TÜRK TARİH KURUM YAYINLARINDAU N XI. S E İ-R II NoI . 6 · Segedin'de müzakereleri seyr 38-41n...

T Ü R K T A R İ H K U R U M U Y A Y I N L A R I N D A N

X I . S E R İ - I I I N o . 6

F A T İ H D E V R İ

Ü Z E R İ N D E

T E T K İ K L E R V E V E S İ K A L A R

I

H A L İ L İ N A L C I K

>**.- • • . . •

T Ü R K T A R Î H K U R U M U B A S I M E V İ

1 9 5 4

— A N K A R A

İ Ç İ N D E K İ L E R

Ö N S Ö Z I X - X I

I . 1444 B U H R A N I . . . ' ı-53 B U H R A N I N M E N Ş E İ : Floransa kons i l i , Union ve H a ç l ı p l â n ı , S ı r b i s t a n ü z e r i n d e O s m a n l ı - M a c a r rekabet i 1-3, A n a n e v i r i v â y e t 3-4, T e t k i k l e r i n b u g ü n k ü d u r u m u , y e n i kaynak la r 4-8. B A R I Ş I Ç I N İ L K T E M A S L A R : Be lgrad 'da M a c a r k i r a l ı i le i l k temas 8-10, Buda D i e t ' i ve O s m a n l ı su lh t e ş e b b ü s ü , S ı r p despotu ve H u n y a d i ' n i n sulh m ü z a k e r e l e r i n i n a ç ı l m a s ı n d a r o l l e r i 10-14, O s m a n l ı t e ş e b b ü s ü n ü n h a k i k i â m i l l e r i 14-16.

E D I R N E S U L H M Ü Z A K E R E L E R I V E 12 H A Z I R A N

E D İ R N E A N L A Ş M A S I : E d i r n e m ü z a k e r e l e r i ve ba r ı ş ı

ü z e r i n d e B a t ı ve O s m a n l ı r i vaye t l e r i 17-19, m ü z a k e r e l e r i n seyri , G ü ğ e r c i n l i k meselesi, b a r ı ş madde le r i , Macar i s t an ' a gidecek O s m a n l ı elçisi Ba l ta o ğ l u S ü l e y m a n 19-27. S E G E D . İ N M U A H E D E S İ M E S E L E S İ : T ü r k elçisi Segedin-

de, M a c a r D ie t ' i nde b a r ı ş ve h a r p t a r a f t a r l a r ı 27-30, H a ç l ı d o n a n m a s ı n ı n hareket i (14 H a z i r a n 1444), Vened ik , Papa ve V . Alphonse h a ç l ı seferini destekl iyorlar , Bizans i m p e r a t o r u -n u n M a c a r s a r a y ı n d a ve K a r a m a n o ğ u l l a n nezdinde t e ş e b b ü s l e r i 30-33, I I . M u r a d A n a d o l u ' d a , Ş e h z a d e M e h m e d Edi rne 'de , R u m e l i ' d e isyanlar , Ed i rne 'de k a r g a ş a l ı k 33-37, Ş e h z â d e O r h a n ' ı n t ah t i ç i n t e ş e b b ü s e g e ç m e s i 37-38, Segedin'de m ü z a k e r e l e r i n seyri 38-41 , K i r a l ı n y e m i n i meselesi, Segedin muahedesi 41-49, H a ç l ı seferi ve muaheden i n ç i ğ n e n m e s i 49-53.

I I . F A T İ H S U L T A N M E H M E D ' İ N İ L K C U L Û S U 55-67

M e h m e d M a n i s a ' d a 5 5 , A l â e d d i n Ç e l e b i ' n i n ö l ü m ü 56, I I . M u r a d ' ı n t a h t t a n çek i lmes i sebepleri : İ z l a d i savaş ı , u ç l a r d a muhalefet , I I . M u r a d ' ı n ka rak t e r i 56-60, A v r u p a ve A n a d o l u -da sulh siyaseti ve geri leme, I I . M u r a d ' ı n M i h a l ı ç ' t a t ah t t an feragat i 6 0 - 6 1 , I I . M e h m e d ' i n c u l û s u t a r i h i (1444 A ğ u s t o s son la r ı ) 61-67, H - M u r a d ' ı n Bursa 'da i t ikâfa çek i lmes i 67.

V I İ Ç İ N D E K İ L E R

I I I . İ S T A N B U L ' U N F E T H İ N D E N Ö N C E F A T İ H S U L T A N M E H M E D 69-136

H a ç l ı l a r Rume l i ' de , Edi rne 'de te lâş 69-71 , I I . M u r a d ' m ç a ğ ı r ı l m a s ı 71-72, B o ğ a z l a r d a i l k O s m a n l ı muvaf fak iye t i 72-73, I I . M u r a d Edi rne 'de , b a ş k o m u t a n l ı k i ç in m ü n a k a ş a lar 73-75, I I . M u r a d V a r n a ' d a 75-76, V a r n a ' d a n sonra saltanat meselesi, I I . M u r a d ' m Man i sa ' ya çek i lmes i 76-79, " İ k i p â d i ş â h " ve devlette otor i te b u h r a n ı , Ed i rne 'de i k i

r ak ip p a r t i n i n t e ş e k k ü l ü 79-87, Ç a n d a r l ı H a l i l pa r t i s i % i sulhsever, Ş a h a b e d d i n - Z a g a n o s par t i s i f ü t u h a t ç ı , İ s t a n b u l fe thi f i k r i , I I . M u r a d ' m M a n i s a ' d a n m ü d a h a l e s i 87-92, H a l i l ' i n I I . M u r a d ' ı tahta ge t i rmek i ç in ç a l ı ş m a l a r ı , y e n i ç e r i a y a k l a n m a s ı (1446), I I . M u r a d Bursa 'da, M o r a despotu ve Eflak v o y v o d a s ı n ı n t a a r r u z l a r ı , I I . M u r a d ' m Edi rne 'ye gelişi ve tahta çıkışı (1446 A ğ u s t o s ) 92-103, Sultan Mehmed Çelebi Sultan Man i sa 'da , yen i d u r u m u n m ü n a k a ş a s ı , I I . M u r a d ' ı n i k i n c i saltanat devresi (Ağus tos 1446—3 Ş u b a t 1451) 103 - ıog , I I , M e h m e d ' i n c u l û s u , Ç a n d a r l ı H a l i l ve Z a g a n o s - Ş a h a b e d d i n pa r t i s i , A n a d o l u ' d a K a r a m a n - o ğ l u ve d i ğ e r bey le r in t a a r ruzu , Bizans impera -t o r u n u n O r h a n Ç e l e b i y l e t ehd id le r i , K a r a m a n - o ğ l u y l e b a r ı ş muahedesi, A l â i y e ' n i n t e r k i , R u m e l i ' y e s ü r a t l i d ö n ü ş , yen i çe r i l e r in muhalefe t i , R u m e l i ' y e geçiş ve Bizans'a ka r ş ı m u - j h a s e m a t ı n i l â n ı 109-120, B o ğ a z - k e s e n ( R u m e l i ) h i s a r ı n ı n inşas ı , B i z a n s ' ı n ve O s m a n l ı dev le t in in ga rp devle t ler iy le m ü n a s e b e t l e r i , İ s t a n b u l m u h a s a r a s ı ü z e r i n d e Ç a n d a r l ı ve m u h a l i f l e r i a r a s ı n d a fikir ay r ı l ığ ı 120-127, M u h a s a r a e s n a s ı n da b u h r a n : 20 Nisan deniz muva f f ak iye t s i z l i ğ i ve m e ş v e r e t meclisi , o rduda muhalefet b e l i r t i l e r i , 26 (veya 27) M a y ı s t o p l a n t ı s ı , u m u m i taarruz k a r a r ı , İ s t a n b u l ' u n fe thi 127-132, O r h a n ' ı n ö l ü m ü , Ç a n d a r l ı ' m n t e v k i f i , Ş a h a b e d d i n ve Zaga-nos 'un ü s t ü n n ü f u z l a r ı , Ç a n d a r l ı ' m n i d a m ı , Y e n i ç e r i ve 1 u lema a r a s ı n d a h o ş n u t s u z l u k , Z a g a n o s - Ş a h a b e d d i n g u r u p u -n u n i ş b a ş ı n d a n u z a k l a ş t ı r ı l m a s ı 132-136. ;

İ V . S T E F A N D U Ş A N ' D A N O S M A N L I İ M P E R A T O R L U Ğ U N A , i

X V . A S ı R D A R U M E L I ' D E H ı R I S T I Y A N S I P Â - [

H I L E R V E M E N Ş E L E R I 137-184 '

O s m a n l ı l a r ı n Ba lkan la rda f ü t u h a t ı ve y e r l i s ınıf lar h a k k ı n d a i g ö r ü ş l e r i n g ö z d e n geç i r i lmes i 137-140, Y ı l d ı r ı m Bayezid 'e kadar O s m a n l ı f ü t u h a t ı ve y e r l i s ınıf lar 141-144, X V . as ı r t a h r i r defterlerine g ö r e R u m e l i ' d e H ı r i s t i y a n a s k e r î gu rup l a r ı : Tesalya, M a k e d o n y a , S ı r b i s t a n , V i d i n ve d o l a y l a r ı , A r n a v u d l u k 144-166, H ı r i s t i y a n t i m a r l ı l a r ı n t â b i b u l u n d u ğ u

İ Ç İ N D E K İ L E R V I I

ş a r t l a r , m e n ş e l e r i 166-171, Baştina, pronija. O s m a n l ı t i m a r ı , v o y n u k l a r 171-177, Mar to los l a r ve m e n ş e l e r i , m u â f ve m ü s e l l e m r e â y â 177-181, O s m a n l ı fe th i ve İ s l â m l a ş m a 181-184.

V . Z E Y İ L 185-225

N o . I . Gazavât-i Sultan Murad b. Mehmed Han, varak 2 7 a - 3 7 b 187

N o . I I . H . 856 t a r i h l i Takvim (Levha I ) . N o . I I I . F a t i h Sul tan M e h m e d ' i n b o r ç senedi (Levha I I ) . . 203 N o . I V . I I . M u r a d ' m v a s i y e t n â m e s i , A l i E m i r î tasnifin-

deki n ü s h a (Levha I I I ) 204 N o . V . I I . M u r a d ' m v a s i y e t n â m e s i , M a l i y e n ü s h a s ı

(Levha I V ) 209 N o . V I . I I . M u r a d ' m v a s i y e t n â m e s i , E v k a f n ü s h a s ı ,

(Levha V ) , ü ç n ü s h a n ı n mukayesesi 213 N o . V I I . I I . M u r a d ' ı n â z â d n â m e s i (Levha V I ) 215 N o . V I I I . A k ş e m s e d d i n ' d e n F a t i h Su l t an M e h m e d ' e mek tub

, (Levha V I I ) 217 N o . I X . Ç a n d a r l ı H a l i l P a ş a ' y a a i t b i r m ü l k ü n s ın ı r temes-

s ü k ü (Levha V I I I ) 219 N o . X . D e r b e n d bek l iyen h ı r i s t i y a n reayaya v e r i l m i ş b i r

m u â f i y e t h ü k m ü (Levha I X ) 223 N o . X I . Serez c i v a r ı n d a G l a m o v i k o ğ l u n a m ü l k k ö y ü n

den t i m a r a y r ı l d ı ğ ı n a da i r h ü k ü m (Levha X ) . . 224

İ N D E K S 227

D Ü Z E L T M E L E R 243-245

L E V H A L A R I - X

Ö N S Ö Z

K a y n a k l a r ı tamamiyle yetersiz olan devirler için tar ihçi , ister istemez faraziyelere dayanan yap ı l a r k u r m a ğ a girişir k i , bunlarda ekseriya o tar ih in daha i y i bi l inen devirlerinden a l ınan tasavvurlar hâk imdi r . Fakat sonradan yeni yeni meydana ç ıkan kaynaklar, o eski devirleri bize daha yakınlaşt ı rdığı zaman, onlara hayalin ve yanlış t asavvur la r ın ne aykır ı şekiller vermiş o lduğunu görürüz . O zaman, işe yeni baş tan b a ş l a m a k t a n başka yapacak şey yoktur.

Osman l ı devri, şüphesiz, tar ihimizin en i y i bilmek i m k â n ı n a sahib o l d u ğ u m u z bir devridir. Bu tar ihin 15. asrı üzer inde bile şimdi, o ldukça zengin bi r vesikalar hazinesine malik o l d u ğ u m u z u anl ıyoruz . Bir taraftan İ t a l y a n ve R a g u z a a r ş i v l e r i n d e Osmanl ı l a r ın Balkan tarihine dair yapı lmış incelemeler, diğer taraftan T ü r k a r ş i v l e r i n d e k i a raş t ı rma la r ın ş imdiden verdiği neticeler, b u g ü n 14. ve 15. asır Osman l ı tar ihi üzer ine oldukça kuvvetl i bir ışık salm a k t a d ı r . Bu yeni kaynaklarla çal ışmağa başladığımız zaman, yalnız 15. asır m e n â k i b n â m e l e r i n i n değil, 19. veya 20. asır tarihçisinin verdiği tasvirlerin dahi, bazan hakikata ne kadar yabanc ı kaldığı görü lmekted i r .

Bizzat e d e b î - t a r i h î r i v â y e t l e r i n de, bu yeni ışık a l t ında daha sarih m â n a l a r kazand ığ ına şahit o lmaktayız .

Ö b ü r taraftan, A ş ı k P a ş a z â d e v e N e ş r î gibi , verdikleri mal û m a t t e k r a r l a n a d u r m u ş o ldukça muahhar top lamalar ın y a n ı n d a yeni kaynaklar meydana ç ıkmakta , böylece tenkidi b i r a r a ş t ı rma için müstaki l r ivâyet ler elde etmekteyiz. Burada bilhassa yeni b u l u n m u ş olan Gazavat-i Sultan Murad'ı zikretmeliyim. K â ş i f î ' n i n A . A t e ş ve A . E r z i t a ra f ından bas t ı r ı lmakta olan Gazânâme-i Rûm'u da b u yeni kaynaklar a ras ında sayılmalıdır . T a k v i m lerin ve tür lü e d e b î eserl e r i n hakikaten m ü h i m ta r ih î r ivâyet ler iht iva ettiği yak ın zamanda anlaşı lmaşt ı r . Yalnız i t i r a f etmelidir k i , bir inci d ü n y a harbinden sonra F . Giese ve P. V V i t t e k gibi âl imlerin eski Osman l ı r ivâyet-ler inin m ü n a s e b e t ve mahiyetleri üzer inde yapmış olduklar ı c iddî kaynak a raş t ı rmala r ı maalesef devam ett ir i lmemiştir . Bu i lk iş yap ı lmad ıkça da, onlar ı tenkidi b i r a r a ş t ı rmada kullanmak çok zor o lmak tad ı r . Bu sebepden biz tetkiklerimizde bu kaynak la r ın m ü n a -

X Ö N S Ö Z

sebeti meselesine hayli yer ay ı rmak mecburiyetinde kaldık. Meselâ I I . M u r a d devri için, kaynak a ra ş t ı rma la r ına g i r i şmeden sadece klâsik r ivâyete , faraza Tâc üt-tenârik'e d a y a n m a n ı n insanı ne kadar yanıl tabi leceğini m ü ş a h e d e ettik. Eski devirler için şüphesiz en esaslı bir kaynağımız olan N e ş r î ' n i n bir derleme o lduğu m e y d a n d a d ı r . Takvimlerde, onun k a y n a k l a r ı n d a n b i r in i keşfetmek biz im için bir sürpriz olmamışt ı r . Diğer taraftan R u h î 'n in ve E n v e r î 'n in muhte l i f r ivâyetler a ras ında istisnaî mevkiini bir defa 1 daha gördük . Kemal Paşazâde 'n in tetkik ettiğimiz devir için T u r s u n beğ 'e ve a n o n i m l e r e sıkı sıkıya bağlı olmakla beraber, baz ı m ü h i m tafsilâtı iht iva ettiğini tesbit ettik. Heşt Bihişt için aynı şey vakidir . Bu i k i aslî kaynağ ın Kurumumuz ta ra f ından yay ın lanmas ı b ü y ü k bir boşluğu d o l d u r m u ş olacakt ır .

Bu devir için kaynak la r ın tenkidi değer lendi r i lmesinde , muâs ı r Bizans tar ihler inin ve bizzat Osmanl ı -Bizans r ivâyetler i a ras ındaki münasebe t in naza r ı i t ibara al ınması çok önemlid i r . Kısa , fakat sarih kayı t lar ı ih t iva eden muas ı r Arap vekayinâmeler i , müstaki l ü ç ü n c ü bi r daire teşkil etmekte ve bilhassa bazı kronoloji meselelerinde büyük bir değeri haiz b u l u n m a k t a d ı r . Nihayet, m ü n ş e â t lardaki nâmelerin, dikkatle kul lan ı lmak şartiyle, ne derece m ü h i m birer kaynak o lduğu tetkikimizde görülecektir .

Burada işaret etmeliyiz k i , konumuz için çok m ü h i m olan Batı kaynak la r ım ekseriya garpl ı a raş t ı r ıc ı la rdan takibetmek mecburiyetinde kaldık.

Netice i t ibariyle, bir taraftan zengin arşiv malzemesinin meydana çıkması , diğer taraftan mik ta r ı artan t a r ih î - edeb î kaynak la r ın yeniden değerlendir i lmesi sayesinde, şimdi O s m a n l ı ta r ih in in i lk devirlerini yeni baş t an inşa etmek i m k â n ı ve zarureti kendim göstermektedir. B u g ü n H a m m e r ve Z i n k e i s e n ' i n , hatta J i r e c e k ve J o r g a ' n u n , yalnız bazı nok t a l a r ı nda değiştirilmesi ve t a m a m l a n m a s ı değil, belki daha ziyade, meydana koyduklar ı tablonun yeni baş tan çizilmesi lâz ımdır .

Biz yuka r ıda i zah ına . çalıştığımız şar t lar dairesinde, b i r hamlede Fatih Sultan Mehmed devrinin tam bir ta r ih in i yazmak m ü m k ü n o lmadığ ı kanaatindeyiz. Bunun için ş imdi elimiz a l t ında bulunan yeni kaynak malzemesini t an ı tmak ve muayyen mevzu ve meseleler üzer inde bu kaynakla r ı değer lend i rmek maksadiyle, burada yapt ığ ı -

Ö N S Ö Z X I

mız gibi , a raş t ı rma ve vesikaları bir araya getiren ciltler neşredeceğiz. M ü t e a k i p ciltlerde Fatih devri ikt isadî ve mal î tarihine ait araşt ı rma ve vesikaları , Fat ih ' in ordusu ve donanmasiyle t imar sistemine dair yapt ığ ımız a raş t ı rmala r ı yay ın lamağı umuyoruz.

Bu bir inci ciltte i l k üç a r a ş t ı r m a d a , İ s t a n b u l f e t h i y l e neticelenen 1443-1453 a ras ındaki gergin devreyi, İ m p e r a t o r l u k b u h r a n ı n ı tahlile çalıştık. D ö r d ü n c ü araş t ı rma, 1453 den sonra Fatih ' in k u r d u ğ u i m p e r a t o r l u ğ u n karakterim belirten bir mesele üzer indedi r . Evvelce Fuat Köprülü Armağanı'mda ( İ s t a n b u l 1 9 5 3 ) çıkmış olup (Sırpça bir tercümesi de P r i l o z i , I I I - I V , 1952-53 de intişar etmiştir) burada bazı yeni a raş t ı rmala r ın neticeleriyle ve ilâvelerle yeniden basılmıştır . Bu cil t teki a raş t ı rmalar ın dayandığ ı bazı yeni kaynaklar ve vesikaları , eserin sonunda £eyü'dz t ıpkıbas ım olarak verdik ve bir kısmını matbaa harflerine çevirdik. Bunlardan I I . M u r a d v a s i y e t n â m e s i n i n üç nüshası arasındaki münasebe t geyil'de ayr ıca tetkik ve m ü n a k a ş a edilmiştir. Asl ında açık bir yazı ile yazılmış olan H . 8 5 6 tarihli Takvim'in ve I I . M u r a d v a s i y e t n â m e s i n i n Evkaf nüshas ın ın yalnız t ıpkı-basımlarını vermekle yetindik.

A r a p ç a vesikaların o k u n m a s ı n d a Prof. Necati Lugal ' in değerli ya rd ımla r ın ı burada şükranla anmal ıy ım. Ku l l and ığ ım Lâ t ince vesikalar ı t e r cüme eden Prof. H a m i d Dereli'ye keza çok müteşekkir im. Yerlerinde ayr ı ayrı gösterdiğim gibi , bazı kay ı t l a rdan beni lütfen haberdar eden ve bas ı lmakta olan Gazânâme-i Rûm'u kullanmama m ü s a a d e eden Dr . Adnan Erzi'ye burada teşekkür etmek benim için zevkli bir vazifedir. M ü h i m bir kaynak olan I I . M u r a d devri takvimler in i kullanmak imkân ın ı , Prof. Osman Turan 'm işaretine borçluyum. Ça l ı şmala r ım sırasında ya rd ımla r ın ı hiçbir zaman esirgememiş olan T o p k a p ı S a r a y ı M ü z e s i n d e n Kemal Çığ' ı ve B a ş v e k â l e t A r ş i v i ' n d e n M i t h a t Se r toğ lu 'nu ve Turgut Işıksal'ı burada minnetle anmadan geçemiyeceğim.

Dr . Mev lû t O ğ u z , müşterek tasarrufumuzda bulunan Gazavât-i Sultan Murad'm burada mevzu ile alâkadar- on varakl ık bir kısmını ayr ıca neş re tmeme m ü s a a d e ettiği için kendisine müteşekkir im.

H . İ .

1444 B U H R A N I

1439 da Floransa konsilinde Bizans imperatoru V I I I . Yuannis Palaeologus'un huzuriyle Şark ve Garp kiliseleri a r a s ında Union'un imza lanmas ı , Osman l ı devletinde büyük b i r kaygı ile karş ı lanmış , İ m p e r a t o r İ s t anbu l ' a d ö n ü n c e Sultan derhal elçilerini gönde re rek teminat istemişti 1 . Fakat daha o zaman Floransa'da Osmanl ı l a r aleyhine denizden ve karadan b i r haçl ı seferi p lân ı kararlaşt ır ı lmışt ı . İ m p e r a t o r u n mabeyincisi J . To rze l lo 2 o zaman şöyle yazmakta i d i : "Rumel i ' n in bahis mevzuu du rumu göz önüne alınır, ve söylediğim gibi [haçlı] askeri gelirse Al lahın inayetiyle bir ay içinde her şey halledilmiş olacaktır . . . Rumeli zaptolunduktan sonra bir ay içinde de Arz- ı Mukaddes ele geçir i lecekt i r" . M u â s ı r T ü r k kaynaklar ı , Gazavât ve Mısır su l tan ına gönder i len Varna fetihnâmesi, Floransa toplantısını b u h r a n ı n başlangıcı olarak alır lar . Ö b ü r taraftan 1435 den it ibaren Sırp despotu Georg Brankovic'in Macaristan'a t emayü l ederek Stefan Lazareviç ' in vefa t ından (1427) sonra bu bölgede kurulan muvazeneyi bozması üzer ine Osmanl ı l a r a ras ında Sırbıstanı ilhak için savaş politikası üs tün geldi. Şiddetle harp taraftarı olan Fad-iul lah 'm 3 divana girmesi 4 ve o yıl I I . M u r a d ' m Macaristan seferi bu politika değişikliğinin bir t e z â h ü r ü d ü r . Ü ç yıl içinde bir sıra seferlerle Sırbistan hemen hemen temamiyle işgal olundu ve Despot, Macaristan'a kaçıp s ığınmak zorunda kaldı . 1440 da Sultan M u r a d , Stefan'm ö l ü m ü n d e n b e r i Macar işgali a l t ında bulunan Belgrad ' ı da feth etmek istedi, fakat bu defa bir netice alamadan d ö n d ü .

1442 y ı l ında Transilvanya'da, evvela Uc beyi Mez îd beyi, sonra Rumeli Beylerbeyi Ş a h a b e d d i n Şahin Paşa 'y ı müthiş bir bozguna uğra tan Yanko (Hunyadi Yanoş) , ertesi sene sonbaha r ında karşı taarruza geçt i ; Macaristan ve Lehistan kiralı Ladislas ve Sırp Despotu Ge-

1 Bak. D u c a s. B o n n t a b ' ı , S. 215. 2 B . d e L a B r o q u i e r e , Voyage d 'Ou t remer , C h . Schefer neşr i , Paris

.1892, S. 265-266. 3 Ducas, S. 208. 4 O r u ç (Fr . Babinger neş r i , Hannover 1925) S. 51.

2 1444 B U H R A N I

org Brankovic'le birlikte Balkanlar ı istilâ etti, Sofya'yı zapt ile Mer iç vâdisine yol veren Balkan geçit lerine d a y a n d ı . Karaman seferinden yeni d ö n m ü ş olan Sultan M u r a d bu istilâyı İ z l ad i derbendinde güçlükle durdurabi ldi . Bu cüretl i yürüyüş , O sman l ı devletini o kadar ağır bir buhran içine sürükledi k i , T ü r k l e r i n pek yak ında Balkanlardan temamiyle atı lacağı her tarafta u m u m i b i r i nanç haline geldi. 1444 Ey lû l 'ünde Haçl ı ordusu bir kere daha T u n a ' y ı aştığı zaman Papa I V . E u g è n e , Türk le r in ar t ık Avrupa 'dan a t ı lacağına hiç şüphesi o lmadığ ım ve durumun bu noktaya kadar inkişafı dolayısiyle sevincini ifade edecek kelime bu l amad ığ ın ı yazmakta i d i 5 . Muâs ı r Yunan müver r ih i C h a 1 k o k o n d y 1 e s de 6 , şimdi Balkanlarda yerlerinden atılmış b i r çok yerl i senyörlerin, a t a la r ın ın top rak la r ım istirdad için acele harekete geçtiklerini m ü ş a h e d e etmekte i d i . H a t t â müt tef ik lerden her b i r i , Rumel i 'n in işgal inden sonra ganimetin hangi parçasını a lacağını tasarlamakla meşgul i d i 7 . Memleket içerisinde de, I I . M u r a d ' ı n tahttan çekilmesiyle baş gösteren bir ik t idar b u h r a n ı , Rumeli 'de hakiki bir çözülme ile ayn ı zamana rast lamış bulunuyordu, iş te b ü t ü n bu kâbus , Varna 'da kazan ı l an zaferle dağı l ıp gitmiştir.

Gerçekten , i lk devirde o kadar ağır t ec rübe le rden daima muvaffakiyetle çıkabilmiş olan Osman l ı devletinin bekasını , ancak bir savaşın az çok tesadüfi neticesine b a ğ l a m a k doğ ru olmaz. Ankara muharebesinden sonra devletin tekrar kalkmabilmesini sağlamış olan ictimai-siyasi bünyen in s a ğ l a m l ı ğ ı n ı 8 daima hesaba katmak lâzımdır . Bununla beraber 1444 yılı t a r ih î bir d ö n ü m noktasıdır . Bu, yalnız O s m a n l ı tar ihi b a k ı m ı n d a n böyle deği ld i r ; H a 1 e c k i ' n i n güzel belirttiği g i b i 9 , hâdise, Avrupa genel tar ihi için de b ü y ü k bir m â n a taşır.

Bu büyük tar ih î hâdise ve onun tekevvünü üze r inde şimdiye kadar bir hayl i tedkik neşredilmiş ise de, bunlarda en esasî noktalar üzer inde bazan birbirine taban tabana zıt f ik i r ler i le r i sü rü lmüş tü r .

5 R a y n a l d i - L a d e r c h i u s , Annales ecclesiastici, Bar- le-Duc, 1874, c i l t 29, S. 417-418; Z i n k e i s e n , G O R , I , 675.

6 C h a l k o k o n d y l e s , 324. 7 N . J o r g a , G O R , I , S. 436; D . A n g y a l , Die diplomatische Vorbereitung der

Schlacht von Varna (1444), U n g a r i s c h e R u n d s c h a u , 11 ,3. Hef t (1913), S. 522. 8 Ş i m d i l i k bak. Belleten sayı 42 (1947), S. 341-345. 9 The Crusade of Varna, a discussion of controversial Problems, N e w Y o r k 1943, S. 5.

F A T İ H D E V R İ Ü Z E R İ N D E T E T K İ K L E R V E V E S İ K A L A R

Umumiyetle kabul edilmiş olan ve esas itibariyle X V . asrın büyük Leh müver r ih i D 1 u g o s z 'dan gelen ananevi tasvir anahatlariyle ş u d u r 1 0 : Lehistan ve Macaristan kiralı L a d i s l a s 6 1443 kış seferini müteak ip yeni bir sefer için haz ı r lan ı rken Tü rk l e rden çok müsai t sulh teklifleri aldı . Türk le r , bar ış için Despot G e o r g B r a n k o v i c'e" beyliğini ve esir ik i oğ lunu geri vermeği kabul ediyorlardı . Despot, bu müsai t teklifleri büyük bi r memnuniyetle karşı ladı ve H u n y a d i Y a n o ş ' u ( lancu, b iz im tarihlerde Yanko) 1 2 kendi görüşlerine kazanmak için onunla bir an la şma yap t ı : Despota memleketini iade edecek olan musa lehayı tahakkuk ettirmeye çalışacaklar, buna mukabi l Despot da Macaristan'daki emlâkini Hunyadi 'ye terkedecekti I 3 . Hunyadi ve Despot, Sultan'm elçileriyle an laş t ık tan sonra Kı ra l , Segedin'e çağrıldı . Osman l ı elçileri de buraya geldiler. Kı ra l , Ağustos ayı başında musa lehayı kabul ve resmî bir yeminle tasdik etti, Fakat az sonra Boğazlara doğru hareket eden Haç l ı d o n a n m a s ı n d a n bir haber a ld ı : Bunda, Sultan M u r a d ' ı n b ü t ü n ordusuyle K a r a m a n - o ğ l u n a karşı Anadolu'ya geçtiği ve d o n a n m a n ı n , onun Rumeli 'ye geri d ö n m e sine mani olacağı, Balkanlar ın ufak b i r kuvvetle ele geçirilebileceği, binaenaleyh K ı r a l ' m , hır is t iyan devletlerine verdiği vaidlere uyarak hemen sefere çıkması için z a m a n ı n fevkalâde müsa i t o lduğu b i ld i r i l iyordu. K ı r a l ' m , ayn ı meâ lde olarak Bizans imperatorundan aldığı ik inci b i r mektup, P a p a n ı n mümessili ve Haçl ı seferinin yorulmaz tahrikçisi Kardinal-Legat J u l i e n C e s a r i n i ' y i harekete getirdi. Esasen herkes bu teşebbüs sonunda Türk le r in Balkanlar'dan çıkar ı lmasının çok kolay bi r hale geldiği inanc ına varmışt ı . Bu hava içinde C e s a r i n 1, Ki ra l ı ve Macar büyükler in i , muahedeyi ve yeminlerini bozmağa ikna etti, P a p a ' n ı n muvafakati olmadan müslüman¬larla hiçbir muahede yap ı l amıyacağ ım söyledi ve kendilerini yeminlerinden ibrâ etti. Başlangıçta buna muhal i f gö rünen Hunyadi de nihayet umuma tâbi oldu. Kendisine Bulgaristan kırallığı vaad edil-

1 0 Z i n k e i s e n , G O R , I , S. 622-629, 649-705. 1 1 B i z i m tar ihler b a b a s ı V ı l k ( V u k ) a nisbetle V ı l k - o ğ l u derler, m e s e l â bak.

N e ş r i (Fr. Taeschner neş r i , C i h a n n ü m â , L e i p z i g 1951, S. 172). 1 2 F a t i h devrine a i t b i r t a h r i r defterinde (Belediye K ü t / C e v d e t yazma. O .90

H . 859 t . V i d i n defteri) o n u n iç in k u l l a n ı l a n Y a n k u l J^l 'L a d ı d ikkate d e ğ e r . B i r a n o n i m Tevârih-i âl-i Osman'da ( Ü n i v e r s i t e k ü t . y a z m . T . 3704, 64b) j j j î i , ş e k l i n d e geçe r .

1 3 B u a n l a ş m a iç in bak. FI a 1 e c k i , S. 32, not 2.

4 1444 B U H R A N I

d i . K ı r a l 4 Ağustos ' ta Segedin'de çıkardığı bir b e y a n n â m e ile evvelce akdo lunmuş ve yeminle teyit edilmiş muahedeleri h ü k ü m s ü z sayarak 1 Eylül 'de ordusuyle T u n a ' y ı aşacağına dair yemin verdi . T ü r k ler b ü t ü n taahhüt le r in i yerine getirdikleri halde, Kı ra l , yeminini çiğnemiş ve V a r n a ' d á maktul düşmüş tür .

Eski tar ihçiler buradan, Macar K ı r a l ı ' n m ö l ü m ü n ü ve Hır is t iyanlığa getirdiği felâketi, yeminini b o z m a n ı n bi r cezası telâkki etmek gibi hurafevi bir görüşe kolayca sürüklenmişlerdi r . Bu tefsir tarzı bazı modern tar ihçi lerde vakıa lar ın hakikaten öyle cereyan edip e tmediği hususunda haklı bir şüphe u y a n d ı r d ı ve 1900 de bir Lehl i tar ihçi , A n t o n i P r o c h a s k a ananevi görüşü esaslı bir şekilde tenkit ederek, K ı ra l ta raf ından Segedin'de bi r muahede akdedil-mediğini , binnetice verilmiş ve çiğnenmiş bir yeminin bahis mevzuu o lamıyacağmı iddia etti.

O, bilhassa 1444 de Macar K ı r a l ı ' n m sa ray ında bulunarak hâdi seleri y a k ı n d a n takip etmiş ve Varna muharebesinden altı ay sonra bu hadise hakk ında i k i rapor bı rakmış olan A n d r e a s d e Pal a t i o'nun, Segedin'de imza lanmış bir muahedeye dair h içbir telmihte b u l u n m a m ı ş olmasına dikkati çekiyor, ve aynı rapora dayanarak Despot'la Hunyadi ' n in " k i r a l a d a n ı ş m a k s ı z ı n " (rege inconsulto) Segedin toplant ı s ından bir ay önce bir muahede yapt ıklarını tahmin ediyordu. 1 4 O, 4 Ağustos Segedin beyannâmes inde yeminle teyit edilmiş muahedelerin feshi h a k k ı n d a açık ifadenin, ancak böyle bir muahedeye şamil olabileceğini bel ir t iyordu. Diğer kaynakları, meselâ Bizans imparatorunun 3 0 Temmuz'da Mistra 'dan gönderdiği mek tûbu , bu yeni görüşle tahl i l ederek müsbe t neticelere vard ı . Zi ra P r o c h a s k a , bilhassa Ağustos ' taki Segedin toplant ı s ından önce bir an laşma akdedilmiş o lduğunu iddia etmekle tamamen doğru bir yol üzer inde id i 1 5 . Gerçekten , Edirne'de 12 Haziran 1444 de böyle bir an laşma yapılmış o lduğu bu gün yeni vesikalarla ka t î surette meydana çıkmış bulunuyor.

D a b r o v s k i'ye göre 1 6 , bu yeni iddia da Leh Kı ra l ı ' n ı temize

1 4 Chalkokondyles ( S . 3 1 7 ) Segedin'den ö n c e k a r a r l a ş t ı r ı l m ı ş b i r taslakt a n bahsetmekte i d i .

1 5 A . P r o c h a s k a , Varna hezimeti hakkında tenkidi notlar, ( L e h ç e ) , R o z p r a w y W y -d z i a l u historyczno-fi lozoficznego, vo l . 39, 1-60.

1 6 J . D a b r o v s k i , L'année 1444, B u l l e t i n í n t e r , de l ' A c a d é m i e polonaise des • Sciences et des Le t t . , Classe d'hist. et de phi los . , Cracovie 1952, S. 3.

F A T İ H D E V R İ Ü Z E R İ N D E T E T K İ K L E R V E V E S İ K A L A R 5

ç ıkarmak gayretinden doğmuş tu r . Menşe i ne olursa olsun, yeni teze karşı Macar tarihçi leri baş ta olarak bir çokları cephe aldı lar . Bu devir Leh tar ihinin mütehassısı F . Pa p p e e ile T ü r k - L e h münasebetleri üzer inde bir eser yazmış olan B. S t a c h o n v e nihayet Lehistan'da Y a g e l l o n l a r devri üzer inde son m ü h i m sentez eserini vermiş olan L . K o l a n k o v s k i , Prochaska'nm iddiasını ikna edici bu lmad ı l a r . N . J o r g a da, evvelce P r o c h a s k a'mn görüşüne tâbi o lduğu halde 1 7 , sonra 1937 de çıkardığı bir eserde 1 8 , ananevi görüşe d ö n d ü . Bu suretle yeni tez t u t u n a m a m ı ş , bu devir tarihiyle c iddî surette uğ raşan tar ihçi ler t a ra f ından kabul edilmemişti . Fakat eskiden ananevi görüşe bağl ı olan, t an ınmış Leh tarihçisi O. H a l e -c k i , 1937 den itibaren P r o c h a s k a ' n m tezini daha b ü y ü k bir katiyetle tekrar öne sürdü 1 9 . Aynı yıl iç inde G y r i a c u s d ' A n ¬c o n a 'mn mektuplar ın ı neşretmiş olan R u m a n y a ' l ı tar ihçi Fr. P a 11 ananevi görüşü teyit etmekle beraber, O. H a 1 e c k i , bu yeni malzemeyi başka bir şekilde m ü t a l â a ile P r o c h a s k a'mn tezini geliştirmeğe çalıştı 2 0 . Yeni vesikalara gö re yapı lan bu yeni incelemenin neticeleri, bizzat Fr. P a l l 2 1 ve bu devir üzer inde uğraşan Macar tarihçi leri ta raf ından reddedilmekle beraber yayıldı ve t u t u n d u 2 2 . Çünki , 12 Haziran'da Edirne'de Sultan'la b i r an laşma imzalanmış o lduğu şimdi tamamiyle meydana çıkmış o lduğundan , Prochaska-n m faraziyesi m ü h i m bir noktada teeyyüt etmiş bulunuyordu. H a-1 e c k i ' n in iddia lar ın ı aşağıda uzun uzadıya münakaşa fırsatını bulacağız . Yak ın zamanda tan ınmış müsteşrik F r . B a b i n g e r aynı devri inceliyen m ü h i m bir makalesinde, Halecki 'nin iddialarını , isbat o lunmuş telâkki etmemekle beraber, esas nok ta l a r ında tek-

" G O R , I , 439. 1 8 Hist, des Roumaines et de la Romanité orientale, I V , B ü k r e ş , 1937, S. 95.

1 9 bak. son eseri The Crusade of Varna, S. 8. - Ancak , H a l e c k i , son tedkiklere dayanarak , P r o c h a s k a ' n m , V a r n a m a ğ l û b i y e t i n d e n H u n y a d i ' y i mesul t u t a n i d d i a l a r ı n a k a t ı l m a k i m k â n ı b u l u n m a d ı ğ ı n ı be l i r tmekted i r .

2 0 E v v e l â , La Croisade de Varna, B u l l e t i n o f the i n t e r . C o m m . o f H i s t . Sciences, N r . 45 (Nov . 1938), S. 485-495.

2 1 Autour de la Croisade de Varna, la question de la paix de Szeged, A c a d . R o u m . B u l l , de la section hist, c i l t X X I I 2 (1941), 144-158, ve, C/n moment décisif de l'histoire du Sud-Est européen : La croisade de Varna, Balcania V I I 1, S. 102-120.

