeenreeksvernederendeverliezentegendeBrittenhaddengeleden,gavenzichenmasseover.Devraagdieopiederslippenbrandde,wasofWavellalofniettotBenghazizoudoorstoten.HetgeruchtdatdeDuitserseensterklegeropdebeenbrachtenomdeItalianentesterkeninhunvastberadenheid,verspreiddezichalseenlopendvuurtje.DevoorhoedevanhetDuitseAfrikaKorpsstondophetpuntinTripoliaanlandtegaan.Ditelitecorps,datspeciaalwasgetraindvoordeoorlogsvoeringindewoestijnenovereenpantserdivisieonderaanvoeringvandelegendarischegeneraal-majoorErwinRommelbeschikte,zougesteundwordendooreskadersLuftwaffe-toestellen.Diedramatischeontwikkelingzoudeoorlogeenonverwachtewendinggeven.

Temiddenvanvreemden

Geensterfelijkoogkonzienhoehunlateregeschiedenistoteengeheelgesmeedzouworden

Geentekenwaserdatzeelkaarzoudentreffenophunafzonderlijkereis

enaanstondsdetweehelftenvaneenverhevengebeurenzoudenvormen.ThomasHardy,'TheConvergenceoftheTwain'

ZodraikcommandantDimitriAmilakvariinzijngala-uniformoverhetdekvandeNeuraliazagijsberen,wistikdatikverkochtwas.DelangeWit-Russischeprinsmetzijngespierdelichaam,vierkantekinengeprononceerdetrekkenwasfabelachtigaantrekkelijk.Zijnmanschappenaanbadenhemenhijwasonweerstaanbaarvoordevrouwen.Amilakvari,eeneerbiedwaardiglidvanhetFranseVreemdelingenlegioen,permanentinballingschapsindshij,veertienjaaroud,voordebolsjewistischerevolutiewasgevlucht,wasgetrouwdmeteenvandedrieprinsessenDadiani,diedefaamhaddendedriemooistezustersvanEuropatezijn.HijwasmetvlagenwimpelgeslaagdvoorhetexamenvandemilitaireacademievanSaintCyr,hadzichinMarokkoenNoorwegenonderscheidenenzichin1940achterDeGaullegeschaardenveeltoegewijdemensenmeegenomen.Hijvertoondezichnooitzonderzijngroenecape,zijnuitNoorwegenontvreemdehandelsmerkmetgatenvangranaatschervendiezijnkeelternauwernoodhaddengemist.Hijbezieldezijnmanschappenmetmoed,liefdeenloyaliteit,alledrieingelijkemate.Nu,vijfendertigjaaroud,hadhijhetbevelovereenbataljonvande13eDBLEenbereiddehijzijnmannenvooropwatwaarschijnlijkeenlange,bloedigestrijdtegendeasmogendhedenopNoord-Afrikaansgrondgebiedzouworden.Ikhadnognooitzo'nmagnetischepersoonlijkheidalsAmilakvariontmoet.Hijdroopvanhetcharisma.Zijnkristalblauweogensprankeldenenalszeindemijnekeken,lekenzemijnziellaagvoorlaagblootteleggen.HijwaseenervarenverleidingskunstenaarenzijnlichteRussischeaccentmaaktehemdesteaantrekkelijker.Toenhijmevoorheteerstaansprak,stondikmetwapperendeharenindewindaandekoverdezeeuittekijken.Amilakvaristreekmetzijnvingertoppenovermijnarmineengebaardatzosensueelwasdathetmede

vingertoppenovermijnarmineengebaardatzosensueelwasdathetmedeadembenam.'Zezeggendatalsjemaarlanggenoegblijftkijken,degeestvandeoceaaneenstukvanjezielsteelt,'zeihij.Dimitriwaszo'nmandiegeloofdedatdevrouwenzuivervoorzijngenoegenopdeaardbolwarengezet.Ikwasnietdeenigevrouwaanboord-erwarenookvierverpleegsterseneenofficiersvrouw-maarhijkoosvoormij.Eerlijkgezegddenkikdathijmealsnietmeerdaneenveroveringzag,eenverstrooiinggedurendedezeswekendurendereis.Ikwasdedertiggepasseerdendusgeenjeunefillemeer,enikwasevenmineengroteschoonheid.SindsmijnaankomstindonkerAfrikadeedikinfeitegeenenkelepogingmeeromvrouwelijkovertekomen.Ikhaddemake-upvanmijngezichtgeboendendroegeenkakiuniformdatmenauwelijksvandemannenonderscheidde.Dimitrihadechtereengoedeneusvoorvrouwen;hijherkendezeopkilometersafstand.Hoewelikmezelfniettoestondverliefdophemteworden,wistikdathijhetsoortmanwaswaarikmijnhelelevennaarhadgezochtenkoesterdeikmeinzijngezelschap.HijwerdmijnzwierigebegeleideropdereislangsdeHoornvanAfrika.Zijnonweerstaanbarecharmesstondenborgvooreenreeksintensseksueleontmoetingenengeheimeafsprakenlangsdieeeuwenoudescheepsroute.Iktinteldealshijmeaanraakteenhunkerdenaarzijnliefkozingenalshijernietwas.Ikhadnognooitzonaareenmangesmachtengeenmanhadmeooitzogestimuleerd.Hijhadeenvrouwentweekinderenenwasinmaatschappelijk,intellectueelenemotioneelopzichtveruitmijnmeerdere,maarhetleekerniettoetedoen.Ikdroegdelittekensvaneeneenzamejeugdenwasindeloopderjarendooreenreeksminnaarsemotioneelmisbruikt,waardoorikeendiepeangstvoorafwijzinghadontwikkeld,diezichbijAmilakvarimeerdanooitdeedgelden.Ikverlangdenaarhem,ikwildedathijooknaarmijverlangdeenikvondhetgeweldigdathijvoormijhadgekozen.OnzereisvoerdedoordeStraatvanMozambiquenaardeIndischeOceaan,ronddeHoornvanAfrikanaardeGolfvanAdenenvandaarnaardeRodeZee.Deweinigepatiëntendiemijnzorgbehoefden,ledenalleenaanmaldemer,nietsernstigsdus.AanvankelijkdeeldeikeenhutmetMadameMescier.Hetwasverschrikkelijkheet,vanwegedeverduisteringsregeldievoorschreefdatdepatrijspoortdichtenvaneenblindeerluikvoorzienmoestblijven.Natweewekenwakkertehebbengelegenindieondraaglijkeomstandigheden,diemeaanhetvrachtschipnaarDurbanherinnerden,wistikzekerdatikgeennachtmeerinmijneigenzweetwildedrijvenenbeslootikaandektegaanslapen,waarhetheerlijkkoelwas(enwaarikmijnbeauinhetgeniepkonontmoeten).Helaaswerdendedekkenelkeochtendstiptomhalfzeven'sochtendsgedweild,

Helaaswerdendedekkenelkeochtendstiptomhalfzeven'sochtendsgedweild,zodathetkletterenvandeemmersopdeplankenmijnwekkerwerd.Danheesikmemoeizaamovereind,raaptemijnbeddengoedbijelkaarengingnaarbenedenomtedouchenenontbijten.Hetpassagiersbestandwasopgebouwduitde13eDemi-Brigade,hetACL-veldhospitaalwaartoeikookbehoorde,deMarokkaansetroepen,HenryEnriques(deverbindingsofficierenvriendvanTonyDrake)eneenpaarandereofficierendieikkende,onderwiekapiteinPaulArnault,eenschriele,maarvriendelijke,vaderlijkeman;deelegantekapiteinGabrieldeSairignémetzijnjovialegevoelvoorhumor;kapiteinJacquesParisdeBollardière;eenWit-RusdieBorisNazourfheetteeneencharmanteradio-officier,Renard.KapiteinDeSairignéhadeenopen,vriendelijkgezichtenzachteogen.Gabriel,diehetLegioenenmetnameAmilakvarizeerwastoegewijd,wassociabel,beminnelijkenbijzonderonderhoudendgezelschap.'IkvinddatDimitrienjijelkaarverdienen/zeihijeensmeteenondeugendetwinkelinginzijnogen.'Deeeniseennoggroterestijfkopdandeander.'Ikmochthemopheteerstegezichtenvoeldeintuïtiefaandatikereenvriendvoorhetlevenbijhad.KapiteinDeBollardièrewasookeenaardigeman,enhettoonbeeldvaneenFranseofficier:knap,hoffelijk,aimabelenaltijdtotindepuntjesverzorgd.IkhadhemvoorheteerstgezienaanboordvandeWestemland,waarhijdiepeindrukopmehadgemaaktdooraltijdzijnhandschoenenaantehouden.Vergelekenbijdiemanwarenwijmaardebraille,slonzen.OokBoriswasaltijdgesoigneerd,hoewarmhetookwas.Hijwaszokaalalseenbiljartbalenschoorzijnschedeldagelijks.Hijkoneennachtdoorhalenendevolgendedagzofrisalseenhoentjeaanhetontbijtverschijnen,ietsdatonsnietvergundwas.Renardwaseenheelandergeval.Hijstondbekendomzijnsterkeverhalen.SimonewasopdeWestemlandalseenblokvoorRenardgevallenensindsdienwaszehemtrouwgeblevenenhadzezichaltijdafgevraagdwaarhijwasenwathijdeed.Nuzeherenigdwaren,warenzeallebeiindezevendehemel.Hetwashetbeginvaneenverhoudingdievelejarenstandzouhoudenentoteenhuwelijkzouleiden.Kelseywaseenbijzonderevrouw,eenuitstekendverpleegkundigeendesteunentoeverlaatvandeoperatiekamer.Dehemelmagwetenhoewehetzonderhaarhaddenmoetenredden.Zewistaltijdraadenraaktenooitinpaniek.Ikwerkteonderhaarstrengebewind'sochtendsen'smiddagsindeziekenboeg,entussendemiddaghadikvrij.MeestalgebruikteikeenaperitiefmetHenryendepurser,waarnaikmetdeandereverpleegstersineenafzonderlijkemessdineerde(wemochtennietmetdemanneneten).Nahetavondmaaldronkenwenogwatindelounge,waardemannenzatentekaarten.

lounge,waardemannenzatentekaarten.Amilakvariwaseenvervaarlijkbridgetegenstander,enhetwaseenplezieromhemaanhetwerktezien.Hijbeschikteoverdenodigelistigheid,charmeenbedrevenheidomzijntegenstandersteslimaftezijn.Ikhadweleenseenpartijtjegespeeld,maarmerktenupashoebelabberdikeigenlijkwas.GladysAsheendeharenhaddenlieverbaccaratgespeelddanbridge.'Hetspijtme,'zeiikopeenavondtegenAmilakvari,nadatikmijnslechtstepartijallertijdenhadgespeeld.'Ikbenbeteringokken.'ToengafAmilakvarimegeldombaccarattespelen(ikwaszelftearmengierigommijneigengeldintezetten)enwonikinderdaad,totzijnverrassingenblijdschap.EenvanmijnmedespelersaandekaarttafelwasJohnHasey,eencharmantejongeAmerikaandiezijntienerjarennauwelijksontgroeidwas,maarerinwasgeslaagdzijnlevenslangeambitieteverwezenlijkendooralssouslieutenantdiensttenemenbijhetVreemdelingenlegioen.Hetwaseenopgewekte,goedhartigeknaap,diebijCartierdeParishadgewerkteniedereenvoorzichinnam.NadevalvanFrankrijkwashijuitParijsgevluchtenvervolgenshadhijzichinLondenbijdeVrijeFransenvanDeGaulleaangesloten,netalsik.Opeenavondspeeldenwebaccaratmeteenpaarofficieren.Johnbleefmaaraandewinnendehand,totzijngrotegenoegen,maartotmijnafgrijzenspeeldendeofficierendoorenraaktenzegrotesommengeldskwijt.IkvreesdedathetJohnnietindankzouwordenafgenomen,dusboogikmezoonopvallendmogelijknaarhemoverenfluisterde:'Numoetjeookeensverliezen,John.'Hijkeekmeniet-begrijpendaan.'Verliezen!'sisteikhemdwingendtoevoorikmijneigenkaartenneerlegde.Uiteindelijkdronghettothemdoorwatikbedoeldeenverloorhijhetlaatstespel,opdatdeofficierennogietsvanhungeldterugkregen.Kortdaarnawerdereenbaccarat-verboduitgevaardigd.Amilakvariwasdeplaatsvervangervanluitenant-kolonelMagrin-Vernerey,diedebijnaam'Monclar'had.Monclarwaseengezettemanmetachterovergekamdgrijshaareneenverontrustendeijzervreter;eenFransmaninhartennieren.HijhaddetaakdemanschappendegrootsetraditiesvanhetLegioenbijtebrengenendeeervanhetLegioenendeVrijeFransenhoogtehouden,ookalsdatinhielddatdelegionairshunlandgenotenmoestenaanvallenendoden.Hetvooruitzichtvervuldedemannenmeteengevoelvannaderendonheil,maarmetiemandalsAmilakvaridiehenvoorgingindestrijdzoudenzebeterkunnenvolgen.Monclarwaseenhoogstangstaanjagendmannetje.Demeestemensen(envooralvrouwen)blevenzovermogelijkuitzijnbuurt,temeerdaarhijvaaktenprooi

vrouwen)blevenzovermogelijkuitzijnbuurt,temeerdaarhijvaaktenprooivielaandehik,wathetheelmoeilijkmaaktejegezichtindeplooitehoudenalsjemethempraatte.Iktrofhetniet,wantoponzelaatsteavondopzeegafhijeencocktailpartyvooralleofficieren,waarbijikaanzijnrechterhandmoestzittenomzijnwoordenvoordekapiteintevertalen,terwijldeanderenzichopperbestvermaakten.Mijnstemmingwerdernietbeteroptoendekolonelmewaarschuwdedathijtehorenhadgekregendatikmogelijkgeentoestemmingzoukrijgenommetdelegionairsverdertereizenenmisschienteruggestuurdzouworden.Ikvroegmeeendoorwaaktenachtlangafhoeikstiekemaanwalzoukunnenkomen.Op14februari1941legdenweaaninPortSoedanaandeRodeZee,entotmijnvreugdewerdernietmoeilijkgedaanoverdevrouwenaanboord.VaneenvandeverpleegstershoordeikdatTonyDrakeeralwas.Iklunchtemethemaandewal,maaronzehartstochtwasbekoelddooralleswatwesindsonzelaatsteontmoetinghaddenbeleefd.'Totziens,'zeihijtoenhijmeteentederekusafscheidvanmenam.Ikknikteenvroegmeafofheterooitvanzoukomen.WegingenmetalonzebagagevanboordennamendetreinnaarSoeakintenzuidenvandehaven,eentypischArabischstadjemeteenenkelGrieksrestaurant.Onzelegerplaatslagophetplateaubovendenederzetting.Erlageenverlatendorpindebuurt,aandehaven,waaralleennogeeneenzelvigeEngelsmanineenhuisaanzeewoonde.Derestvandehuizenmetsierzaagwerkvoorderamen,zodatdemoslimvrouwennaarbuitenkondenkijkenzonderzelfgezienteworden,stonderverwaarloosdbij,metluikendieklapperdenindewind.Dedagenregenzichslaapverwekkendaaneen.Erwasnietstedoen,erwasniemandziekenikdooddedetijdhetzijmethetLegioen,hetzijmetHenryEnriques,dieeenkleinemotorfietshadwaaropweelkedagnaarhetGriekserestauranttuftenomertelunchen.TonyDrakefungeerdeeentijdjealsverbindingsofficiervoorgeneraalLeGentilhomme,maarvertroktoensamenmethemnaardenaburigeItaliaansekolonieEritrea.Wewoondenintenten,onderprimitieveomstandigheden.Onzewcbestonduiteengatindegrondenwewastenonsinzee(mitsergeenhaaienwaren).Denieuwesituatielegdeonsbeperkingenop,zodatAmilakvarienikelkaarnogmaarzoafentoekondenontmoetenzonderdateranderenbijwaren.Alsweelkaartegenkwamen,hoefdehijmaarnaarmeteglimlachenofknipogen,ofikvoeldemealmindereenzaam.

InSoedanbegonikpastebeseffendathetLegioeneenonverkwikkelijke

InSoedanbegonikpastebeseffendathetLegioeneenonverkwikkelijkereputatiegenootonderdegeallieerdebevelhebbers.HetwelkomvanonzeBritsependanteninPortSoedanwasopzijnbestnietenthousiastenopzijnslechtstopenlijkvijandig.Delegionairslekenopeenhaastmythischewijzegezientewordenalseenvreemdlegervanhuurlingen,opgebouwduitbuitenlandersdiezichondereenvalsenaamvoorminimaalvijfjaarlieteninlijvenomeenpijnlijkverledenteontvluchten.HetLegioenwaseenFransescheppingenhetwerdgeleiddoorofficierendieloyaalaanFrankrijkwaren,maardeleden-vanwieerveeluithetbuitenlandkwamen-vattenhunlijfspreukletterlijkopenwarenalleenloyaalaanhunkorps.Ikherinnermehoedelegionairswerdengenoemd:'Eenverzamelingdriftigekozakkentepaard,Duitseofficieren,slechtopgeleideTurken,RussischegravenenHongaarselosbollen.'Zewareninelkgevalnodig,enzewarenbereidzichaandestrengedisciplineenabsolutegehoorzaamheidteonderwerpen.Ikhadechterookontdektdatzeheelcharmantwarenenervertederendouderwetsedenkbeeldenovereerenheldhaftigheidopnahielden.Uonneuretfidélitéluidtdestrijdkreet,enhoeweldietrouwmisschiennietverderreiktedandeledenvaneenbepaaldegroep,vielendegenenindemarges,onderwieikzelf,erookonder.Ikwasnogmaarkortbijhen,maarzodradegeweldigemarsvanhetLegioen,'LeBoudin',werdgespeeld,begonnenmijnvoetenvanzelfopdemaatmeetetikken.DeBritsebedenkingentegenhetLegioenwarenoverigensniethelemaaluitdeluchtgegrepen.Delegionairswarenonmiskenbaarvaardigedievenenspecialisteninhetzichtoe-eigenenvanvoertuigen,munitieenmilitairmaterieelvandegenenrondomhen.Plunderenenpikkenhoordenerbij-hunlevenhaderdikwijlsvanafgehangen.DeBrittenbewaaktenhuneigenvoorradennauwlettendenhaaldenhunneusopvoordezwarteschapeninhunmidden.AlslidvandeFransegroepwerdiknietandersbehandeld.Ikzagertenslotteuitalseenlegionair,kleeddemealseenvanhenensprakzeldenEngels,hoewelikmeverkneukeldebijdegedachtedatdiepompeuzeBritseofficierendiemealbijvoorbaatverwierpenheelgoedhaddenkunnensmachtennaareenblikeneenglimlachvanmijalsweaaneenvanGladys'vermaardedinersbijkaarslichtinhaarweelderigechateaubijPoitiershaddengezeten.Hetkamplevenbegonsneltevervelenenwestondenallemaaltepopelenomverdertetrekken,maarvanwegedevijandigeopstellingvandegeallieerdenkregenhetLegioenendeandereVrijeFransenvoorlopigweinigtedoen.DeBrittenhaddenzichondergeneraalO'ConnorkraniggeweerdendeItalianeneenzwareslagtoegebracht;ditwashunshowenzijwildendetouwtjesinhanden

zwareslagtoegebracht;ditwashunshowenzijwildendetouwtjesinhandenhouden.Ookheerstenerbegrijpelijketwijfelsaangaandehetinzettenvaneenstrijdmachtuiteenlanddateenverdragmetdeasmogendhedenhadgesloten.ToendeBrittenSoeakinachterzichlietenenverdertrokkennaarEritrea,tussenSoedanenEthiopië,kregenwijhetbeveleenbataljonVrijeFransenuitTsjaadoptewachten,dattevoetdoorAfrikatrok.Toenzeuiteindelijkarriveerden,bleekheteenbijzonderegroepmannentezijn,ledenvandeOubangi-Charistamdiehuneigenentouragehaddenmeegebracht,compleetmetmedicijnmannen.Zekwamenaaninwolkenstofentumult,alseenhordekrijgsliedendieeenfortbestormde.Inhungezelschapbevondzichdr.AndréLotte,demedischofficiervanhundivisie,decommandantmédecin.CommandantLottewaseenFransekoloniaal,eenklein,dikmannetjemeteenvollemaansgezichteneenrondbrilletje,eenolijkemandievanallesdehumorkoninzien.Hijhadblondhaar,twinkelendeogenengelukkigookdenodigeveerkracht,wanthijkreegdeondankbaretaakdeevacuatievandezwaarstgewondenvandefrontliniesteorganiserenenhennaardeverbandplaatsentelatenbrengen.LottehaddetochtvanuitTsjaadsamenmetzijnordonnansgemaakt,eeninheemse'boy'dieAssabheetteengeenjongenmeerwas,maareengrote,oudeneger.Assabwassomberenzagerangstaanjagenduit,maarhijgingvoorzijnbaasdoorhetvuur.Zoalsdemeesteinheemse'boys'ginghijnergensheenzonderzijnpottenenpannen,diemeestalaantouwenaanzijnriemhingen,zodathetgeklettereenvreselijkeherriemaakte.LotteverteldedatdetreinreisvanuitTsjaadeenepischkarakterhadgekregentoenAssabmetalzijncasserolesomzijnmiddeltebreedvoordedeurvandetreinwasgebleken.DedagdatLotteaankwam,keerdenmijnkansen.Hijkonnietautorijdenenallemannelijkechauffeurshaddenhetdrukmetdelegervoertuigen,enduswerdiktotzijnchauffeurbenoemd.Ikwasopgetogen.Ikontsnapteaandeverschrikkingenvanhetverpleegsterswerkenmochtdoenwatikaltijdhadwillendoen.Eindelijkkwamikinhetheetstvandestrijdterecht.Ikwasdankbaardatikwaardevolwerkinbelangrijkoorlogsgebiedmochtdoen,enmijntrotsenvoldoeninghieldenmeopdebeen.Nudoeikeindelijkietswaarmijnvadertrotsophadkunnenzijn,dachtik.Inhetbeginmaaktendemannengrapjesoverons,zometzijntweeënindeauto,maariknamergeennotitievanendiebravecommandantleekhetzichabsoluutnietaantetrekken.ToenikdegehavendeoudeHumbertezienkreegdieikmoestbesturen,bekoeldemijnenthousiasmeenigszins.Ikhadwerkelijknognooitzo'nafgepeigerdogendvoertuiggezien,maarerwasnietsandersmeer,wantdeBrittenhaddendebesteauto'singepikt.Dezelfstarterwasinhetongeredegeraakt,zodatikdemotorhandmatigmoestaanzwengelen,wateen

ongeredegeraakt,zodatikdemotorhandmatigmoestaanzwengelen,wateenontzettendzwarekluswasdieiknietaltijdinmijneentjekonklaren.IkhadgehooptAssabalsknechttekrijgen-alleanderechauffeurshaddendebeschikkingoverdeordonnansvanhunbevelhebber-maardetrotsenegerwildeernietvanhoren.Hijhadeenhartgrondigeafkeervanvrouwenenweigerdebotwegookmaarietsvoormetedoen.Hetwasgewoonbenedenzijnwaardigheid.Zonuendanwildehijme'sochtendsnogweleenkopkoffiebrengen,maarikkonziendatdathemeigenlijkaltegendeborststuitte.AssabvolgdeonsmeestalopLottesbagagegezetenineenvrachtauto,maarweperstenhemookweleensindeHumber,metkoekenpanenal,opderestvanonzespullen.EindfebruariwarendeVrijeFransennaarEritreavertrokkeneneenpaardagenlaterwashetdebeurtaandemedischestaf.Westondenomvieruur'snachtsopenwarenvlaknazessenklaarvoorvertrek.MijnHumbervoerdehetkonvooiaan,watikbestgriezeligvond,maardiedaggingallesgoed.Weslaagdenerinzonderbrokkendehelftvandebijnatweehonderdvijftigkilometerlangetochtoverruwterreinnaardegrensinhetzuidoostenafteleggen.Sommigewegenwarenverbazendgoed,maardemeestewarenverschrikkelijkslecht,alsofhetgeldplotselingopwasgeweestenzetotweinigmeerdaneenzandpadwarenvervallen.Hetgrotevoordeelvanvooraanrijdenwasdatiknietdoorhetstofvaneenvoorgangerhoefdeteploeteren.Dewagensachtermeprobeerdenzoveelmogelijklangsdekantvandewegteblijvenomonsstofteontwijken.DeHumbersloegtweekeerafenikmoesthulpvragenomhemweeraantezwengelen.Uiteindelijk,naachtuurachterhetstuur,bereiktenweonzehalte.Ikwasnognetinstaatmijntentjeoptezetten,erinteduikenenalseenblokinslaaptevallen.Devolgendedagstondenweomhalfvijfopenomzesuur'sochtendsredenweweer.Alswetelaatkwamen,zoudenwevierdagensoldijmislopen,zowarenwegewaarschuwd.Dewegenwerdenangstwekkendrotsachtig,metgrotekuilen,enikmoestworstelenmetdeversnellingenomdeHumberaandepraattehouden.Toenkwamhetzand.Ikbleefstekenenmoesteruitgesleeptworden.Honderdmeterverderkwamikweervasttezitten.Ikzweettepeentjes,maarLottesteldezichgrootmoedigop.'Ditzijnnietdemeestidealeomstandigheden,kind,'zeihijgeruststellendvanafdevoorbanktoenikweermetdesleepkabelworstelde.Daarnawasikzobangvoorhetzanddatikmeindegekstebochtenwrongomhettevermijden.VoorbijdeEritresegrenswerddewegrelatiefbeter.Omzevenuur'savonds,

VoorbijdeEritresegrenswerddewegrelatiefbeter.Omzevenuur'savonds,toenweopdeplaatsvanbestemmingaankwamen-eenstrooienhutineengodvergetengat-wasikzouitgeputdatikgeenvoetmeerkonverzetten.'Waarisdebron?'vroegikvermoeid,terwijlikdestofwolkenuitmijnklerenklopte.Ikhadwatervoormijnveldflesenderadiateurvandeautonodig.'Achtkilometerverderop,'luiddehetantwoord.Ikstaptemettegenzinweerindeauto,vonddebron,haaldewater,reedterug,atmijnetenopengingmeteendoornaarbed.DevolgendedagbrachtikLotteennogenigeanderennaarhetplaatselijkeziekenhuis,datbemandwerddoorEngelssprekendpersoneel,entradalstolkop.IemandweesmedekronkelendindeverteverdwijnendewegnaarKub-Kub,waarwedevolgendedagnaartoezoudengaan.Kelseyreisdevooruitmettweeambulances,SimoneeneenziekenbroederdieFruchaudheette.Iktoogweernaardebron,waarikeenpaarinboorlingentrofdieopéénbeenstaandnaarhunschonkigeveestaarden.Zebodenmekamelenmelkuiteengeitenlerenbuidelaan.Ikdronkervan,maarhadhethetliefstweeruitgespuugd,zowarmenranzigsmaaktehet.DevolgendeochtendgingenwenaarKub-Kub,eenritdiezesuurduurde.Weredenovergevaarlijkebergwegennaarhethogeplateau,gevolgddoortroepenkakelendebavianen.Kub-Kubbetekendevoorveelmannendevuurdoop,deeerstekennismakingmetdestrijdeneenwreedbesefvandeverschrikkingenvandeoorlog.Ervolgdeneenpaardagenvangevechtenoplevenendood.Demannen,diewarmendorstigwarenendoordeItalianeninhetnauwgedrevenwerden,kondennietlangerdaneenpaardageninpositieblijvenvanwegehetgebrekaanwater.Sommigenvingenzelfsberggeitendiezedekeeldoorsnedenomdewateriggroenevloeistofdieeruitkwamoptedrinken.Wewarennognietaangekomenofdeeerstegewondenvanhetfrontwerdenbijonzeziekenhuishutafgeleverdingecamoufleerdetrucks,ofperbootoverdemodderigebruinerivier.DeVrijeFransenzatenhogeropindebergenmethetbataljonuitTsjaad,omdeBritten,Sikhs,PunjabsenSenegalezenbijtestaanindestrijdtegendeItalianen,diederivierbeddingbezethielden.IkbleefbenedenmetdeautoenwachtteangstigafIkhoordedeschotenenrookdekruitdampindeluchtenwewerdengewaarschuwddaterverscheidenetanksdoorhetgebiedreden.Zodraereenstilteviel,klommenLotteenzijnmensenperkameelofmuilezeldebergeninomdezwaarstgewondenenstervendenteverzorgenendegenendienogtereddenwarenmeenaarbenedentenemen,naarhetveldhospitaal,datdikwijlsdoorEngelsenwerdbemandvoorwieikmoesttolken.Hetwasriskantwerk;veelgewondenhaddenernstigevleeswondenopgelopendoordeItaliaansehandgranaten,dieookopLotteenzijnmensenneerhageldenalszeaanhetwerkwaren.Demeestegevechtsterreinenwarenalleentevoetofperlastdierte

waren.Demeestegevechtsterreinenwarenalleentevoetofperlastdiertebereiken,aangeziendepadenzigzagdoordeheuvelsliepen,diewelx.zoometerhoogwaren,enjuistopdetoppenwerdvaakhethevigststrijdgeleverd.Ineenpogingdemanschappenvanextravoedselenmunitietevoorzien,werdeenvandeeerstedroppingsvandeTweedeWereldoorloguitgevoerd.Tweestokoudegeallieerdevliegtuigencirkeldenbovendebergenenwierpenzakkenvolscheepsbeschuitendozenmunitievankleinkaliberuit.Ikzagzebovenmijnhoofdzwevenenvroegmeafwatergaandewas.Zulkepogingenslaagdennietaltijd:veelzakkenvieleninhandenvandevijand,maardieeersteexperimentenmetdezebevoorradingsmethodeleverdenweldeervaringopvoorlaterestrijdtonelen.Eenpaardagennaonzeaankomstwerdenwevoordelunchuitgenodigdinhethoofdkwartiervandebrigade,waarikHenryEnriquesweertegenkwam.'Goeiegod,'zeihijtoenhijmeineengrotestofwolkuitdeautozagopduiken,'jezieteruitofjeweleenbadkuntgebruiken.'Hijwaszovriendelijkvoormeteregelendatikhetcanvasbadvandekolonelmochtgebruiken,datonbeholpenmeteenkleedwerdafgeschermd,envervolgensinzijnechtebedmochtuitrusten.Meestalmoestikmaarzienwaariksliep,maarinKub-Kubwasdatmeestalineentwijgenhutmeteenstretchererin.Denomadischestamledenvertrouwdenonsinhetbeginnietergenvolgdenalonzebewegingenmetnieuwsgierigeblikken.Opeenochtendgingiknaardekoeienhoederenprobeerdehemomwatmelktevragen.Degeschrokkenjongenvluchttedebushinennamzijnkleinekuddemee,bangalshijwasdatikzijnkostbaredierenwildestelen.Laterraaktenzeaanonsgewendenbegonnenzetebeseffendatzeeenslaatjeuitonskondenslaan.Zewerdenveelrustigerenverteldenons-geholpendooreentolkdiedeplaatselijketaalbeheerste,hetTigre-overhunsimpelelevenenhungrootsteangst,dienietdeoorlogwas,maardezwermensprinkhanendiedeoogstveelsnellerkondenvernietigendanwelkestrijdook.Desprinkhanenwarennietmijnprobleem;datwasdeslijtagevandeoudeHumber.Ikbesteeddehetgrootstedeelvanmijntijdaanpogingenreserveonderdelenlostekrijgenvandemobieleautowerkplaats.Hetwasookzo'noudebrik,eigenlijk.Hijgingcontinukapot,dekleppenwerktentetraag,dehandremdeedhetnietenikmoeststenenachterdewielenleggenalsweopeenhellingstopten;debandenwarenspekgladenikkonmenietheugenooitopzulkeongemakkelijkestoelentehebbengezeten.DaarbijvergelekenwasdeoudeCottin-DesgouttesvanmijnvaderbijnaeenRollsRoyce.Alsdeautoreed,washetmijntaakcommandantLottenaardeherender

Alsdeautoreed,washetmijntaakcommandantLottenaardeherenderverspreidelegerplaatseninEritreaterijden,overbeangstigendebergpassen,rotswegenenimmensevlakten.OnderwegkwamikTonyDrakeenAmilakvariweleenstegen,enookKelseyenNadine,dienietsanderslekentedoendandysenteriepatiëntenverplegen.Watwasikblijdatikgeenverpleegstermeerwas.AlleenFruchaud,onzeziekenbroederopleeftijd,maaktedestrijdvannabijmee-hijwerdmetdetroepenmeegestuurdomeenoperatiekameraanhetfrontinterichten.Hijwasnietergsportiefenikvondhetkranigvanhem.LottewasdolopdemensenuitTsjaad,diewedusregelmatigeenbezoekbrachten,ofschoonhuncommandant,eneGarbay,nietvanvrouwenhieldenmenietinzijnmesswildetoelaten,watbetekendedatikeenzaamineenhoekjemoesteten,geenwoorddurfdetezeggenenmenietergopmijngemakvoelde.Hetweinigedatikvandegesprekkenopving,boezemdemeafgrijzenin.DezachtaardigemannenuitTsjaadverteldenoverhunrolindeverschrikkelijkestrijdomKub-Kub.Zehaddengeendrinkwatergehadenoveralhingdestankvandedodekamelendietijdensdebeschietingenwarenomgekomen.DeItalianenwarenmeerdan160kilometervanhunaanvankelijketerritoriumkwijtgeraaktaandeoprukkendetroepenvandeBrittenenhetGemenebest,endeVrijeFransenvolgdeninhunkielzog.DeBrittenlietenonzestrijdkrachtendeelnemenaandereeksbloedigegevechtenomKeren,eenbastionindeschaduwvande2.100meterhogebergdeEngiahat,diedehoofdwegnaarhethoogsteplateaubeheerste.KerenwasomringddooreenItaliaanseringvanstaal,eenversterkteomheiningvanprikkeldraad,dieindewekenvoorafgaandaandeaankomstvandeVrijeFransenenandereversterkingenondoordringbaarbleefHetwaseensoortproefendemannenbrachtenhetergoedvanaf,wantzevochtenmetmoedenzwier.ZehielpendeItalianenopzijschuiven,hoewelzeinaantalverindeminderheidwaren.Zeslaagdenerinelkgevalindeindrukdiedegeallieerdenvanhenhaddenietsteverbeteren.InhetgevolgvandegenendiedevijandachternazatenmoetenLotteenikmeerdanvijftienhonderdkilometerhebbenafgelegdoveronbegaanbarewegen,kriskrasdoordewoestijnenlangssteileafgronden.Hetrijdenwaseenverschrikking.Deautostuurdeontzettendzwaar,ookopdeweinigeverhardewegen,enoponeffenterreinmoestikhetstuurmetbeidehandenomklemmenomdeautoinbedwangtehouden.Doorhetzandrijdenwasnogmoeilijker.Deduinenverplaatstenzichmetdewind,endusveranderdenookdevormenaanblikvanhetterreingedurig.Bandensporenvananderevoertuigenmaaktenhetalleenmaarerger,omnogmaartezwijgenvandegranaattrechtersvaneerdereluchtaanvallen,diejezojecarterkondenkosten,enhetaltijdaanwezigemijnengevaar.Ikmoestheelvoorzichtigzijnomtevoorkomendatwekantelden,

mijnengevaar.Ikmoestheelvoorzichtigzijnomtevoorkomendatwekantelden,vastkwamentezittenofallebeideluchtinvlogen.Telkensweermoestikuitstappenomstenenenkreupelhoutonderdemachteloosdraaiendewielenteleggen,zodatzeweergripkregen.Ikdroegdepersoonlijkeverantwoordelijkheidvoorhetbehoudvandeauto,diealtijdklaarmoeststaanomdedokternaareenslagveldtebrengenwaargewondenverzorgingvroegen.NietalleenmoestikzorgendatdeHumberdelangetochtenaankon,ikmoestookmijnuiterstebestdoenomhemtegendeconstantebeschietingenenluchtaanvallentebeschermen.Ikbedektehemmetcamouflagemateriaal,verstoptehemondereenboomofindeluwtevaneenklifengroefhemzonuendanzelfsin.Erstondietstegenover.Watdemannenbetrof,warendeartsendekoksdebelangrijksteledenvandehelebrigadeendoordatikdechauffeurvandecommandantwas,werdiknetzobelangrijkgevonden.DeHumberwasmijnhuisenwerdalsnelmijnveiligehaven.Somssliepiker'snachtsinenvaakrustteikeroverdaginuit.CommandantLotte,diehoegenaamdnietsvanauto'swist,verwachttedatikallesvoorhemopknapte.Gelukkighadikdoorjarenrijdenennaaranderenkijkendiereparatiesverrichttendenodigekennisopgedaanenalsikietsnietwist,improviseerdeik.Ikverwisseldebanden,leerdehoeikeenlekkenderadiateuroftankkonoplappen,eenventilatorriemvervangeneneenkleingaatjeineenbandplakken.Ikbemachtigdedemeestelementairegereedschappenenginggewoonaandeslag.Lottewistnietsvantechniekenhielpnooit,behalvedieenekeertoenweeenklapbandkregenenikhetwielmoestverwisselen.Toenikmetzwarekeienworsteldedieikalskrikwildegebruiken,keekdekleinedoktervanafzijnautostoeltoeenriepuiteindelijk:'Zalikeenhandjehelpen?'Ikliethijgendenpuffenddekeiaanmijnvoetenvallenenkeekdoorhetzweetdatinmijnogenstroomdenaarhemop.'Tweekunnenmeerdaneen.'Lottestapteglimlachenduitenlegdedekeienzovoormeneerdatikerachteruitopkonrijden.Wereisdenkameraadschappelijksamen,Lotteenik,indieoudetrouweHumberwaarinwetotdiepindebushdoordrongenopzoeknaarnederzettingenwaarweonskampkondenopslaaninafwachtingvanhetbataljon,zodatweparaatwarenalserslachtoffersvielen.Ikvondheteenprachtiggebied,Eritrea,eenschitterendland.Hethadeengunstigklimaat,veelmindervochtigdandeKongo,enhetwaseenlandvanongelooflijketegenstellingen.Dedorrewoestijnkonvanhetenemomentophetanderewijkenvoorbergenengroen,krioelend

konvanhetenemomentophetanderewijkenvoorbergenengroen,krioelendvandevogelsenwildedieren.HetlandwerdbevolktdoorArabierenmeteenhuidvanebbenhout,diealtijdvriendelijkwareneneenschitterendelachhadden.Zeleefdensoberinhundorpenwaardelemenhuttendichtopeenstonden,oordenwaarvanikhetbestaaninmijnvroegerelevenniethadkunnenvermoeden,entochblevenzeschoonengezond.Ikvroegmedikwijlsafwaterinhenomgingnuhunbijbelselandwerdoverstroomddooreenheleritsbuitenlandselegersmethunmassieveoorlogsmachinerie.Ikweetnogdatweeenkeereendorpmettraditionelehuttenmetstrooiendakenaandedeneniedereenaankwamrennenomonstebegroeten,zoalsaltijd,metgastvrijuitgestokenbenigehanden.Deluchtzinderdevanhetstofendevliegen,wehaddenurengeredenenhetwassnikheet.Depenetrante,zoetegeurvanmestvurenhingindeluchtenhetdorpsveesjokteloomtussendehalfnaaktekinderendoor.IksprakgeenArabisch,maarLottewel,enhijvroegetenenwater.Deuiterstvriendelijkedorpelingengavenonsmelkenongedesemdbroodenwehurktenmetheninhetstofneer.ViaLottevroegendevrouwen-dieallemaalvrolijkgekleurdedoekendroegendiehunhoofdbedektenenomhunlichaamgewikkeldwaren-mebedeesdwatikhetliefstwildehebben.Zondermetebedenkenzeiik:'Eenbad.'Ikhadwekenindebushgezeten,mijnbehoefteineengatindegrondgedaanenmealleenmethetwateruitmijnveldfleskunnenwassen,dusikwildenietslieverdanweereensschoonzijn.Datwashetaspectvanmijnvroegerelevendatikhetmeestmiste:deluxeschoontezijn,elkedagminstenséénkeerineenschuimbadtezittenengeparfumeerdezeepeneaudecologneteruiken.Nu,plakkerig,volviezevegenenineenbezweetuniform,werdikmetzachtehandnaareenvrouwenhutgeloodst,waarmeeensoortteilwerdgetoonddiemetwateruitrustiekeaardewerkenpottenvoormewerdgevuld.'Danku,mercibeaucoup,shukran,yekanyelah,'zeiiksteeds,wachtendtotdevrouwenmealleenzoudenlaten.Ikverheugdemeeropmetewassen,strooptemijnviezeklerenaf,staptenaaktindetobbeenspattewaterovermezelfheen.Ikbegonmetewassen,maartoenmijnogenaanhetdonkergewendwaren,besefteikdatdehutnogsteedsvoldorpsvrouwenzat.Zefluisterdenenhieldenhunlachenin,alsofzenaareentoneelstukzatentekijken.Ikwerderverlegenvan,maartoenhettotmedoordrongdatzevermoedelijknognooiteenblankevrouwhaddengezien,gingikongegeneerddoor,alwasteikmewelietshaastigerdanikvanplanwasgeweest.Ikkleeddemeaan,staptedeverblindendwittehitteweerinenwasmeteenweermeteenlaagzweetbedekt,maardatkorte,koelerespijtvan

hetvuilhadmeenormopgemonterd.Elkeavondstoptenwebijeenanderelegerplaats,waarikofeenkuilzochtominteslapen,meestaleendiedooreenvandeoptrekkendesoldatenwasachtergelaten,of-alsertijdwas-mijntentopzetteomwatprivacytehebben.Ikhebzelfseenkeerindeholtevaneenachtergelatenmitrailleursnestgeslapen.Hetwas'snachtsaltijdflinkkoud,dusdroegikalmijnklerenoverelkaaromwarmteblijvenenprobeerdedaninslaaptevallen,gehinderddoorhetaanhoudendegeluidvanbeschietingenindeverteof,dichterbijenveelirritanter,hetgerinkelvandekamelentuigen.Zodraikwakkerwas,dookikdebushinvooreen'gemakspauze',endanhoopteikmaardatiknietvooreenvijandofgazellezouwordenaangezienalsikmetmijnonderbroekommijnenkelszosnelmogelijkmijnbehoeftedeed.Ikliepsomskilometersveromalleentekunnenzijn,maarhetwasnietaltijdmogelijkomzolangtewachten,geziendevreselijkediarreediehetkamp-enmij-inzijngreephad.Ikwerdeenpaarkeerziekenlagmetalmijnklerenaanterillenvandekoorts,gekwelddoorondraaglijkebuikpijn.Danwashettijdomstilteblijvenliggenennietsandersdanrijstenaardappelenteeten.Opeenkeer,toenikgeveldopbedlag,kaaptedeambulancechef,diepèreDeonheette,mijnHumberomsamenmeteenstelletjesousofficiersopjachttegaan.Ikwasziedendtoenikerachterkwam.'Hetismijnautoenmijnverantwoordelijkheid,enhetkostmezoalmoeitegenoegomtezorgendathijnietuitelkaarvalt,'schreeuwdeikhemwoedendtoetoenhijmetdekarkassenvantweeherteneneengrotevogelterugkeerde.'Ikbenjemeerdereenjehebtnietzo'ntoontegenmeaanteslaan,'schreeuwdehijterug.Voorhijwegbeende,voegdehijernogmachteloosaantoe:'God,watbenjetocheenlastpost.'Hijhadnatuurlijkgelijk.MaardeHumberheefthijnooitmeerdurvenlenen.Hetnieuwsvanhetfrontwasbemoedigend.Erwareneenpaardodenengewondengevallen,maarafgezienvaneenenkeleovermoedigeuitschieterbliezendeItalianendeaftocht.CommandantLotterichtteverbandplaatseninenalsdemannenvervoerdkondenworden,werdenzenaarhetveldhospitaalgebracht.TerwijlLottedrukbezigwas,zatikbijdeNaafi,haaldebiervoordemannenuitTsjaadofprobeerdeopeenkameelterijden,watzonderzadeleenpijnlijkeondernemingwas.OpeenavondnameneenpaarEngelseofficierenmemeedewoestijninombiertedrinkenenhandgranatentegooien.Soms,alsikmeteergbegontevervelen,gingiknaarhetziekenhuis,waarikmetdegewondenpraatteendeverpleegkundigenzoveelmogelijkhielp,maarzehaddenweinigaanmeenvondenmevooraleensta-in-de-weg.

haddenweinigaanmeenvondenmevooraleensta-in-de-weg.AlsLottenaarhethoofdkwartiervandebrigademoest,stondiktetrappelenomhemtebrengen,wanthetontbijtwaseraltijduitstekenden-o,vreugde-ikkonerzelfseengebakkeneikrijgen.AlskolonelMonclaronsvoordemaaltijduitnodigde,warenwenogblijer,wantdankregenweversegroenten,tomatenenbijeengedenkwaardigegelegenheidzelfshaas,eenmaaltjedatiksindsmijnchateau-tijdnietmeerhadmogensmaken.DeHumberbleefmijngrootsteprobleem.Hijhadinmiddelsookgeenverlichtingmeer,wantdedynamowasnietmeeropteladen,engeenenkelerem,watdeafdalingenoverkronkelendebergpassendoordebossenangstwekkendmaakte.Eenvandewielenvielerbijnaaf.Dewerkplaatsslaagdeerinnieuweschokbrekersen,wateenzaligheid,eennieuwezelfstartervoormetevinden,maaraldoendewerdeneranderedingenuitmijnautogeslooptenmoestikmenogtijdenzonderremmenbehelpen.Tochbleefdiesterkeoudebonkroestlopen.TerwijldetroepenslagtegendeItalianenleverdenomdenabijgelegenbergdeEngiahat,diezeuiteindelijkookbezetten,reedikdeverpleegstersovereenangstaanjagendepasnaarhethogergelegenlieflijkedorpNacfa,waargroentenenbloemenwerdengekweekt.MiddenineenwildparkdatbestierdwerddooreenEngelsman,MaxwellDarling,metwiewetheedronken,zagenwedriewildezwijneneneengazelle,diegewoonnaaronsblevenstaankijken,zotamwarenze.Ikslaagdeerzelfsineenpaarbergmargrietenteplukken,duwdemijnneusdiepindezwaargeurendebloemenendachtaanvroegertijden,toeneraltijdbloemenwaren.Ikvroegmeafhoelangdittoevluchtsoordnogzoukunnenoverleven.Tegenaprilwarenwenogmaarvijftienkilometervanhetfrontverwijderd,enLotteenikhaddeneenafspraakgemaaktbijeenverbandplaats.Ikstakeenbaileybrugovereendrooggevallenwadioverenvonddeverbandplaatstenslotteondereenbruggetje,vlakvoordekanonnen.Hetwaserzolawaaiigdatjemoestschreeuwenomjeverstaanbaartemaken.LottegingkijkenwatervoorhemtedoenwasenikzettedeautoondereenboomnaasttweekanonneneneenandereHumber.Ikwasbekafenikhadhetwarm,duslietikmeopeenrotsindeschaduwnaasteententjezakken.BinnendekortstekerenkwamereenFransekokopmeafrennen.'Nietdaargaanzitten!'riephij.'Dieplekbombarderenzealtijd!'Ikstondopenkloptehetstofvanmijnkleren.Ikhadnoggeentienpassengelopentoenikhetonmiskenbarefluitenvaneeninkomendegranaathoorde.'Rennen,naarmetoe!'schreeuwdedelegionair,enikstoofalseenopgejaagdkonijnzijnkantop.

Hijpaktemijnarmensamendokenwewegondereenkanon.Webedektenonshoofdmetonzehandenentoenstootteeenenormeontploffingrook,aardeensteenslagoveronsuit.Devolgendevijfgranatensloegennogdichterbijin.Toenhetstofeindelijkwasgaanliggen,stondikietwatbeverigop,mettintelendeblotebenen,enkeekomnaardeplekwaarikhadgezeten.Mijnrotswasmetdegrondgelijkgemaakt,endenetingerichtekeukententendegronderomheen,vlaknaastderots,warenineenreeksdiepekratersverdwenen.Ikmerktedatereenflinkesneeinmijnlinkerbeenzat.Terwijlikeenreepstofvaneenvettigedoekscheurdeomhetbloedentestelpen,smeetdekokstampvoetendvanwoedezijntheedoekopdegrond.Degranaatbeschietingenzoudeneendagelijksgegeveninmijnoorlogworden.Lotteenikmoestentallozemalendekkingzoekenalsdegranatenoveronzehoofdensuisden.Mijnbeenraaktegeïnfecteerdendeednoglangetijdveelpijn.Toenikkoortskreeg,gingiknaardokterThébaultinhetziekenhuis,dieeengranaatscherfuitdewondpeuterdedieiknooithadgevoeld.

IndehavenvanMassaoeaaandeRodeZee,degrootstehavenaandeoostkustvanAfrika,diedetwijfelachtigeeergenietdehoogstegemiddeldetemperatuurterwereldtebezitten,werdookeengroteslaggeleverd.Lotteenikzochteneenbergkamindebuurtopomvanveiligeafstandtoetekijken,naardemitrailleursenartillerieteluisteren,demannenenhetgeschuttezienoptrekkenenkijkendenwachtendtebiddenvooreensnelleafloop.Op9aprilwerdMassaoeanaeenkolossaalbombardementingenomenengavendeItalianenzichover,zijhetweinigelegant.DeItaliaansebevelhebber,admiraalBonetti,gooidezijnceremoniëlesabellieverdoorhetraaminzeedanhemaanMonclarovertedragen.GabrieldeSairigné,diehetzware,rijkbewerktezwaardhadzienvallen,hadhetlefomtewachtentothetebwerd,hetzwaardtezoekenenhetaandekolonelaantebieden.TengoedlemmetomItaliaanseworstmeetesnijden,'zeihijnaderhandknipogendtegenme.ErwerdenbijnavijfhonderdItaliaanseofficierengevangengenomen,endiekregenallewoonruimtedieernogtevindenwasindeverwoestestad,optweeafzonderlijkeeilandenaaneendam,terwijlwijonderdestruikenmoestenslapen.Naarmatedemensenhunzakenweeropordebrachten,werdhetlevendraaglijker.LottewerdineenhotelondergebrachtendeVrijeFransenkregenuiteindelijkeenveldverblijfvanlemenhuttenaanderandvandestad,ineenoasedieGhindaheette,vanwaaruitzedemassieverompenvangevelde,

oasedieGhindaheette,vanwaaruitzedemassieverompenvangevelde,halfgezonkenoorlogsschepenindehavenkondenzienliggen.IkhaddezeldzameluxevaneenkamervoormijalleenineenhuisdatikdeeldemetEngelseenFranseofficieren,onderwieAmilakvarienHenry,dieeenviezighondjeonderzijnhoedehadgenomendatme'snachtsuitmijnslaaphieldalshijbuitenaanzijnkettingzattejanken.Erlageenrubberenmatrasopmijnbed,veelteheetvooreenklimaatdatnauwelijksverschiltussendag-ennachttemperaturenkent,endegezamenlijkedoucheswarensmerig,maarerwastenminstestromendwater.Eengroterprobleemwarendehelsemuskieten,dekakkerlakkenendespinnendiepermanenthunintrekinmijnkamerlekentehebbengenomen.Overdagdronkikmarsalawijnofvistemethandgranateninzee,samenmetdeofficieren,inafwachtingvannieuweinstructiesvandeTransportdivisie.Destrandentennoordenvandestadwarenuitstekendenjekonergoedzwemmentussendeschildpaddenendolfijnenenscholensardineenansjovis.Wekregensteevastgezelschapvanpelikanen,ooievaarsenreigers,enheelsomsvaneenpaarvandegevreesdeRode-Zeehaaien.Dezeebewonerslekennietstemerkenvanhetoorlogspuinuitdehavendatzichoveralhadverspreid.Alsikginofwijnhadkunnenbemachtigen,gafik'savondsvaakeenborrel,waarnawepokerden.HierbrachtikookmijnlaatstegeheimenachtenmetAmilakvariondereenmuskietennetdoor.Hijwasnognetzoknapenvurigalsaltijd,metzijnwegensdehittekaalgeschorenhoofd,enzijnaanwezigheidherinnerdemeaanbeteretijden.Wewarenergaanelkaarverknochtgeraakt,engedurendedeheleEritreseveldtochtbleefhijmeextraproviandenflessenwhiskysturenommeopdebeentehouden.Oplange,afmattendedagenkonhijmemeteenenkelevriendelijkeblikweeruitdeputhalen.Dimitrilietmeweerbeseffendatikeenvrouwwas.Ikgingineenopwellingnaardestadenkocht-metmijnsteenkolenitaliaans-eenvolkomennutteloosrozesatijnenslipjeeneenpyjamavanwittezijde.Ikmoestenzougewoonietsvrouwelijkshebben.Totdantoehadikmenooitopgemaaktenikbezatweinig,afgezienvaneenrok,mijnopklapbedenmijncanvasbaduitdeArmy&NavyStore,mijnhelmeneentandenborstel.Ikhadlanggeledenaluitgeknobbelddatikmealleentussenaldiemannenkonhandhavenzondermeindenestenwerkenalsikgeennodelozedruktemaakteenmezoveelmogelijkopdeachtergrondhield.Omdattebereikenwasikbijnavrijwilligineenmanveranderd,endaargenootikvan,opeenvreemdemanier.Als'eenvandejongens'washetlevenzoveelgemakkelijker;ikkonmijnhartuitschakelenennetdoenofliefde,verhoudingenenintimiteiterniettoededen.Datbevielmeveelbeterdandatpijnlijkegehannesmetgevoelens.Delaatstetijdwerdik,metmijnonverzorgdehaaren

gehannesmetgevoelens.Delaatstetijdwerdik,metmijnonverzorgdehaarenmannenkleren,echterzovaaknagekekenopstraat,datikbeslootmezelfeensoptetutten.Ikgingzelfsopzoeknaareenspiegel.Alsiemandereenbezat,moesthetweleenItaliaanzijn,dachtik.Hoeprimitiefdeomstandighedenookwaren,zeomringdenzichmetluxeartikelenvanthuisdiezekennelijknietkondenmissen.AlsweeenstellingvandeItalianeninnamen,washetaltijddringenomtezienwatzehaddenachtergelaten,zekerineenstadalsMassaoea.Terwijlwijonsmoestenbehelpenmetingebliktvleesenwrangewijn,haddenzijworst,kaas,pasta,broodenallerleidelicatessenuitblik,zoalssardinesenbonen.Zehaddenzelfschampagne,benedictineenallemogelijkeexotischelikeurtjes.AlsikLottenietrondreed,plunderdeikwaarikmaarkon.Ikrommeldeingebombardeerdehuizenenzochtdiemensenopdiedemooistespullenhaddenbemachtigdenbereidwarendieteverkopen.Eennaaimachineleekmeheelpraktisch,godmagwetenwaarom,enikdeedvergeefsepogingenomereentevinden.Eten,inwelkevormdanook,stondaltijdhoogopmijnverlanglijstjeenikruildemijnzuurverdiendeweddemetpleziervoordeluxevaneenblikjeaspergesofeenmalseItaliaansesalami.Inmijnvrijetijdzwomikinzeeenbewonderdedezebravisjesmethunschitterendekleuren,'sAvondsspeeldenwetafeltennis,bekekenonbegrijpelijkeItaliaansefilmsindebioscoopofbezattenonsinBarTorinometdeofficierenenzeeliedenmetverlofvaneenvandeveleschependieindehavenlagen.Ikwerdgelukkignooithinderlijklastiggevallendoordemannen,wantdeflamboyantekolonelMonclarhadaleenbordeelvoorhetLegioen-eenBMC,BordelMobiledeCampagne-ingerichtmetinheemsemeisjesendetweeovergeblevenblankevrouwendiebereidwarendesoldatenhungeldaftetroggelen.DeBrittenwarenhoogstverontwaardigdoverhetbordeel.Zekeurdenhetaf,hartgrondig,endedenalhetmogelijkeomereenstokjevoortesteken,maardekolonelwistvangeenwijken.Zonderbordeel,zeihij,zoudenzijnmannendeinheemsewijkbestormen,waarzenietmochtenkomen,endanzoueroproerontstaan.Demannengingennatuurlijktochnaardeverbodenwijk,zekeralszeeenborrelophadden.Opeenavondwerdheteenheusereltoendeburgemeestereenpaarlegionairsindewijkaantrofenprobeerdeheneigenhandigtearresteren.Drievandemannenduwdenhemomver,dronkenalszewaren,engingenopzijnhoofdstaan.Hijschootenverwonddeeenvanhen.DevolgendedageistehijdathetheleLegioenlangskwamparaderenopdathijtochtenminstedegewondemaneruitzoukunnenpikken.Degewraaktesoldatenwerdenstilletjesafgevoerd

maneruitzoukunnenpikken.Degewraaktesoldatenwerdenstilletjesafgevoerdendiearmeburgemeesterheeftzijnbelagernooitgevonden.InMassaoealeerdeikeenschranderejongeofficiervanhetLegioenkennen,eentweedeluitenantdiePierreMessmerheette.Weatenelkeavondsamenindemess,dieopeenprachtigeplekmetuitzichtopzeestond.Ikraakteergophemgesteldenwewerdendikkemaatjes.Hijwaszevenjaarjongerdanikenwasin1939alsonderluitenantindienstvanhetLegioengekomen.EenjaarlaterwashijmaarschalkPétainendeVichy-regeringzobeu,dathijmetkapiteinJeanSimonnaarMarseillewasgegaan,waarzeeenItaliaansschipvan8200tonhaddengekaapt(metwaardevolleladingenal)eneropdeeenofanderemanierinwarengeslaagdonderdeVrijeFransevlagdeoversteeknaarLiverpooltemaken.VervolgenshaddenzezichbijDeGaullesstrijdkrachtenonderAmilakvariaangeslotenenhaddenzenogmeerrekrutenkunnenbekostigenmethetgelddatdeverkochteladingvanhetschiphadopgebracht.HijwasinhetzelfdekonvooialsiknaarDakargereisdenhadinGabonenKameroengevochten.Ikvondhembedachtzaam,intelligententrésgentil;hijmaaktetoenaldeindrukeenbijzonderlevenvoorzichtehebben.IkwasdanooknietverbaasdtoenhijuiteindelijkpremiervanFrankrijkwerd.

Tegenheteindvanhetvoorjaarsloeghetweertotaalom.Onweersbuienverkoeldendeluchtenzandstormenroldenoverdevlakteaan.Deelektriciteitvielsteedsuitenderegendreefderattendehuizenin.Toenweonsklaarmaaktenvoorhetvolgendedeelvanonzereis,overdeRodezeenaarCairoinhetnoorden,wasdeatmosfeerdrukkendvochtig.IkhadgehooptdeoversteektemogenmakenophetpassagiersschipdePrésidenteDoumerge,samenmetAmilakvari,Gabriel,Henry,Messmer,Boris,DeBollardière,Arnault,JeanSimonenalmijnanderevrienden,maarhetschipvertrokzondermijencommandantLotte.Hetzwartejochiedatalleklusjesvoordeordonnansenhadopgeknaptwasbijnaintranen,wantzewarenvertrokkenzonderhemtebetalen.Ikbeloofdehemdatikhemzougevenwatzehemschuldigwaren,mitshijtotdedagvanmijnvertrekzoublijven.Ikkeekhoedeauto,dieikopdereishadvoorbereiddoorhemvoltetankenenvaneennieuweaccutevoorzien,samenmetdeambulancesinhetvolgendeschipwerdgeladenenregeldeeenmooie,grotehutvoormezelfBovendienhaaldeikdekokovereenomeletvoormetebakkenvandeeierendievoorhetontbijtvandekapiteinbestemdwaren.Op7meivoerenweuit,richtingSuezinhetnoorden,overeenkalme,azuurblauwezeediealgeneratieslangdoorspecerijenkoopliedenenpelgrimsopwegnaarMekkawerdbevaren.Ikbracht

specerijenkoopliedenenpelgrimsopwegnaarMekkawerdbevaren.Ikbrachtdetochtechtergrotendeelsinbeddoor,wantikhadweerdysenterieenvoeldemehondsberoerd.VijfdagenlaterkwamenweinhetbedrijvigeSuezaan,waarwenogeenstweedagenmoestenwachtenvoorweaanlandmochten.Wemochtendiedagennietbenedendekskomen,uitangstvoorluchtaanvallen,waardoorikmenogellendigergingvoelen.Erstondeenverzengendewoestijnwindenalleswasteheetomaanteraken.Toenweeindelijkonsontschepingsbevelkregen,liephetweeropdegebruikelijkechaosuit-kadesvolkratteneninboorlingendievanhotnaarherrendenenverschrikkelijkveelkabaalmaaktenmethungeschreeuw.IkwachttetotmijnoudeHumberopgetakeldenveiligaanwalwasgezet,laaddemijnspulleninenreednaardemiddeleeuwseommuurdestad.Suezmetzijnmetpalmenafgezettestraten,kolonialebouwwerkenenkerkenwaseenverrukkelijkestad,ontdekteik.Deluchtwasbezaaidmetreusachtigeadelaarsdieopdethermiekvandehetebronnenzweefdenenhetlichthadietsheelbijzonders.DevolgendepaardagenbehoordentotdegelukkigstedieikinAfrikahebdoorgebracht.Ikbaaddeinzeeenliepfeestenenbalsaf.Voormijwerdheteenkorte,maarwelkometerugkeernaarvroegertijden,diemeherinnerdeaandevrolijkstedagenuitmijnverleden.Ikdanstetotiknietmeeropmijnbenenkonstaan.Hetnieuwsvondaltijdweleensluipweggetjeomonstebereiken.BritsetroepenhaddenbijeenaanvalinNoorwegenelfDuitseschepentotzinkengebracht;indeMiddellandseZeehaddenBritseoorlogsschepeneengrootdeelvandeItaliaansevlootvernietigdendeVerenigdeStaten,dievreesdenvooreenDuitsebedreigingvandekonvooien,haddenGroenlandbezetomteDenentehelpen.JoegoslaviëenAthenewareninDuitsehandengevallenenop13aprilhadhetpasaangekomenDuitseAfrikaKorpsonderleidingvanRommelhetheftinhandengenomenendestadBardiainLibiëveroverd,enhettroknuopnaarBenghaziendeEgyptischegrens.TweewekenlaterstakendriecolonnesvanhetAfrikaKorpsdeEgyptischewestgrensover.Nogmaardriewekenlater,op17mei1941,ennoggeenzeshonderdvijftigkilometerverder,staptendokterLotteenikindeHumberenredenwenaarhetnoorden.WewarenhettweedevoertuigineenreusachtigkonvooidatdoordeSinaïnaarPalestinaendeLevantreed.Wetrokkentenstrijde.

Dehandvanhetlot

Beminalleenhetgeendattotukomtverweveninhetpatroonvanuwbestemming...

MarcusAurelius(121-80v.Chr.)

TegendetijddatweGazaaandeMiddellandse-Zeekustbereikten,stondikopinstorten.Hetkampwasimmens,kilometersennogeenskilometerswittecanvastenten,allemaalvolAustraliërs.Zoalsgewoonlijkwasikmoe,uitgehongerdendorstigenwasergeenslaapplaatsvoorme.EenvriendelijkeEngelsemajoorgafmeeenfleslimoensapenweesmedewegnaarhethospitaal.DaarzagikKelsey,totmijngroteblijdschap,dieweereensmetopgestrooptemouwentotdiepindenachtdegebruikelijkehygiënischetakenvervulde.'Travers,kombinnen,'zeizeopeentoonalsofzemevijfminutengeledennoghadgezien,'enhelpmeeenseenhandje.'Samensleeptenweeennetgemonteerde,ongelooflijkzwareoperatietafelnaarhetmiddenvandeoperatiekamer.Kelseykloptemehartelijkopmijnschouderenzei:'Zotezienbenjewelaaneenborreltoe.'Zetastteinderuimezakvanhaarschortendiepteereenheupflaconuitop,diezemegrijnzendaanbood.Aangezienikgeenkeushad,werddenieuweoperatietafelmijnbedvoordienacht,ennaeenpaarflinketeugenvanKelsey'swhiskysliepikalseenroos.Hetwasgeenblijvendeoplossing,endedagendaarnawerdikvanhetkastjenaardemuurgestuurdensliepikwaarmaarplaatswas.Ikmoesteenpaarkeereententmetanderevrouwendelen,watikeenverschrikkingvond.Sindshetbeginvandeoorlogwasikaanveelongemakkenenontberingengewendgeraakt,maargoedeten,alleenslapenenmijnweinigebezittingenbijmehoudenwarensteedsbelangrijkervoormegeworden.Elkeverstoringvanmijnrituelenbrachtmeuitmijnhumeur.Wathetwerkbetrof,hadikvoornamelijkdetaakLotteenzijnstafvanhetkampnaarhetSpears-hospitaalenterugtependelen.HetziekenhuiswasopgezetdoorLadySpearseneenteam'Spears-verpleegsters',diedekoosnaam'Spearettes'haddengekregen.IkwerdookweleensuitgeleendaandeBritseverbindingsstaf,waarineenimposanteBritsemajoorzatdieSneyd-Coxheetteenheelcharmant

waarineenimposanteBritsemajoorzatdieSneyd-Coxheetteenheelcharmantenaantrekkelijkwas,enéénkeermochtikgeneraalPaul-LouisleGentilhomme(diehetbevelhadgevoerdoverdeFransetroepeninSomalië)gedurendezijninspectievandemedischefaciliteitentussendekampenchaufferen.Datwaseengedenkwaardigegelegenheid,wanttoendegeneraalachterindeautowasgestapt,deeddezelfstarterhetnietenmoestikzoonopvallendmogelijkuitstappeneneenpaarpasserendeSenegalesesoldatenvragenonsoneerbiedigvaneenheuvelafteduwen.Degeneraalbleefgedurendehetheleincidentkaarsrechtzittenenstrakvoorzichuitkijken.Toenhijklaarwasmetzijninspecties,zettehijonsopeenrijendeeldeonsmeedatweeennieuweinfirmièremajorkregen,achtconductricesAnglaiseseneenvrouwelijkesupervisor,eneMrsFisher.Hetnieuwsmaakteonswoest,wanthoewelweonderlinggenoegtekibbelenhadden,warenwealheellangsamenenverzettenweonseendrachtigtegenbuitenstaanders.IkbesprakhetprobleemmetHenryenSneyd-Cox,diemetonsmeeleefden,maarmachteloosstonden.IkhooptevanhartedatdiemevrouwFisherhetmenietaltemoeilijkgingmaken.Ikwasmoeenvoeldemenietlekker,dusnamikachtdagenverlofinHaifaaandeMiddellandseZee,naeerstmetdebusnaarTelAvivtezijngereisd.Toenikeenmaalverzorgingkreeg,ontdekteikwaaromikmezoslechtvoelde;ikhadergensenteritisopgelopen(eendarmontsteking)enwerdopeensaaidieetvanhavermoutentheegezet.Naeenpaardagenrust,weerzinwekkendetenenmedicijnenvoeldeikmezoopgeknaptdatikkonopstaanenmijnomgevingverkennen.Haifa,datgebouwdisopdelaagstehellingenvanhetKarmel-gebergte,hadwitte,dichtopeenstaandevierkantehuizen,fantastischesoeksenArabischekoffiehuizen.Ikbrachterveeltijddoormetwinkelenenzoetetheedrinken,enkeerdedannaarmijnhotelopdetopvandeKarmelterugomuitterustenzoveelikwilde.ToeniknamijnkortevakantieinGazaterugkeerde,merkteikdatertijdensmijnafwezigheidiemandinmijntenthadgeslapen.Devolgendeochtendwerdikdanookchagrijnigwakker,enmijnhumeurwerdernietbeteroptoenMrsFisher,denieuweconductrice,haaropwachtingkwammaken.EenpaarminutennaonsonaangenamegesprekkwameengeagiteerdecommandantLotteopmeaf,diemeapartnamenstralendzei:'Jehebtalleopwindinggemist!Quelleagitation!DegeneraalzeidatMrsFishermijnnieuwechauffeurzouworden,maarikbenvoorjeopgekomenenhebgeweigerd.Degeneraalwasheelontstemd.MrsFisherschijnteenvriendinvanhemtezijn.'IkkeeknaarhetgezichtvandekleinedikkeFransman,lietzijnwoordenopmeinwerkenenbeseftedatiktijdensmijnafwezigheidternauwernoodontkomen

inwerkenenbeseftedatiktijdensmijnafwezigheidternauwernoodontkomenwasaaneendegradatietotdysenterieverpleegster.Ikkonhemwelzoenen,maarikwistdatzo'nopenbaarvertoonvangenegenheidhemalleenmaarinverlegenheidzoubrengenengafhemdusmaareenkneepjeinzijnarm,bedanktehemzohartelijkmogelijkennammevoorhemooitnogeensopeenheerlijkdinertetrakteren.Dedagwerdnogleuker.PlotselingdookBorisNazourfindeopeningvanmijntentopommeuittenodigenvooreendinermethetLegioen,laterdieavond.'Wehoordendatjeziekwasmaarnubeterbent,'zeihijinzijngebrokenEngels.'Wewillenjevanavondzien.'Iknamdeuitnodigingmaarwatgraagaan,wantikhadmijnvriendenvandeNeuraliaaleenpoosnietmeergezien.Iktrokmijnbesteuniformrokeneenschoonoverhemdaanenkamdemijnhaarzogoedmogelijkzonderspiegel.ToenbrachtikophetlaatstemomentnogeenvleugjelippenstiftaanendrenteldenaardemessvanhetLegioen,waarikAmilakvari,BorisendielieveJohnHasey(deAmerikaansejongendiebijnateveelhadgewonnenmetbaccarat)terugzag,samenmetnogeenaantalanderebekendegezichtenenvijfAustralischeofficieren.Destemmingwasopperbesteniedereenleekblijmetezien.Weatengoedendronkennogbeter.TijdensdatdinerverkondigdeAmilakvaridatikeenLegioenbijnaamzoukrijgen,wateengroteeerisvooriemandvanbuitendegelederen.'WenoemenadjudantTraversvoortaan"LaMiss",'verklaardehijmetdubbeletong.'Zeistenslottedeenigemademoiselleinonsmidden.'Ervolgdeeendaverendapplausengebonkopdetafelsmethanden,ellebogenenzelfsvoeten,erwerdomeentoastgeroepeneniedereendronkopmijngezondheid.Ikkeekstralendommeheen,nameenmannelijketeuguitmijnglas,koesterdemeinhunvriendelijkheidenbedankteiedereenvoormijnnieuwenaam,diedeheleoorlogendaarnazoubeklijven.Uiteraarddronkenweonsallemaaleenstukindekraagdieavond,maardeAustraliërsovertroffenhetLegioennogensmetenalleglazenaanschervenvoorzelallendopstretchersnaarhuntentenwerdengedragen.JohnHaseywaszovriendelijkmijnaarhuistebrengen.Devolgendeochtendhadikeenverschrikkelijkekater,dienogwerdverergerddoorhetfeitdatikalomhalfzesopmoestterwijlhetkilwasenregende.Hetwas7meienwevertrokkenmeteenreusachtigkonvooinaarSyrië.Ikslaagdeerondanksdevreselijkeverwarringineenplekachterdeauto'svanhetQuartierGétiéral(QG)tevindenenstonddienietmeeraf.Hetwasduivelszwaarrijden

ennogmoeilijkeromnietinslaaptevallen,nazo'nkortenacht.Wekwamenophetafgesprokenpuntaantoenhetaldonkerwas,naeersteengrotegroepmannentepaardgepasseerdtezijn.DevolgendeochtendredenwevoorzonsopkomstmeteenbelachelijkslakkengangetjelangsdekustdoornaarTelAviv.Elkhalfuurstoptenweomopderestvanhetkonvooitewachten.Toenwelangzaamovereenkronkelendebergwegnaarbovenreden,waarwenietkondeninhalenofvaartmaken,raaktedeoudeHumbersterkoververhit.Ikvroegmeafofhijdetopzoukunnenhalen.Datkonhij,maardestoomwalmdeonderzijnrammelendekapvandaanenikbeslootzodrahetenigszinskontestoppenomderadiateurbijtevullenenmijnarmebriktelatenafkoelen.Nettoenweopdetopwareneneenplekzochtenomtestoppen,hoordenwehetonmiskenbaregeluidvanvliegtuigen.Hoogbovenons,aandewestelijkehemel,zagenweDuitsevliegtuigenmethetoveralherkenbareLuftwaffe-balkenkruisdiehetoponzekwetsbarerijvoertuigenhaddenvoorzien.'Vite!Vite!'hoordeikiemandroepentoenweallemaaluitonzeauto'ssprongenendekkingzochten.Werendenallekantenopenslaagdenermaarnetinonsopdegrondtelatenvallentoeneenbomophonderdmeterafstandontplofteenhetpuinoveronsheenhagelde.Ikklauterdeovereind,rendenaareenrotswanddiemekonbeschermenenvondeenrotsbloklangsdekantvandewegwaarikmetegenaandrukte.Anderendedenhetzelfdeofblevengewoonopdegrondliggen,methunhandenbovenhunhoofdgevouwen.Bovenhetlawaaivandevliegtuigmotorenuithoordenwemitrailleurvuur,datrat-tat-tatdatmaarééndingkonbetekenen:deboordschuttershaddenonsinhetvizier.Dekogelsscheerdenoverhethardewegoppervlakenketstennaarallekantenaf.Ikvoeldeereenlangsmijnlinkeroorsuizen.Gewondenschreeuwden,auto'sbezwekensissendonderdekogelsdiedoorhunafgematteoudecarrosseriewerdengejaagdenerleekgeeneindaanhetrat-tat-tattekomen.Opeengegevenmomentwerdhetstil,maarnietlang.Tienminutenlaterkwamendetoestellenterug,alvielenhunbommennuverderweg.Tegendetijddatzeeindelijkindeverteverdwenen,haddenzeviermannengedood,driezwaargewondenvijfvoertuigeninvlammenlatenopgaan.