2 2 J . K . B i rge ' i n rehber mah iye t inde son eserinde (A guide to Turkish Area Studies, Wash ing ton 1949, S. 190) H a l e c k i ' n i n g ö r ü ş ü t e k r a r l a n m ı ş t ı r .

6 1444 B U H R A N I

ra r lad ı 2 3 . Nihayet son defa başka bir Lehl i , Ladislas devri müte hassısı olan D a b r o v s k i , H a 1 e c k i ' n in faraziyelerini tenkitle, yeni vesikaları birçok noktada yanlış tefsir et t iğini göstermeğe çalıştı ve eski tezi müdafaa etti 2 l . Bu suretle mesele i l i m â l eminde yeniden hararetli bir mahiyet kazanmışt ı r .

* * *

G y r i a c u s'un vesikalarının keşfi, m u h a k k a k t ı r k i , bu tedkik-lerde yeni bir safha açmıştır . 1444 yaz ında geçen ve Varna meydan savaşiyle neticelenen b u h r a n ı n meçhu l safhalar ını ayd ın la t an bu yeni vesikaların menşei hakk ında burada kısaca bi lgi vermek lâzımdır .

Klasik çağ eserlerine merakl ı o ldukça tan ınmış bir hüman i s t ve seyyah olan Cyriacus d'Ancona (Ciriaco Pizzicolli) (1391-1455 ? ) 1444 yı l ında durum hakk ında m a l û m a t toplamak üzere Şarka, galiba Papa taraf ından gayri resmi olarak gönderi lmişt i 2 S . Onu , Papal ık siyasetine bağlı birçokları gibi , yeni bir Haçl ı seferi teşkili için daima gayret sarfeder görmekteyiz : Daha 1443 î lk teşr in baş la r ında 2 6 Napoli Kira l ı V . A l p h o n s e ' ı , Ascoli c ivar ındaki k a r a r g â h ı n d a ziyaretle Bizans imperatorunun gönderdiği elçi T h é o d o r e Karystenos ile birlikte K ı r a l ' m huzuruna çıktı. Bizans elçisi, Osman l ı l a r a karşı ya rd ım istiyordu. Cyriacus da, M a c a r l a r ı n giriştikleri seferin ehemmiyetini belirterek Kira l ı y a r d ı m a teşvik etti. Papa mümessi l inin hazır b u l u n d u ğ u top lan t ıda , V . Alphonse, evvelce Papa I V . Eugène ile kararlaşt ığı veçhile donanmas ın ı göndereceğini vaadetti 2 7 '. Sonra Cyriacus, İ s t anbu l ' a , V I I I . Yuannis Palaeologus'un yanma gitmek üzere hareket etti . Yolda, Mora 'da, İ m p e r a t o r u n kardeşleri Despot Théodo re ve Konstantin ' in, Osman l ı l a r aleyhinde hazırlıklarını görerek onlara teşvik edici mektuplar yazd ı . Sonra İ s t anbu l ' a

2 3 Von Amuralh zu Amuratlı, Vor- und Nachspiel der Schlacht bei Varna (1444), O r i -ens v o l . 3, N r . 2 (1950), S. 233-244.

2 4 D a b r o v s k i , mez. mak . O , daha ö n c e Ladis las 'm Macar i s t an 'da k ı ra l l ığ ı h a k k ı n d a esaslı b i r eser v e r m i ş t i : Wladyslaw Jagiellonczyk na Wegrzech (1440-1444), V a r ş o v a 1922.

2 " D a b r o v s k i , L'année de 1444, S. 12. Cyr iacus 'un daha ö n c e k i faal iyet ler i de O s m a n l ı t a r i h i iç in m ü h i m d i r . Bak. Fr . P a l 1, Ciriaco d'Ancona e la Crociata. contro i Turchi, A c a d é m i e R o u m , , B u l l e t i n de la sect, hist. X X (Bükreş , 1938), S. 10-20.

2 6 D a b r o v s k i , mez. mak . S. 13; P a 11, Ciriaco, S. 21-22. 2 7 K a r ş . J o r g a , G O R , I , S. 437.


gitmek f ikr inden vazgeçerek Sakız adas ında Edirne'ye hareket üzre olan Ceneviz elçisi Francesco Drapper io 'nun 2 8 yan ına katı ldı (1 Nisan 1444). Onun maiyetinde olarak, 22 May ı s ' t a I I . M u r a d ' ı n huzuruna çıktı. Bu kabul resmi hakk ında bir mektubu vardı r . Edirne'den İstanbul'a harekete hazı r lanı rken bir Macar elçi heyetinin yolda old u ğ u n u öğrenerek ikametini uza t t ı . Haziran or ta la r ına kadar Edirne'de kalarak müzakereler i takip etti ve gönderdiği mektuplarda bu müzakere ler in gidişini tasvir etti. Burada Kı ra l Ladislas'm, I I . M u -rad'a ve Sultan'm Ki ra la gönderdiğ i mektup la r ın suretlerini de elde etmeğe muvaffak oldu. Su lhün imza land ığ ı 12 Haziran g ü n ü Edirne'den Hunyad i Yanoş ' a 2 9 bir mektup yazdığı gibi , 24 Haziran'da İ s t a n b u l ' d a n ona ikinci bir mektup gönderdi . Bizans imperatoru Cyriacus'u çok i y i karşılamıştı . 15 Temmuz'da, orada, İ m p e r a t o r u n bir av partisine davet olundu ve öteki i talyanlardan fazla i t ibar gördü . İ m p e r a t o r a , Edirne'de gördükler in i b i ld i rd i ve muahedenin tasdik edilmemesine çalışması için onu ikna etti. Fakat Cyriacus, Varna mağlubiye t in i yine burada haber a lacakt ı r 3 0 .

İşte, 1444 yaz ında olup bitenleri yak ından ve dikkatle müşahede eden Cyriacus'un mektup la r ı , bize bu hâdiseler hakk ında ka t ' î mahiyette bilgiler kazandı rd ığ ı gibi , aynı zamanda onlardan kendisinin faaliyet ve görüşleri hakk ında öğrendikler imiz, o zaman muayyen muhitlerde h â k i m olan f ik i r ve temayül ler hakkında da bizi ayd ın l a tmak tad ı r . Cyriacus'un bu mektuplariyle kopye-ierini sakladığı diğer vesikalar, 1754 de J . D . Mansi ta raf ından neşredildikten sonra 3 1 Fr. Pall t a ra f ından âde ta yeniden keşfolunarak i l i m â lemine tanıt ı lmış 3 2 ve son defa O. Halecki taraf ından daha doğ ru bir s ıraya konarak tekrar yayınlanmışt ı r 3 3 . Halecki 'nin tertibine göre bu vesikalar şunlard ı r :

2 8 O n u n iç in bak. B a b i n g e r , mez. m a k , 233, not 13. 2 S Bak H a l e c k i , The Crusade, S. 80. 3 0 Cyr iacus 'un b u n d a n sonraki faa l iyet i i ç in bak. Pa l l , Ciriaco, S. 48-54. F a t i h

M e h m e d ' l e m ü n a s e b e t l e r i h a k k ı n d a bak. E J a c o b s , Cyriacus von Ancona und Mehemmed İ L , Byzantinische Zei tschrif t , c i l t 3 0 ( 1 9 2 9 ) , 197-202; F r . B a b i n g e r , Mehmed I I . , der Eroberer und İtalien, B y z a n t i o n , X X I (1951), fasc. I . S.

13". 1 3 4 - I 3 6 -3 1 Bak. H a l e c k i , S. 80. 3 2 Ciriaco d'Ancona e la crociata contro i Turchi, Mez . yer ; a y r ı c a bas ı lmış t ı r

( V a l e n i i - d e - M u n t e 1937). 3 3 The Crusade, S. 79 v d .

8 1444 B U H R A N I

1- 1444 Ş u b a t ' ı n d a n hemen sonra Oreos'dan (Agriboz'da) Cy-riacus'un Bizans î m p e r a t o r u V I I I . Yuannis'e yazdığı mektup.

2- 2 4 Nisan 1444 tar ihl i , Macaristan ve Lehistan Kira l ı Ladis-las'm I I . Sultan Murad 'a Buda'dan gönderdiğ i mektup.

3- 22 Mayıs 1444 tar ihl i , Cyriacus'un arkadaş ı A . Giustiniani-Banca'ya Edirne'den gönderdiği mektup.

4- 12 Haziran 1444 tarihine doğru Cyriacus'un A . G. - Banca'ya Edirne'den gönderdiği mektup.

5- 12 Haziran 1444 tar ihl i , I I . Murad 'dan Macaristan ve Polonya Kira l ı Ladislas'a Edirne'den gönderi lmiş mektup.

6- 12 Haziran 1444 tar ihl i , Cyriacus'dan Hunyad i Yanoş ' a Edirne'den gönderi lmiş mektup.

7- 1 8 Haziran 1444 tar ihl i , Cyriacus'dan A . G. - Banca'ya Edirne'den gönderi lmiş mektup.

8- 2 4 Haziran 1444 tar ihl i , Cyriacus'dan Hunyad i Yanoş ' a Pera'dan gönderi lmiş mektup.

9- 12 ve 19 Eylül 1444 de Cyriacus'dan Kard ina l Jul ien Ce-sarini'ye İ s t a n b u l ' d a n gönderi lmiş m e k t u p 3 4 .

BARIŞ İÇİN İLK TEMASLAR :

Burada hemen işaret etmeliyiz k i , Cyriacus'un mek tup la r ı meydana çıkt ıktan sonra, Macar Kı ra l ı ' nm, Haziran baş la r ında müsa-leha için Edirne'ye bir elçi heyeti gönderdiğ i ka t ' î b i r şekilde anlaşılmış ve bu müzakere ler in teferruatı öğrenilmiştir . Aşağıda görüleceği üzere yeni bulunan bir T ü r k kaynağı , Gazavât-ı Sultan Murad da bu m a l û m a t ı tamamiyle teyit etmektedir. Bundan önce bi ldikler i miz ş u n d a n ibaretti : 1444, I I . K â n u n ay ında Kı ra l henüz Sırbistan'da iken bir T ü r k mümessili gelerek bir T ü r k elçi heyeti için tarih tesbitini istemiş ve aynı zamanda i lk sulh şar t lar ını (Sırbis tan ' ın Georg Brankovic'e iadesi ve mahbus oğullar ının serbest bırakılması) b i ld i r mişti. K ı r a l ' m ne cevap verdiğini bilmiyoruz. Yalnız m a l û m d u r k i , M a r t ay ında I I . M u r a d ' m karısı Mara , babas ı Sırp Despotu'na b i r R u m keşişi göndererek müzakere ler in devamın ı sağlamıştır . Bu keşiş, teklifleri kendisi için çok müsai t bulan Despotun aracılığı ile Nisan'da, Buda'da, bunlar ı Sultan n a m ı n a Macar Dietine arz etmek

3 4 B u m e k t u p l a r ı n Prof. H â m i t Derel i t a r a f ı n d a n y a p ı l a n T ü r k ç e t e r c ü m e l e r i n i k u l l a n d ı k . Kendis ine m i n n e t t a r ı m .


imkânın ı bu lmuş tu r 3 S . Bundan sonra 30 Temmuz'da Bizans impera-toru ta raf ından Ki ra la yazılmış bir mektupla 4 Ağustos ' ta K ı r a l ' m Segedin beyannâmes ine kadar güvenil i r hiç bir kaynak yoktu. İşte Cyriacus'un mektup la r ı , Nisan-Ağustos a ras ında geçen m ü h i m sulh müzakere ler i devresini ayd ın l a tmak tad ı r .

Buna i lâveten, şimdi bu devre üzer inde yeni müstaki l bir kaynak daha ortaya çıkmıştır. Bu, 1443-1444 yılları üzer inde bir Osmanl ı vekâyinâmesidi r . Gazavât-ı Suttan Murat başlığını taşıyan bu eser, Cyriacus'un vesikalariyle beraber, Edirne sulh müzakere ler in in hangi şar t lar a l t ında açılmış b u l u n d u ğ u n u ve bu müzakere le r in seyrini çok daha i y i a n l a m a m ı z a y a r d ı m etmekte, ve bilhassa, Segedin m ü z a kereleri hakk ında yeni bilgiler vermektedir. Bu devir Osman l ı tarihi için en m ü h i m kaynak olup şimdiye kadar tamamiyle meçhu l kalan 3 6

bu vekâyinâmeyi yak ında D r . Mev lû t Oğuz ' l a birlikte tam olarak neşredeceğiz. Burada konumuzla d o ğ r u d a n doğruya i lg i l i olan kısımları zeyilde aynen veriyoruz. Gazavât-ı S. Murad, şüphesiz b ü t ü n diğer Osman l ı vekâyinâmeler i gibi sıkı bir tenkitle kul lanı lmal ı dır . Fakat Cyriacus'un mektuplariyle kontrol ve mukayese neticesinde aşikâr olarak görünmekted i r k i , bu Osmanl ı rivâyeti m ü h i m tafsilâtı iht iva etmektedir (bak. Z e y i l no. 1).

Evvelâ Gazavât'tSL yazıldığı gibi , B e 1 g r a d'da K ı r a l ' m " c ü m l e ban la r ı ve hersekleri" çağırdığı b i r toplant ı yapılmış mıd ı r ? Diğer kaynaklarda buna ait bir işaret yoktur. Fakat bi ldiğimiz gibi , Edirne'den Mara ta raf ından gönder i len R u m keşişi Mart-Nisan aylar ında Buda'da b u l u n d u ğ u zaman Macar Die t i toplanmış , sulh ve harp meselelerini müzakere etmiştir 3 7 . Gazavât'ta. bahsedilen toplant ı , şüphesiz B u d a Dietidir . Aynı kaynaktan, Despot vasıtasıyle gayrı resmî sulh konuşmalar ı yapıldığı da açıkça anlaş ı lmaktadı r . Diğer taraftan yukar ıda işaret ettiğimiz gibi , Batı k aynak l an 3 S , K ı r a l henüz Sı rb is tan 'da iken, I I . K â n u n ay ında , Pad i şah 'm bir a d a m ı n ı n gelerek i lk sulh şar t lar ını tebliğ etmiş o l d u ğ u n u ortaya koymaktad ı r . İ h t i m a l

3 5 B ü t ü n bun la r için O . H a l e c k i ' n i n v e r d i ğ i (S. 13, no t 20) b ib l iyografyaya bak. 3 6 H . İ n a 1 c 1 k — M . O ğ u z , Teni bulunmuş bir Gazavât-i Sultan Murad, D i l ve

T a r i h C o ğ r a f y a Fak. m e c m u a s ı , c i l t V I I , s ay ı 2, S. 481-495. 3 7 D a b r o v s k i , mez. mak . S. 4 1 . 3 8 Bak. B a b i n g e r , 232.

10 1444 B U H R A N I

Belgrad'da yapı lan bu teşebbüsle Buda müzakere ler i G a z a v â t ' t a karıştırılmıştır 3 9 . Görünüşe nazaran i lk temaslar Sultan'm kayın babası olan Despot'la yapılmış ve tâbilik şartiyle beyliğinin ve rehin i k i oğ lunun iadesi Despot ta raf ından talep olunarak Osmanl ı la r ca bir müzakere esası olarak kabul o lunmuş tu r . O sman l ı sarayı ile ve uc beyleriyle yakın teması olan Despot'un bu maksatla b i r t ak ım vası ta lara başvurduğu kuvvetle tahmin olunabilir . Bilhassa N e ş r î ' d e 4 0

onun taraf ından Rumeli Beylerine (bu esnada eski Beylerbeyi H a d ı m Ş a h a b e d d i n Şahin Paşa, Vezir Kas ım Paşa yerine tekrar bu makame getirilmiş bulunuyordu) " b î kıyas ' a t â l a r " verildiği rivayeti burada kayda değer. Chalkokondyles 4 1 i lk defa barış tekliflerini Despot'un Sultan'a arzett iğini söylerken haklı olmalıdır . Aşağıda Osman l ı devlet büyükler in i böyle b i r barış f ikrine imâle eden esas âmilleri ayrıca münakaşa edeceğiz. Ancak burada işaret edel im k i , Osmanl ı la r , hakikî b i r sulh sağ lamak gayesiyle barış m ü z a kerelerinde Macar Kı ra l ı ' n ın ve Yanko'nun da resmen temsil olunmasını istemiş olmal ıdı r lar .

Belgrad (Buda) toplantısı h a k k ı n d a Gazavâfm verdiği tafsilât şüphesiz müh imdi r . Orada bilhassa şu noktalar belirmektedir: i - Kı ra l ve Hunyadi harbe devam k a r a r ı n d a d ı r l a r ; 2-Despot, M a h m u d Çelebi 'n in serbest bırakı lması , Semendere ile Gü-ğercinlik ' in iade edilmesi şartlariyle sulha ta ra f ta rd ı r ; 3- Despot, bu esaslar dahilinde her üçü ta raf ından barış müzakere le r ine girmek hususunda Kira l ı ve Hunyadi 'y i ikna etmişt i r ; 4 - Hır is t iyan ordusu Osmanl ı l a ra nazaran daha geç haz ı r lanabi leceğinden , asl ında, bu barış müzakereler i bir nevi oyalama vasıtası olarak telâkki edilmişt i r ; 5- Kı ra l , Hunyadi ve Despot, Edirne'ye elçi göndermeğe karar vermişlerdir .

Osmanl ı makamla r ın ın , bu Buda Die t i müzakere ler i üzer inde , oraya gönderdiği elçi veya casusları vasıtasiyle m a l û m a t almış olması uzak bir ih t imal değildir 4 3 . Daha sonraki müzakere le r ve vakıa-

3 9 G e r ç e k t e n K ı r a l I I . K â n u n a y ı n d a Belgrad 'a vas ı l o l m u ş t u (bak. B a b i n g e r , mez. mak. S. 231).

4 0 N e ş r î , s. 172. 4 1 B o n n t a b ' ı , S. 316 ona g ö r e Despot Sultana b i r e lç i g ö n d e r e r e k di lekle

r i n i n k a b u l ü h a k k ı n d a vaad a l d ı k t a n sonra K i r a l ı iknaa ça l ı ş t ı ; Sadeddin, I , 371 . 4 3 Be lk i de Bizans yoluyle . bak. i lerde Despotun, K i r a l ı sulha ikna iç in söy

led ik le r i Gazavât ve Chalkokondyles 'de (S. 316) çok y a k ı n d ı r .


lar Gazavât'ta. nakledilen bu nokta lar ı tamamiyle teyit edecek mahiyettedir, ve bu yeni kaynak. Batı kaynaklar ın ın ka t î bir şekilde çözemediği esaslı b i r t ak ım meseleler üzer ine yeni bir ışık sa lmaktadı r .

Macar kiralı nezdinde i lk teşebbüs, Despot vasıtasiyle evvelâ Osmanl ı l a r ta raf ından yapı lmış olmalıdır . Müsa lehaya dair Osmanl ı r ivâyetleri 4 4 İz ladi muharebesinde esir düşen M a h m u d Çelebi 'n in kur tar ı lması hâdisedini bir inci p l â n a a lmak tad ı r l a r . Neşr î 'deki m ü h i m kayda göre 4 5 , Sultan Edirne'ye döne r dönmez kız kardeşi , kocasının kur tar ı lmas ı için çok yalvarmış ve Padişahı müteessir etmiştir . 1444 M a r t ay ında Mara ta ra f ından gönderi len R u m keşişi zâhi rde fidye-i necat işini görüşmek üzere g e l m i ş t i 4 6 . Herhalde Çandar l ı M a h m u d Çelebi 'n in esaretten kur tar ı lmas ı için Osmanl ı la r pek erken teşebbüste bu lunmuş l a r ve bu mesele aynı zamanda barış müzakere ler in in açı lmasına bir vesile sayılmıştır. Mahmud 'un , M a -yıs ' ta Edirne'ye kat î barış esaslarını tesbit için gelen elçilerle aynı zamanda gönderi lmiş o l m a s ı 4 7 bu tarihten önce yapı lan Osmanl ı diplomatik teşebbüsü ve mahiyeti hakk ında şüphe b ı r akmaz . Zaten Müttef ikler taraf ından M a h m u d Çelebi, Despot'un muhafazas ına bırakılmışt ı .

Despot'un, Macar kıratlığı ile sulh müzakere ler in in açı lmasında başlıca rolü oynadığı görülmektedi r . O, bunu aynı zamanda müttef iki ve hamisi Macar kiral ına da kabul ettirmek, onun h a r p c û temayül ler ini yenmek mecburiyetinde i d i 4 8 . İşte Despot'un sonradan 3 Temmuz 1444 de Arad 'da Hunyadi ile yap ı lan bi r anlaşmaya göre, Macaristan'da kendisine ait Vilagoş şatosile etrafında 120 den fazla köy ve mahalli ona hibe etmesi d o ğ r u d a n doğruya bu

1 4 B u r ivayet ler ve a r a l a r ı n d a k i m ü n a s e b e t h a k k ı n d a bak. H . İ n a l c ı k - M . O ğ u z , Teni bulunmuş bir Gazavât-i Sultan Murad, S. 484-487.

4 5 B u k a y d ı T a e s c h n e r t ı p k ı - b a s ı m ı n d a n (Ğihânnümâ, I , Le ipz ig , 1951 ,5. \Yf)

buraya aynen a l ı y o r u z :

U\ ^ s j A i . r -u ırı o ^ji^ ÖA;~J CJS? , ı i£i i J ' I ^¡¿^¿1) J-> 3 4-:-c* tij£* ÎS^JJ

V . K ' cj.£jf"U JÎ^Jj>"U- > " ^ î i j S >» \*i i l k i - gAJiJ&f •Cs)j)f

4 6 D a b r o v s k i , mez. mak. S. 16. Pa l l , Ciriaco, 27. 47 Gazavât 29a. 4 8 K a r ş ı l a . Chalkokondyles, s. 316.

12 1444 B U H R A N I

mesele ile münasebe t t a rd ı r . Dlugosz'dan gelen ananevi r ivâyete g ö r e 4 9 , bu emlâk Hunyadi 'ye, Despot için o kadar kazançl ı olan barış tekl i f ler ini K ı r a l nezdinde desteklemesi için verilmiştir . Bu suretle H u n -yadi, Türkler le savaştan kendi p a y ı m almış oluyordu 5 0 . Nihayet Bizans imparatorunun Ladislas'a gönderd iğ i 30 Temmuz tar ihl i mektuba göre 5 1 Despot ve Hunyadi , Ki ra l ı bar ış müzakere le r ine gi rmeğe ikna etmişler ve bunun için, bilhassa, Sultan'm musalehadan sonra Anadolu yakasına geçmesiyle hasıl olacak müsa i t durumdan b a h s e t m i ş l e r d i 5 2 (Despot, Macaristan'daki emlâki dolayısiyle Diete bi r magnat olarak iştirak ediyordu). Görü lüyor k i , b ü t ü n bu tafsilât Buda toplantısı hakk ında Gazavât'm verdiği m a l û m a t ı teyit etmekte ve bu suretle de faraziyeler daha kat i bir mahiyet k a z a n m a k t a d ı r . Bununla beraber bu noktada Dlugosz'u reddeden Halecki'ye g ö r e 5 3 , " H ı ristiyanlığın k a h r a m a n ı " Hunyadi , Despot'un sulh görüşüne muvakkaten, taktik sebeblerle, muvafakat etmiştir . Onun, daima Osmanl ı l a r ın askerce en zayıf b u l u n d u ğ u mevsimde, sonbaharda harekete geçtiği de m a l û m d u r . Hunyadi 'n in sonraki hareket ha t t ı bu taktiği teyit eder görünür . Gerçekten, Gazavât'a. göre de, Hır is t iyan ordusunun toplanmas ı için zaman kazanmak lâzımdı . Ö b ü r taraftan bir sulh, I I . M u r a d ' m Rumeli 'den b ü t ü n kuvvetlerini al ıp Anadolu'ya gitmesini sağlıyacaktı . O zaman Boğazı Haçl ı d o n a n m a s ı keser ve Balkanlar kolayca işgal olunabil irdi . Müt tef ik ler in Varna savaşiyle netice-lanen harp harekât ı da tam bu şekilde p lânlanmış t ı r . Halecki'ye göre, Osman l ı l a r a karşı parlak zaferler kazanmış olan bu tecrübeli asker Türk le rdek i barış t emayü lünden esas harp maksat la r ı için istifade

4 9 Bak. Z i ı ı k e i s e n , I , 623-624. 5 0 H ı r i s t i y a n l ı ğ ı n k a h r a m a n ı s a y ı l a n H u n y a d i ' n i n ş a n ı n a y a k ı ş t ı r ı l m a d ı ğ ı

i ç in b u " r ü ş v e t " , savaş m a s r a f l a r ı n ı n ö d e n m e s i ( D a b r o v s k i ) , veya i lerde y a p ı l a cak ha rp iç in H u n y a d i ' y i teşvik ş e k l i n d e tefsir ed i lmek i s t enmiş t i r . H a l e c k i ' y e ' g ö r e (S. 32-35) 12 H a z i r a n d a Edi rne 'de Sul tanla muahede i m z a l a n d ı k t a n sonra Despot b u n u K i r a l a tasdik e t t i rmek iç in H u n y a d i ' n i n m ü z a h e r e t i n e m u h t a c d ı . İ ş t e b u maksatla b u h ibey i y a p m ı ş t ı r . Fakat G a z a v â t ' m v e r d i ğ i m a l û m a t a g ö r e , daha Buda 'da i l k tekl i f ler ge ld iğ i zaman Despot, ha rp t a r a f t a r ı o l an H u n y a d i ' y i k end i b a r ı ş m a k s a d ı iç in kazanmak mecbur iye t inde i d i . H i b e o lunan arazi H u n y a d i 'ye daha o zaman vaad ed i lmi ş o l m a l ı d ı r ; keza ka r ş ı l a . J i r e ç e k - R a d o n i c , ıstoriya Srba, I . Belgrad 1952 S. 369.

5 1 Bak. i lerde. 5 2 H a l e c k i , S. 34. 5 3 The Crusade, S. 34-35.


etmek fırsatını kaç ı rmamış olmal ıdı r . Gerçekten Hunyad i 'n in bir taraftan da harp hazır l ık lar ına devam ett iğini , 20 temmuz tar ih l i bir vesika göstermektedir 5 4 . Hunyadi , b ü y ü k nüfuzu ve Osmanl ı l a r l a mücade lede h â k i m mevkii dolayısiyle bu hilel i , " i k i y ü z l ü " siyaseti K ı r a l ' m da benimsemesinde âmi l o lmuş olabilir. Gyriacus, sonradan, 12 Haziran 'da Edirne'de muahede i m z a l a n d ı k t a n sonra yazdığı mektupta Hunyadi 'ye, bu muahedenin katiyyen tasdik edilmemesini ve Su l tan ı 'n Anadolu'ya geçmesiyle hasıl olacak müsai t durumdan istifade ile Haç l ı seferine de rhâ l çıkmasını tavsiye ederken 5 5 aynı takt iği açıkça ifade etmektedir. Öyle gö rünüyor k i , b ü t ü n bu barış müzakere le r i ve muselâha , Gazavâfda. da yazıldığı gibi , Osmanl ı la r ın düşkün vaziyetinden istifade ederek son darbeyi vurmak istiyenler iç in ancak bir taktikten ibarett i . Yalnız Despot, bir haçl ı zaferi neticesinde fazla bir şey k a z a n m a d ı k t a n başka Kato l ik M a c a r l a r ı n ağır tâbi iyet i a l t ına düşmesi muhtemel b u l u n d u ğ u n d a n , şüphesiz başka tü r lü d ü ş ü n ü y o r d u . Hulâsa , G a z a v â t ' t a k i tafsilâtın ba t ı kaynaklariy-le mukayesesinden çıkan netice şudur k i , i k i taraf a ras ında sulh ınii-zakerâ t ın ın aç ı lmasında esas âmil ve en faal unsur Despot'tu. Kı ra l ve b i r kısım Macar asilzâdeleri ve galiba b i r dereceye kadar Hunyadi , esas i t ibariyle son T ü r k mağlûbiye t i eriyle alevlenen umumi Haçl ı heyecanı iç inde ve Papal ığ ın da imi ısrar ve telkinleri a l t ında , vakit gelince harbe yeniden baş lamayı düşünüyor la rd ı . Fakat Kıra l , Despot 'un ısrariyle, bazı taktik faydaları gözönüne alarak muvakkaten bar ış müzakere ler in i kabul etti ve müt tef ik ler in in harp gayretini gevşetmemek için elçisini çok gizli gönderd i 5 6 . Ki ra l ın başlang ıç ta bu müzakere lere samimiyetle katı lmış o lduğu, askerî hazırlıkları ancak sulh müzakere le r inde ağır basmak için yapt ığ ı 5 7 , fakat sonra çok kuvvetli bir şekilde beliren haçlı seferi cereyanına tâbi o lduğu da iddia edilmiştir. Bu samimiyet meselesi bir ahlâk münakaşas ına m ü n c e r olur k i , bu devrin siyasi ahlâkı öyle i k i yüzlü bir polit ikayı hiç bir suretle tekzib etmez 5 S . Despot'un da ötekiler

g ib i barış tekliflerini muvakkaten kabul ederek müzakere lere gir-

P a l l , Ciríaco d'Ancona.., S. 3 0 ; H a l e c k i , S. 35. H a l e c k i , The Crusade.., A p p e n d i x : vesika 6,8. P a l l , Un moment.., S. 109, ve, Autour de la croisade de Varna, S. 13. D a b r o v s k i , L'année 1444, S. 27-28, 4 1 . P a l l , Un moment, S. 10g, 111, 113; B a b i n g e r ; Von Amurath, S. 241.

1444 B U H R A N I

diğini Gazavât söylerse de, bu doğru o lmamal ıd ı r . Varna muharebesinden sonra yazılan bir Osmanl ı kaynağ ında harbin asıl sebeble-rinden sayılan Despot'un temize çıkarılması t ab i î beklenemezdi. Sonra, Despot'un Varna seferi esnasında gü t tüğü tam bi taraf l ık siyaseti, bu müzakere lere samimiyetle katıldığını ve musalehanm esas itibariyle onun eseri o lduğunu teyit eden başka bir delildir.

Aceba Osmanl ı la r ı , bu kadar büyük fedakârl ıklarla barış müzakerelerini kabule sevkeden asıl sebeb ve âmil ler nelerdir ? Varna muharebesi ve m u k a d d e m â t ı üzer inde şimdiye kadar yaz ı lan la rda bu esasî nokta kâfi derecede derinleşt i r i lmeden bırakı lmışt ı r . Gerçekten Anadolu'da taarruza geçen K a r a m a n - o ğ l u ' n a karşı serbest kalmak ve Rumeli kuvvetlerini o tarafa geçirmek düşüncesinin Osmanl ı hükümet in i bir barış muahedesine sevkeden başlıca âmi l o lduğu, bilhassa Cyriacus'un mek tup la r ına göre, kuvvetle i ler i sü rü lmüş tü r . 5 9

Gyriacus, açık bir şekilde ı ı . M u r a d ' m K a r a m a n - o ğ l u ' n a karşı kuvvetlerinin büyük kısmı ile sefere çıkabi lmek için Rumeli 'de bu fedakârl ıklara kat lanmış o lduğunu , onu bertaraf ettikten sonra b ü t ü n kuvvetleriyle geri dönerek Sırbistan ' ı ve Maca r i s t an ' ı istilâ edeceğini söylemektedir 6 0 . Bizans imperatorunun 30 Temmuz tar ihl i mektubu da aynı şeyi t ekra r lamaktad ı r . Ş u n u u n u t m a m a l ı d ı r k i , gerek Gyriacus gerekse İ m p a r a t o r , burada muayyen bir maksatla hareket etmekte ve bunla r ı muahedenin tasdikine mani olmak için yazmaktad ı r l a r . Esasen Halecki, sonradan taarruz edenin de M u r a d değil, Haçl ı la r o lduğunu u n u t m u ş görünüyor . Osman l ı tarafını i h mâ l eden Halecki 6 1 , ı ı . M u r a d ' m hakikaten taarruz niyetiyle Batılılarla bu musalehayı imzaladığ ına inan ıyor ve onun bu "samimiyetsizl iğinin" K ı r a l ' m ve Hunyadi 'n in i k i yüz lü siyasetini m a z û r gösterdiğini iddia ediyor 6 2 . Hakikatte M u r a d Bat ıda sulhu sağlam esaslara bağladığı inanciyle Anadolu'ya geçip K a r a m a n - o ğ l u ' y l e de bir " s e v g e n d n â m e " imza lad ık tan sonra, oğlu ı ı . Mehmed lehine tahttan çekilmek istiyordu. Babası ta raf ından tahta ç ıkar ı ldıktan sonra ı ı . Mehrned, Ş a h r u h ' a yazdığı bir mektupta 6 3 bunu aynen şöyle ifade etmektedir :

5 9 H a l e c k i , 23, 25. 6 0 24 haz i ran t a r i h l i m e k t u b u , H a l e c k i , vesika no. 8. 6 1 The Crusade, S. 5 1 , 65-66. 6 2 " T h e tactics o f the Sul tan were at least equal ly insincere-" (S. 66) . 6 3 F e r i d u n b e y , Münşeat üs-selâtin, I , İ s t a n b u l 1274, S. 221 .


J j l j .«.ks- s~>\ j J-Ly^ ^ iSj**\ J 2 — ' i 3 u î l jy ' d*'- ' j l J, L« JUİJ j J j J JL^l" c~j.=- j l J jlf-' j . ' CJ.lj^'w_iÎjJ

«-Cj^i J l ı i i l Sij^ üL^U _j XJ£İT (j-Cı» Keza K a r a m a n - o ğ l u İ b r a h i m bey'e gönderdiği mektupta 6 4 :

_)lif_j OuL.* j l jiksl ı ^ j l ^Lajl c^l£_l 3 ^ - Ö ' ^ , . ı J C _ , ı »

Jh\^ j}JÜ.£ Oİ-AS"" [ijj jl-Vi Jy>- $ OZŞAJS «ti-La* i ^ i ^ j ^y^*- J (3~*

(_yj)l jl>j ı «./«-S" t l ^ i l _j î «_ijl_>l» 'S'J.J1 j -*-» j«j- Ju'j_a=y o V s I « . . . » j ^ ; ^ A ı ^ l " j l j . : - l J l^ , • f\l-J\ c^-^, jey J

Gerçekten K a r a m a n - o ğ l u ' n u n 1444 b a h a r ı n d a taarruza geçerek Beyşehir, Akşehir, Karahisar, Bolvadin ( j b j V , ) , Germiyan, Sivrihisar ve Beypazar ı havalisini y a ğ m a ve tahrip etmesi 6 5 Sul tanı bar ışa imâle eden sebeblerden bi r id i r . Fakat K a r a m a n - o ğ l u tehdidi, Halecki 'nin tahmin ettiği gibi , Rumeli 'de bu kadar büyük fedakârlıkları icabettirmezdi ı ı . M u r a d Anadolu'ya geçtikten sonra da harp yapmamış , yine büyük fedakârl ıklara razı olarak barış imzalamışt ı r . K a r a m a n - o ğ l u ' n u n başlıca isteği evvelce Karaman arazisine dahil bulunan Beyşehir, Akşehir, Seydişehiri gibi bazı y e r l e r i n 6 6 istirda-

e i F e r i d û n b e y , I , S. 233. 6 5 K a r a m a n o ğ l u ' n u n 1444 b a h a r ı n d a k i b u i k i n c i seferi h a k k ı n d a I I . M u r a d

devr inde y a z ı l m ı ş Takvim'deki m ü h i m k a y ı t i ç in bak. yukarda S. 23. N e ş r î ' d e 1444 deki K a r a m a n - o ğ l u t aa r ruzu a t l a n m ı ş t ı r . Ducas 'da (Bonn t a b ı , S. 219) b u sefer 1443 y a z ı n d a k i seferle ka r ı ş t ı r ı lmı ş t ı r . A n o n i m l e r de (Giese neş r . Breslau 1922, T e i l I , S. 66-67) K a r a m a n o ğ l u ' n u n 1443 ve 1444 dek i seferleri d o ğ r u gös ter i l miş t i r . Chalkokondyles , S. 326-327.

6 6 K a r a m a n - o ğ u l l a r i y l e O s m a n l ı l a r a r a s ı n d a I . M u r a d ' d a n b e r i baş l ı ca m ü c a dele mevzuu H a m i d - e l i arazisidir . K a r a m a n o ğ l u I I . M e h m e d 1424 de A n t a l y a m u h a s a r a s ı s ı r a s ı n d a ö l ü n c e o n u n o ğ u l l a r i y l e k a r d e ş i A l a e d d i n A l i bey a r a s ı n d a k i m ü c a d e l e d e n istifade eden O s m a n l ı l a r , H a m i d - e l i n i b i r defa daha K a r a m a n l ı l a r ın e l inden a l d ı l a r ; İ b r a h i m bey b a b a s ı n ı n t a h t ı n ı elde e t m e ğ e muvaffak olduysa da, H a m i d - e l i n i b ı r a k m a ğ a mecbur o ldu . Fakat bundan sonra a t a s ı n ı n m i r a s ı s a y d ı ğ ı b u ye r l e r i O s m a n l ı l a r d a n ger i a lmak iç in her f ı r s a t t an istifade e t m e ğ e ka l kışt ı . O n u n zaman zaman gi r i ş t iğ i h a r e k â t ı n a s ı l s e b e b i budur . I I . M u r a d 1444 de İ b r a h i m beye b u yer le r i iade ederek s u l h ü s a ğ l a m ı ş o l d u (bak. yuka rda not 65) . B i r k rono lo j ik esası o l m ı y a n Ş i k â r î t a r ih inde 1443-1444 h â d i s e l e r i n i n b i r aksi gö rü l eb i l i r . 1444 y a z ı n d a k i musaleha iç in k a r ş ı l a : Mesut K o m a n neşr i , K o n y a 1946, S. 190.

ı 6 1444 B U H R A N I

dmdan ibaretti . Hakikatte Sultan M u r a d , devaml ı bir sulh istemekte i d i . Onun, taht ını 12 yaş ında oğ luna b ı r aka rak bir inziva haya t ına çekilmesi vakıası kâfi derecede isbat eder k i , o, Hır is t iyan devletleriyle barış muahedesini, sonradan yapacağ ı bir taarruz için bir oyalama vasıtası telâkki etmiyordu.

Yuka r ıdanbe r i verilen izahatla görüleceği gibi , Osmanl ı devleti yalnız d ışar ıdan, Şarkta ve Garpta aynı zamanda kendini gösteren b ü y ü k siyasi tehditler a l t ında çok nazik bir duruma düşmüş olmakla kalmıyor , aynı zamanda içeride, bilhassa bu nazik durum neticesinde b i r tak ım buhranlar da kendini göstermeğe başl ıyordu.

î z lad i kış seferi esnasında uc (hudud) beyleriyle vahim ihtilâflar çıkmış, asker dağılmış ve t ımarl ı sipahiler itaatsizlikleriyle hükümda r ı gazaba ge t i rmi ş l e rd i 6 7 . Bu devirde devlet iç inde çok m ü h i m bir rol oynayan ve sık sık saltanat müddei ler iyle birleşerek b ü y ü k kargaşal ıklara sebeb olan uc kuvvetlerinin merkeze karşı cebhe alması Rumeli'de müdafaa sistemini ve Su l tan ' ın otoritesini zayı f la tan çok vah im bir ayrılıktı. I I . Murad , Despot'la gizli dostluk bağlar ı o lduğu söylenen ve İz lad i harbinde beylerbeyine ve Sultana daima muhalefet etmiş olan uc beylerinin nüfuzlu şefi Turahan beyi hemen savaş akabinde tut turup Tokat 'a habse göndermişt i . Ö b ü r taraftan Sırbistan'da, Makedonya'da, Arnavudluk' ta ve Tesalya'da birçok eski yerli ar is tokrat lar ın veya oğul lar ının yerlerinde bırakılmış o l d u ğ u n u bil iyoruz; bunla r ın , bilhassa büyükler in in , sıkı merkezî Osmanl ı rej iminin yıkılmasına ya rd ım etmeleri, yahut seyirci ka lmala r ı çok muhtemeldi 6 S . 1443 kışında Bulgarlar d ü ş m a n l a birleşmiş, Arna vutlar ayaklanmış la rd ı . Devlet işlerinin mutlak hâk imi vez i r iâzam H a l i l Paşa bu tehlikeli durum karşısında her zamandan ziyade bir barış siyasetinin zaruretini an lamış gö rünmek ted i r 6 9 . Ö b ü r taraftan şehzade Alaeddin ' in ö lümü ile beraber son hâd i sa t I I . M u r a d ' m ruhu üzer inde o kadar derin b i r tesir yapmış t ı r k i , o, daha 1444 b a h a r ı n d a devleti sulh ve emniyet iç inde bir ic ik şehzadesi Mehmed'e b ı rakarak kendisi münzev i b i r ibadet haya t ı na çekilmek ka ra r ın ı vermişt i r . 7 0

67 Gazavât, bak. Z e y i l N o . I , 22-23, h u l â s a s ı , D T C F D , V I I 2 , S. 487-488. 6 8 B u d u r u m h a k k ı n d a Stefan Duşan'dan Osmanlı imparatorluğuna. 6 9 Bak. i lerde, İstanbul fethinden önce Fatih Sultan Mehmed. 7 0 Bak. Fatih Sultan Mehmed'in ilk culûsu.


E D İ R N E SULH M Ü Z A K E R E L E R İ V E 12 H A Z İ R A N EDİRNE ANLAŞMASI :

İşte Sultan Murad , bu şar t lar a l t ında d ü ş m a n a barış tekliflerini yapmış bulunuyordu. Kı ra l , Osmanl ı barış m u k a d d e m â t ı n ı kabul ederek Edirne'ye bir elçi heyeti göndermeğe karar verdi. Evvelâ İ z l ad i muharebesinden sonra d ü ş m a n çekilirken tâkip harekâ t ına iştirak ederek, Şehirköyü derbendinde bir savaşta esir düşen Çandar l ı H a l i l P a ş a ' n m kardeşi ve P a d i ş a h ' m kayın biraderi M a h m u d Çelebi bir fidye-i necat karşı l ığında 7 1 serbest bırakıldı . Ona Despot'un h i mayesi a l t ında i y i muamele o lunmuş , riayet gös te r i lmiş t i 7 3 . M a h m u d Çelebi bir gün elçilerle beraber Edirne'ye çıka geldi. Ki ra l ın Sultana gönderdiği elçinin i t imad mektubu, Buda'da 24 Nisan'da yazılmış ve an laşma Edirne'de 12 Haziran'da imzalanmış o lduğunu göre onlar ın gelişi May ı s 'm sonlar ına veya Haziran başına rastlamış olmalıdır. Zira müzakere ler herhalde bir haftadan fazla sü rmüş tür 7 3 . Elçi heyeti, Kira l ı tam selâhiyetle temsil eden S t o y k a G i s d a -n i c h ile 7 4 Despot'un elçileri ve Hunyadi 'n in bir mümessi l inden mürekkept i . Despot'un elçilerini Gyriacus'un 12 Haziran tar ihl i mektubuna göre tayin etmek m ü m k ü n o l m a k t a d ı r 7 5 . Bunlar, Pall'a g ö r e 7 6 , Despot'un ruhani ve cismani en b ü y ü k memur l a r ı olup birincisi, Despot Macaristan'a kaçtığı s ı rada Semendere Metropol id i olan A t h a n a-s i u s F r a s h a k , ikincisi Despot'un şansölyesi B o g d a n id i . Hunyadi 'n in mümessili , Gyriacus'un mektubunda d o ğ r u d a n doğruya V i t i s 1 a u s adiyle zikredilmektedir. Heyete altmış süvar iden mürekkep bir maiyyet katılmıştı .

Cyriacus, K ı r a l ' m Edirne'ye gönderdiği elçiye verdiği 24 Nisan tar ihl i i t imad ve tam selâhiyet mektubunu da bize saklamıştır. Kı ra l , elçisi S t o y k a G i s d a n i c h ' in bizzat kendisi imiş gibi Sultanla muahede y a p m a ğ a selâbiyetli o lduğunu bildiriyor, yapılacak muahedenin Sultan taraf ından yeminle tasdikini istiyor ve kendisinin

7 1 Bak, İ l e r d e S. 2 1 . 72 Gazavât, 28b. Ba t ı k a y n a k l a r ı da M a h m u d Ç e l e b i ' n i n Despot 'a tesl im edi l

m i ş o l d u ğ u n u teyi t e tmektedir ler ( D a b r o v s k i , Wladvslaw... S. 60, H a l e c k i , 49). 7 3 Bak. i lerde S. 24. D a b r o v s k i ' y e g ö r e {Vannée 1444,8. 43) 4-5 H a z i

r a n ' d a Edi rne 'ye v a r d ı l a r . 7 4 O n u n h a k k ı n d a bak. Pa l l , Ciriaco, S. 59 ; H a l e c k i , 16, 19.

7 5 H a l e c k i , vesika N o . 4. 76 Ciriaco, 29 - 30.

Fatih Davri Araştırmaları 2

ı8 1444 B U H R A N I

de Su i t an ' ın göndereceği elçiler huzurunda aynı şekilde yemin vereceğini t a a h h ü t ediyordu 7 7 .

Müzakere le r , Gazavdt'm gösterdiği gibi , esas it ibariyle Kı ra l ' ın elçisi ile yapılmış ve an laşma onunla akdedilmişt ir . K ı ra l ' ı n i t imad mektubu ile Cyriacus'un müşahedeler i ve nihayet bizzat I I . M u r a d ' m Kira la mektubu bu hususta hiç bir şüphe ve tevile yer b ı r a k m a y a c a k açıklıktadır . Gerçekten Despot'un önceden, hazır layıcı mahiyette müstakil müzakerelere giriştiği doğrudur . Fakat Kı ra l ' ı n haberi olmadan akdolun-muş bir muahede bahis mevzuu olamaz. P a 1 a t i o da, yalnız Despot'la Hunyadi 'n in " K i r a l a danışmaksız ın" sulh müzakere le r inde bulunduklarını yazarken 7 8 Despot'un bu faaliyetini belir tmiştir . Diğer taraftan u n u t m a m a l ı d ı r k i , Palatio, Türkler le sulh müzakere ler in i ve bir musa-leha f i k r in i hiçbir zaman tasvip e tmemiş olan Papa l ığ ın b i r adamı olarak temamiyle tek tarafl ı bir görüşle yazmakta, h a t t â bu gün varl ığında hiç b i r şüphe olmayan 12 Haziran tar ih l i an laşmaya da temas etmemektedir 7 9 ' . Halecki, ona dayanarak muayyen bir görüşe (Kıra l ' ın Segedin'de muahedeyi tasdik e tmediği , sulh müzakereler iyle alâkası olmadığı) tebaiyetle, Kı ra l ' ı n Edirne müzakere le r inde temsil o lunmadığ ın ı söyleyecek kadar i leri gitmektedir. Bununla beraber vesikalardaki sarahat üzerine başka bir yerde f i k r i n i değiştirerek Kı ra l ' ın bu müzakere lere ehemmiyet vermemiş , ve ancak, Sırp Despotu ile Hunyadi 'n in tesiri a l t ında Edirne'ye ehemmiyetsiz bir a d a m ı nı göndermiş o lduğunu söy lemek ted i r 8 0 . K ı ra l ' ı n , bu sulh m ü zakerelerine hangi şart lar a l t ında katı ldığı ha t ı r l an ı r sa 8 1 , bunlara büyük bir ehemmiyet atfetmediği iddiası b i r dereceye kadar haklı görünür . Buna karşı Dabrovski, Pall ile beraber b i r t ak ım vakıalar ı zikrederek Kı ra l ' ın hakikaten sulh istediğim ve bir m u s a l e h a n â m e akdi için elçisini gönderdiğini iddia e tmiş t i r 8 2 . Fakat Kı ra l ' ın , 15 Nisan'da Kardinal-Legat Gesarini ö n ü n d e o yaz sefere çıkacağına

7 7 bak. H a l e c k i , vesika 2. 7 8 H a l e c k i ' y e ka r ş ı D a b r o v s k i (S. 2 0 ) , b u tefsir şek l in i k a b u l e tmemektedir .

7 9 P a 11, Ciriaco, S. 4. 8 0 D a b r o v s k i (L'année 1444, S. 19-20) M a c a r s a r a y ı t a r a f ı n d a n m ü h i m d ip

l o m a t i k vazifelere basit şöva lye l e r in t a y i n e d i l d i ğ i n i i t i raz m a k a m ı n d a be l i r t iyor ve m i s â l l e r ver iyor . M e s e l â K ı r a l Ladislas, 1440 da Pierre de Tekoszyn a d ı n d a b i r şöva lyey i , I I M u r a d ' a g ö n d e r e r e k M a c a r t a h t ı n a g e ç t i ğ i n i b i l d i r m i ş ve muhasamata son ver i lmes in i i s temiş t i .

8 1 Bak. y u k a r ı d a S. 13. 8 2 D a b r o v s k i , S. 27-28, 4 1 , ve bak. i lerde. 29,42


dair yemin vermesi ve ileride temas edeceğimiz diğer hareketler i 8 3 , onun Gazavât'tdi yazıldığı gibi aynı zamanda ha rpcû niyetleri hiçbir zaman terk etmediğini göstermektedir . Hulâsa Kıra l , hangi maksatla olursa olsun, Edirne'ye tam selâhiyetle kendisini temsil eden bir elçisini göndermiş ve bu elçi ile Sultan aras ında akdolunacak muahedeyi yeminle tasdik edeceğini mektubunda vaadetmiş t i r .

E d i r n e b a r ı ş m ü z a k e r e l e r i n e g e l i n c e , bu sırada Edirne'de elçi heyeti ile teması bulunan Cyriacus'un anlatt ığına göre 8 4 , elçiler, Edirne'ye geldikten i k i gün sonra Sultan M u rad 'm huzuruna, başta Kı ra l ' ın , sonra Despot'un ve Hunyadi 'n in elçileri olmak üzere , kabul olundular. Ertesi gün Sultan, elçilerin getirdikleri teklifleri , Paşalar ı (vezirleri) ile tetkik etti ve ancak üç gün sonra bun la r ı prensip i t ibariyle kabule m ü t e m a y i l o lduğu b i l d i r i ld i 8 5 . Yalnız Güğercinl ik (Golubac) kalesi üzer inde çetin müza kereler oldu. Osmanl ı la r , bu kaleyi b ı r akmak is temiyorlardı 8 6 . Cyriacus'a g ö r e 8 7 bu, yüzden bi r aral ık müzakere ler in kesilmesi tehlikesi baş göstermiştir . Fakat nihayet Sultan bu noktada da gerilemiş ve bu yüzden ancak bir gün lük bir gecikme olmuştur . Sultan Mu¬rad, 12 Haziran 1444 de elçilerin ö n ü n d e muahedeyi yeminle tasdik etti . Muahedenin içindekiler, I I . M u r a d ' m Ki ra l a gönderdiği aynı tar ihl i mek tup ta 8 8 ana hatlariyle bildiri lmiştir : Despot'un memleketi geri verilecek ve oğullar ı serbest bırakı lacak, ancak o da eskisi gibi tâbilik vazifelerini yerine getirecektir. Sultan, bu sulh muahedesine Kı ra l ' ı n isteği ile Eflak voyvodası V lad ' ı da idhal e tmeği kabul etmiştir. Voyvoda, eski tâbil ik vazifelerini yerine getirmekte ve vergi vermekte devam edecek, yalnız eskiden o lduğu gibi şahsen Padişah ın sarayına gelme külfetinden afvolunacaktır . Keza onunla esir-

8 3 P a l l , un moment décisif.., S. 110, B a b i n g e r , mez. mak . 2 4 1 . 8 4 H a l e c k i , vesika N o . 4 , ve S. 20-21. 8 5 Y u k a r ı d a g ö r d ü ğ ü m ü z g i b i ( S. 8,10 ) b u t ek l i f l e r in esası daha ö n c e takar

r ü r e t m i ş t i . 8 6 B u m e v k i i n stratejik ehemmiye t i a ş i k â r d ı ve ş i m d i yeni ş a r t l a r a g ö r e b u ehem

m i y e t i daha da a r t m ı ş t ı , bak. i ler ide S. 27-28. 8 7 H a l e c k i , vesika 4. 8 8 C y r i a c u s t a r a f ı n d a n bize b u m e k t u b u n i k i l â t i n c e t e r c ü m e s i s a k l a n m ı ş t ı r .

B i r i n c i t e r c ü m e , m e k t u b u n t ü r k ç e d e n s a d ı k a n e , Cyriacus 'a g ö r e , kaba t e r c ü m e s i , ik incis i o n u n t a r a f ı n d a n ü s l û p l a ş t ı r ı l m ı ş şek l id i r . ^Bak . H a l e c k i , S. 8 1 , ve, vesika no. 7.

20 1444 B U H R A N I

lerirı mütekab i l en iadesi hususu da kabul edi lmişt i r . Muahede bu tarihten itibaren on yıl içindir, ve Sultan kendisi, bu sulh ve dostluk muahedesini elçi Stoyka ö n ü n d e yeminle tasdik ettiği gibi , Ki ra la , şahsî yeminini almak üzere elçisi Süleyman bey'i gönderdiğini bildirmektedir. Dlugosz'un tarihinde Segedin'de imzalandığı kabul olunan muahedenin maddeleri zikredilmiştir . Orada, I I . M u r a d ' m mektubundaki esas maddeler, yani Brankovic'e beyliğinin geri verilmesi ve oğul lar ın ın serbest bırakı lması maddeleri mevcuttur. Fazla olarak teslim edilecek onbeş şehir ve kalenin ismi de kaydedilmişt ir . Bunlar ın a ras ında Golubi-ecz (Golubac - Güğercinl ik) , Swiderow (Smederovo-Semendere), va rd ı r 8 9 . Dlugosz'un resmî bir yazıya veya bir muahede taslağına göre bu m a l û m a t ı verdiği tahmin edilmektedir 9 0 .

Osmanl ı la r , Georg Brankovic'e (bizim tarihlerde Vılk-oğlu) şüphesiz sadece "ge rü vi lâyet ini" vermeği 9 1 düşünüyor la rd ı 9 2 . Fakat Macar elçisinin ısrarı üzerine Güğercinl ik ' i de terke razı oldular.

Dlugosz'da, b ü t ü n Bulgar is tan ' ın Sultan'm hâkimiyet i a l t ında kalacağı hakk ında bir madde zikredilmiştir. Macar siyasetinde ve umumiyetle haçlı p l ân la r ında Bulgaristan unutulmuyordu. 1435 de Sigismond, eski Bulgar Ç a r ı ' n m oğlu Fruzin ' i Balkan ya r ımadas ına g ö n d e r m i ş t i 9 3 .1439 da Floransa konsilinde Türk l e r aleyhine bir haçl ı seferi için bir m u h t ı r a sunan Bizans imperatorunun mabeyincisi Jehan Torzello, Rumeli 'de Osmanl ı idaresine karşı bir ayaklanmadan ümit le bahsetmekte id i 9*. Gazav&t'ta, Bulgar lar ın durumuna dair başka bir kaynakta bulunmayan dikkate değer tafsilât verilmektedir 9 5 . Ona göre, 1443 kış seferinde Macar ordusu Sofya havalisine geldiği zaman, Bulgar " r e ' â y â " d ü ş m a n l a birleştiler. Bir kısmı

8 9 D l u g o s z , Hist. Pol. I V , 702-703, Z i n k e i s e n , 626, no t 2. 9 0 P a 1 1, Autour de la croisade . . .s 7. 9 1 Â ş ı k P a ş a z a d e (Âli neş r i , İ s t a n b u l 1332) S. 137; N e ş r i (Taeschner

neş r . ) S. 172. 9 2 K a r ş ı l a . Z i n k e i s e n , I , 624. 9 3 J o r g a , G O R , I , 417. 9 4 B . d e L a B r o q u i e r e , Voyage d'Outremer, C h . Schefer neş r . ,'Paris, 1892)5. 265.

T o r z e l l o ' n u n 1442 de İ m p e r a t o r t a r a f ı n d a n g ö n d e r i l e r e k Vened ik , R o m a ve B u d a ' y ı ziyaretle b i r an ö n c e h a ç l ı seferinin t a h a k k u k u n u isteyen J a n a c h i T o r ¬c e l l o ( J o r g a , G O R , I , 428) o l d u ğ u n a ş ü p h e yok tu r . Keza bak. B a b i n g e r, "Bajezid Osman".., L a N o u v e l l e C 1 i o, I I I (1951), Nos. 9-10, S. 193 v d .

95 Gazavât, 15-16.


süvari olarak d ü ş m a n kuvvetlerine katıldığı gibi , umumiyetle halk erzak vesaire vermek suretiyle müstevlilere y a r d ı m d a n geri kalm a d ı . Sofya'ya giren Macarlar, burada cami yapılmış bir kiliseyi tekrar eski haline koyarak bir v l a d i k a tayin ettiler. " C ü m l e r e c âyâ küffâra t a p t ı " . Bunun üzer ine Padişah "eger voynuk ve eger r e c â y â " Bulgarlara d ü ş m a n muâmeles i yapı lmas ına izin verdi. Akınlar başladı . "Sofya ve Radomir re c âyâsı at ayağı a l t ında p â y m â l o ldu ." 1444 yaz sonlar ında Macarlar yemden sefere karar verdikleri zaman, Dlugosz'a göre, Hunyadi 'ye Bulgaristan kırallığı vaad edilmiştir. 1444 Varna seferinde Haçl ı ordusunda Bulgarlar v a r d ı 9 6 . Bü tün bu izahattan çıkan netice şudur k i , Bulgaristan meselesi o zaman aktüel bir mahiyet arzediyordu ve muahedede bu memlekete ait bir madde geçmesi ih t imal i uzak değildir.

Dlugosz, ayrıca esirlerin karşılıklı olarak değiştir i lmesinden, M a h m u d Çelebi 'n in 70 b in altun fidye karşılığında serbest bırakılacağ ından da bahsetmektedir. T ü r k kaynak la r ına göre de M a h m u d Çelebi 'yi "b i r nice f i l o r i v e r ü p " 9 7 "sa t ın a ld ı la r" 9 S . Yine Dlugosz'a göre, kalelerin 8 gün içinde teslimi şartı vardı k i , bu, herhalde K ı r a l ' m muahedeyi tasdiki g ü n ü n d e n it ibaren s a y ı l a c a k t ı 9 9 . Zinkeisen, Y u nan müver r ih le r i Ducas ve Chalkokondyles ile Macar Thuroczy'nin vekây inâmes inden ve daha muahhar bir kaynak olan Callimachus'-dan daha bazı maddeler toplamışt ı r 1 0 ° . Chalkokondyle'de esas maddeler eyi tespit o lunmuş tu r . Orada Despot'un gelirinin yarısını Pad i şaha vermeği kabul ettiği de yazılmıştır . Despot'un Padişaha tâbil ik vazifelerini yerine get i rmeği ve ha raç vermeği kabul ett iğine dair esas maddede böyle bir sarahat olabilir. Fakat fikrimce bunu Novo Brdo (Novaberda) madenlerinin gelirinin yarısı şeklinde anlamak m ü m k ü n d ü r . Eflak hakk ında Yunan kaynak la r ında geçen madde daha sarih olarak I I . M u r a d ' m mektubunda mevcuddur.

9 6 C. I . K a r a d j a , Poema Lui Michel Beheim despre cruciadele împotriva Tur-cilor din anii 1443 şi 1444, V a l e n i i - d e - M u n t e , 1936, S. 58.

9 7 O r u ç , 54. 9 8 N e ş r i , 172. 9 9 M ü h l e t t e n , K ı r a l 22 e y l ü l t a r ih iy le L e h Die t ine g ö n d e r d i ğ i m e k t û p t a bah

setmektedir ( H a l e c k i , 52) . H a l e c k i , b u m ü h l e t i n H a z i r a n ' m 12 sinden, yan i M u r a d ' m tasdikinden i t i ba r en s a y ı l m a s ı l â z ı m ge ld iğ in i söy lüyor . Faka t b u idd ia , muaheden in K ı r a l t a r a f ı n d a n Segedin'de tasdik e d i l m e d i ğ i faraziyesinden d o ğ m a k t a d ı r .

1 0 0 G O R , I , 625-627.

22 1444 B U H R A N I

İki tarafın T u n a ' y ı aşarak taarruzda b u l u n m a y a c a k l a r ı n a dair madde 1 0 1 , muahedenin ruhunu ve o zaman tabi î Osman l ı l a r için en m ü h i m t a a h h ü d ü teşkil etmektedir.

Şimdi T ü r k kaynaklar ın ın ve bilhassa Gazavâfm sulh müzakereleri ve orada imzalanan muahede h a k k ı n d a verdikleri malûmat ı mukayese ve münakaşa etmek kalıyor.

Gazavât meydana çıkıncaya kadar T ü r k k a y n a k l a r ı n d a n Edirne müzakereler ine ait bir şey bi lmiyorduk. An la şma üzer inde bildiğimiz en eski r ivâyetler çok kısa ve nâkıs kayı t la r halinde, Âşık Paşazâde-Neşr î 'de ve Oruc-Anonimlerde bulunuyordu ( b u meselede bu kaynaklar i k i ayrı r ivâyet grubu teşkil ederler) 1 0 2 .

Âşık Paşazâde-Neşr î ve Oruc-Anonimlerdeki bu i k i r ivâyet daha sonraki klâsik Osmanl ı tar ihçi lerine, İdrîs- i Bidlîsî, Hoca Saded-din, Âli ve Münecc imbaş ı ' ya kaynak olmuştur . Bu bahiste umumiyetle i k i r ivâyete bağlı olan K e m â l Paşazâde 'n in musa lehayı içine alan ci ldi m a l û m değ i ld i r 1 0 3 . Fe r idûn bey m ü n ş e â t m d a Varna muharebesinden sonra gönderilmiş n â m e l e r d e 1 0 4 çok m ü h i m kayı t lar , daha

1 0 1 D u c a s , S. 218-219. 1 0 2 Ta f s i l â t i ç i n bak. D T C F D , V I I , S a y ı 2, S. 484-487. 1 0 3 K e m a l P a ş a z â d e ' n i n b u dev r i i ç i ne a lan y e g â n e n ü s h a s ı Paris B i b . Na t iona -

le'de (Blochet, cat. I . 239) o lup I I . M u r a d ' m t a h t ı o ğ l u M e h m e d ' e vermesiyle b a ş l a r ve o radan V a r n a harb ine girer .

1 0 4 F e r i d û n b e y m ü n ş e â t m d a I I . M u r a d devr ine a i t m e k t û p l a r , daha eski devir lere a i t b i r çok mek tup l a r g i b i sahte d e ğ i l d i r . F e r i d û n bey m ü n ş e â t ı , b ü y ü k k ı s m ı i t i b a r i y l e kendisinden ö n c e k i m ü n ş e â t m e c m u a l a r ı n ı n b i r araya ge t i r i l mesi veya b u n l a r d a n derleme suretiyle meydana ge t i r i lm i ş t i r . Fakat b u derleme s ı r a s ı n d a , vesikalarda b i r ç o k tahr i f le r ve a t l amalar y a p ı l d ı ğ ı a n l a ş ı l m a k t a d ı r . F e r i d û n bey in k a y n a k l a r ı n d a n b i r i o l an M e s î h î (şâir) m ü n ş e â t ı ( i y i b i r n ü s has ı Br i t i sh M u s e u m O r . 11.194 ve İ s t a n b u l , S ü l e y m a n i y e K . Esad ef. no. 3351) nın. mukayesesi b u n u or taya k o y m a k t a d ı r . B u sebeble b u vesika k o p y a l a r ı n ı sıkı b i r tenkidle ve i h t i ya t l a k u l l a n m a k l â z ı m d ı r . M e v z u u m u z l a d o ğ r u d a n d o ğ r u y a i l g i l i mek tup la r ş u n l a r d ı r : 1) I I . M e h m e d ' d e n Ş a h r u h ' a e v â h i r i R a m a z a n 848 (1445 baş l a r ı ) t a r i h l i F a r s ç a V a r n a fetihnamesi (S. 221-222) ; n ) I I . M e h m e d ' d e n K a r a -m a n - o ğ l u İ b r a h i m beye e v â h i r i R a m a z a n 848 (1445 b a ş l a r ı ) t a r i h l i fa rsça V a r n a fetihnamesi, ve c e v â b ı (232-235).; rv) I I . M e h m e d ' e Baysungur M i r z a d a n g e l d i ğ i s ö y l e n e n t e b r i k n â m e (S.231-232) ve c e v a b ı ; v ) I I . M e h m e d ' e A b d ü l l â t i f M i r z a t a r a f ı n d a n g ö n d e r i l d i ğ i s ö y l e n e n H . 8 4 9 evas ı t ı C e m a z i y e l û l â (1445 A ğ u s t o s ) tar i h l i m e k t u p ve cevab i (228-23i) . I I . M e h m e d ' i n M ı s ı r Su l t am Ç a k m a k ' a g ö n d e r d i ğ i b a ş k a b i r f e t h n â m e için bak. A d n a n E r z i , a y n ı mak . , S. 613-614.


önce Batı tarihçilerinin dikkat ini çekmiş 1 0 5 , fakat temamiyle değerlendiri lmemişlerdir .

Şimdi bu devir hâdiseleri üzer inde yukar ıda saydığımız Osmanlı r ivâyet ler inden başka esaslı yeni kaynaklar b u l u n m u ş t u r : Bunlardan birincisi 1445, 1446(7) , 1452 y ı l la r ında Pâdişâh için yazılmış Takvimlerde 1 0 6 bulunan muâsı r kayıt t ı r ve aynen şudur :

£ J 3J. " x z ^ - r ^ V - ^ iSj-ljT

J t j l J, 3 &J&t» 3 31 àJjl Oj l i 3 j > . / " j j > J 3

j l i As » ^ 3 J J I-*.* h [ - ^ J^. j A 1 r3J ^3^ ci-U-o &j&_3

nj^g. <->)\s <A r*]j] ( J ^ 1 3X~^ ^ *J_ 3 ^

j-j* j l i j l jl>J 3 _ o l 3 ü-uo ^)3 j J j L ^ - c i l ' U y 3 i£J1r-} \ 3

« > l Aİll_> jÀ~. j . 3J j J - ^ J '

Neşr î 'n in bu kronolojiyi ku l landığ ına şüphe yoktur '- 0 7. Görülüyor-

1 0 5 J. B 1 e y e r , Einige Bemerkungen über den Szegediner Friedesschluss und Schlacht bei Varna (1444), M i t t . des Ins t . f ü r ö s t e r r e i . Geschichts forschung, c i l t X X V , 1904,

S. 131-132; T h u r y J o z s e f , Török Tôrténetirok, I , B u d a p e ş t e , 1893, S. 370-373;

Dabrovsk i ' n in v e r d i ğ i t e r c ü m e (L'année 1444, S. 33) d o ğ r u değ i l d i r . Keza bak. P a 11, Autour de la croisade. . . , S. 1 1 .

1 0 6 Ö y l e an la ş ı l ı yo r k i , her yıl b a ş ı n d a P a d i ş a h a , i l m - i n ü c û m esa s l a r ı na g ö r e t a n z i m o lunan ve ahkâm ve ihtiyarat'la k ısa k rono lo j i l e r i i h t i v a eden b i r Takvîm-i hümâyûn ( Ş a h î ) sunu luyordu . B u n l a r d a n b u devre ait ü ç danesi m a l û m d u r . 850 y ı l ı n d a (?) y a z ı l m ı ş o lan b i r i s i O x f o r d ' d a d i r . B u n u tedkikle i ç i n d e k i b u Takvim h a k k ı n d a beni haberdar e t m i ş o lan D r . O s m a n T u r a n ' a burada t e ş e k k ü r ü b o r ç b i l i r i m . İk inc i s i H . 849 t a r i h l i d i r . Paris B i b . Nat ionale 'dedi r . B u eserde m u h t e l i f devletlere a i t k ronolo j i le r y a n ı n d a O s m a n l ı l a r a ve K a r a m a n " p â d i ş â h l a r ı n a " a i t i k i k rono lo j i v a r d ı r . Bunla r O . T u r a n t a r a f ı n d a n n e ş r o l u n a c a k t ı r . Biz burada Paris'te kopye e t t i ğ i m i z n ü s h a y ı k u l l a n m a k t a y ı z . Ü ç ü n c ü s ü T o p k a p ı S a r a y ı M ü z e s i B a ğ d a t K . K . no . 309 da b u l u n a n H . 856 y ı l m a a i t t a k v i m d i r . B a ş ı n d a daha ö n c e k i i k i t a k v i m d e k i k r o n o l o j i k ı s a l t ı l a r a k tekrar lanmakta ve 856 y ı l m a kadar t a m a m l a n m a k t a d ı r . B u n u n fotokopisi bu rada n e ş r o l u n m u ş t u r ( Z e y i l , n o . I I ) . Y u k a r ı d a v e r d i ğ i m i z m e t i n , Paris 'deki H . 849 t a r i h l i t akv imdend i r .

1 0 7 Buna da i r b i r y a z ı n e ş r e d e c e ğ i z .

24 1444 B U H R A N I

k i , bu m ü h i m kayıt da kısa ve noksan olup Edirne müzakere ler i hakkında herhangi bir telmih ve işareti iht iva etmez.

Buna mukabil Gazavât-ı S. Murad108 m keşfi diyebiliriz k i , Cyriacus'un mek tup la r ın ın t an ınmas ı kadar m ü h i m o lmuş tur . Şimdi bu i k i k a y n a ğ ı n yardımiyle 1444 yaz ındaki müzakereler i etrafl ı ve kat î bir şekilde kavrayabiliyoruz (Edirne müzake re l e r ine ait pa rça Zeyil'de aynen verilmiştir) . Yukar ıda işaret et t iğimiz gibi , Gazavât, Osmanl ı lar ı zaruret a l t ında barış isteklisi gös termemek kaygısiyle vakıaları , bize şüphesiz tam bir bi tarafl ıkla nakle tmemişt i r . Bahusus bu vekây inâmenin Varna savaşından sonra yazıldığı unu tu lmama l ıd ı r . Cyriacus'un " m a ğ r u r efendi" (princeps superbus) diye vasıflandırdığı 1 0 9 Osmanl ı Sul tan ı ' mn müzakere ler sırasında zâh i ren müs tağni bir tavır t ak ınmas ı da tabiidir. Gazavât'ta her noktada bu temayül kolayca ayır t edilebilir ve başlıca şu noktalar tesbit olunabil ir :

1- Müzakere le r bir haftadan az sü rmüş o l m a m a l ı d ı r : Elçiler evvelâ paşa lara başvurdular . H a l i l Paşa, elçileri ancak bir kaç gün sonra kabul e tmiş ve onunla konuşmala r üç g ü n sürmüş, bunu mütea kip elçiler P a d i ş a h ' m d ivan ına kabul edilmişler ve getirdikleri mektubu sunmuşlard ı r . Sonra bu teklifler üzer inde karar vermek için b ü t ü n devlet büyük le r inden mürekkep bir meşveret meclisi ku ru lmuş tu r (burada maalesef bir varak noksan b u l u n d u ğ u n d a n müzakereler in müteak ip sa fha l a r ın ı bilemiyoruz). Bununla beraber su lhün bir an önce neticelendirilmesi arzu olunmakta i d i . Padişah , müsalehayı kabul ettiğini bildirmiş, Divan tekrar toplanarak elçiye P a d i ş a h ' m karar ın ı ve yemin şartını tebliğ etmişlerdir.

2- K ı r a l ' m mektubu sarih teklifleri iht iva etmekte id i . Gazavât'a. göre Kı ra l mek tubunda barış istiyor, fakat Semendere ile Güğerc in-l i k ' i n Despota verilmesini şart koşuyordu. Anlaşı ldığına göre bunun üzer inde meşvere t etmek ve elçilerle çekişmeli müzakere le r yapmak icap etmiştir.

3- M ü z a k e r e l e r i o zaman bir inci vezir (veziriâzam) olan Çan-darh H a l i l Paşa idare etmekte i d i . Karş ı tarafta ise K ı r a l ' m elçisi baş-müzakereci i d i .

1 0 8 Eser h a k k ı n d a ş i m d i l i k bak. D T C F dergisi, V I I , say ı 2, S. 481-495. Son t edk ik le r imiz Gazavât'm, K e m â l P a ş a z â d e v e İ d r î s - i B i d l i s i t a r a f ı n d a n da k u l l a n ı l m a m ı ş o l d u ğ u n u gös t e rmi ş t i r .

1 0 9 Bak. H a l e c k i , vesika 4 .


4- Osmanl ı la r musalehanm k a b u l ü n ü şu şar ta bağlı t u t m u ş l a r d ı r : Despot, Yanko ve Kı ra l üçü ayrı ayrı yemin edeceklerdir. Fakat G a z a v â t ' t a Pad i şah 'm yemininden bahsolunmamış t ı r .

5- Padişah , Balta-oğlu Sü leyman ' ı bu ü ç ü n ü n yeminini almak üzere elçi tayin ederek gelen elçilerle birl ikte Macaristan'a göndermeği kabul etmiştir.

Gazavât'm verdiği bu m a l û m a t , Cyriacus'un bırakt ığı yazı lardaki esas noktalar ı tamamiyle teyit ettikten başka şimdiye kadar araştırıcıları şaşırtmış olan b i r t ak ım nokta la r ın aç ık lanmasına da ya rd ım etmekte ve durum hakk ında bizi daha i y i ayd ın la tmak tad ı r .

Evvelâ Gazavât'ta açıkça görülüyor k i , barışın akdi için Osmanlılar, Hunyadi 'n in de yemin etmesini şart koşmuşlardır . Bu nokta, onun Edirne'ye neden bir mümessil ini gönderdiğini aç ık lamaktad ı r . Halecki, voyvoda sıfatiyle ancak Macar Kı ra l ı ' nm bir memuru olan onun, o zamanki beynelmilel kaidelere aykırı olarak istisnai bir şekilde bu barış müzakereler i esnasında Sultan'm sarayında hususi bir delege ile temsil o lunmasını "hayrete değer bir vak ı a " olarak zikretmektedir n o . Fi lvaki , sonradan Segedin'de Osmanl ı elçileri H u n -yadi'den yemin istedikleri zaman o, Ducas'a göre, "Ben bir h ü k ü m d a r değil im, ancak tebaadan b i r i y i m " cevabını vererek yemin etmemişt i r m . Hunyadi 'n in müstakil len t a a h h ü t al t ına sokulması, Balkanlarda savaşın asıl şefi daima o o l d u ğ u n d a n , Osmanl ı la r taraf ından hak ik i bir barış elde etmek için zaruri sayılmış olmalıdır . Ni tekim yukar ıda Despotun da, kendi görüşlerine kazanmak için ona Macaristan-da büyük bağış larda b u l u n d u ğ u n u kaydetmişt ik . Herhalde b ü t ü n bu siyasi kombinezonlarda en m ü h i m rolü oynayan merkezî şahsiyet o i d i ve Osmanl ı la r bundan herhalde gâfil değildiler. Barış müzake relerine Hunyadi 'n in temsilci göndermesi sebebi anlaş ı lmakla beraber, Macar K ı r a l m ' m bu istisnai vaziyete m ü s a a d e etmiş olması yine de Macar tar ihinin iç durumiyle izah edilmesi gerekir 1 1 2 . Saniyen, Cyriacus'un mektubunda 1 1 3 ve I I . M u r a d ' m Kı r a l ' a yazdığı n â m e d e 1 1 4 , Osmanl ı elçisi olarak gösterilen S o l i m a m b e g (Soly-

1 1 0 B a b i n g e r , Von Amurath, S. 236. 1 1 1 B o n n t a b ' ı , S. 219; D . A n g y a l , mez. mak . S. 523. 1 1 2 Bak. O . S z e k e l y , Hunyadi Tânoş elsö török hadjâratai ( 1 4 4 1 - 1 4 4 4 ) , H a d t ö r t e -

n e l m i K ö z l e m e n y e k 20-22 (1919-1921). 1 1 3 H a l e c k i , vesika 4. 1 1 4 H a l e c k i , vesika 5.

ı 4 4 4 B U H R A N I

mambegh)'in k i m o lduğunu şimdi tesbit edebiliyoruz. Babinger, u m u m î Osmanl ı âdet ini gözönüne almış ve onu bir divan çavuşu olarak göstermiştir l l s . Gazavât, bu elçiyi açıkça Balta-oğlu Süleyman adiyle göstermekte ve bundan başka onun bu tarihte kapıcıbaşı o lduğunu da bildirmektedir I I . M u r a d ' m Bal ta -oğ lu 'na karşı büyük bir sevgisi ve i t imad ı vard ı 1 1 7 . Ducas'a göre 1 1 8 Palda (Balta d u ) oğlu Bulgar a r a k l a r ı n d a n b i r in in oğlu olup sarayda içoğ-lanı olarak yetiştirilmişti. İ s t a n b u l m u h a s a r a s ı n d a donanma kumandan ı olmadan, daha 1449 da onun d o n a n m a n ı n baş ında M i d i l l i ' y e bir taarruzda b u l u n d u ğ u n u yine Ducas'dan öğreniyoruz U 9 .

Muhakkak olan şudur k i , Despot, Hunyad i ve K ı r a l ' m yeminler in i a ld ık tan sonra Sırp kalelerini boşa l ta rak Despot'a teslim etmek gibi 1 2 0 çok m ü h i m bir vazife ile Macaristan'a gönderi lmiş olan bu elçi, Osman l ı sa ray ında kapıcıbaşılık gibi m ü h i m mevki sahibi 1 2 1 , Sultan'm hususi i t imadın ı haiz bir şahsiyet i d i .

Nihayet, Osmanl ı kaynak la r ında , Despot'un eski pây i tah t ı Semendere ile birl ikte ekseriya, yalnız Güğerc in l ik ' in zikredilmesi, Osmanl ı la r ın bu kaleye verdikleri ehemmiyeti teyit eder. Gazavât'ta, müzakere ler in en hararetli safhasını teşkil eden Güğercinl ik kalesi üzer indeki m ü n a k a ş a l a r a ait varak maalesef kayıpt ı r . Georg Bran-kovic, bu kaleyi hiçbir zaman tasarruf e tmemiş t i ve Osman l ı l a r a göre bu kale üzer inde hakkı yoktu. 1426 da Sırp despotu Stefen La-

1 1 5 Von Amurath, S. 236 : "Pforten-caus". 1 1 6 V a r a i 28 b ; b u k ı ş ımın b i r h u l â s a s ı n ı D T C F dergis indeki y a z ı m ı z d a ( V I I

sayı 2) evvelce n e ş r e t m i ş t i k . Ç e l e b i M e h m e t devr inde a y n ı vazifede o l d u ğ u - N e ş r î S. 136,141.