OnzebestemminglaginhetnoordenvanhetdoordeVichy-regeringbezetteSyrië,nabijdeTurksegrens;deBrittenenAustraliërshaddenhetzuideningenomen.ToenwetenslottedegrensbijDeraaoverstakenendestrijdmetdeVichy-Fransenaanbonden,legdeonzeopperbevelhebber,kolonelMonclar,zijn

Vichy-Fransenaanbonden,legdeonzeopperbevelhebber,kolonelMonclar,zijntaakneer.DeGaullevervinghemdoorzijnonderbevelhebber.Denieuwekolonelwaseenlange,magere,blekeofficiervandrieënveertiguitdeElzas,enhijheetteMarie-PierreKoenig.HijhadzichnaeenherstelperiodeinCairobijonsgevoegdenhijhadzijnmanschappenalmetsuccesaangevoerdindestrijdtegenhet6eVichy-regimentbijDeirAli,eenkleinebuitenpost.KolonelKoenigoogstteveelbewonderingbijdemannenenvelenvondenzijnaanstellingeenwijze,diplomatiekezet.GeholpendoordegeallieerdetroepenslaagdenKoenigendeVrijeFransenergeleidelijkindeVichy-FransenterugtedringentotDamascus,waarzezichmoesteningravenvooreenlangebelegering.HetSyrischelandschapisvoornamelijkheuvelachtig.Achterdesmalle,vruchtbarekustvlaktelopendebergketens,doorsnedendoordiepevalleien,afnaarhetgrotebreukdaldatzichoverdeRodeZeetotinAfrikavoortzet.Toenikoverdewegenvolgatendoordeuitgestorvendorpenreed,trofhetmehoetriestmijnomgevingwas.Denatiehadeenzwaretolbetaaldomdebelangrijke,begeerlijkehandelsroutetebehouden,endeinwonersverdroegendenieuwsteinvasiemetdegelatenheiddieikooklateroveralzouterugzien.Zelekendeoorlogzomoetezijn;zewarenerziekvandathunlandaanhoudendwerdgeplunderdenverkracht,uithebzuchtofomdeeer.Hunogenstondenberustend,bijnawanhopig,inhungegroefdegezichten.Wekwamenopfelbetwistgebiedendeeerstedagenenwekenvandieverzengendhetejunimaandin1941werdhetenegevechtnahetanderegeleverd.VoetjevoorvoetjenaderdenweDamascus,doorkleinestedenendorpen.DewegvanBeiroetnaarRaselNaquore,degrenspost,wasomzoomdmetgraven.Ersneuveldenopééndagdertienmanenervieleenveelvoudaangewonden.Luchtaanvallenwarenaandeordevandedag,devliegenendehittemaaktenallesnogergerenikdeednietandersdanLotteenzijnstafheenenweerrijdentusseninhaastopgerichtekampeninDerur,DeirAli,Salemaine,RacaoubenTchermesskine.Onderwegpikteikdegewondesoldatenengestrandedorpelingendieiktegenkwamopenverderwasikcontinuopzoeknaarbetere,mindergevaarlijkeroutestussendeslagveldendoordienietovergroterotsblokkenvoerden.WereisdendoorlomeSyrischedorpen,langszilverkleurigeolijfgaarden,opplateausaangelegdewijngaardenenoverzongebakkenheuvels.Alsdedorpelingenzagendatikovereenhobbeligveldworsteldeofwasvastgelopenineennieuwegranaattrechter,kwamenzeuithunhuizenvangebarstenleemblokkennaarbuitenrennen,zwaaiendmeteenwittevlag.Zeriepenaltijdeerst'marhaba'(hallo]voorzedegewraakterotsblokkenverplaatstenopdatik

mijntochtkonvervolgen.Dedorpelingeninhunlangegewadenvolaangekoektstofenvuil,methunkinderendiezichaandezwartesluiersvanhunmoedersvastklampten,maakteneensjofeleenberooideindruk.Ikkonnietmeerdoendan'shukran,shukranzeggen,glimlachenenmijnchocola,alsikdienoghad,inkleinestukjesbrekenenuitdelen.'sAvonds,wanneerikthuiskwamenmijnbedopzocht,waarhetookstond,wasikaltijdhondsmoeenbijnateuitgeputomnogtekunneneten.Devolgendeochtendstondikinheteerstegrijzelichtopenreedikweerovereenhobbeligeweg,Duitsevliegtuigen,rotsblokkenenanderegevarenontwijkend.SomswascommandantLottemijnpassagier,somszijnnurkseplaatsvervangerVialardGodou,enalsdeautoleegwas,gafikArabischezwerverseenliftomgezelschaptehebben;opdeeenofanderemaniervoeldeikmeveiligerindeautoalsiknietalleenwas.Mijnachtergrondmuziekwerdgevormddoordeaanhoudendebeschietingenengranaatinslagenindeverrebergenenwaarnemingspostendiebevochtenenveroverdwerden.Telkenswanneerikbijeennieuwelegerplaatsaankwam,washetereendruktevanbelang.Alsernietneteenluchtaanvalwasgeweest,waserweleenopkomstenwerdhetkampafgebroken.Hetwaseenwonderalsikiemandopdeverwachteplekaantrof.AlsikneteenaanvalbijDeirAlihadgemistenterugkeerdenaarRacaoub,werdendaarvoorbereidingenvooreenaanvalgetroffen.Opeenkeer,toeniknadelunchinmijnhutjeeenboekwildelezen,vlogenerzesvliegtuigenlaagoverenbombardeerdenons.Hetlaatstetoestelkeerdetotvierkeertoeterugomonsmetmitrailleurvuurtebestokenentenslotteeenzwarebomtelatenvallenopnoggeenvijftigmetervandeplekwaarikzat.Ikhadsindshetbeginvandeaanvalopdegrondgelegen,maarstonduiteindelijkopenkwamuitmijnkleinehuttevoorschijn.Erwarentweezwaargewonden.Erwaseenambulancegeraakteneenmotorfietswascompleetverwoest.Mijnautowasgoddankongedeerd.Tegendietijdwarenweopberuchtgevaarlijkterreinaangekomen,dezogenoemdeHofvanDamascus,enLottewasmeteenanderechauffeurineenambulancevanhetLegioenvooruitgereden,vergezeldvaneenvoorrijderopeenmotor,opzoeknaareenroutewaarlangseeneerstedetachementdegewondenkonafvoeren.Hijnamglimlachendafscheidvanmeinhetkamp.'Blijfjijmaarhier.Ikbengewaarschuwddatervaakmijnenopdezewegenliggenendatzeveeltegevaarlijkzijn,kind.'Bijwijzevanuitzonderingstribbeldeikniettegen.Hetwarenonzeeigenmijnen,nietdievandevijand,dieonsdemeestelastbezorgden.Desappeurswerdengeachtzeaftezettenenvanbordentevoorzien,zodatwewistenwaarzelagen,endeachterhoedemoestdebordenweer

zodatwewistenwaarzelagen,endeachterhoedemoestdebordenweerweghalen,zodatdevijandzenietzouzien,maardatluktenietaltijd.Somswerdendesappeursgebombardeerdalszemijnenlegdenenhaddenzegeentijdomzetemarkeren,ennogvakerbeseftenzenieteensdatwehenopdevoetvolgden.Hetwashoedanookeenriskanteondernemingommetauto'soverdiewegenterijden.Demensenkondenuitstappenenlopen,wanterwerdengeenantipersoneelsmijnengebruikt,maardeauto'smoestenerdoorgeredenworden,meestaldoordechauffeur.Lottekreegjammergenoeggelijk.Zijnchauffeurscheurdeopeenmotorhetkampinenschreeuwde:'Mijnambulanceistwintigkilometerverderopopeenlandmijngereden.EriséénmandoodendokterLotteiszwaargewond.'Ikwildededoktergaanhelpen,maarMrsFisherverboodhetme.InplaatsdaarvanmoestikdokterThébaultgaanzoekenenhemmeteenpaarmannaardeplaatsdesonheilssturen.IkzatzoinongerustheidofdokterLottenogwelleefdedatik,toenikindeHumberopzoekgingnaardokterThébault,rechttegeneenmuurknalde.Lottewerduiteindelijknaarhetkampteruggebracht.Hijwaskrijtwit,maarhalfbijbewustzijnenhijleedveelpijn.Delandmijnwaarzijnambulancediemiddaginjunioverheenwasgereden,hadzijnbenenerbijnaafgerukt.Debestuurdermochtblijzijndathijnogleefde.Devoorrijderopdemotorwasopslagdoodgeweest.IkhielpLottesverbrijzeldebeenenvoetverzorgen,alwistikdatdekanskleinwasdathijhetbloedverlieszouoverleven.Hijoverleefdehettoch,opwonderbaarlijkewijze,maarhijwerdvoorbehandelingnaareenbasishospitaalgebracht.Dienachtdeedikgeenoogdicht.Devolgendeochtendkwamiktotdeontdekkingdatikeennieuwebaashad:dereusachtige,heerszuchtigedokterVialardGodou.Hijwaslang,magerenschijnheilig,enhijwashoogstverontwaardigdtoenhijmerktedathijeenvrouwelijkechauffeurhadgekregen.Toenhijbeseftedatergeenalternatiefwas,namhijwraakdooreroptestaandeHumberzelftebesturen,terwijliknaasthemmoestzittenenduizenddodenstierf.Hijreedveeltehard,hadgeenenkeleeerbiedvoorgladdebandenenbeproefdedearmeoudeautotothetuiterste.Dedokterraakteelkebultensteen,knarstedoordeversnellingenenwistabsoluutnietwathijdeed.Ikverdroegzijnafschuwelijkerijstijltweedagen,entoenreedhijdeHumbertegeneenantitankversperring,waarbijwebeidenbijnahetlevenlietenendestuurinrichtingopnieuwzwaarbeschadigdraakte.'Ukunthelemaalnietrijden,'gafikhemboosteverstaantoendeverfrommeldeautowerdweggesleeptdooreenploegvandewerkplaatsvanhettankregiment.'Endezeautoismijnverantwoordelijkheid.Ikverzoekuvriendelijkdatniettevergeten.'

vergeten.'Devolgendedagwerdikgedeprimeerdwakker,'sOchtendsmaakteikdegehavendeHumberschoonenwachtteopdemonteurs.Godougedroegzichonuitstaanbaar.Hijwasongedurig,sprongomdevijfminutenuitzijnstoelentierde:'Zijnzeernogniet?Waarblijvenzetoch?'Ikdeederhetzwijgentoe.Wewarenzo'nbeetjedelaatstendienoginhetkampwaren;alleanderenhaddenhunbiezenalgepaktenwarenopwegnaarDeirAli.Naeenuurkwamereenlijkblekemonteurmeteenautovolgewonden.'Dewegisgebombardeerd.Ikkwamernietdoor,'verteldehij.'Erliggennogveelmeergewonden.'ZonderookmaarietstegenmetezeggenlegdeGodoubeslagopdemonteurenzijnautoenscheurdenaardeplekvandeluchtaanval.Mijliethijmetzevengewondenachter.Iklegdedemannenzogoedmogelijkonderdebomenenmaaktehethungemakkelijk.Gelukkigwarendemeestennietzwaargewond,maarhaddenzealleendoorgranaatschervenveroorzaaktevleeswonden,eenhersenschuddingofeenshock.Erwasmaaréénzwaargewonde,eenjongemanmetvlasblondhaarenlichtblauweogendiezulkediepebuikwondenhaddatikergstevreesde.Iklegdemijneigenjasoverhemheenomdathijzorilde.Paseenaantalurenlaterkwamdemonteurterug,meteenjasdieonderhetbloedzat,entoenrepareerdehijmetnogbeverigehandendestuurinrichtingvandeHumber.Godoukwamchagrijnigterugenblafte:'Schietop,wemoetenvoorhetdonkerbijdeverbandplaatszijn.'Nettoenhijachterhetstuurwildeklimmen,posteerdeikmevoorhemenkeekhemijzigaan.'Ikrijdvoortaan.InelkgevaltotweinDamascuszijn,andershaaltdeautohetniet.'Hijwildebezwaarmaken,maarzagaanmijngezichtdatikgeentegenspraakduldde.Beledigdengepikeerdnamhijplaatsopdepassagiersstoel,enweredenweg.

Diedroge,hetezomervielenermeerdanvierduizenddodenengewonden,onderwiegoedebekendenalskapiteinJeanSimon,dieikopdeNeuraliahadlerenkennen.Diedappere,intelligenteenscherpzinnigemanwerddiejunimaandindeHofvanDamascusinhethoofdgeschotenenverloorzijnrechteroog.Toenikhemterbehandelingnaardebasispostreed,keekhijmemetzijnenegoedeoogaanenvroegangstig:'Zegeenseerlijk,LaMiss,zieikerergafschrikwekkenduit?'

afschrikwekkenduit?'Ikglimlachteenantwoordde:'Helemaalniet.Uzulterheelflamboyantuitzienmeteenooglapje.'JohnHaseyhadnogmeerpech.Hijwerddoorviermitrailleurkogelsinzijngezichtenborstgeraaktenmoestzijnhelekaakenstrottenhoofdmissen.HijwasdeeersteAmerikaanindeoorlogdieinnaamvanFrankrijkgewondraakte.GeneraaldeGaullebenoemdehemtotKameraadvanhetLegioen.Zijnoorlogwasgestreden.Zodrahijvoldoendehersteldwasomtereizen,keerdehijperschipterugnaardeVerenigdeStatenomdaarplastischechirurgieteondergaan.Eentijdlangwerdenwebijnadagindaguitgebombardeerd.Ikleerdealsneldeverschillendetoestellenaanhetgeluidvanhunmotorteherkennen.DezwareVichy-bommenwerpersendegroteDuitseJunkershaddeneendiepereresonantie,terwijldeStuka'senMesserschmittseerdereenhoogjankendgeluidvoortbrachten.Degevechtsvliegtuigenvormdeneengroterepersoonlijkedreiging,gezienhungrotesnelheidenwendbaarheid,maaralletoestellenwarenevenbeangstigend.Mijnideeënovergrootseavonturenenzwierigeheldendadenmoestenwijkenvoordekille,wrederealiteit,dieinhielddatikelkmomentsamenmetmijnbekendenenbemindenkonomkomen.BeeldenvanLotte,Simonenanderestervendenenverminktenlietenmenietmeerlos.InhetschuivendewoestijnzandvanSyriëwerdikeindelijkvolwassen.Hetdrongtotmedoordatnietsbelangrijkerwasdanhetlevenzelf.Vooralalleenrijdenvondikbeangstigend.AlsikmetdeoudeHumberoverdehopelozeSyrischewegenhotste,washetvrijwelonmogelijktehorenoferbommenwerpersnaderden.Ikmoestvaaknietalleendeweg,maarookdeluchtindegatenhouden.Ineenkonvooirijdenwasveelgemakkelijker,wantdanwarenerbijnaaltijdanderendienaarvliegtuigenkondenuitkijkenenwaarschuwenalszenaderden.Tochginghetnietaltijdzo.Ikherinnermedatikopeenhelderevoorjaarsdagin1941metdokterGodoueneendetachementVrijeFransendoorhetzuidenvanSyriëreed.Ikbeseftepasdatwemiddenineenluchtaanvalzatentoenvijftigmetervoormeeenbominsloegdieopeenhaartjenaeentruckmisteenonsindikkestofwolkenhulde.Hetenemomentwasallesnognormaal,hetvolgendewasmijnuitzichtcompleetandersenwerddeautoachteruitgeslingerd.Deexplosiesloegdezijkantvandetruckweg,dieopeenduinreedenkantelde.Manschappenenmaterieelstroomdenuithetuiteengeretenvoertuig,velenbloedendenverdwaasd,maarallenmethetzelfdedoelvoorogen.Waaréénbomis,zijnerbijnazekernogeenstien,enwewildengeenvanallen

nogeensindevallopen.'Luchtaanval!'schreeuwdeiemand,zijhetietstelaat,endiekreetzetteonstotdadenaan.Wesprongenuitonzevoertuigenenzochtendekking,voorzoverdatmogelijkwasmiddenindezanderigevallei.PastoenhoordenwehetronkenbovenonzehoofdenenkondenwedelaagvliegenderoofdierendirectalsMesserschmittsherkennen.DeervaringhadmelanggeledenalgeleerddatdeHumberzolaagopzijnwielenstonddatikernietonderkonkruipen,enduskoosik-naeensnelleblikommeheen,waarbijikzagdateentweedetruck,verderopindetotstaangebrachtecolonne,werdgetroffen-eenvoorraadtruckdieachtermevandewegwasgeraaktendeduineningereden.Ikwrongmeerhaastigonderenzochteenplekinhetzachtezandnaasteenaantalanderen,onderwieeenBritsesoldaat.Iklagmetmijngezichtinhetzandenmijnhandenommijnhoofdgeklemdnatehijgenterwijlhetbommenbegonteregenen.Demitrailleurkogelswaarmeedewegwerdbestooktjoegenvlakvoormijnneusstofpluimenop.Ervielenmeerbommen,een,twee,drie,entoeneenvolgendegolf,een,twee.Toeneenderdegolfuitbleef,hiefikluisterendmijnhoofd.Hetgeronkvandemotorenverdweenindeverte.Hetbombardementwasgestaaktendetoestellenvlogen,kennelijktevredenoverdeaangerichteschade,naareenvolgendebestemming.Iktijgerdeonderdetruckvandaan,stondop,kloptemijnklerenafenkeekgejaagdnaardeHumber,diezotezienonbeschadigdwas.Welstondereenaantaltrucksinbrandenlagenerveledodenengewondenopdeweg.Toenikprobeerdetebepalenwieikheteerstzoukunnenhelpen,vielmijnoogopdeenigeanderepersoondienogopzijnbenenstond-eenindrukwekkendlange,steviggebouwdeblondemandietegelijkmetmijondereenanderetruckuitwasgekropen.Hijstonddriemeterbijmevandaanenwasalnetzoverfomfaaidenstoffigalsikzelf,maardesondankskonikdeopvallendegeborduurdestrepenopdeepaulettenvanzijnkakioverhemdduidelijkzien.Hetkonalleenlecolonelzijn,denieuwestafchef,Marie-PierreKoenig.Ikhadhemnooiteerderontmoet,maarzelfsnuzijnpetscheefstond,hadhijnogdelengte,bouwenhoudingvaneenmanmetgezag.Zijngrijsblauweogenontmoettendemijne,enindieenkelesecondenerkendenweonzegezamenlijkeopluchtingdatwehethaddenoverleefd.Totmijnverbazingbloosdeikonderzijnflauweglimlach.Ikrechttemijnrug,kloptemenogeensafenstreekeenlokzwarthaaruitmijngezichtvoorikterugliepnaardeeerstetruckdiewasgeraakt,omtezienwatikkondoen.Dekolonelkeekmena,beendeterugnaarzijneigenauto,vistezijnnogplattegendegrondgedruktechauffeureronderuitenvervolgdezijnweg.

nogplattegendegrondgedruktechauffeureronderuitenvervolgdezijnweg.

Dedagendaarnabehoordentotdemoeilijkstevanmijnleven.DokterGodouwasdomwegdemeestonuitstaanbaremandieikooithadgekend.Hijmoktenogsteedsomdatikhemnietlietrijdenenbeuldemezohardafdatikhetnauwelijksvolhield.Alsikhemnietoverdelastigewegenreed,droeghijmeallerleianderetakenop,steldebespottelijkeeisenaandetijdwaarbinnenikdiemoestvolbrengenenverwachttevervolgensdatikhemmeteendaarnaweerovereenlangeafstandchauffeerde.Ikwasvolkomenuitgeput.Zelfsdemanschappenkregenmeerrustdanik!Hetenigewatmegaandehield,wasmijnwoede.IkwistwaarGodouopaanstuurde.Hijwildedatikvanvermoeidheidzoubezwijken,zodathijkonzeggen:'En,wathebikgezegd?Datkrijgjeervanalseenvrouwdenktdatzemannenwerkkandoen.'Ikwasheelvastvanplandatkostewathetkosttevoorkomen.Hijlietme'sochtendsvroegopdravenendanmoestikdeheledagwerkenenkonpasnaarhuisalshetaldonkerwas,terwijlhijwistdatikdanmaartienkilometerperuurkonrijden,zonderverlichting,overmoeilijkewegen,endanmoestikooknogeenskraters,antitankversperringenenachtergelatenauto'sontwijkenterwijlmijnogenschrijndenvanvermoeidheid.Erkwamgeenklachtovermijnlippen.Hoemoeikookwas,ikwasnetzoonverzettelijkalshij.Datvergroottezijnergernisuiteraardnog.Opeendag,tegenheteindvandiezomer,knapteereindelijkietsinhem.'sOchtendsvroegmoestiknaasthemindeautokomenzitten.Hijreedzwijgendnaarhethoofdkwartier,datvijftienkilometervanonzebasislag.Ikhadgeenideewatergaandewas,maarwasteafgematommeerdrukovertemaken.Ikveegdemetmijnonderarmhetzweetvanmijnvoorhoofdenvielalsnelinslaap.Twintigminutenlaterkwamenwemeteenschoktotstilstandvoordecommandotent.'Wachthier,'geboodGodouafgemeten.Ikgehoorzaamdehalfuitdeautohangend,methetportieropenomnogeenbeetjeluchttekrijgen,envroegmeafhoelangdeoudeHumberenikGodousrijstijlnogkondenverdragen.Ikvoeldemenogberoerderdananders.Dedokterbleefnietlangweg;binnentienminutenkwamhijdetentweeruit,alseenbeerdieuitzijnholopdoemt.Hijkeekmemeteenbozeflonkeringinzijnogenaan.'Jehebteennieuweopdracht,'zeihij.'PakjespullenenmeldjebijhetQG.'Ikveerdeopenvroegwathijbedoelde.

'Haaljespullenuitdeauto,'zeihijkortaf.'Vannuafaanrijdikzelf.Adieu.'Hijgingachterhetstuurzittenendraaidedecontactsleutelom,meamperdetijdgunnendommijngereedschap,mijnkoffer,mijnwapensenanderebezittingenuitdekofferbaktepakken.DokterGodougafvolgasenverdweenmetmijndierbareoudeHumberineenstofwolkuithetzicht.IkliepaarzelendnaarhetQG,metalmijnaardsebezittingeninmijnarmen,entuurdetegendezoninnaardelangegestaltedieuitdedonkeretenttevoorschijnkwamennaarmetoeliep.'Bonjour,'zeihij,mebeleefddehandreikend,'ikbenkolonelMarie-PierreKoenig.'Ikherkendehemonmiddellijk.'AdjudantTravers?Uwordtmijnnieuwechauffeur.'Iklietmijnspullenuitmijnarmenvallen,veegdemijnzweterigehandaanmijnkortebroekafengafhemverbijsterdeenhand.Hetwas17juni1941.

Paseenpaardagenlaterkwamikerachterwaterwasgebeurd.DokterGodouwasregelrechtnaardekolonelgestaptomzichovermetebeklagen,indehoopdatikmijncongézoukrijgen.'Zeisvolledigongeschiktvoorhaarrol,'hadhijgeroepen.'Ikbedoel,zeismaareenvrouw.'Dekolonelhadhemzwijgendaangehoordenwastoenopgestaan,tentekendatdeonaangekondigdeaudiëntieteneindeliep.'Goed,'hadhijgezegd.'Alsuerzooverdenkt,hoeftzenietlangervoorutewerken.Ikbenopzoeknaareenchauffeur.Demijneisgisterengesneuveld.Ikzaluvanhaarverlossen.'Ikhadnognooiteenkolonelgereden.Hetwaseengrotepromotievoorme.Alleanderechauffeursvanhogeofficierenwerdenmetveelrespectbehandeld,aangezienzeeentopbaanhadden.Zezateninhetheetstvandestrijdenwaaktenoverdeveiligheidvanhunbevelhebbers.Zemoestendehuntoevertrouwdepassagierskostewatkostinlevenenmobielzientehouden.IkwasnaarhetMidden-Oostengegaanomdatikhetavontuurzocht,enalsnieuwechauffeurvankolonelKoenigzouikhetvrijwelzekervinden.Hijhadeenreputatiealsfrontsoldaat,hetsoortmandatzijntroepenpersoonlijkvoorgingindestrijd.Ikwasopgetogen,alvondikhetjammerdatmijnhoofdzobonsde.Deeerstedagenalschauffeurvandekolonelleerdeikzijnautokennen,eenoudeHumber'38meteenstuggeversnellingsbakenzonderremmen,maarwelmeteentrotseFransedriekleuropdemotorkap.Erwarenweldegelijkaanloopproblemen.DevoormaligechauffeurvandekolonelwaszoonverstandiggeweestgroentenindeHofvanDamascustegaanplukken,waarhijdooreengranaatwasgetroffen,maardesleutelsvandeautovandekolonelhaddennoginzijnzakgezeten.Ikriepdehulpvaneenmonteurinomeen'hot

haddennoginzijnzakgezeten.Ikriepdehulpvaneenmonteurinomeen'hotwire'-systeemaanteleggenommijnnieuweautotestarten-doortweekabeltjesonderdestuurkolomtegenelkaartehouden-eensysteemdatzolangikdeautobestuurdenooitmeervervangenzouworden.Toenikeenmaalechtaanhetwerkging,brachtikmijntijdvooraldoormethetheenenweerrijdenvandestafvandekolonel,dieinhetnieuwehoofdkwartierinNazarethverbleefSneyd-Cox,denieuweverbindingsofficiervandekolonel,wasmijnmeestgeregeldepassagier.DeritnaarNazarethwaslangenstoffig.Ikhoordealleenhetbloedinmijnorenbonzenenmijndorstleekonlesbaartezijn.HetMeervanTiberiaszagerprachtigblauwenkoeluit,enikwildenietslieverdanereenduikinnemen.Nazarethzelfvondikteleurstellend.Hetwaserviesenstoffig,enhetkrioeldeervandemensenenauto's,eneigenlijkleekhetweinigmeerdaneenlukrakeverzamelingbouwselsenkerken.DeTurkseinvloedvielnogaftelezenuitdeMoorsearchitectuurherenderenerwareneenpaarindrukwekkendeBritsegebouwen,maaralmetalvoeldeenoogdehettochvooralalseenstaddievelemalenvanhandtothandwasgegaan.Ikgingnaardebedrijvigesoek,waarikwatdingenvoormezelfendruivenenmeloenenvoordekolonelkocht.OpdeterugwegstakenweeenbrugoverwaarAustraliërspatrouilleerden.'Uwautoisdeeerstedieoversteektsindsermijnenzijngelegd,'zeieenofficiermetdatuitgesproken,neuzeligeaccent.'Uzultheelvoorzichtigmoetenzijn.Zalikeenvanmijnmannendeoversteekvoorulatenmaken?'Ikschuddenadrukkelijkmijnhoofd.'Nee,danku,'antwoorddeikzomonteralsikkon.'Ikhebstrikteordersniemandandersindezeautotelatenrijden.Ikredmewel.'Sneyd-Coxsprongalseenhaasuitdeautoenzeiluchtigdathijmeaandeoverkantwelweerzouzien.Ikroldedebrugover,achtereenlangzaamlopendeAustralischekorporaalaan.Mijnwielenpastenmaarnettussenderijenzandzakken.Mijnoverhemdraaktedoorweektvanhetzweetenhetonregelmatigekloppenvanmijnhartlietergeentwijfeloverbestaandatikbijlangenanietdeheldinwasvoorwiezemeaanzagen.Hethoofdkwartierwaswegensdebombardementenverplaatst,entegendetijddatweterugkeerden,wasdeplekwaarhethadgestaanalleennogaaneenpaarbrandendepantserwagensteherkennen.Uiteindelijkvondenwehetnieuwehoofdkwartierineenfort,eenvandeoudekruisvaarderskastelen.Webereiktenhetpastoenhetaldonkerwas,stapvoetsrijdendenzonderverlichting.Ikwasdoodmoeenkongeenhapmeerdoormijnkeelkrijgen.Dekolonelwierpéénblikopmeenboodmepromptzijnbedvoordienachtaan.

Ikhadgehoorddatdekolonelmeestalomvijfuur'sochtendsopstond.Devolgendeochtendwasikalomhalfvijfop.Ikvoeldemenogberoerd,maarikzettedeautoklaarengooidedetankvol.Devoorbandwasleeg,dusoverreeddeikeenpaarvriendelijkeEngelsenmetehelpenhemteverwisselen.Ikvielindeautoinslaap,werdomnegenuurgewektenkreegopdrachttweestafledenvandekolonelnaarKissouetebrengen.Daaraangekomenvoeldeikmeweerhondsmoeenziek.Ikkonnieteten.Ikhooptedatiknietsernstigsonderdeledenhad.Ikveegdehetzweetvanmijnvoorhoofdenvoeldealleendeonbedwingbareneiginginslaaptevallen.Ikbeslooteenbadtenemenomopteknappen,haaldehetcanvasgevaluitmijnbagageenzettehetinelkaar.Hetwas,samenmethetopklapbedvandeArmy&NavyStore,deafgelopenanderhalfjaarvaakeenredderindenoodgeweest.Badenbedwarenmijnmeestgekoesterdebezittingen.HetbadwerktevolgenshetprincipevaneensimpelA-frame.Alsheteenmaalstond,konikhetmetwateruiteenjerrycanvullen,erinstappenenmelekkerwassen.Hetenigewatiknognodighad,wareneenstukzeepenprivacy.Ikkeekommeheen,ontslootdedeurvaneenhalfverwoeststallencomplexopeenkleinebinnenhofentuurdenaarbinnen.Eenstukoftienpaarbruineogenkekenmeknipperendaan.Opdemetstrobedektevloerlageengroepmannenmetgroezeligegezichten.IknamaandathetArabischegidsenoftolkenvoorhetLegioenwaren,klapteinmijnhanden,stuurdedemannenzonderomhaalnaarbuitenenvergrendeldededeurachterme.Toenhaaldeikwaterenpoedeldeeenslekker.Schoon,frisenveelvrolijkerdantoeniknaarbinnenwasgegaanmaakteikdestaldeuropenendrenteldedebinnenhofop,metnognathaareneenhanddoekommijnnek.'Waarbenjijinvredesnaammeebezig?'blafteeenofficiermetoe.HijmarcheerdemeteengezichtalseendonderwolkopmeafAchterhemzatendeweggestuurdebewonersvanhetstallencomplexinkleermakerszitopdegrond.'Ikhebeenbadgenomen,'antwoorddeik,enikliepdeofficierstraalvoorbij,terugnaarmijnauto.'Jehebtgeenenkelebevoegdheidomdiemannenuitdestallostelaten,'volharddedeofficier,diemetzijnhandeninzijnzijnaastmebeende.Ikkeeknaardegroepenopeensdronghettotmedoorwiediemannenwaren:Italiaanse,FranseenArabischekrijgsgevangenenvandeVichy-kant.Destalwaseenprovisorischegevangenisgeweest!Gelukkigwarendemannenveeltemoeenhongeriggeweestomopdelooptegaan.Op21juniwasDamascusingenomen,enhetwasmijntaakdekolonelerdoor

Op21juniwasDamascusingenomen,enhetwasmijntaakdekolonelerdoordeBekaa-valleinaartoeterijden,wanthijzouaande'overwinningsparade'deelnemen.Hetwaseenvandeeerstekerendatikhemchauffeerde,endieverantwoordelijkheidmaaktemeergnerveus.DamascusisdegrootstestadvanSyrië.JohannesdeDoperenSaladinliggenerbegraven.Ikvonddatdestadzijnreputatiewaarmaakte:hetwaseengroeneoasedieuitdewoestijnoprees.Ikvoeldemenogsteedsnietgoed,maardieritdoordestoffigestratenwasdesondanksheelgedenkwaardig.Nudekolonelnaastmezat,trildeikvandezenuwenenikdurfdenauwelijksnaarhemtekijken.Weredenalsderdeautoindestoet,achtergeneraalCatrouxenzijnstaf,dieomringdwerdendoorledenvandeTsjerkessischecavalerie,diebijnamoestengalopperenomonsbijtehouden.Onzeachterhoedewerdgedektdoorpantserwagensenonzesoldatenmarcheerdendoordebuitenwijkenvandestad,schreeuwend:'WijkomendeschandevandeVichy-capitulatiewegwassen!'Toenweechterindestadzelfaankwamen,werdenwemeteenijzigestilteontvangen.Demensenkwamenwelnaarbuitenomonstezien,maarmetgekruistearmenenlangegezichten.VoordegenendiezichbijdeVichy-Fransenhaddenaangesloten,wasdezeparadehelemaalgeentriomftocht.Integendeel,velenbeschouwdenonsnogalsdeverraders.Dekolonelzeiniets,maarikzagzijnkaakspierenverstrakkentoenhijbeseftedathetgrootsespektakeldegeneraalenhemnietgegundwas.Damascuswerdeenaantalwekenmijnnieuwehuis,terwijldekolonelzichinzijnnieuwerolschikte.HijorganiseerdedetroependienogsteedsdelaatsteVichy-FranseninSyriëbevochtenenprobeerdehunbevelhebbersovertehalenonzekanttekiezen.Voormijwaserweinigtedoen,behalvedestafvandekolonelrondrijdenendeautoonderhouden,endatwasmaargoedook,wantikgingmemetdedagellendigervoelen.Mijningewandenbrandden,ikvoeldepijndiepinmijnbinnensteenwasnietvooruitteslaan.Alshetenigszinskon,gingikergensliggenslapen,somszelfsopdevloervandegaragewaardeautogeparkeerdstond.Etenwasmoeilijk,wakkerblijvennogmoeilijker.Ikkreegeentonicumvandeapotheker,maarhethielpniet.Ikkonnauwelijksnogautorijden,zoslapvoeldeikme.Naeendoorwaaktenachtvolmaagkrampen,koorts,hoofdpijneneenalgeheelgevoelvanmalaisegafikmetenslottegewonnenensleeptemenaarhetziekenhuisvooreensterkermedicijn.'Ikhebietsnodigtegenbuikpijn,'zeiiknogalongeduldigtegendeartsnadatikeenuurhadmoetenwachten.Hijkeekmeaan,schuddezijnhoofdenschootindelach.'Jehebtwelmeernodig.Kijkeensnaardiekleur!'Hijhieldmeeenspiegelvoor,deeerstedieikin

nodig.Kijkeensnaardiekleur!'Hijhieldmeeenspiegelvoor,deeerstedieikinmaandenzag,enlietmezienhoegeelikwas.'Jehebtgeelzucht,kind.Jemoetdirectopgenomenworden.'IkwerdonmiddellijknaareenzaalineenvoormaligVichyziekenhuisgebrachtenlietmeopeenbedvallen.Ikwasnietvanplanerooitnoguittekomen.Later,toenikwasovergeplaatstnaarhetSpears-ziekenhuis-waarhetzaligschoonwas,metwittemurenenblauwedekens-werderernstigehepatitisgeconstateerd.HetwasmijneerstekennismakingmeteenernstigeziektesindsikvoetinAfrikahadgezet,hoewelhonderdenvanmijnmetgezellendoordecombinatievanslechtehygiëne,vervuildwaterenbesmetvoedseltenprooiwarengevallenaanmalaria,dysenterieenhepatitis.Aanvankelijkverzetteikmetegendevolledigebedrustdiemewerdvoorgeschreven,uitangstvoormijnnieuwpositie.Ikwasonmiskenbaarzwaarziek,zoalsikdaarmetmijngelehuidenoogwitinbedlag,maarmijngrootstezorgwasdekolonel.Ikvreesdeelkmomenttehorentekrijgendathijverderwasgereisdmeteenandere,betrouwbaarderchauffeur,eenman,waarschijnlijk.Iedereendiemekwambezoeken,vroegiknaardekolonel.Deeerstedieaanmijnbedkwamzitten,wasBorisNazourf,dieopeenanderezaallageneenenormverbandomzijnhoofdhad.Hijwasdoorrondvliegendegranaatschervengeraakt.Ikwasheelblijhemtezien,maarhetnieuwsdathijbrachtwasweiniggeruststellend.DeVrijeFransenonderbevelvanAmilakvariendezijnenwareninhevigegevechtenaanhetfrontverwikkeld.Aanbeidezijdenwarengroteverliezentebetreuren,enondanksdevalvanDamascuslekendeItalianenenVichy-Fransenvangeenovergavetewillenweten.AmilakvaritrachttewaarmogelijkmetdeFransenteonderhandelen,kondigdewapenstilstandenafengingsomsalleenvooruitomteproberendeVichy-bevelhebberstotredetebrengen.ErwasdatgevierdemomenttoeneenpaarVichy-soldatennaarhunpositiewarenafgedwaaldendewegvroegen,indeveronderstellingdatzeaandezelfdekantstreden.Amilakvariberisptehenernstigomdatzeverdwaaldwarenenzei:'Alsjenogverdergaat,werkjejezelfindestront.'ToenhettotdeverbluftesoldatendoordrongdatzeooginoogstondenmeteenlegendarischebevelhebbervandeVrijeFransen,gavenzezichonmiddellijkoverenslotenzichbijzijngelederenaan.BijeengeschutsemplacementtrofAmilakvarieenschuchtereFransesergeantaan,diezeidathijopdrachthadgekregentoteenuur'snachtsteblijven.'Goeddan,'hadDimitrimeteenglimlachgeantwoord,'dankomenweomtweeuurterug.'

uurterug.'Desergeant,dieopgeluchtwasdathijnietongehoorzaamhoefdetezijnentijdgenoegkreegomzichmetzijnmannenterugtetrekken,bedanktedegalanteWit-Russischeprins.IkhoordeookdatgeneraalDeGaulleindestadscheentezijnengewondenopeenzaalvlakbijdemijnehadbezocht.KolonelKoenigmoesthemhebbenvergezeld,entochhadhijnietdemoeitegenomeneenkijkjebijmijtenemen.Ikvreesdedathijtothetuiterstegetergdwasdoormijngruwelijkeplichtsverzaking,nuikzokortnamijnaanstellingziekhaddurvenworden,enteboosopmewasomzelfsmaarevenzijnhoofdomdedeurtesteken.Dearts,diemetweemaaldaagseenbezoekbracht,washeelzorgzaam,enikkreegveelbezoekersdiemebloemenenbonbonsgaven(dieiknietmochteten)enmehetlaatstenieuwsvertelden.Iklagdroefgeestigenzwakinbed,vrezenddatmijnrolaanhetfrontwasuitgespeeld.AlsdeVrijeFransen,endekolonelmethen,zondermijnaarRuslandgingen,zoalsikvanBorishadgehoord,zouikwaarschijnlijkweerbijhetverplegendpersoneelwordeningedeeldenderestvandeoorlogzwareambulancesdoorzandhopenmoetenrijden.Ikdraaidemeradeloosom,druktemijngezichtinhetkussenenkreunde.

Dagenvanmelkenhoning

Wieeenrooswil,moetdedoorneerbiedigen.

Perzischspreekwoord

Opeenzonnigeochtendtegenheteindvanjuni,eenweeknadatikinhetziekenhuiswasopgenomen,lagikdoezeligdoorhetkleineraamvanmijnkamernaardepurperenbergenindevertetekijkentoenikikeenzachteklopopmijndeurhoorde.IkdraaidemeomenzagtotmijnverbazingkolonelKoenigindedeuropeningstaan,oogverblindendinzijnbestekakienverrevanboos.'Magikbinnenkomen?'vroeghijschaapachtiginzijnmeteenzwaarFransaccentaangezetteEngels.'Ja,natuurlijk,entrez,'zeiikterwijlikmeovereindhees.Dekolonelzaghoezwakikwasenhaasttezichmijnkussensopteschudden.Iktrokgegeneerddeblauwedekentotondermijnkinopenbedanktehem.'Hoevoeljejenu?'vroeghij.Hijtrokeenstoelbijengingbijhetraamzitten.Zijnblondehaarleekinhetzonlichtopgesponnengoud.Opzijnschootlageenreusachtigedoosbonbonsmeteenroodfluwelenlinteromheen.'Hetgaatelkedagbeter,'probeerdeikhemwijstemaken,hoewelmijningevallengezichtmijnwoordenweersprak.'Ikkanelkmomentontslagenworden.Ikmoetalleennogeenpaardagenrusten.''Nou,maakjemaargeenzorgen,'zeihij.'Neemdetijd.IkhebopdrachtnogeentijdinDamascusteblijvenenikhebtotjeweerbeterbenteenburgerchauffeurgenomen.Jemagnietnogeensziekworden,nietwaar?'Zijnwoordenklonkenheelbemoedigend,maarikkonmijnhoofdnieteensoptillenvandewittekussenswaartegenmijnhuidgeelafstak.Hetgesprekdatvolgde,verliepnogalgeforceerd.Wekendenelkaartenslotteamperenikhadhemnogmaareenpaarkeergechauffeerd.Wehaddenweinigmetelkaargemeenenikvoeldemenietbijmachteoverkoetjesenkalfjestebabbelen.Alnaeenpaarminutendronghettothemdoordathijmevermoeide.Hijstondop,namafscheidendachtpasaandebonbonstoenhijalbijdedeurwas.'Oja,diezijnvoorjou,'zeihij,enhijreiktemededoosaarzelendaan.Ikbedanktehemenhijvertrok.Dekamerrooknogminutenlangnaarzijn

Ikbedanktehemenhijvertrok.Dekamerrooknogminutenlangnaarzijnaftershaveenhetleervanzijnglimmendgepoetsteschoenen.Iklietmeonderuitzakkenenvroegmeafwatikvanzijnbezoekmoestdenken.Wildehijgewoonaardigzijn?Misschienzouhij,nuhijmeteigenogenhadgezienhoeziekikwas,beseffendathetnogeentijdzoudurenvoorikweerdeoudewas.Hijzoumezelfskunnenvervangen.Mijnangstwasonterecht.Dieavondwerdereengrootboeketaanmijnbedbezorgd,meteenkaartjewaaropalleen'Koenig'stond.Ikwasverrastenontroerd,entoenwistikdatmijnbaangeenenkelgevaarliep.Detweewekendaarnastuurdedekolonelmeboekendiehijduidelijkmetzorgvoormehaduitgekozen.ErzatenbundelsbijmetinspirerendegedichtenvansoldatenuitdeEersteWereldoorlogalsWilfredOwenenSiegfriedSassoon.Ofhetnukwamdoordatikkatterigwasofdoordatikdegenadelozewerkelijkheidvandeoorlogonderkendeweetikniet,maardedroevigewoordenwistenmevaaktottranentebewegen.Hetontroerdemedateenzodoordestrijdgehardemanalsdekolonelzosentimenteelkonzijn.Toenmijneetlustterugkeerde,wistikdatikaandebeterendehandwas.Ikvoeldemeaanhoudenduitgehongerdendachtalleennogmaaraaneten.Uiteindelijkmochtikeenmaaldaagseenkleineportievleesetendiedehongerenigszinsstilde,maarnietgenoeg.Ikpopeldeomuitbedtekomen,eenrestauranttezoekenenhetereensvantenemen.Toendekolonelervanhoorde,stuurdehijmeeengigantischefruitmand,diebezorgdwerddoorzijnordonnans,diemetevensmeedeeldedatdekolonelmelaterdiemiddageenbezoekkwambrengen.Ikwasteme,troktererevandegelegenheideenschonenachtjaponaanenlagzo'nbeetjedeheledagtewachten.Tegendetijddateraanmijndeurwerdgeklopt,hadikdehoopeigenlijkalopgegeven.Hetwasdanooknietdekolonel,maarRosieCurtis,deverpleegsterdieopdeWestemlandhadgezetenendiemetNadineenmijinBrazzavillewasgeweest.Zewaseen'Spearette'gewordenenkwamevenvaneenanderezaalbijmebinnenwippenomgedagtezeggen.'IkmoetbekennendatikhetjebenijddatjeKoenigschauffeurbent,'zeize,groteogenopzettendbijhetidee,terwijlzeaanhetvoeteneindvanmijnbedgingzittenenmijndruivenbegonoptepeuzelen.'Datisveelopwindenderdanhierbeddenpannenlegen.'Erwerdweergeklopt.HetwasSimpson,eenEngelseofficierdieikinBrazzavillehadontmoet.'Rozenvooreenroosje,'kweeldehij,enRosieenikbarsttenbijnainlachenuit.Ikhoopteweinighartelijkdatzeallebeiwegzoudenzijnvoordekolonelkwam.KoenigmochtnietdenkendatdieEngelsmanmijn

zijnvoordekolonelkwam.KoenigmochtnietdenkendatdieEngelsmanmijnaanbidderwas,ofdatikalmeerdangenoegbezoekhadontvangen.Simpsonmaakteechtereensombereindruk.Hijverteldemedateengoedevriendvanhemtijdensdelaatstegevechtenwasomgekomen.Dekolonelkwampasomachtuurdieavond,toenSimpsonallangvertrokkenwas.Hijbrachtmenogmeerboekenenbloemen,enonzeconversatieverliepnuveelsoepeler.Ikvermoeddedathijzicheenzaamvoeldeenblijwaseensmetiemandtekunnenpratendienietinhetlegerzatennietvandezelfdekunnewas.Hoelangerhijbleef,hoemeerhijzichontspande.Hijglimlachtezelfszonuendan,enzijnogenlichttenop.Hijwasattentenvriendelijkeniksteldevastdathijheelaantrekkelijkkonzijn,alshijwilde.Hijdeedmeinveelopzichtenaanmijnvaderdenken.Datherinnerdemeeroppijnlijkewijzeaandatikmijnoudersaleentijdnietsvanmehadlatenhoren,endiezelfdeavondschreefikvaderalmijnnieuws.'Ikbenheelziekgeweest,maarikbenbijnabeter,'schreefikopgewekt.'Ikhebnueenaanstellingalschauffeurvandekolonel,enalsikuithetziekenhuisontslagenben,hoopikmeweernuttigtekunnenmakenvoordegenenaandefrontlinies.'Ikinformeerdenognaarmijnmoederenhem,zettemijnnaamonderdebriefenslootdeenvelop.Numoestikalleennogeenpostzegelzientekrijgen.

Deweekdaarnamochtiksteedsvakeropstaan,eersteenuur,toentweeentenslotteeenhalvedag.Ikgebruiktemijnvrijheidoppraktischewijze-iknameentaxinaarhethoofdkwartieromuittevissenwanneerikeensbetaaldkreeg(mijnziektehadopdeeenofanderemaniertotinhoudingvanmijnsalarisgeleid)engenootvaneenkostelijkelunchineenrestaurantmetHenryenSneyd-Cox,mijneerstefatsoenlijkemaaltijdsindsweken.Mijnogenblekenechtergroterdanmijnmaagtezijn;ikwerdziekvanhetetenenmoestweertweedagenhetbedhouden.Erkwamweereenprachtigboeketvandekolonel,numeteenvriendelijkkaartje.Hijschreef:'Ikwensjebeterschapeneensnellehervattingvanjewerk.Koenig.'Laterdieavondkwamhijbijmelangs.Hijgedroegzichheelcharmantengingbehaaglijkopderandvanmijnbedzitten,alsofhijeenoudevriendwas.'Jezieterveelbeteruit,'zeihij,enhijglimlachte.'Jeogenzijnveelmooiernuerwitomheenzitinplaatsvangeel.'Ikgiecheldeomhetindirectecomplimentenbloosdeeenbeetje.Hetleekhaastofhijmehethofmaakte,enikgenootvandieaandacht.'Alsjesterkgenoegbent,'vervolgdehijschalks,'zoujedaneenkeermetme

'Alsjesterkgenoegbent,'vervolgdehijschalks,'zoujedaneenkeermetmewillendineren?'Ikginggretigopdeuitnodigingin,geroerdengevleidalsikwas.Nanogeensdriewekenbinnendeziekenhuismurenmochtik,methetoogopmijnherstel,achtdagenlangvrijweldagelijksnaarbuitenendaarnamochtikweerlichtetakenvervullen.Ikstondtetrappelenomweeraanhetwerktegaan.Dekolonelleekaardigerdanikmehadkunnenvoorstellenenikverheugdemeergoponzesamenwerking.Mijneerstetaakwasnagaanofdeautonoginordewas.TotmijnafgrijzenontdekteikdatdeHumberweliswaarnoggoedfunctioneerde,maardatmijngereedschappen-dieikindeloopderjarenbijelkaarhadgebietst,geleendengestolen-verdwenenwaren.HoogstverontwaardigdgingiknaarhetQGommebijdekoloneltebeklagen,maarikkreegtehorendathijhetdrukhad.Ikstormdeterugnaardegarageendekorporaaldiedaardeleidinghadeneisteonmiddellijketeruggavevanmijngereedschap.'Maarnatuurlijk,madame,'zeihijhoffelijk,enhijreiktenaareenafgeslotenkast.'Ikhebzevooruapartgelegd,zodatzenietgestolenkondenworden.'Ikbedanktehemmetbonzendhoofdenbeschaamdgelaatendroopafnaarmijnziekenhuisbed.Devolgendedaggingiknaardesoek,waarikeennieuwuniform,tweerokkenendrieoverhemdenvanonflatteuskakibesteldevooreentotaalbedragvan£4,ïos,watmeeenfortuinleek(ikverdiendenetgeenvijfshillingperdag].Ikkonnergenseenbaretvinden.Inplaatsdaarvangingiknaardekapperenlietmijnzolangzamerhandverslonsdehaarweerindetraditionelebobknippen,zodatikdekolonelweeronderogenzoudurvenkomenalsikmijnwerkzaamhedenhervatte.Eenstukopgewekterkeerdeiknaarhetziekenhuisterugomterusten.Daarlageenbriefvanmijnoudersopmetewachtendiezemeviermaandeneerderhaddengeschreven.HetnieuwsuitEngelanddeedmebeseffenhoeveelaanpassingendeoorlogvergde.VaderschreefdatErnestBevin,deministervanWerkgelegenheid,minstens100.000vrouwenhadopgeroepenhetwerkindefabriekenovertenemenzolangdemanneninactievedienstwaren.Allevrouwenvantwintigtotdertigjaaroudmoestenzichmelden.Hetwaseenmassalemobilisatiecampagne.Dewapenindustriedraaideopvolletoerenenerwarenvrouwenaandelopendebandnodigomgranatentevullenenhetwerkvandemannenovertenemen.'Zelatenmenogsteedsnietnaarhetfrontgaan/beklaagdemijnvaderzich.'Zehebbendeleeftijdvoorvrijwilligerstottweeënveertigopgetrokken,maarikbenkennelijkveelteoud.'Moederhadnogeenpaarregelsinhaarbrozehanenpoten

kennelijkveelteoud.'Moederhadnogeenpaarregelsinhaarbrozehanenpotentoegevoegd:Laurencehadhetergdrukenzehooptedatikvoldoendeteetenkreeg.Sommigedingenveranderdennooit.Pasop7juliwerdikeindelijkuithetziekenhuisontslagen,enterwijlikmijnkofferpakte,werdereenenormeboswitterozenvandekolonelbezorgd.Ophetkaartjestondweeralleen:Koenig.LadySpears,dieafscheidvanmekwamnemeneninmijnkamerwastoendebloemenwerdenbezorgd,sprakhaarverbazinguit.'Wel,wel,toemaar,'zeizemethaarlijzige,nasaleAmerikaanseaccent.Haarmopsneuswiptebovenhaarmond,dieeenzweempjevaneenglimlachverried.'Medunktdatditeerdereenboeketisdateenattenteechtgenootzijnvrouwophuntrouwdaggeeftdaneencadeautjevaneenwerkgeveraanzijnchauffeur.'Zekeekmezijdelingsaan,meteenlachinhaarvriendelijkeogen.IkwasdolopLadySpears.Vervolgensarriveerdedekolonelzelfineenkolossalezwartetaxi,ennadatmijnbagagewasafgegevenbijmijnnieuweverblijf,hetOriëntPalaceHotel,ginghijindeplaatselijkeclubmetmelunchen.Hetwaseenaangenamemaaltijd;hijwasopentopcharmantentegenwilendankmoestikweerbekennendathijeigenlijkheelaantrekkelijkwas.'Dankuvoorderozen,'zeiik.'Zezijnschitterend.Ikbengekopbloemen.''Danzoujealtijdbloemenomjeheenmoetenhebben,liefkind,'zeihij,enhijreikteoverhettafelbladomeenkneepjeinmijnhandtegeven.Nadelunchmaaktenweeenwandeling,waarbijwegemoedelijkoverhetweerenonzesympathieënenantipathieënpraatten.Tegendetijddatikinbedkroop,voeldeikmelichamelijkuitgeputdoordeeersteheledagop,maarmijnhoofdenhartbonsdenvaneenongekende,schoolmeisjesachtigeopwinding.Deeerstedagendaarnawijddeikmevoornamelijkaandeauto(deHumberwastijdensmijnafwezigheiddoordekolonelzelfbestuurdenweigerdenudienst),afgewisseldmeteenenkelavondjeuitmetvrienden.Simpsonsloofdezichuitomeenafspraakjemetmetekrijgen,maarikschuddehemtelkensaf.Ikvoeldemenognieterggoedenikverdroeggeenalcohol,waardoorikmevaakgedeprimeerdenleegvoelde.Iklaglieveralleeninbed.Ikgingnaardesoekommijnnieuweuniformoptehalen,maardiewasgeslotennaaraanleidingvaneenopstootjewaareenpaardronkenAustraliërsbijbetrokkenwaren.Daaromnamikmaareentaxinaardemoskee,dieeendiepeindrukopmemaaktemetzijnrijkbewerktesteensculpturenenturkooiskleurigetegels.Toenhaaldeikmijngeweer(hetexemplaardatikinBrazzavillehadgekregentoenikopkrokodillenjachtging),brachthetnaardewapenmeesterenvroeghemhetschoontemakenenmunitievoormetezoeken.Hijbeloofdeook

vroeghemhetschoontemakenenmunitievoormetezoeken.Hijbeloofdeooknogdathijereenlerenfoedraalvoorzoumaken.Tegendetijddatikterugwasbijdesoek,wasdieweeropenenbesteeddeikeenheerlijkemiddagaanhetbekijkenvandeweelderigezijdenstoffen.Ikkochteendonkerrodebaretvoor£1,zwichttebijnavooreenlapduur,groenbrokaatenbesteldetweezijdenpyjama's.Mijnuniformwasklaarenhetbevielme;hetwasheelvakkundiggemaaktenhetflatteerdeme,ondanksdekakikleur.Ikwasflinkafgevallentijdensmijnziekte,enhetstondmegoed.Eenpaardagenlaterkreegdekolonelnieuweorders.HetQGwerdverplaatstnaarBeiroet,enhijgingmee.ErwasuitzichtopeenwapenstilstandmetdeVichy-FransenenhijwerddeafgevaardigdevandeVrijeFranseneneenvandegewichtigsteonderhandelaars.Omhetgoedenieuwstevieren,namhijmemeeuitlunchenmethetLegioen,vergezeldvanHenryenSneyd-Cox.HetwasfijnomhetLegioenweertezien,alwasAmilakvarinogaluitzijnhum.Ikvroegmeafofdatmisschienietstemakenhadmetaldieaandachtdiedekolonelaanmebesteedde.Opwegnaarhuisstopteikbijdesoekenkochtineenopwellinghetgroenebrokaat.Ikvroegofzeereengallabyah,eenArabischgewaad,vanwildenmaken.Ikverwenstemezelfommijnbuitensporigeaankoopenvroegmeafwanneerikhetdinginvredesnaamzoukunnendragen.

Halverwegedemaandjuliwasereenstaakt-het-vurenafgekondigdtussendestrijdendeFransen,enkolonelKoenigwerdingedeeldbijdeWapenstilstandscommissieinAcreinSyrië,waarhijonzestafchefgeneraalGeorgesCatrouxgingondersteunen.IkbrachthemertrotsheenmetdeHumber,opgetogenoverdenieuweontwikkelingen.DatikmethemdoorDamascushadmogentoerenwasaleenbeloningopzich,maarhemopdezehistorischemissievergezellenwaspasechtbijzonder.Ikvondhetookfijndatikeensdekanskreegtebewijzenhoegoedikreed.Ikhadmetdeonbekendeautogeoefendenkoninmiddelszelfsmetdestuggeversnellingsbakenslechteremmenomgaan.Dekolonelgingechtertezeerinzijnnooitontbrekendebundelpaperassenopomerietsvantemerken.Hetzounoglangdurenvoorikerachterkwamdatikgeenindrukophemhoefdetemaken.Dieeerstedagendatikhemchauffeerde,wierpiksteelseblikkenophemenprobeerdeinteschattenwatvoorsoortmanhijnueigenlijkwas.Hijwaseerdergezaghebbenddanknapmetzijnlange,goedgebouwdelichaam,kaarsrechterug,blauwgrijzeogenensnor.Hijwastweeënveertig,elfjaarouderdanik,enzijn

blauwgrijzeogenensnor.Hijwastweeënveertig,elfjaarouderdanik,enzijnhaarbegonaleenbeetjegrijsteworden.Nuiknietmeerinhetziekenhuislag,gedroeghijzichsoldateskerjegensme,somszelfsstijfenformeel,maarja,dachtikwrang,hijhadhetookdrukmetdiplomatiekekwestiesendeverantwoordelijkheiddruktezwaarophem.Enooktoenhijzichopzijnattentsthadgedragen,toenhijmebloemenhadgestuurd,hadhijzichzelfnooitandersdan'Koenig'genoemd.Dekolonel,steldeikvast,wasgeenmandiezichblootgaf.Noggeenweeknadatikvanmijnziekbedwasopgestaan,haaldeikhembijzijnhotelafenstaptehijnaastmein.Zoalsgewoonlijkkonernauwelijkseenbegroetingafenginghijmeteenopinzijnpaperassen.Hetbleeflangstil,dieritoverdebergwegnaarBeiroet.Ikzaghetspectaculairelandschapvoorbijglijdenenverkneukeldemeinstilteommijnluizenbaantje.Dekolonelverbrakdestilte.'Hoenoemenzejeeigenlijk?'vroeghijzonderzelfsmaarvanzijnpapierenoptekijken.'Jebekenden,bedoelik.'Ikhieldmijnblikstrakopdeweggevestigdenantwoordde:'VagebekendennoemenmeadjudantTravers,kolonel.'Toenkeekikhemzijdelingsaan,glimlachteenvoegdeeraantoe:'MaargoedebekendennoemenmeLaMiss.'Dekolonelhiefzijnhoofdenkeekmeondoorgrondelijkaan.Ikvroegmeafofiknietteveelhadgezegd.'Goeddan,'zeihijnaeenkortestilte.'Aangezienweindelangemaandendieonsnogwachtenongetwijfeldgoedebekendenzullenworden,adjudantTravers...houdikhetopLaMiss.'Hijboogzichweeroverdedocumentenopzijnschoot.SindsdiensprakhijmemetLaMissaan.LaterdieavondvondenweeenhotelnabijAcre.Ikgingvroegnaarbed,wantikwasuitgeputvandelangerit,maarikkondeslaapnietvatten.Ikoverdacht,nietvoorheteerst,hoeonslotaaneenangstwekkenddunnezijdendraadhangt.Alsdr.Lottenietgewondwasgeraakt,alsdr.Godounietzo'nhekelaanmehadgehadenalsKoeniggeenpromotiehadgekregen,hadmijnloopbaanwellichtnooitzo'nvreemdewendinggenomenenhadikhetgezelschapvandiemandiemezoinspireerdemoetenmissen.Ikvielglimlachendinslaap.DevolgendeochtendreedikdekolonelnaardeWapenstilstandscommissieenwachttedeheledagbuitenophem,waarbijikdegelegenheidtebaatnamomdebougiesschoontemakenendezelfstarternatekijken.Dieavond,toenwenaarBeiroetterugreden,maaktedekoloneleenteruggetrokkenindruk,alsofhijinzijneigengedachtenopging.Ikvroegmeafofdebesprekingenongunstigwarenverlopen,maartoeniknaeenpaarminutenstilteopzijkeek,zagikdathijmezatoptenemen.Ikrechttemijnrug,voeldemesteedsverlegenerwordenonderzijn

optenemen.Ikrechttemijnrug,voeldemesteedsverlegenerwordenonderzijnblikenprobeerdezosoepelmogelijkteschakelenenelkeoneffenheidinhetwegdektevermijden.'LaMiss,wiljevanavondmetmeuiteten?'vroegdekoloneltoen,vriendelijkerdanikhemooithadgehoord.'Wijtweeën,zonderanderen?'Ikkeekopzijommeervantevergewissendathijhetmeende.'Ja,kolonel,'antwoorddeikzonderaarzelen.'Merci,monsieur.'Erwerdgeenwoordmeeraanvuilgemaaktenikreedgewoondoor,opgetogen.Ikhadgehooptopeenkansomdevriendschapmet'smanszachterekantweeraanteknopen,dekantdiehijhadgetoondtoenhijopderandvanmijnbedhadgezetenenmegedichtenhadvoorgelezen,nietdievandestaatsmanensoldaatdiezodikwijlsdooroorlogskwestieswerdoverstelpt.Ikwildezijnvriendinzijn,zijnvertrouwelinge.Ikhadvanmeetafaanaangevoelddatdezebevelhebbereenbondgenootnodighad,enikhooptedathijmijzouuitkiezen.WenamenonzeintrekineenkleinhotelaanzeeinBeiroetenikgingmeteennaarmijnkamer.Nadatiklangineenwarmbadhadgeweekt,verruildeikmijnkortebroekvoormijnnieuwekakirok,kamdemijnhaarenvoegdemeindeeetzaalbijdekolonel.Hijstondvanzijnstoelopenverwelkomdemehartelijkmeteenstevigehanddruk.TijdenshetuitstekendedinermetversekrabenwijnvroeghijnaarmijnlevenvoordeoorlogenmijntijdinFinlandendeKongo.Hijluisterdeattentnaardeverhalenovermijnjeugd,demilitaireloopbaanvanmijnvader,deverhuizingnaarFrankrijkenmijnleventjevoltennis,feestenenreizen.Toenikevenweleenpaarwedervragenstelde,gafhijweinigprijs.HijwaszestiengeweesttoendeEersteWereldoorloguitbrak,verteldehijme.Hijhadzijnstudiegestaaktenwasbijdeinfanteriegegaan,waarhijzichzodanighadonderscheidendathijhetMilitaryCrosshadontvangen.Nadeoorloghadhijzijnstudienietmeeropgepakt,maarwasinhetlegergeblevenenhadindeAlpenenMarokkogediend.ToendeTweedeWereldoorloguitbrak,hadhijde13eDBLEalskapiteinaangevoerdindestrijdomNarvikinNoorwegen,nietvervandeplaatswaarikdeeerstemaandenhaddoorgebracht.Zijnsuccesstondborgvoorbevordering,watzijnvrouwveelgenoegenhadgedaan,maarzodraFrankrijkwasgevallen,washijmetzesvriendennaarGroot-Brittanniëgevlucht.ZewarenmeteenvissersbootnaarJerseygevarenomzichbijdetroepenvanDeGaulleaantekunnensluiten.Hijwasmetde13eDBLEnaarFrans-AfrikagevarenopdeTennland,hetzusterschipvandeWestemland,opdezelfdedagalsik.Hijwasdus'overgelopen'naardeVrijeFransen,ietswatMadameKoenigerg

vanstreekhadgemaakt,temeeromdathetbetekendedathaarechtgenootnuofficieelalslandverraderteboekstond.'Hebtukinderen?'vroegikbeleefdtoenzijnvrouwtersprakekwam.'Nee,'antwoorddehijnaeenkorteaarzeling.'Nietvanmezelf,bedoelik;alleenuitheteerstehuwelijkvanmijnvrouw.''Enwatisuwvrouwvooriemand?'vroegik.Ikzagmeteenaanzijnfronsdatikoverdeschreefwasgegaan.Spelendmetmijnglaswachtteikhetantwoordaf.Ervieleenonbehaaglijkestilte,entoendekolonelhetwoordnam,klonkhijafgemeten.'Goedgesitueerd,metgoedeconnecties.Eenaristocrate,'zeihij,inhetnietsturend.'Veeltebeschermendenambitieusnaarmijnzin.'Alshijaloverzijnvrouwsprak,zagikzijngezichtsteevastbetrekken,maarhijwaseentegehardsoldaatommeteveeltelatenweten.Zijnwoordenwikkendenwegend,eeuwigepoliticusdiehijwas,wisthijtelkenswanneeriknieuwsgierigevragensteldehetgesprekeenminderpersoonlijkewendingtegeven,enik,diemeerpijnlijkvanbewustwasdathijnietmijnvriend,maarmijnwerkgeverwas,drongnietverderaan.Weatenhetdessert,dronkendewijnop,gevolgddoorkoffie,namenafscheidindelobby,gavenelkaarnogeenhandenliepentoendetrapopnaaronzekamers.Toenikmijnkamerdeurachtermesloot,voeldeikmevoldanerdanikmeintijdenhadgevoeld.HoebeterikKoenigleerdekennen,constateerdeik,hoeaardigerikhemgingvinden.Onderdatwelopgevoede,wereldwijzeenietwatafstandelijkeuiterlijkbespeurdeikeenmandievasteenbeetjetriesteneenzaamwas,endienietgewendwaszijndiepstezielenroerselentotuitingtebrengen.Ikhadhemeenkeeroftweeuitzijnslofzienschietentegenzijnondergeschiktenenwistdusdathijkortaangebondenenzelfswreedkonzijnalshijwilde,maarikgeloofdenietdathetopzetwas.Beladenalshijwasmetfrustratieenontevredenheid,woogdeoorlogongetwijfeldnogzwaardervoorhemenwildehijgraagzijnsteentjebijdragenendeVrijeFransenenhetLegioennaardeglorieleiden.Tochhadhijookeenanderekant,eenzachterekantdiehijmehadlatenzien,diemeopeenheelanderniveauaansprak.Nettoenikmewildeuitkleden,hoordeikeenklopjeopdedeur.Ikdeedopenenzagtotmijnverrassingdekolonelindedeuropeningstaan,meteenuitdrukkingopzijngezichtdieikmaaraltegoedkende.IngedachtenkeerdeikterugnaardiehotelkamerinRome,vijftienjaargeleden,enikzagHannibalmetzijnfleschampagneentweeglazenstaan.Dekolonelkwammetlegehanden,maarhadonmiskenbaardezelfdebedoelingen.Hijstaptedekamerin,trokmenaarzichtoe,slootdedeurenkustemehardop

Hijstaptedekamerin,trokmenaarzichtoe,slootdedeurenkustemehardopdemond.Ikwasnietweiniggeschrokken,duwdehemvanmeafengafluchtaanmijngevoelens.'Ikvreesdat...Dithadiknietverwacht,'stameldeik.'Uoverrompeltmenogal...kolonel.'Deteleurstellingmoetvanmijngezichtaftelezenzijngeweest.Ikdenkdatikhemhogerhadingeschat.Ikhadzogehooptdathijanderszouzijndanzijnvoorgangers.Dekolonelzagmeaarzelen,paktemijnhandenboodzijnverontschuldigingenaan.'Hetspijtmeheelerg,kind,'zeihij.'Ikdachtdatweelkaarbegrepen.Ikdachtdatjijhetookwilde.'Hijkwamweerdichterbijenbegonmetedertekussenentestrelen.Ikprobeerdeuitallemachttebedenkenwatvoorgevolgenditvoormijnbaankonhebben,haaldediepademenduwdehemnogmaalsvanmeaf'Kolonel,ik...Hetlijktmenietverstandigditvanavondverdertelatenvoeren.Ik...Ikbedoel,alshetmag,zouikergraagnogevenovernadenken.'Koenighieldopenkeekmeperplexaan.Inmijnhartverweetikmezelfmijnonopzettelijkeonbeschaamdheid.Ja,ikvondhemaantrekkelijkenikhadinderdaadmetdeondeugendegedachtegespeelddatonzeberoepsmatigerelatietotietsdieperszoukunnenuitgroeien,maaralswegeliefdenwerden,zoudatdezakenalleenmaareenstukingewikkeldermaken.Ikwildedatdekolonelmeeerstenvooralwaardeerdeommijngezelschapenmijnrijvaardigheid,nietomietsanders.Ikdachtdathijmedaaromookhadaangenomen,maarnuvroegikmeafofikniettenaïefwasgeweest.Hijpaktemijnhand,boogzichnaarmeoverenduwdezijngezichtinmijnhals.Telkensopnieuwdronghijzichopenverzetteikme.Ikwildeheusweldoorhemverleidworden;ikvondalleendatikmehierniethalsoverkopinmoeststorten,zoalsikvroegeraltijdhadgedaan,enmeestalmetrampzaligegevolgen.Dekolonelwistzicheindelijkverslagen.Hijlietmelos,zuchtte,paktezijnpet,verlietmijnkamerenslootdedeurzachtachterzich.Ikbleefontredderdenoverstuurachter,meradeloosafvragendwatikmoestdoen.

Dedagendaarnawarendelangstevanmijnleven,vermoedik.Dekolonelreptemetgeenwoordoverwaterdienoodlottigeavondwasgebeurd,enikhieldookmijnmond.Hetwasgewoonwerken,zonuendaneenbeleefdheidengeenvriendelijkegestesmeer.Hijgingdoormetzijnbesprekingenenikdeedmijnplichtzozorgvuldigenprofessioneelalsikkon,meonderwijlafvragendwanneerhijzijnvolgendezetzoudoen.

wanneerhijzijnvolgendezetzoudoen.Ikwasbeslistineenneteligepositiebeland.Nietdatikhemnietaantrekkelijkvond,integendeelzelfs,alleenhadikhiernietopgerekendtoenikmijnaanstellingkreeg.Dekolonelleekzohoogbovenmeverheven.Hijwasmijnkolonel,enhoewelikongeveeruitdezelfdemaatschappelijkeklassekwameneenvergelijkbareachtergrondhad,wasikzijnchauffeur.Mijntijdinhetlegerhadmegoedgedaan.Ikkendemijnplaatsennaaldieoppervlakkigejeugdjaren,toenikmenooitgoedergensechthadthuisgevoeld,konikervangenietenexacttewetenwaarikstond.Ennuhaaldedekolonelopeenseenstreepdoorderekening.Nietalleenwerdervanmegevergddatikdestriktegrenzenvandehiërarchieoverschreed,erwerdmeooknogeenseenrelatieopgedrongendie,datwistikzeker,alleenmaartoteengebrokenhartkonleiden.Hijwasnietalleenmijnbaas,hijwasooknogeensgetrouwd.Ikwaseraangewendgeraaktalleentezijn,voorheteerstinmijnleven.Ikwasnietlangerbereidmetiederemanhetbedinteduiken.Alsikweermeteenmannaarbedging,moesthetookmenenszijn.Ikwildebeminnenenbemindwordenalsnooittevoren.Ietsinmehadmealvertelddatdekolonelbijzonderwas,dathijalsgeenanderdekwaliteiteneneigenschappenbezatommijnstoutstedromenteovertreffen.Maaralshijdewarewas,wildeikzelfvoorhemkiezen,wanneerikeraantoewasenopmijneigenmanier,enmeernietopzo'nklinischemaniertoelatenoverhalenmeineenoppervlakkigeverhoudingtestorten.Laterzouikmerkendatdekolonelzijnteleurstellingomzetteiningekeerd,norsgedrag.Hijwasaltijdopenendirectgeweest,enikhadmeerbijneergelegddathijsomsbotenlichtelijkegocentrischkonzijn.Inhetopenbaargedroeghijzichaltijdalseenuitgesprokenkolonelendanbehandeldehijmijalszijnchauffeur.Privéwashijveelmildergeweest,maarhijhadmenooitlatenvergetendatikzijnminderewas.Wewistenbeidendatalsikinverzetkwam,iknietalleenhemzouverliezen,maarookdebaanwaarikzoaanverknochtwas.Opdevijfdedagnadathijinmijnhotelkamerwasgeweest,verzochthijmehemnaarBeiroettebrengen,waarhijweerbesprekingenmoestvoeren.Weredeninstilte;ergaapteeenklooftussenons.Hijdeedalsofhijzijnpaperassenbestudeerde,maarhijkeektelkensnaarmeop,watmealleenmaarnogzenuwachtigermaakte.Toenweopdeplaatsvanbestemmingwaren,staptehijmeteenzuchtuitensloeghetportierachterzichdicht.Ikwachttezoalsgewoonlijkbuiten.Meteenstokverjoegiksmerigestraatkinderendieonderdelenvandeautowildenslopen.Toendekoloneleenaantalurenlaterbuitenkwam,zaghijermoeenchagrijniguit.

aantalurenlaterbuitenkwam,zaghijermoeenchagrijniguit.'Naarhethotel,'zeihijkortaftoenhijnaastmeinstapte.Ikstartte,maarreednietweg.Iksliktemoeizaamenvroegtoenschuchter:'Welkhotelbedoeltu?'Hijwasvergetenhettezeggen.Zijnblikwerdmildtoenhijmijngespannengezichtzag.'WelogerenvannachtinhetSashd'Orange,'zeihij.Naeenkortestiltevoegdehijeraantoe:'Hetisergmooienhetheeftuitzichtopzee.Hetzaljewelbevallen,denkik.'Ikkeekhemzijdelingsaanenslaakteeenzucht.Ikhooptedatditheteindbetekendevandeonuitgesprokenwrevel.Ikwildezograagineengoedblaadjebijhemstaan.'Danku,kolonel,'zeiikmeteenglimlach.'Ikweethetwelzeker.'Hijkreeggelijk.Hetwaseenschitterendhotel.Terwijlikopdeverandanaarderodeenblauwestrepenkeekdiedeondergaandezonbovenzeeaandehemeltrok,boektehijapartekamersvoorons.Ikdraaidemeomenzagheminzijngestevenkakiuniformaandebaliestaanomhetgastenboektetekenen.Echteenindrukwekkendeman,dachtik.Eenkolonelwasbeslisteengoedevangst,enhijwasbuitengewoonaantrekkelijk.Misschienhadikhemietstehaastigafgescheept.Nadathijmeindelobbygoedenachthadgewenst,liepdekoloneldetrapnaarzijnkamerop.Ikkeekhemnaenvoeldeeenvreemdepijninmijnbinnenste.Watzouhetheerlijkzijnomvannachtinzijnarmenteliggen.SindsAmilakvarihadiknietmeerzo'nhevigverlangengevoeld.Iknamzwaarmoedigmijnsleutelinontvangstenliepalleennaarmijnkamer.Ophettafeltjeinhetmiddenvandekamerstondeengigantischboeketwitterozen.Ophetkaartjestondsimpelweg:'Koenig'.Noggeenuurlaterkloptehijaan.'Zo,hetheeftnulanggenoeggeduurd,'washetenigedathijzeitoenhijoverdedrempelstapteendedeurachterzichvergrendelde.Zijnogenstraalden,hijstakzijnhandenuitenwoeldemetzijnlangevingersdoormijnhaar.Ikbeantwoorddedeliefkozing,snoofzijneigengeuropenwistdatikmenietlangertegenhemkonverzetten.Toenonzelippenelkaarvonden,voeldeikeensteekvanberouwomdatikhetnieteerderhadlatengebeuren.Alsofhijmijngedachtenkonlezen,druktehijeenzoenopmijnvoorhoofdennammijngezichtinzijnhanden.'Jehebtnietstevrezen,'zeihijwarm.Ikstreekmetmijnvingertoppenlangszijnlippen.Erwerdnietmeergesprokenendienachtgingenwevoorheteerstmetelkaarnaarbed.Hijbedreeftederenzacht,verontschuldigendbijna,deliefdemetme.Hijleekmijnterughoudendheidennervositeitaantevoelen,wanthijkeektelkensweernaarmijnogenomzichervanteverzekerendatikmeopmijngemakvoelde.Datdeedik,maarikwasookmerkwaardiggeëmotioneerd.Ik

gemakvoelde.Datdeedik,maarikwasookmerkwaardiggeëmotioneerd.Ikknipperdemijntranenweg,gafmeaanzijnliefkozingenoverenontspandeme.Urenlatervielenweinelkaarsarmeninslaap,ikmetzijnzwarearmenbeenovermeheen.'sOchtendsheelvroegvoeldeikhembewegen.Hijgafeenvlinderlichtekusopmijnnaakteschouder,gliptemijnbeduit,kleeddezichaanensloopzondereenwoordtezeggenmijnkameruit.Ikdraaidemeopmijnrug,staardenaarhetplafondenprobeerdenietintranenuittebarsten.LaterdiezelfdedagwerdinSyriëdewapenstilstandgetekendtussendeVichy-FransenendeVrijeFransen.VolgensdevoorwaardenvandeovereenkomstzoudendeovergeblevenlegionairsvanhetVichy-garnizoeninSyrië-zijdienietgedoodofgewondwarenofniet,zoalsduizendenanderen,alvanuitkrijgsgevangenenkampenwarenovergelopennaardeVrijeFransen-dekeuskrijgentussenrepatriëringnaarFrankrijkofinlijvingbijde13eDBLE.Dieséanced'optionwerdeenmaandlaterophetgrotepleininhetmiddenvankampTzvandeVrijeFransengehouden,evenbuitenBeiroet.Indeverstikkendehittezeidekolonel,inaanwezigheidvandezwierigeDeSairignéenanderen,tegendeVichymannendatzedooreendeurmoestengaan,rechtsafslaanalszebijde13ewildenblijvenenlinksafalszethuisdeoorlogwildenuitzitten.Opéénnakoosiedereenvoorhetlaatste,zofelwasdehaattegendeVrijeFransenonderdieverstokteaanhangersvanVichy-Frankrijk,diezeidendatze'delijkenvanhunmedestrijdersmoestenvertrappen'alszezichbijonsaansloten.Dekolonelwasdiepteleurgesteld.Mijnrelatiemethem,diedeeerstemaandensteedswaardevollerwerd,kendedaarentegengeenteleurstellingen.NaaldiemaandenalleenwashetheerlijkelkenachthetbedtedelentijdensonzegezamenlijkereizendoorSyrië,PalestinaenLibanon.Inweerwilvanmezelfraakteiksteedsmeeraanhemgehecht,enhijaanmij.Ikdenkdatweerzelfverbaasdvanstondenhoegoedwebijelkaarpasten.Erwasgeenspoormeertebekennenvanzijnnurksheidendriftbuien.Daarvoorindeplaatswarenzachtheideneenverrassendesentimentaliteitgekomen.Indieeerstetijdgafhijmehetgevoeldatikgekoesterdenbemindwerd,ondankshetfeitdatonzeaffairevolstrektgeheimmoestblijven.'Ikbeneenzeerjaloersman,LaMiss,'verteldehijmealinhetbegin,toenweeennachtsameninBeiroetdoorbrachten.'Ikbenookeengeslotenman.Ikweetdatikjeinbeideopzichtenkanvertrouwen.'Ikzalzijnindringendebliknooitvergeten.'Natuurlijk,moncolonel,'steldeikhemgerust,mijnwoordenopeengoudschaaltjewegend.'Ikbeloofudatikuopgeenenkelemanierzal

teleurstellen.'HijreedvrijgoedennamhetstuurvaakvanmeoverommerusttegunnentijdensderittenlangsdeLibanesekust.Ikvondhetprettigalshijmereed,enikkonurennaarhemkijkenalsiknaasthemzat.Hetwasofiknooitgenoegvanhemkreeg.Somsmochtikzijnhandvasthoudenenverstrengeldenweonzevingersineeneenvoudig,maardieperotischgebaar.Opeenkeer,toenwevlakbijHaifawaren,liethijmeuitmijnmiddagdutjeopschrikkendoormiddeninhetdrukkeverkeergierendteremmen.Ikkeekopenvroegmeafwaaromhijwasgestopt.Hijsprongzonderietstezeggenuitdeauto,rendenaareenbloemenstalenkochtdehelevoorraaddiehetverrukteverkoopstertjeinhaarkraamhadstaan.Stralendoverlaaddehijmemetbloemen,blijdatikzoverrastwas.'Waarhebikditaantedanken?'vroegikongelovig.'Diekrijgjeomdatjeerzoaanbiddelijkuitzietalsjeslaapt,'verklaardehij,entoenstaptehijweerin.Hijreedonsnaaronshotel,inonzeautodiegeurdealseenEngelsetuin,envrijdedehelemiddagmetme.Ikwasingeenjarenzogelukkiggeweest.

In1941wasBeiroetdebruisende,levendigehoofdstadvandeGroteLibanon.HoewelhetmetzijnkosmopolitischecharmesenschitterendestrandenbekendstondalshetParijsvanhetMidden-Oosten,vielenmijtijdensdeoorlogvoornamelijkhetlawaaienhetverkeerop.Hetwemeldeervandegeneraals,troepen(vooralAustralische)enconstantvoorbijtrekkendekonvooien.DeAustraliërswarenrouwdouwers,maarhetwarenooksoldatenzondervreesdieveelrespectgenotenvanhunbondgenotenophetslagveld.Overalindestadzagikbekendegezichten;Kelsey,nogaltijddrukaanhetreddereneneenbronvanroddelpraat;Nadine,diewasaangekomenindehoopookchauffeurtewordenmaarinplaatsdaarvaneenverhoudinghadaangeknooptmeteenrijkeburgermanvantwijfelachtigallooi;Sneyd-Cox,geelvandehepatitis,samenmetLadySpearseneengrootaantalBritseverbindingsofficieren,maarnietTonyDrake,diediabeteshadgekregenennaarEngelandwasteruggestuurd.Ikwerdregelmatigdoorvriendenvooreendineruitgenodigd,maarbedanktemeestal,geziendebeloftedieikdekolonelhadgedaanenuitangstzijnjaloezietewekken.'Ikzougraagkomen,maarhetwordtmorgenweereenlangedag,'zeiikmeestal,endangingiknaarhuis.Webrachtendedagendoorinallerleiluxueuzehotels-hetSt.-Georges,het

NormandieenhetHammamametzijnwaterval-enbijdetallozebesprekingenenvergaderingendiedeWapenstilstandscommissiedagennachtindestadhield,doorgaansinhetkantoorcomplexdatleGrandSérailwerdgenoemd.Demannendietussendieviermurenprobeerdeneenovereenkomsttefabriceren,haddengeengemakkelijketaak-detegenstellingenzatendiepeniedereensteldezijneigenvoorwaarden.DeArabiereneistenonafhankelijkheid,deTurkenwildenAleppohebben,deVrijeFransenwildendemachtinhandenhoudenendeVichy-Fransenwildeneenmandaat.Dekolonelhadhetnognooitzodrukgehad.Ikbesteeddemijntijdvoornamelijkaanondergeschiktearbeid;deHumbervanennaardegaragerijdenenproberenderemmen,banden,stuurinrichting,verlichtingenallerleianderemankemententelatenrepareren.Deautolektepermanentolie,zoopbenzineenhotsteenbotsteafschrikwekkendknerpendenknarsendoverdewegen.Alshijechtnietmeerreed,kreegiktervervangingeenoudeLincolnofeenHotchkissmetopendakdieernetzoellendigaantoewarenentweekeerzozwaarstuurden.Keeropkeersmeekteikdetransportdienstomeenbetere,lichterhanteerbareauto.'Wehebbenalleennogambulances,'blaftedeknorrigeoudecommandantmedantoe.'DeBrittenhebbendebesteauto'sweereensingepikt.'Vervolgensspuugdehijmetkrachtopdevloerenbesloot:'ZelfsdeVichy-Fransenhebbennogbeterewagensdanwij.'Dantrokikmehaastigterug,metspijtdatikietshaddurvenvragen.