1 1 7 İ s t a n b u l m u h a s a r a s ı n d a donanma k u m a n d a n ı iken u ğ r a d ı ğ ı m a ğ l û biyet ü z e r i n e Fa t i h M e h m e d ' i n söy led iğ i r i v â y e t o l u n a n s ö z l e r : Ducas, S 270 K e za bak. N e ş r î , S. 136, 141.

1 1 8 A y n ı yer. K a r ş ı l a . M . B r a u n - A . M . S c h n e i d e r , Ü b e r die Eroberung K o n s t a n t ı r ı o p e l s , L e ı p z i g 1940, S. 28 not 49.

1 1 9 B a l t a - o ğ l u n u n (Veled- i Bal ta) F a t i h M e h m e d devr inde Beyşeh i r havalisinde her halde H a m i d - e l i beyi o la rak K a r a m a n kuvvet le r iy le m ü c a d e l e l e r i n e da i r eski b i r inşa k i t a b ı n d a çok d ikkate d e ğ e r mek tup l a r v a r d ı r . B u m ü n t e ş e â t ı D r . A . E r z i tedkik etmek ü z e r e bana lü t fen v e r m i ş t i . F a t i h devr ine a i t b i r T ı r h a l a t a h r i r defterinde (Başv . Arş iv i , M a l i y e d e n m ü d . deft. no. 167) Agrafa v i l â y e t i n d e b i r "ka rye - i B a l t a o ğ l u " v a r d ı r .

1 2 0 Gazavât, 33b , Z e y i l 1, ve Chalkokondyles, S. 317. 1 2 1 K a p ı c ı - b a ş ı h k ve ehemmiye t i h a k k ı n d a bak. İ . H . U z u n ç a r ş ı l ı , Saray

Teşkilâtı, S. 4 0 4 - 4 0 7 .


zareviç, Macar kiralı Sigismond ile şöyle bir an laşma yapmış t ı : Kı ra l , Stefan'm ö l ü m ü n d e halefi olarak onun yeğeni ve menevi evlâdı Georg Brankovic'i despot tanıyacak, buna karşılık Belgrad ve Golu-bac (Güğercinl ik) Macaristan'a verilecekti. Stefan ölünce ( 1 9 Temmuz 1427) Macarlar Belgrad ' ı işgal ettilerse de, Güğerc in l ik 'deki S ı rp kumandam burasını Osman l ı l a r a teslim etti 1 2 2 . Sigismond'un 1428 de kaleyi Osmanl ı l a r ın elinden zabtetmek için yapt ığı teşebbüs muvaf-fakiyetsizlikle neticelendi 1 2 3 .

Despot Stefan'm ö l ü m ü n d e i k i rakipten b i r i Belgrad'da öteki Güğerc in l ik ' te yerleşerek Sırbistan üze r inde b i rb i r in i kıskanç bir şekilde gözet lemeğe başlamışlardı . Şimdi Golubac'm terkine razı olmakla Osman l ı devletinin ne büyük bir gerileme yaptığı daha kolay anlaşılabilir . Bu, devletin kuzey h u d u t l a r ı n d a 1 6 senelik b ü t ü n kazançlar ı tehlikeli b i r şekilde bir anda bırakıvermesi demekti. Ç ü n k ü bu suretle şimdi bizzat Osman l ı topraklar ı tehdit a l t ına giriyordu. Tuna nehri üzerindeki bu kale Balkanlar ın bat ı k ı smında M a c a r l a r ı n ve Haçl ı kuvvetlerinin giriş yolu üzer inde en i ler i nöbe t kulesi vazifesini görüyordu . Şimdi yeni muahede şa r t l a r ından sonra Despot işbirliği yaparsa d ü ş m a n hiç habersiz Balkan dağ la r ına veya Makedonya ve Arnavutluk bölgeler ine kadar birdenbire gelip dayanmak imkân ına sahip olacakt ı . Bahusus bu esnada Bosna kiralı da Macar m e t b û l u ğ u n u tanımış bulunuyordu 1 2 4 . Despot'un kendi varl ığını tehlikeye atmamak için Macarlarla böyle b i r işbirl iğinden m ü m k ü n mertebe kaçındığını göreceğiz. Fakat buna her zaman güveni lemezdi . Güğercinlik kalesinin elde muhafazası , böyle bir tehlikeye karşı asgarî b i r garanti teşkil edecekti 1 2 6 . Bu kalenin terki i lk barış m u k a d d e m â t ı n a munzam olarak Edirne'de d ü ş m a n elçileri t a ra f ından i leri sürü ldüğü

1 2 2 D a b r o v s k i , mez. mak . S. 22. 1 2 3 J o r g a , G O R , I , S. 395-396. B u n u m ü t e a k i p y a p ı l a n 3 yıll ık m ü t a r e k e

h a k k ı n d a F e r i d û n beyde (s. 203-204) m ü h i m b i r vesika v a r d ı r . 1 2 4 D a b r o v s k i , 24. 1 2 5 1433 de I I . M u r a d orada Macar i s tana g e ç m e k için 100 g e m i

(fmtes) b u l u n d u r u y o r d u (B r o q u i e r e, 215). S ı r b i s t a n O s m a n l ı l a r t a r a f ı n d a n tekrar f e tho lunduk tan sonra da kale Maca r i s t an iç in da ima çok m ü h i m b i r us say ı lmış t ı r . I I . M e h m e d 1473. de U z u n Hasan 'a ka r ş ı g iderken M a c a r elçisi P a d i ş a h ' m m ü ş k i l d u r u m u n d a n faydalanarak G ü ğ e r c i n 1 i k ' i n t e r k i m veya kalesinin y ık ı lmas ın ı istiyecektir (Angio le l lo , Historia Turchesca).

2 8 1444 B U H R A N I

zaman bunun, niçin müzakere ler in kesilmesine sebeb olacak derecede ciddi bir mesele halini almış o lduğunu b ü t ü n bu izahat yeter derecede açıklamıştır sanır ım.

SEGEDİN m U A H E D E S İ m E S E L E S İ :

Segedin'de Kıra l muahedeyi tasdik etmiş mid i r ? Etmiş ise niçin bozmuş tu r ? Ya r ım as ı rdanber i tar ihçi leri uğraş t ı ran bu meseleyi aşağıda yeni kaynakla r ın ışığı a l t ında bir d e f a daha m ü nakaşa edeceğiz.

Macar elçisiyle birlikte Edirne'den hareket eden T ü r k elçi heyetinin baş ında o zaman kapıcı-başı olan Balta-oğlu Sü leyman ' ın b u l u n d u ğ u n u yukar ıda göstermiştik. I I M u r a d , K ı r a l ' a mektubunda elçisi olarak yalnız bu Sü leyman beyden bahseder. Dlugosz ise, elçi olarak yalnız iht ida etmiş bir R u m u zikreder. Cyriacus'un mektubunda 1 2 6 bu elçi heyetinde Sü leyman beyle beraber Vrana (Vranas) ad ında bir Rum,dan bahso lunmak tad ı r . Haîecki 'ye g ö r e 1 2 7

bu Vrana, Dlugosz'un bahsett iği R u m mühtedis i olmalıdır . Fakat Dlugosz, bu elçiyi m ü h t e d i olarak gösterdiğinden, Sü leyman beyi de kasdetmiş o l a b i l i r 1 2 8 . D i l bilgisi ve yapı lacak yemin merasiminde y e m i n i n usulüne göre verilip veri lmediğini kontrol etmek b a k ı m ı n d a n v ü c û d u gerekli görülen bu R u m delegenin vaktiyle M a r a tarafından babas ına gönderi lmiş olan R u m keşişi olması da çok muhtemeldir.

T ü r k elçi heyeti yüz a t l ıdan mürekkep bir maiyyetle temmuz ayı sonlar ında Segedin'e vard ı 1 2 9 . Kı ra l Ladislas, Macar Diet ini Segedin'de toplant ıya çağı rd ık tan sonra elçi heyeti ile buluşmak üzere yan ında Kardina l Cesarini o lduğu halde b ü y ü k bir maiyyetle o tarafa hareket etti. 0 , 1 5 temmuzda Nagy Varad 'da ordusunun toplanmasın ı i lân etmiş, oradan Buda'ya geçmiş ve Haîeck i 'ye göre 1 3 ° , büyük bir ihtimalle 27 temmuzda Buda'dan Segedin'e gelmişt in

1 2 6 H a l e c k i , vesika 4. 1 2 7 The Crusade, S. 48. 1 2 8 Bak y u k a r ı d a S. 26. 1 2 9 Bak. H a l e c k i , 4 6 ; D a b r o v s k i ' y e g ö r e (S. 26) Segedin i k i t a r a f a r a s ı n d a

b u l u ş m a y e n olarak t ay in o l u n m u ş t u . O n u n f i k r i n c e (S. 44) T ü r k elçi heyet i E d i r ne 'den hareket inden a l t ı hafta sonra, T e m m u z ' u n son h a f t a s ı n d a Segedin'e v a r d ı .

1 3 0 The Crusade, 39.


T ü r k elçi heyetiyle müzakere le r başladığı s ı rada Macar siyasi mahfillerinde bi r tarafta sulha, ö b ü r tarafta harbin d e v a m ı n a taraftar bulunan i k i cereyan b u l u n d u ğ u Dlugosz'un verdiği tafsilâ t ile temamile. meydana ç ıkmaktad ı r . K ı r a l ' m Segedin'de muahedey i yeminle tasdik edip hemen sonra bozmuş o lduğunu bir vakıa olarak kabul eden Macar âl imi D . Angyal , onun bu a n î ve birbirine zıt hareketlerini, evvelâ sulh, sonra harp partisinin ağır basmış o l -masiyle izah etmeği denemiş 1 3 1 , bu görüş D a b r o v s k i 1 3 2 ve kısmen P a 11 1 3 3 t a ra f ından benimsenmiş t i r . Muahedenin evvelâ tasdik, kısa zaman sonra fesh edildiği iddias ına karşı ciddi i t irazlar yükselmiş ise de, Ladislas'm sa ray ında harp ve sulh taraf tar lar ın ın m ü n a k a ş a halinde bu lunduk la r ı bir vakıad ı r . Bizzat Halecki, birbirine zıt i k i karar değil, harbe devam için tek bir karara varı lmış o l d u ğ u n u söylerken bu m ü n a k a ş a l a r ı n cereyan etmiş o lduğuna şüphesiz nazariyle bak ı l acağ ım da işaret etmektedir 1 3 4 . Dabrovski'ye göre, Macaristan'da iç durum Kira l ı ve Hunyadi 'y i barış fikrine getirmekte i d i : Diet harp istemiyordu ve 1444 n i san ında Buda toplant ıs ında bir sefer için gereken vası ta lar ı vermeği kabul e tmemişt i . Diet ' te nüfuzlu m a g n a t l a r ı n çoğu harbin devamına muhal i f idiler. Haziran 'da Edirne muahedesinin akdinden sonra Macaristan'da sulh t e m a y ü l ü n ü n kuvvet lendiğini Venedik is t ihbârat ı da teyit etmektedir. Ö b ü r taraftan Lehistan Die t i , Kı ra l l ığm iç durumu dola-yısiyle K ı r a l ' d a n memleketine dönmes in i istiyordu 1 3 5 . Daha önce A n g y a Fin de işaret ettiği g i b i 1 3 6 , Leh Diet i ve K ı r a l ' m etraf ında kuvvetl i b i r Leh partisi harbin tekrar başlaması t e m a y ü l ü n e karşı daima mücade le halinde idiler 1 3 7 . Buna karşı K ı r a l ' m maiyeti ve baz ı Macar magna t l a r ı harbin d e v a m ı n a şiddetle taraftar bulunuyorla rd ı . Bunlar, genç Ki ra l ı bütün Hır is t iyanl ık â leminde en nüfuzlu bi r mevkie yükseltecek ve rakibi Imperator I I I . Frederik'e karşı Macaristan'da durumunu- kuvvetlendirecek böyle bir teşebbüsün muvaffakiyetle gelişeceğine inan ıyor la rd ı . Harp taraf tar lar ın ın başı,

1 3 1 Die diplomatische Vorbereitung der Schlacht von Varna, S. 523 v d . 1 3 2 S. 41-45. 1 3 3 Un moment décisif.., S. 113. 1 3 4 The Crusade, S. 46. 1 3 5 D a b r o v s k i , S. 4 1 .

1 3 6 M e z . mak . S. 523. 1 3 7 K a r ş ı l a . H a l e c k i , 74-78.

3° 1444 B U H R A N I

Dlugosz ta raf ından Segedin muahedesinin feshinden mesul tutulan K ı r a l ' m müşavi r le r inden N i c o l a s L a s o c k i i d i 1 3 8 .

Şu m u h a k k a k t ı r k i , bu harp taraftarı gurup, Papa ve İ t a lyan devletleri t a ra f ından kuvvetle destekleniyor ve teşvik olunuyordu. 1444 yıl ında Venedik ' in Macaristan'da bulunan daimi elçisi G . d e R e¬g u a r d a t i s, Haçl ı seferi için b ü t ü n gayretiyle çalışan Papa'mn mümessili Kard ina l Cesarini ile beraber hareket etmekte i d i . Venedik senatosu, daha 1444 kışında Ladislas'a, baharda Balkanlarda tekrar sefer yapt ığı takdirde vaad olunan gemileri hemen Boğazlara göndereceğini resmen bildirmişt i 1 3 9 . 1443 denberi tasavvurda olan H a ç h donanmas ı nihayet 1 4 haziran 1444 de Venedik'ten hareket edebildi 1 4 ° . Buna dair haberler her halde i k i hafta sonra Macar p â y i t a h t m a erişmiş o lmal ıd ı r 1 4 1 . H a t t â Cesarini aynı ay iç inde Venedik'e yazdığı bir mektupla gemilerden bir kısmının H a ç lı ordusunun T u n a ' y ı geçmesini kolaylaş t ı rmak üzere bu tarafa gönderilmesini istemektedir 1 4 2 . Burada kayde şayand ı r k i , ne Papa ne de Venedik mümessil inin K ı r a l ' m Edirne'deki barış müzakere le r inden haberleri yoktu 1 4 3 .

Haç l ı donanmas ı , Papa, Venedik, Raguza ve B u r g u n d y a ' n ı n temin ettiği 22 gemiden mürekkep t i (sonra buna i k i Bizans kadırgası da ka t ı lacakt ı r ) . V . Alphonse ve Mi l ano dukası vaad ettikleri ya rd ımı göndermemiş lerd i . Bununla beraber Halecki 'n in gösterdiği g ibi 1 4 4 , bu kadar bir kuvvet dahi Çanakka l e ve İ s t a n b u l boğazları üze r inden T ü r k kuvvetlerinin geçişini önlemek için kâfi sayılıyordu. Filonun hareket haberi, Macar sa ray ında harp taraf tar lar ını tabii ziyadesiyle kuvvet lendirmiş t i r 1 4 S . Ha lbuk i K ı r a l ' m Edirne'ye elçisini gönderdiğ i tarihte donanma meselesi ha l â askıda i d i . D l u gosz ve şüphesiz onun kaynağı olan A . Sylvius Piccolomini 1 4 6

1 3 8 A y n ı yer. 1 3 9 J o r g a , G O R , I , 437.

1 4 0 B a b i n g e r , Von Amurath, S. 243. 1 4 1 Bak. H a l e c k i , S. 4 7 ; A n g y a l , 522. 1 4 2 J o r g a , G O R , I , 438; P a l l , 117. 1 4 3 Bak. P a l l , Un moment.., S. 110, ve, Autour de la Çroisade, S. 156 1 4 4 S. 62-63. 1 4 5 K a r ş ı l a . A n g y a l , 522. D o n a n m a , t e m m u z o r t a l a r ı n d a M o d o n ' d a i d i .

Herha lde t a m z a m a n ı n d a , y a n i M u r a d A n a d o l u ' y a g e ç t i k t e n sonra A ğ u s t o s b a ş l a r ı n da G e l i b o l u ka r ş ı s ına ge lebi ld i (Bak. P a l l , Un moment , 113).

1 4 6 Bak, A n g y a l , 5 2 1 .


Haçl ı donanmas ın ın harp karar ı üzer inde ehemmiyetim bir inci plâna almakla şüphesiz yanılmış değil lerdir . On la r ı n yanıldığı nokta başkad ı r ; A . Sylvius, 18 i lk teşrin 1445 tar ihl i mektubunda diyor k i : "Macarlar , Segedin'de oldukça müsa i t bir sulh elde ettiler, fakat Papa ve Burgundya d o n a n m a s ı n ı n (Venedik u n u t u l m u ş !) Çanak kale Boğazına girmiş o l d u ğ u n u öğrendikler i zaman fazla cesaretlenenler, Kard ina l Cesarini'nin teşviki üzer ine muahedeyi bozdular" 1 4 7 . Sylvius'un yanı lması , onu tenkit eden Angyal gibi, 12 haziran Edirne anlaşmas ın ın bozu lmuş o lduğunu bilmemesinden ileri gelmektedir. Yoksa d o n a n m a n ı n hareketi daha temmuz ay ında Macar sa ray ında m a l û m id i ve şüphesiz Haçl ı ka ra r ı üzer inde kuvvetle müessir olmuştur.

Venedik, Haç l ı seferinin muvaffakiyetle neticelenmesi halinde Gelibolu ve Selanik'i almak, bundan başka Arnavut luk ve Karadeniz'de baz ı şehir ve kaleleri ele geçi rmek emelinde id i 1 4 8 . Bu tarihlerde Balkan işlerine m ü d a h a l e eden ve buralarda emelleri olan Napoli kiralı V . Alphonse, Macar p â y i t a h t m a bir elçi göndermiş 1 4 9 , h açh d o n a n m a s ı n a gemi vermeği vaad etmiş ve kendisine ganimet payı olarak At ina ve Pa t ras ' ı seçmişti.

Gazavâthn, Ba t ıda ve D o ğ u d a Osman l ı düşman la r ın ın harekete geçmesinde daima başlıca âmi l olarak tasvir ettiği Bizans, gerçekten K ı r a l ' m siyaseti üze r inde kuvvetle müessir o lmuştur . H a y a t ı n ı ş imdi ancak ve ancak bir Haç l ı müdahe les ine bağl ı gördüğü için İ m p e r a t o r 1439 Floransa Konsil in 'deki vaadi erden sonra, Batı sarayla r ında telâşlı ve ısrarlı bir faaliyet göstermekte i d i . 1442 de J . Tor-cello'nun (Torzello) Roma, Venedik ve Buda sa ray la r ında 1 5 0 ve Karystenos'un İ t a l y a ' d a ziyaretlerini 1 5 1 Macar kiral ının 1443 de muvaffakiyetli Balkan seferi takip etmiş olup İ m p e r a t o r gayeye çok yaklaşıldığını sanıyordu. Edirne anlaşması onu çok telâşlandı rd ı . İ m p e r a t o r u n , Macar Ki ra l ına , hemen yeniden sefere

1 4 7 A n g y a l , a y n ı yer . 1 4 8 J o r g a , G O R , I , 436. 1 4 9 F . C e r o n e , La politica orientale di Alfonso di Aragona, A r c h . Storico per le

P rov in . Napoletane, c i l t 27-28 (1902-1903); bilhassa M a r i n e s c o ' n u n , h e n ü z neşir s a h a s ı n a ç ı k m a m ı ş o l an m ü h i m eserine in t i za ren yine onun , Alphonse V., Roı d'Aragon et de Naples el de VAlbanie de Scanderbeg, M é l a n g e s de l ' éco le roumaine en France, Paris 1923; D . A . Z a k y t h i n o s , Le despotat grec de Morée, Paris 1932.

1 5 0 J o r g a , G O R , I , 428. 1 5 1 Bak. y u k a r ı d a S. 6.

32 1444 B U H R A N I

çıkmasının ne kadar lüzumlu o lduğu h a k k ı n d a yazdığı 30 temmuz 1444 tar ihl i mektup, bilhassa bu b a k ı m d a n dikkate değer. H a t t â bu m e k t û b u n , Kira l ı , muahedeyi b o z m a ğ a sevkeden bir âmil o lduğu bile öne sürülmüşse de, kronolojik m ü t a l e a l a r ile bu eski iddia r e d d o l u n m u ş t u r 1 5 2 . Bu uzun mektupta o, çok müba lağa l ı bir üslûpla , Macar kiral ının hamiyetinden, bu sayede Osman l ı l a r a karşı her teşebbüsün hakk ından geleceğinden, Sultan'm esaret a l t ına aldığı milletler üzer inde kazandığ ı nüfuzdan bahsediyor, ve b u milletlerin, Kira l ı , o kadar uzun zamandanberi a l t ında inledikleri boyunduruktan nihayet kendilerini kurtaracak ikinci b i r Mesih gibi beklediklerini söylüyor, ve bu menfur musaleha ile kendisini bağl ı tutmazsa, yeni zaferler kazanacağ ın ı 1 5 3 , Sultan'la müzakere le re girmek hususunda Kira l ı ikna etmiş o lanlar ın , böylece d ü ş m a n ı n Boğazlar ın öte tarafına geçip uzaklaşması gayesini güt tükler in i , bu musalehamn bu maksat için tert iplenmiş b i r tuzak o lduğunu , gerçekten Sul tan ın 12 temmuzda Anadolu'ya geçmiş b u l u n d u ğ u n u , ve daha ş imdiden M o -ra'da Türk le re karşı taarruza geçildiğini, bazı yerlerin zaptolundu-ğ u n u bildirmekte id i 1 5 4 . Mektubun Mora despotluk merkezi Mis-tra'dan gönderi lmiş olması bilhassa kayde değer . Filhakika biliyoruz k i , daha yaz baş ında İ m p e r a t o r u n kardeşi Despot K o n s t a n t i n P a l a e o l o g u s , Korent be r zah ında Heksamilion surunun ( K e r m e) t âmi ra t ın ı t a m a m l a d ı k t a n sonra askerî h a r e k â t a girişerek bi r Osmanlı tâbii olan At ina dukal ığını kendi hakimiyetini t a n ı m a ğ a zorlamıştı 1 5 5 . Hat ta P h r a n t z e s'in şehadet ine göre, Despot Konstantin, Türk le re karşı harp için Macar kiralı ile Papa'nm Macaristan-daki mümessili Cesarini'ye ve Şarka hareket eden Venedik amirali A . L o r e d a n o'ya elçiler göndermişt i r . C e s a r i n i , bir mektubunda, K o n s t a n t i n ' in durumuna dair şu m a l û m a t ı vermektedir 1 3 6 : "Haber aldığımıza göre Mora 'ya gitmiş olan Bizans i m -peratorunun kardeşi Dragazes, ba rba r l a r ı n (Osmanl ı la r ın) kudretin in zevâle yüz t u t t uğunu ve onlara karşı her tarafta harp hazırl ık-

1 5 2 Bak. H a l e c k i , 26-27. 1 5 3 Z i n k e i s e n , G O R , I , 672.

1 5 4 M e k t u b u n t a h l i l i iç in bak. H a l e c k i , 26-30. 1 5 5 Bak. Z a k y t h i n o s , 230-231. 156 J o r g a , jVbto et extraits, I I I , S. 110; bu rada Z a k y t h i n o s ' u n y a p t ı ğ ı t e r c ü m e

a l ı n m ı ş t ı r (mez. eser, S. 230), K a r ş ı l a . C y r i a c u s ' u n m e k t u b u ( H a l e c k i , vesika no. 1).


l a n yapıldığını görerek çok muvaffakiyetli Macar ordusu muhasa-m â t a başlar baş lamaz onlara karşı harp a ç m a k maksad ı ile tebaasından asker toplamaktan geri d u r m a m a k t a d ı r " .

Bizans imperatorunun 30 temmuz tar ihl i m e k t û b u n u n , K ı r a l ' m 4 ağustos harp beyannâmes i üzer inde bi r rol o y n a m a m ı ş o lduğu haklı olarak işaret edilmekle beraber, İ m p e r a t o r u n bir elçisinin M a caristan'da b u l u n d u ğ u n u ( iht imal yuka r ıda zikri geçen Karystenos) ve Kı raF ın Bizansa, sefere çıkacağını vaad eden bir m e k t û p gönderd i ğini biliyoruz 1 5 7 .

Görünüşe nazaran Bizans ' ın m ü h i m bir rolü de, K a r a m a n - o ğ u l -lariyle Batı a ras ında Osman l ı l a r aleyhine müşterek ha rekâ t hususunda bir bağ kurmasıdı r . Gazavâfta. göre, Edirne'de musalehamn akdi haberi üzer ine Tekvur (Imperator) siyasi faaliyete girişmiş ve K a raman'a mektupla bir keşişi göndererek onu taarruza geçmeğe teşvik etmiştir. Aşık Paşazâde ve Neşr î ' de 1 5 8 K a r a m a n - o ğ l u n u n doğrudan doğruya Sırp despotuna ve Macar kiral ına elçiler gönderdiği r ivâyet i vard ı r 1 5 9 . Muhakkak olan nokta şudur k i , Bizans, D o ğ u d a ve Bat ıda Osmanl ı l a r aleyhine bi r ittifak sistemi vücude getirmek için büyük bi r faaliyet sarfetmekte ve bu, Macaristan' daki harp taraf tar lar ını kuvvetle desteklemekte id i ı e o .

Mora despo t luğunun cü re tkâ rane savaşçı faaliyetleri, gevşeyen O s m a n l ı hakimiyetine karşı Balkanlar'da kendini gösteren isyan ruhunun bir t e z a h ü r ü n d e n başka bir şey değildir. Esasen o zamanlar Haç l ı seferleri p l ân la r ında bu isyan iht imaller i m ü h i m bir âmil ola-

1 5 7 H a l e c k i , 29. 1 5 8 N e ş r i (Taeschner n e ş r . ) , S. 172; A n o n i m Tevârih-i Âl-i Osman (Giese

n e ş r . S. 68) da sadece " k â f i r e " elçi g ö n d e r d i ğ i yaz ı lmı ş t ı r . 1 8 9 Bak. B a b i n g e r , Von Amuralh, 236-237; b u n u tevi t eden m ü h i m b i r k a y ı t

K a r a m a n - o ğ l u İ b r a h i m bey in 1444 y a z ı n d a I I . M u r a d ' l a y a p t ı ğ ı " s e v g e n d n â m e " d e k i şu ifadedir : " . . M u r a d b e ğ ü n devle t ler in ve r i c a t l a r ı n d i lemeyen d ü ş m a n l a r ı n a m ü s l ü m a n l a r d a n ve k ü f f â r d a n ih fây la ve â ş i k â r e a d a m ı m ve h a b e r i m va rmaya ' ( İ . H . U z u n ç a r ş ı l ı , Karaman imareti vakfiyesi.., Belleten I , 121). B a t ı s a r a y l a r ı n ; ziyaret eden b i r K a r a m a n elçisi h a k k ı n d a bak. J o r g a , Les voyageurs orientales en France, Revue d u Sud-Est E u r o p . I V (1927), S. 8. K a r a m a n - o ğ l u İ b r a h i m bey, 1452 Ş u b a t ı n d a K o n y a ' y a gelen Vened ik e lç is ine , O s m a n l ı l a r a ka r ş ı i t t i fak vaad inde b u l u n a c a k t ı r (Jorga, G O R I I , 128).

1 6 0 K a r ş ı l a . Z i n k e i s e n , I , 672.

Fatih Devri Aaraşlırmaları

34 1444 B U H R A N I

rak hesaba ka t ı lmakta id i 1 6 1 . Yukar ıda Bulgarlar a ras ındaki isyan teşebbüsleri hakk ında verdiğimiz tafsilât da burada hat ı r la t ı labi l i r . Aynı çözülme günle r indedi r k i , İz ladi harbinde gayrı memnun uc beyleri a ras ında çekilip gitmiş olan eski Akçahisar subaşısı İ s k e n d e r b e y (Georg Kastriota) babas ın ın mirasını , " Y u v a n - i 1 i " n i zaptetti ve isyan bayrağını kaldı rdı ı e 2 . Esasen Ar ı ıavudluk , 1432 deki u m u m î tahrirden beri isyan ve kaynaşma halinde i d i . G ü n e y Arnavudluk ' ta da yine 1444 yaz ında G h i n Z e n e b i s s i eski mal ikâneler ini zaptetmek üzere harekete geçmişti ı e 3 . Pindus dağlar ındaki Arnavudlarla U lah la r da ayaklanmış la rd ı 1 M . Bosna kiralı Srbrn ica 'y ı zap te tmiş ; Novaberda Sırplar ı a ras ında isyan b a ş l a m ı ş t ı 1 6 5 . İ z l ad i ' den sonra Eflak voyvodası I . V l ad Drakul da Macar kiral ının nüfuzu a l t ına girmiş, yani d ü ş m a n safla r ına katılmış görünmekted i r 1 6 6 . Ha t ı r l anacağ ı üzere , 12 haziran 1444 an laşmas ında Padişaha tâbi iyet i teyit edilmekle beraber Kı ra l onun için bazı tavizler k o p a r a m a ğ a muvaffak o lmuş tu 1 6 7 . Voyvoda 1444 s onbaha r ında Balkanlara giren Haç l ı ordusuna 4 0 0 0 askerle oğullarını gönderecekt i r 1 6 8 . T icar i menfaatleri dolayısiyle daima 0 k a d a r iht iyatl ı bulunan küçük Raguza (Dubrovnik) cumhuriyeti bile Macaristan'a tâbi olarak Haçl ı d o n a n m a s ı n a gemilerini göndermekte t e r eddüd etmemişt i ı«», ve harp sonunda Avlonya ile K a n i n a ' y ı a lmayı umuyordu 1 7 ° .

Aşağıda an la tacağımız 1444 yaz ında O sman l ı p â y i t a h t m d a vukua gelen hadiselerle birlikte Rumeli 'deki bu u m u m i durum nazari itibare alınırsa, Balkanlarda Osman l ı hakimiyetinin b ü y ü k tehlike

1 6 1 1439 da Floransa konsil ine s u n u l m u ş b i r H a ç l ı p l â n ı n d a (Broquiere , 265) aynen şöyle den iyo rdu : " i l y a une grande m u l t i t u d e de chrestiens subjectz a u T u r c pa r t r i b u t q u i tous se rebelleroyent contre l u y " .

1 6 2 Bak, ben im , İskender bey, İ s l â m Ansiklopedis i , c ü z 52, ve, Arnavudluh'da Osmanlı hakimiyetinin yerleşmesi, İ s t a n b u l ve F a t i h , say ı 2 (1953).

1 6 3 J o r g a , G O R , I , 4 3 6 ; C h a 1 k o k o n d y 1 e s, 324.^ 1 6 4 F a i l , Un moment.., 109. 1 6 6 Pa l i , 109. 1 6 6 J o r g a , 1, 437. 1 6 7 Bak. y u k a r ı d a S. ¡ 9 . 1 6 8 C . G i u r e s c u , İsloria Românilor, 11 1, B ü k r e ş 1937, S. 10; I . M i n e a ,

Vlad Drakul şi vremea Sa, Cercetari İ s to r i ce I V (Yaş 1928) S 180 1 6 3 H a l e c k i , 6 1 . 1 7 0 J o r g a , G O R , I , 436.


geçirdiği z a n n ı m kuvvetlendiren bir çok emâreler daha o zaman âşikar bir hale gelmişti, ve tabii , b ü t ü n bu haberler, Macar sarayında bir Haç l ı seferinin neticesi üzer inde ümit ler i en yüksek bir dereceye ç ıka rmak ta i d i .

1444 yaz ında Osman l ı devleti içindeki b u h r a n ı , terkibi bir şekilde i l k in Prof. Fr. B a b i n g e r ele almışt ır 1 7 1 . Y u k a r ı d a işaret ettiğimiz gibi , İz ladi 'y i m ü t e a k i p Sultan M u r a d ' m b ü t ü n hareketleri, onun Şark ta ve Garpta sulh ve emniyeti tarsin ettikten sonra tahtını oğlu Mehmed'e b ı r aka rak çekilmek niyetinde o lduğunu göstermektedir. Fakat bu terk-i saltanat hadisesi b u h r a n ı b ü s b ü t ü n vahim bir hale getirecektir.

I I . M u r a d d ü ş m a n l a müzakere le re giriştiği s ı rada Manisa'da bulunan oğlu şehzade Mehmet Çelebi 'yi Edirne'ye getir t t i m . Daha 22 mayıs ta Cyriacus, Edirne'de Ceneviz elçisi ile birl ikte Sultan'm huzuruna çıktığı zaman onu babas ın ın y a n ı n d a görmüş t ü 1 7 3 . M u r a d , 12 haziranda Macar elçisinin ö n ü n d e on yıllık musa-lehayı yeminle tasdik ettikten sonra, Anadolu'da taarruza geçmiş bulunan K a r a m a n - o ğ l u ' n a karşı ordusiyle 12 temmuzda boğazı a ş t ı 1 7 4 . Edirne'de vez i r iâzam Ç a n d a r l ı H a l i l Paşa ile beraber oğlu Mehmed Çelebi 'yi , yerine "kaymakam" 1 7 5 b ı rakt ı . Batıdaki büyük düşman la musaleha, Türk le rce akdedi lmiş sayıldığı halde, Edirne'de korku h ü k ü m sürmekte i d i . Gazavât'a. göre beyler ve paşalar M u r a d ' m Anadolu'ya geçmesini önlemiye çalıştılarsa da, muvaffak o lamadı la r . Öyle anlaşıl ıyor k i . Ba t ıdan gelen tehlike daha b ü y ü k ve t ehd idkâ r sayı lmakta i d i . Murad , K a r a m a n - o ğ l u n a karşı Anadolu askeriyle y ü r ü m ü ş , Rumel i askerini bu tarafa geçirmemişt ir . Bununla beraber miktar ı herhalde 5-6 b in i aşmıyan kapukulu askerim beraberinde göt ü r m ü ş t ü 1 7 6 . Sultan M u r a d , Anadolu 'da da, Rumeli 'de Despota karşı gü t t üğü aynı ya t ı ş t ı rma siyasetini gü t tü . D ü ş m a n a b ü y ü k tavizlerde

. bulunarak harp y a p m a ğ a hacet kalmadan Y e n i ş e h i r ' d e 1 7 7 bir musa-

1 7 1 Von Amurath zu Amurath, Oriens , v o l 3, N r . 2, S. 229-265. 1 7 2 Gazavât 31b. 1 7 8 H a l e c k i , vesika 3 : " C i a l a b y f i l i o " . 1 7 4 Bizans i m p e r a t o r u n u n mek tubuna g ö r e , bak. H a l e c k i , S. 51 . 1 7 5 T â b i r H . 849 t . Takvîm'dediv. 1 7 6 Bak. i lerde İstanbul fethinden önce Fatih Sultan Mehmed. 1 7 7 Gazavât, 34a. bak. Z e y i l I , k a r ş ı l a . Takvim, yukarda S. 23.

36 1444 B U H R A N I

leha imza lad ı . Me tn i elimizde bulunan bu " s e v g e n d n â m e " de 1 7 8 K a -raman-oğ lu , t aahhü t le r in i müştereken " M u r a d b e ğ e v e o ğ l u Mehmed b e ğ e " karşı yapmakta ve "f i l -cümle dos t la r ına dost ve d ü ş m a n l a r ı n a d ü ş m a n olup her yıl bir oğ lumu çerümle mezkûr M u r a d beyin hizmetine vereyim" maddesiyle tâbi iyet ini tasdik etmekte id i 1 7 9 . Sultan M u r a d , K a r a m a n - o ğ l u ' n u n d ü ş m a n c a hareketlerinin asıl sebebi olan taleplerini yerine getirmekte, yani İ b r a h i m beyin babas ın ın ö l ü m ü n d e elinden aldığı Beyşehri, Seydişehri , Ok luk hisarı , ve Ak-şehiri kendisine iade etmekte i d i 1 8 ° . Padişah , 12 temmuzda Boğazdan Anadolu'ya geçtiğina göre, K a r a m a n - o ğ l u y l e bu musaleha temmuzun ikinci yar ıs ında imzalanmış olmalıdır . Gazavât'a göre M u r a d , Yenişehi r 'den Miha l ı ç ovasına gelerek burada beyler ve paşa la r ö n ü n de resmen t a h t ı n d a n vaz geçti. Sultan Mehmed ' in tahta çıkışı 1444. yılının ağustos baş lar ına rast lamış o lmadı r . M u r a d ' m , kimsenin beklemediği bir anda tah t ı 12 yaş ında bir çocuğa b ı r aka rak Bursa c ivar ında kendini "a 'mâ l - i uhreviyye"ye vakfetmesi 1 8 2 ağ ı r neticeler d o ğ u r a n bir hareket o lmuştur . Bu suretle devlet, hakikatte başsız kalmış, bir ikt idar b u h r a n ı kendini göstermiş, ve, Edirne'de kudretl i vezir Ç a n d a r h H a l i l Paşaya karşı genç sul tanın etrafına toplanmış b i r rakip par t inin meydana çıkmış olması, du rumu bilhassa ağırlaş-t ırmıştır ı s 3 . Macar k ı r a lm 'm Haçl ı tehditleri de buna eklenince Edirne'de kargaşal ıklar ve yangın lar la kendini gösteren hakikaten çok buh ran l ı bir vaziyet hasıl o lmuştur . Eski O sman l ı kaynaklan 1 8 4 , M u r a d ' m , tah t ın ı " b i r oğlana v e r ü p " çekilmesini, D ü ş m a n ı Varna 'ya getiren başlıca sebeb olarak göstermekle b ü s b ü t ü n m ü b a l â ğ a y a düşmüş sayı lmazlar .

Osman l ı p â y i t a h t m d a k i panik havasını bize muhtel i f kaynaklar aksettirmektedir. M . Beheim'in m a n z û m e l e r i n d e n öğrendiğimize göre, Macar k ı r a l m ' m yeni bir seferi haberi üzer ine Edirne'den zengin halk firara kalkıyor, Bursa'ya geçiyorlardı 1 8 5 . Ladislas'm Edir-

1 7 8 Bak. y u k a r ı d a not 159. 1 , 9 1448 Kosova meydan muharebesinde K a r a m a n kuvve t l e r i de v a r d ı r

( N e ş r i , 175). 1 8 0 Bak. y u k a r ı d a S. 23. 1 8 3 Bak. i lerde, Fatih Sultan Mehmed'in ilk cülusu. 1 8 3 İstanbul fethinden önce. 1 8 4 N e ş r i , 172. 1 8 5 Bak. Babinger, mez. mak. , S. 238.


ne'ye elçilerini gönderdiğ i bir s ı rada Haç l ı seferine çıkacağını resmen i lân etmesi, Tü rk l e r a ras ında emniyetsizl iğin ve huzu r suz luğun artmas ına şüphesiz tesir etmiştir . 1443 kışında haçl ı lar ın, Edirne'ye götüren ovalara inmesine ramak kalmış o lduğunu kimse unu tmamış t ı . D ü ş m a n ı yeni bir taarruz için b ü y ü k ölçüde cesaret lendirdiğine şüphe olmayan bu telaşlı durumu, Gazavât temamiyle teyit etmektedir: Edirne 'nin etrafına alelâcele hendekler kazılması ve müdafaa tedbirleri a l ınması , Cyriacus'dan bil iyoruz k i , daha o yaz b a ş l a m ı ş t ı 1 8 6 . Etraftaki halk Edirne kalesine al ındı . Bu nazik günle rde H a l i l ve H a d ı m Şahin paşalar ın , mal la r ın ı daha muhkem olan Dimetoka kalesine taş ımalar ı korku ve telâş iç inde bulunan halkı çileden çıkardı . Gazavât'm ifadesiyle "Edirne halkı fısıltıya baş layup bu paşa lar ın baş lar ına ü ş ü p " t ezahü ra t a baş ladı lar 1 8 7 . Şimdiye kadar tarihi tespit olunamayan Edirne'deki b ü y ü k Hurûf î kargaşal ıklar ı ve ka t l i - âmmın da, 1444 yaz ında v u k u b u l d u ğ u n u Fr. Babinger güzel bir şekilde ortaya koymuş tu r 1 8 8 . Şüphesiz bu m ü h i m dinî - iç t imaî hadise, rafızî g rup la r ın 1444 y az ında Edirne'de hakim elektrikli hava içinde cüre t ve cesaretlerinin a r t m a s ı n d a n d o ğ m u ş t u r 1 8 9 . Pây i t ah t t a bedestan ve Cenevizlilerin fondaco'su ile yedi bin evi mahveden b ü y ü k yangın ın sebebi de şüphesiz aynı karışık duruma bağlanabilir 1 9 0 .