Dekolonelnam,alsechtelegionair,ookeenhond,eenslankewittesaluki(eensoorthazewind,maardanlangharig)diehijhadgekregenvanGermain,eenvriend,diehetdiervaneenArabierhadgekocht.Dekolonelwasdolopsaluki's,diehijsloughispersansnoemde.ZijnvrouwenhijhaddenzeinMarokkogefokt.Hetwashemopgevallendatikzo'nbeetjeelkezwerfhondenstraatkatdiemijnwegkruisteaanhaalde,enhijdachtdateenhuisdiermeplezierzoudoen.Datwasookzo.Hetwasalsofons'gezinnetje'compleetwas.GermainhaddehonddetotaalongeschiktenaamGeorgesgegeven,endusveranderdedekoloneldieinArad(watdonderbetekent),naareengelijksoortigehonddiehijinMarrakechhadgehad.Zijnlangewittehaarraaktedegrondbijna,enzijnopvallendeverschijningkondigdeonzeaankomstoveralindeschemeringaan.IkwasdolopAradenhunkerdeernaarliefdevanhemterugtekrijgen,netalsvandeschoothondjesuitmijnjeugd,maarhijhadeendoorendoorArabischkarakter-onafhankelijk,afstandelijkenoneerbiedig.Ikkochteen

doorArabischkarakter-onafhankelijk,afstandelijkenoneerbiedig.Ikkochteencomfortabelemandvoorhem,maarhijslieplieverindeschaduwonderdeauto,watuiteraardbetekendedatzijnzachtewittevachtvolzwartesmeeroliezatalshijweeropdookenikhemmetveelmoeiteschoonmoestzientekrijgen.Aradhieldmeervanmannendanvanvrouwen,wildeaanvankelijkalleenbijdekolonelindebuurtkomenenraakteinpaniekalsdiewegwas.Opdenduurbegonhijmijechterooktevertrouwenentoenmochtikhemweleensachterzijnzijdezachteorenkroelen,waarbijhijgenietendalseenkatzijnogendichtkneep.Nuhadiktweeveeleisendemannenommeheenomtebekommeren.Alsdekolonelenikindevooravondtijdhadden,maaktenweeenstrandwandelingmetAradenprobeerdenweergensonbespiedtedinerenineenvandekleinere,lieflijkehotelswaarweonderdesterrenhemelvandemaaltijdgenoten.Alleendankondenweechtontspannenensamenoponsgemakzijn.Wegvandenieuwsgierigeblikkenwarenweoponsbest;wegiecheldensamen,hieldenelkaarshandvastenknuffeldenenkustenalseengewoonverliefdstel.Ikwasvergetenhoeveeldeliefdetebiedenhad.SomsredenwenaarDamascus,waarikeenpaaroudevriendenuithetLegioenkonontmoeten.Amilakvari(nogaltijdkaal),GabrieldeSairigné,Simon(dieeenglazenooghadgekregen),DeBollardièremetzijnwittehandschoenenenMessmerwarenallemaalsameningekwartierdengrepenelkexcuusaanomietstevieren.MeestalgingenweietsetenofdrinkeninhetLido,watmealtijdopmonterde,ookallietdekolonelsomsmerkendathijmeietstegoedinhetgezelschapvondpassen.'Moetjeechtzospontaandoenalsjebijhenbent?'vermaandehijmeeenkeer.'Hetstaatjenietbepaaldgoed.'HijbegreepgewoonnietdatalsikbijhetLegioenwas,ikhetgevoelhadthuistekomen.OpeenavondgingenwemeteengroepjeuitetenineenHongaarsepubmettraditioneleHongaarsemuziek,spijzenendiensters.Ikvondhetgeweldig;hetherinnerdemeaanmijngelukkigetijdeninBoedapest.Toenikietsteveelhadgedronkenmetdemannen,boogikmeovernaarDeSairigné,dielinksvanmezat,kneepinzijnarmomzijnaandachttetrekkenenriepbovendemuziekuit:'WistjedatdeHongaarsemannenfantastischinbedzijn?Datkomtdooraldatstierenbloedendiebieten.'Hijsloeglachendeenarmommijnschoudersendeindemetmeheenenweeropdemaatvandeopzwependeaccordeonmuziek.Toendekolonelzaghoeveelplezierikhad,sloeghijalseenbladaaneenboomom.Hijstondopenwildemeteenvertrekken.'Brengmenaarhuis,'geboodhij

om.Hijstondopenwildemeteenvertrekken.'Brengmenaarhuis,'geboodhijnors.Iklietmijnhalfvollebierpulstaan,gristemijntasenjasvanmijnstoelenliepachterhemaannaardedeur.'Watiser?'vroegikargeloos.'Hadjehetnietnaarjezin?'Hethadzo'ngezelligeavondgeleken,zoondervrienden.Gabrielwaseenoude,platonischevriendenikwistzekerdatdekolonelhembewonderde.Ikvondnietdatikteverwasgegaan.Dekolonelbleefstaanenkeekboosopmeneer.'Ikwilnietaanjelevenvóórmijdenken,'zeihij.'EnikwilgeenwoordmeeroverjeHongaarseverledenhoren.'Hijgingachterhetstuurzittenenreedpijlsnelnaarhuis.Ikzatnaasthem,klamptemeaanmijnstoelvastenvroegmeinstilteafofzijnjaloezieeropkonduidendathijmeervoormevoeldedanhijlietblijken.Zijnwoedewondmeop.Ikkonmenietheugendateenmanzichooitzobezitterighadopgesteld.Eenmaalteruginonshotelbleefdekolonelontstemd.Hijstampvoettezodriftigdoorzijnkamerdatikmeangstigafvroeghoeditafmoestlopen,maarnoggeentienminutenlatersloegzijnstemmingweeromenwasergeenvuiltjemeeraandelucht.HijsteldezelfsvriendelijkvoornogeveneenafzakkertjeinhetNormandietegaanhalen.Mijnverwarringwerdnoggrotertoenhijmedevolgendedagtotmijngroteschrikvertelde:'IkkrijgeenhuisergensbuitenBeiroet.Dehotelszijnteduur.Wiljemehelpenietsgeschiktstezoeken?'Zijnblikwasweervriendelijk.'Natuurlijk,'antwoorddeik,maarinmijnhartvreesdeikdatditheteindbetekendevanonzenachtelijkeafspraakjesinhotels.Hetzouveelmoeilijkerwordenalsik'snachtsmijnhoteluitmoestglippen,ofhijerin.Toenvoegdedekolonelerachteloosaantoe:'Enalsjeietshebtgevonden,zieiknietinwaaromjenietbijmeinzoutrekken.Datdoenalleanderechauffeursook.'Ikwasdolblij,paktezijnhandengafereenkusop.'Goed,Pierre,'zeiik,wantsindskortmochtikhemPierrenoemenalsergeenanderenbijwaren.'Heelgraag.'Ikkonmijnorennietgeloven;wegingensamenwonen,alseenechtstel.Zodradebezoekersvertrokkenwarenenwededeurensloten,zoudenweonseerstehuissamendelen.Ikwasindezevendehemel.Iktwijfeldeernietaandatditwaswatikverlangde,meerdanwatookterwereld,endathadikinmijnlevenmaarzeldenkunnenzeggen.Hetwasofikvoorheteerstechtverliefdwas.Totweonshuishaddengevonden,woondenPierreenikineenmooihotelinSofar,aandewegnaarDamascus.Hethotellagvlakbijeenwatervalenikhaddebestekamer-echtheerlijk,endekolonelzettehemdagelijksvolanjers,

debestekamer-echtheerlijk,endekolonelzettehemdagelijksvolanjers,rozenenanderezwaargeurendebloemen.DiekamerwaseigenlijkgereserveerdvoorgeneraalSirHenryMaitlandWilson,beterbekendals'Jumbo',diedeBritsetroepeninditgebiedaanvoerde,maarPierrewildemetallegewelddatikhemkreegtotdegeneraalwasaangekomen.Erwaseeneigenbadkamerbijenhetuitzichtwasschitterend.Pierrehadeenkleinerekamer,nietvervandemijne,ensloopinhetholstvandenachtdoordegangnaarmetoe.Hetwarengelukkigetijden.Deavondwandelingenmetdehond,diewemeestaltegenzonsondergangmaakten,voerdenlangsdewatervalendoorwijn-enolijfgaarden.Wedineerdenaltijdophetbalkonofindezoetgeurendetuin.Wepraattenhonderduit,lachtenveelsamenenhaddenhetgevoeldatwealleenopdewereldwaren.Zelfsdeoorlogleekernietmeertezijn,afgeschermdalswewarenvanhetstrijdgewoelendepolitiek.Wevoeldenonsjongvanharteninnigverliefd.Wewistenallebeidathetnietzokonblijven,maarweslotenonsinhartengeestvoordetoekomstafennamensteedsgrotererisico'somsamentekunnenzijn.Alsdekolonelgeenbesprekingenofadministratievetakenhad,gingenwestiekemnaardewinkelsomlekkers,bloemenofboekentekopenoftheetedrinkeninonsgeliefde,knussetheehuis.Hetwasgelukzalig.Wanneerwesamenwerdengezien,moestenweproberenonzewerkelijkegevoelensteverdoezelenennetdoenofwegewoonevenpauzeerden,maarikdenkdatdemensendieonsindieguldenmaandeninBeiroetzagen,weldoorhaddenhoedevorkindesteelzat.ToengeneraalWilsonaankwam,moestenweonzeprachtigesuitesverruilenvoormindermooie,maarnogaltijdaangenamekamerseenverdiepinghoger(ikstondertelkensweerversteldvan,envondhetookeenbeetjegênant,datdeBrittenaltijdhetbestelekentekrijgen-debestekamers,auto's,wapens.DeVrijeFransenwarendaarbijvergelekenmaarondergeschovenkindjes).Dekomstvandegeneraalenonzesmadelijkeaftochtuitdesuitesspoordenonsaansneleenhuisvooronszelftezoeken,verwegvannieuwsgierigeblikken.Dekolonelkreegeenlijstvangevorderdevilla'swaaruithijeentijdelijkonderkomenmochtzoeken.Deeigenaren,diegeenanderekeushaddendanvertrekkenenhunhuisaanhetlegerverhuren,vroegenexorbitantehuurprijzen.Ikvreesdatikmehunplotselingeuitzettingnauwelijksaantrok,zoopgewondenwasikalseenjongebruidopzoeknaareeneerstehuis.HetliefsthadikzoietsindrukwekkendsgevondenalsdeoudevilladiegeneraalCatrouxbewoonde,eenschitterendelocatievoorfeestenendiners(omnogmaartezwijgenvan'smanshordesiamesekatten).HelaasbleekdievillagereserveerdtezijnvoorgeneraalSpears.ArmeCatroux.Hijmoestsamenmetzijnbeeldschone,maarontzagwekkendevrouw,die'Kattenkop'werdgenoemd,opzoeknaareenander

ontzagwekkendevrouw,die'Kattenkop'werdgenoemd,opzoeknaareenanderonderkomen.DekolonelkreeghetsteedsdrukkermetzijntopoverlegmetdegeneraalsDeGaulle,Crystal,Wilson,DeLarminatenCatroux,enlietdekeusvaneenwoningdusaanmijover,hoewelhijer,zoalsgebruikelijk,eenuitgesprokenmeningopnahield.'Ikhebgehoorddatereenpaarkleinepaleizenbeschikbaarzoudenkunnenzijn.Gadaareerstmaarnaarkijken,prinses,'zeihijmeteenondeugendetwinkelinginzijnogen.'EnalseralVichy-generaalsinzitten,laathetmedanweten,danlaatikzezonderpardonopstraatzetten.'TiendagenlangdoorkruisteikBeiroet,omopwonderbaarlijkewijzeverhuurderstevindendiegeenkantoorhaddenenvilla'sdiegeenofficieeladresofsleutelshadden.Hetwaseenondankbaretaak,maaruiteindelijkvondikhetidealehuis,eenbetoverende,metwingerdbegroeideboerenhoeveinhetheuveldorpjeAleymeteenbalkon,eenkleinetuineneenafzonderlijkbenedenappartementvoorhetpersoneel.Hethuiszelfhadeenreusachtigewoonkamermetveellichtenruimte,eenfraaiebadkamerenkeukenentweeslaapkamers.Ikreptemeenthousiastnaardekolonelomhemerallesovertevertellenenvoeldemelichtelijkgepikeerdtoenikhoordedathijdeheledaginbesprekingwasenlaterdieavondgingdinerenmetdegeneraals(endusnietmetmij).DeBrittenwarenallemaalverdergetrokkennaarLibië,endeFransenmochtenachterblijvenomhunstandpuntenteverzoeneneneenwankelevredetesluiten.Opzulkemomentenbesefteikpasweerdathetnogsteedsoorlogwas.Toenikdekoloneluiteindelijktepakkenkreegenhemwildevertellenoverhethuisdatikhadgevonden,maaktehijeenafwezige,onverschilligeindruk.'O,nouja,alshetjetochnietskanschelen,'zeiikpruilend,'kanikhetookwelaaneenVichykolonelgeven.'Hijlegdezijnpaperassenneer,trokmeineenopwellingnaarzichtoeenkustemijnvoorhoofd.'Hetspijtme.Ikweetzekerdatheteengeschikthuisis.Wiljijhetallemaalvoormeregelen?'Hijvoeldeaanhoeteleurgesteldikwasenmaaktezijnexcusesvoorzijnogenschijnlijkegebrekaanbelangstelling.'Ikweetdatjehetjammervindtdatweelkaardelaatstetijdnogmaarzozeldenkunnenzien,'voegdehijeraantoe,'maarikhebhetzodrukmetmijnwerkdatikampertijdhebomnatedenken,laatstaandatikdegalanteridderzoukunnenspelen.'Hijzagdatikbleefmokkenenleekingepeinsteverzinken.Toennamhijmijngezichtinzijnhandenenkwamterugopeenonderwerpvangesprekdatwedelaatstetijdvaakaansneden:zijnangstdatwetesnelteveelvoorelkaargingenvoelen.'Waterooktussenonsgebeurt,LaMiss,'zeihijveelbetekenend,'ikhoop

voelen.'Waterooktussenonsgebeurt,LaMiss,'zeihijveelbetekenend,'ikhoopdatjegelukkigzultzijn.'Iksliktemijnpaniekwegenvroeghemwathijbedoelde.'Ikbedoeldatwemisschiennietaltijdsamenkunnenblijven,'zeihijnadrukkelijklangzaam.'Alsikweereenregimentaanhetfrontgaaanvoeren,magjemisschiennietmetmemee,datweetjetoch?DeBrittenzoudenbezwaarkunnenhebbentegenvrouwelijkechauffeursaanhetfrontentrouwens,ikweetnietofikjedaarwelwilhebben.'Hijzeialleendewaarheid,wistik,enhijsprakangstenuitdieikheimelijkaleentijdkoesterde.Tochdedenzijnwoordenmepijn.Iksprongop,paktedeautosleutelsenmaakteeenlangeritdoordeheuvelsbuitenBeiroet.Metdeflonkerendelichtjesvandestadondermezatikindeautotehuilentotikgeentranenmeerhad.Vlakvoorhetochtendglorenkeerdeikinhethotelterug,stapteinmijneigenbedenlagnogurenwakker,pogendmijngedachtenteordenen.Erwasgeenverzetmogelijk.Ikwasverliefd.Mijngevoelensvoordekolonelwarennieuwvoorme.Mijnhelelevenhadiknaarzo'nrelatiegezocht,vanzo'ndiepgangenmeteenmanvanditkaliber,ennuikdiehadgevonden,moestikmeerbijneerleggendatdiemeelkmomentweerontfutseldkonworden.Halverwegedeochtendnamikabrupteenbesluit.Houdeensopmetdatzelfbeklag,hieldikmezelfstrengvoor.Iksnootmijnneus.Hetisnunietdetijdomdroevigtezijn.Integendeel.Daarhebjeindetoekomstnogalletijdvoor.IknammevoorallesuitmijnverhoudingmetPierretehalenwaterinzat,ombijdedagteleven-zoalsweallemaalwelmoesten,middenineenoorlog-enmaartezienwaarhettoezouleiden.Hetleekofdekoloneldoordezelfdeangstenwerdgekweldalsik,wantinhetopenbaardeedhijsteedshumeurigertegenmeensomshadikhetideedathijmevoormijneigenbestwilvanzichprobeerdetevervreemden.Hijwasboosopmeomdatikermiddenindenachtvandoorwasgegaan;hijwasbangdatikeenrelzouschoppenenhijwasbezorgdomme.'Alsjevooreenandermoestwerken,zouikelkcontactmetjemoetenverbreken,'gafhijmeteverstaan.'Deenigeredendatweelkaarkunnenzien,isdatjijmijnchauffeurbent.'Ikbalanceerdecontinuopdesmallerandtussenwerknemerengeliefde.Somsvergatikmijnplaats,endanraaktehijbuitenzinnen.Hijkonbijtijdenwijleheellastigzijnendannogdagenprikkelbaarenkregeligblijven.EenvandeergsteruziesontstondtoenikhemopeenochtendzoalsgewoonlijkmetdeautovoorhethotelkwamafhalenenhemdaarmetAradzagstaan.Ikwaskwaadomdathijdehondhadmeegenomen,die'snachtsinmijnkamerhadgebraaktenmeuitmijnslaaphadgehouden,enwondergeendoekjesom.'Waaromhebje

meuitmijnslaaphadgehouden,enwondergeendoekjesom.'Waaromhebjehemmeegenomen?'zeiikboos.'Strakskotsthijdeautonogonder.Brenghemmaargauwnaarzijnkamer.'Ikhadhetnognietgezegdofikwistdatikeenfatalevergissinghadbegaan.Dekolonelbeendemetdehondweg,meteengezichtalseendonderwolk,keerdeeenpaarminutenlaterterugenstaptewoestindeauto.'Hoedurfjeinhetopenbaarzo'ntoontegenmeaanteslaan!'tierdehij.Hijdraaidezichopzijnstoelomenkeekmemetvonkendeogenaan.'Hetlijktnetofjijhierdelakensuitdeelt,nietik.Ikstaniettoedatjeooitnogzotegenmepraat.'Hijbleeftweedagenmokken,wildenietmetmedinerenennamelkegelegenheidtebaatommeopmijnnummertezetten.Doorschadeenschandewijsgewordengedroegikmezogedienstigalsikkon.Tenslottewistikdekoloneltevermurwenenvroeghijme'savondsweerofikeenstrandwandelingmethemenAradwildemaken.Meteenenormgevoelvanopluchtingpasteikmijntredaandezijneaan.

Injuli1941werdmijnkolonel-dienooithelemaalbevrijdwasvandelastvanhetgezag-bevorderdtotbrigadegeneraal.Ikwaszotrotsalseenpauwennaaideeigenhandigdesterrenopzijnuniform,maarvreesdeookdatzijnpromotieeenkeerpuntinonsbeiderlevenzoubetekenen.Hogebomenvangenveelwind,enmisschienwerdhijnugeachteenmannelijkechauffeurtenemen,netalsdeanderegeneraals.Ineenpogingmeoptefleurenzeihij:'Nuikgeneraalben,zuljijjeadjudantsstrepenopjeoverhemdmoetendragen.Gazemaarhalen.Ikwiljeergraagmeezienlopen.'Ikdeedwatmegezegdwerdennaaidedestrepentrotsopmijnoverhemd.Numijnrangtersprakewasgekomen,durfdeikhemaantesprekenoverietsdatmealsindsmijnoversteekmetdeWesternlanddwarszat.'Pierre,'begonikbehoedzaam,'zouje,nujegeneraalbent,ietsaanmijnsoldijkunnendoen?Jeweetdatikmaartweederdekrijgvanhetloonvaneenmannelijkeadjudant.Daarkunjijtochvastwelietsaandoen?Hetlijktmenieteerlijk.'Hijfronstezijnvoorhoofdenikwasbangdatikweereensteverwasgegaan,maarevenlaterkniktehij.'Ikzounietwetenwaaromniet,'zeihij.'Ikzalheteensnavragen.'Endatdeedhij.Mijnsalarisendatvandetweeanderevrouwelijkeadjudanten

Endatdeedhij.Mijnsalarisendatvandetweeanderevrouwelijkeadjudanteninhetziekenhuiswerdverhoogd.Hetsteldenietveelvoor,maarikhadhetgevoelalthanseenkleinezegevoorallevrouwenbehaaldtehebben.Degeneraalzeilaterdathijhooptedatzijnanderenieuweverplichtingenenbevelenookzowarmonthaaldzoudenworden.Ikwasopgetogenenkeekopeensveeltrotsernaarmijnstrepen,totikAmilakvarieenpaardagenlateropstraattegenkwam.'Wathebjedaarinvredesnaam?'zeihij.Hijweesenzijnogentwinkeldenvanplezier.Kennelijkhadikdeverkeerdestrepengekocht-zewarennietvoorlegionairsbedoeld,maarvoordepolitie.Ikscheurdezepromptvanmijnoverhemd,roodvanschaamte.

Inaugustuswasonshuisklaar.WenamendankbaardesleutelsinontvangstvandeMalteseeigenaarenwarendolblij.Ikvondhetenigominsoeksenwinkelsderestvandemeubelenensnuisterijenvooronsnieuwehuisbijelkaartezoeken.Hetenigewatikverlangde,waseenpaarwekenrust,zonderfeestenendiners,alleenwijtweeëninonsstulpje,maarhetmochtnietzozijn.DeavondvanonzeverhuizingwasereengrootfeesttererevangeneraalLyttleton,denieuwestaatssecretarisvoorhetMidden-Oosten,indeofficiëleresidentie,enmijnenigetroostwasdatikeenuitstekendekipmaaltijdmetchampagnekreegvoorgeschoteld,onderdetrap,samenmetdeanderechauffeurs,dieheeljaloerswarenopdenieuwestatusvanmijnwerkgeverenzijnhuisinAley.'Trekjebijhemin?'vroegeenvanhen,kauwendopeendrumstick.Hijkeekmeonderzoekendaan.'Bijjegeneraal,bedoelik?'Ikpulkteaaneenvorkbeentjeenkeekhemstrakaan.'Natuurlijk,'antwoorddeikmetvastestem.'Ikkrijgeenkamerinhetpersoneelsappartement.Hoezoudegeneraalandersvanuitdieuithoeknaardestadmoetenkomen?'Demanenzijncollega'skekenelkaaraan,entoenmij,maarerwerdnietsmeerovergezegd.Laterdieavond,toenikdegeneraalnaarhuisreed,washijineenopperbesthumeur.Hijverteldedatdereceptieheelgoedwasverlopenendathijblijwasmetdegangvanzaken.Hijlagmetzijnhoofdopmijnschouder.'Hebjijnogietsteetentepakkenkunnenkrijgen?'vroeghijslaperig.'Och,eenhapje,'zeiik,denkendaandeuitstekendespijzenendrankendieikonderdetraphadmogensmaken.BijonzelatethuiskomsttroffenweeennarrigeAradaan,omringddoorrommel.Hijhaddebeleneensnoerkapotgeknaagd.

Iknameentuinman,tweeLibanesesoldatenalshuisknecht,eendienstmeideneenmarmitonofkeukenhulpjeindienstvooronsnieuwehuis.Mijnspeurtochtnaareenkoknameenaantaldageninbeslag.Ikzochteengoede,iemanddieuitgelezendinersvoordegeneraalenzijngastenkonbereidenenhetgesprekvandedaginonzekringenzouworden.IkwildeheelgraagdatPierreblijzouzijnmetmijnkeuze.Ikvroegdechef-kokvanLeGrandSérailofhijiemandkonaanbevelen,ennaeenzoektochtindebergdorpenbovenBeiroetvondikdemandieikzochtinDfun,hetdorpwaarallekoksschenentewonen.HijheetteSelimenikmoesthemveelmeerbiedendandegeneraalvanplanwasgeweestomhemwegtekopenbijhethotelwaarhijwerkte,maaruiteindelijkgafhijtoeenbeloofdedevolgendeweekbijonstebeginnen.OpgevrolijktdoorhetsuccesreedikterugnaarBeiroetomdegeneraaltezoekenenhemhetgoedenieuwstevertellen.WegebruiktendelunchindemessvanhetLegioen,waardeVichymannenaandeenekantvandezaalzatenenwijaandeandere,zonderdatereenwoordtussenbeidepartijenwerdgewisseld.Nettoenikdegeneraalnadelunchwildewegbrengen,liepenweGabrieldeSairignétegenhetlijfenmaakteneenpraatje.HetwasdeeerstekeerdatwehemweerzagennadieHongaarseavond,enikwasblijdatergeenrancunetussendegeneraalenhemwas.ToengafGabriel,vlakvoordathijwegging,eenkneepjeinmijnarmenzei:'Aurevoir,Susan.'Ikhadhemnognooitzonadrukkelijkmijnvoornaamhorengebruiken,maarzochternietsachter.Zodraikhetgezichtvandegeneraalzag,wistikechterdathijdesduivelswas.Hijweigerdederestvanderitnogietstegenmetezeggen.VanmijnblijdschapoverdelunchenhetsuccesmetSelimwasnietsmeerover.Ikherinnerdemedeonredelijkehumeurigheidvanmijnvaderweer,endeangstdiezijnonvoorspelbaarheidmehadingeboezemdtoeniknogeenkindwas.Ikwaszooverstuurdatikopdeterugwegtegeneentrambotste,watbetekendedatdeautoverdergesleeptmoestworden.Degeneraal,dienogsteedsziedendwas,moestnaarandervervoeromzien.Toenikhemmetzijnnogsteedskwadekopzagweglopen,besefteikdatzijnjaloeziemijnliefdealleenmaaraanwakkerde,omdatdiebeweeshoeveelhijommegaf.OndanksonzekibbelpartijenwarenwewerkelijkheelgelukkigsameninonsboerderijtjeaanderandvanBeiroet.Daar,indebergen,temiddenvanboom-enolijfgaarden,leefdenwesamenalsmanenvrouw.Alleenhetpersoneelwasopdehoogtevanonzemerkwaardigeverhouding.Ikdeeldehetbedmethemenwerdelkeochtendnaasthemwakker.Naarmatededagenverstreken,werdiksteedsverliefder.Pierreenikkochtensameneenpaarantieketafels,eendekenkistmet

Pierreenikkochtensameneenpaarantieketafels,eendekenkistmethoutsnijwerk,eendivanenPerzischetapijten.Mijnmeestgeliefdeaankoopwaseenprachtige,metparelmoeringelegdeladekastmetporseleinenhandvattendieikvanPierrekreeg.Ikvondooknogeenstellampen,lietdestoelenenbeddenbekledenmeteenmooiechintzstofmetrozenknoppenenmaaktehetbinnenzoknusalsikkon,metuiteraardinelkekamervazenvolbloemen.DeLibaneseknechtenwarendebielendetuinmankonniettuinierenenvermoorddedehelftvandegoudvissendieikindekleinefonteinlietzwemmen,maardankzijSelimliepallestochoprolletjesenatenwebuitengewoongoedenveelteveel.Indieidyllischeomgeving,waarikmijnhelelevendierbareherinneringenaanzalkoesteren,begonPierremelangzaamtotinmijnzielteraken,ietswatgeenmanvóórhemhadgekund.Hijwaswelopgevoed,wereldwijsenintelligent;zijngrotekwaliteitenalsleiderenstaatsmanhaddeneengrotereaantrekkingskrachtopmedanjeugdofeenknapvoorkomenooitzoudenkunnenhebben.Hetwaseenliefdesverhoudingdiemeeengebiedlietverkennenwaariknooitwasgeweest:dediepstedieptenvanmijnhart.Ikgafmevolledigaanhemover,inelkopzicht-lichamelijk,emotioneel,moreelenintellectueel.Mijntoewijdingaanhemwasongeëvenaard.Bijmijnvorigeminnaarshadikmealtijdafstandelijkenkoelgedragen,innerlijkkwetsbaar,maaruiterlijkvrijblijvend,uitangstafgewezenenbedrogenteworden.Aangezienderelatienutevensdievanwerkgeverenwerknemerwas,konikmezelfvoorheteersttoestaanmijnwaregevoelenstetonenenalhetmogelijkedoenomhemteplezierenzondererveelvoorterugteverlangen.Zonuendanstakhetmedatikzo'nondergeschiktepositieinnam.Naeenuitgesprokenvermoeiendedagwaaropikhemvanhotnaarherhadgereden,zijnpaperassenvoorhemhadgedragenenhemopzijnwenkenhadbediend,ontdekteikbijthuiskomstdathijooknogeensverwachttedatikdehonneurstijdenseendinervoorhetLegioenzouwaarnemen.Ikwasteneinderaad.Toenweonsaanhetomkledenwaren,wenddeikmetothemenzeiwrang:'Somsdenkikdatikalleennogmaareentrouwhondjevoorjeben,weetje,datjeoveralopdevoetvolgtensmachtnaareenvriendelijkwoord.'Hijlietzijndaslosenkeekmeaan.'Ja,chérie,ikweethet,'zeihij.'Enhetisnietgoedomjetesterkaanhondjestehechten,ishetniet?'Pierrewildeonzeclandestienerelatiepertinentvooriedereenverborgenhouden.Wezoudennietalleenallebeionzebaankunnenverliezen;ookzijnreputatieenmogelijkzijnhuwelijkstondenophetspel.Alsiemandernaarvroeg,diendeiktezeggenwatikdeanderechauffeursookhadwijsgemaakt,namelijkdatikinhetpersoneelsappartementwoondeendannogalleenomdatikhemdannaarzijnbesprekingenkonbrengen.Toenhemeenkeerindestadterorekwamdat

besprekingenkonbrengen.Toenhemeenkeerindestadterorekwamdatiedereenhetverschrikkelijkvonddateengeneraalzijnhuismeteenvrouwdeelde,raaktehijinpaniekendwonghijmebijnaeenanderonderkomentezoeken.'Hetheeftmeaanhetdenkengezet,'waarschuwdehijmenaderhand.'Misschienishetnietergverstandigwatwedoen.Alserpraatjesvankomen,zuljemisschienmoetenvertrekken.'Zijnwoordenmaaktenmewoedendenikvroegmeafwaaromdemensenzichnietmethuneigenzakenbemoeiden.WegaveneenkeereendinerwaarvoorweDeSairignéenAmilakvariuitnodigden(dielaatstewaseenvandebestevriendenenbetrouwbaarstebevelhebbersvandegeneraalgeworden).Ikmoestvanzelfsprekendweerderolvanonderdanigedienaarvandegeneraalspelenenaandeanderekantvandetafelzitten,terwijldebelangrijkstegast,Amilakvari,aanzijnrechterhandzat.Deavond,dieveelvoorbereidinghadgeëist,liepbijnaopeenrampuit.Dieochtendwarenmijnnieuweeettafelstoelenbezorgd,nognatvandeblauweverf,zodatweallemaalopkrantenmoestenzittenenikhadAradsetensbaknodigalsvaasvoordeextraanjers.Dehonddreigdetelkensdebakmetzijnonderzoekendenatteneusvantafeltestoten.Toendeeerstegastenkwamen,wasiknogmaarnauwelijksklaarmethetzomenvandegordijnenennettoenweaantafelzoudengaan,vieldestroomuit.Gelukkighadikachtkaarsengekocht,dieweinazijnflessenzetten.Selimkooktezogoedmogelijkinhetdonkerengelukkigwerdheteenverrukkelijkmaal,mettraditionelemezze,horsd'oeuvresuithetMidden-Oosten,gebakkenvis,lamsvleesenzwezerik.Diemanwaseenparel.Degeneraalwasevenwelboosomdatwegeenlichthadden,watdestemmingenigszinsdrukte,enbovendienplaagdeAmilakvarimegenadeloos,zoalsaltijd,waariknietgoedtegenkon.'Hebbenjulliedelaatstetijdnogpolitiegezien?'vroeghijaandeanderen.Hijgrijnsdenaarme.'LaMisshierdenktnamelijkdatzedienderis.'Ikbegonteblozen,hooptemaardatdegeneraalhetzichnietzouaantrekkenenprobeerdehetgesprekeenanderewendingtegeven.HetwasmaargoeddatGabrieldeSairignéerooknogwasomhetgezelligtehouden,zoalsgewoonlijk,enhijzeitegenDimitridathijmemetrustmoestlaten.'Jekuntbetereenadjudantmetdeverkeerdestrepenzijndaneenprinszonderkoninkrijk,'weeshijAmilakvariterecht.Derestvandeavondverliepheelgoed.Toendemannenrondmiddernachtzingendvertrokken,troffenzehunchauffeurwaardig,maardronkenaan.

zingendvertrokken,troffenzehunchauffeurwaardig,maardronkenaan.Ikataltijdalleenindekeuken.Alleenalserdierbarevriendenkwamendineren,ofmensendiemealkenden,mochtikbijdegeneraalaantafelzitten,maardanwashetmenogtenstrengsteverbodenietsvanmijngenegenheidtelatenblijken.Hijmaaktemeduidelijkdathijmijpersoonlijkverantwoordelijkzoustellen,mochtdewareaardvanonzeverhoudingooitindeopenbaarheidkomen,endietactiekwerkte.Zogoedzelfs,dattoenAmilakvarieenkeerkwametenenbleefslapen-degeneraalstondzijneigenbedaanhemafengingopdedivanindeeetkamerslapen,eniktrokmeteruginmijn'eigenkamer'-ikmiddenindenachtwakkerschrokvaneenmandienaastmeinbedkroop.Hetverbaasdemedatdegeneraalhetrisicodurfdelopenopheterdaadbetrapttewordendoordelogé,maarikgafmegewoonaanzijnavancesoverenwebegonnentevrijen.Pastoenikmijnhandenuitstakomzijnvertrouwdeblondehaartestrelen,dronghettotmedoorhoeernstigikmehadvergist.Mijnnachtelijkebezoekerhadeenkaalgeschorenhoofd.HetwasAmilakvari,dieervanuitgingdathijnognetzowelkominmijnbedwasalsinhetverleden.Ikwasmetafgrijzenvervuld.'Dimitri,schat,ditkanniet,'zeiikmetangstigbevendestem.'Degeneraalenikzijngeliefden.Jemaghetgeenmensvertellen...Ikdachtdathijhetwas.'Dimitri,dieernietaanmoestdenkeninbedbetrapttewordenmetdeminnaresvanzijnbrigadegeneraal,trokzichspoorslagsterug.Hijgliptedoordebadkamernaarbuiten,zoalshijookwasbinnengekomen.Bijhetontbijtzeidenwegeenwoord,enweslaaktenbeideneenzuchtvanverlichtingtoendegeneraaltotaalgeenargwaanbleektekoesteren.

Hetwarenhemelsetijden,daarinAley.Somshadikhetgevoeldatmijnhartaldatgeluknietkonverdragen.Mijnlevenlanghadikduurzameintimiteitgeschuwd;onbewusthadikgeliefdenafgestotenenzelfgezorgddatzemeverlieten,maarnuomhelsdeikhetsamenzijnopeentotdantoeongekendewijzeenkonikmehetlevenzonderdieintimiteitnietmeervoorstellen.Waarweookwaren-indeauto,aanhetstrand,ineenbootofopeendagtochtjedoordebijbelseheuvelsrondBeiroet-Pierreenikwarenéén.Toendenachtenkillerwerden,kochtenweeenkacheltje-deeerstekeerdatwehetaanstaken,rooktenweonszelfbijnauit-waarwedichtbijkropenomwarmteblijventotSelimonseenheerlijkmaalkwambrengen,bijvoorbeeldvismethollandaisesausenchocoladebavarois,waarwegoedewijnbijdronken.Selimwasmeerdaneenparel;hijwaseenheeloesterbedvolparels.Degeneraalkwamtotrustenwerdromantisch-hijoverlaaddememetbloemen

enkleinegeschenken,waarondereenarmbandmetminiatuurtjesvantaferelenuithetMidden-Oosten,dieiknogsteedsheb,eneenprachtigehandtasvoormijnverjaardag,nadatikhemeentrousseaudetoilettehadgegeven.Webrachtenmeniggenoeglijkeavondnahetetensamendoormettijdschriftenlezenofnaarderadioluisteren.Hijhieldvanpoëzieenschreefdiezelfook,hoewelhijmezeldenietslietlezen.ErwarentweejaarverstrekensindsikmeinCarltonGardensbijdeVrijeFransenhadaangeslotenenindiebetrekkelijkkortetijdhadikdeambitievanmijnlevenverwezenlijkt:ikwoondeineenvreemdlandmeteenmandieeendoelhad.Ikhooptedathetaltijdzozoublijven.OnzeidylleinAleyzouechtervankorteduurblijkentezijn.Nadriemaandenbegonhetoorlogsgetijweeraanonstetrekkenenriepdeplicht.DestrijdtussendeDuitsersendeRussenlaaideinvollehevigheidopenHitierrukteinjuichstemmingoptotdepoortenvanMoskou.InFrankrijkwarenduizendenburgersopverdenkingvanverzetshandelingendoordeVichyregeringgearresteerd,diecollaboreerdemetdeGestapo,enhonderdenvanhenwerdenterdoodgebracht.DeGaulleriepoptoteenlandelijkeproteststaking.InNoord-AfrikablevendestrijdkrachtenvandeBrittenenhetGemenebestondergeneraalRichardO'ConnordeItalianenuitLibiëlangsdekustlijnopdrijven,terwijlonzeVrijeFransecollega'songedurigophunbeurtwachtten.Degeneraalraaktebezetenvanderadio.Zodrahijthuiskwam,haasttehijzicherheen,envervolgensprutstehijerdehelenachtaanomhetlaatstenieuwsoptevangen.Toenwedriemaandenbijelkaarwaren,vroegikSelimeenspecialemaaltijdvooronstebereidenomhettevieren.Ikwerdonredelijkboosopdegeneraal,diezoaanderadiogekluisterdzatdathijnieteenszagdatikmijngroenbrokatengallabyahvoorheteerstaanhad.Alsikmeeluisterde,wildeikhetliefstmijnvingersinmijnorenstoppenomdeoorlogdieonzesprookjeswerelddreigdeteverstorenbuitentesluiten.Ikluisterdealleenechtals'LilyMariene'werdgespeeld.Detekstraakteeengevoeligesnaar,nietalleenbijmij,maarbijbijnaiederesoldaat,aanwelkekanthijookstond.Hetwerdeensoortherkenningsmelodieenlatereensymboolvandewoestijnoorlog.DeandereVrijeFransenwarenalnetzoongedurigalsdegeneraal.ErwerdeneindelozemarsenenparadesgehoudenwaarbijmedailleswerdenuitgereiktvoordienstinSyriëenEritrea,maarprachtenpraalkondenhetgemisaanactienietgoedmaken.Demannenwareneerstenvooralsoldaten,dieernaarhunkerdenhunsteentjebijtedragen.DeGaulleenzijnstafwistendatzehunmannenaanhetfrontmoestenzientekrijgen,ensnelook,wildenzehennietverliezen.MijngeneraalverteldemeenthousiastdatzehemdeAtrep-divisiemettweebataljons

generaalverteldemeenthousiastdatzehemdeAtrep-divisiemettweebataljonsvanhetLegioenhaddentoegezegdzodradeFransenweereenkanskregen.Demoedzonkmeindeschoenen.Toenkwamhetnieuwsdatikzoangstigtegemoethadgezien.'IkbentotgouverneurvanAleppoenSyriëbenoemd,'verteldehijmetrots.'Uiteraardzalikmetonmiddellijkeingangvertrekken.'Toenbesefteikdatweonsidyllischehuistussendewijngaardenmoestenachterlaten.Hetduurdeeenaantaldagenvoorzijnaanvankelijkeenthousiasmeietswasbekoeld.'Hetwasalseendroom,'zeihijtijdenseenvanonzelaatstenachtensameninAleyweemoedig.'Ennu,chérie,isdedroomteneinde.'Ikwistdathetwaarwas.Ikkonmemetgeenmogelijkheidblijvenvastklampenaanwatwehaddengehad.Bevelisbevel.Degeneraalzagnetzotegenhetvertrekopalsik,maarwehaddengeenvanbeideneenkeus.Diepbedroefdlietikdeverhuizerskomen,maaruiteindelijkpakteikallekostelijkeglazenenporseleinenvoorwerpenzelfinvloeipapierenstro,enelkobjectriepdierbareherinneringenop-debloemenvazen,dewijnglazen,detapijtenendechintzgordijnendieonshuisknushaddengemaakt.HethuilenstondSelimooknaderdanhetlachen.Ikbedanktehemvooralleswathijvooronshadgedaanennamafscheidvanhemenhetanderepersoneel.Toenpakteikderestvanonzemeubelenenbezittingenin.Eendeelgingmetonsmee,maarhetmeestewerdopgeslagenindeijdelehoopdatPierreenikhetooit,wieweet,weersamenzoudenuitpakken.Tegendetijddathethuishelemaalleegwas,zaghetereventroosteloosuitalsikmevoelde.IklijndeAradaan,slootdedeurachtermeenliepwegvandemetwingerdbegroeideboerenhoeve.Ikkonhetnietopbrengenomtekijken,wantikwistdatikernooitzouterugkeren.Ditgelukwasvoorgoedvoorbij.

IndeHeksenketel

Ditlandisvooroorloggeschapen.Zoalsglasdebeetvanvitrioolweerstaat,wijktdezeharde,versteendegrond

nietvoordehete,ondermijnendeinslagvandestrijd.JocelynBrooke,RAMC,Noord-Afrika,uitTheVoiceofWar

Aleppo,ophetkruispuntvantweeeeuwenoudekaravaanroutes,waseensmeltkroesvanreligies,talenengebruiken,eneenmekkavoorkooplieden,kopersenpelgrims.Onzelangereiserheen,overeenwegdiezichtussendezeeenderuige,metcedersbegroeideheuvelsslingerde,duurdeeenaantaldagen.WeredenditmaalindeoudeLincoln.Tenslottekwamdeweguitopeenvruchtbare,metbijenkorfvormigehuizenbespikkeldevlaktetussendeEufraatendeOrontes.OnderwegstoptenweinHoms,waarikopdekoffiewerdgenooddoordegeduchteMadameCatroux-mijneerstebezoekaande'society'injaren.Ikhadmijntwijfelsoverhaarmotieven.Misschienwildezedevrouwdiemetdenieuwegeneraalhoktevandichtbijbekijken.'HoeisgeneraalKoenigalsbaas?'vroegze,nietinstaathaarnieuwsgierigheidtebedwingen.'Gewoon,'antwoorddeik.Ikhadmenognooitzokleingevoeldalstoenikdaarophetpuntjevanmijnstoelzat,uitmijndoorschijnendporseleinenkopjenipteenliflafjesat,terwijlikprobeerdeoverkoetjesenkalfjestepratenmetdieindrukwekkendevrouw.Geenwonderdathaarmaneraltijdzomoeuitziet,ginghetdoormeheen.Homs,eenindustriestadaanderivierdeOronteseneenbelangrijkknooppuntvanwegenenspoorlijnen,droegdelittekensvandehevigegevechtentussendeVichy-FransenenItalianenenonzetroepen;veelmurenvangebouwenwarendoorzeefdmetkogelsendewegenwarenpokdaligvandegranaattrechters.Hetwastriestomtezien.ErwerdeenparadevanVrijeFransenvoordegeneraalgeorganiseerd,waarbijhijwerdgeachtmedaillesenonderscheidingenuittereikenaandegenendiezichverdienstelijkhaddengemaakt.Deparadegingweervergezeldvande

verdienstelijkhaddengemaakt.Deparadegingweervergezeldvandegebruikelijkeprachtenpraal;defanfarevanhetLegioenspeelde'LeBoudin'endemannensteldenzichinhunkortebroekenenbestoftelaarzeninrijenop.TotmijngrotegenoegenzagikdatJohnHaseyookwerdgedecoreerd.IkkeektrotsvanuitdecoulissentoetoenhijschuchternaarvorenstapteomhetCroixdeGuerreendeBevrijdingsmedailleinontvangsttenemen.Nadienslaagdeikerinhemteontmoeten,entoenverteldehijmemetderaspendefluisterstemdiehijhadovergehoudenaandekogeldiezijnstrottenhoofdhadverwoestdathijnaarhuisging,naarMassachusetts.'Mijnouderswillendatikthuiskom,maarikhoopzelfzodraikbeterbenterugtekomenenweertevechten,'zeihij.Zijnjongeogenstraaldennogmoedengeestdriftuit.'Ikweetzekerdatiknogietskanbijdragen.''Bonnechance,monbrave,'zeiik,enikgafeenkneepjeinzijnhandendrukteeenzoenopdegavekantvanzijnnogsteedsverminktegezicht.Ikzouhemnooitweerzien.JohnkeerdeinderdaadterugnadatzijngezichtwasopgelaptendiendedelaatsteoorlogsjarenalsadjudantvangeneraalKoenig.DaarnawerktehijnogbijnadertigjaarvoordeCIAvoorhijin1996alsnegenenzeventig)arigeinFrankrijkterugkwamenuithandenvanpresidentJacquesChiracdeLégiond'Honneurontving.InAleppo,detweedestadvanSyrië,kregenweeenveelchiquerhuisdanwegewendwaren.Degouverneurswoningstondindeschaduwvandecitadel,diedooreengrachtenvestingmurenwerdomgeven.Ikkreegeenkamernietvervandegeneraalenwekondenelkaar'snachtsinhetgeniepblijvenontmoeten,maarwemoestenveelvoorzichtigerzijnenkondenderomantischeintimiteitvanAleynietdoenherleven.HetpersoneelhaaldehetnietbijSelimenzijnploeg,hetetenwaswalgelijkenerleekmaarweinigtijdvoorPierreenmijsamenoverteblijven,aangezienhijcontinudoorbelangrijkemensenteetenwerdgevraagd.Ikmaakteonsverblijfzoknusalsikkon,schaftegordijnenaanenzettewatmeubelendieikuitonzeboerenhoevehadlatenoverkomenneer,maardesfeervanonsvorigehuiswasverloren.Dezeldzameavondendiewesamendoorbrachten,dineerdenwesamen,waarnahijpianovoormespeelde,ofandersluisterdenwenaarzijngroteoudebakelietenradio.Delegionairswarenmijnredding.OudevriendenalsAmilakvari,BorisNazourfenanderengingenmetmeuitetenenzonuendangingenweopavontuuruit.Ikkreegzelfseenpaaraanbidders,maarikwasmijngeneraaltrouwenweesalleavancesaf,ookalsdatbetekendedatikmealleenmoestzientevermaken.Aradhieldmenatuurlijkwelgezelschap,maarhijwasnooitergaanhankelijkgeweestenzatmeestalomdegeneraaltejanken.HetLegioenvoeldemijneenzaamheid

enzatmeestalomdegeneraaltejanken.HetLegioenvoeldemijneenzaamheidaanenwaszovriendelijkmeeenhertjetegeven,netzoeenalshetdiertjeinEritreadatikDuchesshadgedoopt.Hetattabakenwoondeineenreninonzetuintotdedagvanonsvertrek,toenhetontsnapteendewoestijnweeropzocht.Degeneraalhadhetontzettenddruk,vooralmetbesprekingenmetplaatselijkeArabieren,deVichy-Fransenendegeallieerden,enmijnvoornaamstetaakbestonderuitervoortezorgendathijophetjuistemomentopdejuisteplaatswas.DiebelangrijkevergaderingenwerdennieteensalleeninAleppogehouden;somsmoestikdegeneraaldoorSyriënaardeGroteLibanonrijden.WegingennaardeeeuwenoudestadBaalbekineengebieddatbezaaidlagmetRomeinseruïnes;weredendoorwijn-enolijfgaarden,doorsmallestratenenoverbinnenhovenvanpaleizen.Hetuitzichtwasadembenemend,maarerwaszeldentijdomervantegenietenofeenherdersuurtjetehouden.Mijnrolwasnuvolkomenduidelijk.Ikwaseerstenvooraldechauffeurenondergeschiktevandegeneraal.VoorbijwarenderomantischedageninAley,destrandwandelingenmetArad,deetentjesonderdesterrenhemelenhetsamenbijdehoutkachelkruipen.Ikatnumeestalalleenthuisofmetdeanderechauffeursindepersoneelsvertrekken.Iksliepmeestalookalleen,wantPierrekwamlaatthuisenwasbanginmijnbedgesnaptteworden.Ikhadheimweenaarhetlevendatwekortetijdhaddengeleidenwildenietslieverdandatlevenweeropvatten,maarPierrewasgeneraal.Wezatenmiddenineenoorlogenikwistdatikbeterdankbaarkonzijnvoordebijzonderemomentendiewenoghaddengehad.OnzeeerstekansomeentijdjesamentezijnkwamtoenweindecembervanAlepponaarEgyptegingen.DeVrijeFransenhaddeneindelijkopdrachtgekregenzichophetspelenvaneenmilitairerolvoortebereidenenzichinderichtingvanhetsteedsvijandigeroorlogstoneeltebegeven.'WatdenkjevaneenkerstfeestinCairo?'vroegdegeneraalopeenochtendonverwachtnahetontbijt,toenikmezoalsgebruikelijkvoormijnplichtkwammelden.Ikkeekopnaarzijnglimlachendegezicht.'Echt?'zeiik,wantikdurfdehethaastniettegeloven.Hijknikte.'Hetspijtmedatwedeafgelopenmaandenzoweinigsamenhebbenkunnenzijn,'vervolgdehij,'maarnukunnenwetenminstemetKerstmissamenzijn.Alleenwijtweetjes.'Erbrakeenglimlachopmijngezichtdoorenikbedwongdeneiginghemomdehalstevallen.DegeneraalwasinzijnnopjesmetdeverhuizingnaarEgypteendehelegangvanzaken.GeneraalDeGaullewasonmiskenbaartevredenoverhem;hijhad

vanzaken.GeneraalDeGaullewasonmiskenbaartevredenoverhem;hijhadhemalvoorbestemdvoorgrootseredingennadeoorlog.VoorlopigmochtPierredeVrijeFransenweeraanvoerenindestrijd;eenambitiediehijalkoesterdezolangikhemkende.Datkerstfeest,onseerstegezamenlijke,brachtenwedoorindeluisterrijkeomgevingvanhetlegendarische19e-eeuwseShepheard'sHotelbijdeMidanOperaaandeNijlmetzijnverlopenkolonialesfeer,comfortabelemeubilair,kroonluchtersenprachtigeantiek.Aanhetplafondgonsdengroteventilators,opdemarmerenvloerlagenkostelijkePerzischetapijtenenhetpersoneelliepinoogverblindendwittegallabyahsmetdieprodesjerpen,'sOchtendswerdenwegewektdoorhetzangerigegebedvandemuezzinsdatvandeminarettendoordeneveligestadweergalmdeendoezeldenweweerwegalsdeoproepentothetgebedverstomden,'sAvondsdineerdenwebijGroppi'sCornerHouseondereenglas-in-loodkoepelofbijeenArabischenachtclub,waarbuikdanseressenhetpodiumopeistenendikkepasja'saandetafelszatentekonkelen.Opkerstochtendvondenweeenkoptischekerk,zodatPierretochnognaardemiskon.Terwijlhijbijhetaltaarknieldeenbad,zatikachterindekerk.Iksnoofdewierookgeuropenzaghetkaarslichtoverdetientallengoudeniconenaandemurenspelen.Ikwasnooitzo'nkerkgangergeweest,mijnouderswarennieterggodsdienstigentochwasdevredige,sereneomgevingopdeeenofanderemaniergeruststellend.Ikboogmijnhoofd,slootmijnogen,vouwdemijnhandenenfluisterdezacht:'LieveGod,alsUbestaat,wiltUPierredanalstublieftbehoedenindestrijddiekomengaat?'NaderhandredenwenaarGizeh,waardepiramidesstaan,endrenteldenzwijgendenalleenronddehistorischebouwwerken.Verdwenenwarendebedelaarsentoeristen;daarhaddeoorlogwelvoorgezorgd.Verlatendooriedereenbehalvedegenendievoordestrijdwarengeblevenstondendefieremonumentenvoordedoodenhetverreverledenonverzettelijkopdevlakte,totaalongevoeligvoordetijd,deoorlogenmenselijkedwaasheid.Weliepennaarhetstadjeindeschaduwvandepiramidesenontdekteneencharmantrestaurantjedatnogopenwas,waarweeeneenvoudigmaarheerlijkmaalvanfavabonen,lamsgehakt,salade,broodenhummuskregenvoorgeschotelddatwemetflessenkoudbierovergoten.Hetwashetfijnstekerstdinerdatikooithadmeegemaakt.Ikdachtaanmijnouders,dienuhunschamelerantsoeneninhetbezetteEngelandverdeelden,waarschijnlijksamenmetmijnbroerLaurence,instilteaandeeettafel,enikdanktehetlotdatmedeoorloghadgeschonken,enPierre.

Pierre.'Ditwaseenhemelskerstfeest,'zeiik,enikbrachthemeentoastmetmijngehevenfles.'Hetwasheerlijkomweereenssamentezijn.Dankjewel.''Ja,'beaamdehij,enhijzettemetstralendeogenzijnflesaanzijnmond.'En1942zalnogbeteretijdenbrengen,alsdevijandverslagenisenFrankrijkinerehersteldwordt.'Weklonkenmetonzeflessen,maarikzagaanzijnogendatikhemalkwijtwas.

Degeneraaltoogaanhetbeginvanhetnieuwejaarweeraanhetwerk.IkdooldealleendoordestoffigestratenvanCairoenputtetroostuitdiestadvolwonderen,dieinDuizendeneennacht,eenvandelievelingsboekenuitmijnjeugd,de'moedervandewereld'werdgenoemd.Destratenkrioeldenvandebezigebevolkingenklingelendetrams.Hetwaseenstadomtehatenoflieftehebben.Ikhadhemlief.Dearmoedigerkantvandestadhadzijneigenfascinatievoorme.Ikverkendedeghoraz,dehasjholenvanhetoudeCairo,endeStadderDoden,waararmegezinnentussendegrafstenenwoonden.RechttegenoverdeingangvanhetShepheardzagikdepoortnaardeShariailBerka,deberoemdebordeelstraat.Ikkeekgebiologeerdnaardejongefemmesdemauvaiseviemethunhardegezichtendieinordinairevoddenenverfomfaaidnaarbuitenkwamenstrompelennaeenzwarenachtvolseksmethunvasteklantenenontelbaregeallieerdesoldaten.Mijnvaderhadmeooitgewaarschuwdgeenfemmefacileteworden,herinnerdeikme,inmijnzorgelozejeugdjaren.IkdachtterugaandiedronkennachteninCannes,toenikmetAmerikanenflirtteenpasthuiskwamalshetallichtwerd,enschaamdemeeenbeetje.Diearmevader,watmoesthijgevreesdhebbenvoormijntoekomst.Ikhooptemaardathijzichietsgerusterzouvoelenalshijmenukonzien,ouderenveelwijzer,metgezelvaneengerespecteerdFransgeneraalenverantwoordelijkwerkverrichtend.Maarnee,weesikmezelfterecht,mijngeneraalwasgetrouwd,ennietmetmij.Vaderzouhetnietgoedkeuren.Degedachteaanmijnvaderzettemeweertotschrijvenaan,watikdeheleoorlogsporadischbleefdoen.Ikverteldemijnoudersweinig.Mijnbrievenaanhenwarenkortennieterginformatief:'Cairo,januari'42.NogsteedshardaanhetwerkbijhetLegioen.Heetenstoffig,maarkanerweltegen.Depiramidesgezien.KanBBCopderadioontvangendusblijfopdehoogtevanhetnieuws.Hoopdathetgoedmetjulliegaat,liefs,Susan.'Deeerstevredigewekenvan1942blevendegeneraalenikgoeddeelsafgeschermdvandeoorlog,dieeldersindewereldenEuropawoedde.Londen

afgeschermdvandeoorlog,dieeldersindewereldenEuropawoedde.LondenleednogonderdeBlitzendenazi'sruktenoptotvlakvoorMoskou,watgeneraalDeGaulleertoebrachtdedienstenvanzijngewapendestrijdmachteneensaandeRussenaantebieden,indehoopdatdieermeerwaarderingvoorkondenopbrengendandeBritten.InhetVerreOostenwerdPearlHarboraangevallen-zodatAmerikaeindelijkbijdeoorlogbetrokkenraakte-endeJapannersdrongentotdiepinZuidoost-Aziëdoor.HetnieuwsindeLibischeWoestijnwasooknietgunstig.Hetopperbevelvandeasmogendheden,datrazendwasoverdesmadelijkeaftochtvandeItaliaansetroepeninhetaangezichtvanhetAchtsteLegervandegeallieerden,hadhetAfrikaKorpsonderbevelvangeneraal-majoorErwinRommel,eenvermaardtacticusdiedebijnaam'deWoestijnvos'hadgekregen,enormversterktenhetKorpsbevolenonmiddellijkopterukken.Rommelstanks,deallerbestedieindeoorlogwerdeningezet,slaagdenerintottweehonderdkilometernaarhetoostendoortedringen,inderichtingvanEgypte,endeLibischekuststadBenghaziopnieuwtebedreigen.HetBritseleger,datstandhieldinHalfaya,wasteverspreidgeraaktenverloorzijnkracht.DeGaullebleefaandringenoponmiddellijkedeelnameaanwathijnoemde'hetvitalespel'dattussendeasmogendhedenendegeallieerdenwerduitgespeeld,maaraanvankelijkwerdergeengehooraanzijnoproepgegeven.MijngeneraalenzijnmanschappenvolgdenhetnieuwsopdevoetenwachttengespannenhunkansafterwijldestrijdkrachtenvandeBrittenenhetGemenebestvrijweleigenhandigblevenproberendevijandterugtedringen.Degebeurtenissenzoudenechtereenbijzonderewendingnemen.Nochdegeneraal,nochikwisthetopdatmoment,maardegrootstekansomonstebewijzenzouspoedigkomen.DeBrittenbeslotenuiteindelijkdatzehulpnodighadden,envoordezeenekeermaaktehetnietuitwaardievandaankwam.

DePremièreBrigadeFrançaiseLibre,deEersteVrijeFranseBrigade,bestaanduit957legionairsmeteenveeltaligesamenstelling,vanFransekolonialentotinwonersvanTsjaadenvanMarokkanentotTahitianen(plustweeSpearetteseneenpaarquaker-artsen)kregeneindelijkhetbevelzichtemobiliseren,CairoenSyriëteverlatenendestrijdomdeLibischeWoestijntesteunen.ZezoudentoegevoegdwordenaaneendivisievanhetnetherdoopteBritseAchtsteLeger(hetvoormaligeKeizerlijkeLegervandeNijl)en,uitgerustalsgemechaniseerdeinfanterie,demeestmoderneFransestrijdkrachtworden.Hetmooistewasnog

datik,dankzijbemiddelingvandegeneraal,alszijnchauffeurmetdebrigademeemocht.'Zewildenmeeenmannelijkechauffeurtoewijzen,maarikhebneegezegd,'zeidegeneraaldedagvooronsvoorgenomenvertrek.'Alsjemeewilt,komjemaar.'Opvriendelijkertoonvoegdehijeraantoe:'Hetisgeenschandealsjewiltachterblijven,LaMiss.Hetlevenindewoestijnisgeenpretje,hoor,enwezullenmaarzeldensamenkunnenzijn.'Ikkeekhemstrakaan.'Waarjijgaat,gaikook,'antwoorddeikhem.'Meervraagikniet.'Hijknikte,ondertekendedeformulierenenreiktezemeaan.'Veelgeluk,'zeihij,entoensalueerdehij,totmijngroteverbazing.Ikzaldatimmensekonvooidatnaarhetwestentroknooitvergeten;mensenenmachinesvoorenachterons,zoverhetoogreikte,alseenkilometerslangekakikleurigeratelslangdiezichdoorhetstofkronkelde.ToenwedebuitenwijkenvanAlexandriëmethungombomenenjacaranda'sachteronshaddengelaten,strektedelange,rechtewegzicheindeloosvooronsuit,metaandeenekantdehelderturkooisblauwezeeenaandeanderedegrijs-beigewoestijn,nietsandersdanstofenstenenenallemaaldezelfdetint.Naeendagstuittenweergensinhetnietsopeenmetdehandgeschrevenbord.'NaardeLibischeWoestijn'lazenwe,enweschotenindelach.Nuwistenwetenminstedatweopdegoedewegwaren.IkhadnueenoudeFordUtility-stationcarmetbijnacompleetdichtgeverfdezij-enachterramenomtevoorkomendateenreflectievandezoninhetglasdooreenDuitsvliegtuigopgemerktzouworden.HijreedvrijaardiginvergelijkingmetdeHumbersendeLincoln,enhijwasstukkencomfortabeler-kennelijkkwameengeneraalinaanmerkingvooreenietsbetervoertuigdaneenkolonel.Gelukkigmaar,wantdeoudeFordwerdalsnelmijnhuis.Iksliep,wasteenkleeddemeerin.Dezijramenzatenonderdebruineverf,enalsikeenlapvoordevoorruithing,wasmijnprivacybijnacompleet,enprivacygingmebovenallesinmijncompleetmannelijkedomein.Degeneraalhadeensoortcamperofcamionnette,eenomgebouwdeoudeRenault-bestelbusmeteenbed,eentafel,stoeleneneenwasbak.DemannenindegarageinAleppohaddenhemeeraangedaan.Dewandenwarenzelfsmethoutgelambriseerd,netalsindeOriëntExpress.Hetwaseenechtewagonlitgeworden,dieveelafgunstwekte.ZodradeBritsegeneraalsdecamperzagen,wildenzeerzelfookeenenverzochtenzehuneigenmonteursietsdergelijkstefabriceren,maarerwasernietééndieaanhetcomfortendeallurevandievan

degeneraalkontippen.DeordonnansvandegeneraalwaseenIndo-ChinesejongendieMyFenheetteendebijnaammiedepainvanonskreeg,'broodkruimel',omdathijzo'nscharminkeltjewas.Inderegelwasdeloopjongenvandebevelvoerendofficierookdeloopjongenvandienschauffeur,maardatbrachtdenodigeproblemenmetzichmee.Degeneraalbegreepweldatgeenenkelelegionairondergeschiktwildezijnaaneenvrouw,endaaromhadhijervoorgezorgddatMyFenzijnordonnanswerd,aangeziendiemindernotenopzijnzangzouhebben.MyFenkendebijnageenwoordFrans,wasdoodsbangvoordegeneraalenwerdbinnendekortstekerenookmijnknecht.Aradgingookmee,maardecamperwaszokleindatdegeneraalenhijelkaarsnelbeuwerden.Zodraweergensonzetentenopsloegen,vluchtteAraddecamperuit,begafzichonderdemannenenzochteenslaapmakkeruit.Hetafgelopenhalfjaarwasikdichterdanooitbijdestatusvan'echtgenote'gekomen,meteenmanom'snachtsnaastteslapen,eendakbovenmijnhoofd,broodopdeplankenvoorzieningenommezelfschoonenkoeltehouden,maarplotselingzatikweerinhetzand,dezonenalleellendigeontberingendiedewoestijnkent.Hierwasgeenruimtevoorromantiekofkameraadschap.Geenoudesoeksofkoffiehuisjeswaarjeurenkonblijvenhangenmeteenstroperigtaartjeeneenkopsterke,zoetezwartekoffie.Nietsdanwalgelijkvleesuitblik,rijstentheeuitgeëmailleerdemokkendiealtijdeenmetaligebijsmaakhadenwerdaangevuldmetkleffegecondenseerdemelkendrogescheepsbeschuit.Nogondraaglijkerwarendezwermenvliegendiezichvolvratenaandekadaversindewoestijnenvervolgensonzeogen,mondenenetenswarenkwamenbelagen.Deaanhoudendehitte,dieeenhelseplakkerigheidveroorzaakte,wasomgekvanteworden.Verbrandendoordezonwerdbeschouwdalseenzelftoegebrachteverwonding,eenmisdaadtegenhetlegerdiejevoordekrijgsraadbracht,maarhetwasheelmoeilijkomtezorgendatonzenek,handenenandereonbedektestukkenhuidnietverbrandden.Demannenroldensomsmethunroodverbrande,pijnlijkeplekkendoorhetzand,dataanhunbezwetelijvenplakteenzovooreensoortafweerzorgde.Hetergstewaswelhetsmerigestofdatzichinelkeporieenopeningdrong,ribbelsinhuidplooienvormdeenzosteviginjehaarvastklittedatergeenkammeerdoortekrijgenwas.Iksnaktenaarwarmwaterenshampoo;deweeldevanglanzendhaareneengeurigehuid.Inplaatsdaarvanwaselkoppervlakmeteenlaagjestofbedekt-tafels,beddenenwater.Hetetenknarstealtijdtussenjetanden,vanelkdrankjemoestjehetzandafromenenelkeochtendmoestjejeschoenenleegschuddenenjeklerenuitkloppen.

schoenenleegschuddenenjeklerenuitkloppen.Toenhetweeromsloegendenattesneeuwopeensinvlagenoponsneerdaalde,danstendemanneneraanvankelijkinrond,blijdatzezichvanhetzandkondenontdoen,maartoenzaktedetemperatuurpijlsnel,denattesneeuwwerdhagelendedichtegrijzedonderwolkendreigdenmetsneeuw.Stromenopgejaagdwaterveranderdenhetzandineenmoerasenhetnattezandenpuindreefdetentenin.Onzelaarzenwarennietwaterdicht,hetkoudewaterlektedoordetentdaken,denattezomerkledingplakteaandehuideniedereenzatrillendonderoverjassenendekzeilentehopendatdezonsnelterugzoukomen.Onderdeogenvanopgierenlijkendehavikendieopdetentenneerstrekenomhunverentewassenenkliekjesuitdestromenwatertezoekenwachttenwetotderegenvoorbijwas.DeLibischeWoestijnbrachtonsgesteleenhevigeschoktoe.Deomstandighedenwarennietalleenlichamelijkuitputtend;hetlegelandschapdatzichtotdeeinderuitstrektewaspsychischookbelastend.Alleenaldewegvindenwasafmattend.Wemoestenonzekoersbepalenmetzonnekompassenenverdwaaldenvaak.Depaarlinnenkaartendiewevandestreekbezaten,lekenmeeropzeekaarten,zoweinigherkenningspuntenwareneropaangegeven.Ikmoestbijnaomhetuurdegenadelozezoninomdeautonatekijken,hetoliepeil,brandstofenwatertecontroleren,alsmededeoververhittebandendiekondenklappenendeluchtfiltersdieregelmatigverstoptraaktendoorhetzand.Desteedsterugkerendezandstormenmaaktenhetlevenonmogelijk.Alsereenaankwamrollen,alseengrote,zwartewolkenmuurdiedezonverduisterde,hieldallesop-gevechten,konvooien,maaltijdenenzelfsslaap.Erklonkeenlaag,rommelendgeluid,alsvaneentreinindeverte,endanzagenwedezwartemassaaandehorizonnaderen.Wezochtenallemaaldekking:ingeïsoleerdevoertuigen,onderdekensenoveralwaarmaarenigebeschermingtevindenwas.Zandstormen,dieeensnelheidvanzestigkilometerperuurkunnenbereiken,zuigenallezuurstofuitdeluchtvoorzichopenmakenallekleineinsectenophunpaddol,zodatzezwermengaanvormen.Dehittewordtondraaglijkendewervelendezandkorrelshechtenzichinlagenaanelkonbedektplekjebezwetehuid.Ikzagmannendie,totwaanzingedrevendoordegedachtelevendonderhetgewichtvanhetzandbegraventeworden,probeerdenzichopterichten,wateralleentoeleiddedatzedoordekrachtvandewindomverwerdengeblazenentotbloedenstoedoorhetzandwerdengestriemd.Pasalsdestormvoorbijwas,kwamenweweertevoorschijn,knipperendmetonzeogen,metgrijzegezichten,omtezienhoeveelschadeerdezekeerwasaangericht.Mijngeneraalleekzichnauwelijksbewusttezijnvandeomstandigheden,ofzichweinigaantetrekkenvandeabrupteomschakelingvangrotestadsdiplomaatnaarbevelhebbervaneenwoestijnleger.Metzijnblauwmetrodekepiewende

naarbevelhebbervaneenwoestijnleger.Metzijnblauwmetrodekepiewendehijzichsnelzijnmeestmilitaristischehoudingaan,instructiesblaffendenmetveelvertoonvanstramprofessionalisme.Hijwerdvreselijkhumeurigentierdeonderhetrijdenvaaktegenmealsikovereenhobbelreedofeenessentiëleafslagmiste.'MonDieu,'riephijdan,'kunjenietkijkenwaarjerijdt?Ikzouhetzelfnogbeterkunnen.'Hetprobleemwasdatalsikallehobbelsenstruikenontweek,iknietlangerderechtelijnzouvolgendiehetzonnekompasmeoplegdeenhetrisicoliepdatwezoudenverdwalen.Ikmoestcontinudevoorsentegensafwegen.Meestalkoosiktochvoordehobbels,ookalhielddatindatikmedewoedevandegeneraalopdehalshaaldeenerweereenpaarverenvandeautoknapten.OnzeeerstemaandeninhetmaanlandschapvandeLibischeWoestijn,datvoorjaarvan1942,warenvermoedelijkdeaanzettothethoogtepuntvanPierresmilitaireloopbaan.SindsNarvikwashijnietmeerbijgroteveldslagenbetrokkengeweest;erhaddenzichwatschermutselingeninEritreaenSyriëvoorgedaan,maardiezonkeninhetnietbijwatzicheldersafspeelde.Degeneraal,eensoldaatinhartennieren,wildezijnvaderlandendegeallieerdendienendoordeeltenemenaangevechtendieechtvanbelangwarenendiezoudenwordenbijgeschrevenindegeschiedenisboeken.Hoeaangenaamdeintermezzo'sinAleyenAleppoookwarengeweest,ikdenkdathijtochdeheletijdhetgevoelhadineenwachtkamertezitten.NuhijzichmoestmetenmeteenzoindrukwekkendevijandalsRommelendewanhopigesmeekbedenvanhetmachtigeAchtsteLegerhemnogversindeorenklonken,wistdegeneraaldatdetijdvoorhemenzijnmanschappenwasaangebroken.Voormij,daarentegen,warendieeerstepaarmaandendeeenzaamstevanmijnleven.Zonderdeverstrooiingenvanhetstadslevenenhetintiemegezelschapvandemandieikwasgaanaanbidden,leekikvoorbestemdmijneigen,persoonlijkestrijdteleveren.Ikmoestmijngevoelensopzijzetten,mijnemotiesverdringenenproberenniettedenkenaanwatdetoekomstbrengenzou.Ikhadnietsanderstedoen-iedereenheeftzijneigentaakinhetleger,endemannenhaddenhetnietgepiktalsikmemethunwerkwasgaanbemoeienofeldersmijndienstenhadaangeboden.TijdensdetragetochtoverdewoestijnvlaktennaarLibië,eenreisvanzo'nzevenhonderdkilometer,hadikwekenachtereennietstedoenenniemanddiemegezelschapkonhouden.Dedagenregenzichaaneen.Ikatnooitmeermetdegeneraal,enzelfsnietmetdeofficierendieikzogoedkendeenzograagmocht,maarwerdmetdemannennaardekeukenverwezen.

Arad,dieeensnuggerehondwas,kwamerbinnendekortstekerenachterdathijveelmeerkansopietsteetenmaaktealshij,zodrawestopten,naardetentenvandeordonnansenenlegionairsrende,enzodoendekreegikhemalleennogmaartezienalsikheminmijntentvastbondomgezelschapofeenbewakertehebben.Hijhadnogsteedsheerlijkzachteorenenhetkonmesomsveeltroostbiedenomdieorentestrelenenhemzachttoetespreken,maarzodraikhemlosliet,rendehijmeteennaardeanderehondenvooreenstoeipartijtjeofnaardemesstent,endanzagikhemsomsdagennietmeer.'Avez-vousregardezmonchien?'waswaarschijnlijkdevraagdiemenmehetvaaksthoordestellen.Aradhechtte,zoalsallemanneninmijnleven,veelwaardeaanzijnonafhankelijkheidendeedprecieswaarhijzininhad.'sNachtssliepikalleenindeauto,ondereendikkeschapenwollenjasdieikindesoekinAleppohadgekochtendieiktotmijnorenoptrokomdebitterkoudewoestijnnachtentedoorstaan.Devoorstoelenhaddenhakenendeleuningenkondenachterovergeklaptworden,zodatzeopdeachterbankaanslotenenereenbehaaglijkbedontstond,maarhetkonniettippenaandehotelsuitesinBeiroet.Opeendag,toenikdegeneraaleneenBritsegeneraalmetviersterren,WilloughbyNorrie,naareenbesprekingreed-zezatensamenachterin-klaptemijnstoelleuningnaarachteren,watvoormijheelgênantwas.Erklonkeendreunenvoorikhetwistlagiklanguitmetmijnhoofdopdeknieënvandegeneraal.Deautoraaktebijnavandeweg.'Mens,ingodsnaam,garechtopzitten!'riepdegeneraal,alsofikhetexpreshadgedaan.Ikslaagdeerinmeoptehijsen,netoptijdomtevoorkomendatdeautovandewoestijnwegreed.Zodrawestopten,vroegikdemonteurseendeugdelijkeroplossingteverzinnenvoordehakendiedeleuningopzijnplaatshielden.Insommigelegerkampen,zoalsdatvanElTahagnabijCairo,werdmedeluxevaneenkleinetentgegundwaarinikmijnkampbedkonuitklappenenvolledigeprivacygenoot.Behalvemijnbedhadikooknogmijnbad,mijngereedschap,mijnkoffertjemetkakiuniformkleding,eenreservebareteneenpistool.Mijnenigeconcessieaanmijnvrouwelijkheidwareneenhaarborstel,maandverbandeneenpaaronderbroeken(dievandemannenkoniknietaanomdatzetelangvoormewaren).Ikdroeggeenbehaenhaddieooknietechtnodig,enikwastemijnondergoedzelf.MyFendeedderestvanmijnwas.HetwaseenSpartaansbestaan,lichtjarenverwijderdvanmijnvroegerelevenmetalzijntierelantijntjes.OnskonvooitroktraagdoorkilometersgloeiendwoestijnzandnaarHalfaya.'sNachtskampeerdenweonderdesterren.Ikhadnognooitzulkenachtelijke

luchtenaanschouwdalsdaar,indeopenwoestijn.Hetwasofdewereldopzijnkopwasgezetendesterrendeweerspiegelingwarenvaneenreusachtige,flonkerendemetropool,diedevlakkeaardeonderzichmethungloedverlichtten.Deluistervandiesterrenhemelwerdnogvergrootdoordeindringende,ongeëvenaardestiltedienazonsondergangindewoestijnheerst.Diestiltedrongzichop,omhuldealles,legdeiedereenhetzwijgenopenverlamdedebewegingen.Overdagzagenwenietsandersdaneeneindelozevlakte,slechtsdoorsnedendoorlage,rotsachtigeheuvelrichelsofkliffen.Ergroeidealleenstekeligstruikgewasendegrondwaseenschralemengelingvanzandensteen.Mijnverwachtingenvanhetwoestijnleven,dieglooiendezandduinenuitBeauGeste,gingeninrookop.Hiergeenmetpalmenomzoomdeoasesofbedoeïenententen-debedoeïenenwarenwelwijzer,enwaagdenzichalleenindithardvochtige,onvruchtbarelandalshetnietanderskom.Demaaltijdenwarenhethoogtepuntvandedag.DeBritsegeneraalsgingenvaaknaardetentvanmijngeneraalomtactischoverlegmethemtehouden,enhetwasgeentoevaldatdiebezoekenvaaksamenvielenmetdeavondmaaltijd.DeBrittenkregenexactdezelfderantsoenenalswij-ingebliktvlees,rijstendunnelegerbeschuiten,harde,gelekaas,haringinblik,pruimen,bier,voorzoverdeNaafihetwildenafstaan,wijn,eenzeldzaamheid,enelkedagthee.Tochkwamenzegraagnaaronstoe,omdatzebijdegeneraalzoveelbeterteetenkregen.OnzeFranseenIndo-Chinesekoksmaaktenheerlijkestoofpottenmetdemiddelendiehunterbeschikkingstonden,waarzeallesinstoptenwatzemaartepakkenkondenkrijgen-wijn,bier,knoflookensomszelfseenui-terwijlhuncollega'svaakgewoonhetgekooktevleesuitblikopwarmdenofhetzelfskoudopdienden.ToenweHalfayabereikten,eenscherpgerandeglooiingmeteensmallewegdiegevaarlijklangsderandkronkelde,begrepenwemeteenwaaromhetde'poortnaarLibië'vanhetAchtsteLegerwerdgenoemd.VanafdetopkeekjehelemaaltotaandeEgyptischekustlijnendeeindelozeafzettingvandikprikkeldraaddieMussolinijarengeledenhadlatenoptrekkenomdeLibiërsteverhinderenzijnfascistischeregimeteontvluchten.DeBrittenwarenonsvoorgeweestenhaddendeItaliaanseSavona-divisieeneenbataljonPanzergrenadiersverjaagd,ennuwashetonzetaakdeverzetshaardenopteruimenenhetfortnogeentijdjetebewakenomerzekervantekunnenzijndatdeDuitsersernietweerdehandopzoudenleggen.'DeBrittennoemdenditdeHellevuurpas,'verteldeGabrieldeSairignémeopeenijskoudewoestijnavondtoenweopeenkluitjekoffiezatentedrinken.'Dat

eenijskoudewoestijnavondtoenweopeenkluitjekoffiezatentedrinken.'Datklinktwarm,vindjeniet?'Ikhadhettekoudomietsterugtezeggen.Toenwenetaangekomenwaren,dedenzichnogschermutselingenvoor,maarzodraAmilakvarienzijnmannenhunposthaddeningenomenendeDuitsersverderwarengetrokken,werdhetbetrekkelijkvredig.ToenweinfebruarinaarElMichiliwerdengestuurd,eenstellinginhetbinnenland,kwamenwetotdeontdekkingdatdeDuitserseralwarenenmoestenweinhetdonkerdeaftochtblazen,metduizendvoertuigeninviercolonnes,enachterhoedegevechtenleverdenterwijlwevluchtten.Overalwaarwekwamen,zagenwesporenvandehevigestrijdtussendelegersvandeasmogendhedenendegeallieerdendieonswarenvoorgegaan.Dewegenlagennogbezaaidmetuitgebrandetanksenauto's.Demetalenkarkassenzageneruitalsdegebleektebottenvanreusachtigeprehistorischemonsters,kaalgepluktdoordemobielegaragesvanbeidepartijendieerlangswarengekomen.Indewoestijnwerdnietsverspild.OnshoofddoelwasvoorkomendatdeasmogendhedenCairozoudenbereikenenhetSuezkanaalinhunmachtzoudenkrijgen.TotnutoehaddenHitlerslegersinEuropa,ennuinNoord-Afrika,onoverwinnelijkgeleken.Daarmoesteeneindaankomen,vondenweallemaal.HetgeruchtgingdatervrijwelonophoudelijkwerdgevochtenomdewegtussenAlexandriëenTobroek,dievancruciaalbelangwasvoordebevoorradingvandegeallieerden.Wijwerdenaanvankelijkalleeningezetbijkleinezuiveringsactiesverdernaarhetzuiden,totonzegroteergernis.WewerdendoorgestuurdnaarDuba,eenstellingvijftigkilometertenwestenvanMersaMatruh(waarAntoniusenCleopatraregelmatigbaadden,naarverluidt),waarweweerweinigtedoenkregen,onzehooggespannenverwachtingentenspijt.Webrachtenonzetijddoormetwachten,altijdmaarwachtentoterietsgebeurde.Entoengebeurdehet,volkomenonverwacht.

NaeenaantalwekenbetrekkelijkerustveranderdeRommelplotselingvantactiek.Op21januarigafhijzijnPanzerarmeeopdrachteenvolte-faceindewoestijntemakenendeoverhandtenemen.DeBritsebevelhebbersdeeldenhuntroepenhaastiginenstuurdenonzezwaarbewapendeVrijeFransetroepen,waaronderbijnaduizendmanvande13eDBLEvanhetLegioenplusBritse,AfrikaanseenIndiasebrigades,naarhetverlatenItaliaansefortBirHakeimindedorrewoestenijvanCyrenaica,tachtigkilometertenzuidenvanTobroek.HierligthetlaatstebruikbareterreinvoordetroostelozevlaktevandeGroteLibische

Zandwoestijnbegint.De3.723manschappen(onderwie957legionairs)plusFruchand,Simone,eenAustralischeverpleegkundigedieMissSmithheetteenikzelf,zoudendeBritse150eInfanteriebrigadeaflossen,diebestonduitmannenuitYorkshireenDurhamdiedeeenzamebuitenpostaleenaantalwekenverdedigden.IkreeddegeneraalnaarBirHakeim,doorkilometersruigwoestijnland,indeoudeFordUtility,alsdeelvaneenkonvooidatbestonduiteenratjetoevangeconfisqueerdevoertuigen,roestigeoudetrucks,stokoudeauto'senbussendieallemaaldoordewoestijnnaarhunverrebestemmingdenderden.Hetwaseenslechtsingrotelijneninkaartgebrachtestreekmetrotsachtigewegenenweinigwegwijzers.Dewegvanhetenekleinefortnaarhetvolgendewasalleenmeteenkompastevinden,eninditsteedswisselendelandschapbetekendeverdwalenvrijwelzekerdedood.ToenweBirHakeimbereikten,op14februari1942,Valentijnsdag,zagenwedathetmeereenwegkruisingwasdaneenfort,eeneeuwenoudkruispuntvanwegenvoordenomadischebedoeïenenkaravanendiehiervoordeoorloghandeldreven.Hetwasnietmeerdaneenvlak,lichtverhoogdterreinvanzandensteenvantwaalfvierkantekilometermetdaaropeenvooroorlogseItaliaansevestingmetkleinestenenbouwselsdielanggeledenalwarenverbrokkeld.Hetwasnietveel,enindewijdeomtrekwasnietsanderstevindendanstuivendwoestijnzand.Debodembestonduithardpuinendeverzonkenstenenvergaarbakken,'birs'genoemd,diehetweinigeregenwatervoorhetvroegerekolonialeforthaddenopgevangen,warengebarsten,bedektmetzwerfzandenhalfleeg.Delegionairsnoemdenzeschertsendlesmamelles(deborsten).Westaardenongelovignaaronsnieuweonderkomen.Ikgeloofdemijnogenniet.Alleeneenoorlogkonmensenhierheenvoeren,dachtik.ErwasnietsandersdanstofonderdegesmoltenLibischehemel.Ikhadgehoorddat'bir'Arabischwasvoorwater,endaartenonrechteuitafgeleiddatwenaareenoasegingen.Inplaatsvandeinendepalmen,weerspiegeldineenmeer,wareneralleenvlakkerotseneneenpaarvervallenbetonnenketenmetaaneenkanteenlageheuveldiedeobservatoirewerdgenoemd.Toenwenaderden,dokenerstoffigehoofdenuitdegrondopdieonsbegroetten,entoenwenogdichterbijkwamen,ontdektenwehalfbedolvenvoertuigeninhetzand.TotonzeverbazinghadhetBritseregimentzichinloopgravenenschuttersputjesingegraven,eenhelekonijnenbergwashet,meteenholvoorelkpersooneneenpaargrotereholenvoordemessengemeenschappelijkeruimten.'Isditalles?'vroegikaaneenlangslopendeofficierdieonderhetstofzat.'Helaaswel,meissie,'antwoorddehijmeteenzwaarnoordelijkaccent.'De

'Helaaswel,meissie,'antwoorddehijmeteenzwaarnoordelijkaccent.'Demannenhiernoemenhetde"helopaarde"enikspreekhetniettegen.'UitgeallieerdoogpuntwasBirHakeimdeminstbelangrijke,naargeestigstebuitenpostvanLibië,hetzuidelijkstepuntjevandezogehetenGazala-linie,eenenorme,V-vormigebarrièrediedeBritsetroepenzestigkilometertenzuidenvanElGazala,eenkustdorpjeindebuurtvanTobroek,haddenkunnenopwerpen.ElkepostlangsderuggengraatvandeGazala-liniemoestomringdwordendoorzijneigen'box',eenreusachtig,vierkantmijnenvelddatdoorsappeurswerdgelegd,metgeheimedoorgangsroutesdiealleenzijkenden.Elke'box'kreeggenoegproviandomeenbelegeringtedoorstaanenwerdtelkensdooreenanderenationaliteitbemand.GazalazoudoorZuid-Afrikanenverdedigdworden,'Knightsbridge'doordeBritten,ElAdemdoorIndiërs,TobroekdoorZuid-AfrikanenenBrittensamen,enBirHakeimdoordeFransen.BirHakeimwashetpuntwaarhetplanomdraaide.TenzuidenervanlagenalleendemeedogenlozeduinenvandeSahara.TennoordenenoostenlagendeverzameldestrijdkrachtenvanhetAchtsteLeger,ingegravenachter500.000Britseantitankmijnen.AlsRommel,diehonderdkilometernaarhetwestenzat,inbewegingwildeblijvenenEgyptewildebereiken,zouhijófdeindrukwekkendegeallieerdeverdedigingslinieverderopinhetnoordenmoetendoorbreken,ófeenpogingmoetendoenomhetzuidelijkstepuntteronden,enindatgevalwerdBirHakeimplotselingvandoorslaggevendbelang.DeFransebrigadehadduidelijkeorders:hetwoestijnbolwerkkostewatkostbehouden,zodatdegeallieerdeninhetnoordendetijdhaddenzichtehergroepereneneentegenaanvalintezetten.HetideewekeninBirHakeimtewachtentotdatmomentaanbrak,kwammijnonfortuinlijkekameradenenmezelfweinigaantrekkelijkvoor.Ineenpogingpoolshoogtetenemenenmeermeeteverzoenendatditonzebestemmingwas,begonikdeomgevingteverkennen.Dedug-outswarenallemaalbedektmeteenprovisorischdakvanplanken,repenzeildoek,nettenenzelfsbrokstukkenvanvliegtuigvleugelsenmotorkappen.Hetwasneteenondergrondsbarakkenkamp.Hetloopgravenstelsel,datopmerkelijkgoedinelkaarzat,hadzelfseenrijvanzeswc'soflatrinesinhetmidden,dieweinigmeerwarendaneenplankmeteengaterinopeenemmer.Opeenvandedeurenhingeenbordmetdetekst'brigadegeneraal'.Degeneraal,diezijnprioriteitengoedopeenrijtjehad,koosonmiddellijkeeneigenwcenhinghetbordjeopdedeur.Volgensdegrandiozetraditievandevoorkeursbehandelingvanchauffeurswasikdeenigediedezewcookmochtgebruiken.Erwarengeenondergrondsewasruimten;demannenkregentehorendatzehuneigenwastentmoesten

wasruimten;demannenkregentehorendatzehuneigenwastentmoestenopzettenenzichbuitenkondenwassen.Ikmoestmezelfzientebehelpen.Binneneenpaaruurnadatwedieafschuwelijkeovenhaddenbereikt,wasdeoverdrachtafgewikkeldende150eInfanteriebrigadeachterdeeindelozehorizonverdwenen.Zemoesteneensoortgelijkepostbemannen,verdernaarhetnoorden,maarzekregentenminsteeerstevenvrijafinTobroek,waarzezichkondenwasseneninzeezwemmenvoorzehunnieuwepositieinnamen.Westondeneralleenvoor.HetQGwerdmiddenophetplateauingericht,omheinddoordikkerollenprikkeldraad,alslaatsteverdediginginhetgevaldevijanddoorbrak.Datprikkeldraadzoumelatergoedvanpaskomen-hoeslechthetzichtookwasindeduisternisofhetonwezenlijkegelelichtvaneenzandstorm,alsikhetprikkeldraadzag,wistikdatikveiligthuiswas.DecamionnettevandegeneraalwerdinhetcentrumvanhetQGgezet,endetentflappenaanweerszijdenbodeneensmallestrookschaduwwaaronderdegeneraalkonzitten,ordersenbezoekersontvangenenbijtijdenwijleeenborreldrinkenmetzijnhoogsteofficieren.OfficierenalsAmilakvari,DeSairignéenSimonverspreiddenzichmethunmanschappenlangsdegrenzenvanvanhetkampenmochtenzeldenhunpostverlaten.Palnaastzijncamperhaddegeneraalzijneigendug-outendievoorzijnchefd'etat-majoor,kolonelPierreMasson,enookvoorzijnBritseverbindingsofficieren,kapiteinTomkins(dieookhetbevelvoerdeoverdeluchtafweer),Donnelly,EdwardsenmajoorSneyd-Cox.Toenikdegeneraalhadgeholpenzijnnieuweonderkomeninterichtenenalzijnprivé-paperassenen-bezittingenuitdeautohadgehaald,hadikvrij.Ikkeekommeheen,vroegmeafwaariknuweerzoumoetenslapenennamaandathetdeautowelweerzouworden.Plotselingdronghettotmedoordathetaleendruktevanbelangwasophetplateau:bruinverbrandemannenmetontblootbovenlijf,slechtsgehuldinkortebroekensandalen,warenmetvereendekrachtenaanhetgraven.Zewildennogmeerloopgravenmaken,rondekuilenvoorhetmaterieel,schuttersputjesengrotereruimtendiealscommandopostkondendienen.Binnendekortstekerenwashetplateauletterlijkdoorzeefd.ErwerdenookgrotetentenopgezetvoorhethospitaalenhetQG,eenofficiersmesseneenvoordemanschappen,eneenverbindingstent.Iemandgafeenzachtklopjeopmijnarm.Toenikomkeek,zagikeensappeurvandegenievanhetLegioenmeteenpikhouweelinzijnhandstaan.'AdjudantTravers,wehebbeneendug-outvoorugegraven.Wiltuhemkomeninspecteren?'vroeghij.Hetkonnietandersofdegeneraal,ofAmilakvari,hadinhetgeniepeen

Hetkonnietandersofdegeneraal,ofAmilakvari,hadinhetgeniepeengraafpartijvoormegeorganiseerd.Mijnnieuweonderkomenopeenpaarmeterafstandvandecamionnettevandegeneraalwaseenpaleisje,vergelekenbijdekrappeauto.Hetwasongeveereenmeterdiep,eenmetertwintigbreedendriemeterlangendezijwandenwarenversterktmetzandzakken.Eenlegionairhielpmeerinteklauterenenlietzienhoeikhetcanvasdakkonsluiten.'Ditisomuoverdagtegendezonen'snachtstegendekoutebeschermen/zeihijschuchter.Ikkniktezwijgenddatikhetbegreep.Demannenstondenlangsderandtekijkenhoeikdug-outzorgvuldiginspecteerde,wachtendopmijnvonnis.Ikhadnognooitopzo'nmaniergewoond,maarhetwasmijnhuisenikwasheeldankbaarvoordevriendelijkegeste.Ikschonkdemannenmijninnemendsteglimlachenbedanktehenhartelijk.'BienvenueauChateauTravers!'verkondigdeikmeteenweidshandgebaartoenzequasieerbiedigvoormebogen.Ikrichttemijndug-outzogoedmogelijkinmetmijnbezittingen.Erwasruimtegenoegvoormijnopklapbed,eenklaptafeltjemetstoelenmijnkoffer,diealstweedestoeloftafelkondienen.Mijnopvouwbarebadenmijngereedschaplietikindeautoachter.Degeneraalwasvlakbij,maargeziendetijddieikmethemverwachttedoortebrengen,hadhijnetzogoedinhetbuitenlandkunnenzitten.Toenikmehadingericht,gingikopzoeknaareenplekomdeautoteverbergen.Ikontdekteeenaantalgrote,schuinaflopendekuilendiespeciaalvoorvoertuigenwarengegraven.Ikkoosdekuilhetdichtstbijmijndug-outvoordeFord,reedhemvoorzichtigdesteilehellingaf,maakteeenmuurvanzandzakkenvoordemotorkapenbedektedeachterkantmeteengerafeldstukcamouflagemateriaal.Voorlopigzatmijntaakerop.NietsbeschutteBirHakeimtegendeelementen.Deverzengendehitteoverdagmaakte'snachtsplaatsvoorijzigekoude.Indezomerkondetemperatuutoplopentotbijna50gradenCelsius.Hetenigekleinevoordeelwasdatereenrechthoekigobservatiepuntwas,eenmeterofzesbovenderestvandewoestijnbodem.Waterwasvanlevensbelang,ennadatdemannenlesmamelleshaddenleeggedronken,watnietlangduurde,kwamenerhelekonvooientankwagensvolsmerigsmakendgedistilleerdzeewateruitTobroek.Elkeeenheidhadzijneigenrijdendewatertankenwevuldenonzeveldflessenzovaakwetoestemmingkregen.Nahetwerkaandeloopgravenbegonnendetroependeverdedigingteversterkenmethetprikkeldraadendeuitgestrektemijnenveldendieonsnaarzehooptentegenelkeaanvalkondenbeschermen;zegroevenhun75mm-

hooptentegenelkeaanvalkondenbeschermen;zegroevenhun75mm-veldgeschut,antitankwapensenpasverworvenBritseBofors-luchtafweerkanonneninenbepaaldendeplekvandeobservatiepuntenopcrucialeplekkenlangsderandvandezeskantigekraal.Erwerdenintotaal50.000mijnengelegd,vanantitank-totantipersoneelsmijnen.Demannenhaddeniederhuneigenachtergrondenervaring,maarzesloegendehandenineen.ErwarenAfrikanen,Tahitianen,mensenuitBretagne,Marokkanen,Algerijnen,Libanezen,Mauritianen,Madagasken,DuitsersenSpanjaarden,enerwarentoegewijdeberoepssoldatenengehardelegionairs,maarookambtenarenenkolonistendiegehoorhaddengegevenaanDeGaullesoproeptotdewapenen.HetFranswasdevoertaal,hoewelermannenvanelkenationaliteitwaren,onderwieookeenkleindetachementBrittendateendeelvandemachtigeBoforskanonnenbemande.Toenhetwerkgedaanwasendedriesmalleroutesdoorhetmijnenveldnaarhetniemandslandwarenuitgezet,zaterweinigandersopdanwachten.Dagin,daguitzatendemanneninhetzinderendehittewaastestarentothunogenverbrandden.Erheersteeengrafstilteenalleenhetlichtebriesjedathetzandafentoetotminiwervelstormenopkloptebrachtdewithete,verstildeluchtinbeweging.Ikwerdbijvlagenovermanddooreenongelooflijkeeenzaamheid,geïsoleerdalsikwasvanPierreendeanderenindiegloeiendehitte.SimoneenMissSmithbenijddenmemijneigendug-out.'Wijmoetenereendelen,'klaagdenze.'Onzekampeerbeddenstaanvlakbijelkaar,endatindiehitte.Hetisnietteharden.''Jedenktaltijddateenanderhetbeterheeft,'zeiikwrang.'Ikzelfzouheelblijzijnalsikgezelschaphad.'Bijwijzevanuitzonderingmeendeikhetnogook.Demaaltijden,diemeteenbugelsignaalwerdenaangekondigd,blevenhethoogtepuntvandedag,alwarenzeopzichmeestalweinigaantrekkelijk.Inhetbeginatikalleenindekeuken,waarikmijnschamelemaaltijdenaanvuldemetblikjessardinesenaspergesdiedegeneraalenAmilakvarimeweleensuitdeofficiersmesslietenbrengen,maarikvondheterkoudeneenzaam,ennaeenpoosjevroegikvoorzichtigofikmetdeonderofficierenmeemochteten,dieineenmerkwaardige,piramidevormigeopslagtentatendievastuitSyriëkwam,wantzulketentenmaaktenweinEngelandniet.'Zouiemanderbezwaartegenhebbenalsikdemaaltijdbijjulliegebruikte?'vroegikaanRosenzweig,eenzachtmoedigeadjudantdiealsziekenverzorgerwerkte.Ikwasmebewustvanzijntwijfelsenvoegdeerdusaantoe:'ikzal

werkte.Ikwasmebewustvanzijntwijfelsenvoegdeerdusaantoe:'ikzalniemandlastbezorgen,enikgeefjulliemetpleziermijnrantsoenenwhiskyensigaretteninruil.'Naonderlingberaadstemdendemannentoeenvanafdiedagatiktweemaaldaagsbijhenenruildeikmijnmaandrantsoeneninvoorhungezelschap.Hetwashetwaard.Ikrookteendronktochnietmeer,enikverheugdemeopdegesprekken.Zonderhenhaddenerdagenvoorbijkunnengaanzonderdatikiemandsprak.Zewarenmaarmetzijndrieën:Rosenzweig,dierooktealseenketter;Schmidt,deElzasserbetaalmeestermetdescherpetongeneenjongekorporaaluitdegarage,wiensechtenaamiknooitaandeweetbengekomen,maardieikdebijnaam'Lange'gafomdathijkleinerwasdanik.Demaandendaarnagroeidedevriendschaptussenonsvieren.Weontdektenvanelkaarwatweleukofvervelendvonden,wisseldenverhalenuitenhaaldenherinneringenop.Hetleekmenietverstandigveelovermijnverledentevertellen,duspraatteikmaarovermijnliefdevoordetennissportendieren,enhoordedeanderenuit.VooraldeLangewaseenschat;jongenonervarenindeliefdealshijwas,wisthijnooitgoedhoehijmetmij,devrouwinhunmidden,moestomgaan.Alsikdetentbinnenkwam,stondhijopenschoofmijnstoelvoormenaarachteren.Hijlietmijaltijdheteerstopscheppenenwaszichtbaargegeneerdalseenvanzijnmakkersinmijngezelschapvloekteofeendubbelzinnigeopmerkingmaakte.'Weesmaarnietbang,lievejongen,'fluisterdeikinzijnroodaanlopendeoor,'ikhebhetallemaalvakergehoord.'WebrachtendriemaandeninhetdoodselandvanBirHakeimdoorzonderdaterietsgebeurde.Hetwasonmiskenbaardesaaisteplekterwereld,wanterwasnietsanderstedoendanslapenoflezen.MajoorSneyd-CoxhadmeeenboekgeleenddathijuitdebibliotheekinBeiroethadgehaald.HetheetteSaidtheFishermanenhetgingovereenArabier.Iklashetzovaakdathetuitdebandviel.Vanseizoenswisselingenwasnauwelijkssprake,alwerdhetgestaagwarmer,enikhadweiniganderstedoendaninmijndug-outliggenenmeopmijnlevenbezinnen.Iksmachttenaardegeneraalenkonhetmoeilijkverkroppendathijzodichtbijentochzoonbereikbaarwas.Ikkreegzeldendekansbijhemtezijn,zijngeurteruiken,zijnhuidtestrelenenzijnstemtehoren.BijgebrekaanbeterlietikelkmomentvandetijddieikmetheminBeiroetenAleyhaddoorgebrachtingedachtenaanmevoorbijtrekkenenklampteikmeindelange,koudenachtenaanmijnherinneringenvast.Omdepaarwekenwerddecompounddoorzo'nvreselijkezandstormgeteisterddieuitdeSaharaonzekantopwerdgedrevendoordefellewinddiede'khamsin'werdgenoemdendiewelvijfdagenkonaanhouden.Erkonzoveelkrachten

werdgenoemdendiewelvijfdagenkonaanhouden.Erkonzoveelkrachtenheftigheidinschuilendatersomsmijnenrondonzetroostelozebuitenpostexplodeerden.Destormenvoerdeneenondraaglijkehittemetzichmeeeneenstofmist,zofijnalstalkpoeder,dieonzegezichtengrijskleurde,zichinogen,longen,neusenkeeldrongenhetetenendrinkwatervervuilde.Destilledagenwarennogerger,alsergeenzuchtjewindstondendelegionairsdiedegrenzenvandestellingbewaaktenhungezichtindeschaduwvanhunkepieverborgenenangstigoverlecaford(dekakkerlak)praatten,denaamvaneenwoestijngektediemensenonderdezeomstandighedenkontreffen,naarwerdbeweerd.Ikhieldeenhandbovenmijnogentegendeonophoudelijkewittegloed,keeknaarhen,steldemevoordatdekakkerlakiniemandshersenpanrondkroopenleefdevanhartemethenmee.Eenspertweewekenwashetfeestvoordemannen,wantdanwerdenzepertrucknaarTobroekgereden,tachtigkilometernaarhetnoorden,enmochtenzeindeMiddellandseZeezwemmenopeenplekdiedenaam'Koenigsstrand'kreeg.Zesprongennaaktindegolven,spoeldenhetzandenvuilvanhunlijvenenknaptenerenormvanop.Ik,diealtijdparaatmoestzijnomdatdegeneraalplotsweggeroepenkonworden,kendedieluxeniet.Voormijwasergeenenkeleonderbrekingvanhetwachten.Ikkwamnooitbuitenhethoofdkwartier,afgezienvaneenenkeluitstapjenaardeNaafi,degarageofeenbezoekaandeanderetroepen,zoalshetBatallionduPacifique,eengroepbuitengewoonaardigemannen,ofdeBritsebrigades,zoalsdeRoyalEngineers.Doordaterweiniganderstedoenwas,ontwikkeldeikeenbijzonderoriëntatievermogen,zodatikaltijddewegterugkonvinden;eenvaardigheiddiemelaternoggoededienstenzoubewijzen.Degelukkigstedagenwarendiewaaropdegeneraalmeuitnodigdehemtevergezellenalshijde'JockColonnes'aanvoerde(vernoemdnaardeBritsegeneraalJockCampbell),degeheime,tweeofdriedagendurendeverkenningsmissiesmetmanschappen,geschut,eenvrachtwagenmetradioenpantserwagensomdewoestijninkaarttebrengenendepositievandevijandteachterhalen.Meestalvolgdenweeenroutediealleenbekendstondals'RouteF',inderichtingvanElMechili,enalsweietszagen,opendenwehetvuur.Alsweachtervolgdwerden,vluchttenwe.Eigenlijkwasheteensoortlandverovertjespelen.Hetwasheelgevaarlijkundercoverwerk,maarhetdoorbrakdeeentonigheideniedereendiemeemochtdoen,greepdiekansmetbeidehandenaan.Hetfijnstevondikdatikhetheleuitstapjenaastdegeneraalmochtzitten.Wewerdenmeerdaneensopeenhaarnagevangengenomenendanmoestikkeihardrijdenomde

daneensopeenhaarnagevangengenomenendanmoestikkeihardrijdenomdevijandteontvluchtenendegeneraalinveiligheidtebrengen,ofdeautoineendrogewadiverstoppenterwijldeDuitseofItaliaansetankslangsrolden.Hetleekopeengevechtopzee-erwerdgeenlandbezetengeenpositieingenomenenallesverschoofzosnelalshetzand;wewarengewoontweepartijendieelkaaropjaagden,hetvuuropendenenwegrenden.Zolangjenietgeraaktwerd,washetheelspannendenbijnalollig.DeJockColonneswarenookomandereredenenverrukkelijk:zededendenkenaaneenpicknickindenatuur.Wehaddenzelfseeneigenchef-kokdieonsvergezeldeensomssliepenwebuitenonderdesterren.Ikherinnermenogeenzaligemaaltijdvanwittewoestijnslakkenmetknoflookdiedekokinhetniemandslandvoordegeneraalenmijbereidde.Hijserveerdeerzelfswijnbij.Dekokwasopgetogendathijdegeneraalzoverhadgekregendathijzeat.'Dieslakjeszijnoveraltevindenennudegeneraalzeheeftgeproefd,kanikzeookaanderestvandemannengeven,'zeihij.Deweinigekerendatdegeneraaleniknogsamenwaren,namhijaltijddemoeiteomteinformerenhoehetmetmeging.'Gaathetwelgoed?'vroeghij.'Wiljenogsteedsblijven?Alsjewilt,kanikjeookergensandersnaartoesturen.Hetishiernietsgedaanvooreenvrouw.''Nee,generaal,'hieldikkoppigvol.'Heus,ikmaakhetgoed.Waarjijgaat,gaik,weetjenog?'TijdenseenJockColonneraaktendegeneraalenikderestvandegroepkwijtindeimmense,golvendewolkenstofdiehunauto'sopwierpen.Ikzagzenietmeerensloegeenandererichtingin,netophetmomentdatereenzandstormbegon.'Waarzijndeanderen?'vroegdegeneraalpanischtoenweprobeerdendoordegrijzemistteturen.'Ikweethetniet,'antwoorddeikeerlijk.'Ikdenkdatzevlakvooronsrijden,maarikmoetnustoppen.'Dezandstormnamkwaadaardigevormenaan,beukteopderamenenportieren,schuddeaandeautoenlietoveralomonsheenhetzandwervelen.Alleen,bangenopgeslotenindeautoschovenwenaarelkaartoeenvoorheteerstinwekenvoeldeikhuidophuid.Hetwasheerlijkomzijnhandweervasttehoudenenzijnlippenopdemijnetevoelen.Dezandstormwoedderondomons,maarwewarenonsernietmeervanbewust.Deschemeringvielenwelegdenonserbijneerdatwedenachtindeautomoestendoorbrengen.Ikvondhethelemaalnieterg;ikverlangdeernaarweernaasthemteliggen.Vlakvoorhetcompleetdonkerwas,werderechteropmijnzijraamgetiktenzagikdoordeziedendezandkorrelsheenhetgezichtvandejongesoldaatdieonzevoorrijderopdemotorwas.Hijwasverdwaald,netalswij,enhijzochteen

voorrijderopdemotorwas.Hijwasverdwaald,netalswij,enhijzochteenschuilplaats.Wehieldendehendelmettweehandenvastomhetportiernietkwijtterakenaaneenfellewindvlaag,maaktendedeuropenenlietendejongeninstappen.Hetleekofhijdehalvewoestijnmeenam.Zijngezichtwasgrijs,entoenhijzijnstofbrilafzette,zagenwewitte,uilachtigekringenrondzijnogen.Wewrongenonsnaastelkaaropdezanderigestoelenenprobeerdenteslapen.Ikweetnietwieerdevolgendeochtendverbaasderwas,degeneraalofdesoldaat,toenzeontdektendatzeinhunslaaptegenelkaaraanwarengekropeneneenstemmighaddenliggensnurken.Desoldaat,diezichwildwasgeschrokken,sprongzosnelhijkondeautouit,veegdehetfijnewittezandwegdatdoordebodemwasgedrongenensloofdezichtweeuuruitomonzeautouittegraven.MeestalslaagdenweerechterwelintijdensdeJockColonnesbijelkaarteblijven,enonsonderonsjezouzichnooitherhalen.Alsweonskampvoordenachthaddenopgeslagen,wasergeenvuurofanderlichtmeertoegestaandatonskonverraden,dushetwasaltijdbitterkoudenverschrikkelijkstil.Alleendegeneraalkonolielampenaanstekeninzijncamper,maardannogalleenalsdeverduisteringsgordijnenzorgvuldiggeslotenwaren.Zodrahetduisterviel,gingenweslapen,enwewerdenpaswakkeralsheteerstelichtdehemelrozekleurde.Alsweopdevijandstuitten,gafdateenfenomenaleadrenalinestoot.DanlagenweweggedokeninhetstofachtereenduinrandenpeildenmetverrekijkersdekrachtenzwakhedenvandeDuitsersofItalianenopnoggeenhonderdmeterafstand,inhetonwezenlijkebesefdatwedekansliepengedoodteworden.NazulkeontmoetingenvoeldeikmepasechtveiligalsikopdeterugwegvanElAdemnaarBirHakeimdiegekkepunttentzagwaarikelkedagat.Danwistikdatikweerhoogendroogthuiswas.Heelafentoeregendehetalsweindewoestijnzaten,enhoewelernooitgenoegvielomdestroompjesofwadi'stevullen,schoteneronmiddellijkwildegrassoortenopmetmooie,geurigebloemeninallekleurenvanderegenboog:mauve,geelenblauw.Jezagzebijnagroeien.Hetwaswonderbaarlijk.Ikkeekgefascineerdnaardehonderdenwoestijnbloemendiebinneneenuurnaeenbuiopbloeiden,gingeralsbetoverdtussenliggen,snoofdegeurenopendachtterugaangelukkigertijdeninAley,waardekamersaltijdvolrozenhaddengestaan.Hetduurdenooitlangoferdokenkuddeswildebedoeïenenschapenuithetnietsopdieallesverslonden,alsofzeopdeeenofanderemaniereenseintjehaddengekregen.Deschapenwerdengehoeddooreenherderenvalsehondenmet

rabiës,duserkonniemandbijzeindebuurtkomen,zelfsdekokniet,diehetwaterindemondliepbijdegedachteaandeprachtigegigotd'agneaudiehijzoukunnenbereiden.HalverwegeaprillietendeBrittenwetendatwenaonslange,saaieverblijfinBirHakeimzoudenwordenafgelost.DeZuid-Afrikanenzoudenhetvanonsovernemen,enhunhogeofficierenkwamendetroostelozeplekbezichtigenomtebepalenwatzemeemoestenbrengen.Wijwarenallemaalopgelucht.'MisschienwordenwenaarCairogestuurdomtotrusttekomen,'zeiiktijdensdeavondmaaltijdopdedagdatwehetnieuwshaddengehoordhoopvoltegenRosenzweig.'Ofnaareennogveelopwindenderoord/zeihijmetstralendesoldatenogen.Hijslikteeenhapstoofpotdoorenvoegdeeraantoe:'MisschienzelfswelnaarZuidoost-Azië.DeJappengaanophunbeknuMountbattenhetheftinhandenheeftgenomen.Daarzouikwatgraagaanmeewillenhelpen.'IkdachtaanhetlaatsteonheilspellendenieuwsuitSingapore,JavaenBirma,waardeJapansestrijdkrachtenonstuitbaarblevenoprukken,envroegmeafofweechtzoverweggestuurdzoudenworden.ToennamendegebeurtenissenindeLibischeWoestijneendramatischewending.Inmei,toendeItalianennogsteedsjammerlijkblevenfalen,kwamhetberichtdatRommelnietvolgensverwachtingnaarHalfayaoprukte,maareenaantaltanksvanzijnPanzerdivisieinhetnoordennaarhetzuidenhadovergeplaatstineenpogingdeBritseflankteverjagenuithetgebieddatdenaam'deHeksenketel'zoukrijgen.DeDuitserstrokkenregelrechtnaarBirHakeim,beseftenwealsnel.Hetenigedatmijnvierduizendmedesoldatenenikkondendoen,wasonsnogdieperingravenendeaankomstvandeanderespelersophettoneelafwachten.PasveellaterkwamenweerachterdatRommeldeItaliaansepantserdivisie'Ariete'endegemotoriseerdedivisie'Triëst'diehijoponsafhadgestuurdaanvankelijkhadverzekerddathet'maareenkwartier'zouhoevenkostenomonsteverpletteren.Toendatnietgebeurdeendekwartierenurenwerdenendeurendagen,werdhijwoestenbesloothetkarweizelfteklarendooronsteoverrompelen.Degeallieerdenkwamenerachterenerwerddrukoverlegd.TerwijlwijdeaankomstvandeWoestijnvosafwachtten,gavendeBrittenaanonsdoordathetgenoegzouzijnalswehetachtdagenvolhielden,danhadhetAchtsteLegernetdetijdomhetverlorenterreinterugtewinnen.Toenhetzoverwas,hieldenwehetbijnatweekeerzolangvol,hoewelhettientegenéénwas.Vijftiendagen!Enhetwarenmededagenwel.

EenPyrrusoverwinning

Iklachomdedood,zeiseenhoerWantzeverleiddemijnmakkers,indebloeivanhunleven,

toenzehuntereplantenuitdeaarderukte.

'Almendro',DenisSaunders,dieinEgyptediendeUitTheVoiceofWar

Onzebeproevingbegonopeenmaanverlichtenachtinmei,toenwevlakvoorzonsopgangluidvurenindevertehoorden.Deluchtinhetnoordenstondplotselinginvuurenvlamenwezagenfelleflitsenvankanonvuurenexplosies.DeAnglo-Indiasehindoebrigadediehetgebieddirectachterdeomheiningbewaakte,werdverrastdooreenzwaretankaanvaleneenoverdonderendeovermacht.Eenhalfuurlaterroldendeeerstevijandelijketanksonsgezichtsveldbinnen-tachtigstuks,diegezamenlijknaderden,inhetwildewegvurend,opknerpenderupsbandendiedebeangstigendekakofonierondBirHakeimnoggriezeligermaakten.Zewerdenopdevoetgevolgddooreenindrukwekkendaantaltrucksmetinfanterieenartillerie.Iktrokmeinmijndug-outterug,druktemijnhelmopmijnhoofdenluisterdenaarhetgeluidvanlandmijnenindevertedieontploftenonderderupsbandenvandegigantischemetalenmonstersdiezicheenwegnaaronstoewildenbanenenhetdaverenvandegranatendievlakbijonsinsloegen.Eenpaarminutenvoordeaanvalwasbegonnen,wasAmilakvarinogbreedgrijnzendbijdeingangvanmijnkonijnenholopgedoken.'Hier,voorjou,'hadhijgezegd,mezijngeweeraanreikend.'Ikdenknietdatjehetnodigzulthebben,maarikdachtdathetjeeenveiliggevoelzougeven.'Ikhadhetdankbaaraangenomenenhemeenzoerkentelijke,aanhankelijkebliktoegeworpendathijbegonteblozen.Daarna,toenikmethetgeweeropmijnknieëninmijnholzat,hadikmeinderdaadveiligergevoeld.

OmtienuurgafdekleineIndo-Chineseknechtdiewe'Trompette'haddengedoopthetsignaal'allesveilig'opzijnglimmendekoperenbugelenkwamendiegenenvanonsdiedekkinghaddengezochtmethunogenknipperendtegenhetdaglichtuithunschuilplaatsentevoorschijnomdeschadeoptenemen.Erwarengrotekratersinhetzandenderotsenrondomonsgeslagen,maarhetnieuwswasbeterdandiebewijzendedenvermoeden.GabrieldeSairignékwammeteenbredegrijnsopzijngroezeligegezichtverslaguitbrengenaandegeneraalinhetQG.'DeItalianenhebbenzichteruggetrokkennadatzevijfendertigtankskwijtwarengeraakt.Erzijnbijnahonderdkrijgsgevangenengemaaktenerzijnveeldodengevallen,terwijleraanonzekantmaartweeslachtofferszijngevallenenermaaréénstukgeschutverlorenisgegaan.'Degeneraalwasopgetogen,netalsalleanderen.ToenhetBritsehoofdkwartierhetnieuwsviaderadioontving,kregenwevanhogerhanddemededelingdatwenietlangerdeVrijeFransengenoemdzoudenworden,maardeVechtendeFransen,LaFranceCombattante.Denaambleefniethangen,maarheteerbetoondateruitsprakwerdzeeropprijsgesteld.DeItalianenkondennauwelijksbevattenwatergebeurdwas.Hetongeloofwaszelfszosterk,dateenaantalsoldateneenpaaruurlaterdeeigen(verlaten)voertuigenzag,aannamdatdestellingwasingenomenendefoutbegingBirHakeimtenaderen.Zewerdenpromptgevangengenomenenhunlichtepantservoertuigenwerdenvernietigd.Hetwaseenopmerkelijkeeerstedag.DedagendaarnazagenweeeneindelooskonvooivijandelijkevrachtwagensentanksdatinzuidelijkerichtingrondBirHakeimreed,opveiligeafstand,entoennaarhetnoordentrok,achterdegeallieerdelinieslangs.Wiedomgenoegwasomtochbinnenonsbereiktekomen,werdbeschoten.DetroepenvandeVrijeFransen,onderbevelvanAmilakvarienanderen,voerdendenodigebliksemaanvallenophetkonvooiuitwaarbijmanschappenwerdengevangengenomenenvoertuigenenmunitiebuitgemaakt,terwijlerookeenaantaltankswerdenvernietigd.Hetplunderenhieldpasoptoeneropeenochtendeenreusachtigestofwolkaandehorizonopdoemde.'Gaeenskijkenwatdatinvredesnaamis,'blaftedegeneraaldoordetelefoonnaardebevelhebbervanhethandjevolBritsetankshetdichtstbijhetfront.Deofficierkroopopzijnbuiknaardetopvaneenrotsachtigerichelenbeldeverblufthetnieuwsdoor:'Zoteziennadertereenbrigademoffentanks,'melddehij.Toendestofwolkoptrokenhijzagwaardienuechtdoorveroorzaaktwerd,

hij.Toendestofwolkoptrokenhijzagwaardienuechtdoorveroorzaaktwerd,reiktehijweernaardetelefoonendraaidepanischaandeslinger.'Hetismeerdaneenbrigade,generaal,'riephijuit.'HetheleAfrikaKorpsstaattegenoverons.Hetlijktverdommeweleenparade!'DegevreesdePzKpfwIV-tanksenhunItaliaansesoortgenotenvieleningolvenvanvijftigaan.Zestanksvandeeerstegolfdoorstondenhetmijnenveld,roldenhetgarnizoenbinnenennaderdendevooruitgeschovencommandoposttotoptwintigmeter,terwijldeangstigekapiteinalseengekzijninstructiesverbrandde.Hijmochtvangelukspreken,wantvasthoudendelegionairsklauterdenoverdetanksenschotenmethunrevolversdoordeobservatiegleuven.Hetwaseengewaagdezet,maaralleenaldesterktevandenaderendeasvloedgolfhieldindathetdelaatstezoukunnenzijn.Dieavondbezochtdegeneraalmijndug-outvoordeeerstemaal,samenmetkolonelPierreMasson.'Morgenkomtereenkonvooimetwaterenmunitiedatdegewondenmeeneemt,'zeihijstijfjes.'Ikneemaandatjemeewilt.'Zijngezichtstondstrakvanvermoeidheid.'Alsublijft,blijfikook,'zeiikkordaat.'Meervraagikniet.'DegeneraalglimlachteingehoudenenkeeknaarkolonelMasson,dieonwilligknikte.Ikvoeldeintuïtiefaandatdegeneraalhetbetreurdedathijnietmeertijdmetmehadkunnendoorbrengen,enikdenkdatmijnloyaliteithemgoeddeed.Gelukkigmaar.Hetkonvooiwaarbijikmehadmoetenaansluiten,werddevolgendedagdoordevijandaangevallenenallegewondenwerdengedoodofgevangengenomen.Ondanksdeconstantedreigingvandevijandelijketanksslaagdeeenbevoorradingskonvooivandegeallieerdenerdetweedenachtin,tijdensdebeschuttingvanhetduister,BirHakeimtebereiken.TotmijngroteteleurstellingbrachtheteenboodschapvanhetBritseopperbevel:alhetvrouwelijkepersoneel-ditsloegopdetweeverpleegstersindehospitaaltent-diendehetoorlogsgebiedteverlaten.'Geenvrouwenaanhetfront',luiddehetbevel.HetSpears-hospitaalmoestvervangenwordenenikzouookmoetenvertrekken.Degeneraalontboodmeinzijncamionnetteommehetnieuwstevertellen.'Tegenstribbelenheeftgeenzin,LaMiss,'zeihijommijnvoorspelbarereactietevoorkomen.'Ikkanhetbeveldezekeerdomwegnietnaastmeneerleggen.Hetisheelduidelijkenjouwnaamstaatopdelijst.'Ziedendvanwoedeovermijnonmogelijkesituatieboogikhethoofdenzuchtte.Degeneraalverwachttedatikeroverzougaankissebissen,maarinplaatsdaarvankeekikopenvroeg:'Magikproberenterugtekomenalshetgevaargewekenis?'

'Tja,'aarzeldehij,'erstaateennieuwestafautovoorkolonelMassonindewerkplaats.AlsjedieophaaltalsjeinTobroekbentendanwachttotjeveiligterugkuntkomen,kunnendeBrittenvastgeenbezwaarmakentegendeafleveringvaneenbelangrijkverbindingsvoertuig.'Mijnwoedewasgezakt.Iknamafscheid.Toenikmijnweinigebezittingenhadingepakt,gingikopzoeknaarArad,maardehondhadzichergensaanhetfrontbijdelegionairsuitTsjaadverschanstenvertoondezichniet.Ikvertrokdusalleen,ineenoudeFord-ambulancemetlinnendak.SimoneenMissSmithvolgdenmeteenandereambulance.WeredeneenpaaruurdoordewoestijnenstoptenbijdevolgendehaltelangsdeGazala-linie,dieBEchelonwerdgenoemd,enblevendaartotdevolgendeochtend.Iksliepdienachtindeambulance.IkwasnogsteedslieverinBirHakeimgebleven.IklietdegeneraalenhetLegioennietgraagachterennammevoordirectmetMassonsautoterugterijden,ongeachtdebevelen.Voorhetochtendglorenschrokikwakkervaneenenormtumultinhetkamp.Demensenrendenalsgekkenrond.'DeDuitserskomen!DeDuitserskomen!'riepenze.'Maakdatjewegkomt!Weg!'Verkennershaddeneencolonnenaderendevijandelijkevoertuigenaandehorizongezien.IkzettetweeIndo-Chineseordonnansenopelkspatbordomuittekijkennaarvijandelijkebommenwerpers,starttedemotorenzettedeachterdeurenvanmijnambulanceopenvooriedereendieeenliftnaarTobroekwildehebben.Binnendekortstekerenhaddenzichzo'ndertigBritsesoldatenindeambulancegeperstdieallemaalvoordenaderendeDuitserswildenvluchten.'Komop,meid,'riepeenvanhentoenikdemotorlietdraaieninafwachtingvanachterblijvers.Hijsloegongeduldigmetzijnvlakkehandtegendezijkantvandeambulance.'Wijzijndelaatstendiehiernogzijn,verdomme.Waarwachtjenogop?Sint-juttemis?'Kortnazonsopkomstvertrokkenwe.Ikhadnietmeerdaneenkompasenmijngezondverstand,endaarmeezetteikgrofwegeennoordelijkeroutenaarzeeuit.IkhooptevanganserhartedatwegeenplunderendeDuitserszoudentegenkomen.Bijnaniemandvanonswasgewapend,enikwistdatdevijandonsmetgemakkonoverweldigenengevangennemen.'Hebjeenigideewaarjenaartoegaat?'riepeenvandeEngelseofficierenachterindeambulancenaarmetoenwemiddenindeverlatenwoestijnzatenenikzwenkteomdezoveelstedrogerivierbeddingteontwijken.'Geenidee,'antwoorddeikmonter,terwijlikmethetgemakvaneendoorgewinterdevrachtwagenchauffeuraanhetgrotestuurdraaide.'MaaralsditBritsekompasgoedwerkt,zoudenwetegenhetavondetenindeMiddellandse

Britsekompasgoedwerkt,zoudenwetegenhetavondetenindeMiddellandseZeemoetenkunnenpootjebaden.'Hetwasmeergelukdanwijsheid,maarhetkompaswerkteinderdaadgoedenwekwamengeenvijandelijketankstegen.WebereiktendekustwegnaarAlexandrië,sloegenlinksafenhobbeldennaarTobroek.Detochalzozwaargetroffenhavenstad,dieeenlegendarischenaamkreegindegeschiedenisvandeTweedeWereldoorlog,wassindsmijnlaatstebezoekopnieuwgeteisterd.Binnenhetgarnizoenwemeldehetvandemanschappenenvoertuigen.InBirHakeimhadeengevoelvanafstandelijkheiddeoverhandgehad,maarhierkreegikechthetideemiddenineenoorlogssituatietezitten.NudeDuitsersnogmaaropeendagtochtafstandwaren,vierdedechaoshoogtijenleekgeenmenstewetenwatdeanderenuitvoerden.Ikzettemijnpassagiersaf,zochthethoofdkwartiervangeneraalDeLarminatenkwamtotdeontdekkingdatniemandmenodighadendaternietsvoormetedoenwas.Deenigendiebelangstellingvoormehadden,warenmannendieingeenmaandeneenvrouwhaddengezien.'Hallo,dame,'riepeenAustralischekorporaalvanafdeanderekantvandestraat.Zijnogentwinkeldenenhijflootgoedkeurend.'Zinineenkoudglasbier?'Demannendiebijhemzatenterokengniffelden.OpeenswerdikmebewustvanmijnkortebroekvanhetLegioen,dieveelteveelvanmijngebruindebenenblootliet.Ikhaasttemelangshen,metgebogenhoofdenneergeslagenogen.Voorheteerstinwekenvoeldeikmeviesenonzeker,eniksteldemevoorhoezalighetzouzijnomnueenwarmbadtekunnennemenenmijnhaartewassen.IkinformeerdeoveralnaarnieuwsuitBirHakeim,maardereactiesmaaktenmebang.'BirHakeimisomsingeldenafgesneden,'verteldeeenernstigkijkendeofficiermetijdensdelunchindemess.'Niemandheeftnogveelhoopvoorze.'Ikhuiverdebijdegedachteenhadopeensgeentrekmeerinmijneerstefatsoenlijkemaalsindsweken.IkdeednavraagnaardeautovoorkolonelMassonenkreegtehorendathijklaarwasenindewerkplaatsstondtewachten.Toenikdaaraankwam,wasiedereenoverstuur.Eenkapiteinverteldemesomber:'HetnieuwsuitBirHakeimisberoerd.DeDuitsersstaanopdedrempel.Luistermaar.'Hijzettezijnradiovololievegenharder,weschaardenonseromheenenhoordenLordHaw-Haw,deEngelssprekendeDuitsepropagandist,dieonsopriepmetzijngebruikelijke:'Germanycalling,Germanycalling',waarnahijons

meedeeldedathetnogmaareenkwestievantijdwasvoor'dieellendigewoestijnrattenuitBirHakeimindepangehaktzoudenworden'.GewapendmetdieinformatienamikmenogkoppigervoorterugtekerennaardewoestijnenzodichtmogelijkbijBirHakeimtekomen.IkkwamerachterdaterdevolgendeochtendeenkonvooinaarBEchelonzougaanenbeslootmeerbijaantesluiten.Hetleekgeenmensietstekunnenschelenofikbleefofwegging,endusreedik-achterhetstuurvandechique,nieuweFord-dewoestijnweerin,langseeneindelozestroomvoertuigenenmanschappendieintegengestelderichtingvluchtten.InBEchelon(datverdernaarhetnoordenwasverplaatstomdeDuitserstemijden]wasniemandblijmetezien.Eencommandantzeigedecideerd:'UkuntnumetgeenmogelijkheidterugnaarBirHakeim.Hetisdaarzogoedalsafgelopen.'Hijstondmemettegenzintoeteblijven,mitsikindeautosliep.IkbleefdriedageninBEchelon,waarikaanhetwerkwerdgezet:ikmoesteenoudeGrieksebrigadecommandantrondrijden.IkhooptehetSpears-hospitaaltegentekomeneneenpaarbekendegezichtentezien,maardecommandantwildealleentoeristischeattractiesbezichtigen,voorzoverdieerwaren,endemanschappenwildenhemkwijt.Ikontdektealsnelwaarom:hijwaseenverschrikkelijkeoudezeur,ennadriedagenwildeiknietslieverdanmijntochtvervolgen.TotmijngroteopluchtingmerkteikdieavondbijonzeterugkeerinBEchelondatereenjuichstemmingheerste.'DeFransenhebbendevijandafgeslagenenopdevluchtgedreven/verteldeeenmandieiknooiteerderhadgezienmeterwijlhijmeomhelsde.Erwerdeenlodenlastvanmijnschoudersgenomen.ToenikhoordedaterdiezelfdeavondeenkonvooimetvoedselenmunitienaarBirHakeimvertrok,krabbeldeikhaastigeenbriefjeaandegeneraal,datikaanhetkonvooimeegaf.'IkzitmetMassonsautoinBEchelon.Toestemmingomterugtekeren?AdjudantTravers.'DevolgendedagkreegikantwoordviakapiteinThoreau,hethoofdvandetransportdivisie.Hetantwoordvandegeneraalluiddesimpelweg:'Koenig'.Ikgingnaarhuis.KapiteinCance,hoofdlogistiekvanhetVierdeBureau,gingmevoorineenpick-upenikvolgdeinmijnnieuweautometeenaardigejongejournalistuitCairo,Besnardgeheten,diemeeenliftnaarBirHakeimhadgevraagd,enzoredenwenaarhetzuiden,terwijlverderiedereennaarhetnoordenging.Cance,dieeenhypernerveuzeindrukmaakte,stopteomdehaverklapommetzijnverrekijkeromzichheentespeuren,terwijlikzosnelmogelijkwildedoorrijden.

verrekijkeromzichheentespeuren,terwijlikzosnelmogelijkwildedoorrijden.GelukkigwarenergeenDuitserstebekennenenbereiktenweBirHakeimongedeerd.Ikhadnooitgedachtdatiknogeensopgeluchtzouzijnbijhetweerzienmetdatoord,maarnuwasikermetgeenstokmeerwegtekrijgen.DemannenwarenallemaalerginhunnopjesnuzedeDuitsersendeItaliaansedivisie'Ariete'haddenafgeslagenenhenmeteigenogenhaddenzienvluchten.Amilakvari,Messmerendeanderenhaddendeachtervolgingoverdegrensalingezet.Hetwaseengrootsetriomfgeweest.Ikmelddemepersoonlijkbijdegeneraalenfeliciteerdehemmetzijnsucces.'Merci,LaMiss,'zeihij.Hetwasdetweedekeerintweemaandendathijmijnkoosnaamgebruikte.Diezelfdeavondkeerdehettijechteral.HetBatallionduPacifiquewaserineenJockColonneopuitgetrokkenomdevijandtezienvluchten,maarwerdinplaatsdaarvanverrastdooreenmassaleaanvalvandeDuitsers,diezichhaddengehergroepeerd.GelukkigwarendemeesteneringeslaagdteontsnappenenterugnaarBirHakeimtevluchtenomonstevertellendatdeDuitserswarenteruggekeerd,inveelgrotereaantallen,endatweinmiddelsvolledigomsingeldwaren.Desappeursnamendeinformatieterharteenbesteeddendehelenachtaanhetherleggenvanmijneninhetmijnenveld,terwijlwijonsopnieuweaanvallenvoorbereidden.Dieavondkwamdegeneraalnaarmijndug-out.'Ikkanjenietopdragenwegtegaan,wantjekomtermetgeenmogelijkheidmeeruit,maarzoujetenminstenaarhethospitaalwillengaan,voorjeeigenbestwil?'vroeghij.Hijfronstezijnvoorhoofd.'WezijnbangdatdeDuitserszichdezekeernietzogemakkelijklatenafschepen.Zezoudenzelfsgaskunnengebruiken.'Ikkeekop,zagzijnafgetobdeogenendachtaandeafgrijselijkeverhalenuitdeEersteWereldoorlogdieikhadgehoordendegedichtenvanWilfredOwen-'...hijstortzichopme,druipend,stikkend,verdrinkend...'uitdeboekendiedegeneraalmehadgegeventoenikinDamascusinhetziekenhuislag.EnikdachtookaandegezamenlijkeintentieverklaringvandeEngelsenenFransenaanhetbeginvandeoorloggeengifgasofbiologischewapensintezetten.Ikzagwelindathethospitaalwaarschijnlijkdemeestgeschikteplekvoormewas,paktemijnhelmenstakzondererbijnatedenkenmijnhandnaardegeneraaluittoenikuitmijnbenauwdeholwildeklauteren,maarhijtrokzo'nboosgezichtdatikmijnhandsnellietzakken.'Stommeling,'zeihij.'Jebentjegasmaskervergeten.'Hethospitaalwasdeenigetentdienogbovendegronduitstak-deanderewarenafgebroken,omdathettegemakkelijkedoelwittenwaren-enhijwasvoorzienvanhetRodeKruis-vignetomdeDuitsepilotentewaarschuwen.Ikmelddeme

vanhetRodeKruis-vignetomdeDuitsepilotentewaarschuwen.Ikmelddemedaar,metmijnondraaglijkoncomfortabelegasmaskerop,endeeerstedieikzagwasdokterVialardGodou-mijnkwelgeestuitSyrië-korzeligalsaltijd,diedeleidinghadoverde'mensenwerkplaats'.ErwarenooknogeenpaarAmerikaansequakerseneenvrolijkeSchotseartsdieeenpaarvandezwaarstgewondemannenzijneigenbloedgafenhunvervolgensverteldedatzeereen'zuinig,gierigtrekje'aanzoudenoverhouden.Ondanks,ofjuistdankzijmijnverpleegstersdiplomamochtiknietsandersdoendanderondelangsdebeddenmakenenproberendeernstigstepatiëntenmoedintespreken.Dieledenaanallemogelijkeaandoeningen-malaria,zandmugkoortsengelekoorts,maarookdediversewoestijnzweren,degierstkoortsenetterendewondendieveroorzaaktwerdendoorhetvuil,hetstofendevliegen.Sommigenklaptendubbelvandepijnvandedysenteriediealseenkurkentrekkerinhuningewandenrondkronkelde;anderenlagenerzwakenlusteloosbijdooreentekortaanzoutenwater.Uitputtingdoorkoortskwamveelvoor(enleiddeinsommigegevallentotdedood),endatoverkwamdemannenallemaalnogvoorzewerdenneergeschoten,gebombardeerd,verbrandofgewondraaktendoorgranaatscherven.Debeddenlagenvolmannenmetgasmaskersop.Destrijdwerdprompthervatengingdeheledagdoor.Puinengranaatschervenspattentegenhettentdoekvanhethospitaalenhetverregerommelvandekanonnenwasonzeaanhoudendeachtergrondmuziek,diealleenstoptetoenereendichtezandstorm-nogverergerddoordehonderdenvoertuigendiedewoestijnkorstomploegden-uitdewoestijnkwamaanrollendieiedereenhetzichtbenamenhetmeergmoeilijkmaaktetoeniklater,inhetschemerigelicht,probeerdemijndug-outterugtevinden.IkliepeenpaarEngelsebedienersvanhetluchtafweergeschuttegenhetlijf,vroegofzeenigideehaddenwaarhetQGwasenkreeghetonvermijdelijkeantwoord.'Sorry,meid,maarwezijnhierzelfvreemd,'zeidenzemethunplatLondenseaccent.Wevervolgdenstrompelendonzewegdoorhetverblindendestofenikhoordehoedebeidemannenzichgeanimeerdafvroegenwatzo'n'snoepjevaneenEngelse'ingodsnaamindithelsegatuitvoerde.UiteindelijkliepikrechtinhetprikkeldraadrondomhetQG,wat,hoewelikperongelukmijnhandopenhaalde,eengroteopluchtingwas.EvendachtikaanmijnjeugdinLonden,toenikopdetastdoorde'erwtensoep'-mistliep,mevastklampendaandesierlijkesmeedijzerenhekken,inhetkielzogvanLaurenceenmijnonvermoeibaregrootmoeder.Ikvondmijnhuisnetvoordebeschietingenweerbegonnen.

beschietingenweerbegonnen.Devolgendedag,xjuni,werdhetvijandelijkeoffensiefpasgoedhervat,metStuka-duikbommenwerpersenRommelsPzKpfwIV-tanksdievanuithetnoordwestenopBirHakeimafkwamen.Weweerdenonszogoedmogelijkmetonze75mm-kanonnenenonsluchtafweergeschut.Zelfsdemachtige40mm-Boforswerdengoedbenut,hoeweldiearmeEngelsendiezebediendennogsteedsopofficiëleinstructiesvoorhetgebruikwachtten.Ikzalnooithetaanhoudendegerommelvandekanonnenaandehorizonvergetentoenikmetmijnhandendeautovandegeneraaluithetzandgroefencontroleerdeofhijhetnogweldeed,nazoveeldagentehebbenstilgestaan.Hijreednog,totmijngroteopluchting.Ikhadmijnnederigerolindedagelijksewaanzinvervuld.DieeerstedagenbrachtenlegionairsenkolonialendeDuitsersenItalianenzwareverliezentoedoorhuntanksmethandgranatenenmolotovcocktailsaantevallen.Mannenwankeldenbrandenduitdevlammenzeevanhuntanksenroldenradeloosdoorhetzand.Hunlijdenwasgruwelijk,enaangezienwijhetdiepsterespecthaddenvoordegenentegenwiewevochten,vondenwehetergmoeilijkomhulpeloostoetekijken.Rommelwasaleenlegende;zijnAfrikaKorpshadeenhaastmythischestatus.OokdeItalianengoldenalsonbevreesdenenergiek-zehaddenalleenhetslechtstematerieel.Hetschonknooitbevredigingomanderenteziensterven;alleenverdrietomdewaanzindiehenallennaardezeovenhadgevoerd.Alsereenstellingwasingenomen,ofeenzwaarbeschadigdvoertuiggered,kwamendelegionairstriomfantelijkmethunbuitterug-wapens,munitieensomscompletevoertuigen,ofschoondeItaliaanseLancia-vrachtwagensnieterggeliefdwaren,aangezienzemassievebandenhaddendiedevrachtauto'sopdeoneffenmaanbodemaanstukkenschokten.Hetgingdanookomwaterindieauto'stevindenwas:hammen,wijn,snoep,conservenenkaas.NetalsinSyriëlekenhetweerdeItalianentezijndievanhetbesteproviandvoorzienwerden.Ikkreegerzelfsweleensietsvanteeten,alwashetnunietindetentvandeonderofficieren,diewasafgebrokenomdathijeentegemakkelijkdoelwitvormde,maarindehalfingegraven,ondergrondsekeuken.NaasthetQGwerdeengrotekooigemaaktvoorhetgroeiendeaantalkrijgsgevangenendiewenuookvanvoedselenwatermoestenvoorzien,ietswatdeoppassers,dienietbegrepenwaaromwehennietgewoondoodden,tegendeborststuitte.Wijvormdenechtereenfatsoenlijkelegerplaats,bevolktdoorfieresoldatenenlegionairs,endegeneraalgingpersoonlijknaardekooiomzijnexcusesaantebiedenvoorhetfeitdathijdevijandelijkeofficierengeencomfortabeleronderkomenkonbieden.'Jesuisdésolé,'zeihij,enhijmeendehet

echt.Ikhadnietstedoenendebombardementenmaaktenmealleenmaarmoeenhongerig.Alsereenbegon,gingikmetmijnhelmopinmijnschuilplaatszittenenalshetvoorbijwas,gluurdeikoverderandomtezienwaardebommenwarenneergekomen.Telkenswanneerikheelhuidsuiteenbombardementtevoorschijnkwam,dachtik:tja,hetwasmijnbeurtnogniet.Deanderen,dierondommeuithuneigendug-outopdoken,dachtenhetzelfde,endaarnadachtenweallemaalaaneten.Toendebombardementeninhevigheidtoenamen,werddekeukenoverdaggeslotenenkregenwegeenmiddagetenmeer,alleennogeenavondmaaltijd,endaarnamoestenweonsmetblikrantsoenenbehelpen.Nettoenikdachtdatikgekzouwordenalsiknogéénblikjevleesmethetstempel'SmithfieldSelected'zouzien,stuurdedegeneraalmeeenvandevoedselpakkettendiewealtijdmeenamenopdeJockColonnes.HetanderehieldhijzelfIkmaaktedeschatkistopenenontdekteallerleiheerlijkhedenvandeNaafi,zoalsasperges,sardinesenzalm.Erzatzelfseenblikjebierbij.HetleekmezondeomhetaandeDuitserstegeven,dusschrokteikhetallemaalzelfnaarbinnen.Devolgendedagomtwaalfuur'smiddagswarenwebijnacompleetomsingeld.Alvechtendzagenwetotonzeverbazingeenvoertuigmeteenwittevlagnaderen.GabrieldeSairignévergezeldedetweeItaliaanseofficierennaarhetQG.ZesprakenFransnochEngels,maarerwarenlegionairsdiegenoegItaliaanskendenomhetweinigedatzetezeggenhaddentekunnenvolgen.DeofficierenzeidendatgeneraalRommel,'degroteoverwinnaarvanLibië',onvoorwaardelijkeovergavevanhetgarnizoeneiste,opstraffevandedood.Sterminarewashetwoorddatzegebruikten.ZelietendoorschemerendatweonsbeteraandeItalianenkondenovergeven,diegoedvooronszoudenzorgen,danaandeveelgenadelozerDuitsetroepen.GeneraalKoeniggafhunteverstaandatcapitulerennietindemilitairetraditievanhetLegioenpaste.'Mijntroepenhebbenwapensenmunitieenzijnbereidtevechten.'Deofficierensalueerden.Hijwaseengrandisoldato,verkondigdenzetoenzezichterugtrokkenenmeteenescorteterugkeerdentotachterdegeallieerdelinie.Op3juni,omachtuur'sochtends,kortnadatikdeautovandegeneraalweereensuithetzandhadgegravenvoorhetgevalhijergensnaartoezoumoeten,tijgerdentweegevangengenomenBritseordonnansenhetkampbinnen-omdatzebeschotenwerden-meteendoorRommelzelfondertekendultimatum.DeeistotovergavevandeWoestijnvos,metdehandgeschrevenopeenstukgeel

gelinieerdpapier,luidde:AandetroepeninBirHakeim.Verderverzetzalslechtsleidentotzinloosbloedvergieten.UzulthetzelfdelotondergaanalsdetweeEngelsebrigadesbijGotelUalebdieeergisterenvernietigdwerden.Wijzullenhetvurenstakenzodraueenwittevlaglaatzienenonbewapendnaaronstoekomt.Wasgetekend:Rommel,GeneralOberst.GeneraalKoenig,dieinmiddelsoveralbekendstondalslevieuxlapin,hetoudekonijn,stuurdezijnofficiereneenmemorandummetdevolgendetekst:'IkhebcontactmetRommel.Hijzegtdathijgehaktvanonsmaaktalsweonsnietovergeven.Ikhebgezegddathijhetdakopkan.'Hijondertekendemet'bonventatous','ikwensudewindmee'.VervolgensgafhijRommelantwoorddoorhetvuuropallevijandelijkevoertuigenbinnenschootsafstandteopenen.EvenalsdegeneraalvoeldenweonsgevleiddoorhettweedeultimatumvanRommelzelf;hetgafonshetgevoeldatwebijzonderwaren.

Rommel,diezosnelmogelijkwildedoorstotennaarEgypteenwoedendwasoveronsverzet,zetteallewapensindiehemterbeschikkingstondenomhetgranatentelatenregenenopBirHakeim,terwijldewereldademloosafwachtte-allerogenwarenoponsgericht.Devernietigingvanonskampwasvoorhemeenpersoonlijkemissiegeworden,waarbijhijdeadviezenvanhetopperbevelinBerlijnindewindsloeg.'IkzaldeFransenkrijgen,'tierdehij.'Ikzalzekrijgen.'Indeverschrikkelijkeeersteaanvalsweekdievolgde,werdereenmunitieopslagplaatsgeraaktenontploftenermeerdanhonderdgranaten.Overaloponsterreinwoeddenbrandenenveeldodenengewondenblevenonverzorgdliggen.Degrote88mm-kanonnenvandeDuitsers,diedestrijddomineerden,lekenbuitenonsbereikopgesteldtestaan.'WanneerkomendeEngelsenonseenshelpen?'vroegendemannenzichverontwaardigdaf.DeRoyalAirForcedeedbeslistalhetmogelijkeomtehelpen;hunHurricanesenKittyhawksschotenintotaaltweeëntwintigDuitsetoestellenneerenbestooktendestrijdmachtopdegrondflink,maardeDuitserslekengewoontewachtentotzewegwarenomdanopnieuwtebeginnen.Desondanksstuurdedegeneraaleenwaarderendtelegram:'Merci,laRAF.'Hetenthousiasteantwoordluidde:'Merciavouspourlesport.'DaarnadedendepilotenextrahunbestomBirHakeimtebeschermen.OpeenuitgesprokenslechtedagleekhetofikhetbelangrijkstedoelwitvandeDuitserswas.Ervieleengranaatachtermijndug-out,toeneenervoorentoen

Duitserswas.Ervieleengranaatachtermijndug-out,toeneenervoorentoennogeenlinkseneenrechts.Deheleaardbodemrondommeleektekreunen.Ikkeekmachteloostoe,nietinstaatwegterennen,enkreeghetgevoeldatdevolgendegranaatbeslistbovenopmezoulanden.'Ikbenverdommegeenmilitairdoelwit!'gildeikluidkeels,terwijldegranatenbleveninslaan.Gelukkigverplaatstehetgeschutzicheindelijk.Ikwasweereensbehoudengebleven.DeBrittenwarenopgetogenovergeneraalKoenigenzijnmanschappen.Op4junistuurdenzehemeentelegrammetdetekst:'Uitstekendgedaan.Volhouden.Veelsucces.Hetkomtallemaalgoed'.DegeneraalantwoorddedatalsRommeldeFransenwildebedwingen,'hijlangzoumoetenwachten'.DewereldpersstakdeloftrompetoverhetFransesucces.KranteninLonden,Washington,CairoenSidneyhaddenkoppenals'HeldhaftigeverdedigingdoordeFransen'en'Schitterendwapenfeit'opdevoorpagina.GeneraalDeGaullestuurdeonseentelegramuitzijnhoofdkwartierinLonden:'GeneraalKoenig,besefdatheelFrankrijknaarukijktendatuhaartrotsbent,enzeghetuwtroepen'.DeFransenwarenvoorheteerstgescheidenvanhungeallieerdecollega's,enzeweerdenzichkraniginhetaangezichtvandemokerslagen.Wehaddendenatieinerehersteld.Deeneaanvalnadeanderewerdafgeslagenterwijldemannenvandegeneraaleendoeltreffendetreitercampagnetegendevijandvoerdenmetsnelleuitvallenwaarbijbrandstof,water,rantsoenen,krijgsgevangenenenvoertuigenwerdenbuitgemaakt.Erkwamzelfseengroepterugmetdikkerepenchocolaenflesseneaudecologne.Hetwaseengevaarlijkebezigheid.ZelfsAmilakvariraakteeenkeerachterhetmijnenveldinhetnauwenmoestgeredwordendoordedapperePierreMessmerenzijnmannen.Amilakvariwaszoboosdathijbijnagevangengenomenwas,dathijerdevolgendeavondweeropuittrokenvijfDuitsetanksvernietigde.Hijwaserdemannaaromdeoorlogpersoonlijkoptevatten.Rommellietonsweereenultimatumbezorgen,dezekeerdoordrieDuitseofficierendieomvieruur'sochtendsmeteenpantserwagenaankwamenenbijdepoortwerdenweggestuurd.'Wezoudenhetnietinonshoofdhalenonzegeneraalopditvroegeuurtewekken,'kregendeofficierentehoren.Opdeterugwegredenzeopeenlandmijn,diewelhunwagenvernielde,maargeenpersoonlijkeschadeaanrichtte.Voordedoodsbangeofficierenzaternietsandersopdannaarhunliniesterugtelopen,ondereenspervuurvanschimpscheutenvanDuitssprekendelegionairs.

Daaropvolgdeeennieuweaanvaldieachtdagenaanhield,eennon-stopbombardementdoorgrondtroepenenvliegtuigenwaarmeedevijandonsnogstevigerindetangkreeg.DeRAFverrichttefantastischwerkdooreengolfvantwintiggevechtstoestellentesturendiedevijandelijkepositiesondereenverticalehoekaanvielen,ondankshetdichtegordijnvanvijandelijkvuur.Rommelnamwraakmeteenmassalefrontaanvaldoorzijnbestetankbrigade,de90steLichteDivisie.Granaten,mortieren,zwaarkalibermitrailleurvuur,tanksenautomatischewapens;allemaalwerdenzeingezettegendatlapjewoestijndatBirHakeimwerdgenoemd.Destrijdwerdalleengestaaktalsdebijtende,zanderigewinduitdeSaharaopstaken'snachts,alsbeidepartijendedodenengewondenophaaldenenhunwondenlikten.Danvielereendoodsestiltediebijnanetzozenuwslopendwasalshettumultvanoverdag.Hetwashaastonvoorstelbaardaterduizendenmannenlagenteslapen,somsopeensteenworpafstandvanelkaar,dieelkaardevolgendeochtendweerzoudenproberentedoden.Alshetgevechtwerdvoortgezet,'sochtendsstiptomzesuur,hieldhetnietmeerop.Uurnauurwerdergeschotenenteruggeschoten,endatineenhittedieoplieptotruimvijftiggradenindeschaduw.Deluchtwasnooithelder-erhingcontinueengrotewolkdoorgranatenopgeworpenzandindeluchtdiehetnógmoeilijkermaakteomademtehalen.DeFranseartilleristenvuurdentijdensdebelegeringmeerdan40.000granatenafMeerdanhonderdStuka'senveertigzwareJunkersvlogenveertienhonderdmissies,waarbijzevijftienhonderdtonbrisantbommenvan225kilobovendedeFransestellingafwierpen.DeRAFverloorzeventigtoestellen.IkvonddeStuka'shetergst,methunonophoudelijkegierenendestiltedievolgde.Ikzatalleen,preciesinhetmiddenvanmijndug-out,metalleenmijnhelmalsbescherming.ElkeochtendkregenwekoffieenStuka'sbijhetontbijt.Elkedagsuisdenernieuwegranatenoverhettroostelozeniemandslandvanrollenprikkeldraadenantitankmijnenvelden.Hetregendevrijwelcontinuzwaremitrailleurkogelsbovenonzehoofdenterwijldeverzengendewoestijnzon,dieveertienuurperdagonaangedaanaandehemelstond,onsuitdroogde.