Bu güne kadar meçhu l kalan m ü h i m bir hadise de, 1444 yazında, I I . Mehmed babası t a ra f ından tahta oturtulduktan sonra Orhan Çelebi 'n in İ s t a n b u l ' d a n İncegiz 'e ve Dobruca'ya (Ağaç-denizi) geçerek yapt ığı isyan teşebbüsüdür . Gazavât'ta. tafsilâtiyle a n l a t ı l a n 1 9 1 bu hadise, Beylerbeyi Şahabe t t i n Şahin ta ra f ından önlendiyse de, Edirne'de

1 8 6 C y r i a c u s , 24 haz i ran 1444 t a r i h l i mek tubunda (Ha leck i , vesika no.8) diyor k i " S i z i n a d a m l a r ı n ı z d a n ö ğ r e n e c e ğ i n i z g i b i b ü y ü k k o r k u ve t e l â şa d ü ş e n T ü r k l e r h e r g ü n s u r l a r ı t a m i r etmekte, ku le le r i a ğ a ç siperlerle takviye etmektedirler, , . ( H . Dere l i t e r e ) .

1 8 7 Gazavât, 40a. 1 8 8 B a b i n g e r , mez. mak. , S. 247. B u r i v â y e t t e 1444 yılı h â d i s e l e r i e s n a s ı n d a

ö n p l â n d a b i r şahs iye t o l an Kassab z â d e M a h m u d bey ' in bahis m e v z u u o l m a s ı da h â t ı r a gelebi l i r . Baz ı eski M a h m u d P a ş a v e l â y e t n â m e l e r i ' n d e F a t i h M e h m e d ' i n vez i r i â z a m i M a h m u d P a ş a i le Kassab z â d e ' n i n ka r ı ş t ı r ı l d ığ ı g ö r ü l m e k t e d i r (Bak. D T C F dergisi , V I I , s ay ı 2, S. 494) .

1 8 9 K a r ş ı l a . B a b i n g e r , 247. 1 9 0 B a b i n g e r , 244, 248. 1 9 1 Gazavât, S. 35 - 36, bak. Z e y i l I .

38 H 4 4 B U H R A N I

büyük bir telâş doğurdu . Orhan Çelebi , tekrar İ s t a n b u l ' a kaçt ı . Ağustos baş la r ında vaki tahttan çekilme ve Orhan Çelebi 'n in teşebbüsü haberi, şüphesiz Segedin müzakere ler i esnasında oraya erişmiş ve bmnetice K ı r a l ' m 4 ağustos tar ih l i beyannâmes in in i l ân ına tesir etmiş olamaz. Bununla beraber Haçl ı ordusunun hareketinden önce ( 1 Eylül) bu m ü h i m haber Macar saray ına varmış olabil ir 1 9 2 . Edirne-deki karışık durum, daha yaz içinde Macaristan'da m a l û m i d i . Cyriaus, 24 haziranda İ s t a n b u l ' d a n gönderdiğ i mektupta 1 9 3 , Osmanlıların iç inde bu lunduk la r ı panik halini tasvirle Edirne sur lar ın ın acele tamirine girişildiğini ve "askerin harpten ziyade f irara meyyâl o l d u ğ u " n u bi ld i r iyordu. Gyriacus'un işaret ettiği gibi 1 9 4 , Edirne'ye gelen elçiler de dönüşler inde aynı vaziyeti Macar büyükle r ine lâz ım geldiği şekilde anla tmış olmal ıdır lar .

İşte 1444 yaz ında hadiseler O s m a n l ı l a r aleyhine bu şekilde gelişmişti ve Segedin'de konuşma la r bu şa r t l a r a l t ında baş l ıyordu.

T ü r k elçi heyetinin vazifesi temamiyle muayyen ve basit görün ü y o r d u : Edirne'de akdo lunmuş an laşma üzer inde Macar kiralı , Despot ve Hunyadi 'n in yeminlerini almak 1 9 5 . Ha t ı r l anacak t ı r k i , 12 haziranda Edirne'de Macar k i ra l ı 'mn tam selâhiyetini haiz elçisi ile o ldukça çetin müzakere le rden sonra var ı l an an la şmaya göre b i r musaleha akd o lunmuş , ve, I I . M u r a d bunu resmen yeminle tasdik ederek K ı r a l ' m da yeminini almak üzere sarayının en yüksek mem u r l a r ı n d a n b i r in i elçilikle Segedin'e göndermiş t i r . G a z a v â t ' a göre, Macar elçisi ancak, Kı ra l , Despot ve Yanko 'nun and içecekleri hakk ında kati teminat verdikten sonradı r k i , muahede Padişah tarafından kabul ve tasdik o lunmuş tu r . Esasen Kı ra l da i t imad mektubunda 1 9 6 , gönderdiğ i elçi ile kara r laşacak maddeler üze r inde Sultan'm yemin etmesini ve kendisinin de Sultan'm elçileri ö n ü n d e aynı şekilde yemin edeceğim bildirmişti . I I . M u r a d , onun ta ra f ından tayin edilen bu procedure'e temamiyle riayet ederek yeminini vermiş bulunuyordu. Bu vaziyete göre Fr. Pall, haklı olarak iddia etmektedir

192 H u n y a d i , T ü r k l e r e ka r ş ı seferlerini da ima sonbaharda y a p m ı ş t ı r . K ı ş ı n t i m a r l ı s ipahi le r in h a r p y a p m a k is temedikler in i ve memleket ler ine d a ğ ı l d ı ğ ı n ı o, ç o k i y i b i l i y o r ve b u n u h e s a p l ı y o r o l m a l ı d ı r .

1 9 3 H a l e c k i , vesika 8. 1 9 4 H a l e c k i , S. 5 1 , bak. no t 186. 1 9 5 K a r ş ı l a . J o r g a , I , 439. 1 9 6 H a l e c k i , vesika 2-


k i , musaleha 12 haziranda Edirne'de akdedilmişt ir . K ı r a l ' m bunu tasdiki işi ancak bir formaliteden ibarettir 1 9 7 . Halecki, câr i devletler hukukuna göre, K ı r a l t a ra f ından henüz tasdik o lunmadığ ı için bu " m ü t â r e k e " n in bağlayıcı bir kuvveti o lmadığını i leri sürerken 1 9 8 , şüphesiz fazla şekilcidir ve daima temize ç ıkarmak istediği K ı r a l ' m vaad ve t aahü t le r in i ç iğnemediği görüşüne fazlaca bağl ıdır . Esasen kendisi de, vesikalarda zikredilen " m ü n ' a k i t muahede" (coacia pax) 1 9 9 ifadesinin 12 haziran anlaşmasına râci b u l u n d u ğ u n u bir çok yerlerde tekrarlayarak 2 0 ° , Segedin'de bir muahede yap ı lmadığ ı idd ias ındadı r . Cyriacus ve İ m p e r a t o r da K ı r a l ' a m u a h e d e y i tasdik etmemesini yazarlarken, hakikî vaziyete t e r c ü m a n olmakta idiler. Fakat asıl m ü h i m _ olanı , Tü rk l e r muahedeyi Edirne'de inikat etmiş telakki ediyorlardı , ve şüphesiz M u r a d buna it imaden Anadolu'ya geçmiş ve t ah t ım bırakmışt ı r . I I . Mehmed ' in mek tup l a r ında , babas ın ın , ah idnâmele r imza lad ık tan sonra terk-i saltanat ettiği söylenmektedir 2 0 1 . Nihayet Boğazlara o yaz Hır is t iyan donanmas ı geldiği zaman Türk le r , Burgundya gemilerinin k u m a n d a n ı n a eyi bir sulh yapılmış o lduğunu söylemişler, h a t t â muahede metnini göstermişlerdi 2 0 2 .

Segedin müzakere ler i hususunda Gazavât bize, bazı nokta lar ı daha açık bir surette tesbit etmek imkânın ı verir görünmektedir. Bu müzakere lere ait oradaki metni aynen Zeyle (no. 1 ) koyduk. Orada başlıca şu noktalar tesbit olunabilir : 1- İ lk kabul esnasında Kı ra l , evvelce cereyan etmiş olan müzakere le rden ve elçinin vazife-

197 Y M, Autour de la Croisade de Varna, la question de la paix de Szeged, et de sa rupture, A c a d . Roumaine , B u l l , de la Section hist., c i l t X X I Ï , 2 (1941). S. 145. Call imac 'hus 'un Segedin su lhu iç in 13 haz i ran t a r i h i n i vermesi m a n i d a r d ı r ( D a b -r o s k i , 18; H a l e c k i , 27, no t 71).

1 9 8 H a l e c k i , S. 2 1 , 66. 1 9 9 H a l e c k i , vesika 8 ; Bizans İ m p e r a t o r u K i r a l a y a z d ı ğ ı 30 t emmuz t a r i h l i

mek tup ta Ed i rne muahedesini kasdederek o n u pacis foedera o larak z i k r e t m i ş t i r . K ı r a l kendisi , 4 a ğ u s t o s beyannamesinde şüphes i z Ed i rne a n l a ş m a s ı n a t e lmih le onu

factis, iuramento firmatis ( "akd ve yeminle teyi t o l u n m u ş " ) ş ek l inde v a s ı f l a n d ı r m ı s -t ı r ( H a l e c k i , 45) .

2 0 0 " T h e t reaty closed i n A d r i a n o p l e o n the 12th o f June b y the H u n g a r i a n -Serbian envoys, a n d sworn b y the S u l t a n " (S. 45) . Y i n e o, b a ş k a b i r yerde (S. 52)

" i t is t rue tha t he h a d promised i t ( ra t i f ica t ion) i n advance i n the credentials g iven to his envoy" .

2 0 1 Bak. y u k a r ı d a , S. 15. 2 0 2 B u k u m a n d a n ı n a m c a s ı Jean de W a w r i n ' i n k ron ik ine g ö r e ( H a l e c k i , 68) .

40 1444 B U H R A N I

sinden habers izmiş gibi dav ranmış t ı r ; 2- Bunun üzer ine O s m a n l ı elçisi ile esas müzakere le r Despot t a ra f ından ayr ıca ele al ınmışt ır . Fakat elçi, muahedenin katileşmesi için Kı ra l , Despot ve Yanko'nun her ü ç ü n ü n ü yemin etmesini şart koşmuş tu r ; 3- Despot, bu istikamette Kira l ı ikna için gayret ve faaliyet sarfetmiştir; 4- Sarayda i k i n ci kabulde Kı ra l , elçiden Semendere ve diğer Sırp kalelerinin hemen tahliyesiyle Despota teslimi noktası üzer inde d u r m u ş , buna karşı elçi üçüzlü yemin üzer inde İsrar etmişt i r ; 5- Elç inin kaleleri hemen teslime haz ı r o lduğu anlaşıl ınca Kı ra l , Despot ve Yanko, her üçü yemin ederek ah idnâmey i tasdik etmişler ve Bal ta-oğluna vermişlerdir ; 6- Bundan sonra T ü r k elçisi, Despotu yanma alarak Semen-dere'yi boşalt ıp teslim etmiştir .

Gerçekte Gazavât, daha başlangıçta elçilerin K ı r a l ' m "taht-g â h m a " , yani Buda'ya vardıklar ın ı söylerken yanı lmışt ı r . Fakat onun, K ı r a l ' m takındığı tavır ve hareket h a k k ı n d a verdiği mal û m a t , diğer kaynaklardan elde ett iğimiz görüşe temamiyle uygundur. Zaten Osmanl ı kaynağı , P a d i ş a h ' m elçisine yap ı lan hakareti kendi l iğ inden bahis mevzuu etmezdi. Durumunu çok kuvvetli gören ve zaten Haçl ı seferi vaadlerinde b u l u n m u ş olan K ı r a l ' ı n sulh istemeğe gelmiş Osman l ı elçisi karşısında müs tağn i bir tavır takınması temamiyle anlaşılabilir bir keyfiyettir. Nihayet K ı r a l ' m Edirne müzakere le r ine gizlice katıldığı ha t ı r lanı rsa , yabanc ı l a r ö n ü n de habersizmiş gibi d a v r a n m a s ı kabil izaht ı r . İ h t i m a l Palatio'da rege inconsulto iddiası da buradan ç ıkmaktad ı r . Fakat yine Batı kaynaklar ı n ın Gazavâfa uygun olarak meydana koyduklar ı gibi , sulhun akdiyle en çok a l âkada r bulunan ve onu b ü t ü n gayretiyle gerçekleş t i rmeğe çalışan Despot'tur. O, elçiyle ayr ıca müzakere ler i idame etmiştir . Dlugosz'dan gelen ananevi rivayette, Despot'la Hunyad i 'n in gizlice Sultanla a h i d n â m e yapt ıklar ı ve bunu K i r a l a tasdik et t irdikleri iddiası, ş imdi Gazavâf taki bu tafsilâtla birleştirilebilir 2 0 3 . Despot, sulh şar t lar ın ın en müh imi , yani Sırp kalelerinin derhal teslimi hususunda garanti a ld ıktan sonra, muahedenin her üçü ta ra f ından tasdiki noktas ında İsrar etmiş olsa gerektir. Çünk i Ba l t a -oğ lunun evvelâ harp yapmayacak l a r ına dair h e r ü ç ü n ü n yemin etmelerini istemesi tabiidir . I I . M u r a d ' m Ki ra l a yazdığı 12 haziran

2 0 3 K i r a l ı b u musaleha m ü z a k e r e l e r i n e sevk edenler in Despot ' la H u n y a d i o l d u ğ u h a k k ı n d a Bizans î m p e r a t o r u n u n m e k t u b u n d a da b i r t e l m i h m e v c u d d u r : bak. H a l e c k i , S. 34.


t a r ih l i mektuptan biliyoruz k i 2 0 4 , elçinin vazifesi bu yeminleri almak ve muahedeyi tasdik ettirmektir. Edirne müzakere ler ine Kı ra l , Despot ve Hunyadi 'n in ayr ı ayr ı elçileri iştirak etmiş olduğ u n d a n 2 0 S , Pad işah ın elçisi bu ü ç ü n ü n de yemin etmesi üzer inde İsrar etmiştir . Bu temin o lunmad ıkça ve bilhassa Edirne'de elçisi ile esas müzakere ler i üs tüne almış olan Kı ra l yemin vermedikçe , Balta oğ lunun Sırp kalelerini boşal t ıp teslim etmiye yanaşmıyacağı aşikârd ı r . Onun için Despot, müs tağn i gö rünen ve şüphesiz Gesarini'-n in tazyiki a l t ında bulunan Ki ra l ı tasdike ikna için hayl i zahmet çekmiş olmalıdır . Gazavât, Despot'un bu rolünü belirtmektedir.

Acaba Kı ra l hakikaten muahedeyi tasdik etmiş midi r ? Gazavâ t bunu sarih ve müsbe t şekilde cevap land ı ran i lk T ü r k kaynağı dır . Halecki, ar t ık temamiyle meydana çıkmış bulunan 12 haziran Edirne anlaşmasın ın ışığı a l t ında ananevi nazariyeyi ve Segedin ile i lg i l i b ü t ü n vesikaları yeniden gözden geçirmiş ve K ı r a l ' m bunu tasdik e tmediği ve binaenaleyh b i r yemin ç iğneme vakıasının da bahis mevzuu olamıyacağı neticesine varmışt ı r . Halecki, hiç bir T ü r k kaynağın ın böyle bir şeyden bahse tmediğ in i , ancak Despot'la yapı lan sulhü zikrettiklerini de kaydetmiş t i r 2 0 6 . Tab i i bunu yazdığı zaman Gazavât i l i m â lemince henüz m a l û m değildi. Şimdiye kadar K ı r a -h 'n Segedin'de yeminle musaddak bir muahede akdett iği hakk ında en açık ve kat i delil olarak kul lanı lan 4 ağustos beyannâmes in i , Halecki farklı bir şekilde tefsir etmiş ve orada bahsi geçen "yeminle musaddak muahede"nin 12 haziran Edirne anlaşması o lduğunda israı etmiştir . Venedik senatosunun amiral Loredano'ya gönderdiği rapor hü lâsa la r ında ve Palatio'nun raporunda Segedin'de akdo lunmuş bir muahedeye dair hiç b i r telmih o lmamas ın ı da bunu teyit eden bir delil olarak zikretmişt ir 2 0 7 . Keza Leh Diet i , 26 Ağustos tarihiyle Ki ra la gönderdiğ i m e k t û p t â , Halecki'ye göre, akdo lunmuş değil, akdolunacak bir muahededen bahsetmektedir 2 0 s . Nihayet Halecki, o zamanki umumi şar t lar ın Ki ra l ı muahedeyi tasdik etmemeğe sevk ett iğini belir tmişt ir . Fakat Halecki'ye karşı Pall 2 0 9 ,

2 0 4 H a l e c k i , vesika 5. 2 0 5 Bak. yuka rda S. 17-19, ve Takvirriin S. 23 de v e r d i ğ i m i z m e t n i . 2 0 6 S. 68. .. ' 207 The Crusade, S. 41-44. 208 The Crusade, S. 49. 209 Autour de la Croisade de Varna, S. 147-155.

42 1444 B U H R A N I

vesikaların bu tefsir şeklini kabul e tmemiş , u m u m i şar t lar ın . ( d o n a n m a n ı n gecikmesi, barış tekliflerinin çok müsa i t olması,

Macaristan'da sulh temayül ler in in kuvvetlenmesi) Ki ra l ı muahedeyi tasdike ikna et t iğim müdafaa etmiştir . Son defa Dabrovski de Pall 'm f ik i r le r in i teyit etmiş ve Halecki 'nin sor tedkikinde i ler i sürdüğü delilleri birer birer red ve cerh e tmeğe çal ışarak muahedenin yeminle tasdik edilmiş b u l u n d u ğ u neticesine varmış t ı r 2 1 0 .

Halecki, Lehistan'da yemin bozma r ivâyet ini , Varna 'dan sonra Papa ve Kard ina l Cesarini'ye muhal i f olan Basel konsili taraftarlar ının çıkarmış ve yaymış olduklar ını düşünmek ted i r . Ona göre, Batı Avrupa 'da aynı işi, Cesarini'ye muhal i f olan Aeneas Sylvius Piccolomini (sonra 1458-1464 y ı l lar ında Papa I I . Pie) yapmışt ı r . Fakat aynı suretle muâsı r bir kaynak olan Burgundya l ı Jean de Wawrin 'de , muahedenin Kı ra l ta raf ından bozu lduğu h a k k ı n d a sarih kaydı red için Halecki taraf ından i ler i sürülen deliller 2 1 1 kâfi gör ü n m ü y o r . Gerçekten Yunan kaynak la r ında o lduğu gibi aşağıda zikredeceğimiz T ü r k vesikalar ında da, nakzı bahis mevzuu edilen muahede 12 haziran Edirne anlaşması olabilir. Bizans imperatorunun Ladislas'a gönderdiği 30 temmuz tar ihl i mektupta 2 1 2 z ikr i geçen pacis

foedera muhakkak surette bu haziran muahedesidir. Fakat 22 eylül tarihile Orsova'dan gönderdiği bir mektupta K ı r a l kendisi, Türk le r in sulh şerâitini yerine getirmedikleri, bu yüzden yeminini t u t amıy acağ mı yazmışt ı r 2 1 3 . Bize kadar ancak ha ta l ı bir kopyası vâsıl olan bu vesikanın 2 1 4 bu şekilde manâ land ı r ı lmas ı doğru ise, bizzat K ı ra l yemin ett iğine dair şehâdet te b u l u n m u ş oluyor. Muahedenin, Segedin'de Kı ra l ta raf ından akd (daha doğrusu tasdik) ve sonra fesholunduğu hakk ında Batı kaynak la r ındak i açık kayı t lar ı temamiyle teyit ve tafsil eden Gazavât'taki r ivâyetin, Batı r ivâyetleriyle bir münase beti düşünülebi l i r m i ? Başka noktalarda Gazavât'm verdiği ma lû ma t ın ondan temamiyle müstaki l Batı kaynaklariyle ne kadar uygunluk gösterdiği hakk ında yuka r ıda bir çok misali er göstermek

2 1 0 L'année 1444.

2 1 1 S. 68, not 56. K a r ş ı l a , P a 1 1, Autour de la Croisade , S. 8 - 9 ; W a w r i n d iyo r k i : "Le roy de Hongrye et les Hongres ont parjuré et faulsé leur loy".

2 1 2 H a l e c k i , S. 27. 2 1 3 P a l 1, Autour de la Croisade , S. 954, H a l e c k i , S. 53. 2 1 4 H a l e c k i , S. 52, not 73.


fırsatını elde ettik. Herhalde bu müstakil ve mufassal Osmanl ı r i -vâyeti , Segedin'de K ı r a l ' m yemin verdiğini ve sonra b o z d u ğ u n u açık bir şekilde teyit etmektedir.

Segedin'deki müzakere ler h a k k ı n d a en eski ve m ü h i m vesika, 9 eylül 1444 de Venedik amirali Aloisio Loredano'ya gönderi lmiş olan bir t â l ima t mektubudur. Bu mek tûp , Macaristan'da Papa'nm mümessil i Kard ina l Gesarini ile Venedik elçisi G. de Reguardatis-den al ınmış olan 12 ve 1 4 ağustos ta r ih l i i k i ayrı raporun hülâsasını iht iva etmektedir 2 1 5 . Orada, Macar Kira l ı ve Despot ile Türk le r a ras ında gizli m ü z a k e r a t t a n ( practicae) 2 1 6 bahsedilmektedir (Ga-zavât bize bunun manas ın ı aç ık lamak tad ı r ) . Fakat Venedikliler bu m ü z a k e r â t m neticesi hakk ında şüphe izhar etmekte, Macar kiral ının ve asilzadelerin Türk le r i yok etmek için bu sene sefere çıkacaklarını vaad etmiş o ldukla r ım ha t ı r l a tmak tad ı r l a r . Bu son ifadedeki kelime ve tâbir ler , Halecki'ye göre, hemen hemen K ı r a l ' m 4 ağustosta Segedin'de çıkardığı harp beyannâmes indeki le r in aynıdı r . Müzakere le r in b u tarihten sonra da devam ettiği an laş ı lmaktadı r . Ancak Halecki, mektupta Despot'un müzakere le r bahsinde ayrıca zikredilmiş ve seferden bahsolunurken ona hiç bir telmih yap ı lmamış olmasına dikkati çekmekte , ve buradan K ı r a l ' m muahedeyi tasdik etmediği , buna mukabi l yalnız baş ına Despot'un müzakere lere devam ettiği neticesini ç ıkarmak istemektedir 2 1 7 . Fakat müzakere le r in Kı ra l ve Despot'la devam ett iğine dair b i r inci ifade açıktır. Müzakere le r in neticesi h a k k ı n d a izhar edilen şüphe ve K ı r a l ' m seferden vaz geçebilmesi ih t imal in in kaydedi lmiş olması da dikkate değe r . K ı r a l ' m sefer için alenen söz verdiği halde barış müzakere le r ine nasıl devam edebi ldiğini ise, aşağıda onun i k i yüzlü politikasını anlat ı r ken izaha çalışacağız. 4 ağustos Segedin beyannâmes in i de şimdi yeni bir tedkike tâb i tutmak m ü m k ü n d ü r . Ladislas, bu beyannâ mesinde I I . M u r a d ' m elçilerini huzuruna kabul ettiğini ve bu elçilerin kendisinden " a d ı geçen T ü r k imperatoru Murad ' l a bir mü ta reke yapı lmasını istedikleri" n i b i ld i r iyor . Sonra aynı b e y a n n â m e d e " T ü r k Sul tan ı veya onun gönderdiği bir a d a m ı veya elçisiyle herhangi bir şekil

2 1 5 B u vesika ve t a h l i l i i ç in bak. H a l e c k i , 41-44. 2 l s B u t â b i r h a k k ı n d a bak, H a l e c k i , S. 42. O , b u n u ingilizceye practices, A n g -

ya l f r ans ı zcaya , pratiques secrètes ş ek l inde t e r c ü m e etmektedirler . 2 " S. 42-43.

44 1444 B U H R A N I

a l t ında y a p ı l m ı ş veya y a p ı l a c a k ve yeminle teyit o l u n m u ş veya o l u n a c a k muahedeler ve müzakere le r yahut musaleha ve m ü tarekeler" 2 1 8 den bahsedilmektedir. Evvelce Prochaska, hakl ı olarak, burada bahsi geçen " a k d o l u n m u ş ve yemin ed i lmiş" muahede ile tasdik olunacak muahedeyi açıkça tefrik etmekte i d i . Gerçek ten b u g ü n Cyriacus'un bırakt ığı vesikalar ve Gazavât sayesinde 12 haziranda Edirne'de bir muahede yapılmış o lduğunu kat i olarak bilmekteyiz. B e y a n n â m e d e mazi sıgasİyle bu muahede ve istikbal sıgasiyle de Sultanın elçileri ö n ü n d e bunun Kı ra l t a ra f ından tasdiki kasdedilmiş-t i r 2 1 9 . Bu tefsir ta rz ın ın bir neticesi olarak da 4 ağustosta bu muahedenin h e n ü z t a s d i k e d i l m e m i ş o lduğu bir kere daha teeyyüt eder. Halecki'ye göre Kı ra l , istikbale ait olarak bahset t iği müzake re ve muahede ile, Despot'un elçilerle idame etmekte b u l u n d u ğ u m ü z a kereleri ve onunla Sultan aras ında imza lanmas ı muhtemel ayrı b i r musalehayı kasde tmiş t i r 2 2 0 . Yalnız şu u n u t u l m a m a l ı d ı r k i , 12 haziranda Edirne'de yap ı lan an laşma ve Segedin'de T ü r k elçileriyle müzake re haberi her tarafta yayılmış ve bilhassa K ı r a l ' m müttefikleri a ras ında t e reddüd ve endişe d o ğ u r m a k t a n geri ka lmamış t ı . K ı ra l , şüphesiz bu endişeleri dağ ı tmak ve esas harp maksad ın ı teyit etmek üzere 4 ağustos beyannâmes in i i lân etmiştir . Fakat Venedik senatosunun Loredano'ya gönderdiği mezkûr mek tûp ta , bu beyannârne kâfi bir garanti sayılmamıştır . Bu sebebden Senato, yap ı lan sulh müzakere lerinin müsbe t netice vermesi ih t imal in i gözönüne alarak Osmanl ı devletinin b ü t ü n husûmet in i kendi üzer ine çekmemek için, ancak Kı ra l f i i len sefere çıktığı takdirde hasmane harekâ t ı girişmesini, sulh takdirinde b ü t ü n kabahati Papa üzer ine a tmas ın ı tavsiye etmeği de unutmuyordu. H a t t â Haçl ı d o n a n m a s ı n a gemilerini katmış olan Raguza cumhuriyeti dahi bu esnada sulh haberlerinden telâşa dü şerek yapı lacak barışa kendisinin de idhal ini K ı r a l ' d a n r icâ ediyordu 2 2 1 . Hülâsa bizce, 4 ağustosta Kı ra l ve Despot'la O sman l ı elçisi a ras ında müzakere le r devam ediyordu. Müzakere l e r esnasında Osmanl ı l a r ın S ı rb is tan 'da gümüş madenleriyle (Novoberda) bazı kaleleri ellerinde muhafaza etmek gibi taleblerde b u l u n d u k l a r ı , fakat K ı r a l ' m İsrarı

2 1 8 J o r g a , G O R , I , 440. 2 1 9 K a r ş ı l a . H a l e c k i , 45. 2 2 0 The Crusade, S. 45. 2 2 1 H a l e c k i , S. 3 1 .


üzer ine vaz geçtikleri, umumiyetle görüşmeler in büyük güçlüğe u ğ r a m a d a n neticelendiri ldiği h a k k ı n d a ananevi r ivâyet 2 2 2 herhalde bi r esasa d a y a n m a k t a d ı r .

Y u k a r ı d a işaret ettik k i , Halecki, K ı r a l ' m muahedeyi tasdik etmediğini , fakat Despot'un T ü r k elçileriyle müzakere lere müstaki l -len devam ederek ayrı bir musaleha imzaladığını iddia etmektedir. Lehl i â l im, bunun için, 1444 kışında baş layan barış t emas la r ından itibaren b ü t ü n müzakere le rde Despot'un esas rolü oynadığ ına dikkati çekiyor ve sulh şar t lar ının hemen hemen ancak onu a l âkada r ett iğini belirtiyor 2 2 3 . Nihayet muâs ı r b i r Sırp analinden şu m ü h i m kayı t lar ı naklediyor 2 2 4 : "Ayn ı yıl iç inde (1444) 15 ağustosta Despot Sultan'la Sulh y a p t ı " . Ondan hemen sonra ve Kı ra l Ladislas'm Varna 'da ö l ü m ü n d e n önce de şu kayı t vard ı r : " A y n ı yıl Despot Georg, Smederovo, Kupinovo, ve Novo Brdo ile b ü t ü n Sırp arazisini ve devletini geri aldı ve 22 ağustosta Smederovo'ya g i rd i " . Halecki, bu kayı t lar ı , vaktile Mi ja tov ic ' in işaret etmiş o lduğu gibi , Sultan'la Despot a ras ında ayrı bir sulh yapı ldığına dair açık bir delil olarak kabul etmektedir a 2 5 .

Halecki, müzakere ler in bilhassa Sırp despotunu a lâka landı r dığını ve barışı gereçekleştirmek için başlıca onun faaliyet gösterdiğini söylemekte haklıdır . Y u k a r ı d a görü ldüğü üzere Gazavât ve umumiyetle T ü r k kaynaklar ı bu durumu teyit, hatta Despot'un ik i taraf a ras ında an laşmayı temin için Osmanl ı l a r l a ayrı müzakere le r yap t ı ğını kayd ederler 2 2 6 . Daha baş langıç ta sulh müzakerâ t ı , Sırbis tan ' ın ihyası esası üzer ine açılmış olup bu da çok tabiidir : Çünki Macar kıralhğı ile Osmanl ı devleti a ras ında harbin asıl sebeb ve menşei 1427 de Stefan Lazareviç ' in ö l ü m ü n d e n b e r i mücade le konusu olan Sırp arazisidir 2 2 7 . I I . M u r a d ta ra f ından zaptolunan bu beyliğin ihyası ile en çok Brankovic'in a l â k a d a r olması ve musalehayı biran önce net ice lendirmeğe çalışması da pek tabiidir. Fakat dâva Macar-larla Osmanl ı l a r a ras ındadı r . Gazavâfa göre Despot'la beraber K ı -

2 2 2 Bak. Z i n k e i s e n , S. 626. 2 2 8 S. 34, 46, 57. 2 2 4 S. 54-55¬2 2 5 S.55. 22<> Bak. yuka rda , S. 40. 2 2 7 Bak y u k a r ı d a , S. 16-17.

46 ¡444 B U H R A N I

ral ' ın ve Yanko'nun yeminleri o lmayınca , yani muahede her üçü ta raf ından tasdik edilmedikçe Osmanl ı elçisinin hiç bir suretle anlaşma şart lar ını tatbike geçmiyeceği hakk ında kati beyana t ı nazar ı i t ibardan uzak tutulamaz. I I . M u r a d ' m m e k t û b u n d a sarih bir şekilde yazılmış o lduğu gibi, K ı r a l ' m yeminim a l m a ğ a giden O sman l ı elçisi, Despot'la ayrı bir sulh yapabilir, h ü k ü m e t i için esas olan hedefi elde etmeden kaleleri boşalt ıp teslime razı olabil ir m i i d i ? Y u k a r ı d a uzun uzadıya izaha çalıştığımız gibi , Sultan M u r a d ' m b ü t ü n bu fedakâr l ık la rdan beklediği şey, harbi önleyebi lmek, hakiki bir sulh kurmak t ı r ; ve bunun içindir k i , K ı r a l ' m ve Yanko'nun yemin etmelerinde İsrar olunuyordu. Hadiseleri münfer iden ve izahatsız kaydeden muhtasar Sırp kronikinde Sırp despotu'nun y a n ı n d a Macar K ı r a l ı ' n m zikredi lmemiş olması onun musalehayı tasdik e tmediğin i isbata yetmez. K ı r a l ' m bu muahedeyi tasdik etmesi Tü rk l e r için esas noktadı r . Sırp kronikcisi için kayde değer vakıa , Despot'un musaleha yapmış ve beyliğini geri almış olmasıdır . Esasen Gazavât'm gösterdiği gibi Despot da ayrıca yemin etmiş ve kendi hesab ına muahedeyi akdetmiştir.

Sırp kronikine göre muahede 15 ağustosta imza lanmış ve Osmanlılar bir hafta içinde Sırp kalelerini boşal t ıp Despot'a teslim ederek taahhüt le r in i yerine getirmişlerdir . Bu, kısmen Dlugosz'un ifadesiyle birleşir; ona göre kalelerin teslimi için 8 gün lük bir m ü h l e t bırakılmıştı 2 2 8 . Gazavât'ta Kı ra l , Despot ve Hunyad i yemin verdikten sonra Bal ta -oğlunun Despot'la beraber Segedin'den Sı rb is tan 'a gelerek Semendere'yi boşalt ıp teslim ettiği kaydedilmektedir 2 2 9 . Herhalde K ı r a l ' m tasdiki de 15 ağustosta olmalıdır .

Y u k a r ı d a Hunyadi 'n in a d ı m zikretmekten kasden kaçındık . Çünki onun durumu ve Segedin müzakere le r inde oynadığı rol üzer inde kati bir h ü k m e varmak kolay değildir . Jorga 2 3 0 , Kira l ın Segedin'de Hunyadi 'n in reyile sulhu imzalamaktan kaçındığını yazmışt ır . Angyal'e göre de, 2 3 1 Segedin muahedesinin bozu lmas ında Hunyadi harp taraftarlariyle iş birliği yapmış olmalıdır. Halecki de 2 3 S , onun taktik m ü l â h a z a l a r l a muvakkaten ve

2 2 8 Ha leck i , S. 37. 2 2 9 K a r ş ı l a . J i r e ç e k - R a d o n i c , mez. eser, S. 369; B a b i n g e r , mez. mak . S. 342.

2 3 0 G O R , I , S. 439. 2 3 1 M e z , mak . S. 523.

2 3 2 S. 34, 5 1 , 64, 65.


zâhi ren sulh müzakere ler in i kabul edip desteklediğini, fakat Segedin konuşmala r ı sırasında ar t ık maksad ına erişmiş b u l u n d u ğ u için muahedenin tasdikinde ısrar göstermemiş, bilâkis harp taraf tar lar ına katı lmış olacağını i ler i sürmektedi r . Fakat b ü t ü n bunlar, faraziyelere d a y a n m a k t a d ı r . Buna karşı ananevi rivâyet, Hunyadi 'n in bu musaleha işinde, ba ş ından sonuna kadar Despot'la iş birliği yaptığı ve Kı ra l nezdinde üstün nüfuzunu kullanarak bu muahedeyi ona tasdik ett irdiği iddias ındadı r . Son defa Dabrovski 2 3 3 , Hunyadi 'n in , hakikaten sulha taraftar olarak Segedin'de muahedenin tasdikine çalıştığını yine b i r t ak ım faraziyelere dayanarak teyit etmek istemiştir. Ezcümle Hunyadi , 4 ağustos harp beyannâmes in in neşri üzer ine 1 eylülde bu luşma yerinde haz ı r olamazsa müteak ip 4-5 gün içinde gelebileceğini söylemiş. Dabrovski'ye göre bu, Hunyadi ' nin sefer için isteksizliğini göstermektedir 2 3 4 . Gazavât, onun da muahedeyi yeminle tasdik ettiğini kaydeder. Buna mukabil Ducas, H u n yadi 'n in "b i r h ü k ü m d a r o lmadığı , ancak tebaaden b i r i o l d u ğ u " nu i ler i sürerek yemin etmekten kaçındığ ım söyler 2 3 5 . Bizanslı müverrihe kadar vasıl olan bu r ivâyet bir esasa dayan ı r görünmektedir. Çünki elçi şüphesiz, Hunyad i ta ra f ından da yemin verilmesini istemiştir. Muhakkak olan şudur k i , Hunyadi , bu esnada Türk le r le Macaristan aras ındaki münasebe t l e rde en çok sözü geçen bir şahsiyettir, K ı r a l üzer inde b ü y ü k nüfuzu vard ı r , ve herhalde hadiselerin inkişafında ona b ü y ü k bir mesuliyet payı ayırmal ıdır . Belki de Osman l ı l a r a karşı bu hilel i siyasetin perde arkas ında hakikî âmil i odur.