Deachtstejuniwaseenvandeergstedagen.'sOchtendswashetmistig,watinhielddatdeStuka'senzwaarderejunkershunbommenopgoedgelukmoestenafwerpen.Jammergenoegwarenzeernietminderdoeltreffendom.Toendemistwasopgetrokken,keerdehetartilleriegeschutmethernieuwdekrachtterugenwerdBirHakeimfelbestookt.HetDuitsegeschutlieteenvloedgolfgranaten

enwerdBirHakeimfelbestookt.HetDuitsegeschutlieteenvloedgolfgranatenneerdalen.ToenkwamendeStuka'sendebommenwerpersterug,ennuverwoesttenzealleverbindingslijnenmetdefrontlinies.DeluchtaanvallenwarennognietafgelopenofdeDuitseartillerievielweermetvollekrachtaan.TenslottekwamendevuurspuwendetanksvanRommels15edivisieomhetaftemaken.TientallenVrijeFransesoldaten,voornamelijklegionairs,werdengedoodofgevangengenomen.Degrondwasdoorzeefdmetgranaattrechtersenlagbezaaidmethopensmeulendpuin.VandegetroffenFransevoertuigenbleefeenaantaltot'savondslaatbranden.DieavondwastehorenhoedeDuitsersopeenpaarhonderdmeterafstandmijnenruimden.Rommel,zowerdbeweerd,bevondzichbijeenvandemamelles,enzijnkanonnenwarenalinstellinggebrachtvoordevolgendeochtend.Laterwerdenervoorheteerstnazonsondergangluchtaanvallenoponsfortuitgevoerd.DeStuka'swierpenkorvenvolgranatenuitdieontploftenzodrazedegrondraakten.DeDuitsershooptenonzemanschappentebrekenenhetmoreelinhetkampteondermijnendooronsmeteennon-stopbombardementwakkertehouden,endeLuftwaffemaakteduidelijkdatzeBirHakeimvandewoestijnbodemwildevagen.Devolgendedagwerdsnelduidelijkdatonzesituatievolkomenuitzichtlooswas,zekertoendeStuka'sopzettelijkhethospitaalendeoperatiewagenopeenpaarhonderdmetervanmijndug-outondervuurnamen,hoewelzegoedzichtbaarapartstondenenvangroteRodeKruis-emblemenvoorzienwaren.Devierentwintiggewondenenverplegerswerdenbijnaallemaalaanstukkengeretendoordegranaten.Omdatookdelaatstevoorradenmedicijnenwarenverwoest,konerweinigwordengedaan.DeRAFhadoponsdringendeverzoekvoorradenplasmagedropt,maaralleflessenwarengebrokentoenzedegrondraakten,zodatweernietsmeermeekondenbeginnen.Dewaterschaarstemaaktedesituatienogellendiger.Hetrantsoenvantweeliterperdagwerdverminderdtoteenkwartliterenvervolgenstotminderdaneenkop.Tegendietijdsmaaktehetverschrikkelijk,washetweinigvloeibaarenzotroebelalsthee.Elkedruppelwasalwekenzorgvuldighergebruikt:hetwas-enwc-waterwerdinautoradiateursgegotenofdoorgasmaskersgefilterd,endattelkensopnieuw.Hemdenenbroekenwerdeninondiepeschalenbenzinegewassenentedrogengelegd.Bordenenmokkenwerdenmetzandenbenzineschoongeschrobd.Naeentijdjevieldestankonsnieteensmeerop.Erwerdgeendruppelwaterverspild.Zolangzamerhandwashetrantsoenzokariggewordendatdemannenmoedeloosbijelkaarklitten,methangendeschouderseneenondraaglijkedorst,ensamenfantaseerdenoverijskoudbier,karaffenkoudelimonadeenkoelwater

ensamenfantaseerdenoverijskoudbier,karaffenkoudelimonadeenkoelwateruiteenbergbeek.Metingevallengezichtenenstoppelbaarden,afgepeigerddoorhetgebrekaanslaapendespanningenzettenzezichschrapvoorhetonafwendbare.Op9juniwerdhetnoordenvanBirHakeim,waarPierreMessmerendezijnenzichhaddeningegraven,doorhonderdStuka'sgebombardeerd,waarnaartillerieaanvallenvolgden.DeDuitseinfanterieprobeerdekeeropkeerhetkampbinnentedringen,maarelkepogingwerdverijdeld.ZesuurlaterkwamendehonderdStuka'sterugenwerdhetbombardementhervat.Degeneraaltelegrafeerdediemiddagradeloosnaarhethoofdkwartiervandegeallieerden:'Water-enmunitievoorradenvrijweluitgeput.Houdnietlangmeerstand.'Tegenheteindvandiedaghaddenwe,omringdalswewarendoorvijandelijkedivisies,geenmunitiemeervooronsbesteverdedigingswapen,het75mm-kanon,ennogmaarweinigmortiergranatenenpatronenvoordeanderewapens.Erwasampernogeendruppelwatervoordegezamenlijketroepen,afgeziendanvanhetgorelaagjegroenslijkdatopdebodemvaneenpaaroudebenzineblikkenklotste(dieweleegmoestengietenomdatdemannenhetandersechtzoudenopdrinken]endeweinige,metveelzorgbewaakteprivé-voorradendieookalbijnahelemaalverdeeldwaren.DeRAFhadijsgedroptomdegewondenoptelatenzuigen,maardatwasinmiddelsgesmolten.Toendezonrichtinghorizonzakte,zagenwealleennogdedreigendesilhouettenvandeDuitseenItaliaansetanksdiezodichtomonsheenstondendatzeonsnieteensmeerkondenbeschietenomdatzeelkaardanzoudenraken.Ikvreesdedatwehetgeenvanallennogeendagzoudenoverleven.Rommelhadweldegelijkredenomzijnhoofdkwartierdieavondtetelegraferen:'MorgenochtendbenikinBirHakeim'.Degeneraalstuurdedieavondookeenbericht,eentelegramaanhetAchtsteLeger:'Wezijnomsingeld.Ingedachtenzijnwealtijdbijjullie.Wehebbenvertrouwen.LanglevehetVrijeFrankrijk!'Hetleedgeentwijfeldathijheteindzagnaderenenbereidwaszonodigzijneigenlevenendatvanalzijnmanschappenopteofferen.Ookik,eengijzelaarvanhetlotinmijnkleinedug-out,hadhetgevoeldatdedoodnabijwas.Dieavondomzesuurkreegdegeneraalnieuweinstructiesdoorvanhetgeallieerdeopperbevel,waarnahijzijnofficierenbijzichriepomteberaadslagen.Wewistendaterietsgaandewas,wantwehaddendegeknakteofficierennaardeschuilplaatsvandegeneraalziengaan.Erhingeensfeervanverslagenheidindeluchtdieonsallemaalonrustigmaakte.

verslagenheidindeluchtdieonsallemaalonrustigmaakte.Amilakvarikwamalseersteterug,metwapperendegroenecape(zijngekoesterdehandelsmerkuitNoorwegen]enzijnzwartekepiemetgoudbrokaatzwierigopzijnhoofd,enheelevenmeendeikeenzweemvaneenglimlachopzijngezichttezien.DielieveDimitri,diedeheleoorloglangweigerdeeenhelmtedragenalseerbetoonaandegroteFransegeneraalen'vadervanhetLegioen'PaulRollet,dieookgeenhelmhadwillendragen.'Dedoodweetwelofhetjetijdis,ofjenueenhelmophebtofniet,'hadAmilakvarieenstegenPierregezegd.Deandereofficierenkwamenalevenkordaatuitdebesprekingmetdegeneraal.Metvastberadengezichtenzondereenwoordtezeggenliepenzeterugnaarhuneigencommandopost.Ikzatindekleermakerszitinmijndug-outopnieuwstewachten,zoalsikdehelebelegeringalhadgedaan.Dieavondwistikdathetnieuwsalleenslechtkonzijn.Dehittewasdeheledagondraaglijkgeweestenhetzweetdatinstraaltjesvanmeafliephadmijnkleren,dietochalvoltranspiratievlekkenzaten,nogeensdoorweekt.Ikhadmealdagennietmeerkunnenwassen,mijnhaarwasvetenslapenmijngezichtenhandenzatenonderhetstofZandenzweetvormdensameneenviezesmurriediezichinalmijnhuidplooiennestelde-ondermijnoksels,inmijnkruisenrondmijnhals.Hetprikkenendejeukwareneenconstantebronvanirritatievoormijnhuid,dietochalovergevoeligwasdoordehitte.Iklietmijnhoofdinmijnhandenrustenenprobeerdehetongemak,deangstenhetvuiltevergeten.Inmijnverbeeldingzweefdeikweg,hoogbovendeonheilszwangerewoestijnhemel.IkdeedmijnogenstijfdichtenhaaldemeeenmodieusFransrestaurantvoordegeest,eenchiqueParijsebrasseriemetreusachtigespiegelsinverguldelijstendiedegloedvanhetkaarslichtweerkaatsten,bemanddooreenlegertjegedienstigekelnersingestevenwittejasjesmetvlinderdassen.Detafelswarengedektmethandgeborduurdlinnendamastenrijenzilverenmessen,vorkenenlepels,geslepenkristallenwijn-enwaterglazenenporseleinenvazenvolversebloemen.Toenikomzichtignaarmijntafelliep,hoordeikhetbestekbijnategenhettereporseleintinkelen,bovenhetbeschaafdegeroezemoesuit.Ikvoeldehetsatijnvanmijnlilajurklangsmijnbenenruisenenmijnzijdenondergoedstreekvlinderlichtovermijnalbastenhuid.Degeneraalzatalopmetewachten,elegantinzijnuniform,entoenhijmezag,stondhijglimlachendopenreiktemedehand.Ikgingzittenensnoofdeheerlijkegeurenopvankruiden,wijn,knoflookengebradenvleesdieuitdekeukennaaronstoezweefden.Ikhaddikwijlsindergelijkerestaurantsgedineerd,indemeestgeliefdehoofdstedenvanEuropa,eninmijnverbeeldinghadikernadienmenige

hoofdstedenvanEuropa,eninmijnverbeeldinghadikernadienmenigeaangenameavondmetmijngeneraaldoorgebracht.AlsikooituitBirHakeimkwamendebeschaafdewereldbereikte,beloofdeikmezelf,zouikweernaarzo'nrestaurantgaanenmezelfopeenoverdadigemaaltijdtrakteren.Ikwistalprecieswatikzoubestellen.Voorafeengroteportieopeikenhoutgerooktezalm,daneenmalseeendmetsinaasappelsausmeteencompleetgarnituur,enalsdessertkostelijkvanille-ijsmetkleineamandelwafeltjes,endatallesbegeleiddooreenuitstekendegekoeldewittebourgogne.Bijdegedachteaanwijnkreegikdorst.Ikdeedmijnogenopeneninspecteerdehetweinigeprovianddatiknoginmijnstinkendekuilhad.Ikveegdedekakkerlakkenenrattenkeutelsvanmijnprovisietrommel,maaktehemopenenkeekerin.Mijnvoorraadwaskarig-opdebodemvanmijnveldflesklotstenogeenpaarcentimeterzanderigwaterendanhadiknogvieroneetbarescheepsbeschuitenvolwormen.Ikversmaaddedebeschuitenenoverwoogwatikmethetwaterzoudoen:opdrinkenofmewassen?Ikwistdatdegeneraalnogwaterinzijnprivé-voorraadhadenmebestietswildegevenalsikeromvroeg.Hetkopjewaterwaarmeeikomdedagmijngezichtwaste,vondikgeenoverdrevenluxe,alwistikdatdemannendagengeledenalwarenopgehoudenzichtescherenomwatertesparen.Ikbesloottotwassennochdrinkenovertegaan,lietmeopdezanderigevloerzakkenendeedmijnogenweerdicht.Ikvroegmeafwanneerwetehorenzoudenkrijgenwatdegeneraalhadbesloten.Alsweonsovergaven,zouikkrijgsgevangeneworden,deenigevrouwinhandenvanvijandigeveroveraars.Ikhooptedatikmenetalsandersvooreenmanzoukunnenuitgevenommogelijkeproblemenuitdewegtegaan.Misschienkonikdeordonnansvragenmijnhaarnogkorterteknippen,ofkonikmijngezichtachtermijngasmaskerverbergen.Ikvroegmeafwaarikmijnpistoolzoukunnenverstoppen,voorhetgevalikhetnodigmochthebbenommezelfteverdedigen.Verteldedegeneraalmenumaarwateraandehandwas,danzouikmemisschienietsbetervoorbereidvoelen,maarhijhadmenognooitinvertrouwengenomen,dushoekwamikophetideedathijdatdezekeerwelzoudoen?Ooithadhijmeuitgelegdwaaromhijmewelbewustnooitietsvertelde.'Alsjeooithetongelukhebtgevangengenomenteworden,'hadhijgezegd,'enzekomenerachterdatjemijnchauffeurbent,dankunjejeondervragersheeleerlijkzeggendatjenietsweet.'Hijhadmijngezichtinzijnhandengenomenomhetbelangvanzijnwoordenteonderstrepeneneraantoegevoegd:'Alsjedewaarheidspreekt,zullenzejegeloven.'Toenhadhijmeplotselingnaarzichtoegetrokkenenzijnarmenommeheengeslagenalsofhijwerkelijkbangwasdat

getrokkenenzijnarmenommeheengeslagenalsofhijwerkelijkbangwasdatiemandmeooitkwaadzouwillendoen.Voorheteerstsindsonzekennismakinghadikbegrepenhoeeenzaamhetaandetopis.Nettoenikmeaandediepeslaapvandeuitgeputtenwildeovergeven,hoordeiklaarzenopgrindknarsenendronghettotmedoordateriemandnaarmijndug-outliep.Ikgingrechtopzitten,schoofmijncanvasdakopzijenkeeknaarbuiten.Totmijnverbazingzagikdegeneraal,dieikzelfsinhetdonkeruitduizendenherkende.Hetwaspasdederdekeerindriemaandendathijdoelbewustnaarmetoekwam,dushetmoestwelbelangrijkzijn.Iksprongovereindenstreekmijnslonzigeuniformzogoedmogelijkglad.Zijngezichtvertoondestoffigerimpelsenikzagdevermoeidheidinzijndiepliggendeogen.ArmePierre,hijhadookzo'nzwarelasttetorsen.HijwasverantwoordelijkgeweestvooreenvandezwaarsteslagendieinAfrikawarengeleverd,waarmeehijdeVrijeFranseninerehadhersteldnahetfiascovanDakar,entochwaszijnvolgendestapnietminderbelangrijk.ErhingenbijnadrieduizendlevensvanhemenzijnvolgendebeslissingafErwasgeenspoormeertebekennenvandelachendemanmetwieikgedurendeonzezorgelozetijdinAleyhetlevenhadgedeeld.Ikprobeerdehemmeteenglimlacheensprankjetroosttebieden,maarzijnblikwaskilenafstandelijk.Hijwaselders,verbuitenmijnbereik.'Bereidjevoor,'zeihijzacht.'Morgenavondbrekenwedoordevijandelijkelinies.Repermetgeenwoordover,metniemand.Hetmoetabsoluutgeheimblijven.''Waargaanweheen?'vroegikeentikjeangstig.Erdruppeldezweetinmijnogen.Hijzweegeven.'Naareenrendezvous,'zeihijtoen,enhijklemdezijnkakenopelkaar.Deangstsloegmeomhethart.Ikwistdat'Rendezvous',datdeAmerikaansedichterAlanSeegeralslegionairtijdensdeEersteWereldoorloghadgeschreven,eenvanzijnmeestgeliefdegedichtenwas.HetstondineenboekdathijuitdebibliotheekinBeiroethadgeleend,eenbeduimeldexemplaardathijvaakterhandnamenaltijdbijzichdroeg.Opeendag,kortnadathijmehadvertelddatweonsidyllischehuisinAleymoestenverlatenomdatwehetoorlogstoneelweergingenopzoeken,hadhijhetboekopeenvertrouwdebladzijopengeslagenenmegevraagdtegaanzitten.'Ikwildatjeditleest,LaMiss,'hadhijgezegdterwijlikrozenineengeslepenkristallenvaasschikte.'Ikwiljedeelgenootmakenvanditgedicht.EenjongeAmerikaansesoldaatheefthetin1916geschreven,eenmaandvoordathijinde

strijdvoorFrankrijksneuvelde.ZijnwoordenbetekenenheelveelvooriedereeninhetLegioen.'Ikknieldeopeenkussenaanzijnvoeten,keeknaarhemopterwijlhijhetzichgemakkelijkmaakteopdemetchintzbekledebankdiewesamenhaddenuitgekozen,namhetboekvanhemaan,sloeghetopenopdedoorhemaangegevenbladzijenbegonhetgedichtinstiltetelezen.Naeenpaarregelshadikvragendnaarhemopgekeken.'Leeshetmemaarvoor,chérie,'zeihijzacht.'Ikhoorjestemzograag.'Ikhaaldediepadem,lietmeinhetkussenzakken,leundetegenzijnbenenendroegzijngeliefdegedichtvoor.

IhavearendezvouswithDeath,Atsomedisputedbarricade,WhenSpringcomesbackwithrustlingshade,Andappleblossomsfilltheair.

IhavearendezvouswithDeathWhenSpringbringsbackbluedaysandfair.ItmaybethatheshalltakemyhandAndleadmeintohisdarklandAndclosemyeyesandquenchmybreath-ItmaybethatIshallpasshimstill.

IhavearendezvouswithDeathOnsomescarredslopeofbatteredhill,WhenSpringcomesroundagainthisyearAndthefirstmeadow-flowersappear.

Godknows'twerebettertobedeepPillowedinsilkandscenteddownWherelovethrobsoutinblissfulsleepPulsenightopulse,andbreathtobreath,Wherehushedawakeningsaredear...

ButI'vearendezvouswithDeathAtmidnightinsomeflamingtownWhenSpringtripsnorthagainthisyear...

Dieavondendieonsterfelijke,aangrijpenderegelszoudenmealtijdbijblijven.Toenikdewoordenvandegeneraaltotmedoorlietdringen,eenjaarlater,indatgodvergetenoord,dachtikdathijhetwoord'rendezvous'misschienopzettelijkbezigde,ommeopdedoodvoortebereiden.Metbonzendhartpijnigdeikmijnhersenen,zoekendnaarhetlaatstecoupletvanhetgedicht,zodatikhethemnogeenskonvoordragen,maarvoorikmijnmondzelfsmaarhadkunnenopenen,hadhijzichalopzijnhakkenomgedraaid.Hijliepwegzondereenvriendelijkwoord,zondermesterktetewensen,zondermezelfsmaareenflauwe,bemoedigendeglimlachteschenken.Alleenmaarbevelenvaneengeneraalaaneenadjudant.Elkeman-endeeenzameEngelsevrouwinhunmidden-moestzijnplichtdoen,onwankelbaar.Terwijlikhemnakeek,schotendewoordenmeplotselingweertebinnen.Ikzeizezachtjesvoormezelfop:

...AndItomypledgedwordamtrue.Ishallnotfailthatrendezvous.

Deuitbraak

Zegavenhunlichaamvoorhetrijkenkregen,elktereigennagedachtenis,onsterfelijkelofendaarbijhetvoornaamsteallergrafgewelven,nietdatwaarinhunsterfelijkebottenrusten,maareenonderkomenindegeestdermensen,

waarhunglorielevendblijft.Pericles(495-429v.C.)

Ikhadachtentwintiguurommevoortebereiden,achtentwintiglangeurenommijnschamelebezittingen,dieikinminderdanvijfminutenhadkunneninpakken,zorgvuldigoptevouwenenmeklaartemakenvoorietsdatinmijnogenalleeneenzelfmoordmissiekonzijn.IkprobeerdeniettedenkenaandeDuitsebeschietingdieonszogoedalszekertendeelzouvallenalsweonsdoordevijandelijkeliniesdrongen,maarinspecteerdealleswatondermijnverantwoordelijkheidviel-deauto,brandstof,water,bandenenoliepeil.Ikbekleeddedeautoaandebinnenkantmetzandzakken,terbeschermingtegenmijnenenkogels,enlegdepistoolmitrailleursendegeheimedocumentenvandegeneraalopdeachterbank.Mijngroterebezittingen,tewetenmijnbedenbad,lagenindecampervandegeneraal.Toenallesgepaktengeladenwas,geïnspecteerdengecontroleerd,hadiknogzeeënvantijd.Eeneeuwigheid.Ikkeekommeheennaarhettriestekampdatdeafgelopenviermaandenonshuiswasgeweestenkonnauwelijksnogeenvlakstukjegrondontdekkentussenallekratersvangranaatinslagen.Overalbranddenvuurtjesvanmaterieeldatsystematischwerdvernietigdengeheimegegevensdieverbrandwerdenomtevoorkomendatdevijandzeinhandenkreeg.Devurendiendenookomdemannendiekillenachtwarmtehouden.Iemandstapeldelijkenineenhoekvandecompoundopterwijldeaalmoezenier,pèreMallec,ermetzijnbijbelopengeslagenbijstondeneenpaarwoordensprak.Toenlangzamerhandduidelijkwerddatweweggingen,werdhetbegravenvandedodeneenprioriteit.Degraafploegenzettenzichaanhuntaakenvoorzagendegraveninopdrachtvandegeneraalvansimpele,houtenkruisen.Deluchtraaktevervuldvaneen

vandegeneraalvansimpele,houtenkruisen.Deluchtraaktevervuldvaneenvertrouwde,weeëgeur.IkvondArad,diegulzigeenblikjecornedbeefopsloktedathijhadgekregenvaniemanduithetbataljonuitTsjaad.ClaudeleRoux,eenvandeofficieren,verteldemedatAraddeafgelopenvijftiendagenhunmascottewasgeworden-eenwittehondvooreenbataljonzwartesoldaten.Kennelijkhadhijzijnangstvoorluchtaanvallenengranatenoverwonnen,wanthijhadzichaangewendnaardeStuka'steblaffen,enhijhadzelfsachtereengranaatindewoestijnaangerend,endemannenwarentrotsopzijnmoed.'Wezullengoedophempassen,LaMiss,enwenemenhemmetonsmeeBirHakeimuit,'beloofdedeofficiermemetstralendeogen.IkklopteAradopzijnkop,streeldevolgenegenheidzijnzijdezachteoren,kniktedathetgoedwasenwensteAradenClaudecourage.Toeniknaarmijnautoterugdrentelde,zagikeenvandesecretarissenmetdelaatstejerrycanswateruitdecampervandegeneraalkomen.Ikhielphemzeachteropdeautotebinden.'Wehebbenordersgekregenallevoorruiteninteslaan,'verteldehijmebedaard.'Alsereenkogelinslaat,verbrijzelthetglasenkunjenietmeernaarbuitenkijken.'Ikkeekdemanzijdelingsaanenmoestmebedwingenomhemnietuitteleggendatalsereenkogeldoordevoorruitsloeg,ikvrijwelzekerdoodzouzijn.Degedachtestondmetegenenikbeendewegomnogeenjerrycantehalen.Toenikterugkwam,wasmijnvoorruitalmeteenhamerkapotgeslagen.Deschervenwarenzelfsalbijelkaargeveegd.Toenverteldedesecretarismedatalleofficierenzichmethunlaatsterestjewatergingenscheren,bijwijzevanlaatstedaadvanverzetinhetaangezichtvandevijand.Ikgingindiezelfdeopstandigestemmingnaarmijndug-outenschonkhetlaatstebezinkseluitmijnveldflesinmijnmokommetewassen.Degeneraalhadeeneenvoudigplan.ToendeBritteneindelijkinzagendatzijnpositieniethoudbaarmeerwasenhetbevelhaddengegevenonsallemaalterugtetrekken,haddegeneraaldemeestvoordehandliggendeoptiesverworpen:zichovergevenofermetalleendegezondemannentussenuitknijpenendegewonden,hetzwaregeschutendevoertuigenachterlaten.'Eenlegionair,'hadhijtegenzijnofficierengezegd,'heeftdiekeuzesniet.'Inplaatsdaarvanhadhijbeslotendatwemassaaldoordezuidwestelijkeuitgangzoudenuitbreken,rechtopdemijnenveldenenvijandelijkeliniesaf,diehijhoopteteoverrompelenvoordeDuitsersenItalianengoedenwelbeseftenwateraandehandwas.'Ikweetdatveelvanuwmanschappenaltweedagennietmeerhebbengegeten

'Ikweetdatveelvanuwmanschappenaltweedagennietmeerhebbengegetenofgeslapen,maarditishetlaatstedatikinBirHakeimvanhenverg,'zeidegeneraaltegenzijnofficieren.'OphetuurUzullenwegeneraalRommeleenklapinhetgezichtgevenendezegrootsestrijdglorieusbeëindigen.'Hijwildedesappeurseennieuw,vijftigmeterbreedpaddoordemijnenveldenlatenaanleggen,waarvoorzehuneigenmijnenonschadelijkmoestenmaken.Zezoudenbijgelichtwordendoorspecialelampenmetzwakkelichtbundelsdiealleennaarbenedenwezen.Driebataljons,aangevoerddoordelegionairs,zoudengeluidloostevoetvooruitgaan,methundrieresterendebrensindevoorhoedeomdevijanduitdetenttelokken,mochteralarmgeslagenworden.Hetenebataljonzounaarrechtsgaan,hettweedenaarlinksenhetderderechtdoorommogelijketegenstandindekiemtesmoreneneenzobreedmogelijkecorridortecreërenwaarlangsderestkonontsnappen.GabrieldeSairignéenzijnmannenzoudenervoorzorgendatdegewondenenhetzwaarderematerieelineenkonvooihetkampuitgeredenkondenworden.Degeneraalenikzoudenhetinhaastopgesteldekonvooiaanvoeren,gevolgddoorAmilakvarienzijnmannen,enwijzoudenalseerstenlangsdeslapendeDuitsersrijden.Alswijonseenwegdoorhetmijnenveldhaddengeploegd,zoudendeauto'senvrachtwagensmetdetweehonderdzwaarstgewondenvolgen.DeachterhoedewerdgevormddooreencontingentlegionairsdietevoetzoudengaanentothetlaatstzoudenblijvenvurenomdevijandindewaantelatendatBirHakeimnogsteedsbezetwas.VervolgenszoudenweallemaalafzonderlijklangseenbekenderoutevandeJockColonnesnaarhetafgesprokenverzamelpuntgaan,B837,eenBritsestellingtwintigkilometertenzuidenvanBirHakeimdieslechtsaandrierodelichtenteherkennenwas.Simpel,zijhetwathaastiguitgedacht.ToenhetuurU-10juni,middernacht-dichterbijkwam,maakteiedereenzichklaarvoorhetvertrek.Watwenietkondenmeenemen,moestvernietigdworden.Wemochtennietsbruikbaarsachterlaten.Desnoodsmoestenweonzevoertuigeninbrandsteken;alleslieverdanzedoordevijandtelatenafpakken.Desfeerwasgespannen.Hetenegeruchtnahetanderestakdekopop.Degewondenwarenbangdatzenietmeemochtenofergensgeloosdzoudenworden,sommigelegionairsbetwijfeldenofzegenoegtijdkregenomteontsnappen,endechauffeurstobdeneroverdatzijhetgemakkelijkstedoelwitvaniedereenzoudenzijn.Amilakvari,DeSairigné,MessmerenSimondedenhunuiterstebestdeopspelendezenuwentekalmeren.Zededenderondedoorhetkampengavenstrikteordersgeconcentreerdteblijven.'Julliemoetenineenkaarsrechtelijnrijden,'zeidenze.'Stilteisvanlevensbelang.Stopnietenmaakgeenenkelgeluid.'

levensbelang.Stopnietenmaakgeenenkelgeluid.'Ikprobeerdenietaanmijnopspelendemaagtedenken,starttedeautovoorzichtig,reedhemuitzijndug-out,gooidemijnweinigebezittingenerinenreednaarhetverzamelpunt.Ikkeekangstignaardetoerenteller.Deautohaddeafgelopenmaandenextremetemperaturenenzandstormenmoetenverdragenenerwasbijnadriewekennietmeegereden.TijdensdelaatstetweeJockColonneswaaraanwehaddenmeegedaanhadhijkurenvertoond;somssloegdemotorplotselingafendanwashijmoeilijkweeraandepraattekrijgen.TijdenseenStuka-aanvalhadeengranaatscherfderadiateurdoorboord.IkhaddegroteIndo-Chinesekorporaaldiedecamionnettevandegeneraalbestuurdetehulpmoetenroepenomderadiateurtelegen,tedemonterenenhetzwaregevalnaardeveldgaragetebrengenomhetlekdichttelatenlassen.Ikhaddemonteursomdereparatiemoetensmeken;zehaddenzichheelonwilligopgesteldomdatwenogmiddenineenluchtaanvalzaten.Daarnahadikdeautoelkedaggecontroleerdendemonteurseenpaarkeergevraagdhemnatekijken,maarikbleefbangdathijhetzoubegeven.Iklegdemijnhoofdophetstuur,luisterdenaarhetregelmatigetikkenvandemotorendeedeenschietgebedje.'Alsjeblieft,laatmevanavondnietindesteek,'zeiiktegenhetdashboard.'Alsjeblieft,watjeookdoet,slanietaf'Degeneraalkwamstiptoptijdtevoorschijn,frisgewassenengeschoren,ineenopmerkelijknetuniform,enkeekinhetdonkernaardehonderdenangstigeogendiezijnblikknipperendbeantwoorden.Devoertuigenstondenalsindszonsondergangopgesteld,netalsdemannen,diezwijgendafwachtten.OnzeautovoerdehetQG-konvooiaan.Hetnieuwsvandeontsnappinghaddemannengeestdriftiggemaakt.Niemandwildezichnogovergevennaalleswatwehaddendoorgemaakt,enondanksdezorgennuhetbijnazoverwas,haddedurfvanhetontsnappingsplanvanhunbevelvoerderhunbezielingalleenmaaraangewakkerd.Hetwaseenbitterkoude,maanlozenachtenwewarenbereid.Degeneraalstaptenaastmeindeauto,keekstrakvoorzichuitenzeikalm:'Jemoetpreciesdoenwatikzeg,zodraikhetzeg,inonsbeiderbelang.Ikgametmijnhoofddoorhetopendakopdeuitkijkstaan.WevolgenrouteF,diewetallozemalenmetdeJockColonneshebbengereden.Alsikmetmijnvoetopjerechterschoudertik,moetjevaartminderen;tikikopdelinker,danmoetjestoppen.Alsikhardopeenvanjeschoudersdruk,moetjesnellergaanrijden.'Hijkeekmevoorheteerstaan,zagdeangstigeverwachtinginmijnogenenvroegnadrukkelijk:'Hebjemebegrepen?'

inmijnogenenvroegnadrukkelijk:'Hebjemebegrepen?'Ikhadeenbrokinmijnkeel,konnietpratenenknikteheftig,waardoorikmijnbaretbijnaverloor.'Enzetinvredesnaamjehelmop,'voegdedegeneraaleraantoe.Ikdeedmijnbestomzijnglimlachtebeantwoorden,paktedehelm,dieopmijnschootlag,zettemijnbaretafendruktedehelmzokrachtigalsikkonopmijnhoofd.ToenzetteikdeFordinzijnéénenliethemgestaagvoorwaartskruipen,achterdebrencarriersaandieikvoormeinhetdonkernaarhetmijnenveldzagrollen.Despanningwasomtesnijdenenhetenigedatdestilteverbraktoenweinhetholstvandenachtonzebelegerdepositieontvluchtten,washetlagebrommenvanonzemotoren.Het2ebataljondaaldealseerstedesteilehellingnaarhetmijnenveldafennamzijnpositieinaanhethoofdvandesmallecorridordievrijgemaaktmoestworden.Decolonnestopteenwachttetothetzoverwas.Degeneraallietiedereenuitstappen,methetoogopdepersoonlijkeveiligheid,engingmetzijnmeestvertrouwdeofficiereneeneindjeverderopzitten.Ikhurktenaasteenvandewielenvanmijnautoindeidioteveronderstellingdatdatmezoubeschermenalswebeschotenwerden.Stilte,daardraaidehetom.Degeneraalenzijnofficierenhaddeniedereenlatenwetendatalsweallemaalstilenkalmbleven,weeenredelijkekanshaddenomteontsnappenterwijldeItalianenenDuitserssliepentervoorbereidingopdegrotedoorbraakdiezedevolgendedagwildenforceren.Mijnogenwendengeleidelijkaanhetdonker,maardestiltemaaktemesteedszenuwachtiger.Ikwasbangdatikietsdomszoudoen,datikinpaniekzouraken,eninzo'ntoestandzouikdeautomisschienhelemaalnietmeerkunnenstartenalsdemotorafsloeg.IkwasdanookheeldankbaartoenkapiteinSimonmethetzwarteooglapjedatzijnhandelsmerkwasgewordenplotselingnaastmeopdookenopdetreeplankvandeautogingzitten.IkhadbeslistgelijkgehadtoenikheminSyriëverteldedateenooglapjehemeenflamboyantaanzienzougeven.'Hé,hallo,watdoejijhier?'fluisterdehij,alsofwevoordegezelligheidonzetijdineenbelegerdmijnenveldzatenteverdoen.'Mestomvoelen,'fluisterdeikbeverig.Wepraatteneentijdjegemoedelijkoverwatwezoudengaandoenalswehierheelhuidsuitwarengekomen.Binnendekortstekerenslaagdehijerinmebijnacompleettelatenvergetenwaarwewaren.Degeneraalfristemijngeheugenop.'Stildaar!'zeihijbars.Nadieterechtevermaningwachttenwezwijgendnaastelkaargezetenophetbeveldetochttevervolgen.

Datkwameenhalfuurlater.Deontsnappingsroutelagklaar,westapteninonzeauto's,starttenenwachtten.Debrencarriersredenalseerstedehellingafenhetmijnenveldin.Wijvolgdenzoonopvallendalswekondenoverhetsmallepad,ineenrijdiezichtotverachtermijnautouitstrekte.Ikschrokontzettendtoendestilteplotselingdoorbrokenwerd,mogelijkomdathetdeurentevorenzogriezeligstilwasgeweest.Hoedanook,ikveerdezoongecontroleerdoptoenikdeeersteexplosiehoorde,datmijnhoofdtegenhetdakvandeautosloeg.Devoorstebrencarrier,diemaareenpaarmetervooronsreed,wasinhetdonkerperongelukvanhetuitgezettepadgeraaktenovereenlandmijngerold.Deontploffingverlichttehetmijnenveld,watonseropweesdatwijdebrensdomweghaddengevolgdenookvandeveilige,doordesappeursuitgezetteengemarkeerderoutewarenafgeweken.Hethoogoplaaiendevuurhaddeslapendevijandgewekt,uiteraard,nogvóórwedeeerstezwaarbewaakteliniewarenovergestoken.Onzetegenstandersnamenonmiddellijkhunpositieinenopendenhetvuur.Ikkeekalsverlamdnaardeverschrikkingendiezichvoormijnogenontvouwden,ervanovertuigddatditheteindewas.DeDuitsers,dievermoeddendatiemandeenvluchtpoginguitBirHakeimondernam,ontstakentientallengroeneenrodefakkels.Wijzatengevangenindegoedverlichtecorridorterwijlwezwaarondervuurgenomenwerden.Toenwerddehemelooknogeensverlichtdoorlichtspoorkogelsdiekriskrasineenhogeboogvooronsopflitsten.Vooriemandietskondoen,ontploftedetweedebrenineenregenvanvonkenenvlammen,directgevolgddoordederde,dienetalsdetweedehadgeprobeerdzicheenwegterugnaarhetveiligepadtemanoeuvreren.Terwijlwijprobeerdeneenuitwegtevinden,wierpenlegionairsindevoorhoedezichophetzwareartilleriegeschuteenpaarhonderdmeterverderop,huneigenlevenofferendvoordatvanons,hunkameraden.Tochwerdenervrachtwagensgeraakttoenzeachteruitlangsdebrensreden.Zebranddenmiddenindecorridoruit,waardoorweernietmeerlangskondenennogduidelijkeralsdoelwitwerdenafgetekend.Sommigebestuurderssprongeninpaniekuithunbrandendeauto'senwerdenopgeblazendoorantipersoneelsmijnen.Hetregendegranatenenplotselinge,hevigeexplosiesdoorkliefdendenacht.Hethageldebrandendmetaaloponzeauto.DeDuitsersbeschotenonsenallevoertuigenstopten.Niemandwistwelkekantoptegaan,ofwattedoen.Degewondendienogkondenlopen,kregenopdrachtuittestappenentevoetverdertegaanomdevoertuigenteontlastenenbaandenzichbehoedzaameenwegtussendemijnendoor.Watalseenredelijkdoordachte,totindepuntjesgeregeldeevacuatiewasbegonnen,wasuitgelopenopeenwanordelijkestrijd.

geregeldeevacuatiewasbegonnen,wasuitgelopenopeenwanordelijkestrijd.Degeneraalwasbuitenzichzelfvanwoedeenontzetting.Hijkeekboosdoorhetopendakopmeneer.Zijngelaatstrekkenlichttenopindegloedvandefosforfakkels.'Waaromrijdenweniet?Draaihetstuurnaarrechtsenrijomdieautoheen!'Hijschreeuwdemebevelentoeomdezeofgenekantopterijden,tiktemetzijnvoetenopmijnschouders,blaftezijnmannentoedatzehetachterhoedegevechtmoestenvoortzettenenprobeerdeweervattekrijgenopdechaotischesituatie.Terwijldegeneraalbleefschreeuwenenmijnschoudersbontenblauwschopte,probeerdeiktezienofikechteenveiligeomwegkonvolgen.Iktuurdeinhethalfduistertoenerplotselingeendaverendeklapklonk.Heelevendachtikdatweopeenmijnwarengereden,maarikhadhetmis.Nietonzeautowasgetroffen,maardierechtvoorons,waarinAmilakvarizat.Degeneraalenikkekenverbijsterdnaardeauto,diealseenstukspeelgoeddeluchtinwerdgeslingerd.IkweerhieldmezelfervanDimitri'snaamuitteschreeuwenenkeekmetgroteogendoormijnglaslozevoorruitnaardeoptrekkenderook,waaruiteenlichtberoeteAmilakvariopdoemde,diemetzijneeuwigecapenaaronstoebeende,meteenmachinepistoolinzijnenehandeneengranaatindeandere,afgetekendindegloedvanzijnauto,dieinlichterlaaiestond.Hijleekzichnietsvandeontploffingaantetrekkenenbleefgewoonbevelennaarzijnmannenschreeuwen.Zijnchauffeur,eenzekereVanderWachler,wasookongedeerduitdeautogekomen.EenvanAmilakvari'skapiteinsraaktegeïnspireerddoordieonbevreesdheidenbeslootderechtoponsgerichtekanonnenuitteschakelen.Hijgafdeinfanteristentevoethetbevellinksafteslaan,doorhetmijnenveldnaardeDuitsekanonnierstelopeneneenmantegenman-gevechtaantegaan.Totzijnwoedededenzijnmannennietpromptwathunwerdopgedragen,maarblevensommigenzichaandezijkantenvanhunvrachtauto'svastklampenomzichtegenhetnietaflatendegeschutsvuurtebeschermen.Zewarendoodsbang.DekapiteinrendedoordeaanhoudendekogelregennaarAmilakvariomhemomhulptevragen.Dimitri,diegeensecondeaanzijneigenveiligheiddacht,ontweekbehendigeenhelderblauwelichtspoorkogel,rendenaardemannenengafhunhetbeveldebajonetophetgeweertebevestigenendoortelopenmetdekreet:'Baïonnettesauxcanons...AmoilaLégion!Onavance!'Inzijnwapperendecape,metzijnarmgeheven,zaghijerheelindrukwekkenduit.Erwerdnietmeergetalmd;demannenwarenbereidAmilakvarinaardehelenweerterugtevolgen.Zehergroepeerdenzichzogoedmogelijk,aangevuurddoorespritdecorpsenvastbeslotendeeervanhetVrijeFrankrijkteredden,enstormdeningeslotengelidhetvuurgordijnin.

Degeneraal,diehetallemaalhadgevolgd,overstemdehetkrijgsrumoer,riepAmilakvari'snaamenwenktehem.NogsteedstussendezandzakkenopdeachterbankstaandbevalhijDimitrinaastmetegaanzitten.Wewarenopnieuwdevoorsteautoenikwasverantwoordelijkvoorhunbeiderleven.Iksnaktenaarademenprobeerdeernietmeeraantedenken.'Rechtvooruit,zohardjekunt,'schreeuwdedegeneraal,enhijdruktemetzijnvoetopmijnlinkerschouder.'Vite!Vite!'Ikkeeknaarlinks,naarDimitri,envroegmeafofikdroomde.Hijhaddemijnontploffingzonderkleerscheurenoverleefd.TotmijnverbijsteringverscheenerzelfseenbredegrijnsopzijngezichttoenhijophetThompson-machinepistoolopzijnschootklopte.'Rijden,'herhaaldehij,entoenbezwoerikmezelfdatikdietweemallotenhoedanooklevenduitditgekkenhuiszoukrijgen.Degeneraalgafeenschoptegenmijnlinkerschouderenriep:'Erzitnietsandersop,alswijgaan,volgtderestvanzelf.'Amilakvarimaaktezichklein,wachtendtotikzougaanrijden.Ikzettedeautoweerinzijnéén,reedzogoedenzokwaadalsdatinhetdonkergingomAmilakvari'sbrandendeautoheenenprobeerdeernietaantedenkenhoekwetsbaarmijnvoetenwaren.Ikhadgezienwateenlandmijnmeteenpaarvoetenkondoen;ikhadzelfdebloedigestompenvandokterLotteverbonden,endatbeeldjoegmemeerangstaandanwatook.Opdeeenofanderemaniervondikeenwegomdelangerijstilstaandeauto'sheenzonderonsopteblazenofeenvandevanhotnaarherrennendesoldatenopmijnpadteoverrijden.Eenpaarmedischevoertuigenaanhethoofdvanhetstilstaandekonvooihaddeneenroutedoordemijnengevonden,maarwarenweerblijvenstaan.Ikontweekdebrandendeautorechtvoormediedegewondebestuurderwanhopigtrachttetekerenendenderdedoorhetmijnenveld,rechtophetlichtspoorvuuraf,zonderdetijdtehebbenomnatedenkenofzelfsmaarbangtezijn.Integendeel,zolangzamerhandvoeldeikmeopgewonden.Hetwaseenverbijsterendesensatieomzosnelikkondoorhetdonkeropdatvuurwerkvanschitterendgekleurdlichtafterijdendatdansendnaarmetoekwamenvrijwelzekermijndoodzoubetekenen.Hierwasikvoorgekomen,omtevoelenhoehetisomeenmantezijn,inhetallerheetstvandestrijd.Welbeschouwdwasdekansdatikdooreenkogelgetroffenzouwordenwaarschijnlijkkleinerdandatikmezelfdoodzourijden,zoslechtbrachtikhetervanaf.Ikkonhetrotsachtigeterreinnietoverzienenhaddeindrukdatikinelkekuilreeddiedewoestijnbodemtebiedenhad.Diewasinhetgunstigstegevalaloneffen,enaldiegranaatinslagenhaddenheternietbeteropgemaakt.Hetleekweleengatenkaas,endegeneraalbleefmaarschreeuwendatikde

Hetleekweleengatenkaas,endegeneraalbleefmaarschreeuwendatikdekratersmoestontwijken.'Pastochop!Jerijddeautoaanstukken!Naarlinks!Naarrechts!'geboodhij,maarikkonzonderkoplampennietsinhetpikdonkeronderscheidenenhadgeenanderekeusdanrechtdoorblijvenploegen,wathijookzei.Ikreedmaardoor.Ikkonnietmeerstoppen.Mijngrootstezorgwasnogsteedsdatdemotorzouafslaan,datdegeneraalenAmilakvarigevangengenomenzoudenwordenendathetallemaalmijnschuldzouzijn.Achteronswasheteenbloedbad.Explosiesverlichttendenachthemel,auto'swerdendeluchtingeblazenendevuurstormwoeddedoor.Lichtspoorkogelszigzagdeningolvenoverdewoestijnnaaronstoeendeparachutefakkelsdieuitdeluchtneerdaaldenbaaddenhetslagveldineenonwezenlijkegloed.Deachterhoedegevechtenwerdenoveralomonsheenvoortgezetendemanschappendietevoetwaren,ontwekendegekleurdelichten,dokeneronderdoorendedenhunuiterstebesthetvijandelijkegeschutmetgranatenuitteschakelen.Hetstilstaandekonvooizagdatweerdoorkwamen,volgdemijnvoorbeeldenliethunvoertuigenweerschokkendinbewegingkomen.Ikreednaarhetlichtspoorvuurvooronsalsofdeautodeboegvaneengrootschipwasdieeenzeevankogelsdoorkliefde.Hetwasechtergeensoepeleoversteek.Wegledenvandeenekuilnaardeandere,metslippendebanden,endatallesmeteensnelheidvanvijfenzestigkilometerperuur.'Pasopdegranaattrechters!'riepdegeneraalsteeds,alsofikhetvoorhetkiezenhad.Erhingveelvanhemaf,enookvanmij,dusweerstondikdeverleidingcommentaartegeven.Hijstondofzatmeteenpistoolinzijnhandachterindeauto,schreeuwdezijninstructiesenbleefmaaromkijkenomtezienofdeanderenhetookhaalden.Hetwaseenverschrikkelijkeherrieindeauto;demotordraaideopvolletoeren,dekeiensloegentegendeonderkantvandeauto,debeidemannenschreeuwdenenhetgeluidvanontploffingenenschotenweerkaatsteoveralomonsheen.'Nietzohard!'riepAmilakvari.'Straksmoljedeautoendanzijnweverloren.'Ikminderdevaart,maarnietteveeluitangstvoorwaterachteronskonzitten.Degeneraalzeidatikniettevernaarlinksmoestgaan,waarikopeenmijnkonrijden;vervolgenszeihijdatiknaarlinksmoestgaanomeenrotsblokteontwijkenwaaropwekondenkantelen.Ikdeedalleswatmewerdgezegd.OpeengegevenmomentboogdegeneraalzichnaarAmilakvarioverenschreeuwdebovenhetlawaaiuit:'Houopmetschieten,ikhoormezelfnietmeerdenkenenzokunnenzehorenwaarwezijn.'

Amilakvari,dieineengedokenopzijnstoelzat,stakzijnhoofdomhoog,metzijnpistoolnoginzijnhand,enantwoordde:'Ikschiethelemaalniet.Jehoortdekogelsdieonzeautoraken.'Degeneraalzakteverbouwereerdopzijnstoelenikgafplankgasentrokmijngehelmdehoofdnogdiepertussenmijnschouders.Hetwaspuurgelukdatwehetmijnenveldkondenoverstekenenheteerstevijandelijkekordondoorbraken.Voorzoverwehaddengezien,warenermeervoertuigenachteronsdiedeoversteekhaddengemaakt,maardatwasnogmaarhetbeginvandeellende.Pasnudronghettotonsdoordaternietéénvijandelijkeliniewas,maarweldrie,inconcentrischecirkelsmettelkensachthonderdmeterertussen,deeenmaarietsminderzwaarverdedigddandeandere,enwemoestenernogtweedoorkruisen.Hetspreektvanzelfdatdecommotiedevolgendeliniewaakzaammaakte,dustoenweinallerijlnaderden,begonhetschietenvanvorenafaan.Deverwarringvierdewederomhoogtij.Nieuwelichtspoorkogelsdaaldenoponsneer.Devonkenspattenvandeauto,diedoorzeefdwerdmetmitrailleurkogels.Debeidemannenschreeuwdendoorelkaarheen:'Links!Kijkuit!Rechts!Harder!'Detegenstrijdigebevelenwareneerdereenergernisdaneensteun.Ikreedgewoonzosnelmogelijkdoor.Amilakvarihadeenzakkompasterhandgenomenenschreeuwdemedenieuwekoerstoe:'Hierlinks,links,links!'gildehij,enikgafeenharderukaanhetstuur.Ikhieldmijnkinzostevigtegenmijnborstgedruktdatikampernogoverhetdashboardheenkonkijken.Degeneraalstondweeropdeachterbankmetzijnhoofddoorhetopendakomtezienwaarwenaartoegingenenvijandelijkevoertuigentelokaliseren.Alshijeenkraterzagopdoemen,bonktehijmetzijnhandenophetdakofschoptehijmemetzijnvoet.Achteronsstondenvoertuigenenmenseninbrand,hetgeschutsvuurdaverdeoverdeuitgestrektevlakteenniemandleekookmaarenigideetehebbenwaarwenaartoegingen.Weredenmaardoorendooroverdekalevlakte.Hetduurdeurenomdedrievijandelijkeliniestedoorkruisenenwekronkeldenvanlinksnaarrechtsomdezwaarstebeschietingenteontwijken.Wewarenkortnamiddernachtvertrokkenennu,vieruurlater,warenwenogsteedsindegevarenzone.Gelukkigdaaldeereendichteochtendmistneerdieonsbeschermde,maaronsjammergenoegookhetzichtbenamopwatervooronslag.Opeengegevenmomentklonkereenverschrikkelijkeknalopzijvandeauto.Ikdachtdatwegeraaktwaren,ofopeenmijnwarengereden,endraaidemevliegensvlugomteneindedeschadeoptenemen.

nemen.Amilakvari,diehadgezienwaterwasgebeurd,steldemegerust:'Geenpaniek,hetwasMassonsautomaar.Zijnchauffeuristegenjeachterbumpergereden.ZijnautoistotallossenMassonisdoorhetdaknaarbuitengeslingerd,maarhijmankeertniets.Rijmaardoor.'IkdachtaandeblinkendenieuwestafautodieikzovoorzichtigvanTobroeknaarhierhadgeredenenvloekteinstilte.Wehaddenzolanggeredendatweervanuitgingendatwebehoudendoordevijandelijkelinieswarengekomen,maarwewarenernietzekervan.Wekondenergeenvanallenzekervanzijn.Wewarenietsbeterafdandeanderen,wantwehaddeneenkompasenAmilakvariwaseenuitmuntendnavigator.Achteronsdooldenveelsoldatendiehuneenheidkwijtwarengeraakteenzaameningroepjesdoelloosrond.SommigenvanhenzoudendoorBritsepatrouilleswordenopgepikt,anderendoorDuitse.Wevreesdendatdegenendieindewoestijnverdwaaldenvoorgoedverlorenzoudenzijn.DegeneraalgafmemiddenopeenplateauopdrachttestoppenomAmilakvaridekanstegevenzichgoedteoriënterenmethetkompas,datindemetalenkooivandeautonietgoedfunctioneerde.Ikdeedwatmegezegdwerd,lietmijnijzerengreepophetstuurvoorheteerstsindsvieruurverslappenenstrektemijnverkrampte,bloedelozevingers.Elkespierinmijnnekenschoudersdeedzeerenalmijnbottenschreeuwdenomrust,maarikwistdatikdievoorlopignietzoukrijgenennegeerdemijnpijn.Ikweigerdedemotoraftezettenuitangstdatdeautonietmeerzouwillenstarten.Iklegdemijnhoofdophetstuur,vochttegenhetbonzenvanmijnhartenwachttedenieuwereeksinstructiesaf.Amilakvarinamhetheftinhanden.Hijdeedzijnportieropenengingopdetreeplankstaanomteluisterenenteproberentebepalenhoeweervoorstonden.Hijhoordeniets;geenauto'sachterons,geenmannentevoetenzelfsgeenkanonschotenindeverte.Degeneraalstakzijnhoofddoorhetopendakenbegon:'Wemoetendoor...'maarplotselingstakAmilakvarizijnhanduitomhemdemondtesnoeren.Hijhadgehoordwatdegeneraaleniknuookhoorden:Duitsestemmen,heelzacht,ergensvlakbijonsindemist.'Halt!Weristda?'blafteeenDuitsesoldaatdiedegeneraalhadhorenpraten.'Steltenbleiben!'DeverleidingwasgrootomhemteantwoordeninhetDuitsdatikaldiejarengeledeninWenenhadgeleerd.Ikvroegmeheelevenafwatzezoudendenkenalszeindezeuithoekplotselingeenbekaktevrouwenstemhoorden.'Rijden!Vite!'riepAmilakvarionverwacht.Hijsprongindeautoenophetzelfdemomentgafdegeneraaleengemeneschoptegenmijnlinkerschouder.Ikgaf

momentgafdegeneraaleengemeneschoptegenmijnlinkerschouder.Ikgafweerplankgasenhotstedewittelijkwadein.Erwerdgeschotenendeautotrildeonderdekogelsdiedoeltroffen.LinksenrechtsvanonsdoemdenvaagdesinistereomtrekkenvanDuitsetanksop.OnbedoeldwarenweregelrechteenmagnifiekwagenparkPanzersbinnengereden,dieongetwijfeldachterdeliniesmochtenrustenvoordeberaamdedefinitieveaanvalopBirHakeim,diezelfdeochtend.Mijnhartbonsdeinmijnkeeltoeniklangsdedreigendesilhouettenhetduisterinvloog,zohardalsikkonoverdehobbeligebodem.Wewerdenopdevoetgevolgddoorvijandelijkepantserwagensmetgrootlichtaan.Debundelsdoorsnedendemistalszoeklichten.Opdeeenofanderemanierluktehetmeongeveereenhalvekilometervoorsprongtekrijgenendeautoeendodehoekintedraaien,eenbrokkeligehellingaandeanderekanttenemenenvervolgensachtereensmallerichellangsterijdenenonzeachtervolgerstenslotteafteschudden.Toenweweeropdevlaktewaren,vroegAmilakvarimerechtdoorterijden,achtereenenkele,helderesteraandiewenetbovendemistkondenontwaren.Metéénoogopdesterenhetandereopdegrondvoordewielengerichtvervolgdeikdehobbeligetocht.Wewistennietwaarwewarenofwaarwenaartoegingen,maarwedurfdenniettestoppen.Ikreedharddoortotwemiddenindewoestijnzaten.Tenslotte,toendeeersterozestrepenlichtaandehorizondenieuwedagaankondigdenendemistbegonoptetrekken,warenweweerhelemaalalleen.Erwaskilometersindeomtrekgeenlevendezieltebekennenendestilteindewoestijnwasoorverdovend.Hetwasmoeilijktebevatten,maardankzijheteenofanderewonderleefdenwealledrienog.

Deautoreednognetzogoedalstoenweopwegwarengegaan,watikaaneengunstiggesterntetoeschreef.Hetenigewatwenunogmoestendoen,wasB837zoekenenzienhoehetdeanderenwasvergaan.Wedachtendatwetevernaarhetwestenwarenafgewekenennaarhetzuidoostenmoestenkoersenomhetafgesprokenpunttebereiken.IkvolgdenogtweeuurderichtingdieAmilakvarimetzijnkompasuitzette,entoengafdegeneraalmeopdrachttestoppenzodatweallemaalwaterkondendrinken,waarnahijhetstuurvanmewildeovernemen.'Misschienwordenwedanwatminderdoorelkaargerammeld,'zeihijkregeltoenhij,metzijnbidonaanzijnmond,naarmijnportierliep.Toenweonzeveldflessengingenbijvullen,zagenwedatbijnaallejerrycansdoorDuitse

veldflessengingenbijvullen,zagenwedatbijnaallejerrycansdoorDuitsekogelswarendoorboord.Ikvonddatdegeneraalzichheelchagrijniggedroeg,zekergezienhetfeitdatikhetlangnietslechthadgedaan.Aangezienikuitgeputwasvandeworstelingmetdeonhandelbareauto,gafikdegeneraalzijnzinenkroopzelftussendezandzakkenenwapensopdeachterbank.Toenweweerreden,steldeiktotmijngenoegenvastdatdegeneraalnogslechterreeddanikendatdeautonogsteedsoverbijnaelkeverborgenkeireed.IkrustteopdeachterbankuitterwijldegeneraalenAmilakvarivoorinderoutebediscussieerden.VolgensAmilakvariwarenweineengrotecirkelomBirHaleimheengereden,warenwenoglangnietbijhetafgesprokenpuntenkondenwenogsteedsingevaarverkeren.TerwijlikvergeefsprobeerdeteslapenbedachtikdatzegeenvanbeidendemoeitehaddengenomenmetevertellenwaarB837nueigenlijkwas,watinhielddatik,alsmijnmetgezellenietswasoverkomen,geenflauwideehadgehadwaariknaartoemoest.Onzebestemmingwasechternietdegrootstezorg.Degeneraal,diegeloofdedatwealsenigenuitBirHakeimwarenontsnapt,wasinallestaten.'Ikbeneengeneraalzonderleger,'zeihijsomber.'Almijnmanschappenzijndood.Hetiseencompleterampgeworden.Ikhaddieontsnappingspogingnooitmogenondernemen.'Ikluisterdenaardeernstigewoordenvandebeidemannen.Degeneraalklonkalseengebrokenman,bitterteleurgesteldoverhetfalenvanzijnmissie.Naarmatewelangerredenenhetsteedslichterbegonteworden,leekdeschandedegeneraaltemachtigteworden.Onverwachtkondigdehijaan:'Erzitmaarééndingop.Zodraweweervijandelijkevoertuigentegenkomen,geefikmeover.Dankanikmijnmannentenminstenogingevangenschapaanvoeren.'Amilakvari,diealnetzoverbijsterdwasalsik,deedzijnbestomhetdegeneraaluitzijnhoofdtepraten.'Besefgoedwatudaarzegt,mongénéral,'zeihijwaarschuwend.'UzoueengeschenkuitdehemelzijnvoordeDuitsepropagandamachine.Kuntuzichindenkenhoeveelprofijtzevanuwgevangennemingzoudenhebben?Entrouwens,ik,prinsDimitriAmilakvari,geefmevoorgeengoudvrijwilligover.Alstublieft,latenwewachtentotwemeerweten.'Ikhoordehetallemaalzwijgendenverbluftaan.Hetstakmedatdegeneraal,naalleswatwesamenhaddendoorstaan,bereidwaszichzogemakkelijkgewonnentegeven.Tenslotterichtteikmeopentoondehemmijn,zoalshijhetnoemde,flegmeBrittannique.Ikgafhemonomwondenteverstaandathijeensmoestophoudenmetdatzelfbeklag.'IkhebheelveelmoeitegedaanomuhieruittekrijgenenmedunktdatproberenuithandenvandeDuitsersteblijvenechthetminsteisdatunukuntdoen,'zeiik

uithandenvandeDuitsersteblijvenechthetminsteisdatunukuntdoen,'zeiikverwijtend.'Ikbenualdietijdtrouwgeblevenenikbennietbereidnuvanugescheidenteworden.'NetalsAmilakvarimaakteikheelduidelijkdatmevrijwilligaandeDuitsersoverleverenhetlaatstewasdatikwilde.Iknamhetstuuroverenweredennogeenaantalurenzondereenlevendwezentezien.WekwamenalleeneenkonvooiachtergelatenBritseauto'sindeochtendmisttegen,leegenvrijwelzekervanbrandstofenwaterontdaan.Wedurfdendeauto'snietaanterakenuitangstdater,zoalszovaak,boobytrapsinverstoptwaren.HetenigetekenvanlevenwarendehonderdenbandensporenkriskrasdoordewoestijndiegetuigdenvandeomvangvandeTanzerarmeediehieropwegnaarBirHakeimlangswasgekomen.Toenmijnogenbegonnenteschrijnenvanvermoeidheid,stopteikbijeenkleinNieuw-Zeelandskerkhofdatgeheelverlatenindewoestijnlag.Hetdoemdealseenluchtspiegelingaandehorizonop,eenzaamindestilteendezon.Westaptenuitenliepenerindezachtebriesnaartoe.Verbaasdeneerbiedigverwonderdenweonseroverdathetkerkhofzogoedonderhoudenwas,hierinhetniemandsland.Ikmoestmezelfbijnaknijpenomniettegelovendatikdroomde.Wesalueerdenvooronzegesneuveldekrijgsmakkersenvervolgdenonzetocht.Hetgrootstedeelvandiedagwarenwealleenindewoestijn.Wewistenhettoennogniet,maardeBrittengeloofdendatwe,zoalszoveelanderen,vermistenvermoedelijkdoodwaren.DegeneraalenAmilakvariwerdensteedsneerslachtigerenPierrevolharddenoghardnekkigerinzijnbesluitzichovertegeven.Toenwehetafgesprokenpuntbijde837eBenzineopslagplaatseindelijkvonden,warendeledenvandeBritse17egemotoriseerdebrigadehoogstverbaasdonstezien,maardemanneninmijngezelschaphaddenmaaréénbrandendevraag.'IsernieuwsuitBirHakeim?'vroegdegeneraal.'Nee,niets,'luiddehetonheilspellendeantwoord.WewerdennaareenFransestellingbijGasrelAbidverwezen,waarwehetiebataljontroffen,datvanplanwasgeweestnaarBirHakeimtegaanendaareenweekoftweebijonsteblijven.DegeneraalenAmilakvarigingenonmiddellijkinoverlegmetkolonelGarbay,kapiteinThoreauendeandereofficieren,diehunbestdedenhenmoedintespreken.Nietskondegeneraalechternogopmonteren,enhetwasmetbezwaardgemoeddathijgeneraalWilloughbyNorrietelegrafeerdedatdeontsnappingzijnsinziensopeenrampwasuitgelopen.'GezienonzejammerlijkenederlaagzaldeEersteDivisievandeVrijeFransen

'GezienonzejammerlijkenederlaagzaldeEersteDivisievandeVrijeFransenvrijwelzekeronbekwaamwordengeachtdestrijdvoorttezetten,'besloothij,waarnahijdiepterneergeslagennaarzijnmedestrijdersterugkeerde.Ikwashetgepraatmoeengingnaardekeukensomeenkoptheetehalen.Ikmerktedatmijnhandenzobeefdendatikmijnkopnietkonvasthoudenennamdusmaareenslokwateruitmijnveldfles.Iklietdewalgelijkevloeistofdoormijnmondklotsenenspuugdehemtoeninhetzand.Ikprobeerdeietsteeten,maarallesbleefinmijnkeelsteken,duslietikmijnnauwelijksaangeroerdemaaltijdstaan.DegeneraalenAmilakvariwarennogvolopingesprek,dusikbeslootdeautonatelatenkijken.Indegaragekeekikbevendtoeterwijldemonteurselfduidelijkekogelgatenindemotorkaptelden,eenpaarinderadiateurennogallerleivoltreffersdiestukkenvandeautohaddengeslagenendewater-enremleidinghaddenbeschadigd.Vandeschokdemperswasnietsovernaonzehobbeligerit,deradiateurwasversplinterdenderestvandeautowasdoorzeefd.'Iksnapnietdatdiebriknogrijdt,'zeieenverbluftehoofdmonteurtegenme.'Erziteenkogelindevoorstoel,preciestussenuenuwpassagiersin.'MijnknieënkniktenenikvoeldemeplotselingbekafIkzochtdeschaduwvandeautoopomeendutjetedoen.Ikvroegmeafwaaromikzo'nkloppendehoofdpijnhadenbeseftetoenpasdatikmijnhelmnogsteedsophad,alsindsdevorigeavond.Opmijnruginhetzand,metmijnhoofdhalfonderdeautovoordekoelteenmijnhandenopmijnbuikgevouwenvielikineendiepe,gekweldeslaapwaarindekogelsalsinsectenommijnorensuisdenenlichtspoorkogelsaandebinnenkantvanmijnoogledenflitstenterwijldegeneraalzijnbeveleninmijnoorblafteentegenmijnschoudersschopte.Toenikongeveereenuurlaterontwaakte,tegenvieruur'smiddags,hadiknogsteedsbarstendekoppijn.Ikkwamdoezeligovereind,metopgezetteogenvanhetslapenendachtdatikhallucineerdetoenikeensmallestoetmannenenvoertuigenaandeononderbrokenwoestijnhorizonzag.Ikknipperdemetmijnogenindeveronderstellingdatikzo'nluchtspiegelingzagdienietsvermoedendenbijnaelkemiddagindewoestijnbijdeneusneemt,maardeluchtspiegelingbleefnaderen.Iksprongop,hieldmijnhandbovenmijnogenentuurdeingespannendevertein.Totmijngroteverbazingenblijdschapherkendeikplotselingdeslordigegroepdienaaronstoekwam:hetwarendeoverlevendenvanBirHakeim.IkdeedmijnmondopenomdegeneraalenAmilakvariteroepen,dievlakbijmeinhuntentzaten,enhetfantastischenieuwstevertellen,maarikbrachtalleeneenschor,krassendgeluidvoort.Ikrendedusmaarnaarhuntenttoe,metvreugdetraneninmijnogen,ennettoenikerwas,vondikmijnstemterug.

vreugdetraneninmijnogen,ennettoenikerwas,vondikmijnstemterug.'Generaal!Generaal!'riepik.'Venez!Kom!Snel!Kijk!'Ikweesnaardehorizonenrendemetbonzendhartdetentweeruit,bijnabangdatdefatamorganaindehetemiddagzonwasopgelost,maardatwasnietzo;degroepwasernog,ennuzodichtbijdatikdeambulancesenvoertuigenherkendedie-eeneeuwigheidgeleden,leekhet-ommiddernachtinBirHakeimeenrijachteronzeautohaddengevormd.Degeneraalkonhetnietgeloven.Hijdruktezijnhandentegenzijnborstensnaktenaaradem.Amilakvarihoefdezichnauwelijkstebedenken.Hijrendedoorhetzandnaarhetkonvooi,zohaastigdatzijnkepieopdegrondviel.Wijrendenachterhemaanomonzevriendenencollega'stebegroeten.Ervolgdendramatischetaferelen,wantiedereenwasoverweldigddooremoties.Wehaddennietgedachtdatweelkaarooitnogzoudenweerzien.Amilakvariomhelsdeiedereenenkustedemannenmetwiehijhadgevochtenenbijnawasgestorvenopbeidewangen,terwijlzijneigengezichtnatvandetranenwas.Degeneraalomarmdeiedereen,schuddehandenenkloptezijnmannenopdeschouders.Demanschappenwarenalnetzoopgetogen.Deofficieren-DeSairigné,Messmer,pèreMallec,kapiteinArnaultenalleanderendieikkende-warendoorhetdolleheen;zelachten,huildenenschreeuwdentegelijk.ToenikGabrieldeSairignézag,diehartelijke,goedezieldiemeopdebootnaarWest-Afrikavoorheteersteenstijfkophadgenoemdenwienslevenspadopdeeenofanderemanieronlosmakelijkmethetmijneverwevenleektezijn,riepikuit:'Ikhadnooitgedachtdatikjenogterugzouzien!'entoenlietikmeinzijnuitgestrektearmenvallen.Hijdruktemetegenzichaanenlietzijntranendevrijeloop.'Datmochtjewillen,'zeihij.'ZogemakkelijkkomjenietvanmeafIkkanjenietzeggenhoefijnhetisomjeweertezien,LaMiss.'Iedereenhadzijneigenverschrikkelijkeverhaalvolverwarring,onheilenuiteindelijkdevrijheid.SimonverteldedathijzijnautoeenogigineenreusachtigeloopgraafvolDuitsershadgereden,vanwiehijereenaantalhadvermorzeld.Zijnsergeantenhijhaddenzichmetgewerenengranateneenweguitdeloopgraafmoetenbanen.Zewarentevoetverdergevlucht,maarpasnadatzeterugwarengegaanomeengewondekameraadtehalen,dieinzijnkniegeschotenwas.Degenendiedeambulanceshaddenbestuurd,verteldenhoevreselijkdegewondenhaddengeledentijdensdehotsendeenbotsendevluchtomiedereeninveiligheidtebrengen.Dekretenvanpijn,zeidenze,zoudenhenhunlevenlangblijvenachtervolgen.Messmer,dieinBirHakeimkeeropkeerhadbewezenwathijwaardwas,had

Messmer,dieinBirHakeimkeeropkeerhadbewezenwathijwaardwas,haddeopdrachtgekregentothetlaatstemomentmeteencompagnieteblijvenomdeschijntewekkendatdeFransenophunpositiebleven.GelukkigvoorFrankrijkwasdetoekomstigepremiererondanksdezwareverliezeningeslaagddoorhetvijandelijkekordonheentebreken,samenmeteenandereofficier,Lalande,maartoenwarenzemiddenineenDuitsecompagnievanhonderdmanbeland,metsamenmaaréénpistooldathetnogdeed,terwijlzegeenvanbeideneenwoordDuitsspraken.Nettoenzeinhunlotwildenberusten,wasereengroepFransepantservoertuigenoprupsbandenopgedoken,eveneensverdwaald,datdeDuitsersopdevluchthadgejaagd.MessmerenLalandewarenerachteraangerendenhaddeneenliftgekregen.DaarnawarenzenogeenDuitsecommandopostbinnengerold,maardemannendaarwarenzoverrastgeweestdatzenieteenskanshaddengezienomtevuren.Delegionairshaddenhendoodgeschotenenhunwegvervolgd.PierreLehle,eenofficierdiehetbevelvoerdeoverzevenambulances,waseringeslaagdmetzijngroepachterdevijandelijkeliniestekomenenhadzeinhetpikdonkerineenvierkantopgesteld,vastbeslotentothetuitersteteblijvenvechten.Toenhetlichtwerdenergatenindemistvielen,haddenzijnmanneneenkampmeteenrijvrachtwagensindevertegezien.Iehle,dienietwistoferBrittenofDuitserszaten,haddoorzijnverrekijkergekeken,wasindelachgeschotenenhadopgetogengeroepen:'Zezijnaanhetvoetballen!HetmoetenwelEngelsenzijn!'Zijnmannenenhijwarenopdeeenofanderemanieropnoggeentweehonderdmetervanhetverzamelpuntterechtgekomen.Hetwasvooriedereeneenzwaretochtgeweest,maardevreugdeoverhetweerzienwasgroot,helemaaltoendeBrittenmetgratisbierensigarettenaansnelden.Degeneraalwistnietmeerhoehijhethad.Laterzeihij:'Hetwaseenwonder.Hetonmogelijkewasgebeurd,enondankshetverdrietomdeverlorenvriendenvoeldeikeenimmenseblijdschapinmijnhart.'ZelfsMyFenendekorporaaldiedecampervandegeneraalbestuurdehaddenhetoverleefd;zewarenerzelfsingeslaagdde75mm-kanonnen,devrachtwagensenhetluchtafweergeschutmeetenemen,datzevooreendeelzelfhaddengedragen.ToenPierreerachterkwamdatdeoperatieuiteindelijkeengrootsucceswasgewordenenhoordedatvelenalleenkanshaddengezienteontsnappendooronzeautotevolgen,namhijmenietsmeerkwalijk.Hijkloptemezelfsvriendelijkopdeschouders-eenzeldzaamvertoonvangenegenheidinhetopenbaar.

openbaar.'Goedgedaan,LaMiss,'zeihijmettraneninzijnogen.Ikhadhemnognooitzienhuilen.'Wehebbenhetsamengeklaard.Wehebbenzeeruitgekregen.'Hijnammijnhandindezijneengafereenkneepjein,entoensprongendetranenmijookindeogen.OndanksdemaandenvangedwongenscheidinginBirHakeim,enondanksdevelemoeilijkhedentijdensdeontsnapping,haddendegebeurtenissenvandienachtonzeverhoudingopdeeenofanderemanierbezegeldenonsdichterbijelkaargebrachtdanooittevoren.InAleyenDamascuswasikietsbuitenzijnmilitairebestaanomgeweest;eenverstrooienderomanceomdelangemaandentussendeveldtochtenteveraangenamen.NaBirHakeim,waarikdeontberingenmethemhaddoorstaanenheminzijnmomentenvandiepstewanhoopengrootstetriomfhadmeegemaakt,wasikmeervoorhemgaanbetekenendanwelkevrouwvóórmijook.Ikwaszijnwapenbroeder.Amilakvarideeldeinonzebijzondereband,alstrouwebondgenootmetwieweietsheelwaardevolshaddengedeeldtijdensonzegevaarlijkereisnaardevrijheid,ietswatiemanddieernietbijwasgeweestnooitzoukunnenbegrijpen.Ikhadmenooittrotsergevoeld.

Vande3.700mannendieinBirHakeimhaddengezeten,warener2.400ingeslaagdinhetholstvandenachtdevijandelijkeliniestedoorkruisen.Meerdandehelftvandevoertuigenenbijnaallesoldatendietijdensdebelegeringgewondwarengeraakthaddenhetopwonderbaarlijkewijzeoverleefd,nadatzeonsvoorbeeldhaddengevolgd.Erkwamennogsteedsachterblijverstevoetbinnendruppelenenwehaddenhoopnogmeermensentevinden.Erwarennatuurlijkveeldodengevallen.Amilakvaritrokzichvooraldedoodvaneenvanzijndierbaarstevriendensterkaan,eencompagniecommandantdieDelaHazeheette,endedoodvandetientallenVrijeFransen,onderwiehetgrootstedeelvanhetAfrikaansebataljondatdeachterhoedehadgevormd,watdemeestenvanhenhetlevenofdevrijheidhadgekost.Ikwasdiepbedroefdtoenikhoordedat'deLange'wasomgekomen,diecharmantekorporaaluitdegaragediemealtijdzohoffelijkhadbejegend.Toendebalanswerdopgemaakt,teldenwe763vermistendievermoedelijkdoodofgevangengenomenwaren,72dodenen21gewonden.Detweebataljonsvande13eDBLEhaddendezwaarsteverliezengeleden;erwarennogmaar650vandeduizendmanover.Zijwarenookbijnaalhunmaterieelkwijt.Maarzewarentevensdeheldenvandedagomdatzedeanderevluchtendenzomoedighadden

beschermd.Deuitbraakwasgeenrendez-vousmetdedoodgeworden,zoalsikhadgevreesd,maareenrendez-vousd'honneur.HetwasonmiskenbaareenroemrijkmomentvoordeVrijeFransenenmetnamegeneraalKoenig,dietijdhadgewonnenvoorhetAchtsteLegerendaarvoordeDSOvangeneraalAlexanderontving.DeBritsemediavergelekendestrijdmetdieomVerdunindeEersteWereldoorlog,eenvandelangste,hevigsteslagenaanhetwestelijkfront,waarbij350.000Fransenen300.000Duitsersondereengescheurde,gerafeldedriekleurhetlevenhaddengelaten.Rommelhadgeenideehoeveelmannenhemdoordevingerswarengeglipt.Zijntankdivisietrokdeochtendnadeontsnappingomachtuur'metonbedwingbareovermacht'opBirHakeimafenhaddestelling'stormenderhand'veroverd,zomelddederadiovandeasmogendheden.Nadatzedebuitenposteenaantalurenondervuurhaddengenomen,bijwijzevanlaatstekrachtsvertoon,haddendeDuitsersenItalianenverbouwereerdvastgestelddaterniemandmeerwas,afgezienvaneenpaardodenengewonden.DetweehonderdachterblijvershaddendeDuitserstothunlaatsteademtochtbevochten.Rommel,dietoegafdathijdeVrijeFransenzwaarhadonderschat,wasverblufttoenhijnietminderdan1.200afzonderlijkinderotsgronduitgegravendug-outsvoormannen,wapensenvoertuigenontdekte.Zijnpartijhaduiteindelijkmetbrutekrachtgezegevierd,maarhetwaseenPyrrusoverwinning.Latererkendehij:'ZeldenkreegikinAfrikazo'nzwarestrijdtevoeren.'HetDuitseopperbevelwaszoverbolgenoverdeafloopinBirHakeimdatdelevensvandekrijgsgevangenengevaarlekentelopen.RadioBerlijngafeencommuniquéuitwaarinwerdverklaarddatdegevangenen'niettoteenregulierlegerbehoren...engeëxecuteerdzullenworden'.GeneraalDeGaulledreigdepromptalzijnDuitsekrijgsgevangenenterechttestellen.Voordedagomwas,gingRadioBerlijnoverstag.'DesoldatenvangeneraalDeGaullezullenalssoldatenbehandeldworden',heettehetnu.GeneraalKoenigenzijnmannenwerdenbedolvenonderapplaus.GeneraalAuchinleckjubeldekruiperig:'DeVerenigdeNatieszijnhetzichzelfverplichtdezeFransetroepenenhunheldhaftigegeneraalalhunbewonderingendankbaarheidteschenken.'DeGaullekwamnaarCairoomdegenendieinBirHakeimwarengeweestpersoonlijktebedanken.HetsuccesvandeVrijeFranseninBirHakeimhadermeertoebijgedragendanwelkegebeurtenistijdensdeoorlogookdathijalspoliticusserieuswerdgenomen.ToenhijKoenigenAmilakvarihetVrijheidskruisuitreikte,zeihijtegenonzemannen:'OnderleidingvandeonbevreesdegeneraalKoenighebbenjullievijftiendagenenvijftiennachtende

onbevreesdegeneraalKoenighebbenjullievijftiendagenenvijftiennachtendesteedsfellereaanvallenvandevijandafgeslagen...Nochdezeevantanks,nochhetdonderenvandeStuka'skonjulliemoeddoenverslappen,enjulliehebbendeverdedigingnietgestaakttotjulliedaarbeveltoekregen.'Pierreverklaarde:'BirHakeimiseenFranseoverwinning.Ikgroetonzedoden,onzewapenbroedersdieindestrijdzijngesneuveld,wiergezegendenagedachtenisonsindetoekomstigestrijdzalsterken.'OpvoorspraakvanzowelKoenigalsAmilakvarikreegikhetCroixdeGuerreendeOrdreduCorpsd'Armevoormijnbijdrage.ZewerdenmeeenpaarwekenlateropeensnikhetedaginonskampementevenbuitenCairodoorgeneraalCatrouxuitgereikt.Dekapelvandebrigadespeeldenietalleende'Marseillaise'ende'MarcheLorraine',maarookhetregimentslied'Souslesoleilbrulantd'Afrique',datnooittoepasselijkerhadgeleken.Mijngeneraalwaser,samenmeteenglimlachendeDimitriendehelebrigade.Toeniktegenoverhenindehoudingsprongensamenmetdeanderenmijnonderscheidingeninontvangstnam,wasikzotrotsalseenpauw.Inmijneervollevermeldingstond:'Nahaarmoedenbeheersingbewezentehebbenindeloopvantweeeerderecampagnes,metnameinEritrea,ennadiekwaliteitennogeenstehebbenbevestigdtijdensdeLibischecampagne,heeftSusanTraversindenachtvandetiendejuni1942tijdenseenuitbraakuitdehoofdmachtinBirHakeimdeautovandegeneraalbestuurd,dietijdenshetoverstekenvaneenmijnenvelddoordevijandondervuurwerdgenomen.MissTravers'moedinhetaangezichtvaneenaantalbarrageshevigartillerievuur,velekogelinslageninhaarvoertuigenondoordringbareduisternis,heeftgeresulteerdindebehoudenterugkeervangeneraalKoenigenkolonelAmilakvari.'Desoldatendiemedienachthaddengezien,beweerdendatikdomwegmijnhoofdhadgebogenenophetgashadgetrapt,mekennelijknietbewustvandeoorlogdierondommewoedde,vastbeslotenhetlevenvanmijnnobelegeneraalenAmilakvariteredden.DeliefdeenhetrespectdieikmeonbedoeldbinnenhetLegioenhadverworvendoordieenekrankzinnigedagennachtzoudenmederestvandeoorlog,endaarna,blijvensteunenenkrachtschenken.

Omhartenbloed

DeoverwinningkendehaarprijsDiewerdbetaaldmetonshartenbloedWelatenduizendenliggendachteringraveninhetzandvanElAlamein.

MalcolmMacleod,dieinNoord-AfrikadiendeUitTheVoiceofWar

Deoorloggingdoor.Onzeactieshaddenweiniggedaanomhetmeedogenlozetijtekeren,enzodraweuitgerustwaren,werdenwegeachtonsweerindestrijdtewerpen.Deavondvandeelfdejunisliepenwewaarweomvielen.Ikwasbijnateafgepeigerdomteslapenenhetwerdmaaraltevroegweerdag.DevolgendeochtendwerddehelebrigaderichtingAlexandriëinhetnoordoostengestuurdterhergroeperingenomvandeverliezenteherstellen.OnzeautozouhetkonvooiVrijeFransenaanvoeren.Terwijldebrigadevertrok,staptedegeneraalindeautoenstartteikdemotor.'Ikwildatjelangzaamlangsdemanschappenrijdt,zodatikinhetvoorbijgaanvoorzekansalueren,'droeghijmeop.Metogendienogstraaldenvandeglorievandeafgelopendagenginghijrechtopinhetobservatieluikstaanomingrootsestijltriomfantelijktezwaaienentesalueren.Ikreeduiterstbehoedzaamomhobbelsenkuilenteontwijkendiegezichtsverlieskondenopleverenalsdegeneraalplotselingonderuitging.Toendewegbegonaftelopen,remdeikvoorzichtigomhettragetempoaantehouden,maartotmijngroteafgrijzengebeurdeernietsenbegonnenwevaarttemeerderen.'Jerijdttehard,'gildedegeneraaldoorhetopendaktoendezwaartekrachtonssteedssnellerlietrijden.Hijklamptezichaanderandvanhetluikvast,bleefdapperproberentesaluerennaardemanschappen,diezijngroetbeantwoordden,enschoptemehardmetzijnrechterlaars.'Langzamer,zegik!'Ikkongeenwoorduitbrengen,maarbleefhetstuuromklemmenenkeekstraknaarhettraagbewegendekonvooivoorons.Degeneraalvielopdeachterbankenschreeuwde:'Hoorjemeniet?Jerijdttesnel!''Ikhebnietveelkeus,mongeneral,'riepikterug,tebangommijnblikvande

wegaftewenden.'Deremmenweigeren.'Hijzaghoeikmachteloosopderembleeftrappenterwijldesnelheidsmeterdevijftigkilometerperuurbereikte.Toenkeekhijnaardeaaneengeslotenrijvoertuigenvoorons,enookhijzalzichafgevraagdhebbenwatonstewachtenstond.Vlakvooronsdoemdeeengrotelegertruckop,hoogopgetastmetproviand.'Zetuschrap!'gildeik.Ikstrektemijnarmen,boogmijnhoofdenwachttedeklapaf.Wehieldenallebeionzeademintoenonzeautoineenregenvanvonkenenmetaaltegendetruckklapte.Mijnnummerbordbleefachterdebumpervandetruckhakenenzohobbeldenwedoor.Ikclaxonneerdeaanéénstukdooromdeaandachtvandevrachtwagenchauffeurtetrekken.Uiteindelijkkeekhijinzijnzijspiegel,beseftewatergebeurdwasentrapteopderem.Metmijnversnellingenslaagdeikerinonsopweinigwaardigewijzetotstilstandtebrengen.Deneusvanonzeautohadzichdiepindevrachtwagengeboord.Hetbleefeenpaarsecondenstil.'Jehebtmijnlevenweereensgered,'zeidegeneraaltoen,eenkneepjeinmijnschoudergevend.'Watzouikzonderjemoetenbeginnen?'Ikdraaidemeglimlachendnaarhemom.Hetzweetdruppeldeinmijnogen.Westaptenuitomdeschadeoptenemenendevrachtwagenchauffeurtebedanken,dieuitzijncabinestapteenbedremmeldaanzijnhoofdkrabde.DestoomsisteuitdemotorkapvanonzearmeFordendevoorkantwashelemaalverfrommeld,maarverdermankeerdehijniets.Degeneraalwasdieponderdeindruk,maartoenzaghijdatdecolonnemanschappendiewezojuisthaddeningehaaldonsweerhadbereikt.Hijhadgeenanderekeusdantewachtentotzeallemaalvoorbijwaren.Hijkliktezijnhakkentegenelkaar,sprongstramindehoudingenbleefsaluerentotdelaatstemanonsgepasseerdwas,eenvolletienminutenlater.Ikdookonderdemotorkapommijnglimlachteverbergen.Ikbrachtdeautonaardemobielegarage,waariktotdeontdekkingkwamdatderemleidingwasopengeretendooreenvijandelijkekogeluitBirHakeimdiewetotdantoeoverhethoofdhaddengezien,eendieregelrechtdoordemotorbehuizingwasgedrongen,vlaknaastmijnvoeten.Deremvloeistofwaspasnatweedagenhelemaalweggelekt.Wewarenweereensternauwernoodontsnapt.Demonteurs,diegeenremvloeistofhadden,gebruiktengewoneolietoenikevennietkeek,eenfoutwaardegeneraalmijdeschuldvangaftoendeautokortdaaropdefectraakteenhelemaalschoongemaaktmoestworden.Weovernachttenopeenopenpleklangsdeweg,ikindeautoendegeneraalinzijncamper,vrijwelzondereenwoordtewisselen.DevolgendeochtendbrachtikdegeneraalnaarhetSpearsziekenhuisvooreen

DevolgendeochtendbrachtikdegeneraalnaarhetSpearsziekenhuisvooreenbezoekaandegewonden.Hetpuildeuitvandeontredderde,verminktemannen;eengruwelijkeaanblik.Deeenszotrotsesoldatenenlegionairslagengebrokeninhunbedden,blind,metafgerukteledematen,verbondenhoofdenenbloedigewonden.Deverpleegstersverzorgdeniedereenfantastisch,ookdeDuitseenItaliaansegewondendienaasthunvroegerevijandenlagen.Deoorlogwaseengrotegelijkmaker.Ikkeeknaardegeneraal,dievanbednaarbedliep,handenschuddeenmetsigarettenencharmestrooide,enwerdweervanvorenafaanverliefdophem.Hijwasechteengrootsleider;jezagdeliefdeenhetrespectindeogenvandegenennaarwiehijzichvooreengesprekoverboog.SindsBirHakeimwashijtoteenlevendelegendeuitgegroeidenikkonnietandersdanhemvereren,netalsdeanderen.TotmijngrotevreugdehadKelseydeleiding.Ikhadhaaralwekennietmeergezien.Zodrazemezag,beendezenaarmetoe.Ikdachtdatzemezouomhelzenenmemetmijnontsnappingfeliciteren,maarnietswasminderwaar:zewaswoest.'Travers,hoehaaljehetinjehoofdomterugtegaannaarBirHakeimterwijljezoduidelijktehorenhadgekregendatjeernietheenmocht!'briesteze.'AlsdeEngelsenerachterkomendatjijeenbevelnaastjehebtneergelegd,kostdatonsonzegoedenaam.Watbezieldeje?'Mijnogenpriktenopeens.Ikprobeerdeuitallemachtmijntranentebedwingen.Kelseygafvertederdeenkneepjeinmijnhandenloodstemenaareenstilplekje.'Washetzoerg?'vroegze.Ikknikte,nietinstaatietstezeggen.Nuikdeverminktenenstervendenrondommezagliggen,dronghetpasgoedtotmedoorhoeverschrikkelijkhetwasgeweest.

DeritnaarAlexandriëwasveelzwaarderdanwehaddenverwacht.Wewarenallemaalhondsmoeenwildenalleennogmaarslapen.TijdensdeklimterugdoordeHalfaya-passlipteeenvanonzetrucksvandewegenvielineendiepravijn,waarbijeenonderofficiereneenlegionairomhetlevenkwameneneenaantalanderenernstiggewondraakten.Hetleekzozinloosnaalleswatdemannenalhaddendoorgemaakt.Deaanblikvanhetnodelozeongelukwerdsommigesoldatentemachtig.Opaanradenvandeaalmoezenierwerderbeslotendevolgendedageenkortedienstaanallegevallenentewijden.Dekustwegwasonherkenbaar.Nogmaareenpaarmaandengeledenwasernietsandersteziengeweestdandewoestijn,eenvijgenplantagezohierendaareneenpaardiepuitgesletenvoreninhetzand,maarnu,namaandenstrijd,lag

eneenpaardiepuitgesletenvoreninhetzand,maarnu,namaandenstrijd,laghetwrakhoutvandeoorlogoveral-tankstations,hopenreserveonderdelen,oliedrumsenzelfshaastigopgetrokkenkraampjesmetetenswaren.Dehobbeligeweg,diealtijdalslechtwasgeweestmaarnudoorhetintensievegebruikvrijwelonbegaanbaarwasgeworden,krioeldevanhetverkeer;iedereenwerdinbeweginggehoudendoordeefficiënteBritsemilitairepolitie.OpwegnaarhetoostenpasseerdenwegroteaantallenAustralischesoldatenmetbreedgerandehoedendieterugnaarhetfrontgingen.Zezongenallemaalenwarenheelvrolijk,inaanmerkinggenomendatzeindewoestijnmoestenstrijdenomdeDuitsersopafstandtehouden.NaeenkortehergroeperingindevestingstadSidiBarrani(waarwevoorheteerstinmaandeneenverhardewegaantroffen),bereiktenweAlexandrië,waardeFransebevolkingonseenonstuimigwelkombood.ZelfsdeBritsesoldatenbehandeldenonsmetrespect.AlleendeVichy-zeeluiaanboordvandegeneutraliseerdeFranseoorlogsschepenindehavengedroegenzichvijandig.Wemochteneenheleweekuitrusten,onsmaterieeloplappen,onzegewondenverzorgenenonzeeigenwondenlikken.Wezwommeninzee,atengoed,sliepen,dronkenenhuilden.IkwasbijdemannentoenzenaardevermaarderadiotoespraakvanDeGaulleuitLondenluisterden,opdetweedeverjaardagvanzijnoproeptotdestrijd.'ToeneenstraalherborengloriedemetbloedbevlektevoorhoofdenvanhaarsoldateninBirHakeimberoerde,erkendedewereldFrankrijk,'zeihij.Deuitzendingwerdbeslotenmet'LilyMariene',datvelentottranentoeberoerde.Ikkonnauwelijksgelovendatermaartweejaarverstrekenwarensindsik,metmijnmedeverpleegstersomeenradioinFinlandgeschaard,voorheteerstvangeneraalDeGaullehadgehoord.Hetleekeeneeuwigheidgeleden.Tijdendereeksfeestelijkedinersdievolgde,waarondereenoverdadigfeesttenhuizevanMadameZarbinMeadi,evenbuitenCairo,bodendemannendegeneraalgeschenkenaantentekenvanhunwaardering.Vandeofficierenkreeghijeenspeelgoedkonijn,tererevanzijnbijnaamvieuxlapin,eneenspeelgoedleeuw,wanthijwasookals'deleeuwvanBirHakeim'bekendkomentestaan.Degeneraalvroegmijerzolangoptepassenenbeloofdebeidecadeausaltijdtekoesteren.Diepinzijnhart,wistik,gafhijveruitdevoorkeuraandeleeuw.VervolgenswerddegeneraalbijDeGaulleverwacht,diehemnogmaalspersoonlijkwildebedankenenzijnluisterrijketoekomstmethemwildebespreken.ZijnafwezigheidbetekendevoormijeenpaarvrijedageninCairo,

mijneersteverlofsindsviermaanden.Ikbeslootdebeloftedieikmezelftijdensdezwaarstebombardementenhadgedaaneindelijktevervullen.Iktrokmijnbesteuniformmetbaretaan,liepmetfermepasnaarhetbesterestaurantvandestad,LePetitCoindeTrance,enbesteldehetmenuwaarikaldieeenzameurenindewoestijnoverhadgefantaseerd.Hetrestaurantzatvolofficierenenikwasdeenigevrouwelijkgast.Waarschijnlijkwasikookdeenigeonderofficier.Iedereengaaptemeaan.Zoalszovaakwasdedroomzelfmooierdandevervullingervan.Alsvrouwalleenenonderofficieropdekooptoekreegikdeslechtstetafel,vlakbijdekeuken.Ikhadgewoonvandekaartbesteld,maardegerooktezalmwasopendusmoestikgenoegennemenmeteenomeletmetkruidenvoorafToenmijnhoofdgerechtwerdgeserveerd,deeendmetsinaasappelsaus,washetallauwenstuurdeikhetterugomhettelatenopwarmen.Mijneerstefatsoenlijkemaaltijdinmaandenwerdzo'ndesillusie,datikhetvanille-ijstoenieteensafwachtte.Ikdronkmijnhalveflesgoedewijnleegenliephetrestaurantuitzondereenfooitegeven,watdegrootstmogelijkebeledigingwasvoordiehooghartigeEgyptischekelners.DelegionairsvermaaktenzichopperbestinCairo-zeatenendronkenalsofhunlevenervanafhing.'Wemoetenvijftiendagendrinkeninhalen,'zeieenaangeschotenAmilakvariopeenavondtegenme,'duswewillenelkenachtclubinCairodroogleggen.'Opeenavond,toenzeineenrokerigcafézaten,kregenzetothunontzettingeenEgyptischekomiekteziendieRommelbegontebespotteneninparadepasoverhetpodiumbeende.Hetwerdstilindezaal,maardekomiekginggewoondoor.CommandantBablonkonernietmeertegen,verhiefzichinzijnvollelengtevaneenmetervijfennegentigenmarcheerdehettoneelop.HijduwdedekomiekopzijengafhemeenuitbranderomdathijhetwaagdedegroteDuitsegeneraalopdekorreltenemen.'WieRommelbeschimpt,beschimptons,'voegdehijhetverstomdepubliektoe.'RommelenhetAfrikaKorpsverdienenonsdiepsterespect.Hetzijngeweldigesoldaten.Wehebbentegenhengevochten,duswijkunnenhetweten.'Hijkreegeendaverendapplaus.Erwarenookluchthartigermomenten.ToendegeneraalinAlexandriëterugwas,riependeEngelsenhemtehulpbijhetorganiserenvaneenbokswedstrijdtusseneenpaarkampioenenuitCairoenzijnbestelegionairs.Erzoudenenormebedragenverwedworden.Degeneraalwildemaarwatgraagmeewerkenenstuurdeeenjongelegionair,adjudant-chefDormoy,deringin.DeeerstedrierondenleekhetofDormoyheternietlevendafzoubrengen.Hijverzettezich

ampertegenzijnmonsterlijketegenstanderenkreegerflinkvanlangs.DeEngelsen,dieopdeEgyptenaarhaddengewed,warendoorhetdolleheen,totDormoyzijntegenstanderzonderenigeinleidingmeteenmachtigekaakslagknock-outsloeg.DescheidsrechtertildeDormoy'sarmopenriephemtotwinnaaruit.Degeneraalenzijnmannenindenhunwinstenverlietenhetpandijlings,samenmethunjongebokser,wijselijkvoordeEngelsenverzwijgenddat'Dormoy'eigenlijkFrancisJacquesheetteenEuropeesbokskampioenwas.Toenwaseropeensgeentijdmeeromtespelen.Degeneraalhadinstructiesgekregenzijnbrigadedestrijdweertelatenopnemen.DevijandwasinBirHakeimgoedaanhetwerkgehouden,maardesondankswasereen'box'-fortvijftienkilometerverderopaandeGazala-linie,datbemandwerddoordeBritse150eInfanteriebrigade,verpletterendverslagen,waarbijveelslachtofferswarengevallen.IkdachtaandiemanuitYorkshirediemehadvertelddatBirHakeim'dehelopaarde'werdgenoemdenvroegmeafwievanonshethelserhadgehad.BijRommelsgroteuitvalwarenzo'n250vande300Britsetanksverlorengegaan,enhijwasdoordeGazala-linieheengebrokenenhaddeBrittengenadeloosindepangehaktindeslagdiebekendkwamtestaanals'deHeksenketel'.TobroekwasonderdevoetgelopenenRommelvormdenueenbedreigingvoorCairozelf.Erheerstemassahysterieindestad.Burgersverdrongenzichopdestations,enopeenkwadedagwerdenerzoveelofficiëledocumentenverbranddatervan'Aswoensdag'gesprokenwerd,endeEgyptenarenbereiddenzichopdekomstvanhunnazi-'bevrijders'voordoordevlagvanhetVerenigdKoninkrijkneertehalenentaartenmetDuitsebeletteringteglaceren.WinstonChurchill,dieuitallemachtprobeerdeRommeltestuiten,ontsloeggeneraalClaudeAuchinleckenbenoemdeeennieuwebevelhebber,debetrekkelijkonbekendegeneraalBernardMontgomery,totaanvoerdervanhetAchtsteLeger.Montgomerywaseenopgewondenstandje,eenkleineterriër,maarhijwasookeenkundigsoldaatdiezelfvertrouwenuitstraaldeenzowelangstalsbewonderingwektebijzijnondergeschikten,diebijnaallemaalingenomenwarenmetzijndirectebenaderingenzijnstelligeovertuigingdatergeensprakezouzijnvannogverderterugtrekken.AlsRommeltotdeaanvaloverging,zoudenzestandhoudenenvechten,hieldhijzijnmanschappenvoor,'doodoflevend'.HijtrokeengebogenlijnopdekaarttenzuidenvanhetnauwelijksbekendestationElAlameinenlangsderandvandeonstabiele,steedsverschuivendezandvlaktediedeKattara-depressiewerdgenoemd.

verschuivendezandvlaktediedeKattara-depressiewerdgenoemd.Montgomery,dieeengoedelichamelijkeconditie,strijdlustenconcentratiehooginhetvaandeldroeg,wildezijnmannendoornietslatenafleidenvandetaakdiehunwachtte.TerwijldegeneraalenikaanhethoofdvanhetkonvooiVrijeFransen(datalleenstopteomteetenenteslapen)naardeAlamein-liniereden,bereikteonshetberichtdatallevrouwenbijdeBritsecontrolepostendievooronslagenwerdenteruggestuurd.Hetbevelkwamuitdehoogsteregionen:'Monty'wildepertinentgeenvrouwenaandefrontliniehebben.IkhadBirHakeimendemijnenveldennietoverleefdommenunogeensdooreenheerszuchtigeBritsegeneraaltelatenterugfluiten.Devrouwelijkeverpleegkundigendedenwathungezegdwerdenkeerdenterug,maarikginggewoondoor.Ikvervolgdedetochtinmijnandrogyneuniform,metmijnkortgekniptehaarengeciseleerdetrekken,inhetvolstevertrouwendatdegeneraalenzijnmanschappenmenietzoudenverraden.EenmaalbijdeAlamein-boxaangekomen,dieopangstaanjagendewijzemetrollenprikkeldraadwasafgezet,moestenwenogeenaantalmilitairecontrolepostenmetversperringenengewapendebewakerspasseren.DeMP'sgluurdeneenvooreendoorhetautoraampjeaandekantvandegeneraal,vroegennaarzijnpapierenennegeerdenmij.Maaréénonfortuinlijkepolitiemanwaagdehetargwanendnaarmetekijkenendegeneraalnaarmijnpapierentevragen.Ikhieldmijnblikstrakopdewoestijnweggerichtenprobeerdenietinpaniekteraken.Totmijnonuitsprekelijkeopluchtinghoordeikdegeneraalnaardejongesoldaatbulderen:'IkbeneenFransegeneraalmetdringendeoorlogsbezighedenvoorgeneraalMontgomeryeniklaatmenietophouden.'Degeschrokkensoldaatlietonsdoorrijden.Dankzijdegeneraalenmijnnieuwefamilie,dieachteronsreed,konikelkecontrolepostpasseren.

OpbevelvanMontgomerykregentweebataljonsVrijeFransenopdrachtomeenaanvaluittevoerenopdesterkgefortificeerde,afgeplattebergKaretElHimeimatindeKattara-depressietenzuidwestenvanhetechtestrijdtoneel.Debergwandwasaandeenekanteensteilklifenaandeandereeenzachtglooiendehelling.DebergwasbezetdoorDuitsetanksenItaliaanseparatroependiehunmitrailleursoveralinderotsachtigeaardehaddeningegraven.Eromheenlagenmijnenveldenmetboobytraps,dieextraverraderlijkwerdendoorhetdichte,schuivendezand.DeFransenkregenniettehorendathunaanvalalleendiendeomdevijandbezigtehoudenterwijldeBritse,Nieuw-ZeelandseenZuid-Afrikaansetroepenhun

tehoudenterwijldeBritse,Nieuw-ZeelandseenZuid-Afrikaansetroepenhunmanschappenenwapensbijeenbrachtenvooreenveelgrotereaanvalverdernaarhetnoordoosten.Diegroteaanvalwaszogeheimdatdegeneraalserpasvijfdagenvantevorenvanverwittigdwerden,dekapiteinseendagendesoldateneenuur.Montgomerygingalledivisiesafomdeofficierentotenmetderangvankapiteinmoedintespreken.Hijwaarschuwdevoordegrimmigestrijddiewachtte,maarspoordeiedereenaandoortezettenenallestedoenomeengrootseoverwinningbijElAlameintebehalen.'WezullenRommelverslaan,'druktehijhunophethart,enzegeloofdenhem.ToenAmilakvarihoordedatereenaanvalwerdberaamdopdepitons,ofsteilerotswand,noemdehijhetplan'totaalkrankzinnig'.Degeneraal,diehetvanhartemethemeenswas,toogtottweekeertoepersoonlijknaargeneraalAlexanderomteproberendeopdrachttelatenbijstellenofintrekken.Toenhijterugkeerde,deeldehijzijnofficierenmeedathetbevelongewijzigdbleef'Alexanderzegtdatalswijhetnietaankunnen,hijweliemandstuurtdiehetwélkan,'melddehijsomber.IkzagzoweldegeneraalalsAmilakvarilateropdedagnog,enikgeloofdatikgeenvanbeidenooitzoongerusthadgezien.DeFransemissie,dieop23oktoberomhalfacht'savondsbegon,wasvanmeetafaaneenjanboel.Demanschappenenvoertuigenmoesteneenzestigkilometerbredestrookonbegaanbaarterreinoversteken.Zwarevoertuigenkondenernietdoor,alleenjeeps,enookdieliepenalsnelvastinhetzand.Ermoestenveelauto'sachtergelatenwordenindeverschrikkelijkehitte,ondankshetfeitdatdemannenerzoveelmogelijkuithaddengehaald(totderadio'saantoe)omzelichtertemaken.ToenzebijdenietinkaartgebrachtemijnenveldenophetNaqbrala-plateauaankwamen,blekendiedeergstetezijndiezeooitwarentegengekomen.Desappeurs,dieophunbuikliggendwanhopigprobeerdeneendoorgangsroutetevinden,wistennietwatzezagen.DeDuitseenItaliaansetroepenhaddenonzewaarschuwingsbordennaarhetmiddenvandemijnenveldenverplaatst,zodatniemanddeexacteplaatsvaneenmijnwisttothetaltelaatwas.Omhetnogingewikkeldertemakenhaddendetroepenvandeasmogendhedennogeenshonderdenvanhuneigen,veelgeavanceerdermijnentoegevoegd,enveelervanwarenvanboobytrapsvoorzien.ZehaddenzeopzettelijklangsdesmallepadengelegddiedeEngelsendoordemijnenveldenhaddengebaand.Vervolgenshaddenzebandenheenenweergeroldombandensporentemaken,zodatwijzoudendenkendatereenvoertuigveiligdoorheenwasgekomen.Toendemanschappende3510meterhogebergnaderden,werderalarmgeslagenenopendedevijandhetvuurmet105mm-kanonnen,watdetochtdoor

geslagenenopendedevijandhetvuurmet105mm-kanonnen,watdetochtdoorhetlaatstestukmijnenveldnogmoeilijkermaakte.Hetklifwerdveelbeterverdedigddaniemandhadkunnenvermoedenentoendesoldateneraankwamen,torendehethoogopinhetmaanlicht,alseenenorme,onneembarefaçade.Zodrazeindeschaduwkwamen,weigerdenalleradio'sdienst,zodatdesoldatennietmeermetelkaarenhunbevelhebberskondencommuniceren.Zewarenindevalgelopen.Indetotalestiltevandeeersteogenblikkenkondenzezichnognetafvragenwaarzeaanbegonnenwaren.DestiltewerdverbrijzelddoordeopeningsbarragevanhetgroteAlamein-offensief,datom21.40uurwerdingezetdoordeduizendkanonnenvanMontgomerydiegenadeloosopdevijandelijkestellingeninbeukten.Dezorgvuldiggesynchroniseerdeflitsenvandekanonnendieaan'OperationLightfoot'deelnamenveranderdendenachtindedag.Degloedvandelichtspoorkogelsengranatenstraaldeaandewoestijnhemel.Naeenopeningsbarragevanvijftienminutenzwegendekanonnenvijfminutenwaarinhunstankpenetrantindeluchtbleefhangen.Omtienuurbegonnenzeopnieuw,meteennogoorverdovendercrescendo,alseenimmens,goedgeorkestreerdoorlogsrequiem.DestrijdindevertezettedeverdedigersvanElHimeimattotactieaanenzeopendenhetvuuropdeVrijeFransen.OvervliegendeEngelsevliegtuigenlegdeneenrookgordijnoverhetslagveldomdevijandwijstemakendaterpantserwagensnaderden.De11ePanzerdivisieendeItaliaanseDivisie'Ariete',gesteunddoortweeandereItaliaanseeenheden,warennietonderdeindrukenblevenaanhoudendopdeinhetnauwgedrevenmannenenvoertuigenindedieptevuren.ZeventienvandevierentwintigantitankvoertuigenonderhetbevelvanJeanSimonwerdengeraaktengingeninvlammenop.Hetgeschutwerderafgehaaldenzoveelmogelijkdoordemannenzelfmeegesleept.CommandantDeBollardière,dieonberispelijkgeklede,witgehandschoendeFranseheerdieikopdeNeuraliahadlerenkennen,kreeghetbeveldevijandelijkepositiesaantevallen.Hijdeedeendapperepogingmetdriecompagnieseneenbren,maarhetwerdalsneleenbloedbadenhijtrokzich,nogsteedsindeval,ineenkraterterug.Toenhijopverkenninguitging,reedzijnjeepopeenmijnenraaktehijzwaargewondaanzijnrechterarm.Zijnchauffeurmoesteenbeenmissen.Zekondenalleenmaarblijvenliggenwaarzelagentoterhulpkwam.Hetwerdeenijskoudenachtendemannen,diealleenhunzomertenuedroegen,kondenzichnauwelijkstegendekoubeschermen.OmhalfvijfzeiAmilakvaritegencommandantBablondathetzijnbeurtwasomaantevallen.'BoeksuccesvoordeeervanhetLegioen,'zeihij,enhijgafBabloneenbemoedigendklopje

voordeeervanhetLegioen,'zeihij,enhijgafBabloneenbemoedigendklopjeopzijnrug.Dekolossalecommandantenzijntweecompagnies,vanwiealleendewittekepiesinheteersteochtendlichttezienwaren,rendenzijaanzijnaarhetklifPierreMessmerwaserookbij.OpdeeenofanderemanierslaagdenzeerindesteilewandtenemenendeItaliaanseverdedigersteoverweldigen,waarbijzeeenpaarstukkenzwaargeschutverwoestteneneengeschutsemplacementeneenobservatiepostinnamen.Daarzeechterdoorniemandwerdengevolgdengeenzwaargeschuthadden,stondenzebinnendekortstekerentegenovereenDuitseovermacht,dielaterdoordemanschappenbeschrevenwerdals'eenzwartemassanaderendetanks'.AangezienPierreMessmereneenanderekapiteingewondwarengeraakt,kondendeanderenzichalleennogmaarterugtrekken.Belaagddooreenconstantspervuurzochtenonzetroependekking,watondoenlijkwasonderhetmitrailleurvuurterwijlzeaandevoetvandekliffenklemzatenengeenkantmeeropkonden.HetwaseenzwartedagvoordeVrijeFransen.Alleradioverbindingenwarenuitgevallen,maarerkwameenboodschappervanMontgomeryvertellendatzenogharderhunbestmoestendoen,'ookalsdattotzwareverliezenleidde'.Erwerdennieuwepogingenondernomen,maaruiteindelijkgafgeneraalKoenigzijnmannen,dievolkomenuitgeputwarenenveeldodenengewondentebetreurenhadden,opdrachtzichovereencontinumetmachinegewerenbestrekenopenvlakteterugtetrekken.

Ikwachttegespannenachterdefrontlinieenvonddatdetijdondraaglijklangzaamverstreek.Ikzatmetmijnorengespitstindeautoenprobeerdemeeenbeeldvandechaosophetslagveldtevormen;ikhaddeopeningsbarragegehoord.Devolgendedaghoordenwealleendebeschietingenindeverte,endienacht,dieikslapeloosindeautodoorbracht,zagikdetanksindeverteuitbranden.Deanderechauffeursstakendeenesigaretmetdeandereaanterwijlweeindeloospraattenoverwateraandehandwas,bespiegelingenhieldenoverdeuitslagvandestrijdendeweinigeinformatiedieweoppiktenaanelkaardoorgaven.Hetzatmenietlekkerdatik,nadatwesamendebeproevingenvanBirHakeimhaddendoorstaan,nunietbijdemannenwas.IkzatinangstomPierreenalmijnkameraden.IkzagAmilakvarivoorme,dedapperstevanallemaalenontegenzeglijkdeknapstemetzijngroenecape;Messmer,nuallegendarischomzijnmoedenvoorbestemdvoornoggroterglorie;Simon,koenenzwierigmetzijnooglapje;DeSairigné,geestigenvriendelijkeninstaatzijnmannenaltijdmoedintespreken,hoezwaarhuntaakookwas.ZelfsAradliep

mannenaltijdmoedintespreken,hoezwaarhuntaakookwas.ZelfsAradliepergensrondmetdetroepenuitTsjaaddiedezewrede,aanhoudendeaanvaltrotseerden.Ikwachttemetdeanderechauffeursenauto'soponzepositie.OmdatonzevoertuigentelogenzwaarwarenvoorhetfijneLibischezand,warenerAmerikaansejeepsuitdeachterhoedenaarvorengehaaldvoorhetvervoervandebevelhebbers.Dechauffeurs,eenmanoftien,warentijdelijkoverbodig,endussteldenweonsmaarineenrijvooronstentenkampop,kekenuitoverhetmaanverlichtelandschap,luisterdennaarderadio-uitzendingenvandestrijdkrachten,deBBC,RadioMondialeenRadioTunis,enwachttendeterugkeervanonzerespectievelijkesuperieurenaf.Deeerstegrotegevechtsrondestoptehaastevenplotselingalszebegonnenwas.Netalsdemannenaanhetfrontvondenwedestiltegriezeligerdanhetdonderendelawaaidateraanvoorafwasgegaan.Hetwas25oktober1942,vlakvoorzonsopgang,enlangzaam,plechtig,doemdeereenrijvoertuigenenmanschappenaandehorizonop.Toenzedichterbijkwamen,zagenwedathetkonvooiwerdaangevoerddooreenambulance,zo'ngrote,AmerikaanseDodgediewesteedsvakerzagensindsdeVerenigdeStatenaandeoorlogdeelnamen.Dewagenroldezosnelhijkondoorhetzandnaardeziekenhuistent.Hetschouwspelopzichwasnietsbijzonders;hetsprakhaastvanzelfdatergewondenaanboordwaren,maardegelaatsuitdrukkingvandechauffeursmaaktemebezorgd,evenalshetfeitdatdeambulancedoortweejeepswerdgeflankeerd.Aangezienikmenietdurfdeteverroeren,tuurdeikmaartegendeopkomendezoninenprobeerdetezienwieeropdebrancardlagdieheelvoorzichtiguitdeambulancewerdgetildendetentinwerdgedragen.'Alstublieft,nietPierre,'fluisterdeikzacht.'NietPierre,God,alstublieft.'Ikdeedmijnogendichtendachtterugaandevorigekeerdatikvoorzijnlevenhadgebeden,metKerstmisbijnaeenjaargeledenineenvanwierookvervuldekerkinCairo.OnzegelukzaligedageninAleytrokkenaanmijngeestesoogvoorbijenikvoeldedeherinneringschrijnen.Amilakvari'schauffeur,VanderWachler,hieldhetnietlangeruit,gooidezijnhalfopgerooktesigaretopdegrond,trapteheminhetzandenliepnaardeziekenhuistent.Eenpaarminutenlaterkwamhijterug,enikzagdirectdathijslechtnieuwshad.Zijnschoudershingenentoenhijdichterbijonzerijauto'skwam,vielhetmeopdatzijnwangenbetraandwaren.Ikkongeenstapverzetten.Ikvoeldemezoademloos,zooverweldigddoordehitteenangstigeverwachtingdatikdachtdatikflauwzouvallen.

ikflauwzouvallen.'HetiskolonelAmilakvari,'zeiVanderWachlermetzijnzwareVlaamseaccent.'Hijisdood.'Wekondenhetnauwelijksbevatten.Dimitri?Dood?Dieheldhaftigeofficier,depopulairstevandelegionairs,dieaanbedenwerddooriederevrouwdiehijooitietsmetzijnsensuele,Georgischeaccenthadtoegefluisterd.Demanmetzijnzwartekepiezwierigscheefopzijnhoofd,dieweigerdezijnofficiershelmtedragenuitsolidariteitmetzijnmannenenalshooghartigeuitdagingaandedood.Hetleekonmogelijkdatdiemangedoodkonworden.Hijhadaltijdonsterfelijkgeleken.'Hoe?'hoordeikeenvreemdestemvragen.Hetduurdeevenvoorhettotmedoordrongdathetmijneigenstemwas.VanderWachlerstorttein.Hijsloegzijnhandenvoorzijngezichtensnikteschaamteloos.'Datishetnujuist,'jammerdehijmetvertrokkenmond.'Hetwaseensplintervaneengranaatscherfdiezijnhoofdheeftgeraakteneraandeanderekantvanzijnkepieweeruitisgekomen.Alshijzijnhelmhadgedragen...''Danhaddiezijnlevengered.'Ikkeerdehem,deanderechauffeursendeauto'sderugtoeenliepmetbonzendhartdoorhetzandnaardeeinder.PastoenikalleennogdeonheilspellendebultvanElHimeimat,voormezag,donkerafgetekendtegendeochtendhemel,bleefikstaan.IkwistdatAmilakvariwasgestorvenmetdezelfdemoedwaarmeehijhadgeleefd.Nadathijdienoodlottigeavondzoveelvanzijnmannendedoodinhadgedreven,hadhijeropgestaandeaftochtteleiden.InzijngroenecapeuitNarvik,waarvandecapuchonaldoorzeefdwas,hadhijmiddenophetslagveldgestaan.Hijhadzijnbevelenenbemoedigendewoordengeroepenenzijnmannenmetarmgebarenduidelijkgemaaktdatzeterugmoestenkomen,vastbeslotenzelfpaswegtegaanalsdelaatstemanveiligwas.VlakvoorzijndoodhadhijdechauffeurvandepantserwagendiegeneraalKoenighadgestuurdomheminveiligheidtebrengennogtekennengegeven:'Mijnplekishier,bijmijnmanschappen.'Depantserwagenwasnogmaareenpaarminutenwegtoeniedereeneengranaatdoordeluchthoordefluitenendekkingzocht.HetprojectielkwamvlakbijAmilakvarineer,diezichernaaromdraaide.Eenvijfcentimeterlangesplintermetscherperandenvlooguithetbrandendehartvandeontploffing,drongzichinDimitri'soogenkwameraandeanderekantvanzijnhoofdweeruit.GadegeslagendoorzijnontzettemannendruktedielieveDimitrizijnhandtegenzijnoog,zaktedoorzijnknieënenbrachteenverschrikkelijkedoodsreutelvoort.

zijnoog,zaktedoorzijnknieënenbrachteenverschrikkelijkedoodsreutelvoort.BernardSaint-Hillier,eenvanzijnofficieren,verteldeonsdathijnaarhemtoewasgerend,hemhadweggesleurd,achtereenrotsblok,entoenomhulphadgeschreeuwd.Demannenhaddendeprinsinbescherminggenomenenhemuiteindelijkopeentankgetild,nettoendeItaliaansebatterijhetvuurweeropende.LaterdiemiddaghoordenAmilakvari'sdiepverslagenmanschappen,diebijdeverbandplaatsopnieuwswachtten,dathijofficieeldoodwasverklaard.Degeneraalbeslootzijnlichaamdieavondopeentafelindecommandotentoptebarenzodateendéfilévanmanschappenhemdelaatsteeerkonbewijzen.Erwasgeengebrekaanvrijwilligersomhemtedragen;afgepeigerdemannenkwamenmoeizaamovereindtoenerdieavond,nettoendezonroodbegontekleuren,eengroeplegionairsmetAmilakvari'slichaamhoogophunschoudersuitdemedischetenttevoorschijnkwam.Voorenachterhenschredenanderelegionairsmetbrandendefakkelsomhenbijtelichten.Hetaangrijpendeschouwspelwerdsommigenteveel,nadieverschrikkelijkedag.DiefakkeloptochtbijzonsonderganginhetLibischezandwaseenbeelddatwederestvanonslevenzoudenmeedragen.IkwaszelfnietbijmachteomoverAmilakvari'sdoodtehuilen,oftijdensdeaangrijpendedienstdieeenpaardagenlaterwerdgehouden,ophethoogstepuntvanQuorElLabantegenoverElHimeimat,middenindewoestijn.Demannenrichtteneeneenvoudighoutenkruisopbijhetgraf,waaropzeeenfotovanDimitrispijkerden.Degeneraalwaszodiepbedroefdomhetverliesvanzijnbestevrienddathijonsnauwelijkskonvoorgaaninhetgebed.Staandbijdemetorchideeënbedektesteenhoopvandegrafheuvelzwoerhijwraakenspoordezijngedemoraliseerde,openlijkhuilendemanschappenaanhetzelfdetedoen.IkkeeknaarhetrouwvertoonenprobeerdemezelfaantepratendatDimitrihetnieterghadgevondenomalseenheldtesterven.Hijwasgestorvenzoalshijhadgeleefd-voornietsenniemandbang.GeneraaldeGaullehadhemtenslottehetCroixdeGuerremetpalmverleendomdathij'altijdbereidwasdegevaarlijkstesituatieshethoofdtebiedenendoorzijnkalmteenonverschilligheidjegensdedoodeensymboolvoorallenwas'.Ikkeerdemedefinitiefafvandegrafheuveltoendeeerstesomberetonenvan'LeSonnerieauxMorts'(detaptoe]opeenbugelwerdengespeeldenbotstebijnategenClaudeop,deofficieruitTsjaaddieiksindsdedelaatstedagvanBirHakeimnietmeerhadgezien.Ookhijhadtraneninzijnogen.'Uwhond,'zeihijdroevig.'Ikbenbangdathijwegis.OpdeochtendvanAmilakvari'sdoodishijdewoestijningerendendaarnaheeftgeenmenshemnoggezien.Wevrezendathijgedoodis,

daarnaheeftgeenmenshemnoggezien.Wevrezendathijgedoodis,waarschijnlijkdooreenmijn.'Ikslootmijnogentegendetranenvloeddieikverwachtte,maartoenikzeweeropende,warenzenogdroog.IksteldemevoordatArad,onzezorgelozewittehondwaarmeeikmijngelukkigstetijdinAleyhadgedeeld,metwapperendeorenachterdehorizonvanzandduinenenrotsenverdween,deopkomendezontegemoet,omnooitmeerterugtekeren.Zijndoodleekgepast,dievreselijkedag.

Erwachtteonsnogmeerslechtnieuws.DieavondkwamBernardSaint-Hilliernaarmijntent.'Wehebbeneenradioberichtgehoord/zeihij,staandinmijncanvasdeuropeningalsofhijbangwasverdertekomen.'HetismaaronzinnigeItaliaansepropaganda,ongetwijfeldopgevangeninCairo,maarikdenkdathetuaangaat.''Gadoor,'zeiik.Mijnhartbonsdeinmijnkeel.'Hetwasheelkwetsend,'zeihijopverontschuldigendetoonineenpogingmeophetergstevoortebereiden.'ZezeidendatgeneraalKoenig,deheldvanBirHakeim,zijnminnaresindestrijdhadmeegevoerd.'Ikzatopmijnkampeerbedteluisteren,overspoelddoorgolvenschrikenvernedering.Ontzetomdatikdeminnaresvandegeneraalwerdgenoemdterwijlikmediepinmijnhartzoveelmeervoelde,enwoestomdatonzeliefdezoordinairtegrabbelwasgegooid,wiegdeikverscheurddoorpijnheenenweer.'ZezeidenookdatugedurendedeNoord-Afrikaansecampagneeengrotesteunvoorhempersoonlijkbentgeweest,'voegdeSaint-Hillererzachtaantoe.Hijzagdatikgeenantwoordkongeven,verontschuldigdezichvoorhetfeitdathijmehetslechtenieuwshadgebrachtenlietmealleen.Hetduurdenogeenpaarsecondenvoorikdeluchtuitmijnlongenkonlatenontsnappen.Ikwaserkapotvan.Nietalleenvoormezelf,maarookomwillevandegeneraal.Depropagandaberichtenwarendoorgaansnietmeerdangemeneverzinsels,maarzewerdendesondanksnauwlettendgevolgd.AlsgeneraalCatrouxofdiepuriteinsegeneraalMontgomerydittehorenkregen,zoudatvooronsbeidendenekslagkunnenzijn.Cairowaseenbroeinestvanspionnen,enkennelijkwasuitgelektdatiktijdensdeuitbraak,toenallevrouwenvanhetfrontverbannengeachtwerdentezijn,samenmetdegeneraalwasgeweest.Dienachtlagikklaarwakkeropmijncanvasbed.Toeniktenslottetochwegdoezelde,schrokiktelkensweerwakkerentussendoordroomdeikoverPierre,AmilakvarienArad.Tweevandedriewasikkwijt,ennustondikophet

Pierre,AmilakvarienArad.Tweevandedriewasikkwijt,ennustondikophetpuntdebelangrijkstevanallemaalooknogteverliezen.Ikhadhetgoedgezien.GeneraalMontgomerywasboosopgeneraalKoenig,maarvoornamelijkomdiens,naarzijnmening,militairetekortschietenbijhetinnemenvanElHimeimat.Hijachttedetolvan69gewonden,elfdodenentienvermistennietzwaargenoegomeenaftochtterechtvaardigen.DeFransenwarennietdeenigendieaanvankelijkhaddengefaald;deZuidAfrikanenenNieuw-Zeelanders(dielateralsdeheldenvanElAlameinwerdenbinnengehaald]warenerevenminingeslaagdvergelijkbaarondoordringbaremijnenveldenovertesteken.Zijwarenechter,integenstellingtotdeFransen,doorgegaan,samenmettroepenmachtenuitEngelandenhetGemenebest,enhaddeneenmachtigeoverwinningbehaald.MontgomeryhadtoegeslagentoengeneraalRommelzouitgeputwasvandeoorlogdathijineenDuitssanatoriumtotrustmoestkomen;hijhadzijnvoordeelgedaanmetdementaleenlichamelijkezwaktevandeastroepenzonderleider,enhijhadgewonnen.OokalhadhetGroot-BrittanniëenhetGemenebestdanzo'n13.500manschappengekost,ElAlameinbetekendehetgrootsekeerpuntindeNoord-Afrikaansecampagne.Churchilldeedzijnfameuzeuitspraak:'VóórElAlameinkendenwegeenoverwinning,naElAlameinkendenwegeennederlaag.'OmdevaarterintehoudenzettedegrootsteinvasievlootdiedewereldooithadgezienvierdagennaafloopvandestrijdomElAlameinaanvalstroepenonderopperbevelvangeneraalDwightD.EisenhowerafopverschillendepuntenlangsdeFranseNoord-AfrikaansekusttussenCasablancaenAlgiers.HetverjagenvanhetDuitselegerwasbegonnen.DeheldenvandedagwerdenachterdevluchtendeDuitsersaangestuurd,terwijlwijuitdefrontlinieswerdenteruggetrokkenenoneervolnaardeMiddellandse-Zeekustverbannen.VeelFransenwarenverbitterdoverdebehandelingdoordeBritten.HaddenzehundoelnietbereiktdoordestrijdtroepenopElHimeimatbezigtehouden?Enhaddenzedaarvoornietvoldoendeoffersgebracht,geziendeveledoden-onderwieAmilakvari?WatwildeMontgomerynogmeer?NahetgrotesuccesvanBirHakeimwasonsvermeendefaleneenbitterepil,temeerdaardeFransenderestvandecampagneuitdegratiebleven.MontgomeryweigerdeonzestrijdkrachtennaarhetfrontterugteroepentotdelaatstestadiavandeTunesischecampagne,maandenlater.DiebeslissingbrachthettochalgebutsteFransemoreeleenzwareslagtoe.Hetwashetbeginvaneenperiodeinderegimentshistoriedienogaltijdletempsd'oubliwordtgenoemd,detijdomtevergeten.DemannenwerdenmetweinigproviandnaarGamboetinTripolitaniëgestuurd,zondertewetenwanneerzeweermoestenvechten.Erwerdbeweerddatde13eDBLEontbondenzouworden,ofzouopgaanineenveelgrotereeenheid.Een

DBLEontbondenzouworden,ofzouopgaanineenveelgrotereeenheid.Eenofficierzeidroog:'LaMiss,ubentEngels.MisschienkuntuonsvertellenmetwatvoorsausdeBrittenonsstraksopdienenalszeonsopvreten?Ofwordenwegewoonlevendaanhetspitgeroosterd?'Ikhadergeenantwoordop.Mijneigenproblemenwarennogbijlangenanietopgelost.DegeneraalenikwarenindebuurtvanAlexandriëgelegerdtoenmeterorekwamdatMadameCatroux,dealomgevreesdeechtgenotevanonzeopperbevelhebber,generaalKoenigsvrouwperbriefopdehoogtehadgesteldvanhetItaliaanseradiobericht.IkdenkdatMadameCatroux,dienogaltijd'Kattenkop'werdgenoemd,maartegenwoordigookweleensmet'KoninginMargot'werdaangeduid,menooithadgemogen.MadameKoenig,dieerhettypenietnaarwasomhettelatenafwetenalshetomdecarrièrevanhaarmanging,maaktebekenddatzebinnenkorteenbijzonderereiszouondernemen;zewildehaarveiligehuisinMarokkoachterlatenenviaPortugalnaarhaarmaninhetkampvandeVrijeFransentrekken.Degedachteaandegevolgendiehaarbezoekzoukunnenhebben,deedmepijnenmaaktemesomber.IkherinnerdemedeeersteopmerkingendiePierreoverhaarhadgemaakt:'Goedgesitueerd,metgoedeconnecties.Eenaristocrate.Veeltebeschermendenambitieusnaarmijnzin.'Alsikaanhaardacht,rildeikal.Degeneraalweigerdehaarkomstmetmetebespreken,bezorgdalshijwasomzijneigentoekomst.Hijklaptedichtenwewisseldenbijnageenwoordmeer.Toenhijeindelijkzijnmondweeropendeed,wasdatommevoorheteerstinmeerdantweejaarofficieelmetverloftesturen,naarPortSaidaanhetSuezkanaalom'uitterusten'.Dekarakteristiekeoudetoeristenhavenkonnietsaanmijnsomberestemmingveranderen.ToeniktiendagenlaterinAlexandriëterugkwam,merkteikdatMadameKoenignietalleennogterplekkewas,maarbovendiennietvanzinsscheentezijnvandezijdevanhaarechtgenoottewijken.Zebegavenzichinhetcircuitvanofficiersclubs,dineerdeninhetberoemdeCecilHotelofinhetrestaurantColossiCossusenwekteninvrijwelelkopzichtdeindrukeenliefhebbendechtpaartezijn.Degeneraaldeedzijnbestommebijzijnvrouwuitdebuurttehouden;hijstuurdememetverlof,lietmeklusjesenboodschappendoen,alleslieverdanzichmetzijnvrouwdoormetelatenchaufferen.DriedagennamijnterugkeeruitPortSaidhadikhaarnogsteedsnietontmoetenvroegikeenvandeadjudantenvandegeneraalwathijvanhaarvond.'Eengendarme,'luiddehetijzigeantwoord,enikschootbijnaindelach.Toenikhaartenslottetochtezienkreeg,wasikperplex.Pierresvrouwmocht

Toenikhaartenslottetochtezienkreeg,wasikperplex.Pierresvrouwmochtdanouderzijndanhij,zichtezwaaropmakenenhaarhaarblonderen,zewasverrassendcharmantenhetleedgeentwijfeldatzevroegerbeeldschoonwasgeweest.AlschiqueParisiennedroegzerokkentotdeknieenweelderigebontjassen.Dievastberadenvrouw,dietienjaarouderwasdanik,keekmestrakindeogen,reiktemeeenbenigehandenglimlachtebeleefd.'Watleukuteontmoeten,adjudantTravers.Ikhebalzóveeloverugehoord,'zeizemeteenuitgestrekengezicht.'Enikbegrijpdatikhetaanutedankenhebdatmijnmannogleeft.Goedgedaan.'Bijwijzevanuitzonderingstondikmetmijnmondvoltanden.Terwijlzemebleefaankijken,zeizetegendegeneraal,dieslechtopzijngemaknaasthaarstond:'Kom,Pierre,wemoestenmaareensgaan.'DetraditiewildatbedrogenFranseechtgenotesweigerendeconfrontatieaantegaan,endaarhieldzezichaan.Zehadduidelijkgemaaktdatzealleenwasgekomenomhetevenwichtteherstellen.Waarikbijstond,droegzehaarechtgenootophaarnaarCairotebrengeneneenkamervoorhaartereservereninhetShepheard,uitgerekendhethotelwaarhijenikeenpaarvanonzegelukkigstenachtenhaddendoorgebracht.Ikzaghaarbehendigindeautostappenenbezonmeopmijnwerkelijkegevoelensjegensdevrouwdieikzohadgevreesd.Innerlijkglimlachendsteldeikvastdatikhaartegenwilendankbewonderde.Zeleekhelemaalnietopeengendarme.Integendeel,zewaseenhoogstaantrekkelijke,kordatevrouw.Nahaareerstehuwelijkwaszeermetdegeneraalvandoorgegaan,dietoennogmaareeneenvoudigekapiteinwas,duszehadveelvoordeliefdeovergehad.TegenwoordigwoondezemetdekinderenuithaareerstehuwelijkinMarrakech,vervanhaarvriendeninParijs.Zeleekmegeenvrouwdiehaarechtgenootsnelzouopgeven.MadameKoenigenikbegrepenelkaaropperbest,dachtiklater.Wehieldentenslottevandezelfdeman.Hetenigeverschilwasdatzijdeinnerlijkezekerheiduitstraaldevaniemanddieweetdatzeheeftgewonnen.Ikbeseftebeschaamddatikhaarvoornaamnieteenswist.

DevolgendewekenverliepenvoordegeneraalenalleVrijeFransenineenonaangenamespanning.OpbevelvanMontgomeryzatenwevastinCairoenAlexandriëterwijldeEngelsendeDuitsersnaarhetwestendreven.Sindszijnvrouwerwas,kondenPierreenikelkaaralleeninhetgeheimontmoetenalszijnvrouweenuitstapjemaakteofsliep.Alsweelkaarzagen,washijschichtigennerveus.

nerveus.'Jebegrijpttochweldatikineenonmogelijkesituatiebenbeland?'zeihijsmekend.'Zolangzijeris,kanikgeenkantop.Ikbenhethaarverplichtaanhaarzijdeteblijven.''Enikdan?'zeiikklaaglijkentegelijkboosopmezelfommijngemelijkheid.'Benjemijnietsverplicht?'Alsikzulkedingenzei,betrokzijngezichtenvreesdeiktevertezijngegaan.Wewarenhiertenslottesamenaanbegonnen,alsvolwassenendievanmeetafaanhaddengewetenhoehetzoukunnenaflopen.Alleenzatmijnverlangenzodiepenraakteikzoverwarddoormijngevoelensdatikmegeenraadmeerwist.Hijhieldmevast,streeldemijnhaarmetzijnlange,benigevingers,kustemijnvoorhoofdenfluisterdemesussendewoordjestoe.DoordekomstvanMadameKoenigwasallesechterveranderdenhoelangerzebleef,hoemeerikmetekortgedaanvoelde.Ikmistehemverschrikkelijkenvroegmeafwathijmethaardeed.Hetideedatzemetelkaarsliepenwasondraaglijk.Ikprobeerdemezelfmetboekenenkrantentevermakenenikgingelkedagnaarhetstrand,maaringedachtenwasikaltijdelders,zodatikgeenartikelofzelfsmaareenbladzijkonuitlezen.Hetenigewatmeopdebeenhieldwasdatik,ondanksderoddelpraatjes,opdeeenofanderemaniermijnbaanhadwetentebehouden.ToenMontgomerydeFransennaarweereenandereverlatenbuitenpostindewoestijnstuurdeenMadameKoenigbeslootinCairoteblijven,hoopteikeindelijktijdmetdegeneraaldoortekunnenbrengen.Ikhadhetmoetenzienaankomen,maardatdeedikniet,toennogniet.Degeneraalzeidatwenaarhetveldhospitaalgingen,eenuurrijdenbijonsvandaan,endathijhetstuurwildenemen.Ikhadgeenbezwaar.Hijreedgraag,dusikgingvrolijknaasthemzitten.'Nee,jijzitachterin,'zeihijkortaf.'KapiteinThoreaurijdtmetonsmee.'Ikkeekhemzijdelingsaan,geschrokkenvanzijnbruuskewoorden,maarhijwenddenerveuszijnblikafenstarttedemotor.Achterindeautozittend,naarzijnvertrouwdebredenekenschouderskijkend,ennaardezilverenstoppelsonderinzijnkortgeknipteblondehaar,dachtikterugaanzijneerstebezoekenaanmij,inhetziekenhuisinDamascus.Hoecharmanthijwasgeweest,hoeattentenvriendelijk,hoehijmeteendoosbonbonsopschootinhetzonlichtbijhetraamhadgezeten.Ikgeloofdatiktoenalhadgewetendatikvanhemhield.KapiteinThoreau,deofficierdiehetbeveloveronstransportvoerde,stapteinenweredenoverhethobbeligewoestijnpadnaarhetnoorden.Debeidemannenwisseldenzoafentoeeenpaarbeleefdewordenoverdesituatietenwestenvan

wisseldenzoafentoeeenpaarbeleefdewordenoverdesituatietenwestenvanonzepositieenhoedevijanddoordeBrittennaarTunesiëwerdteruggedreven.ZelietenallebeiblijkengraagweereensslagteleverenenwarenverbitterdoverdebehandelingdoorMontgomery.Naeentijdjedaaldeereengemoedelijkestilteoveronsneer.Ikzatstilletjesachterintewachtentothetveldhospitaalaandehorizonverscheen,maardatleekeeneeuwigheidteduren.Degeneraalverbrakdestilteplotseling.'AdjudantTravers,'zeihijenigszinsformeel,'ikmoetuietsvertellen.IkwordnaarTunesiëgestuurdommealsverbindingsofficierbijgeneraalDeGaulletevoegen.'Mijnbelangstellingwasgewekt.Ikgingrechtopzittenenboogmeietsnaarvorenomhembovenhetgeluidvandemotoruitbetertekunnenverstaan.Ikwildewetenwanneerwezoudenvertrekken.'Inmijnordersstaatdatunietmetmemeekunt,'zeihijzoterloopsmogelijk.'DeBrittenhebbengezegddatikgeziendeomstandighedengeenvrouwelijkechauffeurmeermaghebben.'Ikvingzijnblikindeachteruitkijkspiegelenfronstemijnvoorhoofd.Wewarensindsjuni1941onafscheidelijkgeweest-hetleekveellanger-ennuliethijmevallen.Hijversteldedespiegelzodathijmijngekwetstegezichtnietmeerhoefdetezien.Thoreauzatonbehaaglijkinzijnstoelteschuiven.Nubegreepikwaaromdegeneraalhemvoordezerithaduitgenodigd:omtevoorkomendatikeenscènezouschoppen.Ikzakteonderuit.Ikkongeenwoorduitbrengen,ikkreeggeenlucht,ikkonnieteensdenken.Ikhadmenognooitzoverpletterdgevoeld.Toenikweeropademwasgekomen,vroegikverbitterd:'Waarstuurtumedannaartoe?Cairo?NaarMadameCatroux?'IkkonmenauwelijksietsergersvoorstellendanoveralgevolgdtewordendoordekraalogenvandieoudeKattenkop.'Nee,'antwoorddedegeneraal.'Jewordtaanhetveldhospitaaltoegevoegdenkuntdaarjedienstenalschauffeuraanbieden.'Destiltetussenonswerdhaastondraaglijk.Ikzatstramopdeachterbankenknipperdemijntranenweg.Thoreaudurfdenieteensnaarmetekijken;degeneraalomklemdehetstuurzostevigdatzijnknokkelswitzagenendevolgendetwintigminutenwerdergeenwoordmeergesproken.Ikwildegillen,Pierrenaarzijnhoofdslingerendathetnieteerlijkvanhemwas,hemvragenhoehijmeditkonaandoennaalleswatwesamenhaddenmeegemaakt,maarikkonhetniet.Zolangwesamenwarengeweesthadikmenooittegenhemverzet,enikverkeerdenuabsoluutnietineenpositieomeralsnogaantebeginnen.Datwisthijook,enhijgebruiktehettegenme.Voorheteerstsindsikhemstoffigondereentruckvandaanhadzienkomen,tijdensdieluchtaanvalbijDamascus,

ondereentruckvandaanhadzienkomen,tijdensdieluchtaanvalbijDamascus,wasikechtkwaadophem.Hijhadmeslechtbehandeldenikverdiendeietsbeters,zekernaBirHakeim.Toendeeindelozerittenslottetochvoorbijwas,sprongikzosnelikkonuitdeauto.TerwijlThoreauzichschielijkuitdevoetenmaakte,boogikmijnhoofddiepoverdekofferbakenraaptezosnelmogelijkmijnspullenbijelkaar.Pierrekeeknaarmijngehannesmetmijnschamelebezittingen-mijnbed,badenkoffer.'Hier,'zeihij,medeautosleutelsaanreikend,'haalheterlatermaaruit.Ikblijfvannachtinhetziekenhuis.'Iknamdesleutelsaanendeeddekofferbakdicht.Hijvervolgde:'Alsjeblieft,jemoetbegrijpendatdeordersvandeabsolutetopkomen,'zeihij.Ikhoordehetverdrietinzijnstem.'Ikweetdathethardvochtiglijkt,na...naalles,maarjemoetbegrijpendatikechtgeenkeusheb...LaMiss?'Ikdraaidemeom,maarhijpaktemezostevigbijmijnpolsdathetpijndeedendwongmehemaantekijken.'Alsjeblieft,neemnietopzo'nmanierafscheid.'Ikbevrijddemijnpolsmetmijnvrijehand,draaidemezwijgendomenliepzobeheerstmogelijknaarhetveldhospitaal,zonderhemdetranentelatenziendieovermijnwangenstroomden.Ikherinnermenietwatikderestvandiedaghebgedaanofwaarikbengeweest.Ikzalmewelhebbengemeldenmisschienzelfsverpleegtakenhebbenverricht,maarerdrongnietstotmijnverdoofdegeestdoor.Urenlater,toenikalleenaaneentafelindemessineenkopkoffiezattestaren,kwamereenonbekendenaarmetoe.Hijschraaptezijnkeelommijnaandachttetrekkenensteldezichvoor.'IkbenBrandtenikbendenieuwechauffeurvangeneraalKoenig,'zeihij.Ikkeekafwezigop,metverwilderdeblik,envroegmeafofikhetgoedhadverstaan.'Pardon?'Hijstakzijnhanduitenwiptenerveusvandeenevoetopdeandere.'Ikbendenieuwechauffeurvandegeneraal.Ikhebuoveralgezocht.Ikvreesdatikdeautosleutelsnodigheb.IkhebopdrachtdegeneraalmorgenochtenddirectnaarCairotebrengen.'Ikstondop,dronkmijnlaatsteslokkoudekoffie,keerdedemanderugtoeenpaktemijnspullen.Hijlegdeniet-begrijpendeenhandopmijnschouder.'AdjudantTravers?Hebtumegehoord?Ikhebdeautosleutelsnodig.'Ikdraaidemealsdooreenwespgestokenom.Hijzalwelvanmijngezichtgeschrokkenzijn,wanthijlietzijnhandzakkenendeinsdeachteruit.'Ikhebje

geschrokkenzijn,wanthijlietzijnhandzakkenendeinsdeachteruit.'Ikhebjewelgehoord!'beetikhemtoe.'Laatmemetrust!'Ikbeendedemessuit,droegeenonfortuinlijkeordonnansmeteensnauwopmetewijzenwaarikkapiteinThoreaukonvindenenstormdenaarzijntent.Hijzatachtereenbureaumeteengrotestapelpaperassenvoorzicheneennoghogerestapelnaastzich.Devellenpapierstovenoptoenikmetmijnvuistophetbureaubladsloeg.Ikwasbuitenzinnen.'Watiserinvredesnaamgaande?'zeiikverontwaardigd.'Eenanderechauffeurvraagtmenaarmijnautosleutels.'Ikdenkdatiktotdatmomentinspanninghadgezetenenangstighadgehooptengebedendatdegeneraaldenieuweorderszoukunnenomzeilen,watheminhetverledenaltijdwasgelukt,zodatwetochsamenkondenblijven.Mijnsleutelsaaneenanderechauffeuroverdragenbetekendedathetbesluitdefinitiefwas.'Zegdathetnietwaaris,'riepik.'Zegdatdegeneraalhetnietmeendetoenhijzeidatikwegmoest.'KapiteinThoreauhoordemijnuitbarstingzwijgendaanenzeitoenzacht:'Sictransitgloriamundi.'Hijkeekmestrakaan.Hijhadmevanmijnstukgebracht.Ikwoeldedoormijnhaarenschuddevragendmijnhoofd.'Watbetekentdatingodsnaam?'RonddemondvanThoreauverscheeneenflauweglimlach.'"Zovergankelijkisaardseglorie,'"antwoorddehij.Ikbeseftedatikmijngeneraalvoorgoedkwijtwas.Hetleekofmijnlevenletterlijkvoorbijwas.Dimitriwasweg,Aradook,ennuPierre.Onzetijdsamen,deboerenhoeveinAley,deenormeafstandendiewesamenhaddenafgelegd;allemaalvoorbij.Deoorlog,dienognietteneindeleektelopenendewreedheden,dieonverminderdvoortgingen,warenalleendraaglijkgeweestdoordatikPierreaanmijnzijdehad.Nuzagikalleennogeenleegtevoorme.LaterzatikalleenvoorindeFordUtilityvandegeneraal-deautowaarinmijnlotvormhadgekregen,destrijdwagendieonsvanBirHakeimnaardevrijheidhadgevoerd.Ikaaideoverdegescheurdebekledingvandestoelenwaaropwezijaanzijduizendenkilometershaddenafgelegd,hetenormestuurendeonhandelbareversnellingspook.Ikkeekovermijnschoudernaardeachterbankwaaropikzovaakdenachthaddoorgebracht,metmijnnappajastotaanmijnkinopgetrokken,enwaaropdegeneraalenikeenkeersamenmeteensoldaathaddengeslapen,dichttegenelkaaraan,denachtvandievreselijkezandstorm.Flardenvangesprekkenenonsamenhangendeherinneringenkweldenme.Hetleekofdieautomijnhelelevenwasgeweest.Hijwasmijnhuisenmijnwerkenhijhadmevrijheidenliefdegebracht.Hijhadmijnlevengeredenme

werkenhijhadmevrijheidenliefdegebracht.Hijhadmijnlevengeredenmetegenhitte,kou,zon,zandenstormbeschermd.Ikhadhemopzijnwenkenbediend,hemgevoedengelaafdenhemvoorkwaadbehoed.Hijwasopzijnbeurtbeschotenengebombardeerd,vandeweggedruktengedeukt,opgelaptengerepareerd.Degedachtehemnuaaneenvolslagenvreemdeuitteleverenwastepijnlijk.Eenanderechauffeuropdeplekwaarikhoordetezitten,iemanddienietallekurenvanmijnautokende.Eenanderdiedegeneraalchauffeerde,mijnbemindePierre.Toenikmijnhoofdinmijnneklegdeommijntranenwegteknipperen,zagikeenkogelgatinhetdakbovenmijnhoofd,eenbijna-voltrefferdiemenieteerderwasopgevallen.Ikwasindezeautozodichtbijdedoodgeweestdatzijnbinnenstedeenigeplekleektezijnwaarikveiligwas.'Hoekunjemeditaandoen,Pierre?'schreeuwdeikhetplotselinguit.'Hoekunjemedwingenjeteverlaten?'Ikomklemdehetstuur,legdemijnhoofdertegenaanenlietdetranenopmijnschootdruppen.Toenveegdeikmijnneusmetmijnhandafenprobeerdemetevermannen.'Jemoetsterkzijn,Susan,'hieldikmezelfvoor.'Pakjespullen,leverdesleutelsinengadoormetjeleven.'Ikhaaldediepadem,reiktenaarhethandschoenenvakenmaaktehetopenomtezienofernogaandenkensaanonzereizeninzaten,fragmentenvanonzetijdsamendieikmeekonnemen.Deklepvielopen.Ikknipperdemetmijnogenenkeek.TussendeverschotenlinnenkaartendiewehaddengebruiktomkriskrasdoorNoord-AfrikaterijdenlagmijnBerettapistool.Inminderdaneenhartenklopleekhetallemaalglashelder.Hierwasdeuitweguitmijndilemma,eenkansomaanhetverdriet,devernederingendelegetoekomstteontsnappen.IkboogmenaarvorenenreikteaarzelendnaarhetpistooldatiktweejaareerderhadgeruildmeteenvliegenierindeKongo,hetwapenwaarmeeikmezelfaanheteindvandebelegeringvanBirHakeim,alsdevijandkwam,hadwillenbeschermen.Hetglinsterdeuitnodigendinhetmaanlicht.Iknamhetinmijnhandenvoeldehetgewichtendekiltevanhetmetaalopmijnhuid.Hetwaszoeenvoudig.Ikkondelooptegenmijnslaapzettenendetrekkeroverhalen.Hetzoueenpersoonlijkeafrondingvaneenhoogstpersoonlijkestrijdzijn.'Erisgeentoekomst,'fluisterdeik,enmijnwarmeademvormdeeenwolkjefijnenevelindekoudeluchtrondomme.Ikzagdemistoplossenensteldemevoordatikhetzelfdezoudoen,inrookopgaan.Ikhiefhetwapenmetvastehand.Geenmenszouhetschothoren.Deautostond

Ikhiefhetwapenmetvastehand.Geenmenszouhetschothoren.Deautostondaanderandvanhetkampementeniedereenzatindemesstententeeten.Devolgendeochtendzouikgevondenworden,hetliefstdoordenieuwechauffeur,aanwieiknualeenonberedeneerdehekelhad.Ikdruktedeloopdiepindezachtehuidvanmijnslaapengenootvandekoelte.Dechauffeurzouwaarschijnlijkeengilslakenenwegrennenomhulptehalen,terwijlhijalwistdatiknietmeertehelpenwas.Erzoueenartsgehaaldworden;dokterGodou,misschien.Hijzouaaneenenkeleblikvoldoendehebben.Zezoudendegeneraalgaanzoeken.Eenvanzijnadjudantenzouhemstilletjesapartnemen.Thoreaumisschien.Sictransitgloriamundi.IksteldemePierresgezichtvooralshijhetnieuwshoordeenvroegmeafhoehijzichzouvoelen.Zouhijmoetenhuilen,netalstoenhijaanAmilakvari'sgrafstond,enzijntranenhaastigwegpinkenomzichzelfnietinverlegenheidtebrengen?Waarschijnlijkniet.Hijzoumijnbegrafenisbijwoneneneenvriendelijkwoordspreken,maardanzouhijzijnwegvervolgen.Inzijnauto.Deautowaarinzijngeliefdezichvanhetlevenhadberoofd.Ikkromdemijnwijsvingeromdetrekker.Alsikmaareenbeetjedrukuitoefende,voeldeikdetorsie.'Eenbrandendgevoelendandevergetelheid,'preveldeik.Ikslootafwachtendmijnogenendruktedeloopzohardtegenmijnslaapdathetmetaalbijnainmijnvelsneed.Mijnvingermaakteeenkrampachtigebeweging.Destilteoverdonderdeme.Geengeluid.Nieteensdatvanmijneigenademhaling.Mijnhartleekstiltestaan.Ikconcentreerdeme,bangomdemoedteverliezen,pordenogharderinmijnslaapenspoordemezelfaan.Degeneraal.Ik.Dezeauto.Hetwaseenvolmaaktbesluit.Tochwaserietsdatmeweerhield;misschienknaagdehet'bevreesdnochbang'datdeTravers'kenmerkteinmijnachterhoofd.Ikwasgeenslappeling;nooitgeweestook.Langzaamlietikhetpistoolzakken,deedmijnogenopenenkeekommeheen.Opeenszagikinhoezinloosmijndoodzouzijn.Watwashetdoel?Wiewildeikstraffen?Degeneraalkonhetniethelpendathijzijnplichtaltijdlietvoorgaanenhijvolgdegewoonzijnbevelenop.Denieuwechauffeur?Ikkendedemanamper,maarhijverdiendevasteenbeterbeginvanzijnnieuwebetrekking.Ikbeseftebeschaamdhoevreselijkviesmijnzelfmoordmijngekoesterdeautozoumaken.Degeneraalzouwoedendzijn.Zowoedendzelfs,dathijuitwraakwaarschijnlijknieteensnaarmijnbegrafeniszoukomen.HijzoumorgenochtendeenandereautomoetenlenenomnaarDeGaulleinCairotegaanterwijldezeautowerdschoongemaakt.Hijzoumijkwijtzijnenmisschien

gaanterwijldezeautowerdschoongemaakt.Hijzoumijkwijtzijnenmisschienzelfszijn'geluksauto'dieheminBirHakeimnaardehelenweerterughadgebracht.Hijzoudesduivelszijn.Uitzijnvelspringen.Ikglimlachtebijnabijhetidee.HoofdschuddendommijneigendwaasheidpropteikdeBerettainmijnzak,klaptehethandschoenenvakdichtenvluchttedeautouit.Ikmaakteeenlangewandelingdoorhetdonker.Ploeterenddoorhetlosse,koelezandnamikzoveelmogelijkafstandvandeauto.Terwijldemaanreesendezandzeevoormemethaarzilverenlichtbestreek,slaagdeikeropdeeenofanderemanierintotredetekomen.Ikzounooitmeerzelfmoordplannenkoesteren.Indewetenschapdatwerkdeenigeremediewas,stortteikmedemaandendaarnaopmijnnieuwebaan.Ikreedartsenenverpleegstersvanennaarhetfrontenmelddemevrijwilligvoorextradienstenenklusjesdieniemandwildeopknappen.MijnenigegezelschapvoordagennachtwasmijnnieuwehondJosephine,eenjongeDuitseherderdieikvaneenlegionairhadgekochtendieeenzeerbemindsubstituutvoorAradwerd.Erwarennogzesanderevrouwelijkechauffeurs,Spearettes,diedemedischestafengewondenindeachterhoedevervoerden,maarikwasdeenigevrouwindefrontlinies.OmtebeginnenchauffeerdeikeenoudereFransearts,maartoenwerdikeenpaargelukkigedagenlangherenigdmetdieaardigecommandantLotte,dienaeenlangeherstelperiodeleunendopeenstokindeoorlogwasteruggekeerd.Ikwasergblijhemtezien.'Susan,liefkind,'verwelkomdehijmehartelijk.'Watheerlijkjeweertezien.'Ikrendenaardeplekwaarhijmetzijnstokstondenomhelsdehem.Hijzagerietsouderendikkeruit,maarverderwashijnietsveranderd.Ikkeekzoekendommeheenenvroegwaarzijntrouwe'boy'Assabwas.'Dieisnamijnongelukverdwenen,'zeiLottebedroefd.'Ikneemaandathijdachtdatiknietterugzoukomenenismetiemandandersmeegegaan.Hebjijhemsomsgezien?'Ikdachtglimlachendaandelange,metpottenenpannenbehangeninboorlingenschuddemijnhoofd.'Danhadikhetvastnogwelgeweten,'zeiik.DokterLottewerdovergeplaatstenikmoestdeonuitstaanbaredokterGodouweerrondrijden.Iksliktemijnweerzinwegentrokmesteedsdieperinmezelfterug.'Jeleefttenminstenog,'vermaandeikmezelf,denkendaanAmilakvarienalleanderen,maarinwezenvoeldeikmemeerdooddanlevend;ikwasgraatmagerenhondsmoe.IkvroegdiewinterverlofaanengingbijAmilakvari'sschoonzusterEkainCairologeren,dieheelgoedvoormewasenmemeerdangenoegversfruitenmelkgaf.

genoegversfruitenmelkgaf.'Volgensmijbenjenietalleenuitgeput,'zeizetoenikeenpaardageninhaarzaligehuiswas.'Volgensmijbenjeziekvanbinnen.'Zedrukteeenhandtegenhaarhartomduidelijktemakenwatzebedoelde.Ikverteldehaarniets;dewondwasnogtevers,enzerespecteerdemijnterughoudendheid.Toenzedachtdatikeraantoewas,vroegzemenaarDimitri'sdood.EkakonhetverliesnietverwerkenenhadzichvastvoorgenomenderestvandeoorlogindebuurtvanhetLegioenteblijven.'Dooralleenmaartepratenmetmensendiehemhebbengekend,doorhungezelschap,krijgikeenbeetjehetgevoeldathijnogleeft,'zeize.DankzijEka'stederezorgenkwamikweeropkrachtenenbijmijnverstand,eniksteldevastdatdoorgaanmetmijnlevenenproberendegeneraaltevergetenhetbestewaswatikkondoen.

Degeneraalkonmijkennelijknietvergeten.IkweetnietofEkacontactmethemhadopgenomen,maartoenhijhoordedathetnietgoedmetmeging,kwamhijbijmeopbezoek.Hijhadeenboswitterozenbijzich.'IkgaterugnaarBirHakeim,'zeihijmetglanzendeogentoenhijmijnhandindezijnenam.'Hetisofikerdooreenonzichtbaredraadnaartoewordgetrokkenenikzouhetheelfijnvindenalsjemevergezelde,LaMiss.'Ikdachtaandetroostelozeomgevingendeveleschimmenuithetverledendieikerzoutegenkomen.Ikstamelde:'Ik-ikweethetniet...'Hetlaatstewaariknubehoefteaanhad,warenherinneringenaanmijntijdmethem.Washijmaarnietgekomen,dachtik.Pierrebleefevenwelaandringen.ZijnbezoekaanBirHakeimwasdeelseeneerbetoonaandegenendiewarengevallenendeelseenpersoonlijkepelgrimstochtnaarhetverleden.'Ikmoethetechtnogeenkeerzien,'probeerdehijmeteoverreden.'Gaalsjeblieftmetmemee.'Tegenbeterwetenin,enookomerachtertekomenhoeikmeinzijngezelschapzouvoelen,beslootikdeuitnodigingaantenemen.Uiteindelijkgingenwenieteensalleen,maarmetdokterGodouenderoemruchteaalmoezenierpèreMallec,diezichzelfbeidenhaddenuitgenodigd.DegeneraalbestuurdedeFordUtilityzelfendokterGodouzatnaasthem.IkzatachterinmetdeaalmoezenierenwasnietinstaatmijnogenvanPierresgezichtindeachteruitkijkspiegelaftehouden.Totmijnschaamteenwoedehadikeenoverheersendgevoelvanblijdschapnuikweerbijhemmochtzijn.Toenwedekalebuitenpostbereiktenwaarwebijnaeenjaartevorenvelewekenhaddendoorgebracht,herkendenwedienauwelijks.DebrigadeVrijeFransen

haddendoorgebracht,herkendenwedienauwelijks.DebrigadeVrijeFransendieerinmiddelszathaduitstekendwerkgeleverddoordegranaattrechtersdichttegooienendeboelflinkopteruimen.ZewarenhalverwegedebouwvaneenkerkhofwaareengrootstenengedenktekenmethetLotharingerkruismoestkomentestaan.Binnendelagemurenstondentientallenkruisenopversegrafheuvels.Toenikzeallemaalbijeenzag,werdikerweereensaanherinnerdhoevelenhetlevenhaddenverloren.Deademstoktemeindekeel.DokterGodoustapteuitomdebenentestrekkenenmetdemannentepraten,maardegeneraalwildedeexacteroutetracerendieweindenachtvandeontsnappinghaddengevolgdenwenddezichtoteenjongeluitenantvandeVrijeFransen.'WiltumenaarRouteFbrengen?'vroeghij.'Ikweetnietgoedmeerwelkekantikopmoet.'Degeneraal,dieinverwarringwerdgebrachtdooralleveranderingen,reedwegzodradeluitenantwasingestapt.Weredenhotsendenbotsendovereenuitgesprokenruwstukterrein.Dejongeluitenanttroklijkbleekwegtoenhettothemdoordrongwaarwewaren.'Neemmenietkwalijk,generaal,'flaptehijeruit,'maarikgeloofdatuneteenmijnenveldinbentgereden.'Pastoenzagenwedesappeursoveralomonsheenmetmetaaldetectoren,koptelefoonsomhunnekenlangestokkenindehand.Hetwittelintwaarmeehetmijnenveldwasafgezet,wastijdensdelaatstezandstormgerafeldengescheurdenlagfladderendopdegrond.Wezatenmiddeninhetzelfdemijnenveldwaarweeenjaargeledenbijnawarenomgekomen.'Jeetje.Echtwaar?'preveldedegeneraal,alsofernietsaandehandwas.Toenzettehijdeautoindeachteruitenprobeerdezijneigenspoorterugtevolgen.Wehaddennoggeenmetergeredenoferklonkeenenormeknal,gevolgddooreenhevigeschok.Deautovloogomhoog,stortteweernaarbenedenenlieteengrotestofwolkopwaaien.Bijhetneerkomenvoeldeikeenverzengendepijninmijnlinkerbil,alsofiemanderuitallemachtmeteencricketbattegenhadgeslagen.Hoevaakdegeneraalanderenzoalsikookophetharthadgebondennietopeenmijnterijden,wasdatprecieswathijnuzelfhadgedaan,enwewarenallemaalopeenhaarnadoodgeweest.Ikwasdeenigegewonde.Nietalleenhadikwaarschijnlijkeengebrokenheup,ikwasookcompleetoverstuur.Indeflitsvandeexplosieendepaarsecondenschrikenpijndieeropwarengevolgd,hadikgedachtdathetmijntijdwas.IkhadnaarPierregekeken,geluidloosgeschreeuwdenmeheelevendankbaargevoeldvoorzijnaanwezigheidbijmijndood.Tegendetijddatdeautometmijerindegrondraaktemeteendreundiezopijnlijkwasdatikbijnaflauwviel,

erindegrondraaktemeteendreundiezopijnlijkwasdatikbijnaflauwviel,besefteikechterdatikteveelpijnleedomdoodtekunnenzijn.Hetachterwielwasercompleetafgevlogen,rechtonderme.ToendeluitenantenPierremeuitdeautotildenenopdegrondlegden,watikkreunendverdroeg,zagikPierresangstigegezicht.'Ikbennognietdood,hoor,'zeiiktoenweophulpwachtten.HetwerdnogpijnlijkertoenzemeperbrancardnaarhetveldhospitaalmoestenterugbrengenenikonderdokterGodousonsympathieketoezichtoverdehobbeligstewegendoorelkaarwerdgeschud.Nazijnnaarmijnideeveeltevluchtigeonderzoek,datbestonduiteensnelle,pijnlijkeporinmijnheup,verklaardehij:'Umankeertniets.Nietsgebroken,alleeneenpaarkneuzingen.Gamaareenhapjeeten.'Ikhadechterzoveelpijndatiknieteenskonlopen,laatstaanietseten.Degeneraalkwammeinhethospitaalbezoeken.'Jebentspierwit,'zeihijtoenhijmijnblekegezichtzag.'Blijfmaarlieverliggen.'Deheimelijkeglimlachdieoverzijngezichttrokmaaktemeduidelijkdathijblijwasdatiknogleefde,maarhijkonnietmeergevoeltonenindieopenbareruimte.Eerlijkgezegdwashijzoboosopzichzelfdathijiedereenverboodmeteenwoordoverzijngênantefouttereppen.Toenikeenpaardagenlaterweerrondstrompeldemetmijnbontenblauwebil,heupenbeenlektehetnieuwssnelgenoeguit.Delegionairsplaagdenmegenadeloosmethetincident.Zewezennaarme,lachtenenwrevenquasigekweldoverhunachterste.Ikwildealleenmaarsnelbeterwordenendegeneraalterugzien.