Burada bir sual kendi l iğ inden meydana ç ıkmaktad ı r ? K ı ra l 4 ağustosta o kadar t an tana l ı bir ifade ile Haç l ı seferi için yemin ettikten sonra, nasıl olur da, sulh muahedesi için, bu yeminine temamiyle zıt b i r yemin verebilir. Burada haçlı seferi için b ü t ü n yaz devammca yemin vevaadlerde b u l u n d u ğ u halde, nasıl aynı zamanda Türk le r le sulh müzakere ler ine girmiş o lduğu ha t ı r l anmal ıd ı r . O, Pall ' in söylediği gibi müttefiklerine karşı değil , asıl Osmanl ı l a ra karşı i k i tarafl ı bir oyun oynuyordu: Kı ra l , 1444 n isanında , o yaz sefere çıkacağına dair Kard ina l Gesarini ve Venedik elçisine resmen yemin verip

233 L'annee 1444, S. 42, 43. 2 3 4 K a r ş ı l a . H a l e c k i , S. 5 1 , not 6i 2 3 5 D u c a s , 219.

48 1444 B U H R A N I

vaadlerde bulundu ve geriden bir taarruz ih t imal in i ön lemek için î m p e r a t o r I I I . Frederik ile b i r m ü t a r e k e imza lad ı 2 3 6 . Fakat 2 4 nisanda Edirne'ye sulh akdine giden elçisine b i r tam i t imad mektubu vermekten geri ka lmad ı . Bir m ü d d e t sonra, 2 temmuzda müttef ikler ine, yak ında Nigbolu c ivar ında T u n a ' y ı aşarak T ü r k lere karşı taarruza geçeceğini teyit etti. 7 temmuzda Bu-da'dan Floransal ı lara yazdığı mektupta T u n a ' y ı geçerek " î s l â m i -yeti denizin ötesine atmak" karar ın ı b i l d i rd i 2 3 7 . 15 temmuzda Nagi Varad'da ordunun top lanmas ın ı emretti, fakat temmuz sonlar ına doğru Varad'a gidecek yerde (Dlugosz'a göre Hunyadi 'n in telkini ile) T ü r k elçilerini karş ı lamak üzere Buda'dan Segedin'e geçti . 2 4 temmuzda Bosna kira l ına m ü s l ü m a n l a r a karşı sefere çıkmak üzere o lduğunu yazmışt ı . Nihayet 4 ağustos beyannâmes i b ü t ü n d ü n yaya karşı onun harbe devam kara r ın ı bir kere daha resmen ilân etmekte i d i 2 3 8 . Gerçekten askeri hazır l ıklar , ordunun toplanması lâzım gelen sürat le yapı lmamış t ı . Hat ta Varna 'dan altı ay sonra P a 1 a t i o, hır is t iyanlar için meşum netice veren bu gecikmelere, barış müzakere ler in in sebeb o lduğunu yazacak t ı r 2 3 9 . Fakat G a z a v â t ' m belirt t iği ve yukar ıdak i vakıa lar ın gösterdiği g ib i , K ı r a l ve maiyyeti savaşa devam f i k r i n i hiç bir zaman terk etmemişt i r . Ladislas, Türk le re karşı bu ik i yüzlü siyasetine uygun olarak muahedeyi, Despot'un ve belki de Hunyadi 'n in israriyle, Sırbistanı kurtarmak için zâhi ren tasdik etmiş olmalıdır . Gazavât, K ı r a P m tasdik hususunda başlangıçta ne kadar lâkayt davrandığ ın ı , fakat sonra Despot'un israriyle yemin e tmeğe razı o lduğunu açık bir şekilde a n l a t m a k t a d ı r . K ı r a l ' m tasdik için elçiye Semendere'yi h e m e n teslime salâhiyeti olup olmadığını sormuş olması dikkati çeker. O, tasdikten önce o lduğu gibi tasdik ederken de bu hareketini i ler iki esas Haç l ı p lân la r ı için b i r engel saymamakta i d i . Tasdik ve yemin merasiminde ananevi r ivâyet in bize naklet t iği bir teferruat noktası bilhassa dikkate değer : T ü r k elçileri K ı r a l ' m hostie (mukkaddes ekmek) üzer ine yemin etmesi lâzım geldiğini söylediler (herhalde T ü r k elçi heyetinde haz ı r bulunan R u m Vrana 'm telkini i le). Fakat böyle bir istek m u k a d d e s â t a hörmet -

2 3 6 P a l l , Un moment.., S. 108. 2 3 7 J o r g a , Notes et extraits, I I (Paris 1899), S. 405. A n g y a l , mez. mak . 520. 2 3 8 Ladis las 'm b u hareketleri iç in bilhassa bak. P a l l , Autour de la croisade

de Varna.., B u l l , de la section his. de l ' A c a d é m i e Rouma ine , c i l t 22, 2(1941)8. 156-157. 2 3 9 Bak. H a l e c k i , 5 8 ; P a l l (S. 113) b u y ü z d e n K i r a l ı n siyasetini k ö t ü l e r .


sizlik sayılarak inf ia l ile reddolundu 2i0. 4 Ağustos beyannâmes in -den şüphesiz haberdar olan T ü r k elçi ler inin i t imatsızlığının derecesini anlamak kolaydır . Bu devr in psikolojisinin ve realist siyasi ah lâkının, bahusus hırist iyan d in i d ış ında bir d ü ş m a n a karşı, b u şekilde i k i yüzlü ve hilel i bir siyaseti ma'zur, hatta makbul gösterdiğini de gözden uzak t u t m a m a l ı d ı r 2 1 1 . S ı rb i s t an ' ın boşal t ı larak eski sahibine teslimi, Despot için o lduğu kadar Macaristan için de büyük bir kazanç teşkil etmektedir. Onlardan, ayağa gelen bu fırsatı tepecek kadar ahlakî t i t iz l ik beklenebilir miydi? Evvelce Sırbistanı işgal etmiş olan I I . M u r a d , 1440 da Belgradı muhasara ediyor ve oradan Macar i s t an ı tehdit ediyordu. Fakat şimdi Morava vadisinde ihya olunan bu tampon devlet, h a t t â Varna mağlubiye t inden sonra da varlığını koruyarak Macaristan için b ü y ü k değeri haiz bir eser olarak kalacakt ı r . Bir Macar tar ihçisi , B â l i n t H o m a n , bu suretle Maca r i s t an ' ı n m ü d a f a a ha t t ı n ın Tuna 'dan cenuba doğru yer değiştirmiş b u l u n d u ğ u n u işare t edecektir 2 4 2 .

Gazavât, yeminin nasıl bozu lduğu hakk ında da dikkate değer tafsilât vermektedir (bak. Zeyil , I ) . G a z a v â t ' a göre Kira l ı , yeminini b o z m a ğ a tahrik eden Bizans imperatorudur: Evvelâ î m p e r a t o r , K ı r a l ve diğer hır is t iyan h ü k ü m d a r l a r ı n d a n , K a r a m a n - o ğ l u ' n u n taarruza geçtiğini haber vererek acele sefere ç ıkmalar ın ı istemişti. Sonra sulh a k d o l u n d u ğ u n u görerek (şüphesiz 12 haziran Edirne muahedesine telmih) K ı r a l ' a ik inci bir mektup daha göndermiş ve bunda T ü r k lerin zebun bir halde b u l u n d u ğ u n u , harp yapamıyacak l a rmı yazmış , Sultan'm K a r a m a n - o ğ l u üzer ine sefer halinde o lduğunu , o taraftan acele taarruza geçildiği takdirde mukavemet edemiyecekleri ve kendisinin Boğazları keserek Osman l ı ordusunun Rumeli 'ne geçmesine mani olacağını , muhakkak bu fırsat tan istifade o lunmasın ı bi ldirmiş, eğer buna muvafakat olunmazsa Papa'ya şikâyet edip kendisini aforoz ett ireceğini söylemiş.

Osmanl ı l a r ın , Bizans'ta, bilhassa Roma ile unioıı a leyhdar la r ı a ras ında b i r çok taraf tar lar ı b u l u n d u ğ u ve î m p e r a t o r ' u n teşebbüs-

2 4 0 C a l l i m a c h u s ' d a n naklen Z i n k e i s e n , I , 627. 2 4 1 Bak. B a b i n g e r , 2 4 1 . P a l l , K i r a l ı n m ü t t e f i k l e r i n d e n g i z l i o larak y a p t ı ğ ı

b u b a r ı ş m ü z a k e r e l e r i n i n h ı r i s t i y a n l a r i ç in z a r a r l ı neticeler v e r d i ğ i kanaa t indedi r (Bak. Un moment.., S. 109, 111, 113; Autour de la Croisade, S. 157).

2 4 2 P a l l , Un moment, 111. Fatih Devri Araştırmaları 4

50 1444 B U H R A N I

lerini öğ renmek ve hatta mek tup la r ın suretlerini ele geçi rmek için b i r çok i m k â n l a r a sahip o lduğu şüphesizdir . Gazavâfm naklettiği mektup, yukar ıda bahsi geçen İ m p e r a t o r ' u n 30 temmuz tar ihl i mektubiyle esas muhtevada bir leşmektedir . Diugosz'un, tarihinde lât ince suretini verdiği bu mektupta 2 4 3 , Gazavâfta o lduğu gibi Sultan'm K a r a m a n - o ğ l u y l a savaşmak üzere Anadolu 'ya geçtiği ve Türk le re taarruz için tam fırsat o lduğu belirtilmekte ve Haçl ı seferine derhal girişilmesi için İsrar o l u n m a k t a d ı r . Gazavâfta geçen aforoz meselesi orada tabii yoktur. Batı r ivâyet inde Ge-sarini 'nin aforozla tehdit ettiği iddia edilmiştir 2 4 4 . Bu doğru olmasa bile K ı r a l ' m vaad ve yeminlerinden sonra böyle b i r tehdidin tesiri a l t ında b u l u n d u ğ u düşünülebi l i r . Keza Bizans ' ın, Haçl ı ordusunu harekete getirmek için daha ziyade Papal ık yoluyle hareket ettiği ha t ı r lanmal ıd ı r , î ş te Gazavâfta, Bizans imperatoruna atfolunan mektupta aforoz tehdidinin menşei bu olabilir. Gazavâfa göre bu mektubu a ld ık tan sonra Kıra! , ban la r ı ve hersekleriyle yeniden istişarede b u l u n m u ş ve yeminini b o z m a ğ a karar vermişt i r . Kayde değer k i , Dlugosz'a göre de, Bizans İ m p e r a t o r u ' n u n mektubu yeminin bozulmas ına başlıca bir âmil sayılmıştır 2 4 5 . M e k t û b u n taşıdığı 30 temmuz tarihine göre, Angyal ' in 2 4 6 ve Halecki 'nin 2 4 7 işaret ettikleri gibi , bunun 4 ağustos beyannâmes inden önce Macar K i r a l ı ' n m eline geçmiş olması imkânsız gö rünmek te ise de, Bizansm Bat ıdaki devaml ı faaliyetleri bizce m a l û m d u r ve Osman l ı l a r aleyhinde ittifak sistemin in teşekkülünde başlıca rolü oynayan Bizans ' ın tahriklerini baş ta zikretmekte Gazavât haklıdır . Gazavâf a göre, K ı r a l istişarede " b u T ü r k ile barış ıp ve ahd u yeminler eyledik, şimdi ahdi bozmak m ü m k ü n " olur m u diye sormuştur . Sonra "cümlesi t ü r ü b i n e d ü p " sefere karar vermişlerdir . Batı r ivâyetine göre, Kard ina l Cesarini, t op lan t ıda Pa-pa 'nm muvafakati a l ı n m a d a n M ü s l ü m a n l a r l a yap ı l an hiç b i r muahe-

2 4 3 Bak. H a l e c k i , 29, 34. 2 4 4 P a l l ' a g ö r e ( S . 114) K ı r a l muahedeyi Cesa r in i ' n in t azy ik le r i ve be lk i afo

roz t ehd i t l e r i y ü z ü n d e n b o z m u ş t u r . 2 4 5 Z i n k e i s e n , I , 672. R e s m î O s m a n l ı g ö r ü ş ü de b u d u r . I I . M e h m e d , V a r n a ' d a n

sonra K a r a m a n o ğ l u n a g ö n d e r d i ğ i mek tup ta ( F e r i d u n , S. 233) m â n i d a r o larak d iyor k i : f U - l öj_, i . i J>s j j-.jlı j ta ü-J t^S" *ı>»ı 3 J ı > - * . -A*-*' <-ZAj»* « »yi flT sU*:-! >

2 4 6 S. 5 2 1 . 2 4 7 S. 29.


denin muteber o lamayacağ ın ı öne sürerek K ı r a l ' m yemin ettiği muahedeyi hükümsüz saymış ve onun bu yeminle bağl ı sayı lamıya-cağını i lân etmiştir 2 4 8 . Burada da, Gazavâfta yazıldığı gibi , K ı ra l ' ı n yeminini nasıl bozabileceği meselesinin bahis mevzuu o lduğu ve Ce-sarini 'nin beyana t ın ın bu suale bir cevap teşkil ettiği açıkça görülüyor. Gazavâfa göre bu top lan t ıda Hunyadi , harbe devam f i k r i n i müdafaa etmiştir . Hakikatte onun takındığı tavır hakk ında kati b i r h ü k ü m vermenin güç lüğüne y u k a r ı d a işaret ettik 2 4 9 . Dlugosz'a göre Hunyadi , seferden sonra kendisine Bulgar k ra l l ı ğ ı verileceği vaadiyle harp taraf tar lar ına kat ı lmışt ır 2 5 ° .

Biliyoruz k i , Kı ra l , sulhu ve kendisinin memlekete avdetini is-tiyen Leh Dietine yeminini niçin b o z d u ğ u n u izaha çalışan bir mektup göndermiş t i r 2 5 1 . Y u k a r ı d a zikri geçen 22 eylül tar ihl i bu mektupta Kı ra l , Türk le r in muahede şar t la r ına riayet etmediklerini, zira kalelerin büyük bir kısmım iade etmişlerse de bazı lar ını henüz vermediklerini , Despot'un oğullar ını serbest b ı rakmadık la r ın ı , aksine onun arazisini istila ettiklerini iddia etmiştir . Dlugosz'a göre de, Osmanlılar muahede mucibince gaybettikleri kalelerin bazı lar ını tesbit o lunmuş 8 gün müh le t iç inde boşal tmamış lar , ve bu mühle t i 12 g ü n aşmışlardı 2 S 2 . Fakat Despot'un, muahedenin akdinden bi r hafta sonra 22 Ağustosta eski pay i t ah t ı Smederovo'ya girmiş o l d u ğ u n u biliyoruz 2 5 S . Tesliminde gecikilen kalelerden b i r i Güğercinl ik olabi l i r . Bu kaleyi, Osmanl ı l a r ın pek müşkülâ t la terke razı o lduklar ı m a l û m d u r 2 5 4 . , Karars ız l ığa düşen T ü r k elçisinin Güğercinl ik ' in tesliminde bir m ü d d e t t e r e d d ü d gösterdiği d ü ş ü n ü l e b i l i r 2 5 S . Bu da, K ı r a l ' a , muahedeyi niçin çiğnediğini soranlara karşı bir bahane gös-

2 4 8 Bak. Z i n k e i s e n , 672-674. M u â s ı r k r o n i k c i W a w r i n'e g ö r e Cesarini " t eno i t la pa ix nul le et de nul le va l eu r " ve " l eu r donna a b s o l u t i o n de leurs sermens et promesses" (P a 11, Autour de la Croisade, S. 152).

2 4 9 Bak. y u k a r ı d a 47. 250 His. Pol. I V , 708, H a l e c k i , 5 1 . 2 5 1 Bak. H a l e c k i , 52-53.

2 5 2 Bak. Z i n k e i s e n , 674, H a l e c k i , 37. 2 5 3 O s m a n l ı h â k a n î defterlerinde Semendere'den ç ıka r ı lmı ş kale m u h a f ı z

l a r ı n ı n b a ş k a ta raf la ra tayin ine a i t r e s m î k a y ı t l a r v a r d ı r . M e s e l â A r g i r i k a s r ı ' d a b i r t i m a r ü z e r i n d e ( A r v a n i d - i l i t i m a r i c m a l defteri , T . T . K t a r a f ı n d a n n e ş r e d i l m e k ü z e r e , t i m a r no. 9) şu k a y ı t v a r d ı r : H a m z a "hissesi ş imd ik i halde Semendere den ç ı k a n H u n d k â r k u l u Yusuf ' a v e r i l d i , fî e v â h i r i Z i lka 'de sene 848 der E d i r n e "

2 5 4 Bak. y u k a r ı d a s. 19. 2 5 5 K a r ş ı l a . H a l e c k i , S. 53.

52 1444 B U H R A N I

termek imkânın ı vermişt ir . Dlugosz da dahil olarak b ü t ü n kaynaklar, Osmanl ı l a r ın , sonunda muahede maddelerini temamiyle ve sadakatle yerine getirdiklerini teyit ederler 2 5 6 . 4 Ağustos b e y a n n â m e sinde 1 Ey lü lde T u n a ' y ı aşacağını vaad eden K ı r a l zaferden tama-miyle emin o larak 2 5 7 18-22 Ey lü l 'de bu vaadini yerine getirdi. Seferin, Hunyadi ta ra f ından kasden bu kadar geciktirildiğini iddia etmek için kuvvetl i sebebler va rd ı r 2 5 8 .

Hır is t iyan dünyas ın ın , A v r u p a ' n ı n G ü n e y - d o ğ u s u n u ve İ s t anbu l ' u O s m a n l ı l a r d a n kurtarmak için en müsa i t ve ümi t l i saydığı bir anda yapt ığ ı müşterek gayret, Varna ö n ü n d e tam bir bozgunla neticelendi ( 1 0 Sonteşrin 1444). Bu meydan muharebesini ancak geçici bir hadise sayanlara karşı onu, Doğu Avrupa tar ihinin b i r d ö n ü m noktası olarak görenlere hak vermek lâzımdır . Pall'e göre 2 5 9 Varna , Bizan-sın sonu o lmuş tur . İ s t a n b u l ' u n m u k a d d e r a t ı o r a d a o t a r i h t e t a a y y ü n e t m i ş t i r. Keza bu harp "Balkanlarda beş asır sürecek olan T ü r k hakimiyetini teyit e tmiş t i r " . Halecki'ye göre " b u son O r t a - ç a ğ seferi" aynı zamanda Yen i -çağ 'da Osman l ı l a r a karşı kuru lmuş o l d u ğ u n u g ö r d ü ğ ü m ü z milletler arası i t t ifakların birincisidir . "Bunun muvaffakiyetsizliğe uğramas ı dokuz yıl sonra İ s t a n b u l ' u n sukutu ve b ü t ü n Balkan y a r ı m a d a s ı n d a T ü r k hakimiyetinin yerleşmesi b a k ı m ı n d a n kati bir mahiyeti haiz o l m u ş t u r " 2 6 ° . İ s t anbu l , Karadeniz ve D o ğ u Akdeniz'de ticarete müs ten i t bir d e n i z i m p e r a t o r l u ğ u ku rmuş olan İ t a lyan b a h r î devletleri için hayat i bir k i l i t taşı mesabesinde o lduğu gibi , O sman l ı devleti için de Rumel i ve Anadolu 'yu bir muazzam k a r a i m p e r a t o r l u ğ u halinde bir leş t i rmenin yegane yolu olarak g ö r ü n ü y o r d u . Sur la r ın ın gölgesi a l t ına sığınmış 4 0 - 5 0 b in nüfuslu b i r ş e h i r d e n 2 6 1 ibaret

2 5 6 Bak. H a l e c k i , S. 56. 2 5 7 M i r a g ö n d e r i l e n V a r n a esirleri " m ü s l ü m a n ordusunun m a ğ l u p o l a c a ğ ı n d a n

h i ç ş ü p h e e d i l m e d i ğ i n i " b e l i r t m i ş l e r d i r . ( İ b n H a c e r , Anbd al-gumr, Ş e v k i y e İ n a l c ı k , D T C F , C. I V , N o . 5 S. 523, 529) .

2 5 8 H u n y a d i , 1443 de ve 1448 de hep k ışa d o ğ r u sefere ç ıkmış t ı r . B u , T ü r k o rdusunu en zay ı f z a m a n ı n d a yaka lamak m a k s a d ı y l a i h t i y a r e d i l m i ş g ö r ü n ü yor . Bak. y u k a r ı d a no t 192.

2 5 9 Un moment décisif.., 118-119.

2 6 0 The Crusade, 5. 2 6 1 Bak. ben im , Türkiye'nin iktisadi vaziyeti.., Belleten c i l t X V , sayı 60, S. 646.


kalan bu sözde imperatorluk 2 6 2 ş imdi ümitsiz bir durumda i d i . Bizans, b i r seçiş yapmak zorunda kaldığını hissediyordu: Yak ın bir zaman içinde ya d o ğ r u d a n doğruya M ü s l ü m a n kara imperatorlu-ğ u n u n payi tah t ı haline gelecek, yahut Lâ t in Katol ik â leminin deniz i m p e r a t o r l u ğ u n u n merkezi olacaktı . Muâs ı r bir müver r ih in , Ducas'm Lâ t in düşman la r ın ın ağz ından nak l e t t i ğ i 2 8 3 , İ s t a n b u l ' d a Lâ t in serpuşu görmektense T ü r k sarığı görmek evlâdır sözü, işte bu mücade ley i aksettirmektedir. Bizans'ta b ü y ü k kitle L â t i n hakimiyetinden m ü t e -neffir görünmekle beraber 2 6 4 , İ m p e r a t o r ve yüksek saray muhi t in de bir çokları Bat ı 'ya sa r ı lmak tan başka bir çare göremiyor la rd ı . Vaktiyle Selânik ' in Venedik cumhuriyetine terk o lunması gibi , ş imdi Bizans ' ın da Batıl ı lar eline düşmesi uzak bi r ih t imal değildi . Batı dünyas ı eline geçen bir İ s t anbu l , Osmanl ı l a r için hemen hemen gaybedi lmiş sayılabil irdi . Bu da, Rumel i 'n in kati olarak Anadolu 'dan ayrı lması , Osman l ı i m p e r a t o r l u ğ u n u n sonu demek olurdu. İ s t anbu l bir buçuk asırlık Osman l ı ilerlemelerinin mukadder tar ihi manasını tayin ve tasdik eden son merhale i d i . Varna 'da i k i tarafın u ğ r u n d a döğüş tüğü asıl koz işte b u i d i .

2 6 2 Bizans İ m p e r a t o r l a r ı , B a t ı ' y a y a r d ı m istemek iç in y a p t ı k l a r ı ziyaretlerde R ö n e s a n s İ t a l y a ' s ı n ı n ş e h i r l e r i n d e H ı r i s t i y a n l ı k â l e m i n i eski R o m a ' y a b a ğ h y a n şan l ı b i r h â t ı r a o larak meras im ve taz imler le k a r ş ı l a n ı r k e n , O s m a n l ı l a r i ç in on la r h a r â c g ü z a r b i re r tekvur'âan b a ş k a b i r şey değ i ld i r l e r .

2 6 3 B o n n t a b ' ı , S. 264. 2 6 4 Bak. Ducas, 252.

F A T İ H S U L T A N M E H M E D ' Î N İ L K C U L Û S U

Sultan Murad , 1443 yazma doğru , rüşd çağma girmiş bulunan ikinci oğlu Mehmed Çelebi 'yi , eski T ü r k devlet ananesine göre

idare ve h ü k ü m e t işlerine al ışmak üzere Mağn i sa 'ya , Saruhan t ah t ına gönderdi 1 . O zaman 12 yaşma basmış olan Mehmed Çelebi 2 , tuğ ve sancak alarak yan ında lalası Kassab zâde M a h m u d 3 ve Nişancı İ b r a h i m beyler o lduğu halde Saruhan-eline doğru yol alırken, kısa bir zaman sonra Sultan olmak üzere tekrar pây i t ah t a çağır ı lacağını hayaline bile ge t i rmemiş olsa gerektir. I I . M u r a d ' m hayattaki şehzadelerinin birincisi, Mehmed Çeleb i 'den beş yaş b ü y ü k Alâeddin A l i Çelebi 4 hayl i m ü d d e t t e n b e r i "Selâ t in- i Âl-i O s m a n ' ı n d â r ül-mülk-i k a d î m i " 5 Amasya'da h ü k ü m e t ediyor 6 ; ve herhalde o zaman o kadar b ü y ü k bir ehemmiyet kazanmış olan bu merkezden bir g ü n babas ına halef olarak Osman l ı t a h t ı n a gelmeği emniyetle düşünüyor du. Vaktiyle Sultan M u r a d , kendisi de burada vali l ik etmiş, oradan tahta gelmiş, ondan önce babas ı Çelebi Sultan Mehmed, bu bölgeye dayanarak Osman l ı devletini idaresi a l t ında bir leşt irmeğe muvaffak o lmuş tu 7 . A lâedd in çok sevilen ve takdir topl ıyan bir şehzâde

1 Gazavât-ı Sultan Murad bin Mehmed Han, v . 1 ; eser ^ h a k k ı n d a bak. D T C F Dergis i , c i l t V I I , say ı 2.

2 Baz ı kaynak la ra g ö r e F a t i h ' i n d o ğ u m g ü n ü 30 M a r t 1432 g ö r ü n m e k t e d i r (bak. D r . S ü h e y l Ü n v e r , Fatih Külliyesi, İ s t a n b u l 1946, S. 162; Fr . B a b i n g e r , Mehmeds I I . , des Eroberers' Geburtstag, Oriens, I I (1949); yine onun , Mehmed's I I . Heirat mit Sitt-Chatun (1449), De r İ s l a m , B a n d 29-2 (1949), S. 218, no t 1; ve, Mehmed I I . , der Eroberer und îtalien, Byzan t ion X X I , fasc. I (1951), S. 136, no t 3) .Fat ihe sunulan K â ş i f i ' n i n Gazânâme-i Rûm'unda (bak. A . E r z i , Belleten 56 (1950), S. 596¬597) a y m t a r i h v a r d ı r :

( 8 3 5 ) ı>.s "-»•- UM fb , Y i n e F a t i h devr inde y a z ı l m ı ş o l an b i r eser, Düstûrnâme-ı Enverî ( M . H a l i l Y i n a n ç neş r i , İ s t a n b u l 1928, S. 9 2 ) , 26 Receb 835, M e h m e d b i n H a c ı H a l i l K o n e v î (bak. R . A n h e g g e r , T a r i h Dergisi , I I , say ı 3-4, S. 62) 27 Receb 835 seher v a k t i ; en eski kaynak la rdan Ş ü k r u l l a h (Behçet üt-tevârih, T h . Seif neş r i M O G I I (1916), S. 118) 27 Receb 835 t a r i h i n i ver i r le r . N . R a m a z a n o ğ l u ( V a t a n , 5 H a z i r a n 1953) H . 856 t a r i h l i b i r Takvim'e g ö r e ( T o p k a p ı S a r a y ı M ü z e s i , B a ğ d a t , no. 309) H . 833 y ı l ın ı i l e r i s ü r m e k t e d i r . B u m e t i n i ç in bak. Z e y i l no . I I . B u Takvim H . 856 da F a t i h S. M e h m e d ' e s u n u l m u ş t u r . G e r ç e k t e n S a d e d -d i n ( I , 346) de 7 Receb 833 t a r i h i n i ver i r . Buna m u k a b i l Oruc ' a g ö r e

56 F A T İ H D E V R İ Ü Z E R İ N D E T E T K İ K L E R V E V E S İ K A L A R

i d i 8 . 1443 yaz ında K a r a m a n - o ğ l u i b r a h i m bey Anadolu 'da taarruza geçtiği zaman ona karşı yap ı lan seferde kabiliyet ve enerjisini fazlasiyle göstermek fırsatını buldu. I I . M u r a d kendisi, Rum-eli askerinin yarısını yerinde b ı r aka rak K a r a m a n - o ğ l u üzer ine yü rü rken , Alâeddin Çelebi 'ye de Amasya'dan ordusiyle hareket emrini göndermişt i . Bu savaş esnasında i l e r i ha rekâ t ı daha ziyade oğlu Alâedd in idare etmiş, Konya ve L â r e n d e ' d e o zamana kadar görü lmemiş tahribat ve " m e z â l i m " yapılmışt ı . K a r a m a n - o ğ l u İ b r a h i m bey hak iddia ettiği yerlerden vaz geçmek ve Osman l ı tâbil iğini t a n ı m a k suretiyle sulhü elde edebildi 9 . Babası ile Bursa'ya kadar gelen şeh-zâde oradan " t a h t g â h ı " Amasya'ya g i t t i .

Sultan M u r a d , Edirne'ye dönünce dehşet verici bir haberle

(s.49, 114) 27 Receb H . 834 de D ime toka 'da d o ğ m u ş t u r . H . 835 t a r i h i n i veren Ş ü k r u l l a h ve E n v e r î 26 ve 27 Receb g ü n l e r i n i v e r d i k l e r i i ç in b i r b i r i n d e n m ü s t a k i l o l m a l ı d ı r l a r . Ö t e yandan bizzat Fa t ih 'e sunulan b i r eserde, Gazânâme-i Rûm da a y n ı H . 835 t a r i h i n i ver i r . Ş u halde F a t i h devrine a i t ü ç m ü s t a k i l kaynak, H . 835 t a r i h i ü z e r i n d e b i r l e ş m e k t e d i r l e r . K e m â l P a ş a z â d e (Fa t ih K . yaz. no. 4205 v . 2b) H . 835 y ı l ın ı k a b u l eder. H . 833 (1430) lehine ü ç ü n c ü b i r de l i l ş u d u r : F a t i h ' i n b ü y ü k k a r d a ş i A l â e d d i n 1443 de vefat e t t iğ i zaman 18 y a ş ı n d a i d i ve onun la F a t i h a r a s ı n d a 5 y a ş fark v a r d ı (bak. a ş a ğ ı d a not 4 ) . H . H ü s a m e d d i n (Amasya T a r i h i , I I I , İ s t a n b u l 1927, S. 209), K e m â l P a ş a z â d e t a r ih ine atfen, M e h m e d Ç e l e b i ' n i n H . 841 Zilhiccesinde (1438 M a y ı s - H a z i r a n ) Amasya v a l i l i ğ i n e t a y i n e d i l d i ğ i n i , sonra A l â e d d i n yerine M a ğ n i s a ' y a g ö n d e r i l d i ğ i n i yazar (bak. K e m a l P a ş a z â d e ; 11b, fakat bu rada t a r i h yok tu r . )

3 O n u n h a k k ı n d a bak. İstanbul Fethinden önce, no t 8. 4 Düstûrnâme-i Enverî ( M . H a l i l Y i n a n ç neş r . İ s t a n b u l 1928, S. 9 2 ) . D u c a s

(Bonn, S. 220) onun , 1443 de ö l d ü ğ ü zaman 18 y a ş ı n d a o l d u ğ u n u kaydeder. H . H ü s a m e d d i n ' i n (S. 211) v e r d i ğ i H . 828 d o ğ u m yıl ı her halde d o ğ r u d u r .

5 K e m â l P a ş a z â d e , 11 b . 6 H . H ü s a m e d d i n ' e g ö r e (S. 210-211) A l â e d d i n H . 842 de Amasya val is i

o l d u . O n d a n ö n c e M a ğ n i s a v a h ş i y d i . B u k a y ı t l a r tedkike m u h t a ç d ı r . ' Amasya T i m u r i s t i l a s ından be r i , Dev le t i n siyasî ve k ü l t ü r e l merkezler inden

b i r i hal ine ge lmiş t i . Bursay'a y ö n e l e n İ r a n ipek k e r v a n l a r ı da o radan g e ç e r d i . Devl e t i n ba ş l ı ca darphaneler inden b i r i Amasya 'da i d i . Ş e h r i n 15. a s ı r d a a r t an s iyasî ve k ü l t ü r e l ehemmiyet i iç in H . H ü s a m e d d i n ' i n Amasya Tarihi'ne b a k ı n ı z .

8 Ducas, B o n n t a b ' ı , S. 220; ka rş ı l a , H . H ü s a m e d d i n , 210. 9 B u h a r e k â t h a k k ı n d a en eyi tasvir N e ş r î ' d e d i r ( T a e s c h n e r neş r i , Leip¬

zig 1951, 170-171). D u c a s , b u h a r e k â t ı 1444 de gös t e r i r s e de, m ü h i m tafsi lâ t ı i h t iva eder. (219-220). C h a l k o k o n d y les , S. 3 2 6 - 3 2 7 ; H . 849 t a r i h l i T a k v î m - i H ü m â y u n ' d a k i k a y ı t l a r m ü h i m d i r . Keza , a n o n i m Tevârih-i Al-i Osman ( G i e s e neş r i , Breslau 1922) S. 66-67, O r u ç (Fr . Babinger neş r . Hannover , 1952) S. 53. Heşt Bihişt, 390b; Gazavât, ş i m d i en m ü h i m k a y n a k t ı r .

İ L K CTJLÛS 57

karşılaştı : Yanko, Macar kiralı Ladislas ve S ı rp Despotu idaresinde kuvvetl i bir ordu, T u n a ' y ı aşarak Osman l ı topraklar ın ı istilâya baş lamış lardı (1443 Ek im) . Çok geçmeden Sultan'm b ü t ü n şevk ve cesaretini k ı ran başka bir haber, Amasya'dan şehzâde Alâedd in ' i n ölüm ü haberi gelecektir. İşte I I M u r a d ' ı , oğlu Mehmed Çelebi lehine tahttan feragate sevkeden buhran l ı devre böyle baş ladı .

Şimdi bu beklenmedik istilâyı durdurmak çok müşkil gö rünüyordu : Yeni seferden d ö n m ü ş bulunan eyalet askeri (başl ıcaları t imarl ı sipahiler, azebler, cerehorlar, voynuklar, martoloslar, yaya ve müsellemler) ekseriyetle memleketlerine dağı lmış lardı . Ve u n u t m a m a l ı d ı r k i , bu devirde asıl orduyu bu asker teşkil etmekte id i 1 0 . Acele topla-nabilenler de hoşnutsuzluk iç inde idiler. M u r a d , Sofya'yı almış ve son Balkan geçitlerine dayanmış olan istilâcıları İz lad i derbendinde ancak k a p ı k u l u n u n gayreti sayesinde güçlükle durdurabildi 1 1 . Düşm a n ı n , ş imdi Edirne'ye gö türen b ü y ü k yol üzer inde Pad i şah 'm kuvvetlerini ricata mecbur ederek bu kadar ilerlemiş olması çok nazik ve b u h r a n l ı bir vaziyet yara tmış t ı . O zaman Osmanl ı ordusu içinde vahim ayrıl ıklar baş gösterdi. Yalnız t imar l ı ordusunun kumandanları olan sancak beyleri değil, Turahan bey baş ta olarak uc kuvvetleri , bir çok defa d ü ş m a n karşısında mukavemet imkânı o lmadığını söyliyerek kati savaşa girmeden f i rar yolunu tuttular 1 2 . Bu yüzden evvelâ Rumeli beylerbeyi K a s ı m Paşa ile, sonra bizzat P a d i ş a h l a Turahan bey a ras ında münakaşa l a r çıktı. Mütevâ l i mağlubiyet le r ve gerileme, bu ihtilâfı ş iddet lendirdi . Gazavât dahil b ü t ü n Osman l ı kaynaklar ı , Turahan 'm bu sefer esnasında gevşek hareket ederek mağlubiye t ve ricata sebeb o l d u ğ u n d a birleşirler. Evrenuz oğulları , G ü m l ü (Kümül i ) oğullar ı , Malkoç oğulları , M i h a l oğu l l an gibi bu devirde âde t a feodal aileler teşkil eden 1 3 uc bey-

1 0 B r o q u i è re 'e g ö r e (Voyage d'Outremer, C h . Schefer neş r i , 182) O s m a n l ı ordusu 1432 de 120 b i n k iş id i r ve b u n u n ancak 5000 k a d a r ı k a p ı k u l u d u r (ka r ş ı l a .S . 263, 268).

1 1 J o r g a , G O R , I , 433-435. Buna ş i m d i Gazavâi'm. v e r d i ğ i m ü h i m tafsi lât ı i l â v e etmek l â z ı m d ı r . B u n u n 1 b i r h ü l â s a s ı n ı daha ö n c e neş re t t i k : H . İ n a l c ı k - M . O ğ u z , Yeni bulunmuş bir Gazavât-ı Sultan Murad Han, D T C F dergisi, c i l t V I I , sayı 2,

s. 487-490¬1 2 Gazavât, bak. h ü l â s a s ı , S. 488-489. 1 3 İ s h a k b e y o ğ l u İ s a b e y i n Ü s k ü p havalisinde ekseri t i m a r l a r ı k end i

g u l â m ve h i z m e t k â r l a r ı n a v e r m i ş o l d u ğ u n u g ö s t e r e n b i r Ü s k ü p ve havalis i defteri

5 8 F A T İ H D E V R İ Ü Z E R İ N D E T E T K İ K L E R V E V E S İ K A L A R

lerinin, merkezle uzlaşmıyan müstaki l menfaatlere ve görüşlere tâbi olması, i lk defa görülen bir şey değildi. O n l a r ı n Despot'la ayrı b i r hesapları olması temamiyle ih t imal dahilindedir. Bu uc beyleri, M u -rad 'm sa l tana t ın ın baş ında kendisine karşı rakibi Mustafa Çelebi 'yi tu tmamış la r mı idi? O, ancak Miha l -oğ lunu hapisten ç ıkar ta rak uc beylerine tavizlerde bulunmak suretile t a h t ı n d a yerleşebilmiş değil m i i d i ? 1 4 Gazavât'a göre M u r a d , bunlara hiç b i r zaman i t i -mad o lunamıyacağmı söyliyerek geçmişteki fesadcı hareketlerini bir bir ha t ı r la t t ı . Edirne'ye dönerken çok hiddetl i i d i : " H i ç b i r yerede karar e tmeyüp muttası l gider ve beylerin birisine i l t ifat e t m e y ü p her gez yüzler ine b a k m a z d ı " ı s . Edirne'de Turahan bey, H a l i l Paşa 'n ın emriyle Kapucu başı Balta-oğlu Sü l eyman ' a tevkif e t t i r i ld i ve Tokatta habse gönder i ld i . Art ık Sultan " R u m e l i n l ü " ile b i r kere daha bozuşmuş oluyordu. Bundan sonra Rumeli 'de nasıl u m u m i bir çözülüş başladığını , Arnavudluk, Tesalya ve Eski-Sırbiye ' de isyanlar ın nasıl a levlendiğim daha önceki yaz ımızda işaret etmiştik. İ z l ad i ' de düşman ı takatsiz b ı r akan soğuk ve açlık, Osman l ı l a r a y a r d ı m etmişti . Fakat Macarlar, Pad i şah ' ın kayın biraderi ve Ç a n d a ı i ı H a l i l ' i n kardeşi M a h m u d Çelebi 'yi b i r takip savaşında esir ederek muzafferane çekildiler. Yanko'nun ve genç Macar k ı ra l ı 'n ın muvaffakiyeti b ü t ü n Avrupa'da büyük bir sevinç ve ü m i t uyand ı rd ı . Her tarafta Türk le r i , son bir hamle ile Balkanlar 'dan b ü s b ü t ü n atmak için yeni bir Haç l ı seferi hazır l ıklar ına baş landı 1 6 .

Uc-beyleri ve " R u m e l i n l ü " ile bozuş tuğu bir anda devleti b u çok nâzik durumdan kurtarmak ve Alâedd in ' in acıklı ö l ü m ü n d e n sonra kalan yegâne şehzadesi 12 yaşındaki Mehmed Çelebi için t ah t ı garant i a l t ına almak için I I . M u r a d büyük fedakâr l ıklara katlanmak za-rûre t in i duydu ve temamiyle babası Çelebi Sultan Mehmed ' in barışçı siyasetine d ö n d ü .

(Fa t ih devr i , defter iç in bak. ben im Stefan Duşan'dan Osmanlı imparatorluğuna, S. 219 ) , keza T ı r h a l a s a n c a ğ ı n d a T u r a h a n ' m b i r çok a d a m l a r ı n ı n t i m a r tasarruf e t t i ğ in i g ö s t e r e n defter k a y ı t l a r ı ( bak. a y n ı mak . S. 215 ) b u n l a r ı n vaziyet inde feodal b a z ı ' unsurlar g ö r m e ğ e m ü s a i t t i r . B u n d a n b a ş k a b u â i le le r d i ğ e r t i m a r ve h â s sahipler inden farkl ı olarak b ü y ü k i r s i m â l i k â n e l e r tasarruf etmekte id i le r .

1 4 Bak, N e ş r i , S. 149-150.

1 5 Gazavât. 26 a. 1 6 Bak, 1444 Buhranı, S. 47-48.