IkwasnietlangerdechauffeurvandegeneraalennadatikweermaandenwasafgebeulddoorGodouendeziekenhuisstaf,kreeghetLegioenmedelijdenmetmeenboodmeeenbaanalsambulancechauffeuraan.Hetwasapril1943endeBrigadewerdeindelijknaarEnfidavilleinTunesiëgestuurd.Ikaanvaarddehetaanboddankbaarenlegdeinelfdagentweeduizendkilometerafineenzware,onhandelbareambulance,dwarsdoorhetmeestonbegaanbareterrein,viaTobroek,Derna,BenghazienTripolinaarTunesië.DewegendoordesteileDjebelbergenzatenvolgranaattrechtersenhaarspeldbochten,endeglibberigemodderenkillegrauwemotregenmaaktendeuitdagingnoggroter.Ikwasvanbegintoteindparaattijdensdelaatsteslagtegenhet43eBataljonvanhetAfrikaKorps,diezichafspeeldeopdeplekdiebekendzoukomentestaanalsBergkam245bijJebelGarci.Hierleedde13eDBLE,metdelaatsteFransesoldatendietijdensdeTweedeWereldoorlogopAfrikaansebodemstreden,zwareverliezen.BritsetoestellenwierpenDuitstaligepropagandapamflettenuit

zwareverliezen.BritsetoestellenwierpenDuitstaligepropagandapamflettenuitwaarindelaatstevijandelijkestrijdkrachtenwerdenaangespoordzichovertegeven.LaterdeeldeikindeoverwinningvanmijndivisiebijKaapBonenzagikdehordesgedemoraliseerde,verslagenDuitsekrijgsgevangenennaardegeallieerdeliniessjokken.Eenmaandlater,op12mei1943omachtvooracht,toendevijandzogoedalsverslagenwas,werdbekendgemaaktdathetDuitseverzetinAfrikadefinitiefwasopgegeven.HetLegioenenikwarensamengeweestvanafhetprillebeginin1940,toenikopdebootnaarDakarwasmeegevaren,tothetbittereeindvandeNoord-Afrikaansecampagne,toen125.000Duitsersen100.000Italianenzichtenslotteovergaven.IkreedzelfsmeemetdegeallieerdeoverwinningsparadeinTunisinmei,alschauffeurvaneenvandehogemedischeofficieren,omtevierendatergeenenkelevijandmeeropNoord-Afrikaansegrondtevindenwas.DelaatsteVichy-FransenslotenzichnualsdeelvandeieBrigadeaanbijhunvroegerevijanden,deVrijeFransen,tervoorbereidingopdestrijdtegendeDuitsersinEuropa,maarhetwaseenonwilligverbond.WijwerdeninafwachtingvandiebelangrijkevolgendefasevandeoorlognaardeTunesischestadZuaragestuurd,waardewoestijndezeeontmoet,enzettenonzewittetenteninrijenopeenaflopendehellingnaarhetstrand.Ikverheugdemeopdekansuitterusten,tezwemmenenopademtekomennadezwareinspanningenvandeafgelopenmaanden.Kortnadatwewarenaangekomen,zagikietsverbijsterends.DeoudeFordUtilityendecamionnettevandegeneraalstondenvooraaninhetkamp,dichtbijdezee.'HoelangisgeneraalKoenighieral?'vroegikaaneenordonnansdiemeteenpaardozenproviandlangsmeheenrende.IkdachtdathijnogsteedsbijDeGaulleinhetbuitenlandzat.Hijschokschouderde.'Eenpaardagen,dachtik,'zeihij.Iklietmijntentbijnavooraanzetten,metdeopeningnaarzee,zodatikkonzienwatzicheenpaarhonderdmeterlagerafspeelde.Ikrekendeernietopdatikdegeneraalondervierogenzoukunnenspreken,maarikhooptealthanseenglimpoptevangenvandemandiezoveelvoormewasgaanbetekenen.Nogmaareenpaaruurlater,toenikmetmijnarmenomJosephinesbrede,ruwbehaardenekzat,kreegikdegeneraalvoorheteerstinmaandeninhetoogentoenwasikweerboosopmezelfomdathijnogsteedszoveelgevoelensbijmelosmaakte.IkhuildebijnatoenikheminenuitdeFordUtilityzagstappen,dienudoordenieuwechauffeurwerdbestuurd.Iklagtweedageninmijntentopdeloer.'sNachtslagikopmijnkampbedtewoeleninhetbesefdatdemandieikmeerdanwieookbemindeopeen

woeleninhetbesefdatdemandieikmeerdanwieookbemindeopeensteenworpafstandwas.Ikverlangdeernaarweerinzijnarmenteliggen,zijngeurinteademenennaarzijntrageademhalingteluisterenalshijinslaapviel.Ikhadhetgemisvanzijnlichamelijkeaanwezigheidinmijnbednooitsterkergevoeld.Ikhunkerdenaarhemenwenstedatikietskondoenomweermethemsamentezijn.Opdederdeochtend,nettoenikkoffiezattedrinkenvoordatikmebijdehospitaaltentmoestmelden,hoordeikiemandzachtkuchenbijdeingangvanmijntent.IktildedeflapopenzagMyFen,hetpiepkleineknechtjevandegeneraal,dieverlegenmetzijnvoeteninhetzandstondteschuifelen.Hijkeekopgeluchttoenhijmezag.'Ikhebietsvooru,'zeihij,mebedeesdietsaanbiedend.HetwaseenexemplaarvanTheIllustration,dekrantvoordemannenaanhetfrontdiedegeneraalenikinAleygretighaddengelezen.IkkeekonderzoekendnaarMyFensgezicht.Hijbesefteduidelijkdathijwerdgeachtmeeensoortboodschapovertebrengen,zonderpreciestebegrijpenwatdieinhield.'Komtditvandegeneraal?'vroegiktoenikmetbeverigehandendekrantvanhemovernam.'Ja,'bevestigdeMyFentimide.'Hijdachtdatuermisschienbelangstellingvoorhad.'Zijngezichtstondnuongeduldig,alsofhijzosnelmogelijkwegwilde.Ikherkendehethandschriftvandegeneraalinéénoogopslag.Hetwasmaaréénwoord:'Koenig'.IkboogmijnhoofdommijnglimlachvoorMyFenverborgentehoudenenvermandeme.'Dankjewel,'zeiik,numeteenernstiggezicht.'Enbedankdegeneraalnamensmij.'MyFendribbeldezosnelmogelijkdeheuvelaf,terugnaarhetkampvandegeneraal.Toenikhemnakeek,metmijnogenhalfdichttegendefellemediterranezon,geloofdeikheeleveneenvitrageachterhetraamvandecampertezienbewegen.Derestvandedagleekeindeloosteduren.Ikwachtteopdenachtdiekomenging.IkmaakteeenwandelingmetJosephine,haaldemedischevoorradeninBizerteenzochteenplekwaarikongestoordeenbadkonnemen.Omtienuurglipteikinmijnschoonsteuniformenmetnetgewassenhaarmijntentuitenslooplangsdeanderetentennaardezeeindeduisterediepte.Toenikdichterbijkwam,zagikdezachtegloedvandeolielampindecampervandegeneraaldoordegeslotengordijnenschijnen.Ikhaaldediepadem,klopteaanenstaptenaarbinnen.Pierrezataaneenlage,metpaperassenenkaartenbezaaidetafelineenhoekvandekleinecamper,meteenglasrodewijnindehand.Hijkeekopengrijnsde

dekleinecamper,meteenglasrodewijnindehand.Hijkeekopengrijnsdebreed.'Kombinnen,LaMiss,'zeihij.'Ikverwachtteual.'Ikslootdedeurachterme,gingnaasthemzittenenkeekzwijgendtoetoenhijeenglaswijnvoormeinschonk.'Santé,'zeihij.Hijhiefzijnglasenboogzichnaarmeover.Iknamvoorzichtigeenslokjewijnenkeekhemindeogen.Nogvoorikmijnglashadkunnenlatenzakken,lagikweerinzijnarmenenproefdenwedewijnopelkaarslippen.

EenpaargelukzaligewekenlangwasikelkenachtmetPierreherenigd.Weontmoettenelkaarstiekeminzijncamperaandezee.Ikwisthoegroothetrisicowasdathijnam-deBrittenwistenhet,deItalianenwistenhet,dehelewereldleekopdehoogtetezijnvanonzeaffaire.Pierrezettezijncarrière,zijnreputatieenzijnhuwelijkophetspel,maarhijscheenmedatrisicowaardtevinden.Ikwistnietgoedwaterinhemomging,zoalsaltijd,maarikmaaldeernietom.Ikwistalleendathijweerbijmewildezijn,endiekorteperiodewasikbijnanetzogelukkigalsdestijdsinAley.Mijngelukwasevenwelnietvanlangeduur.Onzeclandestiene,nogalomslachtigecommunicatiemethode,dieeruitbestonddatdegeneraalMyFenmetTheIllustrationstuurdealshijmedieavondwildezien,wasnietonfeilbaar.OpeenavondvergatdeverlegenMyFenmedekranttebezorgen.Ikwachtteenhoopte,maartoenMyFennietkwamopdagen,namikaandatdegeneraalhetdrukhad,ofaanhetvergaderenwas,enbezochtikhemniet.Degeneraal,dieopeenpaarhonderdmeterafstanddeheleavondbijhetlamplichtopmehadzittenwachten,wasboosenvanstreek.Zijntereegowasgekwetst,enhijgingertenonrechtevanuitdatikdeverhoudinghadbeëindigd.Devolgendeochtendverscheenhijwoedendbijmijntent.'Datdeedjezekerexpres?'begonhijmetvuurspuwendeogen.'Jéhebtmedeheleavondalseenidiootlatenwachtenenhopen,terwijljedondersgoedwistdatjenietzoukomen.''Nee,Pierre,helemaalniet,'stribbeldeiktegen.'MyFenisnietbijmegeweest.Ikhebookgewachtenmeafgevraagdofjejehadbedacht.'Ikbleefermaarophamerendatdeknechthadverzuimddeboodschapovertebrengen,maarikvermoeddatdegeneraalhetnooitechtheeftwillengeloven.Tweedagenlatersloopikvooreenlaatsterendez-vousnaarzijncamper,metachtermehetmaanlichtopdewittetenten.Webeleefdennogeenlaatste,bitterzoetenacht,maardaarnazouhijmenooitmeerbijzichlatenkomen.

Eenpaardagenlaterverspreiddehetnieuwsdathijwasbevorderdtotdivisiegeneraalzichalseenlopendvuurtjedoorhetkamp.DegeneraalmoestzichbijDeGaullesstafinAlgiersvoegenommeetehelpenaandeoprichtingvanhethistorischeComitéFrançaisedelaLiberationNationale,hetprovincialegouvernementvandeFranserepubliek.Ikkreegnieteensdekansafscheidvanhemtenemen.Toenikzijnautoindevertezagverdwijnen,konikmedeharenweluitmijnhoofdtrekken.Hoehadikdebelangrijksterelatievanmijnlevenzobeschamendkunnenlatenaflopen?IknammijnBerettaweerterhand,maarnuomwoedendopeenwildehondindewoestijntevurendieJosephinehardnekkiglastigbleefvallen.Ikhaaldedetrekkerover,maarhetpistoolweigerde.Hetwaskapot.Aljaren,kennelijk.Ikproefdeeenbittereironieindewetenschapdatikmezelfnooitmetditwapenvanhetlevenhadkunnenberoven,ookalhadikhetnogzograaggewild.

Degeurvandeoverwinning

TotweuiteindelijkmetingehoudenhoopditkleinelandbereiktenDatzoopdedoordezeeomgordethuiskustleek

Dathoofdenhartenogendetussenliggendecontinentenomspanden...GwenythHayes,FirstNewZealandVAD's(vrijwilligermedischehulp)

UitTheVoiceofWar

Indezomervan1943werdendeVrijeFranseninhetkleinevissersdorpHammametgestationeerd,waarzearakdronkenenmezzeaten.Erwaseenhandjevolwittevilla'senikzwomelkedagmetJosephineaaneenvandeprachtigestranden.Hetwaseenkalmetijd,diemedekansboodgeestelijkbijtekomen.Indeloopvanmijnturbulenteliefdeslevenwasmijnhartwelvakergebroken,maardepijndiehetverliesvanPierremebezorgdelietzichmetnietsvergelijken.Ikbetwijfeldeofikooitnogverliefdzoudurvenworden.Indebuitenwereldnamendegebeurtenissensteedsernstigervormenaan.DeAmerikanenhaddenzichvolopindeoorloggestort,Tunesiëwasgevallen,Siciliëwasbezetenhetgroteoffensiefwasinvollegang.DeFransenenBritten,dieelkaarnietlagen,kwamenovereendathetvoorbeidepartijenhetbestezouzijnalsdeVrijeFransengedetacheerdwerdenbijhetAmerikaanseVijfdeLegeronderopperbevelvangeneraalAlexanderenonderhetdirectebevelvanluitenant-generaalMarkClarkendeFransegeneraalAlphonseJuin,dieopdrachthaddendeDuitseoppositieuitItaliëteverdrijven.Nadatikeenbijzondersoortlegionairwasgeweest,namikaandatiknueenbijzondersoortAmerikaanssoldaatzouworden.IklietgeentraanomhetnieuwsdatikNoord-Afrikadefinitiefgingverlaten.Hetmaaktemetrotsdatikzijaanzijmetmijncollega'szoumogendienenalsweItaliëinhetkielzogvandeterugtrekkendeDuitsersgingenschoonvegen,enikzettemeschrapvoordevolgendefasevanmijnpersoonlijkeoorlog.IkvondhetalleenergdatikJosephinenietmeemochtnemenopdebootnaarItalië.IkhuildetoenikhaarbijvriendeninTunesiëafzette,mijnhoofdtegenhaarenorme,ruigenekdrukteenhaarbeloofdedatweelkaaropeendagzoudenweerzien.'Aurevoir,machèreamie,'fluisterdeikinhaaroor.'Abientôt.'ErkwamgunstignieuwsuitItalië.AangezienNapelswasingenomen,konden

wedaaraanleggenmethetBritsetransportschipdatvertrokuitdeonlangsheroverdemarinebasisBizerteinhetnoordenvanTunesië.WekregentehorendatergeenvrouwenophetschipwerdentoegelatenofinItaliëvanboordmochten,endatdeAmerikaanseMP'sdieonsinNapelsopwachttenstrikterzoudenoptredendanhunBritsetegenhangers.Ikwasdevoorgaandedriejaareengarconnemanquégeworden,eensoortereman,entrokmedanooknietsvandeAmerikaanseordersaan.Wehaddennietalleeneenreusachtigevoorraadnieuwmaterieelgekregen,maarookmooieAmerikaanselegeruniformen.Iktrokhetmijneaan,stoptemijnhaarondermijnhelmenliepmetdeandereVrijeFransendeloopplankover,diedaginapril1944inBizerte.ErstondentweerijengewapendeBritseschildwachten,dieikbeidekonpasseren,zijhetmetbonzendhartengebogenhoofd.Pastoenikalaanboordwas,weescommandantArnaultmeopdevergissingdieikhadbegaan.'Jehebtjeenkelstukkenverkeerdomaan,'fluisterdehijmetoe.Ikkeeknaarbenedenenzagtotmijngroteschrikdatdemijonbekendekledingstukkenbinnenstebuitenzaten,zodatallehaken,ogenengespentezienwaren.CommandantArnaultenzijnmannengingenvoormestaan,zodatikdeenkelstukkenongezienkonomdraaien,enikpreesmezelfgelukkigdatverderniemanderietsvanhadgezien.Deofficierenaanboordwarencharmantenzorgdengoedvoorme,ongeachthunnationaliteit.Sommigenkendeikal,zoalsArnault,DeSairigné,Simon,BablonenSaint-Hillier,maarveleanderenzagikvoorheteerst.Eenvanhen,HugoGeoffrey,eenjongeaspirant(officierskadet)dielatereenzeergerespecteerdgeneraalvanhetLegioenzouworden,waseenschat.Ikgeloofdathijmealseensoortlegendebeschouwde.'HoewashetomuitBirHakeimteontsnappen?'vroeghijmekeeropkeermetgretigeogenineenblozendgezicht.Hijleeknooitgenoegtekrijgenvandeoorlogsverhalen.'O,gewoon,'antwoorddeik,endansjoktehijteleurgesteldweg.Deofficierenzorgdenervoordatikeeneigenhutkreeg.Zedineerdenookelkeavondmetme.Zewarenvriendelijkenhartelijkzondermeervanmetewillen,enzobleefhetook.NapelswemeldevandeAmerikanen,knappemannendienognietledenonderdelange-termijneffectenvandeoorlog.ZerooktenLucky-sigarettenenlekenaltijdnaarGlennMillerenanderejazzmuziekteluisteren.Hununiformen,uitrustingenvoertuigenwarenzofonkelnieuwdatonzegehavendeoudeuitmonsteringuitBirHakeimersjofelbijafstak,maarzewarenheelefficiëntengoedgeorganiseerd.Toenwedieaprilmaanddeelnamenaandelangverwachte

goedgeorganiseerd.ToenwedieaprilmaanddeelnamenaandelangverwachteItaliaanselandingen,liependiedanookgesmeerd.DeenigewanklankwasdatmijnBeretta,diegevoelswaardevoormehadgekregen,indehaventijdenshetuitladenuitmijnautowerdgestolen.

InItaliëmaakteikeensombereperiodedoor.Deingrijpendegebeurtenissenvandevoorgaandejarenbegonnenzichtewreken.IkvoeldemeeenzaamenbuitengeslotenenikmistePierrevreselijk.TerwijldestrijdoveralomonsheenwoeddeendekameradendievanhetbruggenhoofdAnziokwamenzwaregevechtenbijMonteCassinoleverden,schovendeVrijeFransendemiddelstelinievanhetgeallieerdefrontdatzichdwarsdoorItaliëuitstrektegestaagnaarhetnoordenop.AchterhetstuurvanmijnAmerikaanseDodge-ambulancereedikoverachterafwegendiedoordestortbuienvrijwelonbegaanbaarwarengeworden.Erlagenoveralmijnen,antitank-enantipersoneelsmijnen,langsdewegen,verborgeninvervallengebouwenenzelfsonderdoden,inafwachtingvanonfortuinlijkmedischpersoneel.Ikwaszelfeenkeeropeenmijngeredenenhadmeteigenogengezienhoeeenmijnkwetsbareledematenkanafrukken,dusletteikextragoedopwaarikliepofreed.Hetwerdeennietaflatendeangstdiealtijdinmijnachterhoofdbleefzeuren.'sNachtslagikonderdesterrenhemelachterinmijnambulanceopgerold,klaarwakker,overweldigddoormijnverdriet.Deellendedreigdemesomsteveelteworden,maarelkekoudeochtendstondikweerop,afgepeigerdenalleen,heesmeinmijnuniformentraddenieuwe,zwaredagtegemoet,volgewondendieikzosnelmogelijkafzetteomdevolgendeladingtekunnenhalen.Mijnplichthieldmeopdebeen,alvroegikmesomsafofikooitnogzoukunnengenietenvangewonedingenalseencomfortabelbed,stromendwaterendezekerheiddatjededaglevenddoorzoukomen.Beroofdvanelkeluxe,endikwijlsookmijnwaardigheid,verlangdeiknogmaarzeldenterugnaarmijnvroegereleven,alfantaseerdeiknogsteedsweleensoverkleineluxesengemakkeneno,watsmachtteiknaardegeurvanversebloemen.InSyriëenEritreahadikvooralnaareenbadgesnakt,inBirHakeimhadikovereenovervloedigmaalineenchicrestaurantgedroomdentegendetijddatikinItaliëbelandde,waarikvoorheteerstinjarenzonuendaneeneikonkrijgen,verlangdeiknaarietsdatnogsimpelerwas:eeneierdop.Hetklinktnubespottelijk,maarhetbemachtigenvanietsonbenulligsalseeneierdopwerdbijnaeenobsessievoorme.Onderbegeleidingvaneenjonge,gewapendelegionairdiePhilippeheetteenmeniettoestondinmijneentje

gewapendelegionairdiePhilippeheetteenmeniettoestondinmijneentjegevaarlijkgebiedtebetreden,kamdeiktoegewijdderuïnesuitvanelkverwoestItaliaansbergdorpdatiktegenkwam.Deeenszoschitterendeprovincielaginpuin.Deenebrugnadeanderewasopgeblazen,herbouwdenopnieuwverwoest.Oudemiddeleeuwsedorpendieooithaddenuitgepuildvandekunstschattenenpre-Romeinsearchitectuurwarenveranderdineenwoestenijvanvervallen,uitgeholdegebouwen,omringddoorverborgenmijnen.Dehevigegevechten,dievaakvanhuistothuisindeeeuwenoudeklinkerstratenwerdengevoerd,haddenheledorpsgemeenschappenomzeepgeholpen.IknoemeenplaatsalsPico,diebezetwerddoorde26ePanzerdivisietotdienaeenbloediggevechtwerdverjaagddoorgezamenlijkeFranseenItaliaansetroepen,enPontecorvo,waardebrokstukkenvandevoorgevelsvandehuizenophetdorpspleinlagen,zodathetwasofjeindekamersvanpoppenhuizenkeek.Ikwroetteindepuinhopenvanelkdorpwaarwekwamen.Zonderachtteslaanopheteeuwigegevaarvanmijnenenvallendpuinzochtiknaarrestantenvankeukensenwinkelsvoorhuishoudelijkeartikelen.Mijnzoektochtwerdeenpassie.'Pasgoedop,LaMiss,'riepPhilippemetgroteogenvanangstalsikweereenseenbouwvalbeklom.'Denkomdeboobytraps.'Ikploeterdedooralsofikhemniethoorde.Inplaatsvantevindenwatikzocht,stuitteiktelkensopdebrokstukkenvanheteenvoudigelevenvanvoordeoorlog:pottenenpannen,pastaplankenenvergietenuitgrotekeukenswaarhetooitwarmwasgeweestennaaretenhadgeroken.AlsikinhetsteenstofbijeengebarstenaanrechtstondenuitkeekovereenvroegereolijfgaardwaarnuderottendelijkenvanDuitsesoldatenlagen,konikmetmijnogendichtdestruiseItaliaansemamavoormezien:zesneeduienenbabbeldemettranendeogenoverwatzediedaghadbeleefd.Zonuendanvondikeenonverwachtedelicatesse-eenhelesalami,watParmezaansekaasofeendoosvandeheellichtewittewijnvandestreek.Erwaszoveelwijninomloopdatdemanschappenzicherzelfsmeewasten.Ikwastemelievermetwater,endewijndronkikgewoonop.Delichte,tintelendesmaakwaseenwelkomeafwisselingnadebittereAmerikaansekoffiedieweinmiddelsdagennachtdronken.Afentoeontmoetteikdorpsbewonersdie,geteisterddoorhongerenarmoede,probeerdenalhetmogelijkeuitdewrakstukkenvanhunhuizenteredden.Dantrokikmegegeneerdterug,mompelde:'Midispiace,'boodhunallesaanwatik

hadgevondenenliethenbegaan.Diemensenwarenverdoofddoordeoorlogenverpletterddoordepolitiekeverwarringdiedeafgelopenjareninhunlandhadgeheerst.Hunogenstondendof,hunbambinikekenmewezenloosaanenhetvuilrondhunmondgetuigdevanhunzoektochtnaarietseetbaars.Zelfsdepaarschonkigehondendieiktegenkwamschenennietmeertekunnenkwispelen.

Beginjuni1944bereiktenwedebuitenwijkenvanRomeensloegenonzetentenop.DeItaliaansehoofdstadwasop4juniingenomen,totgrotevoldoeningvanmetnamedelegionairs,die-ondanksdebekeringvandeItalianendienaaronzekantwarenovergelopen-deItaliaanseactiesvandeafgelopenvierjaarnietzogemakkelijkkondenvergeten.Terwijldedemi-brigadeverdertrokomTivoliteveroveren,slaagdeikerinmeteenpaarofficierenvandeVrijeFransenmeetegaannaarRome,waarikvandeoverwinningwildegenieten.GeneraalClarkhad,schrijlingsinzijnjeepgezeten,destormloopaangevoerdommaaralseersteindeEeuwigeStadtekunnenzijn,welwetenddatdeinname-devalvandeeerstehoofdstadvandeasmogendheden-weliswaarnauwelijksstrategischnuthad,maarinpsychologischopzichtheelwaardevolwas.ErwarenmaareenpaarkleineschermutselingentoendeAmerikaansetanksoverdeViaAppiarolden.AmerikaansebommenwerperspatrouilleerdenindeluchtbovenonstoenwedestadinredenenelkevormvanDuitsverzetsmoorden.Destadwasopmerkelijkongeschonden,dankzijdenazi-officierendiehunFührersbevelhaartevernietigennaastzichneerhaddengelegd.DeinwonersvanRomelietenzichnietvergelijkenmetdeItalianendiewedaarvoorhaddengezien.Zewarenwildenthousiastoveronzekomst,stroomdenhunhuizenuit,verdrongenzichomonzevoertuigenenwierpenonskushandjes,bloemenengeschenkentoe.Deuitzinnigemenigtebeschouwdeonsalshunbevrijders.'VivalaFrancia!'juichtenzezodrazededriekleuroponzeauto'szagenwapperen.Hetwaseenopluchtingvooronsallemaal,nademaandenlangebloedige,zwarestrijdtegendeervarenDuitsetroepen.IkreeddoornaarTivoli,waarikweerinmijnambulancesliependemaaltijdengebruiktemeteenartsvandeVrijeFranseneneencharmantetandartsdieCelerierheetteenprettiggezelschapwas.Hijgreepelkeaanleidingaanomteglimlachen,enzijngebitwaseenuitstekendereclamevoorzijnwerk.HetFranseexpeditielegerwerdverdernaarhetnoordengestuurd,viaMontefiascone,Bolsena,AcquapendenteenTrevignanonaarRadicofani,eenvestingstadopeengrootmassief.NatweedagenbloedigestrijdwerdRadicofanimiddenjunitenslotteingenomen,watToscanevoordegeallieerdenopenlegde.HetLegioen

slotteingenomen,watToscanevoordegeallieerdenopenlegde.HetLegioenkreeglaterhetCroixdeGuerremetpalmvoordiedappereinspanning.DeDuitserswarennuopdevlucht.Zehaddennogmaarweinigproviandenmunitie,enconfisqueerdenpaarden-wagensenboerenkarrenomhunmannenenmaterieelwegtekrijgen.Deoverwinningwasinzichtenwij,diegeestdriftigwerdendoordelangezomernachten,hooptensneldoortestoten.Wewarenonzeopmarsnaarhetnoordenechternogmaarnauwelijksbegonnentoendeorderswerdenveranderd,eneindjunimoestenweoponzeschredenterugkerenenweerindelegerplaatsAlbanovabijNapelswachten.Hetwasonsnietgegunddenazi'suitItaliëteverdrijven.Kennelijkwerdenernieuweplannenvooronsgemaakt.HetnieuwsvandelandingeninNormandiëdriewekeneerder,op6juni,wasdoordeVrijeFransenmetdenodigeverbitteringontvangen.Delegionairsvondendatzij,meerdanwieook,hetrechthaddenverdiendalseerstenopFransebodemtelanden.InplaatsdaarvanwarenhetAmerikaanse,Engelseengeallieerdetroepen,minusdeFransen,dieondergeneraalEisenhowerdeelnamenaandegrootstegecombineerdeoperatieteland,terzeeenindeluchtallertijden.ErwerdengroteinvasiesinFrankrijkuitgevoerdenhetwasDeGaullesgrootstewensdatzijntroepen,dieoverdehelewereldwarenuitgezwermd,inFrankrijkherenigdzoudenwordenomdaardeeltenemenaandedefinitieveopmarsnaarParijs.Hetzouvooronsallemaalvoorheteerstsinds1940wordendatweFrankrijkterugzagen.OnzenieuwebestemmingwerdhetzuidenvanFrankrijkenToulon,datnoginDuitsehandenwas.WemaaktenrechtsomkeertenaanvaarddenmatdewegterugnaarNapels.Welieten106dodelegionairsenofficierenen360gewondenachter-bijnaeenkwartvanonzesterkte.Wereisdenterugdoorhethartvanhetland,nogaltijdbeduchtvoorsluipschuttersennognietontdektemijnen.Hetlandleeknogtroostelozergewordensindsonzevorigetocht.NapelszatvolAmerikanen;debaailagvolmetreusachtigeschepenendeluchtgonsdevandevliegtuigen.Allekamerswarenbezetenalletafelsinrestaurantsgereserveerd.GeneraalDeGaullevlooguitRomeoverommedaillesuittereikenaandegenendieheminRadicofanienelderszotrouwhaddengediend.

NapelswaseenaangenaamintermezzonadeontberingenvandeItaliaanseveldtocht,endelegionairsverheugdenzichophunterugkeernaarFrankrijk.Inhungezelschapkonerbijmijookweereenglimlachjeafenikboodgeenweerstandaanhunuitnodigingenmethenmeeopkroegentochttegaan.Opeenavonddeedikzelfsofikeenmanwasomdealleenvoormannentoegankelijke

avonddeedikzelfsofikeenmanwasomdealleenvoormannentoegankelijkepopulaireFranseClubmetzijnfameuze'gastvrouwen'binnentekomen.Demannenwarenverruktvanmijnsuccesenbrachtendeenetoastnadeandereopmeuit.'Ubenteenechtewolfinschaapskleren,LaMiss,'zeiDeSairignébijdiegelegenheidtegenme,enikbegreepdatikhetalseencomplimentmoestbeschouwen.Wehaddenonskampopeenbeschaduwdveldbijeenkleinravijn.Hetwassnikheet,dieItaliaansezomer,endezeebrieswasvanhartewelkom.Ikhaddeluxevaneententeindividuellevoormijalleen,maardiewaszokleindathetnietmeevielommeindiebeslotenheidtewassenenaantekleden.Toendevoorbereidingenvooronsvertrekwerdengetroffen,kreegiktehorendatdeambulancedieikvoorde13eDBLEinItaliëhadbestuurdnietmethetLegioenmeegingnaarFrankrijk-deambulancesenhunbestuurderszoudenlaterafzonderlijkvolgen.Hetnieuwsmaaktemewanhopig,wantikwistmaaraltegoeddatwieeenmaalvanzijneenheidgescheidenraakte,dienogmaarzeldenterugvond.IkinformeerdevasthoudendnaarmogelijkhedenomtochbijmijnfamilietekunnenblijvenenbelanddezobijluitenantBlanc,eenvriendelijkeFransmandiecommandantd'armesvande1eBrigadevanhetlegioenwas.'Luitenant,alstublieft,hebtuwerkvoorme,zodatiksamenmethetLegioennaarFrankrijkkanreizen?'vroegiksmekend.Deluitenantpaktemebijdearm.'Maarnatuurlijk,adjudantTravers,'zeihij.'Wekunnenaltijdextramannengebruiken.'Hijnammealsvrachtwagenchauffeuraan,zodatiknietachterhoefdeteblijven.Ikliepovervandankbaarheid,tothijmemijnnieuwevoertuiglietzien,eenenormeAmerikaanseGMCtruck.Gelukkigreedhijalseenzonnetje,endeanderevrachtwagenchauffeurswarenheelaardigtegenme.WekregenhetbevelmetonzeeigenbagageperlandingsschipnaareenvandeLiberty-schepentegaandieonsnaarFrankrijkzoudenterugbrengen.EenbehulpzamePoolsekorporaalleerdemehoeikmijnrugzakopdejuistemanierkonpakken,maartoenweklaarwaren,wooghetdingnogsteedseenton;ikwasnaaldiejarenoorloggewoontemagerentezwakomveeltekunnendragen.Beladenmetmijnrugzakkonikternauwernoodrechtopblijvenstaan.DeAmerikaanseMP'swerdenongeduldig,wantikhieldiedereenop.Toenikinderijstondtewachten,hoordeikeenvanhentegeneenlegionairmeteenhondjeinzijnjaszeggen:'Sorry,maat,geenhonden,'entoenduwdehijdemanderijuit.Ikdeedmijnrugzakaf,maaktedetochalgeërgerdepolitiemanwijsdatikiets

Ikdeedmijnrugzakaf,maaktedetochalgeërgerdepolitiemanwijsdatikietsvergetenwasenrendelangsderijterugomdeanderelegionairstewaarschuwen,vanwieerveelaldeheleoorlogeenbastaardhondjehadden.SommigevandiedapperedierenwarenalsindslangvóórBirHakeimbijonsenwarenmenetzovertrouwdgewordenalsdemannendiezeverzorgden.Dekleinechiensverdwenenalsbijtoverslaguithetzichtenkwamenpaslater,ophetschip,opevenwonderbaarlijkewijzeweertevoorschijn.EenmaalaanboordontdektenwedatdebemanningBritswas,endekapiteinwaseenvoormaliglidvandevroegereRoyalNavalReserveenhadduidelijkeenhekelaanFransen.DanwarenernogtweevreselijkeAmerikaanseofficierendieeennoggroterehekelaanonshaddeneneengroteploegzwarteAmerikanendievoorhetladenenlossenmoestenzorgen.IkhadsindsZuid-Afrikanietmeerzo'napartheidgezien.Tijdensdeovertocht,dieruimeenweekduurde,wasergeenenkelekansomhetgezelligtemaken.DeFransenwerdenzoverachtelijkgevonden,datweineensoortruimmidscheepswerdengestopt,metcouchetteslangsdemuren.Erwerdvanmeverwachtdatikbijdemannensliep.Omnogenigeprivacytehebben,drapeerdeikeengrondzeilommijncouchette.Dewc'sstondenopeenrijaandek,zondertussenschotten.Ikhadgeenzinomeenbrilmetiemandtedelenenvroegdusaandeeerstemachinistofikzijnprivéwcmochtgebruiken.Uiteindelijkbooddevriendelijkechef-steward,diedoorhaddatikmegeneerde,meeenslaapplaatsaanindehutwaardestewardsaten.'Heelergbedankt,'zeiiktegenhem.'Hetiseenzegendatuaanboordbent.'Dearmemanlachte.'Alsuwisthoeveelpechikalhebgehad,zouuwelanderspraten.Ikbenindeloopvandeoorlogaldriekeertotzinkengebracht.DierottigeDuitserslijkenhetspeciaalopmijgemunttehebben.Ikbentwintigmanvanmijneenheidaanbrandenentorpedo'skwijtgeraakt.Devolgendekeeroverleefikhetmisschiennietmeer.'Ikluisterdenaarzijngruwelverhalenenbeseftedatdemarineeenverschrikkelijketijdachterderughad.Wemochteneerstnietindeofficiersmesseten-deAmerikanenweigerdenonsdetoegangengavenonslateronwilligtoestemmingdemesstegebruikenalszijklaarwarenmeteten.Wehaddeneenhartgrondigeafkeervandielui.Overigensverliepdereisrustig,ennatiendagenkwamenweaaninCavalière-sur-MèrenabijSt.TropezaandeFranseRivièra.Opdeavondvan16augustus1944zagikvoorheteerstsindsvelejarendestreekwaarikwasopgegroeidweerterug.

Wevoerendestillehavenbinnenentoenwerdertotonzegrotevreugdeeenvatrumtevoorschijngehaald,getrouwaandeuitdeEersteWereldoorlogstammendetraditiedatiedereman(ofvrouw)eenneutmoestdrinkenvoorhijofzijvoetaanwalzette.Hetwassterkbochtdatzelfsdemeestgehardelegionairsnietdoorhunkeelkondenkrijgen,maardeschepenwarendrooggelegdtijdensdeoorlogendemandiehetspuluitdeeldehadeengullehandvanschenkenenlietookeenglasnaardekapiteinbrengen.Dezwartendiedebootuitlaadden,dieallemaalprachtigekleinegewerenhaddenhoewelzenooitvanboordgingen,warenverzotopderum,maarjuistzijkregengeendruppel.Weonderhandeldendusscherpmethenoveronzerumenhungeweren.'Wiltudemannenalstublieftvragenofzedezwartengeendrankmeerwillengeven?'vroegeenvandeAmerikaanseluitenantszorgelijk.Ikzeidathijaltelaatwas.Iedereenwasdronken,behalvewij,enwijhaddenallemaalmagnifiekenieuwegeweren.Dekapitein,dieeenpaarflaconsrumhadgekregen,waszovolslagenonbekwaamdathijzelfsonzeligplaatsnietmeerkonvinden.Toenvloogereenkleinvliegtuigover.Debemanningsledendiehetluchtafweergeschutbediendenwarenzodronkendatzehetvuuropenden.Ophunrugliggendvuurdenzedenachtin.Ikkreeghetgevoeldatikineenkrankzinnigeregattawasbeland.DeAmerikanenbeslotenvanboordtegaanzolanghetnogkon.Zehaddentweeamfibievoertuigen,zogenaamde'Ducks',waaropzealhunbagagelaadden.ToenzedeeersteDuckinhetwaterlietenzakken,zonkhijalseenbaksteen,totonsgrotevermaak.Toeniedereenweernuchterwas,werdenonzevrachtauto'soplichtersgeladenenkregenwijopdrachtlangsdenettenaandezijkantvanhetschipnaarbenedenteklauteren.Eensergeantwaszovriendelijkmijnzwarerugzakvoormetedragen.Alsikhemopmijnrughadgehad,wasikookgezonken.Delichtersbereiktenhetstrandzonderstrubbelingen.DeDuitserswarengelukkigalverdreven,duserwasgeenenkelverzet.IkzettevoetopFransebodem,keekommeheenenzagdattientallenlegionairszichophunknieënlietenvallenomhetzandtekussen.Ikpakteeenhandjeenliethetdoormijnvingersglijdenenindebriesverwaaien.'Welkomthuis,'zeiiemandachterme.HetwasPhilippe,dieookophetstrandhadgeknield,methetzandnogaanzijnknieën.Dienachtsliepenweaanhetstrand,inafwachtingvandesappeursdiedemijnenveldenrondomonsonschadelijkzoudenmaken.VervolgensgingenwenaarHyères,evenbuitenToulon,deeersteFransestaddiewesinds1940zagen,waarwevolmedelevenenbegripdoordeplaatselijke

diewesinds1940zagen,waarwevolmedelevenenbegripdoordeplaatselijkebevolkingwerdenontvangen.Zegavenonsbroodenwijnenwenstenonssterkte.Wewerden,nogsteedsalsonderdeelvangeneraalClarksVijfdeLeger,ingezettijdensOperationAnvil,zoalsdeAmerikanendeondernemingnoemden.HetwasvoorheteerstdatdeVrijeFransenmochtendeelnemenaandeinvasievanFrankrijk.Ikwas,evenalsmijnmedelegionairs,apetrotsdatikterugwaseneenbijdragezouleverenaandebevrijdingvanFrankrijk,vandeMiddellandseZeetotaandeVogezen.NetalsinItaliëvolgdeikhetFranseexpeditielegeropdevoetindeslagomMontdesOiseaux,Toulon,AvignonenLyon,maarnuineengigantischevrachtauto,terwijlhetDuitseverzetvoormesystematischwerdgesmoord.InLyonzageenzekerekapiteinMiville,eeninteressanteZwitserdievoordeoorlogpaardenhadgedresseerdinIerland,memetdeGMC-vrachtwagenworstelen.Hijnammeapart,zagdeinmijngezichtgegrifteoververmoeidheidenzei:'Zokunjenietdoorgaan.Alsjewilt,kunjebijmijkomen.'Zodoendewerdikinzijncompagnieopgenomenenkreegikeenveelkleineretruckdieeenantitankkanonsleepte.Diewagenwasveelgemakkelijkertehanteren,maarmijntaakwerd,doordelading,eenstukgevaarlijker.Ikmoesthetkanoninpositiemanoeuvrerenenloskoppelen,endankerenenhetvolgendehalen.Waarikverscheen,regendehetgranaten,aangeziendeDuitsersmehetliefstwildenuitschakelennogvóórikhetkanonopzijnplaatshadgezet.BijdeantitankcompagniekwamikluitenantGermainweertegen,demandieAradaandegeneraalhadgegeven,destijdsinBeiroet.WehaaldendierbareherinneringenopaandeprachtigewittehonddiehijalleenalsGeorgeskende.'Weetjenoghoezachtzijnorenaanvoelden?'vroegikhem.'Ja,nou,'antwoorddehij.'IkzeialtijddathetgeweldigehandschoenenvoorDeBollardièrezoudenzijn!'DooronsgesprekwerdiknogtreurigeromhetverliesvanAradenverlangdeiknogsterkerterugnaarPierreenAley.OokmisteikJosephinenogerger.Waterookgebeurde,nadeoorlogzoudenzijenikherenigdworden,namikmeheiligvoor.AandeslagomdemiddeleeuwsestadAutunbijDijonhieldde13eDBLEeengroteEngelseambulanceoverdieeerstdoordeDuitserswasgekaapt,enikkreeghetverzoekhemtebesturen.IkhadookeenCitroenwaarmeeikdecommandantvandecompagniezoafentoerondreed.Deambulancestuurdezwaarenikmoestvaakzelfdebandenverwisselen,watbeslistnieteenvoudigwas.Ikbegonweereeneenlingtewordenenoptegaaninmijneigenwereldje.Erwarendagendatiknauwelijkseenwoordmetiemandwisseldeen'snachtslagikweeralleenachterinmijnambulance,metmijnherinneringenalsenige

lagikweeralleenachterinmijnambulance,metmijnherinneringenalsenigegezelschap.InseptemberzatenweindeVogezenendetweemaandendaaropbaandenweonsvechtendeenwegnaardeDuitsegrens.Tegennovember,toenweBelfortenMulhouseveroverden,kregenwehetmoeilijk.Belfortwasaleeuwenhettoneelvandeenebezettingnadeandere.Indezandstenenkliffendienaarhetrodefortleiddenwaseenreusachtigeleeuwuitgehouwen,dieherinnerdeaaneeneerdereroemrijkebezetting.IndeloopvandeslagomdeVogezenverloorde13eDBLE145man.Ervielen643gewondenenerwarenmeerdantweehonderdgevallenvanpiedsgêlés,bevrorentenen.Demanschappenblevendietweelangemaandenondanksdezwareverliezenonvermoeibaaraanvallenindemodder,regenensneeuw,terwijldevoorradenproviandenbrandstofschrikbarendslonken.Hetenigedatonsopdebeenhield,wasdewetenschapdatParijsdoordegeallieerdenwasheroverd.DeFranseTweedePantserdivisievangeneraalLeclercwasalseerstedestadbinnengereden.DeswastikawasvandeEiffeltorengeruktendeParijzenaarswareninhordendestraatopgegaanomheteindvandebezettingtevieren.'ViveParis!'hadgeneraalDeGaulleindestadverkondigd,endevolgendeochtendhadhijdeVierdeRepubliekuitgeroepen.Wij,dienogmiddenindeoorlogzaten,haddenminderredentotjuichen.DeDuitsersbevochtenelkecentimetergrond,verwoesttencompletedorpenterwijlzezichterugtrokkenenlegdenreeksenmijnenenboobytrapsvoorhunachtervolgers.Ikreedbeurtelingsmetdeambulanceenmetgeschut,alslidvande101eCompagnieduTrain,enzoafentoebenutteikmijnverpleegstersopleidingdoorgewondentehelpen.Inoktober1944werdikwegensmijnrolbinnenhetLegioenbevorderdtotadjudantchef(regimentssergeant-majoor)enkreegikeengoudenstreepmeteenroodbiesjeerdooropmijnuniform.EenvandemannenverteldemedatdeAmerikanen,diemedeheledagheenenweerzagenrijden,metegenwoordig'dievrouwelijkelegionair'noemden.Dietitelmaaktemenogtrotserdandeofficiëledieikhadgekregen.Diebevorderingwasalleenplezierigvanwegehetextrageld,alkonikhetnergensaanuitgeven.Ikdroomdevanhetwarmebad,hetovervloedigemaalendeporseleineneierdopwaaropikmezelfgingtrakterenalsdezewaanzinachterderugwas.Laterdiemaandkregenweeenberichtdatonsallemaaltreurigstemde:veldmaarschalkErwinRommel,delegendarischebevelhebberdieonzeaartsvijandwasgeweestinBirHakeim,wasdood.Veellaterhoordenwehoehijaanzijneindwasgekomen.Hijwasopdehoogtegeweestvaneen

aanzijneindwasgekomen.HijwasopdehoogtegeweestvaneensamenzweringomHitlertevermoorden.DeFührerhadhemgenadeloosvoordekeusgesteld:ófhijpleegdezelfmoord,kreegdebegrafenisvaneenheldenbespaardezijngeliefdevrouwLucyenzijnzoondeschande,ófhijwerdberechtenzouveroordeeldwordentotdedoodstrafdoorexecutie.DelegendarischeWoestijnvoshadafscheidgenomenvanvrouwenkindenvergifingenomen.HetDuitseopperbevelbeweerdedathijwasoverledentengevolgevanverwondingendiehijhadopgelopentoenzijnautodoortoestellenvandeRAFwasaangevallen,maardatgeloofdegeenmens.Hetnieuwsstemdetotbezinning.Rommelhadonsbijnanetzoveelrespectafgedwongenalszijneigenmensen,endatkonvangeenanderevijandelijkebevelhebbergezegdworden.Injanuari1945,naeenkerstfeestdatvoormijnietmeerinhoudhaddanallevoorafgaandedagen,werdenweviaElsenheinenGrussenheimnaarStraatsburggestuurd.InbeideplaatsenverzettendeDuitserszichhevigvanuitdeomringendebossen,wataanweerszijdentotveeldodenleidde.Ikreedgewondenoverkronkelpadennaarverbandpostentotikbekafwas.Mijnbidonbeweesweergoedediensten.'Jekuntveelbetereenbeetjedronkenopdeoperatietafelliggen,'legdeikmijngewondepassagiersuitvoorikhuneenslokrumgaf,ofcognac,ofwatikmaartepakkenhadkunnenkrijgen.EenvandegewondendieikeenneutaanboodwasHugoGeoffrey,diebijElsenheiminzijnarmwasgeschoten.PèreHirlemann,eenaalmoezenier,hielpmetoenikhemvanhetslagveldindeambulancetilde.Hugohoudttotopdedagvanvandaagvoldathijdankzijmij'invergevorderdestaatvanjoligheidverkeerde'toenhijbijdeverbandpostaankwam.VaneindjanuaritotbeginfebruarihielpenweColmarbevrijden,eenlieflijkdorpmetvakwerkhuizenaandeAdolfHitler-linievan'OperatieNordwind'.ZohalverwegedeslagmochtikeenpaarnachtenindewoonkamervaneenhuisjeinhetnabijgelegenIllhausernslapeninplaatsvaninmijnambulance,omdathetdaarbinnenwarmerwas.Deeerstenachtwasikalleenmetmijnolielampjeindekamer.DerestvanhethuiswasinbeslaggenomendoorledenvanhetAmerikaansebataljon.Detweedenachtwerdikgedwongenmijnkamertedelen.Ikstondophetpunthetlichtuittedoenennaarbedtegaantoenmijnraamvanbuitenafopenwerdgeschoven.'Hé!'riepiktoenereenijzigewindvlaagbinnendrong.Iktasttenaarmijnwapenenmijnoverjas.'Wieisdaar?''Wijzijnhetmaar,'hoordeik,entoenzagikdehoofdenvantweemijwelbekendebrancarddragersdoorhetraamsteken.'Sorry,adjudantchefTravers,

maarwehebbenbevelgekregendezekamertegebruiken.''Tegebruiken?'vroegik,eniktroknerveusmijnoverjasdichterommeheen.'Waarvoor?'Detweekoppenverdweneneven,kwamenterug,entoenduwdendemannenhetvollediggekledelijkvaneenlegionairdoorhetraamnaarbinnen.Ervolgdenernogvier.'Eenprovisorischlijkenhuistotwehetstelmorgenkunnenbegraven,'verklaardendebroederstoenzezelfnaarbinnenklauterdenendelichamennetjesopeenrijnaastmijnbedneerlegden.'Datdoejetochniet!'protesteerdeik.Ikkeekvolafgrijzennaardevijfdodenaanmijnvoeten,diemetstarreogennaarhetplafondstaarden.'Ikslaaphier.'Dedragersklommendoorhetraamnaarbuiten,stakenhunkoppenweernaarbinnenenglimlachten.'Weesmaarnietbang,adjudant,'zeidenze.'Zezullenuvannachtnietbelagen.'Metdiewoordenschovenzehetraamachterzichdicht.Dielaatstemaandenvandecampagnewarenhetzwaarst.Hetwasmintwintiggradenenwemoesteninsneeuwenijstanks,mijnen,artillerieensluipschuttersbevechtenmetvoertuigendiegebouwdwarenopoorlogvoeringindewoestijn.Dekouwasverlammend,maarwestredendelaatste,meedogenlozestrijdomEuropa.Velenledenaanbevriezingsverschijnseleneneenaantalbezweekeraan.Geenenkelewreedheidvanhetbestaanbleefonsbespaard.DeVrijeFransenhaddenzulkezwareverliezengeledendattweehogeofficierenheimelijknaarParijsgingenomzicherbijDeGaulleophetministerievanOorlogovertebeklagendatdeVichy-generaalseropuitwarende13eDBLEuitteroeiendoordiealstroupedesacrificeintezetten,duscontinutelatenvechtenzondervoornieuwerekrutenenbevoorradingtezorgen.Depolitiekespelletjesenhetmachtsvertoongingenaanmijvoorbij.Iktrokmeweerinmezelfterug,leefdebijdedagenconcentreerdemeopdeeersteprioriteiten:overleven,warmblijvenengenoegteetenkrijgen.Methandendiegevoelloosenverstijfdwarenvandekoutrokikmijnbaretovermijnorenenreedambulancesofenormeaffuitenmethouwitsersdoorsneeuwstormenoverbevrorenwegennaardegevechtsliniesdertigkilometerverderop,terwijlAmerikaansesoldatenonderwegnaarmesalueerden.Ikbleefmijnogenopenhoudenvoordegeneugtendeslevensenslaagdeerinhetzoteregelendatdehonderdenbroodmagerekoeiendieopdehogergelegenweidenwarenachtergelatendoorvluchtendeboerenbijeengedrevenengemolkenwerden,zodatdemanschappentenminstezonuendaneenbekerwarmemelkkondendrinken(ikprobeerdezelftemelken,maarikwaswaardeloosenriepde

drinken(ikprobeerdezelftemelken,maarikwaswaardeloosenriepdebrancarddragerstehulp,dieermeeraanlegvoorblekentehebben).AldoendekreegikdeOrdredel'Armee,alzouiknietwetenwaarvoor.Deeervollevermeldingluidde:'Onderofficiervandeeersterang,getuigtvanbuitengewoneonbaatzuchtigheidentoewijding.In1940heeftzebeslotenzichvoordezaakvandeVrijeFransenintezetten,ensindsdienheeftzeaanallecampagnesdeelgenomen.Steedsbereiddemeestgevaarlijkemissiesopzichtenemen,zonderaangevaarvooreigenleventedenkenenmeteentegenwoordigheidvangeesttijdensbeschietingendiedebewonderingvanhaarmedelegionairswekte.ZewasonderalleomstandighedeneentoonbeeldvandebesteeigenschappenvanhetLegioen.Alservrijwilligerswerdengevraagdomgewondenvanhetfronttehalen,melddezezichaltijdalseerste,enzeonderscheiddezichweergedurendedezwaregevechtenbijElsenheimvan22-30januari1945,waarzegedurendeachtdagenhaartaakverrichtte,dagennacht,insneeuwenmodder,onderartillerievuur,mortierenendodelijkeinfanterieaanvallen.'

Wijploeterdendelaatstemaandenvandeoorlogmoeizaamdoor,terwijldelentezichindebergenkenbaarmaakteenhetnieuwsvandeanderefrontliniesbijnametdedaggunstigerwerd.DegeallieerdendrongendiepinhetRuhrgebieddoor,hetindustriëlehartvanDuitsland;zenaderdenBerlijn.Roosevelt,ChurchillenStalinhaddendekoppenbijelkaargestokenomdetoekomstvandevrijewerelduittestippelen.Entoen,op28april,werdMussolinidoorItaliaansepartizanendoodgeschoten.TweedagenlaterwerdHitlerdoodinzijnBerlijnsebunkergevonden.Beidenwarensamenmethuntrouweminnaresgestorven;MussolinimetClaraPetaccienHitlermetEvaBraun.Tegendietijdwasonzetochtdoordebevrorenbergenafgelopenenwerdenwegeleidelijkaannaarhetzuidengestuurd,naardeveelwarmereCöted'Azur,omdaardelaatsteDuitseverzetshaardenopteruimen.OnsdoelwashetmassiefvanAuthion,dertigkilometerbovenNice,waaronzemannennogbitterstrijdleverdenmeteenpaarrecalcitranteDuitsers.Opdeavondvandezevendemei1945stondikaandevoetvandebergtewachten,hopenddaterweiniggewondenzoudenvallen.Toenzagikeenkorporaalvandemedischestafdieuithetdorp,waardestrijdteneindeliep,naaronsafdaalde.'Hetisvoorbij!Hetisafgelopen!'riephijterwijlhijinvollevaartmetzijnjeepoponsafdenderde.Wekekenelkaarsprakeloosaan,nietinstaathettebevatten.

oponsafdenderde.Wekekenelkaarsprakeloosaan,nietinstaathettebevatten.'Watisafgelopen?'vroegik.'Dierotoorlog!'schreeuwdedekorporaal.Hijspronguitzijnjeepenrendenaaronstoe.'Hetisnetbekendgemaakt.Eriseenwapenstilstandgetekend.'Eenjongelegionairdiemeteendooreensluipschutterskogelverbrijzeldeknieschijfindeambulancelag,barstteintranenuit.Ineersteinstantiewasikgeschokt.Hetnieuwsgreepmedermateaandatikmoestgaanzitten.Alsdiemanechtdewaarheidsprak,wasalleswaarvoorwehaddengevochten,uiteindelijktochbereikt:FrankrijkenEuropawarenvoordenazi'sbehoed.Hethadzesjaargekost,entallozelevens,maarwehaddenhetvoorelkaargekregen.Wehaddengewonnen.Laterdieavond,toenikmijnweinigegewondenhadafgeleverd,trommeldeikeenpaarandereofficierenop,spronginmijnambulanceentoognaarNice.Ikbrachtmijncollega'snaareengelegenheidwaariklanggeledenkindaanhuiswasgeweest-Maxime's,denachtclub.Westroomdenmetdehelehordedeambulanceuit,vies,bezweetenstinkendnaaroorlog,ennamenalsneldeheleclubinbeslag,diegevuldwasmetchiquedamesenherenuitNice,kelnersenbarpersoneel;voornamelijkmensendieeencomfortabeleoorloghaddenbeleefd.'WijeisengratiswijnvanhethuisvooronzedappereinspanningentenbatevandeburgersvanFrankrijk,'verkondigdeeenofficier.Degeranthoordehetonverstoorbaaraan.Hijtrokzijnneusopalsofwestonken(watwaarschijnlijkookzowas)enrepliceerde:'Ikgeefgeentoestemmingvoorhetschenkenvangratisdrank.Wiltuzovriendelijkzijntevertrekken?'Wevertrokkenverontwaardigd,binnensmondsmaarhoorbaarsputterendovermensenzoalshij,dietijdensdebezettingaaniedereenhaddenverdiend.Anderehoreca-exploitanten,verderopaandePromenadedesAnglais,toondenmeerbegrip.Zeklonkenoponssuccesenlietenonsnaarhartenlustdedorstigekelensmerenmetchampagne.Slechtsweinigenzoudeninmij,dieschrielevrouwinhaarAmerikaansekaki-uniform,nogeenvroegerestamgastherkennen.Graatmageralsikwas,smerig,inmijnlegerkloffieenmetdonkerekringenommijnogenvertoondeiknogmaarweiniggelijkenismetdeSusanTraversuitmijnjeugd;dieuitgelatenjongevrouwinjurkenmetlovertjesendophoedjesdieManhattansdronkensigarettenrookteuiteenivorenpijpje,hangendaandearmvanhaarnieuwsteaanbidder.Hetwasonvoorstelbaardatdeoorlognaaldiejarenechtvoorbijwas.Erwastrotsentomelozevreugde-dieeerstedagenfeesttenwealsgekken,weomhelsdenelkaar,danstenenschreeuwdenhetuitvandankbaarheidomdatwe

omhelsdenelkaar,danstenenschreeuwdenhetuitvandankbaarheidomdatwehethaddenoverleefd.Erwarenoptochten,parades,barbecuesenplechtighedeninovervloed.Enerwashetonvermijdelijke,groteverdriet,vooralomaldiegenendieweonderwegwarenkwijtgeraakt,Dimitrienalleanderen.DedapperesoldatenvanEritrea,Syrië,BirHakeimenElAlamein,endegenendieweminderlanggeledeninItaliëenFrankrijkhaddenverloren.Ikwasdolblijdatikhetallemaalkonnavertellen,maartegenwilendankvreesdeikdatdewapenstilstandookheteindvanmijngroteavontuurbetekende.Hetwasallemaalmoeilijktebegrijpennaaldiejarenvanreizenenvechtenalsradertjevaneenzoimmense,gewichtigemachine.Ikwasveranderd,enikkonnietmeerterug.IkwasnietlangerhetoppervlakkigewezentjedatnippendvaneencocktailineenchateaubijPoitiersnaardeoorlogsverklaringhadgeluisterd.Ikwasgewordenwieikvanjongsafaanhadwillenzijn,iemandopwiemijnvadertrotszoukunnenzijn,geloofdeik.Alsheteindvandeoorlogookheteindvandatallesbetekende,hoefdehetvoormijeigenlijknietmeer.ZoalstijdensdietreinreisuitRome,langgeleden,wistikooknudatergeenwegterugwas,nietnaarmijnvroegereleven.Ikwasvijfendertig,vrijgezelenonherkenbaarveranderd.Omallerleiredenenwildeikmeteenschoneleibeginnen,meteennieuwenaameneennieuweidentiteit,ennetdoenofdeSusanTraversvanweleernietmeerbestondnudeoorlogwasafgelopen.IknameenpaardagenvrijenbrachteennostalgischbezoekaanCannesen'CasaLonga',hethuiswaarikmetmijnoudershadgewoond,indehoopdaartoteenbesluittekomen.Ikvondhethuismetgemak,maarverbaasdemeeroverhoeveelkleinerhetleek;fletser,alsofhetineenandertijdperkthuishoorde.ErwoondenueenandergezindatongetwijfeldprobeerdededraadvanhetlevennadeDuitsebezettingweeroptepakken.ErspeeldenkinderenindetuinwaarikmetChipmunkenMünchhadgespeeld;achterhetraamvandekamerdievroegervanmijnmoederwasgeweest,zagikeenvrouwdiehaarhaarzatteborstelen.Ikvroegmeafoferookeenmanmeteenpijpindesalonzijnkrantzattelezen,zoalsmijnvaderzodikwijlshadgedaan.Ergensachterhethuishoordeikeendienstmeisjezingen.Misschienhingzedewasaandelijnofhaaldezenetdezelfgebakkencroissantsuitdeoven.Toenikdeblikvandevrouwachterhetraamving,voeldeikmebetraptenliepgegeneerdweg.IkreednaardebescheidenwoningvanJeanneMartin,onzehuishoudstervanvroegerdiemehadgeholpenmijnkoffersintepakkentoeniknaarFlorenceenEngelandging,entotmijngroteblijdschapwoondezeernog.'DagJeanne,'zeiik,enikstakmijnhandnaarhaaruit.

Zedeinsdegeschrokkenachteruit,ophaarhoedevoordievreemdeaanhaarvoordeur.'Ikbenhet,Susan,'zeiikmeteenglimlach.Haargezichtverriedgeenherkenning.'SusanTravers?'probeerdeikhaargeheugenoptefrissen.Opeensbegonnenhaarogentestralenenzegrijnsdebreed.'Susan!Susan!'riepzeuit,enzenammijngezichtinhaarhanden.Detranenbiggeldenhaaroverdewangenenzetrokmenaarzichtoeenhieldmevastalsofzemenooitmeerwildelatengaan.Haareigengezichtverriedhoezwaarzeonderdeoorloghadgeleden.Zehaddieperimpelsomhaarogenenhaarhuidwasgrauw.Haarooitzoglanzende,dikkezwartehaarwasgrijsendungeworden.ErwasweinigwerkvoorhaargeweesttijdensdeoorlogenhaarenigezoonwaservanbeschuldigdpartizaantezijnendoordeDuitsersmeegenomen.'Weetjijerietsvan?Kunjijietsvoormedoen?'vroegze.Haarogenvuldenzichweermettranen.Ikbeloofdemijnbesttedoenomhetvoorhaaruittezoeken.Mijnuiterlijkhadhaarduidelijkaanhetschrikkengemaakt,enzevroegofikwelgezondwas.'Jebentzomager,'riepze,enzepordemeteenvingertussenmijnribben.'Benjeziekgeweest?''Ikmankeerniets,Jeanne,'antwoorddeik.'Echtniet.Wehebbengewoonallemaaleenlangeoorlogachterons.'Ikwasverbaasddatdeontmoetingzoveelgevoelensbijmelosmaakte.Meteenhoofdvolschimmenuitvroeger,gelukkigertijdenstondikabruptopennamafscheid.Ikstaptenoghuiverendvanmijnvluchtigeontmoetingmethetverledenindeoudeambulanceenwistopeenswatikwildegaandoen.IkzouPierreinParijsgaanzoeken.Hijwasgedurendezo'ngrootdeelvandeoorlogmijnenigebestaansredengeweest,datikmoestwetenofhetechtvoorbijwastussenons.Indatgevalzouikeenmaniermoetenverzinnenomdegatendieinmijnlevenwarengevallentedichtenenopnieuwtebeginnen.Watikdolgraagwilde,lieverdanwatook,wasbijhetLegioenblijven,mijngeadopteerdefamilie,demensenbijwieikmehetmeestopmijngemakvoelde.

Indealgeheleverwarringdieopheteindvandeoorlogvolgde,slaagdeikerinnaarParijstekomen,waardeVrijeFransenmehaddenuitgenodigdmeetedoenaandelaatsteoverwinningsparadevoorgeneraalDeGaulle,inmei1945.Ikbedanktegeroerd,maarweigerdeindeeertedelen.'Alleendedapperenhorentemarcheren,'zeiik,'enikvindnietdatikzodapperbengeweest.'Hetwasmaargoeddatikhadbedankt,wanttoenDeGaulledeSpears-

Hetwasmaargoeddatikhadbedankt,wanttoenDeGaulledeSpears-verpleegsterszagdiehunplekindestoetwildeninnemen,stuurdehijhenallemaalweg.'Erisnogwerktedoen,'riephijboos.'Julliehorenhierniettezijn,julliezoudendegewondenmoetenverzorgen.Gaterugnaarjepost,allemaal.'DeSpearetteswarendiepgegriefddoorzijnhoudingnaalleswatzehaddengedaan,envelenvanhenzoudenhemdieveeguitdepaninParijsnooitvergeven.Deoptochtginggewoondoorenhetwerdeengebeurtenisomnooittevergeten.DuizendenParijzenaarsstondenlangsdestratenmetvlaggetjestezwaaienentejuichen.Ikstondertussen,eennaamloosgezichtindeuitzinnigenthousiastemenigte,enzagmijnvelevriendenencollega'strotsvoorbijmarcheren.Ingedachtensalueerdeik.IndewekendaarnawerdikingekwartierdineengevorderdhuisinMeauxtenoostenvanParijs-deenigeplekwaarnogruimtewas-eninformeerdeikopdiscretewijzenaarPierre.IkontdektedathijaanheteindvandeoorlogeersttothoogstebevelhebbervandeFransestrijdmachteninzowelDuitslandalsEngelandwasbenoemdennudeeluitmaaktevanDeGaullespersoonlijkestaf,alscommandantvandeFFI,deForcesFrançaisesdel'Intérieur.Ookwashijkorttevorenbenoemdtotmilitairgouverneur,ofMaréchal,vanParijs.Hijwoondemetzijnvrouw-diesindsdespanningenvandeoorloghetbedmoesthouden-inParijs,eneenvanzijnveletakenwashetregelenvanonderdakvoorterugkerendesoldaten.Parijszatvol.Erwaszogoedalsgeenkamermeeronbezet,maarikwildehetmilitairemilieuontvluchten.Ikverzondesmoesdatikietsnodighadvoordeambulancedieiknogaltijdtotmijnbeschikkinghadenslaagdeerzoineenafspraakmethemtekrijgen.WehaddenelkaarsindsTunesiënietmeergezien.IkwerdzijnplechtstatigekantoorkamerinLesInvalidesbinnengeloodstensprongstramindehouding.'Goedemiddag,mongénéral,'zeiik.'Ofkanikbetermonmaréchalzeggen?'Ikvouwdemijnhandenomhettrillentebedwingen.Hijbleefachterzijnindrukwekkendebureauzittenenstondnietop,maarleekblijmetezien.'Opdeplaatsrust,adjudantchef,'zeihij,dushijwistdatikbevorderdwas.Hijstakzijnhandnaarmeuitenvoegdeerietshartelijkeraantoe:'LaMiss,gatochzitten.'Ikgingtegenoverhemzitten,prutstenerveusaanmijnbaret,dieopmijnschootlag,enverteldehemoverdeambulancedieikbestuurde,hetonderdeeldatikervoornodighadenallerleiandereonbenulligheden.Tijdensmijngepraatliepeensecretaresseafenaanmetgrotestapelspaperassendiehijmoesttekenenendoornemen.Hijnamzevanhaaraan,maarbleefmedeheletijdaankijken.

'Hebjealeendakbovenjehoofd?'onderbrakhijme.IkverteldedatikeenkamerinMeauxhadgekregen.Hijschuddezijnhoofd.'Datkanzoniet.'Hijbladerdedoordepapierenopzijnbureau,vondwathijzocht,zettezijnhandtekeningeropengafmehetformulier.'Brengjespullennaarditadres.Hetiseenklein,maarcomfortabelhotelendaarweetikjetenminstetevinden,'zeihij.Iknamhetformuliervanhemaanenwildehemjuistbedankentoendesecretaresseweerverscheen.Zetikteophaarhorlogeommeeroptewijzendatikdetoegestanetweeminutenhadoverschreden.Ikkwambeveriguitmijnstoel,salueerdenaarPierreengenootnogeenpaarsecondenstilletjesvanhetfeitdatikmethemindezelfdekamerwas.Toenkneepzijnsecretaressemehardinmijnbovenarmenwerdikdekameruitgeleid.

Pierrewasbuitengewoongoedvoormegeweest.Mijn'hotelkamer'bleekeencomfortabelesuiteinhetSt.RegisHoteltezijn,opeensteenworpafstandvandeChampsElysées.Terwijlmijnvroegerewapenbroedersinderijstondenvoordekamplatrinesenmaaréénkeerperweekmochtendouchen,hadikdeluxevaneeneigenbadkamer,eenwoonkamereneenruimtweepersoonsbed.DeeerstedageninParijsbrachtikdoormetslapen,eten,badenenlezen,enikleefdevrijwelineenzachtebadstofochtendjas.Mijnuniformvolzweet-enbloedvlekkenhadiknaardestomerijlatenbrengen.HetParijsvanvlaknadeoorlogleeknogsteedsopeenbezettestad.Winkelswarengeslotenofhaddenlegeetalages,destroomvielregelmatiguitendetelefoonsdedenhetniet.Ramenwarennogsteedsafgeplaktomzetegenbominslagentebeschermen,veeldingenwarenoprantsoen,benzinewasopdebon,erheerstevoedselschaarsteendezwartemarktbepaaldedeeconomie.Deooitzovrolijkestadmaaktenueensombereindruk.Hetwaseenenormegarnizoensplaatsgeworden.Opelkestraathoekstondenlegervoertuigeneninelkarrondissementwarencontroleposten.Geüniformeerdemannenenvrouwenverdrongendeburgersdiehettijdensdebezettingzozwaarteverdurenhaddengehad.Toendegedeporteerdenenkrijgsgevangenenmetingevallengezichtenenholleogennaarhunoudehuizenterugkeerdenenhunverhalenoveruitroeiingenmartelingenkwijtwilden,vondenzenauwelijksgehoor,aangezieniedereendeoorlogzosnelmogelijkachterzichwildelaten.PierrebehandeldemeheelgoedinParijsenbezochtmezovaakhijkoninhethotel.Ikdenkdathijoprechtspijthadvandeeerderegangvanzaken.Hijhadhetongelooflijkdrukeniedereentrokaanhem,vooralzijnvrouw,dieernstig

hetongelooflijkdrukeniedereentrokaanhem,vooralzijnvrouw,dieernstigziekheettetezijnencontinudoorartsenwerdomringd.Tochzagikhemzovaakikkon.Heelafentoebezochtikhemopzijnkantoor,enandersbeleefdenweeenpaargestolenmomentenalshijonderwegwas.Hijhadeennieuwechauffeur,eendiscretejongeParijzenaarvandediplomatiekedienstdiehemineenchiquezwarteCitroenrondreed.AlsPierrenaareenvergaderingmoest,haaldehijmeafbijhethotel,zodatweindeautoevensamenkondenzijn,endanwachtteiktotzijnbesprekingwasafgelopenenweergenswaargeenmensonskendeeenhapjeofdrankjekondennuttigen.Ikmaakteeenverwarrendeperiodedoor.Voorheteerstinzesjaarhadikgeenduidelijkerolmeertespelen.Inplaatsvaninuniformachterhetstuurtezittenentedoenwatmewasopgedragen,zatiknuinburgerkledinginmijnhotelofopdeachterbankvanPierresautoopgesloten,waarikongeduldigwachtteenviadeachteruitkijkspiegelnaardechauffeurkeek.Hetleekofikweerinmijnongelukkigevooroorlogseleventjewasvervallen.Ikvoeldemerusteloosenvroegmeangstigafofditalleswaswatdetoekomstmetebiedenhad.Bovenalvoeldeikmegoedkoop.Iktobdeoverdekoersdiemijnlevenvolgde.Sindsheteindvandeoorloghadikhetgevoelstuurloosrondtedobberen,maarnuikweercontacthadmetdeenigemandiemeeenankerkonbieden,twijfeldeikeraanofdatweléchtwaswatikwilde.Pierreverteldemenooitwaterinhemomgingofwatvoorplannenhijvoordelangetermijnhad.Ikvermoeddedathijallesdomwegopdezelfdevoetverderwildelatengaan,totikopeendaguitdedroomwerdgeholpen.Wewarenopdeterugwegnaarmijnhotelnadatweergensvoortreffelijkhaddengedineerdenzatenachterindeautoherinneringenaandeoorlogoptehalen,toenhijmeplotselingaankeekeneenplechtigeverklaringdeed.'LaMiss,alsmijnvrouwkomtteoverlijden,wilikgraagmetjoutrouwen,'zeihijzacht.Hijpaktemijnhandenkeekpeinzend.'Wehebbenveelmeegemaaktsamenenikdenkdatwegoedbijelkaarpassen.'Ikkeekhemaanommeervantevergewissendatikhemgoedhadbegrepenenstaardemetopenmondnaardemandieinmiddelsalmeereenechtgenootvoormewasgeweestdanwelkeanderemanook.Ikhadaltijdgehooptdathijvanmehield,opzijneigenmanier.IkwistdathijmebewonderdeommijnonafhankelijkegeestenmegraagomzichheenhadinplaatsenalsBeiroet,maarParijswaseenheelandergeval.Hierwashijeenzeergerespecteerdgeneraal-eengouverneur.Eenverhoudingbeginnenmeteenbuitenlandsechauffeuriséénding,maarmetzo'nmaitressetrouwenzouzijncarrièreenzijnsocialelevendedasomdoen.

dasomdoen.Tochzagik,toenikhemindeogenkeek,dathijoprechtwas-voorzolanghetduurde.Hijwildeechtmetmetrouwen,alwistenwebeidendateenhuwelijkgeenrealistischeoptiewas.Ikgafeenkneepjeinzijnhand,maarkonnoggeenwoorduitbrengenenkeekdusmaardoorhetzijraamnaardegrauweParijseboulevardswaarwelangsreden.Voorheteerstinaldiejarendatikhemkendekonikaanvaardendathijdiepinzijnhartbijnanetzoveelvanmijhieldalsikvanhem.Hijhadhetmealleennooitkunnentonen.Alsofzevermoeddewathaarmaninzijnschildvoerde,knapteMadameKoenigdewekendaarnazienderogenop,enalsnelwaszeweerzogezondalseenvis.VervolgenskreegPierrehetsteedsdrukkerenzagikhemsteedsmindervaak.Hetbegonmetedagendatmijngeneraal,gesteunddoorDeGaulleenaangespoorddoorzijnambitieuzeechtgenote,eenbliksemcarrièremaaktediehemnogverdervanmezouverwijderen.Ikbegreepdatikhemnooitterugzoukrijgen.Ikwektemezelfuitmijndroomenwistdatdetijdrijpwasomeenbeslissingaangaandemijnleventenemen.Mijnvooruitzichtenwarensomber;ikkonnietmeerbijhetLegioenindienstblijven.De13eDBLE-deenigebrigadedienadeoorlogdeeigennaamhadmogenhouden,vanwegedegloriebijBirHakeim-gingnaarTunesië.IkvermoeddedatPierremelieverinParijswildehouden,maardaarwasik,ondanksmijndiepegevoelensvoorhem,nietlangertoebereid.Ikvoeldeintuïtiefaandatikwegmoest.HetenigewerkdatikinParijskonvinden,waseenbaanbijdeafdelinglogistiekofdebureausvoorontheemdendieeendeelvanderondde100.000vluchtelingenvanbijnavijftigverschillendenationaliteitenopvingendieParijsoverstroomden.Hetwarenallebeiadministratieveambtenarenbaantjesdiemenietergtrokken.Engelandhadmeooknietsmeertebieden.MijnhoogbejaardeouderswoondeninKent,ikhadgeencontactmeermetmijnbroerenmijnvriendenwarenallemaaldoodofdoordeoorlogverdreven,enzelfsalszenietdoodwaren,betwijfeldeikofwenogietsgemeenzoudenhebben.Hetenigedatmeduidelijkwas,wasdatiknietinParijswildeblijven.IkzouhetliefsteenmaniervindenomtochbijalmijnvriendenvanhetLegioentekunnenblijven.IkgingindebarvanhetLegioenskampementeenglaswijndrinkenmetGabrieldeSairignéenvroeghemomraad.Hijstreekbedachtzaamoverzijnkin.'Jammerdatjegeenmanbent,'zeihij,'danzoujeofficieeldienstbijonskunnennemen.'Ikkeeknaarzijnpeinzendegezichtenwerdplotselingdooreenroekeloosideegegrepen.'Waaromniet?'zeiik.Bijdegedachtealleenalbegoniktestralen.

gegrepen.'Waaromniet?'zeiik.Bijdegedachtealleenalbegoniktestralen.'Wat?EenvrouwinhetLegioen?'riepDeSairignéongelovig.'Nee,datkunjenietmenen.Hetkangewoonniet.''Nietzomaareenvrouw,'zeiikmettwinkelendeogen,'maaradjudantchefTraversuitBirHakeim.'Iknameenslokjewijnenbegonplannentesmeden.IkbeslootadviesintewinnenbijmijnmajoorinhetLegioen,devaderlijkecommandantArnaultmetwieikzo'nlangereishadafgelegd,enmaakteeenafspraakmetheminhetwervingskantoorinParijs,eensaai,grijsgebouwdatnietsverriedvandeavonturendieermeegeassocieerdwerden.IkgingtegenoverArnaultinzijnsomberekamerzittenenverteldehemdatikietsvanplanwas.'Watdan?'vroeghijvriendelijk.Arnaulthadmealtijdalszijngelijkebehandeld,waarikhemoprechtdankbaarvoorwas.'IkwilbijhetLegioenblijven,'zeiikonomwonden.Ikwistdathetbelachelijkklonk,maarhooptedaterergenseenondergeschikterolvoormetevindenwas.ErwasnognooiteenvrouwinhetLegioenopgenomen,erhaderzichooknooiteenaangemeld,voorzoverikwist,enaangezienikalleenvoordeduurvandeoorlogalsvrijwilligerbijdeVrijeFransenhadgewerkt,werdvanmeverwachtdatikhetlegerenhetVreemdelingenlegioenderugtoekeerdezodradeoorlogvoorbijwas.Alleenwildeikdatniet.Hetwasmijnlevenenikwildenietslieverdanerblijven.'Dandoejedattoch?'zeidecommandant,diebegreepdatikhetechtmeende.Hijschoofietsoverzijnbureaunaarmetoe.TotmijnverbijsteringwasheteenofficieelaanmeldingsformuliervoordenobelstestrijdmachtvanFrankrijk,hetLegionEtrangère.'HetLegioenzittespringenomnieuwevrijwilligersnudeoorlogvoorbijisenzovelenonsgaanverlatenomdatdebedekteonderlingestrijdmetdeVichy-Fransenhenheeftontgoocheld,'vervolgdehij.'Decommissiediedeaanmeldingenbehandeltzaldekomendemaandenzo'n30.000formulierenkrijgenvanex-krijgsgevangenenenontheemden.Geloofjeechtdatzealdieformulierenafzonderlijkgaanlezen?Zegaanervanuitdatalleenmannenzichaanmelden,dusjehoefternieteensomteliegen.Jezoujeoplegitiemewijzekunnenaanmeldenvooreenfunctiealsadjudantcheflogistiek.'Ikgaaptehemverbluftaan.Dithadiknietverwacht.Ikhadgehooptopeenplaatsbijhetburgerpersoneel,maarArnaulthadmeeensimpele,kant-en-klareoplossingaandehandgedaandienieteensdoortraptwas,maarhooguiteentikjeberekenend.Datbevielmewel.Ikkreegeenkansuitduizenden,dieikzonderaarzelingaangreep.GeholpendoorArnaultvuldeikhetformulierzorgvuldigin,inmijnnetstehandschrift,metalmijndienstgegevens-mijntijdinBirHakeim,mijnmilitaire

onderscheidingenendeprestatiesdieiktegenheteindvandeoorloghadgeleverd.Ikvuldenietsinbijdevraagwiens'zoon'(filsde...]ikwasenbijdevragenoververvuldemilitairedienstplicht.CommandantArnaulttradalsreferentieop.HijpreesmeingloedvollebewoordingenenhaaldedeaanbevelingbijmijnmedaillevoordeItaliaansecampagneaan.Alsikhadgewild,hadikmijnnaamkunnenveranderenofeenvalsenaamopgeven,maariktekende:'Travers,SusanMaryGillian,nationalitéAnglaise.'Ikkonerooknietsaandoendaterhonderdenaanvragenvanbuitenlandersmetrarenamenverwerktwerden,ofdatdenaamSusan(inplaatsvanSuzanne]deFransenzogoedalsnietszeiendenaamMaryopMarieleek,datvaakalsvoorvoegselbijeenmannennaamwerdgebruikt,zoalsinPierresgeval.Destijdswerdergeenmedischekeuringgehouden-alsjedeoorloghadoverleefd,moestjewelgezondzijn-dushoefdeergeenartsnaarmetekijken.Erhoefdegeenwoordmeeraanvuilgemaaktteworden.MeteenbredegrijnsgafikhetformulierterugaancommandantArnault.Ikhadhemhetliefstterplekkegezoend,maarikbeheersteme.Zoietszouhoogstirréguliergeweestzijn.Nuhoefdeikalleennogmaaraftewachten.

Eennieuwebladzij

Zijookditzwaardoorploegdgelaatbedektmet'twittedoodskleedvandewinter,sneeuw

Alwerdenmijdegangenvanhetbloedgestremd,Tochrestmijindelevensavondhetgeheugen,

[vert.EduardVerkade,uitg.W.deHaan,Utrecht,z.j.)WilliamShakespeare,TheComedyofErrors

Hetonmogelijkegebeurde.VoorheteerstindegeschiedenisvanhetFranseVreemdelingenlegioenwerdereenvrouwindegelederenopgenomen,alsadjudant-chefbinnendeafdelinglogistiek,enzekreegeeneigenregimentsnummer,22166,watalleenlegionairsisvoorbehouden.Op28juni1945werdikofficieelaangenomen.Ikwaslegionairinhartennieren,zoalsikalmijnkameradenalhadbewezen,maarnuwasikervoordebuitenwereldookeen.Toegegeven,ikhadderegelseenbeetjebijgesteld,maarikwasopmijneigenverdienstenalssoldaattoegelaten,omdatikmijnplichthadgedaanvoorhetlanddatmeliefwas.Totopdedagvanvandaagvraagikmeafofikuitonwetendheidbentoegelatenofomdatereenspecialeuitzonderingvoormeisgemaakt.IkweetweldatalsgeneraalDeGaullehettijdighadontdekt,hijerbeslisteenstokjevoorhadgestoken.EigenlijkdenkikdatPierreweleensdehandinmijntoelatinggehadzoukunnenhebben,wanthijzatdestijdsindecommissiediedeaanmeldingenbeoordeelde.Alshijinderdaadstiekemheefttoegestaandathet144jaaroudeverbodopvrouweninhetLegioenmetvoetengetredenwerd,vindikdateenontroerendafscheidscadeau,enmisschienwashetzijnmanierommetebedankenvoorhetfeitdatikzijnlevenhadgered.Toeniktehorenkreegdatikinaugustus1945naarTunesiëwerduitgezonden,beslootikeerstnaarEngelandtegaanommijnouderstebezoeken,dieikbijnazesjaarniethadgezien.TijdensdereisnaarLondenenvervolgensnaarKentvielmevooralophoegrauwhetoveralwasgeworden.Londenwaszwaargehavenddoordemeedogenlozebombardementen,zodatikhelegebiedennietmeerterugkende,maarhettekendedeBrittendatdetreinennogreden,deBigBennogaltijdelkkwartiersloegendemensengewoonwerkten,leefdenennet

Bennogaltijdelkkwartiersloegendemensengewoonwerkten,leefdenennetalsaltijdhethoofdbovenwaterhielden.Mijnouderswarenblijmetezien,enhetleekofdeoorloghennietkleinhadkunnenkrijgen,maarjuisteenstimulanswasgeweest.Vaderhadzijnuniformvandeburgerwachtnogenmoederverteldeopgewektoverhetefficiëntehuishoudendatzeersindsdeinvoeringvandedistributieopnahield.Laurence,zeidenze,wasvanplannazijndiplomatiekedienstdeadvocatuurweerintegaanentanteHilda,diegedurendedeBlitzkriegkoppiginLondenwasgebleven,maaktehetgoed.'Hoeisdeoorlogvoorjouverlopen,Susan?'vroegvadermetijdenshetkarigemaalvanwaterigesoep,gekooktehamenkool.'Ach,gewoon,'antwoorddeik,eniknameenhapsoep.'Rustig'Mijnvaderknikteenatdoor.Hijveegdezijnmondafenvroeg:'Enwatzijnjeverdereplannen?'Ikaarzeldeeven,duwdemijnsoepbordvanmeafenzeitoen:'IkbenbijhetFranseVreemdelingenlegioengegaan.'DezilverenlepelvanmijnmoederkletterdeophaarbordmethetsoortonbeheersteherriewaarikalskindinDevonalleenmaarvanhadkunnendromen.Ikbedwongmijnlachen.Vaderstoptemetetenenkeekmeonderzoekendaan.Moederzatmettrillendeonderliptewachtentothaarmanietszouzeggen,ietsdóen.IkweerstondvaderspriemendeblikmetdeopstandigheiddieikhadopgedaaninoordenalsEritrea,SyriëenBirHakeim,enopdeslagveldenvanItaliëenFrankrijk.Vader,diehieruitopmaaktedatikheelgoedinstaatwasmijneigenboontjestedoppen,glimlachteflauwtjes.'Nou,datisdanfijnvoorje,'zeihij,enhijbrakeenstukhard,donkerbroodaf.'Hoorje,moeder?FijnvoorSusan.'Mijnmoederzateralsverlamdbij.Zekeekmeaanofzemenooiteerderhadgezienenzichafvroegwatikinvredesnaamaanhaareettafeltezoekenhad.

InaugustuswasikteruginParijs,waarikmevoorbereiddeopmijnnaoorlogserolalslegionair.Aangezienikweinigzinhadomweerzo'nlangereisoverlandtemaken,vroegikdevrouwvangeneraalMast,denieuwegouverneurvanTunesië,ofzijwistwatdebestemanierwasombijdehavenvanSoussetekomen.DankzijdiebehulpzameMadameMastwasikdeeersteenmisschiennogsteedsenigeondergeschiktelegionairdiemethetprivévliegtuigvandegeneraalinSousselandde,samenmetdegeneraalzelfenzijncompletestaf.GedurendemijnverblijfinTunesiëtoondeniemandenigeverbazingoverhetideevaneenvrouwelijkelegionairenniemandvroegwatikkwamdoen.De

ideevaneenvrouwelijkelegionairenniemandvroegwatikkwamdoen.DemannenzelfkwamenuitallerleilandenenhaddenuiteenlopenderedenengehadombijhetLegioentegaan,maarvroegenelkaarnooitergensnaar.Doordieongeschrevenwetkwamhetnietbijhenopmijwéluittehoren.Ikwasgewooneenvanhen,enmetdatfeitaccepteerdenzemijook.Alsofficierkreegikeeneigenkamer,deuitstekendebeloningvantwaalfpondentienshillingperweekenelkedagdriestevigemaaltijdenmetkoffieenwijn.Hetlegioenhadgeenofficieeluniformvoorvrouwen,duslietikdelangeenkortemannenbroekenuitdeoorlogvoorwatzewarenenkoosbijwijzevanbeenbedekkingvooreenkakikleurigekokerrok.Ikhaddeleidingoverdefoyerdeslégionnaires,debarenkantinevoordegewonesoldaten,watbetekendedatikvoorpersoneelmoestzorgen,dewijnproefdeendeinkoopendeboekhoudingbijhield.Hetwasnietbepaaldveeleisendwerk,laatstaandatikalsmilitairinactiemochtkomenofeenkepieopmijnhoofdzetten,maarikvonddatikgenoegslagveldenvoormijnhelelevenhadgezien.Waarhetomging,wasdatikweerbijhetLegioenzat,eninNoord-Afrika,waarzoveelherinneringenlagen.Soussewaseengrote,bedrijvigehavenstadmetindrukwekkendevestingmurendiegeflankeerdwerdendoorschitterendezandstrandenenglooiende,groeneheuvels.Deoudehaventenzuidenvandenieuwestadwastijdensdeoorlogzwaarbestooktenbegonnogmaarnetuitdepuinhopenteherrijzen.GeallieerdetoestellenhaddendehaventijdensdeDuitsebezettingzomeedogenloosgebombardeerddateralleenzwartuitgeslagenrestenoverwarengebleven.Zelfsdepalmenlangshetstrandwarengeknaktvanoorlogsmoeheid.WijmaaktendeeluitvandegroteFransekrijgsmachtdiewasteruggekeerdomdeordeteherstellenendeooitflorerendehaventeherbouwen,enalszodanigwerdenwedoordebevolkingmetopenarmenontvangen.Wehaddeneenplezierigkampementaanderandvandestad,ikhadeenmooiekamerengenoegtedoen,ennaarmatedewekenverstreken,voeldeikmesteedsbeterinstaatdewereldmetfiergehevenhoofdtegemoettetreden.Ikvattemijntaakserieusop;ikproefdederodewijnmetdekieskeurigheidvandelegionairsinmijnachterhoofdenontsloegmijnkorporaaltoeniker,vlaknamijnaankomst,achterkwamdathijstiekeminkopendeedopdezwartemarkt.Elkeochtendnahetontbijtproefdeikwijn,kochteenpaarvaten,vroegdeoudelegionairdiemevergezeldezeopeendoormuilezelsgetrokkenwagenteladenenreeddanzigzaggendterug.Maaraltevaakmoestikdemanvragen:'Kunjediemuilezelnietrechtlatenlopen?'omdantotdeontdekkingtekomendatmijnkoetsierzelfneteenslokje

lopen?'omdantotdeontdekkingtekomendatmijnkoetsierzelfneteenslokjeteveelhadgeproefdendeteugelslietvieren.Ikwerdmethetgrootsterespectbejegenddoormijncollega's,vanwieikervelennoguitonzegezamenlijkeoorlogsjarenkende.Ikkreeggenegenheidenrespect,maarvaneenafstand.Deverhoudingenlagennogalvreemd,gezienonsgedeeldeverleden.Ikwasofficiergewordenenkonmedusnietlangervertonenmetaldiemensenmetwieikvroegeropgoedevoethadgestaan.Ikwaseenzamerdanikhadvoorzien,maarniemandzochtmijngezelschap.Niemanddurfde.VeelmannenhaddenhorenfluisterenovermijnverhoudingmetgeneraalKoenig-dieinmiddelseenFranselegendewas-enikdenkdatzedaaromeenbeetjebangvoormewaren.Hetgezelschapvanmijnhondstemdemedanookheeldankbaar.IkhadRebeccameegebracht,eendochtervanmijnlieveJosephine,dieiknaaankomstinTunesiëmeteenwasgaanopzoeken.RebeccaleeksprekendopJosephine,diehetnaarhaarzinhadbijhaarnieuwebaasjes,'getrouwd'wasmeteenknappewindhondentezeeraanhaargewoonteshechtteomnogtewillenverkassen.InSousseleerdeikeenonderofficierdieikinParijsaleensvluchtighadontmoetbeterkennen.Hijwasvierjaarjongerdanik,heetteNicholasSchlegelmilchenhaddedonkerehuidenkrachtigetrekkenvandebevolkingvancentraalEuropa.Nicholas,diealskatholiekezoonvaneensteenhouwerindeElzaswasgeboren,wasvoordeoorlogbijhetLegioengekomenenhadvervolgensmethet6eRegimentvanhetLegioenaandekantvandeVichy-Fransengevochten(voornamelijktegenAustraliërs)tothij,nadeVichy-nederlaaginSyrië,naaronzekantwasovergelopen.Hijwascharmantenzelfbewust,enkennelijkvondhijhelemaalnietdatikalleenvaneenafstandbewonderdmochtworden.Ikherinnermeonzeeersteontmoetingnog,indeonderofficiersmessinonskampvlakbuitenParijs.Daarwashijmeteenonderzoekendeblikinzijnogenopmeafgekomen,samenmeteenhypernerveuzejongecollega.'IkbenNicholasSchlegelmilch,'hadhijzichvoorgesteld.'IkhebbegrependatudevermaardeLaMissbent.'Iknamdemijaangebodenhandaanendruktedie.Debrutalebenaderingenzijnstaalgrijzeogenonderpikzwartewenkbrauwenhaddenmevandewijsgebracht.Ikkeeknaardeinsignesopzijnschouderenzagdatikeenhogereranghaddanhij.Zijncollegawistzichgeenraadmeer,verontschuldigdezich,pakteNicholasbijdearmentrokhemmee.'Zomagjehaarnietaanspreken/hoordeikhemfluisteren.'AlleendeofficierenmogenhaarLaMissnoemen.Zestaatverbovenje.'Nicholasdraaidezichnaarmeomenglimlachte.Hetvielmeopdathijeenaantrekkelijkemondhadmetveellachrimpeltjeseromheen,alsofhijvaakvrolijk

aantrekkelijkemondhadmetveellachrimpeltjeseromheen,alsofhijvaakvrolijkwas.'Fijnuontmoettehebben...LaMiss/zeihijvoorhijwegliep.Totmijnverbazingbeantwoorddeikzijnglimlach.Ikwashemendatheleincidentvergeten,tothijeenaantalmaandenlaterinSousseopnieuwopmeafkwam,dezekeeralleen.Ikherkendezijnogenheteerst.Zewarenbijnazwartinhetfellemediterranelicht.'Leukuweertezien,'zeihij.Hijboodmezijnhandaan.'NicholasSchlegelmilch,weetunog?UitParijs?'Ikschuddehemdehand.'Ja,natuurlijk,'zeiik.'Uwastefamiliair,alsikhetmegoedherinner.'Hijglimlachteweerendelachrimpeltjesverdieptenzich.'Ja,datbenik,'gafhijonbeschaamdtoe.'Enalsikhettochalverbruidheb,magikmezelfdannogeensblamerendoorhetenigevrouwelijkelidvanhetLegioeneendrankjeaantebieden?'Deattentiesvandiejongemanverbaasdenme,enikvoeldemenietweiniggevleid.Ikhadalheellanggeencomplimentjesmeergekregen.Iknameendrankjevanhemaan,ennogeen.Hijmaakteeenzachtaardige,intelligenteengalanteindrukopme.Hijhoordemenooituitovermijnprivé-levenofmijnverleden,watmedeedvermoedendathijaanvoeldedatikeendiepverdrietverborg.NicholashadnietsvanPierre,uiterlijkofinnerlijk;hijwasheellichamelijkingesteld,maarookdiepzinnigenfilosofisch.Hijhadzijnondeugendekant,dieikmeteenalhadvermoed,maaralshijwilde,konhijookheelzwaarmoedigzijn.Zijngevoelvoorhumorweeksterkafvanhetmijne,maarhijmaaktemeweeraanhetlachenenikgenootvanzijngezelschap.Ikmerktedatiksteedsmeeromhemginggeven.Ikverheugdemeoponzeafspraakjesendachtvaakaanhemalshijnietbijmewas.Hetduurdenietlangofikbeseftetotmijnstommeverbazingdatikweerietsvanliefdeinmijnleventoeliet.Pierreenalleswathijvoormehadbetekendlagenachterme.Ikmoestnaardetoekomstkijken,enmetNicholas'hulpslaagdeikdaarin.Naeenlange,aangenameperiodevanhofmakerij,diewinterinTunesië,werdenwegeliefden.Ikmoesttoegevendatikhetheerlijkvondomweerindearmenvaneenmanteliggen,zekereenzohartstochtelijke,intenslevendeman.

Infebruari1946,toendebloedigeVietnamoorlogzichbegonaantekondigen,werdde13eDBLEvoortweejaarnaarIndoChinagestuurd.JapanwasdevoormaligeFransekoloniein1940binnengevallenennavijfjaarverslagen.De

voormaligeFransekoloniein1940binnengevallenennavijfjaarverslagen.DeopstandelingenvandeVietMinh,denationalistischebewegingvanHoChiMinh,riependeonafhankelijkerepubliekuitentrokkentenstrijdeomtevoorkomendatdeFransendeheerschappijterugzoudenwinnen.HetLegioenmoestproberendeordeteherstellen.Hetzoueenverbitterdeenuiteindelijkhopelozestrijdworden.Eenoorlogdiegeengenadekende.CommandantArnaultgingmetonsmee,evenalskolonelGeoffrey(dieeenbliksemcarrièremaaktesindsonzeeersteontmoetingopdebootnaarNapels)enmijnoudevriendenGabrieldeSairignéenPierreMessmer,detoekomstigepremier.MijnhondRebeccamochtookmee.Wewarenmeteenheelbataljon,bestaandeuitviercompagnieën,enalleofficierenmochtenhunvrouwmeenemen(maarweiniglegionairswarengetrouwd-hetwasniettoegestaan.Alleendeonderofficierenkregenopdenduurtoestemming.Sommigelegionairskregenlaterinheemsevriendinnen,metwiezesomszelfstrouwdenvolgensdetraditiesvanhetland).Ikkendeeenpaarofficiersvrouwen,onderwiedeMesdamesGeoffreyenDeSairigné.BijaankomstinhetbedrijvigeSaigon,deFrans-kolonialehoofdstadmetzijnbredeboulevardsencaféterrasseninParijsestijl,belanddenwetevensineennieuweomgevingmeteenvochtig,tropischklimaat,waarwedoorhitte,muskietenenziektenwerdengeplaagd.NicholaskreegalsnelhetlevenvaneenwerksoldaatenvoerdeachterhoedegevechtenmetdeplaatselijkeVietMinh,terwijlikdebarvoordemanschappenopdelandelijkebasisbijHoc-Monbestierdeenhetvoorraadbeheerdeed.Ikbesteeddeookveeltijdaanhetbezoekenvandeziekenengewondeninhetziekenhuis,aangezienikDuitssprakenveellegionairstegendietijdvanDuitseafkomstwaren.Afentoewareneruitstapjesomevenaanheteentonigelevenopdebasisteontsnappen,netalsdeJockColonnesvroeger.DemannengingenergewapendingroepenopuitomVietMinh-soldatenuitdebushoptedrijven,gevangentenemenenteondervragen.VanwegemijnervaringeninEuropaenNoord-Afrikawerdikgedetacheerdomineenambulancetevolgen,voorhetgevalergewondenvielen.Datgebeurdevaak.HetgevaarlijkevandeVietMinhwasdatalsjijeenwapenhadenzijhetwildenhebben,jeergeweestwas.Hetwasnietveiligomalleeninderimboetezittenofnazonsondergangalleeninhetkampachterteblijven.Gedurendedieachterhoedegevechtenbrachtikveeldodenengewondenvanbeidepartijennaarhetziekenhuis.Hetwasinveelopzichteneenterugkeernaardeslechteoudetijd.Hetklimaatwasgruwelijk.Jevoeldejecontinumoeenzagerverschrikkelijkuit.Iedereenzaggeel.Hetwasheetenallesplakte.Jemoestelkedagietssmerigstegenmalariaslikkenenmochtgeenkraanwaterdrinken.Wesliepen

smerigstegenmalariaslikkenenmochtgeenkraanwaterdrinken.Wesliepenaltijdondereenmuskietennetendronkenkoudetheediemetgekooktwaterwerdgezet.Desoldatenatenendronkenalles,dusdysenterieenmalariagrepenomzichheen.Ikprobeerdezovaakmogelijkindeofficiersmessteeten.DaarnazagikNicholasweer,dieindeonderofficiersmessmoesteten.AlleentijdensdeweekendjesinDaLat,datindebergeninhetnoordenlag,bovenderegenwouden,endusveelkoelerwas,kondenweevenontkomenaandehitteendevliegen.DaLatwasvergelijkbaarmeteenIndiaseheuvelpostwaarechtgenotesenuitgeputteofficierentotrustkondenkomen.Dewegerheenwasechtergevaarlijk,endekonvooienwerden,methetoogophinderlagen,altijdbegeleiddoorgewapendebewakers.IkvondheterheerlijkengingzovaakikkonmetRebeccanaarDaLat,maarsommigeanderevrouwendurfdendetochtnietaan.HetvielnietmeeomhelemaalinhetVerreOostenopdehoogteteblijvenvanPierreswederwaardigheden,maarikprobeerdeopdiscretewijzezoveelmogelijkaandeweettekomen.Ikhoordedatzijncarrièreeenhogevluchtnam,watikalhadvermoed.Hijwaseersttotluitenant-generaalbevorderdentoentotgeneraal,waarnageneraalDeGaullehemalsopperbevelhebberinDuitslandhadaangesteld,waarhijpersoonlijkmeedeedaandevredesonderhandelingeninBaden-Baden,samenmetgeneraalEisenhowerendegeallieerden.MijngeneraalwasdegenediedevoormaligeVichy-leidermaarschalkPhilippePétainhadgearresteerd,enhijhadhemookinhetfortbijMontrougegeïnterneerd.ToendeZwitsersPétaintenslotteuitleverden,hadDeGaullemijngeneraaldeleidinggegevenoverhetontvangstcomitédathemaandeFransegrensovernam.DaarhadPétaintotdriekeertoegeprobeerdhemdehandteschudden,maarKoenigwastelkensmetzijnarmenstramlangszijnlichaamindehoudinggaanstaanenweigerdedehandaantenemen,uitsolidariteitmetdejoden,verzetsstrijdersenalleanderendietijdensdebezettingdoordeVichy-regeringwarengedoodofaandeDuitsersverraden.MijnPierre,diemetPétainnaarParijswasgereisd(waarPétainwegenslandverraadterdoodwerdveroordeeld,waarnazijnstrafinlevenslangwerdomgezet],waseenlandelijkebekendheidgeworden.Hetbelangrijkstewasechterdathijnogsteedsgetrouwdwas,enikwistdathijnooitcontactmetmezouzoekenzolangdaargeenveranderinginkwam.MijnverhoudingmetNicholasboodmeveelsteun.Ikgingvanhemhouden,opmijneigenmanier,enikzounietwetenmetwieiklieversamenwildezijn,alsikPierredannietkonkrijgen.Ikwistdatikderestvanmijnlevenmethemzoukunnendelen,mochthijdiewensuitspreken.Wewarenooknogeensgoede

kunnendelen,mochthijdiewensuitspreken.Wewarenooknogeensgoedevrienden.Hijkonmijnhartenpijnverzachtenenhielpmemijnvroegereverdriettevergeten.Hijdroegzelfookeenverledenmetzichmee.NaeenpatrouilleinBeiroethadhijperongelukeenkrijgsmakkerdoodgeschoten.Hijkreegdekeustussengevangenisstrafofdienstaanhetfront.Hijhadvoorhetfrontgekozen,maarhijhadhetzichzelfnooitkunnenvergevenenwashetgebeurdenooitvergeten.Hijkonerzelfsnietoverpraten.Hetwaseentragischvoorvaldathemderestvanzijnlevenzoublijvenachtervolgen.Hijroerdehetonderwerpmaaréénkeeraan,toenonzerelatienogprilwas,enrepteerdaarnametgeenwoordmeerover.'Ikhebietsgedaan,'zeihij,'ietswaaroverikjenooitzalkunnenvertellen.'Hetwasduidelijkdathijernogergonderleed.Ikhadhetideedathijmeopzijneigen,ingetogenwijzewildezeggendatalsikhetkonopbrengendeschimmenuitmijnverledenachtermetelaten,hijzouproberendatooktedoen.Hetwaseenstilzwijgendeafspraakwaarikmegoedinkonvinden.Nicholaswasdevriendelijkstemandieikooithadgezienendatwasmaargoedook,wantvoorereenjaarverstrekenwas,hadikzijnbegriphardernodigdanooittevoren.EenpaarwekennadatweinSaigonwarenaangekomen,bleefiktijdenseenwandelingstaanenpaktezijnhand.'Ikkrijgeenkindvanje,'flapteikerzomaaruit,nettoenweeendrukkestraatzoudenoversteken.'Ikbennetbijdedoktergeweestennuweetikhetzeker.'IkkeekgespannennaarNicholas'gezicht.Watzouhijzeggen?Hoezouhijreageren?Ikhooptedatikhemnietopdevluchtzoujagen.Hijbleefabruptstaanenkeekmeeenpaarsecondenstrakenzwijgendaan.Ikwerdmisselijkenwasbangdatikflauwzouvallen,maartoennamhijzondereenwoordtezeggenmijngezichtinzijnhandenenkustemetederopbeidewangen.'Tja,lieverd,'zeihij,'dankunnenwemaarbetergaantrouwen,vindjeookniet?'Ikkongeenwoorduitbrengen,druktemijngezichttegenzijnborstenhieldhemstevigvast.Toenikweernormaalkonademen,keekikglimlachendnaarhemop.'Goed,'zeiik.'Latenwedatmaardoen.'Ikbeseftedatheteenheelgalantaanbodwas,enmijneersteechtehuwelijksaanzoekinzevenendertigjaar.

Hetwaseenheelgedoeomtoestemmingvooreenhuwelijktekrijgen.Franselegionairswerdennietgeachtmetbuitenlanderstetrouwenenhetbemachtigenvanhandtekeningenopdenodigeformulierenwaseenlijdensweg.Ikmoesteen

casierjudiciairehebben,eenbewijsdatikgeenstrafbladhad.AlleFransenhebbeneenstrafblad,blancoofvol,afhankelijkvanhunkarakter.DeBrittengavenzulkeverklaringennietuit,maaralsikergeenkonlatenzien,koniknietmeteenFransesoldaattrouwen,zoluiddedeonwrikbarewet.IkmoestnaardeBritseconsulenhethoofdvanhetLegioen,endiezorgdensamendatereencasierjudiciairevoormewerdopgesteld,zodatikmetNicholaskontrouwen.Inapril1947hieldenweeensoberebruiloftinHoc-Mon.Onze'bruidsmeisjes'warenonzeeigenRebeccaenPeggy,hetzusjevanRebecca,dehondvancommandantArnault.Hetburgerlijkhuwelijkwerdvoltrokkendoordeburgemeesterenvervolgensredenweineenmetbloemenoverdektemilitairejeepnaardekleinekatholiekekerk.Dehondenzatenmeteenrood-wit-blauwestrikomopdeachterbank.OnzegastenwarenPierreMessmer,dieinmiddelseenbelangrijkparticuliersecretarisinIndoChinawasgeworden,metzijnvrouw,GabrieldeSairigné,diekolonelwasgewordenenhetLegioenaanvoerde,eneenaantalanderevriendenencollega'suitdeTweedeWereldoorlog.Nicholas'velevrienden,allemaalonderofficieren,warenookpresent,alvoeldenzezichnietergprettiginhetgezelschapvanaldiehogeomes.Ikdroegeenwituniformdatikspeciaalvoordegelegenheidhadlatenmakenenikhadeenenormboeketrodeengroenetropischebloemen(deofficiëlekleurenvanhetLegioen).Ikwerd'weggegeven'doordevriendelijkecommandantArnault,diederolvanmijnvaderopzichhadgenomen.MadamedeSairignéliepnaastNicholas,dieookinhetwitwasenerbijzonderknapuitzag.DeaumênierofaalmoezenierdiehethuwelijkinzegendeheetteHirlemannenhadnogmetonsinItaliëgediend.Toenwe,nieuwsgieriggadegeslagendoordeinheemsebevolking,dekleinekerkverlieten,vormdenmedelegionairsmetbajoneteenereboogvoorons.Naafloopwerdereengrootdinergehoudenenkregenweeenfraaiinleergebondenboek,methetvermaardegranaatembleeminblinddrukophetomslag,mettraditioneleliederenvanhetLegioen.Ikwasdiepontroerdenhebhetboekaltijdbewaard.Ikkaninalleeerlijkheidzeggendatikmediedagechtgelukkigvoelde.Ikhadeindelijkeensoortrustgevonden,alsvrouwvaneenlegionair;ikhadgekozenvooriemanddiemezoubeschermenenverzorgen.WebegonnenonslevenalspasgehuwdeninNicholas'flatjeboveneenoudebioscoopinHoc-Mon.Eenhuwelijksreiszaternietin,aangezienhetteriskantvoormewasomdooroorlogsgebiedtereizen,nuikviermaandenzwangerwas.Naonzehuwelijksnachtindeflatgingenwegewoonweeraandearbeid.Demaandendaarnabereiddeikmevooropdegeboortevanonskind.Iknam

eeninheemsefemmedechambreeneenChinesekokkinindienst.Dielaatste,Assam,leekinnietsopdiefantastischeSelimuithetverleden.Alsofficierhadikeenordonnans,dieikmetNicholasdeelde.Ikvoeldemeheelgoedtijdensmijnzwangerschap,almoestikvanwegedehitteendealgemeneongemakkenwelregelmatigmijnbloeddruklatencontroleren.Iklieptegendeveertigenditwerdmijneerstekind,ietsdatdestijdshoogstongebruikelijkwas.Toenikweeënkreeg,brachteenvandechauffeursmenaardeClinicSt.PaulinSaigon,eennonnenziekenhuis.Hetwaseenlange,moeizamebevallingdieopeentangverlossinguitliep.Tegenheteindwasikzomoedatiknauwelijksnogietskonvoelentoenerdiemiddagvandevierdeseptember1947eindelijkeenblèrendbundeltjeinmijnarmenwerdgelegd.Nicholaswasindezevendehemel.Zodrahijhetnieuwshoorde,reptehijzichnaardekliniekommijenhetkindtezien.'Isheteenjongen?'vroeghijopgewonden.Toeneenvandenonnenknikte,begonzijngezichttestralenenkeekhijmezoliefdevolengelukkigaan,datikmetegenwilendankookgelukkigvoelde.Hetkrijgenvaneenzoongoldalseengrotemilitairetriomfvooreenlegionair.DeavonddaaropgafhijeengrootfeestvoordeandereonderofficiereninHoc-Mon.Zewerdenzodronkendatzemetdemortierenbegonnenteschietenendecommandantwakkermaakten.CommandantArnaultbeldehenopenvroegangstig:'Wordenjullieaangevallen?''Nee,'antwoorddeNicholasaangeschoten.'Ikhebeenzoon.'DekleineFrançoiswerdgekoesterdenvertroeteld.Hijlagineenprachtigewiegmetkantendefemmedechambrezorgdedathethemaannietsontbrak,terwijlikprobeerdemijnnieuwegezineenordentelijkehuishoudingtebieden,ietswaarikoverigensmindergoedinslaagdedaninAley.AssamsprakgeenFransenikgeenChinees,zodathetonmogelijkwashaarFransetentelatenbereidenof,lievergezegd,ietsandersdanChineeseten.UiteindelijkvertrokzeenmoestikmemaarzientereddentotwenaarSaigonwerdenovergeplaatst.DaarkreegNicholasanderwerk,ophetkantoorvandekolonel,wateenheleomschakelingvoorhembetekende.Ikwasblijdatwedichterbijdeartsenenhetziekenhuiswoonden,metonzepasgeboreneindattropischeklimaat.Ikhadmeeigenlijkgeenzorgenhoevenmaken.Francoiswaseenblakendebaby.Wewoondenineenkleinebetonnenvillameteenverandaeneentuinaanderandvandestad.DelegerplaatsvanhetLegioenwasvlakbij,inJardine,netbuitendestad.Saigonwasveelkosmopolitischerdandebushenikleerdedestadgoedkennen

Saigonwasveelkosmopolitischerdandebushenikleerdedestadgoedkennendoordatikerdeboodschappendeedeneenvriendenkringopbouwde.MijnvriendinnenMadameDeSairigné(dieFrançois'peetmoederwas)enMadameGeoffreyhaddenallebeiookkorttevoreneenkindgekregen.MetonzehelekinderschaarreisdenweindeweekendsensomsooktussendoornaarDaLatterwijlonzeechtgenotenindestadachterbleven.Hetwaseengelukkige,vredigeperiode,waarinikvoorheteerstdevreugdenvanhetmoederschapmochtsmaken.InSaigonbeslootikhetLegioenteverlatenommevolledigopmijntaakalsechtgenoteenmoederterichten.Hetlegerhadmeschitterendekansengebodenomspannendedingentedoen,ikhaddiekansenmetbeidehandenaangegrepenennuwashetvoorbij.Ikhadgeenspijt.Ikwasnietalleendeeerstevrouwelijkelegionairgeworden,maarookdeeerstelegionairdiemeteenanderelegionairtrouwde,zwangerwerdeneenkindkreeg.TijdensmijnzwangerschaphadikformeelnoginhetLegioengezetenenwerdikdoorbetaald,endaarnawasikofficieel'metverloftotikmijnontslagindiende.'Ishetdemoeitewaardgeweest?'vroegcommandantArnaulttoenikhethemhadverteld.'Ikbedoel,benjeblijdatjediensthebtgenomen?''Nouenof,commandant,'zeiikvurig.'Alsikhetallemaalovermoestdoen,zouiknietswillenveranderen.'

WebleventweejaarinIndoChina,endoordebankgenomenwasheteengelukkigetijd.Nicholasenikhieldenvanelkaar;wehaddeneenwolkvaneenzoonenwewerdenomringddoorvrienden.Hetenigetriestemomentbeleefdenweinmaart1948.GabrieldeSairigné,eenvandeheldenvanBirHakeim,gingnaardebergpostinDaLatvooreenkortevakantiebijzijnhoogzwangerejongevrouwenzijndochtertje,dievooruitwarengegaanomhetgevaarteontwijken.Hijwasinzijnjeepgevolgd,ineengrootkonvooivantachtigvoertuigendatwerdbeschermddooreencompagnielegionairs.LuitenantHugoGeoffrey,dieookevenvakantieindebergenwildehouden,zatmetzijnvrouwenzoonineenanderejeep.DeVietMinhhaddewegversperdmeteenboomenvieldeburgervoertuigenheteerstaan.Mannen,vrouwenenkinderenwerdenondervuurgenomenenhunauto'swerdeninbrandgeschoten.Sluipschuttersdiezichinhetdichtewoudverborgenhieldenschotendevluchtendendoodendegranatenenmijnenmaaktenhetwerkaf.Gevangenenwerdenalsmenselijkschildgebruiktineengevechtdattweeuurbleefwoeden.Erwarenzo'n2.000VietMinhentwintigmachinegewereningezet.AanFransezijdevielenmeerdanhonderddodenen

machinegewereningezet.AanFransezijdevielenmeerdanhonderddodenengewonden,onderwieookvrouwenenkinderen,enerwerdenronddeveertigvoertuigenvernietigd.OnderdemeerdanhonderdgevangenenbevondenzichookluitenantGeoffreyenzijnvrouwenkind(dielateralledrieontsnapten).GabrieldeSairignékreegeenkogelinzijnhoofd.Eensergeantsleeptehemuitzijnautohetstruikgewasin,waarhijoverleed.Gabrielwaszeergeliefdgeweest;hijwaseenvriendelijke,intelligenteenaantrekkelijkeman,eengrootsoldaateneenoudevriendvanzowelDimitriAmilakvarialsgeneraalKoenig.HijwaseenvanmijnlaatsteverbindingsschakelsmetBirHakeim.Ikbezochtzijnbegrafenismetbezwaardgemoed.

In1948hadNicholasdeverplichtetweejaarinIndoChinauitgezeten.Nadieperiodekregendemannentweejaarrespijtvanhetmeedogenlozeklimaat,enNicholaswerdovergeplaatstnaardeLegioenbasisinMeknèsinMarokko.Françoisenikgingenmethemmee.MarokkowastijdensdeoorlogbezetdoordegeallieerdendiedeDuitsersuitNoord-Afrikaverdreven.NadeoorloghadsultanSidiMohammedbenYoussefeenonafhankelijkheidsbewegingopgerichtdienunetzo'nwredeguerrillastrijddreigdetegaanvoerenalsdiewelkehetaangrenzendeAlgerijeondermijnde.HetLegioenhadinbeidelandendetaakhetFranseprotectoraattehandhavenendeordetebewaren.VoorweeennieuwleveninNoord-Afrikabegonnen,gingikeerstmetmanenkindnaarEngelandommijnbejaardeouderstebezoeken.Wehaddengecorrespondeerdenzewistendatikeenechtgenooteneenzoonhad,maarzehaddenhengeenvanbeidenooitgezien.BijonzeaankomstinKent,waarzeinmiddelsineenhuisjebijSealwoonden,legdeikmijnzoontjeinmijnvadersarmen.'Kijkeens,opa,'zeiik.'Jeeerstekleinkind.'Hijkeekvandespartelendebabynaarmij.Hijzeiniets,maarikdachtaanzijnvochtigeoudeogenteziendathijnueindelijktrotsopmewas.Moederwasverruktvanhaarkleinzoonenpopeldeomhemvasttehouden.VermoedelijkwektehijdierbareherinneringenaandekleineLaurence.ZehadminderopmetNicholas,diezebenedenmijnstandachtte.'Ikhadgedachtdatjewelietsbeterszoukunnenkrijgendaneenonderofficier,'zeizetoenNicholasenvaderindetuinwandeldenenwijsamenindesalonzaten.Ikkeekhaarmetingehoudenminachtingaanenzweeg.Eenpaardagenlatergingenweweg.Toenikinverwachtingraaktevanmijntweedekind,hebikhetmijnmoedernieteensverteld.

hetmijnmoedernieteensverteld.

InMarokkowerdenweondergebrachtindegarnizoensplaatsElHajeb,ietstennoordenvanMeknès.Ikhoopteertweevredigejarentebelevenmetmijnnieuwe,groeiendegezin.Marokkowasniethelemaalgepacificeerd,maardeonafhankelijkheidsstrijdersveroorzaaktentoentertijdnietalteveellastenikverwachttenietdatmijnmanervaakopuitzoumoeten,endatwasmaargoedook,wantdemensenindelegerplaatswarenniethalfzovriendelijkofgastvrijalswehaddengehoopt.Op6april1949werdonzetweedezoonTomgeboren,eenmooi,blijkinddatdooriedereenophandenwerdgedragen.Ikhooptedatwe,metNicholas'hulp,snelonzedraaizoudenkunnenvindeninditvreemdeland.Hetmochtnietzozijn.DesituatieinIndoChinaverslechterdeendeFransestrijdkrachtenwerdendoordeVietMinhsteedsverderinhetnauwgedreven.Debehoefteaanmeerlegionairswerdnijpendeninmei1949,zeswekennadegeboortevanTom,werdNicholasalssoldaatvanhetVierdeRegimentnaarhetfrontteruggeroepen.MijliethijmetFrançoisenTomtussendevreemdenachter.Toenikopdetredenvanonshuisjenaardekonvooienvertrekkendevrachtauto'skeek,sloegikmijnarmomRebecca'swolligenekenzei:'Nustaanweeralleenvoor,chérie.'IkhadgeenvriendeninMarokko.Iedereendieikhadgekendwasdoodofnaareldersgestuurd.Ikwaszelfofficier,maargetrouwdmeteenonderofficier,zodatikdoorgeenvanbeideklassenwerdgeaccepteerd.Deofficiersvrouwenvondenmeteminendeonderofficierenvondenmeeenverwaandnest.Ikwasvleesnochvisenwerdoveralmetdenekaangekeken.IkwoondeineenpiepkleinhuismeteentuintjeaandewegnaarderandvanhetgarnizoenmetalleenRebeccaenZena,deArabischehuishoudster,ommegezelschaptehouden.Nicholas'schreefmezelden,enerverstrekensomsmaandenvoorikweerietsvanhemhoorde.InMarokkobeleefdeikeenvandeongelukkigsteperiodenvanmijnleven.Nuikmealleenmoestzientereddenmetmijntweeveeleisendekindereninhethete,mijvijandiggezindeNoord-Afrika,keerdendeproblemenmetmijnrugvoorheteerstinvollehevigheidterug.Ikzagmegedwongenmetelatenopererenenmoestvijftiendageninhetziekenhuisteblijven.Daarikvriendennochverwantenhad,moestikmijnkinderendoorinheemsevrouwenlatenverzorgen.Devrouweninhetgarnizoenvondenhetbedenkelijk,maargeenvanhenboodaanzolangdekinderenvanmeovertenemen.'Hetgeeftgewoongeenpas,'hoordeikeenvrouwovermijntijdelijkekinderopvangregelingzeggen,

pas,'hoordeikeenvrouwovermijntijdelijkekinderopvangregelingzeggen,maarikmoestdejongenstochergensonderbrengenenerwasniemandanders.InmijnwanhoophadikmijnmoederineenbriefgevraagdofzemeinMarokkowildekomenhelpen.Hetpleitvoorhaardatzeallebenodigdepapierenhaalde,maaruiteindelijkkwamzeniet.Toenikweerkonlopen,gingiknaarhuis,waarikwekengedeprimeerdenmetpijnineenstoelbleefzitten.Hetenigewatiknogkon,waszoetemunttheedrinkenentoekijkenhoeZenavoormijntweedwingelandjeszorgde.Françoishadhetvertrekvanzijnvaderslechtverwerkt,netalsmijneigentijdelijkeafwezigheid.Toenikuithetziekenhuiskwam,wildehijnietsmeermetmetemakenhebbenenleekhijeengroteafkeerjegenszijnbroertjeontwikkeldtehebben.InzijnkinderlijkegeesthadhijeenverbandgelegdtussenTomskomstenNicholas'vertrek,enikbenbangdathijdatzijnbroertjenooitechtheeftvergeven.Hijduwdehemvanzichafenweigerdemethemtespelen.Hijhuildeonophoudelijkenatnietmeer.IkkonalleenmaarhopendathijweervrolijkzouwordenalsNicholasterugkwam,watnaarmijnideenietlangmeerzouduren.Nicholas,dienaarLangSoninhethartvandenoordelijkejunglesvanIndoChinawasgestuurd,werdevenwelzesmaandennazijnaankomstdaarernstigziek.Deeerstediagnoseluiddeamoebedysenterie,maarhetwerdalgauwduidelijkdathetietsveelernstigersmoestzijn.Hijwastesnelteruggestuurdnaardetropen;zijnlichaamhadgeentijdgekregenomweerstandoptebouwen.Uitdebrievendieikvanhetziekenhuiskreeg,bleekniethoeernstigziekhijwas.'Hierbijdelenweumededatuwmaninhetziekenhuiswordtbehandeldwegensamoebedysenterie,'stonder.'Hijwordtgoedverzorgdendoetudegroeten.'Indiebrievenwerdnooitoverzijnthuiskomstgerept.Nicholasmoestmeerdaneenjaarinhetziekenhuisblijven,enpaslaterhoordeikdathijbijnadoodwasgegaan.Anderhalfjaarnadathijmemetonzetweekinderenhadachtergelaten,kwamhijpasweerterug.Ikwasenormblij.MetZena'shulpmaakteikhethuisschoonenaankant.Ikbereiddeeenpaarlekkeremaaltijdenenmaaktemezelfzotoonbaarmogelijk.Tijdensderitnaarhetgarnizoen,waarhijpervrachtwagenzouaankomen,steldeikmeenthousiastvoorhoehetzouzijnomzijngezichtweertezien.Toendevrachtautonaderdeenstopte,verwachtteiknietandersdandathij,zoalsgewoonlijk,uitdelaadruimtezouspringen.Anderendedendatwel,mannendieikvangezichtkendeendiemethemmeewarengegaan,maarmijnechtgenootwasnergenstebekennen.Ikliepniet-begrijpendnaardevrachtautotoeenzageenverpleegsterdieeenoudmannetjehielpuitstappen.Toenbesefteikopeens

eenverpleegsterdieeenoudmannetjehielpuitstappen.Toenbesefteikopeensdatdat'oudemannetje'mijnNicholaswas.Ikherkendehembijnaniet.Delaatstekeerdatikhemzag,washijgezond,stoerenheelaantrekkelijkgeweest,maarnuwashijbleek,vaalenuitgemergeld.Zijnogenlagendiepinhunkassenenzijnhuidzaggrauw.Hijkonnauwelijkslopen.Erwasgeensprakevaneenromantischweerzienofelkaarindearmenvallen.Hijzageruitalseenzieke,oudemanenzorookhijook.Ikkonmijnontzettingnietverbergen.'Dagschat,'zeiik.Ikpaktezijnhand,maarhijkeekmewezenloosaan.DeNicholasdieikmeenaarhuisnam,wasnietmeerdemanvanwieikafscheidhadgenomen.Hijlaginbedofopeenstoelmeteendekenoverzichheenenhijkonamperzelfeten.Hijsliepveelenhadonmiskenbaarbehoefteaanrustenstilte.Onzetweerumoerigepeuterskondenhemdienietbepaaldbieden.FrançoiskendezijnvadernietmeerenTomhadhemnooitgekend,maarzevondenhetallebeiheelspannenddatereenmaninhuiswasendedennietslieverdanzichophemstorten.Nicholas,diedekinderenenmijnietkonverdragen,lietzichinhetziekenhuisinMeknèsopnemenomteherstellen.Hijbleefereenaantalwekenenikbezochthemzovaakikkon,indehoophemgeleidelijktezienopknappen.'Hoevoeljejevandaag?'vroegikhemopgewekttoenikhemfruitkwambrengen.Totmijngenoegenzagikdathijietswasaangekomen.Hijwenddezijnhoofdaf,keeknaarbuiten,haaldezijnschoudersopenpreveldeiets.Zijnogenblevenmedoodsaanstaren.Opeendagwaszijnbedleegenafgehaald.'Waarismijnman?'vroegikmetbonzendhartaandehoofdverpleegster.'Dieisnaarzijnregimentteruggestuurd,'antwoorddeze.'Wistudatniet?'Nicholaswasuithetziekenhuisontslagenenhadervoorgekozennietnaarhuistegaan,maarnaardekazerne.Ikgingerheenenvondhemindemess,waarhijineenkopkoffiezatteroeren.'Watiser?'vroegikeenbeetjeangstig.'Ikgeloofdathetnietswordttussenons,'zeiNicholaskoeltjes.'Hetlijktmebeterdatweereeneindaanmakenvoordathetpijnlijkwordt.'Hijhiefzijnhoofdenkeekmevoorheteerstinwekenechtaan.Ikdeedmijnuiterstebestommijngevoelensniettetonen,baldemijnhandentotvuistentotmijnknokkelsdoordehuidschenenenluisterdenaarwathijtezeggenhad.'Waarom?'vroegiknaeenkortestilte.'Omdatallesandersis,'washetenigedathijzeivoorhijweerinzijnkoffiebegonteroeren.

begonteroeren.Ikpaktezwijgendmijntasenjasenliepdemessuit.Tijdensderitnaarhuismaakteikmezelfonophoudelijkverwijten.'Jehadooknooitmogenverwachtendatjegelukkigzouworden,'zeiikhardop.Hethuwelijkwaarnaarikzohadverlangdleektotmislukkengedoemdtezijn.Mijngelukwasniethetenigedatophetspelstond.AlsiknietmeermetNicholasgetrouwdwas,stondenmijntweekinderenenikopstraat.HetLegioenhadgeenplaatsmeervoorme,ikhadgeengeldenikkonnergensheen.IkzouterugmoetengaannaarEngelandenmijnhandmoetenophoudenbijmijnouders.Degedachtebezorgdemederillingen.NaeenpaardagentobbenendiepnadenkengingikweernaarNicholasomernogeensovertepraten.'Ditisbelachelijk,'stoofikop.'Jijzitjehierinjeeentjeellendigtevoelenenikzitmethuisinmijneentjeellendigtevoelenenallesisvoornietsgeweest.Kunnenwehetnietnogeensproberen,alishetmaarvoordekinderen?'ErwasgeenanderevrouwinhetspelenNicholasgaftoedathijzijnzoonshadgemist,wierbestaanheminIndoChinaopdebeenhadgehouden,endusliethijzichtenslottevermurwen.Hijnamzijnintrekweerinonzegarnizoenswoning,voornamelijkinhetbelangvandekinderen.IkhebgeenideewaterinhetVerreOostenwasgebeurd,ofwatzijnziekteinzijngeesthadaangericht,maarheteindresultaatwasdatwealsstelnooitmeerhetzelfdewerden.Alsoudersenvolwassenenhaddenwedezakelijke,verstandigebeslissinggenomenbijelkaarteblijven,maaronzebandzounooitmeerzohechtalsvoorheenzijn.

Nicholas'liefdevoorhetLegioenwaseveneensbekoeld.ToenwekortdaaropnaarAlgerijewerdenovergeplaatst,waarhijmoestdeelnemenaandevernietigende,bittereonafhankelijkheidsoorlog,washethemhaastonmogelijkhetmilitairelevenweeroptepakken,enookdeomgangmetzijnmedesoldatenvielhemzwaar.BinneneenpaarmaandenbesloothijontgoocheldenontevredenuithetLegioentestappen,nazeventienjaartrouwedienst.Viaeenoudevriend,dieofficierinhetLegioenwasgeweest,kreeghijeenbaanalsarchivarisbijElfPetroleuminMontpellier.In1950trokhijvoorheteersteennetpakaanenaanvaarddehijzijneersteburgerfunctie.Hijzouhetachttienjaarvolhouden.NatienjaarinAfrikaendetropenwasheteenheleschokomweerinFrankrijktewonen.Ikhadgeenanderekeusdanhuisvrouwenmoederteworden.Ikhad

eenfemmedeménage,maarikmoestthuisblijvenenvoormijnkinderenzorgenterwijlNicholaselkedagnaarzijnwerkging.HetkosttemeveelmoeiteomeraantewennenenzondermijntweelastigekinderenenmijneeuwigtrouweRebeccawasikvastkrankzinniggeworden.NicholasbleefbijElfwerken,ooktoenhetbedrijfnaarVillennesenvervolgensnaarParijsverhuisdeenhijmetdetreinnaarzijnwerkmoest.LaterkreeghijeenbaanalsarchivarisbijdeFrance-AllemagneBank.Elkeavondkwamhijmetdezelfdetreinnaarhuis,atzijnavondetenop,keektvenhielpmemetdeafwas.Hijwaseennaamlozegeworden,gewooneenkantoormannetjedatmetzijnjasjeendasjevanennaarzijnwerkpendelde.Wiehemzozag,hadzichnietkunnenvoorstellendathijooitietsmeerwasgeweestdaneenpennenlikker.NicholaseniksprakenzeldenoverhetverledenenikverteldeNicholasinelkgevalnooitietsovermijneerdereleven.Ikzagerhetnutnietvanin.HethadhemalleenmaarkunnenkwetsenenalshijalgeruchtenovermijnverhoudingmetPierrehadopgevangen,liethijdaarnietsvanblijken.Onzezoonsleerdenvanzelfdatzenooitnaardeoorlogenonzebelevenissenmochtenvragen.ZewistendatweinhetLegioenhaddengediendeninNoord-Afrikawarengeweest,maarmeerookniet;meerwerdernietoverhetonderwerpgezegdzolangzenogjongwaren.In1952stierfmijnvader.Hijwasnegentiggeworden.Toenikhemvoorhetlaatsthadgezien,washijbedlegeriggeweestennogknorrigerdananders.Wehaddengeenechtgesprekgevoerd.Wehaddenmaarwatgebabbeld.Ikwistnetzogoedalshijdathijopstervenlag,maarerleekgeenopeningtezijnomnunogechtcontactmetelkaartemaken.'Totziensdanmaar,vader,'hadikgezegd,nogevenonbehouwenalsinmijnkindertijd.'Adieu,'hadhijgeantwoord,entoenhadikeenvluchtigezoenopzijnwanggedrukt.Ikhadzo'ngrootdeelvanmijnlevennaarzijngoedkeuringenerkenninggehengeld-zonderdieooittekrijgen-datzijndooddeleegteinmijnoggroterleektemaken.Dekansenomindrukophemtemakenwarendefinitiefverkekenenikvoeldemetekortgedaan.Ikvroegmijnmoederofiknaardebegrafenismoestkomen,maarzezeidathetniethoefde.Ikprobeerdenategaanwaaromiknietkonhuilenenvroegmeverwonderdafofikechtzo'nhardevrouwwasgeworden.Ikdenkdatikmealjongtegendeafstandelijkheidvanmijnvaderhadgepantserd.ToenikeenpaarmaandenlaterbijmijnmoederinEngelandwas,probeerdeikermethaarovertepraten.

ermethaarovertepraten.'Mistuvader?'vroegik.'Nietecht,'antwoorddeze.'Ikookniet,'zeiikeerlijk.'Ikweetnietofhijwelzo'ngoedevaderwas,zietu?'Ikkeekhaaronderzoekendaan.'Misschienwasjijnietzo'ngoededochter,'antwoorddemoederzuinig.Erwarenwondentussenonsgeslagendienooitgoedzoudenhelen.Eenpaarjaarlaterstierfzetengevolgevaneenhartaanval,nietlangnahaargeliefdezus.IkgingnaarhaararmoedigebegrafenisinFolkestone,maarvergootooktoengeentraan.MijnbroerLaurencewaserook.Hijwasveelouderengrijzergeworden.Daarnazouikhemnooitmeerzien.

Tegendetijddatik,enigszinsteleurgesteldinhetlevenenmoe,demiddelbareleeftijdbereikte,gingikmijnjaarlijkse'kuur'doeninLaPresteindePyreneeën.Ikmochtdriewekentotrustkomen.Mijnouderswarendood,dekinderenzatenopschoolenNicholasenikwarenalleen.IknamdegeheimeoorlogsdagboekenmeedieikinTunesiëwasbegonnenbijtehouden,kortnadatikbijhetLegioenwasgegaan,alsaide-mémoire,zodatiklaterzoukunnenlezenwatikvanWest-AfrikatotenmetBirHakeimhadbeleefd.Ikhadzeonderineenkastgevondentoenikaanhetpakkenwasenhadbeslotenzemeetenemen.Datvoorjaarbesteeddeikeengrootdeelvanmijntijdindiehotelkameraanhetsystematischherschrijvenvandedagboeken.NuikelkaspectvanmijnlevenvóórNicholashadgecensureerd,hadikalleennogeenhistorisch,maarvrijonpersoonlijkverslagvanmijnbelevenissenineenbijzondertijdperk.Ikverscheurdedeoorspronkelijkedagboekenenhieldeenritueleverbrandingindeopenhaard.Nicholasenikhaddenhetcontactmetdevroegerecollega'suithetLegioenlatenverwateren.OpgezettetijdenkregenwenogweldenieuwsbriefvanhetLegioen,deKepiBlanc.Nicholashaderaltijdveelmeerbelangstellingvoordanikenlashetlaatstenieuwsoveronzeex-collega'shardopvoor.HijverteldemezelfsdatPierreindeNationaleAssembléwasgekozenenintweeopeenvolgendekabinettenalsministervanDefensiewasbenoemd.Ikluisterdeerampernaar.Ikhadveelherinneringenuitmijngeestverbannen;zewarennogtepijnlijkomerlangbijstilteblijvenstaanenikwasgeenvoorstandervanomzien.Ikhadeenboeiendlevengeleid,maarnunietmeerendatwasdat.Trouwens,hethadallemaalveelergerkunnenzijn.Nicholaswaseengoedmens.Hijwerktehardenzorgdeuitstekendvoordekinderenenmij.Hijwaseenlievevaderdiezijngezinbeschermde.Hijwasfatsoenlijkgenoeggeweestom

lievevaderdiezijngezinbeschermde.Hijwasfatsoenlijkgenoeggeweestommetmetetrouwentoenikinverwachtingraakteenhadmesindsdiengoedbehandeld.Ikopmijnbeurtwaszeerophemgesteldendankbaarvoorzijnzorgen.Hetwasnietmeerdehartstochtelijkeverhoudingvandebegintijd,maarwekondengoedmetelkaaropschieten.Tochwerdikzonuendanonverwachtaanhetverledenherinnerd.IemandweesmeopeenartikeloverpèreMallec,deJoegoslavischeaalmoezenierdieweinBirHakeimhaddengehad.Nadeoorlogwashijuitgetreden.Hijwasgetrouwd,hadeengezingestichtenwoondenuinAustralië.HijhaddeLegiond'Honneurgekregenvoorbewezendienstentijdensdeoorlog.Enterecht.Geenmenshadmeerleedgeziendanhij.Entoen,opeendagdatikmetmijnboodschappentasdoormijnwoonplaatsVillennesliep,werdikbijnaomvergelopendooreenmandieuiteendeuraandestraatkwamaanzetten.Hijboodzijnverontschuldigingenaanenhielpmemijnboodschappenbijelkaarterapen.Toenpaskekenweelkaaraan.HetwasMonsieurCelerier,detandartsmetwieikzoveelkilometershadafgelegdinItaliëenFrankrijk.'Mygoodness,'riepikuit.Ikwaszogeschrokkendatikinmijnmoedertaalverviel.'Hoeishetmogelijk!'Hetduurdeevenvoorhijmijookherkende,maartoenplooidezijngezichtzichindegebruikelijkegrijnsenomhelsdehijmejoviaal.'Ishetheus?Adjudant-chefTravers?'vroeghijstralend.'Vertel,hebtuuweierdopnoggevonden?'Ikschuddemijnhoofd,lachteenzeidathetmenietwasgelukt.Ikpaktededooseierenuitmijnboodschappentasenvoegdeeraantoe:'Ikhebernuweleen,hoor.'Webabbeldengezelligengingensamenkoffiedrinkenombijtepraten.ToevallighadhijeentandartsenpraktijkinVillennesenwoondedichtbijons.Ikwasopgetogenoverhetweerzienenhooptedatwedevriendschapnieuwlevenkondeninblazen,maarhijwasvandeofficiersklasse;hijwoondemetzijngezinineenweelderigevilla.Nicholasenhijhaddenelkaarnooitgekendenzelagenelkaarnietzo.MonsieurCelerierzounogjarenmijntandartsblijven-tothijmetpensioengingennaardeFranseRivièraverhuisde-maarwezoudendedraadnooitmeerechtopvatten.IkhadookcontactgehoudenmetEkaDadiani,deGeorgischeprinsesenex-schoonzusvanDimitriAmilakvari.ZewoondeineenflatbijLesInvalidesinParijs,trouwaanhaarbelofteindebuurtteblijvenvanhetLegioenwaarhaar

zwagerzoverknochtaanwasgeweest.DiearmeEka.ZehadnietalleenDimitriverloren,maarookhaarzus(devrouwvanDimitri),dieeenpaarjaarnadeoorlogsamenmethaaranderezusbijeenauto-ongelukwasomgekomen.ZewarenopweggeweestnaardeProvencevooreenontmoetingmethetLegioentoenzeverongelukten.Eka,diehetverledennietkonlatenrusten,wasaltijdblijmetezienalsikhaarinhaarflatopzochtomherinneringenoptehalenaanwatzijlesannéesd'oréesnoemde.

Begin1956kreegikeenbriefvanhetLegioenwaarinikwerduitgenodigdnaarParijstekomen.IklashemaandachtigenwachtteeenpaardagenvoorikNicholaseroververtelde.'IkkrijgdeMedailleMilitaire,'zeiik.'VoorbijmijnCroixdeGuerreenmijnkolonialeoorlogsmedailles.ZevragenofikheminLesInvalidesinontvangstwilkomennemen.'Nicholasvondhetgeweldig.'Hetiseengroteeer,'zeihijernstig.'Jekuntnietweigeren.'Endusreisdenwediebitterkoudewintervan1956metonzezoonsvanzevenennegennaardehoofdstad,waarwedemetronamennaardeplekdieikmeerdantienjaarniethadgezien.Erwarenhonderdenmensen;voormaligelegionairswarenuitdehelewereldopgetrommeldommedaillesinontvangsttenemenvoorhunaandeeltijdensdeTweedeWereldoorlog.Ikdroegeenpaarsebareteneendikke,gerendezwartemantel.Mijneerdergekregenmedailleshadikopmijnborstgespeld.EenfunctionariszeidatikmijnplaatsmiddenophetvorstelijkeCourd'Honneurmoestinnemen,dateeuwenoude,grotepleinmetkinderkopjeswaarFransetroepenmachtenalsindsdetijdvanNapoleonparaderen,omringddoorkantelenenkanonnen.Achtermestondeenversecompagnielegionairs,strakinhetgelidmethetgeweergeschouderd.Daarnaaststondeencompletemilitairekapel,endevriendenenfamilieledenvandewachtendeontvangersstondenrondhetpleinenopdebovengalerijen.Ikvoeldemeergonbehaaglijktussenaldiemensen,daaropdatimmensepleinmetzijnplechtigeboogportalenenkanonnendiebewaaktwerdendooreenstandbeeldvanNapoleon,'dekleinekorporaal',metzijnoudeoverjasensteek.Dehoornblazerszetten'LeBoudin'inenwekregenopdrachtinparennaarhetmiddenvanhetpleintemarcheren,waarweonzemedaillesinontvangstzoudennemen.Eenkronkelendestoetdookuiteenzijdeurvanhetpleinop.Hetwarendebevelhebbersenaanvoerdersvandemilitairecampagnes,dielangzaamnaarons

bevelhebbersenaanvoerdersvandemilitairecampagnes,dielangzaamnaaronstoeschreden,gevolgddoordragersmetmedaillesopmetfluweelbekledepresenteerbladen.IkvingNicholas'blik.Hijstondeenpaarhonderdmeterverderopondereenboogportaalmetzijnhandenopdeschoudersvanonzetweezoons.DeFransenhoudenvanhetLegioen;hetbetekentheelveelvoorhenennubetekendehetheelveelvoorNicholas,dietrotsnaarmekeek.Ikstondindehouding,metmijnhandenlangsmijnlichaamendeblikoponeindig,naardegedragenmuziekteluisteren.Ikhooptedathetsnelafgelopenwas,voorikkouzouvatten.LangzaamnaderdedestoetmannenindetragemarspasvanhetLegioen-achtentachtigpassenperminuutinplaatsvandegebruikelijkehonderdtwintig.Plotselingsloegmijnhartover.Eeneenzamegeneraalinvoltenuelieprechtopmea£HetwasPierre.Ouder,grijzerenietsdikker,maarhijwashet,onmiskenbaar.GeneraalMarie-PierreKoenig,deheldvanBirHakeim,deministervanDefensie,gingmijentweeanderelegionairshunmedailleuitreiken.Ikkreegbijnageenlucht.Demuziekverstomdeenerwerdeneervollevermeldingenopgelezen,maarPierreeistemijnaandachtzovolledigopdatergeenwoordtotmedoordrong.Hijpaktebehoedzaameenmedaillevanhetblauwefluweelenliepnaarmetoe,metgebogenhoofd,straknaarhetlintkijken.IkvroegmeafofMadameKoenigergensophetpleinwas.Misschienkeekzemetdeanderegeneraalsvrouwenvanafeengalerijoponsneer.VoorbetoondemoedinhetaangezichtvandevijandbijBirHakeim,'zeidesergeant-majoor.Zijnwoordenweergalmdentegendestenenmuren.'DeMedailleMilitairevoorMadameSusanSchlegelmilchgeborenTravers.'IkbleefmetgebaldevuistenenstramindehoudinginhetnietsstarentoenPierreopmeafkwam.Ikvoeldezijnhandentoenhijdemedailleonhandigopmijnjasspeldde.Toenkonikmenietmeerbedwingen.Iklietmijnogennaarzijngezichtdwalenenwekekenelkaaraan.IkkeekPierreaan.Hetlevendatwekortetijdsamenhaddengeleefd,deplaatsenwaarwewarengeweestendedingendiewehaddengezienlekenonvoorstelbaarverweg.DeSyrischeveldtocht,Damascus,Beiroet,Aley,Libië,BirHakeim.Wehebbenveelmeegemaaktsamenenikdenkdatwegoedbijelkaarpassen,hadhijdiedagindeautoinParijstegenmegezegd.IkhadnooittijdverdaanmetfantaserenoverhoemijnlevenwasgeweestalsikMadamelaMarechalewasgeworden,deechtgenotevandegouverneurvanParijs,detweedeMadameKoenig,maarheeleven,toenikhemindeogenkeek,vroegikhetmeaf.Vaneenafstandwasernietsbijzondersaanonstezien.Welekengewooneengerespecteerdegeneraaldiezijnvoormaligeplichtsgetrouweondergeschiktefeliciteert,maartoenPierremedemedaillehadopgespeldenzichnaarme

feliciteert,maartoenPierremedemedaillehadopgespeldenzichnaarmeoverboogalsofhijietswildezeggen,verriedenzijnogenzijngevoelens,netalsdemijne.Indiepaarintiemesecondensnoofikzijngeurop,degeurvanzijnhuid,endreigdeteverdrinkenineenstortvloedvanherinneringen.Ikbleefstokstijfstaanwachten.'Ikhoopdatdituaanveeldingenmagherinneren,'zeihijtenslotte.Zijnstemklonkmat,maarzijnogenwarennognetzolevendigalsvroeger.'Goedgedaan,LaMiss.'Hijdeedeenpasachteruitensalueerdeafgemeten.Ikbeantwoorddedegroetalevenbruuskenzagmetbetraandeogenhoehijzichomdraaideenwegmarcheerde.Hetwasdelaatstekeerdatikhemzag.Zodradeceremonieachterderugwas,rendeiknaarmijnmanenkinderenommijnonderscheidingtelatenzien.Diehadeennieuwebetekenisvoormegekregen,zodatikernetzotrotsopkonzijnalsNicholasoverduidelijkwas.Erwerdnietsgezegd,degeneraalkwamniettersprakeentoenikvlakvoormijnvertreknogevenzoekendommeheenkeek,washijalverdwenen.

Hetbesluit

Inseptember1970overleeddegeneraalineenziekenhuisinParijsaandecomplicatiesvaneenroutineoperatieaanzijnheup.IkhoordehetvanEka,diealtijdhetdiepsterespecthadgehadvoordebestevriendvanhaarzwager.Opeenochtendbeldezemeop.'Pierreisgisterenoverleden,'zeize.'Ikdachtdatjehetzouwillenweten.'Iklietmeineenstoelzakken,druktehettelefoontoesteltegenmijnborstendeedmijnogendicht.Ikgingnietnaardewakeofdebegrafenis.Hetleekmenietgepast.MadameKoenigleefdenogenikwistdatzemeernietbijwildehebben.Ekagingwel.Opdeavondvoordebegrafenisnamzeineenverduisterdekapelafscheidvandegeneraal.Zeboogzichnaarhemoverenkustehemzachtophetvoorhoofd-namensDimitri,namensmijennamenszichzelf.Toenschrokzevaneenzachtevrouwenstemdiezei:'Dankje,Eka.'ZekeekopenzagMadameKoenigalleeninhetdonkerineenhoekzitten.Hetzounogvelejarendurenvoordiegeduchtevrouwzichinhetfamiliegrafbijhaarmankonvoegen.Toenikhaaroverlijdensberichtindekrantlas,deedhetmeverdriet.EenjaarnazijndoodverschenengeneraalKoenigsmemoiresonderdetitelCeJour-La(opdiedag).Ikwerderheelvriendelijkinbeschrevenalszijnde'gerespecteerdengeliefdindeheledivisie',diemeindearmenhadgeslotenals'eenbuitengewoonmoedigeereman'.Ooknoemdehijme'gedisciplineerderdansommigemanschappen'.Eengrotercomplimentwasnietdenkbaar.Driejaarlater,in1974,werdikuitgenodigdvooreenplechtigheidtererevanKoenig,naarwiehetpleinachterderegeringsgebouweninParijswerdvernoemd.Zehaddenhempostuumtotveldmaarschalkbevorderd.Toenikdeceremonievaneenafstandgadesloegendeveleloftuitingenhoorde,vroegikmeafofhetdehonderdenmensendiezichnaarhunwerkhaasttenietszouzeggen,diemannenenvrouwendiemetgebogenhoofdtegendekillewindoptorndenenhettedrukhaddenomeventestoppenenteluisterdenhoeeendapperemandiealjarendoodwaswerdgeprezen.Demeestemensenwarenzijngrootsteglorie-onsgrootsemoment-alvergeten.Hetwasdertigjaargeleden.Alszeeralovernadachten,zoudenzewaarschijnlijkaannemendathijeenofandereGaullistwas

dievolgzaamgenoegwasgeweestomeenereplaquetteteverdienen.VraaghetmaaraandeParijzenaars;zezullenjevertellendatdevroegereGrenellebrugenhetmetrostationindeschaduwvandeEiffeltorenwaarschijnlijktot'BirHakeim'zijnomgedooptuitoverwegingenvanpolitiekecorrectheid,omdeFransekoloniestepaaien.Zewetenvanniets.

IkleefdenogtwintigjaargemoedelijksamenmetNicholas,waarvanzeventienonderééndak.Wegingennietvaakuit,hijwasgeengezelschapsdierenhijwasernazijnziekteinIndoChinanooitmeerhelemaalbovenopgekomen.Opzijnaandringenstuurdenwedekinderentoenzenegenentienwarennaarkostschool.Hijwildedatzeeenkatholiekeopvoedingkregenenhetkostschoollevenmeemaakten.VanwegehunEngelseerfgoedstuurdenweheneerstnaarSt.BedeinStaffordshireendaarnanaarAmpleforthinYorkshire.Hetgevolgwasweldatikmijnkinderenalleennogtijdensdeschoolvakantieskonzien.Dekinderenvoltooidenhunopleiding,werdenvolwassenengingenhuneigenweg-TomgingnaarTasmaniëomjournalistteworden,trouwdedaarenkreegtweekinderen.Françoiswildeaanvankelijkpriesterworden,maarverloorzijnroepingenwerdleraarexactevakken.Hijwoontsamenmeteenpsychiater,metwiehijdriekinderenheeft.Mijnvijfkleinkinderenzijnknap,slimenlief,dusalleswateengrootmoederzichkanwensen.MijnbroerLaurenceraakteopzijnoudedagaanlagerwalenschreefeenbriefnaarmeinVillenneswaarinhijvroegofhijbijonskonkomenwonen.Ikhadhemsindsdebegrafenisvanmijnmoedernietmeergezienofgesprokenenzeinee.UiteindelijkbelanddehijineenkloostervandeGrieks-orthodoxeKerk.Demonnikenschrevenmetoenhijwasoverledenenikstuurdebloemen.Nicholasenikgingennooitmeeropreis.Webrachtenonzetijdvooralthuisdoormetonzehondenenboeken.Ikwaseengoede,trouweechtgenoteenverzorgdehemtothijin1995aanleverkankerstierf.Ikgeloofdatwehelemaalopheteind,toenhijinhetziekenhuislagenFrançoismenaarhemtoebracht,weerechtevriendenwerden.WebegroevenhemophetkleinekerkhofvanVillennesenzetteneenkruisopzijngraf.Ikhuildeniettijdensdebegrafenis.Ikkonhetniet.IkhadvoorhetlaatstopenlijkgehuildtoenmijndierbareRebeccawasgestorven,bijonsthuisinVillennes.Zehadzoveelmetmemeegemaakt-inTunesië,IndoChinaenFrankrijk.Voormijwaszedelaatsteschakelmetmijnvorigeleven.Daarnahad

ikgezworennooitmeertehuilenendatdeedikookniet.ZelfsnietomdiearmeNicholas.Opeenraremanierleekzijndooderooknietzoveeltoetedoen.Wewarenallebeioudenwewistendatweopeendagmoestengaan.Zijntijdwasgekomen.Demijnekomtnog.NicholaskwaminaanmerkingvooreenvolledigmilitairpensioenvanhetLegioen.Ikniet,omdatmijndiensttijdzogrilligwasverlopen,hoevaakNicholasookbezwaarvoormehadaangetekendbijdeFranseautoriteiten.Mijninkomenwaspoverenmijngezondheidwerdslechter,dusnamikmijnintrekineenverzorgingsflattenzuidenvanParijs,indebuurtvanFrançois,enverkochthetgrootstedeelvanmijnhuisraad.TomkreeghetliefdevolgeoliedeBeretta-pistoolenhetgeweerdatikinEritreahadgekregen.Onderdedierbarebezittingendieikmeenamnaarmijnkleinekamerwaseenprachtige,metparelmoeringelegdeladekastdieeenereplaatshadingenomeninhetboerenhuisinAleywaarikmetPierrehadgewoond,enookhieldikderijkmethoutsnijwerkversierdekistuithetMidden-Oostendieinonzewoonkamerdaarhadgestaan,hetboekSaidtheFishermandatikinBirHakeimkeeropkeerhadgelezen,endebronzenbeeldjesvanhetVreemdelingenlegioendienogvanmijngrootvaderwarengeweest.In1996schreefgeneraalHugoGeoffreymedathijmehadvoorgedragenvooreenonderscheiding.HetgingomdeLegiond'Honneur-dehoogstemilitairemedaillevanhetFranseVreemdelingenlegioen.IkprobeerdemehetblozendegezichtvoordegeesttehalenvandiejongendieikopdebootnaarItaliëhadontmoetenvroegmeafhoeikzo'ndiepeindrukophemhadkunnenmaken.Eenpaarwekenlaterkwamdegeneraalmedemedailleuitreiken.Hetwerdeeneenvoudigeplechtigheidinmijnverzorgingshuis,inhetbijzijnvanmijnzoons.Deeervollevermeldingluidde:'HetdoetdeKepiBlancgenoegenumeetedelendatchef-adjudantSusanSchlegelmilchgeborenTravers,deenigevrouwindegeschiedenisvanhetVreemdelingenlegioen(regimentsnummer22166),isvoorgedragenvoordeRidderordevanhetLegioenvanEer.ZeheeftgedurendedeTweedeWereldoorlogdienstgedaanalschauffeurvangeneraalKoenigenalsverpleegkundigeinhetVerreOosteneninNoord-Afrika.'

Erwerdeenreceptievoormijeneenpaaroudevriendengehouden,mensendieikaljarenniethadgezien,diemenukwamenfeliciteren.JeanSimonwaser,dieinmiddelsvoorzittervandeNationaleBondvanhetFranseVreemdelingenlegioenwas;BernardSaint-Hillier,deeerstediemeoverde

Italiaansepropaganda-uitzendingennaElAlameinhadverteld,dietotgeneraalwasopgeklommen;enluitenantRosenzweig-deonderofficiermetwieikindevoorraadtentinBirHakeimhadgedineerd,diehetheelverhadgeschoptinhetLegioenendeleidingoverdeopleidingenhad.Erwarenermeer,mensendieikvaagherkendemetnamendieoudeherinneringendedenopflakkeren.DedochtersvanGabrieldeSairignéwarenzoliefooktekomen.Erwaszelfseenhoornblazerdie'LeBoudin'speelde,watvreemdklonkineenbejaardenhuis.

VorigjaarbenikmeteenkennisnaarLesInvalidesgegaanomdemilitairetentoonstellingtebekijken.Toenikinmijnrolstoeldoordeweergalmende,legegangenwerdgeduwd,namikmevoormijnherinneringennietmetmeopdelooptelatengaan.Datgebeurdeaanvankelijkookniet.Erwarenroutebeschrijvingenenplattegronden,foto'sendegebruikelijkeaandenkens.MaartoenwebijdevitrinekwamendieaanBirHakeimgewijdis,zagikopeenseenportretvanPierre,naastzijnvertrouwdekaki-uniformachterhetglas.Erhingenookfoto'svanAmilakvari,DeSairignéenanderen.PierresspeelgoedleeuwlagindevitrineenerwaseenblikjevolgrijszanddatuitdieLibischeheksenketelwasopgegraven.Ikwerdbestormddoorschrikbeelden.HetgierenvandeStuka's,hetrat-tat-tatvandemachinegeweren,destankvandedoodenbrandendrubber.KijkendnaarPierresuniformwerdikteruggevoerdnaarAley,waarikhetweeraandedeurvandeklerenkastzaghangen;ikherinnerdemedatikdestrepenerophadgenaaid.Deversletenspeelgoedleeuw,verschotendoordezon,diezijnmannenhemtrotshaddenaangeboden,samenmethetkonijntje.DefotovanDimitri,fierengroot,diemetopgeroldemouwenzijnmanschappeninstrueerde.Deherinneringenwarensterk.Sterkerdanooit.Zeoverspoeldenmeendreigdenmeondertedompelenineengolfemotiesenweemoed.Ikpinkteeentraanwegenvroegmijnkennismeverderteduwen.Ikhadgeenverwijzingnaarmezelfindierijenvitrinesverwacht,enerwaserookgeen.Maarachterineenkast,halfverscholendooreengehavendmilitairvaantjemethetLotharingerkruis,ontdekteikeenfletsefotoinsepiatintenvandegeneraal,rechtopindeoudeFordUtility,metzijnhoofdenschoudersdoorhetopendak.Onzichtbaar,afgeziendanvanderechterarmdieuithetraampjesteekt,zatikzelf,achterhetstuur.

Bibliografie

Barker,A.J.Eritrea1941.Faber,1966.Bauer,luitenant-kolonelE.,TheHistoryofWorldWarII.GalleyPress,1984.Beevor,AnthonyenCooper,Artemis,ParisA/tertheLiberation1944-1949.Penguin,1995.Bramall,veldmaarschalkLord(red.],TheImperia!WarMuseumBookoftheDesertWar,1940-1942.Sidgwick&Jackson,1992.DeGaulle,Charles,TheCompleteWarMemoirsofCharlesdeGaulle,vert.JonathanGriffinenRichardHoward.Carrol&GrafPublishers,1998.Debay,Yves,TheFrenchForeignLegionToday.YvesDebay,Windrow&Greene,1987.Doherty,Richard,ANobleCrusade;TheHistoryoftheEighthArmy1941-45.Spellmount,1999.Fraser,David,Knight'sCross;ALifeofFieldMarshalErwinRommel.HarperCollins,1994.Geoffrey,Hugo,SurleChemindesEtoiles;LaLégionEtrangère.GerardKlopp,1997.Gerarghty,Tony,MarchorDie;FranceandtheForeignLegion.GraftonBooks,1986.Hamilton,Nigel,Monty;TheMakingofaGeneral.HamishHamilton,1981.Hasey,luitenantJohnF.,YankeeFighter.LittleBrown,Boston,1942.Holmes,Richard,BirHacheim;DesertCitadel.Pan/Ballantine,1972.Koenig,generaal,CeJour-la;BirHakeim.RobertLaffont,Parijs,197x.McGuirk,Dal,Rommel'sArmyinAfrica.AirlifePublishing,X987.Macksey,KennethenWoodhouse,William,ThePenguinEncyclopaediaofModemWarfare.Viking,1991.Majdalanay,Fred,Cassino,PortraitofaBattle.Longman,X957.Mercer,Derrick(red.],ChronicleoftheTwentiethCentury.LongmanChronicle,X988.Moorehead,Alan,AfricanTrilogy.Cassell,X998.Parker,John,InsidetheVoreignlegion.Piatkus,1998.Parrish,Thomas(red.],EntyclopaediaofWorldWarII.Secker&Warburg,X978.Porch,Douglas,TheFrenehEoreignlegion.HarperPerennial,1991.

Rondeau,DaniëlenStephane,Roger,DesHommesLibres:LaFraneeLibreparceuxqui1'ontFaite.Grasset&Fasquelle,1997.Seeger,Alan,Poems.CharlesScribner&Sons,NewYork,1916.Selwyn,Victor(red.],TheVoiceofWar;PoemsoftheSecondWorldWar.Penguin,X995.Staff,Chester,FromSalernototheAlps.BatteryPress,1986.Taylor,Eric,WomenWhoWenttoWar,1938-46.RobertHale,X988.Tibawi,A.L.,AModernHystoryofSyria.Macmillan,1969.ToWarwithWhitaker;TheWartimeDiariesoftheCountessofRanfurly1939-45.Mandarin,X995.Upton,AnthonyF.,Finland1939-40.Davis-Poynter,X974.Windrow,Martin,Braby,WayneenLyles,Kevin,FrenchForeignLegionParatroops.OspreyPublishing,X985.Windrow,MartinenChappell,Mike,TheFrenchForeignLegionSinceX945.OspreyPublishing,1996.CitatenuitpoëzieuitdeTweedeOorlogzijnovergenomenuitTheVoiceofWar,onderredactievanVictorSelwyn,voorTheSalamanderOasisTrust(Penguin,X995].HetcitaatvanWilfredOwenopbladzij230komtuit'DulceetDecorumEst'inPoems[1963).