İ L K CTILÛS 59

M u r a d ' ı n , neticesi o kadar m ü h i m olan hareketlerini anlamak için onun karakteri üzer inde durmak lâzımdır . Bu Osmanl ı Padişah ' ı eyi kalpl i , hoşmeşreb ve hassas bir a d a m d ı . Şeyh Bedreddin'in torunu 1448 de onunla konuşmasını an la t ı rken kendisinin bağışlayıcı, eyilik-sever ve neşeli karakterini ifşa etmektedir 1 7 . M u r a d , aynı zamanda, zevk ve safaya düşkündü . Ayyaşlık derecesinde içtiği, şa rap ve saz meclislerinden pek hazzet t iği b ü t ü n kaynak la r ın müştereken şehadet ettikleri bir hakikattir 1 8 . Kend i devrinde yazılmış bir eserde 1 9 onun tahta çıktığı zaman sünbüle burcu o lduğu söylendikten sonra " b u sebebdendir k i m Padişahımız şâdl ıklara ve zevk u safa cıyş u tarablara be-gâyet meşgu l" dür , denmektedir. Kendisini 1432 sonlar ında gören B r o -q u i è r e , ayyaşlığına b i r kaç yerde işaret eder 2 0 . Son felâketlerden sonra onun âşikâr olan bu kusuru herhalde halk a ras ında dedikoduları ar t t ı rmışt ı r . Acaba sonradan tövbe ve istiğfarla inzivâ ve ibadet h a y a t ı n a dönüşünü , 1444 de Timur lu la rdan b i r in in gönderdiği mektupta bahis mevzuu olan "seyyiât ü l - m u k a r r i b î n " i 2 1 bununla i lg i l i görmek m ü m k ü n m ü d ü r ? Fakat M u r a d aynı zamanda m u â -melelerinde insanî ve merhametli olarak tan ınmış , bilhassa sulh-se-verliği, harbe karşı nefreti, ahde vefâsı birbir inden temamiyle ayrı kaynaklar ta ra f ından bildiri lmiştir 2 2 . O, I . Bayezid yahut oğlu I I . Mehmed gibi fü tuhatc ı bir pad i şah değildir . Yapt ığ ı harpler, hakikatte, devlet nüfuz ve menfaatlerinin zorladığı zaruri harplerdir. Gençliğini A m a s y a ' n ı n yüksek kül tür muhitinde geçirmiş olan I I . M u r a d , i l i m ve edebiyata b ü y ü k kıymet veren ince bir h ü k ü m d a r d ı . Kendisinin şâirliği ve hat ta t l ığ ı vard ı 2 3 ,

İşte bu adam, çok sevdiği şehzâdesinin ö lüm acıs ından sonra, kışın, Balkan geçit lerinde itaatsiz b i r ordunun baş ında yapt ığ ı korkunç savaştan inkisar ve gazab içinde p â y i t a h t m a dönerken , daha

1 7 Ş. Y a l t k a y a , Şeyh Bedreddin'e dair bir kitap, T ü r k i y a t M . I I I , s. 255. 1 8 E s - S a h a v î , Veciz ül-kelâm'da. ( İ s t a n b u l , K ö p r ü l ü k ü t ü p h a n e s i , no . 1189,

181a) I I . M e h m e d ' d e n bahsederken " Z e v k u safâ hususunda b a b a s ı n d a n ger i k a l d ı " der.

1 9 H . 850 t a r i h l i Takvim (bak. 1444 Buhranı, not 106). 2 0 S. 183-184. 2 1 İ l e r i d e S. 64.

2 2 B r o q u i è r e d iyor k i (S. 181) : " O n m ' a dist aussi q u ' i l het assés la guerre et ainsi me le semble" ; K a r ş ı l a . D u cas, S. ¡ 9 9 , 2 0 1 , 207, 228. P h r a n t z e s , 211 , C h a l k o k o n d y l e s , S. 375.

2 3 Bak. L â t i f i , S. 60; Seh î , S. 11; Tuhje-i hattatın, S. 517.


o zaman tah t ı b ı r a k m a ğ a karar vermiş olmal ıdı r . Hat ta düşünü le bi l i r k i o, umumi muhalefet karşısında bunu bir zaruret olarak duyuyordu. Ayn ı zamanda T ü r k ve Yunan kaynak la r ın ın gösterdiği gibi , oğ lunun Ölümü onu derin bir matem içine a tmı ş t ı 2 4 . D u c a s, onun sal tanat ı b ı rakmasiyle bu ö lüm hadisesini birbirine bağ la r gö rünü r . A l â e d d i n ' i n ö lüm sebebi tarih için hakikaten esrarengiz bi r mahiyet göstermektedir . D uca. s gibi muâsı r bir müve r r ih olan C h a l k o k o n d y -les, Sultan O r h a n ' ı n oğlu Sü leyman için söylendiği gibi 2 5 A lâedd in ' in de bir avda attan düşerek ö ldüğünü r ivâyet eder 2 6 . Fakat diğer kaynaklar, bilhassa Osmanl ı vekâyinâmeler i , b u hususta bir sarahat iht iva etmezler. Meselâ Gazavât'ta. A l â e d d i n ' d e n hiç bahso lunmamas ı , Sultan Mehmed' in ön p l â n d a belirtilmesi dikkati çeker. Hüsey in H ü s a m e d d i n , maalesef kaynak göstermeden Alâedd in ' in i k i küçük oğluyle birl ikte boğ-d u r u l d u ğ u hakk ında tafsilât ver i r 2 7 . Bu rivâyeti takviye eder gibi gö rünen başka bir nokta, N e ş r î ' de ve K e m â 1 P d e tarihindeki bir te lmiht i r : Varna harp m e y d a n ı n d a yeniçeri ağası K u r t ç u D o ğ a n 2 8 , Pad i şah 'm dizginini b ı r akmıyan Anadolu beylerbeyisi ve Alâedd in ' in dayısı Karaca beye, "Sultan Alâeddin ' i ö l d ü rd ü n , bu kerre b e ğ ü m ü z e kasdettin, ko g i t sün" diye bağırdı 2 9 . Bu sözleri herhangi bir şekilde tefsir için elimizde kâfi m a l û m a t yoktur. A lâedd in ' i n i d a m ı için zâ-hirde bi r sebeb g ö r ü n m ü y o r 3 0 . Karaca bey, onun ö l ü m ü n d e n sonrada mevkiini muhafaza etmiştir . Nasıl olursa olsun Alâedd in ' in ö lümü, M u r a d ' ı büyük bir mateme gark etmişt ir . O n u çok severdi. Ü ç yıl sonra yazdırdığı vas iyetnâmesinde "şöyle buyurdu k i (ölünce) Bursa'da merhum oğlum A l i y a n m d a g ı kabrin ka t ı nda koyalar" 3 1 .

Alâedd in ' in ölümiyle şimdi kalan yegâne şehzâde Mehmed

2 4 A n o n i m - Giese, S. 6 7 ; Ducas, S. 220. 2 5 Bak. N e ş r i , S. 51 . 2 6 Bonn t a b ' ı , S. 352. 2 7 O , A l â e d d i n ' i n , M e h m e d Ç e l e b i i le i k t i d a r ı ele a lmak ist iyen d e v ş i r m e l e r

t a r a f ı n d a n ö l d ü r ü l d ü ğ ü n ü idd ia eder (S. 210-211). 2 8 O n u n h a k k ı n d a bak. İstanbul'un fethinden önce F. S. Mehmed, no t 223. 29 Tevârih-i Al-i Osman, İ s t a n b u l Ü n i v e r s i t e k ü t ü p . T . yazmalar 2438; ka r ş ı l a

P. W i t t e k , M O G , I (1921-1922), S. 118. K e m â ! P a ş a z â d e ' d e (Paris B i b . N a t i o n a le n ü s h . v . 29a) r i v â y e t t â d i l ed i lmiş t i r : "Su l t an - i c i h â n ı koyuver , m e r h u m A l â e d -d i n senin şûmluğun ucundan y o ğ o ldu , ş e â m e t ü n ü hazret- i P â d i ş a h - i h i l â f e t - p e n â h a da m ı y e t i ş t i r m e k is tersin".

3 0 H . H ü s a m e d d i n ' i n (210) ö n e s ü r d ü ğ ü sebebler sonraki devir lerden i l h a m a l m ı ş b i r y a k ı ş t ı r m a g i b i g ö r ü n m e k t e d i r .

3 1 K a r ş ı l a . N e ş r i , S. 178; T ü r b e l e r i b i t i ş ik t i r . Vasiyetname i ç i n bak. Z e y i l .

İ L K C U L Û S 61

Çelebi için taht yolu açılmış bulunuyordu 3 2 . Gazavât'a göre, Sultan M u r a d , Izladi 'den d ö n ü n c e onu acele M a ğ n i s a ' d a n Edirne'ye çağır t t ı . Mehmed Çelebi , Edirne'ye yaklaşınca "Paşa l a r ve beyler ve sıgâr ve k ibâr Şehzâdeye istikbâl e d ü p t a ' z î m ve tekrîm birle Şehzâdeyi ka r ş ı l ad ı l a r " 3 3 . C y r i a c u s , 22 Mayıs ' t a Edirne'de resmi kabulde elçilerle M u r a d ' m huzuruna çıktığı zaman oğlu " Ç e leb i" (Cialaby) y i , Divan'da Paşalar la beraber onun y a n ı n d a oturur b u l m u ş t u 3 4 . I I . Murad , Edirne'de d ü ş m a n elçileriyle, b ü y ü k arazi fedâkâr l ık la r ında bulunarak bi r an la şma yap t ık t an sonra Temmuz o r t a l a r ında Anadolu'ya geçti.

Sultan Mehmed' in i lk defa tahta çıkması şüphesiz İz ladi muha-rebesiyle Varna savaşı a r a s ı n d a d ı r 3 5 . Evvela hadiselere en yakın bir kaynak olarak Takvîm-i Hümâyun'lavdakı kaydı zikredeceğiz. H . 8 4 9 tarihine ait Takvime göre M u r a d , K a r a m a n - o ğ l u ' n a karşı hareketinden önce "oğ lu Mehmed H a n ı t a h t ı n a geç i rüp kaimmakam" yapt ı , onu

3 2 M u r a d ' ı n ö tek i o ğ u l l a r ı i ç in bak. N e ş r i , S, 179; Ş ü k r u l l a h , Behçet üt-

levârih, M O G , I I , S. 118; ka r ş ı l a . B a b i n g e r , "Bajezid Osman" (Calixtus Ottomanus),

Nouvel le C l io , Nos. 9-10 (1951), S. 352 v d . 3 3 Gazavât, y.h. 3 4 Bak. 1444 Buhranı, S. 7, H a l e c k i , S. 86, vesika 3. 3 5 B u devre ai t z a m a n ı m ı z a kadar y a z ı l a n tar ihlerde u m u m i y e t l e i k i r i v â y e t

t e k r a r l a n ı p d u r m u ş t u r : b u n l a n d a n b i r inc i s i Aşık P a ş a z a d e ve N e ş r î ' n i n , ikincis i O r u ç t a r ih iy le a n o n i m T e v â r i h - i Âl - i O s m a n ' ı n nakle t t ik le r i r i v â y e t l e r d i r . A n o n imle r (bak. Giese neş r . S. 68, ve İ . H . E r t a y l a n t a r a f ı n d a n faksimile neş r edi len n ü s h a , S. 108, O r u ç , 55) M u r a d ' ı n t ah t t an çek i lmes in i Despot ve K a r a m a n - o ğ l u y l e musalehadan sonra, fakat 847 y ı l ı n d a gös te r i r l e r . Aş ık P a ş a z â d e (Âli neşr . S. 131) ve N e ş r î (Taeschner neşr . 172) keza Despotla musalehadan sonra ve hemen V a r n a muharebesinden ö n c e kaydederler. K e m â l P a ş a z â d e a y n ı k rono lo j i y i tekrar lar . H e ş t B ih i ş t ' e ve Â l i ' y e i n t i k a l eden R u h î ' d e k i m ü h i m r i v â y e t S ı rp despotu ile b ı r ı ş i m a z l a n d ı k t a n s o n r a " h i ç b i r tarafta a d û b u l u n m a d ı ğ ı zaman, , M u r a d ' ı n t a h t ı n ı o ğ luna b ı r a k t ı ğ ı n ı b i l d i r i r . K l â s i k O s m a n l ı m ü v e r r i h l e r i y l e en son m ü e l l i f l e r b u r i v a yetler dairesinden ç ı k a m a m ı ş l a r d ı r . Y u n a n k a y n a k l a r ı n a gelince, Chalkokondyles V a r n a ' d a n hemen sonra, fakat Ducas (220) V a r n a ' d a n ö n c e ve K a r a m a n seferinden sonra gös te r i r l e r . Son zamanlarda m e s k û k â t a r a ş t ı r m a l a r ı neticesinde b u mevzuda daha k a t i f i k i r l e r ö n e s ü r m e k iç in yen i del i l ler elde ed i lmiş t i r . H a l i l E d h e m (Eldem) bun la ra dayanarak ( M e s k û k â t - i Osmaniye, I , İ s t a n b u l 1334, S. 77-79) F a t i h M e h m e d ' i n i l k s a l t a n a t ı i ç in 848 t a r i h i n i k a b u l e t m i ş t i r . Jorga ( G O R , 1,438, 446) M e h m e d ' i n i l k tah ta çıkış ını 1444 i l k b a h a r ı o larak tespit e tmi ş t i r k i , bunda b i r hak ika t p a y ı o l d u ğ u i lerde g ö r ü l e c e k t i r . Son defa Babinger (Von Amurath, S. 255) 1444 İ l k k â n û n u ' n a , yahu t 1445 i n i l k g ü n l e r i n e g ö t ü r m ü ş t ü r .


"kendi yerine d i k t i " . H . 856 tar ihl i Takvime göre 3 6 , I I . M u r a d , Karaman oğluna karşı Anadolu'ya geçmeden önce "Sultan M u r a d Han oğlu Sultan Mehmed cu lûs" etmiştir . Bu son iddiayı destekliyen bazı vesika kayıt ları da vard ı r ; Mısır Su l t an ına gönder i len Varna fetih-nâmes inde 3 7 hadiseler şu şekilde s ı ralanmışt ı r : a- Hır is t iyanlar ın Roma'da Papa nezdinde Haçl ı seferi için t o p l a n m a l a r ı ; b - H . 847 de taarruz (İzladi muharebesi); c- M u r a d ' m saltanattan feragati ve Bursa'ya çekilmesi; d- Haçl ı ordusunun Rumeli 'ye girmesi ve Varna muharebesi. I I . Mehmed orada Varna hakk ında j _ ~ J l j i L__^=K ^ . i i (tahta cu lû sumuzdan hemen sonra) der.

Baysungur'un gönderdiği söylenen mektupta 3 8 M u r a d ' ı n sa l tanat ı b ı rakması "leşker-i küffâr„la "muharebe ve mukatele" den sonra Varna fetihnamelerinde ise daima zaferden önce gösterilmiştir. Baysungur'a atfolunan mektupta bahsi geçen muharebe şüphesiz İz ladi savaşıdır, ve oraya gönder i len mektup bir culûs nâmesi olup cevabı da bir culûs tebrikidir. Ş a h r u h ' a ve K a r a m a n - o ğ l u ' n a gönder i len Varna fetihnâmel erinde ise hâdiseler şu şekilde s ıralanmışt ı r : a- M u r a d ' m saltanattan feragati, b- Hır is t iyan ve m ü s l ü m a n h ü k ü m darlarla musalehalar yapmas ı , c- Anadolu'ya geçerek inzivâya çekilmesi, d- Haçl ı ordusunun Rumel i 'y i istilâsı ve Varna muharebesi. Hatta K a r a m a n - o ğ l u n a gönderdiği fe t ihnâmede Sultan Mehmed, babas ın ın geçen baharda tah t ı kendisine bırakt ığını açıkça söylemiştir. Bu m ü h i m kayıt aynen şöyledir : j l k i - o ^ b - <^.jf j l r j »

" e j _ , f J l i ü l <ı>lol jL- v_,L-l Jl, £İ>_ c>>*j -Sultan Mehmed'e ait bildiğimiz en eski vesika H . 848 Safer evâhir i ( 1 0 - 1 9 Haziran 1444) tarihinde Erzincan hâkimi K ı l m ç Arslan'a Edirne'den gönder i len n â m e d i r 4 0 . N â m e d e Mehmed' in adı yoktur. Fakat cevab ında "Sul-

3 6 Bak. 1444 Buhranı, S. 23, Z e y i l no. I I . 3 7 Bak. 1444 Buhranı, not 104. 3 8 A y n ı yer; ve ilerde not 50. 3 9 Fe r idun bey, I , 233.

4 0 Fe r idun bey, I , 227. B u tar ih lerde Erz incan 'da A k k o y u n l u l a r d a n P î r A h bey in o ğ l u K ı l m ç A r s l a n ' ı n h a k i m o l d u ğ u n u b i l i yo ruz (Bak. H a l i l E d h e m , Düveli İslamiye, İ s t a n b u l 1927, S. 411-412; M . H a l i l Y i n a n c , Akkoyunlular, İ s l â m Ans ik-

İ L K C U L Û S 63

tan Mehmed han " yazılmıştır . N â m e , Sultan Mehmed taraf ından yazılmış ise, Haziran baş la r ında saltanat unvan la r ın ı ku l l anmağa başlamış demektir. I I . Mehmed' in kendi ad ına basılmış H . 847 ta r ih l i bir bakı r m a n g ı r d a n da bahsolunur 4 1 . istanbul Eski Eserler Müzes inde bulunan bu mang ı r ın üzer indeki tar ihin 847 olarak okunuşunda H a l i l Edhem bey şüphe izhar etmişse de, son defa O. Ferit Sağ lam bu noktada İsrar etmektedir 4 2 . H . 847 tar ihi Mi lâd i 1 9 N i san 1444 de nihayet bulur. Mehmed Çelebi 'n in daha 1444 kışında Edirne'ye çağrılmış b u l u n d u ğ u n u , fakat kati olarak baharda orada o l d u ğ u n u biliyoruz. Mayıs ' t a Edirne'de babas ın ın y a n ı n d a yabanc ı elçilerin kabul merasiminde hazı r b u l u n m u ş t u . Nihayet Karaman oğlu İ b r a h i m bey, 1444 Temmuz'unda imzaladığı Sevgendnâmede t aahhü t le r in i " M u r a d beğe ve Mehmed b e ğ e " müştereken yapmaktadır . Bu resmi vesikada Mehmed için kul lanı lan beğ unvan ı da dikkate değer. Bü tün bunlar vekâyinâmelerdeki kayı t lar la karşılaştırıl ınca, Mehmed Çelebi 'n in daha 1444 b a h a r ı n d a babas ı t a ra f ından tahta getirildiği i ler i sürülebil ir 4 3 .

Bununla beraber Sultan M u r a d hemen o zaman h ü k ü m d a r l ı k salâhiyetlerini b ı rakmış gö rünmüyor . 12 Haziran 1444 de resmen Macarlarla b i r muahede imzalayarak kendi ad ına Macar kira l ına bir mektup gönderdiği gibi 4 4 , Temmuz içinde Anadolu tarafına geçerek kendisi ve oğlu Mehmed bey a d ı n a başka b i r muahede i m zalamışt ır 4 5 . Nihayet I I . M u r a d ' m H . 8 4 8 de basılmış mangı r la r ı vard ı r . Fakat I I . Mehmed ' in H . 8 4 8 den önce basılmış gümüş sik-

lop . c ü z 4, S. 258). O n u n b a b a s ı P î r A l i , r a k i p l e r i k a r ş ı s ı n d a I I . M u r a d ' a i l t i ca e t m i ş t i . K ı l m ç A r s l a n d a b u mek tup ta b i r O s m a n l ı mahmis i g i b i g ö r ü n m e k t e d i r . Eski m ü n ş e â t m e c m u a l a r ı n d a b u m e k t u b u n b a ş k a n ü s h a l a r ı b u l u n u p k a r ş ı l a ş t ı r m -caya kadar m e k t u b u ih t iya t l a k u l l a n m a k gerekir .

4 1 H a l i l E d h e m (E ldem) , M e s k û k â t - ı Osmaniye, İ s t a n b u l , I , S. 77-79: sikke İ s t a n b u l Eski Eserler M ü z e s i ' n d e O s m a n l ı sikkeleri ( O . Fer i t S a ğ l a m , I V . T . T . Kongres i z a b ı t l a r ı , A n k a r a , S. 173).

4 2 A y n ı yer. 848 de b a s ı l a n d i ğ e r m a n g ı r l a r ı n a y n ı o lan ( H . Edhem, no. 246) b u m a n g ı r a istinaden netice ç ı k a r m a k hususunda i h t i y a t l ı o l m a l ı d ı r . Sul tan M e h m e d i n b a b a s ı n ı n i k i n c i c u l û s u n d a n sonra H . 852 de bas ı lmı ş b a ş k a b i r b a k ı r m a n g ı r ı daha v a r d ı r . Ö b ü r yandan 847 de M e h m e d ' i n a d ı n a bas ı lmış h i ç b i r g ü m ü ş sikkeye r a s t l a n m a m ı ş t ı r . Bak. a ş a ğ ı d a not . 46.

4 3 B a b i n g e r , Von Amurath, S. 235, 238: Aiitbeherrscher, Stellvertreter 4 4 Bak. H a l e c k i , mez. eser, vesika 5. 4 5 Bak. j444 Buhranı, S. 15.


kesine ras t l anmamış t ı r 4 6 . Mehmed' in tek baş ına Sultanl ığı , M i h a -l ıç ' ta babas ın ın kapı-kulu ve beğler ö n ü n d e resmen saltanattan feragatinden itibaren başlamış olmalıdır . Bunun tar ihi de, Temmuz sonlar ına veya Ağustosa isabet eder. M u r a d ' m Anadolu 'ya hareketi Temmuz baş lar ına ras t l amaktad ı r . Bizans imperatorunun Macar Kira l ı Ladislas'a gönderdiği 30 temmuz tar ihl i mektuba göre, M u r a d 12 Temmuzda Boğazı aşarak Anadolu'ya geçmiştir 4 7 . K a r a m a n - o ğ l u y l e sulh yap t ık tan sonra Sultan M u r a d , Gazavâtfa. göre Yenişeh i r 'den ordusıyle Bursa'ya geldi, bir kaç gün ka ld ık tan sonra Mıha l ı ç ovasına çıktı ve orada yeniçeri ağası Hız ı r ağayı ve diğer beyleri etrafına çağı ra rak onlara, resmen tahttan feragat ettiğini şu sözlerle b i ld i rd i : "Bak ın beyler, paşa lar , bu âna gelince Pâdişâhınız ben i d i m , ba ( d el-yevm Pâdişâhınız oğ lumdur , zira ben cümle tâc ve t ah t ımı ve u n v â n ı m ı fi l-cümle oğ luma verdim, hâ lâ Pâd işâh oğ lumu bilesiz... M u r a d ' m Yenişehir 'e gitmesi, K a r a m a n - o ğ l u elçileriyle muahede akdi, tekrar d ö n ü p Bursa'da bir kaç gün kalması , nihayet saltanattan feragat ettiğini i lân için Miha l ı ç ' a gelmesi, b ü t ü n bunlar herhalde üç d ö r t haf ta kadar bir zaman almış olmalıdır . Aşağıda bu resmî culûs tar ihini başka kaynaklara göre m ü n a k a ş a ile aynı neticeye yaklaşacağız.

Sultan Mehmed, babası t a ra f ından tahta çıkarılışını bir çok İs lâm hükümdar l a r iy l e birlikte Mısır M e m l û k l u Sul tan ı Ç a k m a k ' a da bir elçi göndererek bildirmiştir . Bu hususta elimizde yalnız M ı sır vekayinâmeler indeki kayı t lar vard ı r . î b n Tagr ib i rd i 4 8 aynen şöyle demektedir :

4 6 H . E d h e m , I I . M u r a d ' m H . 848 t a r i h l i m a n g ı r l a r ı n d a n b i r k ı s m ı n ı i k i n c i s a l t a n a t ı n a a i t olarak kabu l e tmektedir . 848 t a r ih iy le Amasya (no. 169), T i r e ' d e (no. 199), Bursa 'da (no. 25a) I I . M u r a d a d ı n a ba s ı lmı ş m a n g ı r l a r H . 848 ( 2 0 - I V - 1 4 4 3 — ı o - I V - 1 4 4 4 ) y ı l ı n ın b a ş l a r ı n a ai t o l m a l ı d ı r . Z i r a a ş a ğ ı d a g ö r ü l e c e ğ i g i b i I I . M u r a d ' m H . 848 de tekrar c u l û s ü bahis m e v z u u olamaz. Fakat I I . M u r a d ' m H . 848 t a r i h l i g ü m ü ş sikkesine r a s t l a n m a m ı ş t ı r . Buna m u k a b i l I I . M e h m e d ' i n H . 848 t a r i h l i Amasya, Edi rne , Ayasoluk, Bursa ve Serez'de bas ı lmı ş g ü m ü ş sikkeleri v a r d ı r (bak. H . Edhem, S. 69-75). H - M u r a d devr inde Nova-berda 'da para bas ı ld ığ ı halde b u devirde o l m a m a s ı n a d i k k a t i ç e k m e k isteriz. Novaberda 1444 A ğ u s t o s u n d a S ı r p despotuna iade o l u n m u ş t u r . M e h m e d ' i n b u p a r a l a r ı , V a r n a harb inden sonra 1444 yılı s o n l a r ı n a d o ğ r u bas ı lmı ş o l m a l ı d ı r (karş ı l a , Anonim-Giese , S. 76).

4 7 Bak. Ha leck i , 29-30.

48 Havadit ad-Duhûr..., W . Popper neş r . Ca l i forn ia , 1930-1932, c i l t I , S. 18.

İ L K C U L Ü S

j \ e l J ı i 1 I A S Ü o L » j d i * c*±—II j ^ 5 - 1 «! . j l J l ^ i "

" j l k l - J I J=i c£ ûfıö^i ^ \ j 1 ^ - 1 1 J-J 1 s 3 Şevval 848 de (13 S o n k â n û n 1445) de Mehmed beyin elçisi Mısır su l tan ına hediyelerini sundu ve M u r a d ' m tahttan inerek yerine oğlunu geçirdiğini ve onun Sultan'm " t ah t - ı nazar"mda olmasını istediğini b i ld i rd i . Ha lbuki aynı kaynak Varna zaferini bi ldirmeğe gelen elçilerin 21 Zilhicce'de (1 Nisan i445)Kahire 'ye vardık lar ın ı yazmış t ı r 4 8 . İki elçi heyetinin varışları a ras ında i k i buçuk ay kadar bir zaman fasılası vardı r . Varna muharebesi 10 Sonteşrin 1444 de cereyan ettiğine göre ik i buçuk ay öncesi Ağustos sonlarına rastlar. O halde I I . Mehmed' in resmen culûsu bu tarihlere rastlamış olmalıdır . Tab i i bu hesap, her i k i hadiseden sonra elçi heyetlerinin aynı zaman fasılası içinde yola çıktıkları ve yolu aynı m ü d d e t içinde kat 'ettikleri faraziyesine dayanı r . Şu nokta şayanı dikkatt ir k i , başka kaynak la r ın verdiği kronoloji ile bu tamamiyle uygun gelmektedir. Y u k a r ı d a resmen tahttan çekilmenin Ağustos 'a rast laması lâz ım geldiğini görmüştük .

Sultan Mehmed tahta cu lûsundan sonra Mısır Su l t an ı ' na o lduğu gibi diğer büyük İs lâm h ü k ü m d a r l a r ı n a , hususiyle T i m u r oğul lar ına elçileriyle nâmele r göndererek cu lûsunu bildirmiştir . Bunlardan yanlış olarak Baysungur Mı rza ' ya gönderi ldiği söylenen bir mektubun cevâbı elimizdedir 5 0 . Bu mektupta, bilhassa şu satır lar dikkati çeker :

Emir M u r a d ' m b ü t ü n saltanat umurunu ve o memleketin hakimiyet ve idaresini size terk etmiş olması taraf ımızdan ziyadesiyle beğenilmiştir , denmektedir. Aynı mektupta "seyyiât ü l - m u k a r r i b î n " in giderilmesinden bahsedilmesi, ve Mehmed' in bu mektuba cevabm-

4 9 S. 15, Mğûm az-Zâhira (Popper neş r i , V I I , 141). 5 0 F e r i d u n bey, 231-233; Ş a h r u h ' u n o ğ l u Baysungur M i r z a 1433 de ö l m ü ş

o l d u ğ u n a g ö r e (bak. Z . V . T o g a n , Baysungur, İs i . Ansik. c ü z 16) m e k t u p ona g ö n d e r i l m i ş olamaz. I I . M e h m e d ' i n elçisi A h i A l i yo lda vefat e t t i ğ i n d e n k a r d e ş i H ı z ı r -ş a h vazifesini yerine ge t i rmiş t i r . B u mek tupda " j L s i - l j j M - i JTtf>j j U f y a i L V a r n a zaferine değ i l , İ z l â d i muharebesine b i r t e l m i h t i r . T e r k - i saltanata ai t ifade b u n d a n sonra gelmektedir . Biz b u m e k t u b u n Ş a h r u h ' a g ö n d e r i l m i ş o l a b i l e c e ğ i n i t a h m i n ediyoruz . 1 . c

3 Fatih Devri Araştırmaları 5


da 5 1 bu " i r şâdât - ı mülkîye-i nâf ı ' a" ya uyacağ ın ı bildirmesi kayde değer. U l u ğ beg oğlu Abdül lâ t i f ' in gönderdiği söylenen mektupta da 5 2 şu ibâre va rd ı r :

jLzil is.J . . . 4 o L _ j ci.ı •diljlj jlkL* . . . j U ^ j ' . -Jb'j

Yeni tahta çıkan bir Pâd i şah 'm , culûsunu, bilhassa o zaman İs lâm dünyas ın ın baş ında bulunan h ü k ü m d a r l a r a bildirmesi â d e t t i 5 3 . Fakat meşrû h ü k ü m d a r ı n saltanattan feragati suretiyle tahta geçen bu çocuğun, I I . Mehmed' in , hükümdar l ığ ın ı bi ldirmek ve t a n ı t m a k üzere yazı lan bu nâmele r in hususi b i r mana taşıdığı da i nkâ r olunamaz. Bilhassa Mıs ı r ' a giden elçinin, M e m l û k su l t an ından genç h ü k ü m d â r için alâkasını rica etmesi ve diğer mek tup l a r ın edâsı kayde değer . Burada şunu bilhassa belir tel im k i , Sultan M u r a d , kendi sağlığında oğ lunun tahtta s a ğ l a m c a y e r l e ş m e s i n i temine bi r inc i derecede ehemmiyet vermekte i d i 6 4 .

Mıha l ı ç ' t a terk-i sa l tanat ı m ü t e a k i p kap ıku lu ve beyler tevekkül içinde Edirne'ye d ö n e r l e r k e n 3 5 M u r a d , Bursa civar ında bi r ibâde t ve inzivâ h a y a t ı n a çekildi. Eski vekay inâme-ler olsun, hükümler in i onlar ın verdikleri m a l û m a t a dayand ı r an en son araştır ıcı lar olsun, M u r a d ' m i lk defa sa l tana t ı b ı rakt ık tan sonra Mağn i sa ' ya çekildiğinde şüphe etmezler 5 6 . Yaln ız

" F e r i d û n b e y , I , S. 232. 5 2 F e r i d u n bey, I , 229; b u mek tup a s l ı n d a V a r n a f e t i h n â m e s i n e b i r cevap

olarak y a z ı l m ı ş t ı r . 1449 da kısa b i r m ü d d e t M a v e r â ü n n e h i r e h a k i m o lan A b d ü l -lâ t i f M ı r z a ' y a g ö n d e r i l m i ş olamaz. Fe r idun bey'de b a ş l ı k l a r d a çok y a n l ı ş l a r v a r d ı r . Bak. M . H a l i l Y inanc , mez. mak. S. 268.

5 3 I I . M e h m e d ' i n b u m ü n a s e b e t l e y a z m ı ş o l m a s ı l â z ı m gelen m e k t u p l a r d a n h e n ü z h i ç b i r i e l imize g e ç m e m i ş t i r . B u n u n l a beraber V a r n a fe t ihnameler inde t e rk - i saltanat ve daha ö n c e k i hadiselere ait m ü h i m k a y ı t l a r b u l u n m a k t a d ı r . (Bunla r i ç in bak. 1444Buhranı, not . ıo4 . )Fakat Bab inge r ' i n b a h s e t t i ğ i (S .256), K ı h n ç Ars lan ' a , Ş i r v a n ş a h (Sul tan H a l i l ) e a i t mek tup la r b a ş k a maksatla y a z ı l m ı ş l a r d ı r , c u l û s l a a l â k a l a r ı yok tu r . C u l û s t eb r ik i olarak y a l n ı z Baysungur M ı r z a ' y a a t fo lunan m e k t u p e l imizdedir , bak. y u k a r ı d a not 50.

5 4 Âş ık P a ş a z â d e , Â l i neş r i , İ s t a n b u l 1332, S. 131. 55 Gazavât. 34 b . 5 6 Son defa b u dev r i yeniden ele a l m ı ş o lan F r . Babinger (Von Amurath zu

Amurath, Oriens v o l . 3, N r . 2, s. 255 ) M u r a d ' m y a l n ı z V a r n a ' d a n sonra 1444

İ l k k â n u n d a veya en geç 1445 i n i l k g ü n l e r i n d e t ah t t an çek i ld iğ in i , M a ğ n i s a ' y a g i t t iğ in i yazar.

İ L K C U L Ü S 67

muâs ı r Yunan müver r ih i D u c a s 5 7 onun Bursa'da bir inziva haya t ı na çekildiğini kaydetmiş , bu hadiseyi, Varna 'dan önce, terki saltanattan sonraya ait göstermekle de doğru bir kronoloji sırası takip etmiştir. C h a l k o k o n d y l es, onun zâh i t ve seyitlerle 5 8 i ' tikâfa çekildi ğini söylerken doğru olmakla beraber, bunu Varna 'dan sonraya atmakla yanılmışt ı r . M u r a d , ancak Varna muharebesinden sonra " cıyş u c i ş re t"e baş lamak üzere Mağn i sa ' ya gidecektir. Öyle gö rünüyor k i , o zamana ait hâdiseler ve teferruât , daima bu i lk terki saltanat hâdisesine eklenmiştir . Gazavât, Miha l ı ç ' t a terki saltanattan sonra Sultan M u r a d ' m orada kaldığını kaydeder. Bu kayıt ları resmî vesikalar ka t î bir şekilde teyit etmektedir : I I . Mehmed, Varna gazâsı dolayısiyle muhtel i f h ü k ü m d a r l a r a gönderdiğ i nâme le rde 5 9 , babasının tahttan çekilerek " â ' m â l ' - i u h r e v î " y e veya "tehyie-i esbâb-ı saâdât- ı ebediyye"ye kendisini verdiğini bi ldi r i r . Mısır sultam'na gönderdiği mektuptaki 6 0 ifadeler ise temamiyle açıktır : orada, 848 yıl ında babas ın ın sa l tanat ı kendisine teslim edip dünyay ı hor görerek "Bursa nevâh i s ine" çekildiğini yazmışt ır .

5 7 B o n n t a b ' ı , S. 220. 6 8 s. 352.

5 9 Bak. y u k a r ı d a S. 65. 6 0 Bak. 1444 Buhranı, not . 104.

I

İ S T A N B U L ' U N F E T H İ N D E N Ö N C E F Â T İ H S U L T A N M E H M E D

HP ahtı oğ luna b ı rakıp çekilmekle çok yanlış hareket ettiğini Murad 'a , sonraki hadiseler an la tacak t ı r . Hakikatte onun tathttan

çekilmesi ve barış için yapt ığı fedakârlıklar, d ü ş m a n l a r taraf ından devletin aşikâr bir zaafı olarak telakki edilmiş ve taarruz niyetlerini kuvvet lendirmişt i r . I I . M u r a d , herşeyden evvel Macarlar ' la Edirne'de yapt ığı an l a şman ın bu tarafta sulhü sağladığını zannetmekle tema-miyle yanı l ıyordu. Y u k a r ı d a b i r inc i makalemizde, düşman ın sulhü hakikatte bir oyalama vasıtası telakki ettiğini izaha çalışmıştık. Şimdi hızla h a z ı r l a n m a k t a olan Haçl ı lar , Türk le r i Rumel i ' den ç ıka rmak için, meydana çıkan durumu kaçır ı lmaz bir fırsat sayıyorlardı . Ö b ü r taraftan İ s t a n b u l ' d a hiç bir zaman eksik olmayan Osman l ı saltanat müdde i l e r inden bir " D ü z m e " de, Rumeli 'de isyan ç ıka rmak ve tah t ı ele geçirmek için fırsat bekliyordu. Bugün hiç mübalağas ız iddia olunabilir k i , Yı ldı r ım Bayezid oğulları arasında taht mücadelesi ancak İ s t a n b u l ' u n fethiyle son bu lmuş tur .

Y u k a r ı d a işaret ett iğimiz g ib i 1 , M u r a d ' m oğlunu tahta geçirmesinde en m ü h i m bir âmil de, İ s t anbu l ' dak i müdde iye karşı onu, kendi sağlığında halka meşrû h ü k ü m d a r l a r ı olarak t an ı tmak ve tahtta kolayca yerleşmesini temin etmekti. Garpte ve Şark ta b ü t ü n düşman-lariyle müsa leha la r yaparak sulhü sağlam esaslara bağlamış göründ ü ğ ü bir anda, bu f i k r i n i tatbik mevkiine koyabileceğini sanmıştı . Fakat o tahttan çekilir çekilmez, İ s t a n b u l ' d a n bir " D ü z m e " , şüphesiz Orhan 2 , Bizans İ m p e r a t o r u n u n yard ımiyle İnceğiz 'e geldi. Burada

1 Bak. S. 66. 2 K e m â l P a ş a z â d e (v. ı8a) 1444 hadiseleri do lay ı s iy le ondan bahs ile

" o l zamanda İ s t a n b u l ' d a b i r m e c h û l - i m e c c u l v a r d ı , Y ı l d ı r ı m H a n e v l â d ı n d a n ı m d e y ü i l i a l d a d ı r d ı " d iyor . Gazana?ta sadece düzme ad iy le z ikredi len b u O s m a n l ı ş ehzâdes i İ s t a n b u l m u h a s a r a s ı n d a Sul tan M e h m e d ' e ka r ş ı s avaşmış ve ö l m ü ş olan O r h a n o l m a l ı d ı r . C h a l k o k o n d y l e s ' e gö re (S . 3 9 8 ) b u O r h a n , E m i r S ü l e y m a n ' ı n t o r u n u , K r i t o v u l o s ' a g ö r e (S. 83) I I . M e h m e d ' i n a m c a s ı o l m a l ı d ı r . Fakat a m c a s ı O r h a n ' ı n Edi rne 'de ö l d ü ğ ü ve T u n c a k e n a r ı n d a g ö m ü l d ü ğ ü m a l û m d u r (Bak. Ş ü k r u l l a h , Behçet üt-tevârîh, T h . Seif neş r i , M O G I I ( ı g 2 6 ) , S. 118; B a b i n g e r , "Bajezid Osman".., S. 354). E m i r S ü l e y m a n o ğ l u O r h a n ise H ,

7 ° F A T İ H D E V R İ Ü Z E R İ N D E T E T K İ K L E R V E V E S İ K A L A R

Osmanl ı l a r ın kendisine i l t ihak edeceğini san ıyordu , fakat kimsenin gelmediğini görünce "Ağaç -den iz i "ne (Deli-orman) kaçt ı ve Balkanın ötesine h â k i m oldu. Bu haber üzer ine Edirne'de devlet e rkân ı telâşa düş tü ler ve derhal Kassab zâde M a h m u d beyi mektupla I I . Murad 'a göndererek acele Pây i t ah t a çağırdı lar . Bi r taraftan da Rumeli Beylerbeyi Ş a h a b e d d i n Şahin Paşa D ü z m e ' y i y a k a l a m a ğ a memur oldu. Beylerbeyi, İ s t anbu l ' a giden b ü t ü n yolları tut turduktan sonra K o ç Hüsey in O ğ l u ' n u D ü z m e ' n i n üzer ine gönderd i . D ü z m e , bu sıkışık duruma düşünce Karadeniz kıyıs ından Midye'ye kaçt ı ve oradan tekrar İ s t a n b u l ' a va rd ı . Görü nüşe nazaran bu D ü z m e hâdisesi, Bizans İmpera to r ıy l e diğer mü t tefiklerin hazır ladıklar ı çenber leme taarruz p l â n ı n a dahi l o lmal ı dır . Orhan meselesi, Osmanl ı kaynak la r ı t a ra f ından daima meskût veya kapal ı geçilmekle beraber 1453 'e kadar O s m a n l ı siyaseti üzer inde kuvvetle tesir yapmış bir âmi ld i r . -Herha lde O r h a n ' ı n muvaffak olamayışı , en ziyade kendi taht davası ile d ü ş m a n ı n yıkıcı maksatla r ına hizmet etmesinden ileri gelmiştir ve bu sebepten Rumeli 'de kendine taraftar bu lamamış t ı r . Osmanl ı l a r o zaman bir ö lüm-ka l ım b u h r a n ı iç inde bulunuyor ve C h a l k o k o n d y l e s'm dediği g i b i 3

her tü r lü iç savaştan nefret ediyor lardı .

Haçl ı ordusu 18-22 Eylü l 'de T u n a ' y ı aştı 4 . İstilâ haberi gelince, p â y i t a h t t a b ü t ü n yaz h â k i m olan kararsızlık ve telâş hakiki b i r panik haline inkı lâb e t t i 5 . Edirne'de bir ka t l i âmla biten Hurû f î ayak lanmas ı , Bedestanı ve şehrin b ü y ü k bi r kısmını küle çeviren y a n g ı n d a n sonra ha lk ın gösterdiği hoşnutsuzluk ve heyecan aras ında devlet büyükler i , çok yakın saydıkları muhasaraya karşı ne tedbir a lacaklar ın ı b i lemiyor lardı . Bu ko rkunç durum karşısında, şüphesiz baş ta bi r inci vezir H a l i l Paşa o lduğu halde rical, Sul-

832 de Bursa 'da vebadan ö l m ü ş t ü r (bak. N e ş r î , 162, Takvîm-i Hümâyun'larda. daha ö n c e gös te r i l i r ) . İ s t a n b u l ' d a k i D ü z m e O r h a n ' ı n b a b a s ı n ı t a y i n etmek iç in ş i m d i l i k de l i l l e r imiz k â f i d e ğ i l d i r . Fakat onun O s m a n l ı h a n e d â n m d a n o l d u ğ u m u h a k k a k tır (bak. K r i t o v u l o s , S. 8 3 ) . Ducas (S. 235J o n u n 1451 de ye t i şk in b i r g e n ç o l d u ğ u n u söyler .

3 C h a l k o k o n d y l e s, S. 352. 4 J o r g a , G O R , I , 4 4 0 ; k e z â ka r ş ı l a . D r . A d n a n E r z i , Belleten, say ı 56 (1950) ,

s. 617, 623. 5 Bak. 1444 buhranı, S. 37.

İ S T A N B U L ' U N F E T H İ N D E N Ö N C E 7 '

tan M u r a d ' ı tekrar acele Edirne'ye çağ ı rmak tan başka çare göre-miyor lardı .

Bu esnada Paşalar a ras ında f ik i r ayrılığı kendini gösterdi . Genç Padişah, daha doğrusu onun hakikaten saltanatta yerleşmesini isteyen yakın adamla r ı , düşman ı karş ı lamak üzere derhal hareket etmesi düşünces inde idiler. Herhalde baş la r ında H a l i l Paşa bulunan bir kısım devlet büyükler i ise, bunu doğ ru bu lmad ı l a r ve m â n i oldular. Bilhassa d ü ş m a n donanmas ın ın Karadeniz kıyı lar ında ç ıka rma yapması ih t imal i öne sü rü lüyordu . P a d i ş a h ' m pây i t ah t t a ka lmas ı ,babasmm çağırı lması ka ra r l a ş t ı r ı l d ı 6 . M u r a d , başlangıçta uzletinden ayr ı lmak istemedi. "Beginiz v a r d ı r , v a r ı n u ğ r a ş ı n " dedi 7 . Fakat sonra Bursa'ya gönderilen Kassab-oğlu M a h m u d beyin ısrarı ve tesirli sözleri 8 üzer ine nihayet râzı oldu. H a l i l Pa şa ' nm, Kapıkul ıy le "Göksu dedikleri mahal" in karşısına gelmesini istedi 9 . M u r a d ' m hareketi haberi Edirne'de herkesi sevindirdi, kuvvei maneviyeyi yükseltti . Gazavât'm diliyle 1 0

devlet büyük le r inden her birisinin "akl ı baş ına gelip ma 'kû lca tedarikler endişe eylemeğe baş lad ı l a r " . M u r a d , süratle Anadolu askerini ( t ımarl ı sipahiler, azablar, yayalar ve müsellemler) toplayıp harekete geçti . Görünüşe nazaran d ü ş m a n donanmas ın ı şaşır tmak için o, ordusunun büyük bi r kısmını, askeri geçirmeğe mahsus at gemiler inin b u l u n d u ğ u Gelibolu boğaz ına getirmiş, sonra kendisi gizlice b ü t ü n sürat iyle İ s t anbu l boğaz ına , b u g ü n k ü Rumel i Hisar ı karşısına

6 Gazavât, 39b.

7 Tevârih-i Âl-i Osman, Ü n i . K ü . T . y . 3704. 8 K e m â l P a ş a z r â d e , Tevârih-i Âli-Osman, Paris B i b i . Nat ionale , man . turcs,

Suppl . 157, v . 3b-4b. Burada K e m â l P a ş a z â d e ' d e (4b) m ü h i m tafs i lâ t v a r d ı r : " E ğ e r b u d i y a r ı n ş e h r i y â r i s e n gel v i l â y e t ü n ü h i m â y e t eyle ve eğer ra iyet o l m a ğ a r a ğ b e t e t d ü n s e a n ı n h ü k m ü n ü r e â y e t eyle" . K a r ş ı l a Anonim-Giese , s. 68. M a h m u d bey, Bursa beğ i (su-başısı) C ü b b e A l i b e ğ i n o ğ l u d u r ( K e m â l P a ş a z â d e , T u r s u n b e ğ , 6 0 ) . I I . M u r a d devr inde G i r m e n Sancak b e ğ i o l d u ğ u t a h m i n o lunab i l i r ( K a r ş ı l a . T . G ö k b i l g i n , S. 78. n o t ) . H . 837 t a r i h l i vakfiyesi sureti V a k ı f l a r U . M d . j>b* i l 39, 410. O r a d a a d ı ve u n v a n ı « oi l j yV-ai <il. ı>.' «t. ı iWJ.s f^J'^çy-ı/' i j i - U i l » M a l k a r a ' d a mescid, tabhane, medrese y a p t ı r m ı ş , o ğ l u A l i b e ğ i m ü t e v e l l i t a y i n etmiş t i r . E v k a f ı n ı n sonraki d u r u m u iç in bak. T . G ö k b i l g i n , Edirne ve Paşa Livası, İ s t a n b u l 1952, S. 291-292. İş b a ş a r ı r , c ü r e t l i b i r adam olarak t a n ı n a n K a s s a b - o ğ l u şüphes i z H a l i l ' i n a d a m ı d ı r . B u M a h m u d bey, M a h m u d P a ş a Menak ib l e r i nde Sadrazam M a h m u d P a ş a i le ka r ı ş t ı r ı l ı r .

9 Gazavât, 41a; k e z â bak. N e ş r î , 173, Anonim-Giese , 68.


gelmiştir. O s ı rada H a l i l Paşa "yeniçer i , topçu ve cebeci ve Rumeli askeri i l e" 1 2 İnceğiz 'de bekliyordu. P a d i ş a h ' m geldiğini haber alan vezir-i â z a m b u g ü n Rumeli hisar ının b u l u n d u ğ u yere geldi, Çan-dar l ı H a l i l ' i n getirdiği toplarla Güzelce-hisar 'daki ler Boğazı i k i taraftan tam bir ateş sahası içine a ld ı l a r 1 3 . M u r a d ' m geçişine yalnız i k i Bizans kadırgası 1 4 mani olmak istedi. Asıl Haçl ı donanmas ı , bu sırada T ü r k ordusunun karşı yakaya geçmek için beklediği Çanakka le boğaz ında kalmış olmal ıdır 1 5 . Bizans kad ı rga l a r ından b i r i , Gazavât'a. göre topçu k u m a n d a n ı Saruca'nm toplariyle bat ı r ı lmış , öteki hasara uğ raya rak İ s t anbu l tarafına kaçmıştı 1 6 . Bu sayede M u r a d tehlikesizce b i r "Firenk gemisiyle" 1 7 karşı tarafa geçti . Bu suretle Türk l e r büyük bir stratejik muvaffakiyet kazanmış o luyor lardı . Evvelâ M u r a d ' m şaşır tma hareketi, sonra belki askerî tarihte i lk defa Boğazın top ateşiyle kesilmesi sayesinde Haç l ı l a r ın p lân la r ı bozu lmuş oluyordu. Varna savaşı üzer inde yazan en değerli Batı tar ihçi leri dahi, harbin tahini tayin eden bu T ü r k muvaffakiyetini, rüzgâr ın müsaa-desizliğine atfederler 1 8 . Boğazı geçiş tar ihi 1444 yı l ının 20 İ lkteşr inine

1 2 Gazâval 41a. 1 3 N e ş r î (173), A n o n i m l e r (68) ve K e m a l P a ş a z â d e (5a) M u r a d ' m evve lâ

G e l i b o l u ka r ş ı s ına ge ld iğ in i , orada d ü ş m a n gemi le r in in B o ğ a z ı t u t m u ş o l d u ğ u n u g ö r e r e k Kocae l i ü z e r i n d e n İ s t a n b u l b o ğ a z ı n a , G ö k s u y a g i t t i ğ i n i b i l d i r i r l e r . I I . M u r a d , H a l i l P a ş a ' y ı G ö k s u ka r ş ı s ına ç a ğ ı r m ı ş o l d u ğ u n a g ö r e geçiş ye r i olarak ö n c e den İ s t a n b u l b o ğ a z ı n ı t ay in e tmi ş t i r . Herha lde D ü ş m a n d o n a n m a s ı n a m a k s a d ı b e l l i etmemek i ç i n d i r k i , H a l i l P a ş a , P a d i ş a h ' ı n b o ğ a z a g e l d i ğ i n i haber a l ı n c a y a kadar İ n c e ğ i z ' d e bek l emi ş t i r .

1 4 Gazavât 44a, B izans l ı l a r ın b u ta r ih te ancak i k i k a d ı r g a s ı o lup b u n l a r ı n B o ğ a z ı k e s m e ğ e m e m u r H a ç l ı d o n a n m a s ı n a i l t i h a k e t t ik le r i h a k k ı n d a bak. H a l e c k i , The Crusade, S. 6 1 .

1 5 K a r ş ı l a . D u c a s , 221. H a ç l ı d o n a n m a s ı n ı n şaş ı r t ı lmış o l d u ğ u b i r v a k ı a d ı r .

V a r n a m a ğ l u b i y e t i n d e n sonra Papa, Vened ik k a d ı r g a l a r ı n ı n h a t a s ı y ü z ü n d e n Os

m a n l ı l a r ı n A n a d o l u ' d a n R u m e l i ' y e g e ç e b i l d i k l e r i n i y a z m ı ş t ı r ( B a b i n g e r , Von

Amurath, S. 257; N . Jorga , Notes et extraits, I I I (Paris 1902), 197; ka r ş ı l a . H a l e c k i , 63) .

1 6 Gazavât, 44a. 1 7 Anonim-Giese , s. 6 8 ; b u , her halde b i r Ceneviz gemisi o l m a l ı d ı r . K e m â l

P a ş a z â d e ' d e (5a) "derya k e n â r ı n d a b i r k ö k e ele g i r d i , b a z i r g â n g e m i s i y m i ş , S u l t â n - ı â l e m i a d e m î s i y l e b i r d e m i ç i n d e b e r ü yakaya g e ç ü r d ü " . B a t ı k a y n a k l a r ı geç iş ten Ceneviz l i ler i mesul tu ta r la r . Bak. B a b i n g e r , Von Amurath, s. 252.

1 S Bak. Ha leck i , 63-64.

İ S T A N B U L ' U N F E T H İ N D E N Ö N C E 73

( H . 848, 7 Receb) rastlar 1 9 . Rumeli toprağ ına ayak basar basmaz Sultan M u r a d , bilhassa bu geçişi m ü m k ü n kılan topçu kumandam Saruca'ya ihsanlarda bulundu. Edirne'ye haberi müjdelemek için kapıcıbaşı ile Muhtesib zâde acele yola çıkarıldılar 2 0 . Gelibolu karşısında Haçl ı d o n a n m a s ı ta ra f ından yolu kesilmiş olan Anadolu ordusu da çok geçmeden karşıya geçirilmiştir. Reislerden Kara Rahman oğlu Hamza 2 1 , İ zmi t havalisi halkını gazâya çağı ra rak " a z î m donanma" yapt ı ve Gelibolu ağz ındaki Haçl ı donanmas ın ı dağı t t ı . Bu suretle Anadolu askeri karşı yakaya geçip Rumeli askeri ile birleşmeğe muvaffak o ldu 2 2 . Anadolu'dan m ü h i m miktarda asker geçtiği muhakkak t ı r . H . 859 (1455) tar ihl i bir Aydın H â k â n i defterinde "Varna gazas ında şehi t" kaydo lunan la r ın miktar ı m ü h i m bir nisbet, t u t m a k t a d ı r 2 3 . I I . M u r a d Edirne'ye yaklaş ınca , kendisini devlet a d a m l a r ı ve halk b ü y ü k sevinç ve t e z a h ü r a t l a karş ı lamağa çıktılar 2 4 . Eski Sultan şehre girmedi. Civarda bir yerde konakladı . " Ş a h z â d e yine tahta çıkıp h ü k ü m eyledi ve emredib H a l i l Paşa 'yı katma davet edib ve H a l i l Paşa 'ya dedi k im, babamdan rica edesin k i m babam oturub Edirne 'yi İ s t anbu l keferesinden hıfzedib ben Ungurus keferesi üzer ine varub gazâ edem" 2 3 . Edirne c ivar ındaki bir kaç gün lük konaklama sırasında başkomutanl ık meselesinde bir hayli m ü n a k a ş a cereyan ettiği anlaş ı lmaktadır . I I . Murad , Edirne'ye girmekten kasden kaçınmış olmalıdır . Bununla beraber Çandar l ı Ha l i l , Murad 'a Padişah muamelesi yap ıyordu . Gazavât'3. göre, vezir-i

9 9 B u t a r i h M ı s ı r s u l t a n ı n a y a z ı l a n V a r n a f e t i h n â m e s i n d e ve r i lmi ş t i r . H a l e c k i (S. 64) ve Fr. B a b i n g e r (Amurath, S. 252) M u r a d ' m geçiş in i 1444 İ l k t e ş r i n i n i n i k i n c i yar ı s ı olarak tesbit e t m i ş l e r d i r . D u c a s (Bonn t a b ' ı , 220) , " K e l b y ı ld ız ın ın d o ğ d u ğ u g ü n l e r d e " gös te r i r .

20 Gazavât, 44b. 2 1 K a r a G a z i A b d u r r a h m a n ' ı O r h a n z a m a n ı n d a Kocae l i 'nde f ü t u h a t

y a p m ı ş be l l i baş l ı gazi reislerinden b i r i olarak eski O s m a n l ı r i v â y e t l e r i n d e b u l u yoruz (bak. A ş ı k P a ş a z â d e , 34-35; N e ş r î , 41-42).

2 2 T ü r k o rdusunun nakl inde para ile Ceneviz gemi l e r in in de k u l l a n ı l m ı ş o l m a s ı t amamiy le esassız o l m a m a l ı d ı r . Cenevizl i ler bundan ö n c e de b u hizmette b u l u n m u ş l a r d ı r . K a r ş ı l a . B a b i n g e r , Von Amurath, S. 252, not 102.

2 3 Başvekâ l e t Arş iv i t a p u deft. M 1-1 - M e s e l â «(ijiy x,$.i »jl ' j i j ^ jU"ı> (S. 10). Orada 1451 de A n a d o l u Beylerbeyisi o lan I s h a k p a ş a n ı n z i k r i d e d i k k a t i ç e k m e k t e d i r .

2 4 K e m â l P a ş a z â d e ; Gazavât, 45a. 25 Gazavât, 45.


â z a m genç Pad i şah ' a dedi k i : " E l h a m d ü l i l l â h Padişahımız geldi, ş imdengerü tedbir anundur, o nice derse öyle olur" . Vez i r - i âzam, Haçl ı ordusu karşısına çıkabi lmek için onun henüz pek genç o l d u ğ u n u söylemekte şüphesiz haklı i d i . Fakat on i k i yaş ındaki P a d i ş a h ' m arkasında, galiba Zağanos ve İ b r a h i m beyler bulunuyor ve onu teşvik ediyor lardı . Baba ile oğulun, iktidar için çekişenler a ras ında bir vasıta yap ı lmak istendiğini göstermek b a k ı m ı n d a n Gazavâf takı tafsilâ t bilhassa dikkate değer : H a l i l ' i iknaa muvaffak olamayan genç Padişah , bizzat sefere gitme isteğini babası ö n ü n d e tekrar lay ınca , Murad , " b u asıl sözü ol oğlanın ağzına verirsin" diyerek H a l i l ' i azarlamak istemiş, bunun üzer ine vezir-i â z a m durumu aç ık lamak mecburiyetinde kalmıştır . Murad , oğ lunu ve pây i t ah t ı tecrübeli vezirine emanet ederek bizzat d ü ş m a n a karşı hareket etti 2 6 .

Verdiğ imiz bu tafsilâtın, i ler iki hadiseleri anlamak için b ü y ü k yard ımı olacaktır . U l e m â n ı n tasvibiyle nef i r iâm, ordunun hareketi ve Varna 'daki kanlı meydan savaşı hakk ında burada tafsilâta girişmek mevzuumuz haricindedir. Yalnız işaret etmek lâz ımdır k i , Varna savaşından önce müdafaa tedbirleri almakta ve Varna 'da zaferin kazan ı lmas ında Ç a n d a r l ı ' n m rakibi Rumel i Beylerbeyi Ş a h a b e d d i n Paşa 2 7 fevkalâde m ü h i m bir rol oynamış t ı r : Evvelâ, d ü ş m a n daha

2 6 " A m m a Ş a h z â d e yine tahta ç ık ıp h ü k m e y l e d i ve emred ip H a l i l p a ş a ' y ı kat ı n a davet edip ve H a l i l p a ş a ' y a dedi k i m , babamdan r i ca edesin k i m b a b a m o t u r u p E d i r n e ' y i İ s t a n b u l keferesinden h ı fzed ip ve ben U n g u r u s ü z e r i n e va rub g a z â edem dedikte , H a l i l p a ş a âk i l vezir i d i ve ey i t t i k i m ş a h z â d e m P â d i ş â h hazret ine ben b u sözü d e m e ğ e kadar d e ğ i l i m . E l h a m d ü l i l l â h P â d i ş â h ı m ı z geldi , ş i m d e n g e r ü tedb i r a n ı n d ı r ; o nice derse öy le o lur , d e y ü b cevap ve rd i . Z i r a b u d ü ş m a n ağ ı r d ü ş m a n d ı r ve ş â h z â d e m sen d a h i b i r taze g ü l s ü n , hemen sana l â y i k o lan b u d u r k ı , P â d i ş â h ı n f e r m a n ı ü z e r e hareket e d ü b ve s ö z ü n d e n t a ş ra ç ı k m a y a s m "(Gazavât 45a) .

2 7 V a r n a muharebesinde sol kola k u m a n d a eden R u m e l i beylerbeyi olarak kaynaklarda ü ç ad ver i lmektedi r : K a r a c a b e y , D a v u d b e y , Ş a h a b e d d i n (Şah in ) P a ş a . K a r a c a bey d iyen k a y n a k l a r ' , ( C h a l k o k o n d y l e s İ . Bekker neşr i , S. 332) b u s a v a ş t a şeh i t d ü ş e n A n a d o l u beylerbeyisi G ü v e y ( G ü y e g ü ) K a r a c a beyle sonra R u m e l i beylerbeyi o lan D a y ı K a r a c a beyi k a r ı ş t ı r m ı ş g ö r ü n ü y o r l a r . Esasen b ü t ü n kaynakla rda V a r n a ' d a b a ş k a b i r isimle b i r A n a d o l u beylerbeyi z ikredi lmez. Buna m u k a b i l b i r k ı s ım m ü h i m kaynaklar ( K â ş i f i , S. 3 0 ; H e ş t B e h i ş t ; N e ş r i , 173) R u m e l i beylerbeyi olarak D a v u t beyi gös te r i r l e r . G i e s e ' n i n k u l l a n d ı ğ ı A n o n i m l e r d e n d i r tanesi (S.200) k e z â D a v u d ' u ver i r . Fakat d i ğ e r anonimler le O r u ç ' d a (s. 56 - ik inc i n ü s h a s ı n d a , s. 119, " Ş a h a b e d d i n ve A n a d o l u Beylerbeyis i" ke l imele r i d ü ş m ü ş olsa gerek) " R u m e l i beylerbeyisi Ş a h a b e d d i n P a ş a ve A n a d o l u beylerbeyisi G ü y e g ü Karaca i d i . " Gazavât, D a v u t bey in d u r u m u n u a ç ı k l a y a r a k meselede v u z u h sağ l ıyor .

İ S T A N E U L ' U N F E T H İ N D E N Ö N C E 75

T u n a ' y ı aştığı zaman kara rgâh ın ı Eski-hisar'da kuran Şahabedd in Paşa, Haçl ı ordusunun Balkan dağlar ın ı geçmesine mani olmak için b ü t ü n geçitleri tahkim ediyor ve Nigbolu beyi F î ruz Bey oğlu Mehmed beyle teması muhafaza ederek düşman ın ilerleyişini y a k ı n d a n takip ediyordu. O, Sultan M u r a d ' m hareket haberini al ınca, Yanbolu'dan az ileride Rumeli ordusıyle geldi, ona i l t ihak etti. Varna muharebesinde (10 Sonteşrin 1444) Yanko'nun karşısında sol kola kumanda etti ve harbin kazanı lmas ında m ü h i m rol oynad ı 2 8 . Şahabedd in Paşa ' -nm bu savaştan sonra nüfuzu ziyadesiyle kuvvetlenmiş ve 1442 de oğradığ ı u tandır ıc ı bozgunun tesirini giderebilmiştir .

Harp devam ederken Sultan Mehmed, H a l i l Paşa ile beraber Edirne'de büyük bir endişe içinde neticeyi beklemekte i d i . H a t t â savaş akşamı pây i t ah ta , i lk ça rp ı şmala rda kaçan askerin getirdiği bozgun haberi herkesi yeis içinde bı rakmış , bir panik başlamış ve şehrin büyükler i Dimetoka kalesine sığınmışlardı 2 9 . Ertesi gün zafer " b e ş â r e t n â m e " si geldi. Pây i t ah t halkı haberi büyük sevinç gösterileri, şenlikler ve donanmalarla ku t lad ı . " C ü m l e bilâd-ı islâ-miyeye beşâ re tnâme le r " yazıldı 3 0 . H . 8 4 8 Ramazan sonları (1445 S o n k â n u n or ta lar ı ) tar ihini taşıyan, yani zaferden takriben i k i ay sonra yazılmış olan bu nâme le rden bazı lar ı , yahut cevaplar ı münşeâ t m e c m u a l a r ı n d a bize kadar gelebilmiştir 3 1 .

B u kaynakta mufassalan b i ld i r i l d iğ i veçh i l e , D a v u t bey " n e f î r - i â m askeri" k u m a n d a n ı olarak R u m e l i beylerbeyi Ş a h a b e d d i n P a ş a k u m a n d a s ı n d a sol ko lda savaş mak ta i d i . K a s ı m P a ş a ' n m İ z l a d i ' d e k i m a ğ l u b i y e t l e r i n d e n sonra azlolunarak yerine R u m e l i b e y l e r b e y i l i ğ i n e Ş a h a b e d d i n P a ş a ge t i r i lmi ş t i r ( G a z a v â t , 28b) . B a b i n g e r (S. 253-254), evve lâ D a v u t P a ş a sonra Karaca P a ş a yazar.

2 8 V a r n a muharebesi h a k k ı n d a son tedkikler i ç in bak. Ha leck i , S. 6; keza A . E r z i . mez. mak . S. 595-631. M ı s ı r ' a g ö n d e r i l e n esirlerin a ğ z ı n d a n İ b n H a c e r ' e i n t i k a l eden r i v â y e t d ikkate d e ğ e r . Bak. D r . Ş e v k i y e İ n a l c ı k , İbn Hacer'de Osmanlılara dair haberler, D . T . C. F . dergisi V I 5 (1948), s. 523-524, 529. Y ü k a r ı d a işaret e t t i ğ i m i z g i b i (not 23) O s m a n l ı H a k â n î defterlerinden de m ü h i m malzeme topl anab i l i r ve bilhassa O s m a n l ı ordusunun d u r u m u d o ğ r u b i r şeki lde meydana ç ıka r ı l ab i l i r . N ihaye t V a r n a muharebesi h a k k ı n d a ş i m d i en tafsi lât l ı ve m ü h i m b i r kaynak olarak Gazavât-ı Murad Han son zamanda meydana ç ıkmış t ı r . M . O ğ u z l a beraber b u m ü h i m k a y n a ğ ı y a k ı n d a n e ş r e d e c e ğ i z . B ü t ü n b u yeni kaynaklara g ö r e V a r n a muharebesi yeniden y a z ı l m a l ı d ı r .

2 9 , K e m â l P a ş a z â d e , v . 21b. 30 Gazavât, 61b; K e m â l P a ş a z â d e , 16. 3 1 Bak. 14.44 buhranı, not 104. Bab inger ' in b a h s e t t i ğ i (S. 256) mek tup la rdan

K ı h n ç Ars lan 'a g ö n d e r i l e n mek tup b i r f e t i h n â m e değ i l d i r . B u mektup h a k k ı n d a

76 F A T İ H D E V R İ Ü Y E R İ N D E T E T K İ K L E R V E V E S İ K A L A R

Muharebe esnasında ve muharebeden sonra, M u r a d ' m Manisa'ya gitmesine kadar S. Mehmed' in saltanattan çekilmiş olması bahis mevzuu değildir . Ancak o zaman pek hususi olan bir durum, hakikatte k imin pad işah o lduğu hakk ında yalnız b u g ü n k ü tarihçi leri değil, muâsı r müşahi t ler i bile t e r eddü t ve ibham içinde bı rakmışt ı r . Gerçekten o zaman bir kısım devlet adamla r ı ve halk, I I . M u r a d ' m ordunun başına geçmesini tekrar tahta ç ıkma mahiyetinde, f i i len b i r culûs telakki etmişler, buna karşı bazı lar ı Sultan Mehmed ' in resmî pad i şah durumunu müdafaa etmişlerdir .

Savaş esnasında Sultan Mehmed' in vaziyeti hususunda Gazavât açıktır. Zaferi mü teak ip alman ganimetten bahsederken diyor k i : "bulunan cevâhir ve altun ve gümüş eşya ne bulunduysa, defter e d ü b ve Padişahımız olan Sultan Mehmed bin Sultan M u r a d Han için zabt olundu,, 3 2 . Fatih'e sunulmuş olan Gazânâme-i Rûm'da 3 3 I I . Mehmed, Varna muharebesi sırasında ve sonra daima pad i şah olarak tasvir edilir. K e z â muâsı r bir müver r ih , Ducas'da 3 4 Varna zaferinden sonra I I . M u r a d , Manisa'ya çekilmiştir; bir cülûs veya saltanattan feragat bahis mevzuu değildir. Ekseri kaynaklar I I . M u r a d ' m 1446 da tahta gelişini, hemen Varna 'dan sonraki günlere getirmekle yanı l ı r l a r 3 5 a . S. M u r a d , Rumeli 'ye geçtikten sonra resmen I I . Mehmed padişah sayı lmakla beraber, eski Pad i şah 'm d ü ş m a n a karşı o rdu la r ın idaresini eline a lmas ından beri tabi î b ü t ü n otorite f i i len ona in t ikal etmiş ve oğlu pây i t ah t t a 1444 yaz ında o lduğu şekilde b i r"ka im-makam" gibi k a l m ı ş t ı 3 5 . I I . Murad , Varna'ya giderken Edirne şehrine girmekten kaçınmışt ı . Fakat büyük meydan savaşını kazan ıp Edirne'ye geldikten sonra burada o tu rd u ğ u günle rde de bi t tabi i birdenbire "z imâm- ı kabz u bast" dan elini çekip kenarda ka lmad ı , ka lamazd ı .

bak. İlk Culûs, not 53. E r z i ' n i n I I . M u r a d t a r a f ı n d a n V a r n a için C i h a n ş â h ' a g ö n d e r i l d i ğ i n i i dd i a e t t iğ i fetihname de (mez. mak. S. 614 vd . ) hakikat te I I . Kosova f e t i h n â m e s i d i r . O n u n neş re t t i ğ i (mez. mak. 619) T o p k a p ı S a r a y ı A r ş iv indek i k o p y a n ı n ö tek i p a r ç a s ı n ı b u A r ş i v d e ç a l ı ş m a l a r ı m ı z s ı r a s ı n d a bu lduk . Fe r idun beyde (s. 173-175) buna cevap olarak a lman m e k t u b u n aslı T o p k a p ı S a r a y ı M ü z e s i A r ş i v i n d e N o . 8343 dedir ve e v â h i r i Ş e v v a l 853 t a r i h i n i t a ş ı m a k t a d ı r .

32 Gazavât, 60 a. 3 3 Bak. A d n a n E r z i , Belleten, sayı 56, s. 596-597. 3 4 S. 221 .

3 5 a Bunun la beraber A n o n i m l e r ve Heşt Bihist d o ğ r u olarak H . 8 5 0 ( 1 4 4 6 ) t a r i h i n i ver i r ler .

3 5 Bak. not 26.

Î S L A N B U L ' U N F E T H İ N D E N Ö N C E 77

Chalkokondyles'de ona atfolunan 3 6 azl ve tayinler, her halde onun taraf ından, fakat Sultan Mehmed ad ına yapılmış o lmal ıd ı r 3 7 . Varna muharebesinden sonra yazı lan fe t ihnâmeler , Mehmed' in saltanatta kaldığına dair yukar ıda naklet t iğimiz vekayinâmeler in kayı t lar ını kat ' i bir şekilde teyit etmektedir. Gerçekten H . 8 4 8 yılı evâhir-i Ramazan tar ihini taşıyan bu fe t ihnâmeler 3 8 , hepsi I I . Mehmed ad ına gönderi lmişlerdir . F e r i d û n be y'deki mektuplar ı daima ihtiyatla karşılamak, bilhassa başl ıklara g ü v e n m e m e k lâzımdır . Fakat bu n â m e leri gönderen şahıs, babas ın ın tah t ı kendisine b ı rakarak çekildiğini, sonra M a c a r l a r ı n taarruzu üzer ine onu ordunun başına çağırdığını söyler k i , bu sarahat, nâmele r in I I . Mehmed taraf ından gönder i ldi ğine hiç b i r şüphe b ı r akmaz . Mısır kaynak la r ında 3 9 , Varna zaferini bi ld i rmeğe 21 Zilhicce 8 4 8 de Kahire'ye Sultan M u r a d ' ı n elçileri geldiği kaydedi lmiş ise de, bize kadar gelen a rapça f e t i h n â m e 4 0 âşikâr surette Sultan Mehmed ta ra f ından yazılmıştır . Orada, babas ı Sultam ordunun başına çağ ı rd ığ ından ve Varna zaferinden bahsile " A l l a h bu çetin zaferi bize tahta cu lûsumuzun , Âl-i Osman t ah t ına geçmemizin ak îb inde kolay y a p t ı " denmekte 4 1 ve elçilikle Azeb beyin gönderi ldiği bildiri lmektedir. Bu mektuptaki b ü t ü n sarahata r a ğ m e n harbi f i i len idare eden Sultan M u r a d olduğu için, Mısır vekâyinâ-melerinde yanlış olarak elçinin ve mektubun da onun ta ra f ından gönderi ldiği kaydedilmişt ir . Mehmed, bu fe t ihnâmelerde babas ın ın

3 6 Bak. s. 340, ve B a b i n g e r , 254.

. 3 7 Şeh i t d ü ş e n A n a d o l u beylerbeyisi Ka raca Bey yerine Chalkokondyles ' in (S. 340) I I . M u r a d t a r a f ı n d a n t a y i n e d i l d i ğ i n i söy led iğ i Ozgur (Skuras) o ğ l u İsa bey in tevc ih b e r â t ı hakikat te Sul tan M e h m e d a d m a d ı r (bak. F e r i d û n bey, I , 269) . A n c a k buradak i 7 Receb H . 855 t a r i h i y a n l ı ş o l m a l ı d ı r . Ç ü n k ü Fa t i h M e h m e d H . 855 M u h a r r e m a y ı n d a tahta geç t i ve i k i ay g e ç m e d e n Ozgur oğ lu İ sa beyi azlederek yerine İ s h a k p a ş a y ı A n a d o l u beylerbeyi y a p t ı (bak. ilerde S. 112 ) . I I . M e h m e d , H . 855 b a h a r ı n d a K a r a m a n - o ğ l u ü z e r i n e sefere ç ık t ığ ı zaman İ s h a k bey beylerbeyi i d i ( T u r s u n , Tarih-i Ebul-Feth, T O E M ilâvesi , s. 35; Sadeddin, I , 415; Ducas, 226). B i r A r n a v u d ai leden gelen Ozgur oğ lu h a k k ı n d a bak. i ler ide not 69.

3 8 Bak. K a r a m a n - o ğ l u İ b r a h i m beye ve Ş a h r u h ' a g ö n d e r i l e n m e k t û p l a r (Fe r idun bey, I , 221 , 233).

3 9 A y n î , 'Ikd al-cumân, V e l i y ü d d i n k ü t . yazma. no. 2396, S. 755, 757, 763; İ b n T a g r ı b i r d i , Havâdit ad-Duhûr.., P o p p e r neş r i (Cal i fornia 1930-1932), I , s. 15, 18.

4 0 Bak. 1444 B u h r a n ı , not 104. 4 1 B u m e k t û b u A r a p ç a da der in v n k u f i v l e lü t fen t e r c ü m e eden Prof.

N . L u g a l ' a burada t e ş e k k ü r l e r i m i s u n a r ı m .


tekrar saltanata geçtiğine ve tah t ı b ı rak t ığ ına dair en küçük bir telmihte b u l u n m a d ı ğ ı gibi, İ s t anbu l fe t ihnâmeler inde de kendisini yalnız i k i defa culûs etmiş gösterir. Nihayet H . 856 (1452) de Fat ih Sultan Mehmed'e sunu lmuş olan Takvîm-i hümâyûn'da 4 2 onun i lk cülusundan sonra babas ın ın tekrar tahta gelmesi ancak i k i yıl sonra gösterilmiştir.

Varna 'dan kısa zaman sonra yazılmış bazı vesikaların asılları veya suretleri b u g ü n elimizdedir. Evvelâ 27 Ş a b a n H . 8 4 8 de ( 1 0 İ l k k â n u n 1444) yazılmış bir borç senedi 4 3 şu şekilde başl amak tad ı r :

jo l -L . Jİİİ s J > j jtJI j-cJ* „i=~ ciislc JîÜs «Ul-u <_$Jlj "

Burada " H ü d â v e n d i g â r ı m , babam " diye yazan şahıs şüphesiz I I . Mehmed'dir . "Ffazret-i a ' l â n m hizâne-i ' âmi re s ine" para teslim etmesi evvele ait bir şeyin hikâyesidir . Diğer taraftan kendisinin Padişah olması, eskiden kalmış b i r borç için devletin resmî hazinesine bi r te-messük vermesine m â n i değildir . Aynı vesikada babas ı için kul landığı ciUlc •üli-u duâsı dikkate değer. Bu, Varna fe t ihnâmeler inde onun için kul lan ı lan aynı d u â şekildir, ve onun için, h ü k ü m d a r l a r a mahsus başka herhangi bir d u â şekli ku l lan ı lmamış t ı r . İk inci vesika, Varna muharebesinden bi r ay kadar sonra ( H . 8 4 8 Ş a b a n sonları) I I . M u r a d ' m kadıasker Mehmed b in F e r â m u r z (Mol l a Hüsrev) e yazdırdığı b i r â z â d n â m e d i r 4 4 . Gerçekten onun oradaki unvan la r ı , Padişah o lduğu zamanki u n v a n l a r ı n d a n hiç b i r şekilde farklı olmayıp 4 5 saltanata delâlet eder. Bu vesika bizce daha ziyade I I . M u r a d ' m kendi t e m a y ü l ü n ü göstermek it ibariyle m â n i d a r d ı r . Fakat unutmamal ıd ı r k i , H . 850 tar ihl i Takvîm-i hümâyun'da. 4 6 Mehmed, Edirne

4 2 Bak. Z e y i l , no . I I . 4 3 T o p k a p ı S a r a y ı M ü z e s i Ar ş . N o . 10729; bak. Z e y i l , N o . I I I . 4 4 T o p k a p ı S a r a y ı M . A r ş . no. 5566; bak. Z e y i l , N o . V I I . 4 5 Mukayese i ç in I I . M u r a d ' ı n H . 846 t a r i h l i K a r a c a Bey y o l u ki tabesi i le

(Bak. K â z ı m Bayka l , Bursa ve anıtları Bursa 1950, s. 161) H . 830 t a r i h l i Bursa cami i kitabesi ( a y n ı eser, s. 166) ve H . 855 t a r i h l i t ü r b e s i kitabesi ( a y n ı eser, 167) kar ş ı l a ş t ı r ı l ab i l i r .

4 6 B u Takvîm'in O x f o r d ' d a k i n ü s h a s ı n d a n y a p t ı ğ ı k o p y a y ı k u l l a n m a m a l ü t fen m ü s a a d e eden D r . O s m a n T u r a n ' a bu rada t e ş e k k ü r eder im.


t ah t ı nda iken kendisi ve babas ı , her ikisi Han unvaniyle anıl ıyorlardı . Herhalde bu i k i vesika, M u r a d ' m tahta geçtiğini ve Mehmed' in çekildiğini gösterebilecek ve yukar ıdak i kaynak la r ın şehâdet ini nakzedecek mahiyette değildir .

Bununla beraber, Edirne'de herkes ve bilhassa vezir-i â z a m H a l i l Paşa, dör t ay önceki Padişah la r ına , şimdiki kur ta r ıc ı la r ına ve küçük Padişahlar ın ın babas ına hakik î Pad i şah gibi muamele ediyor lardı . Bir şeklin icab la r ım yerine getirmek için ona eskisinden farklı bir muamele yapmak ellerinden gelmezdi. Zaten bir çokları onun saltanattan çekilme arzusunu istemiyerek kabul etmişlerdi . Şimdi de " u l u kici (onun) kendüler koyub git t iğine r âz ı " değil lerdi . Bilhassa Ç a n d a r l ı bunu istemiyordu 4 7 . İşte bunun içindir k i , H . 8 4 9 Takvîm-i Hümâyun'u 4 8 Varna zaferinden sonra M u r a d ' m "Edirne şehrine gelip c u l û s " u n d a n bahsederken şüphesiz aynı hâlet-i ruhiyeye t e r c ü m a n o lmuştur . Anonimlerde aynı görüş tarzı hâk imdi r . Orada aynen denir k i 4 9 : Sultan M u r a d " b i r kaç gün durub beyliğini terk e d ü b Sultan Mehmed ' i tahta geç i rüb i s t i k l â l i t ah t ı ona ı smar l ad ı " . M u r a d ' m , Edirne'de bu kısa ikameti esnasında durumu için, f i i len pad i şahd ı ve culûs etmişti diyebil i rdik. Fakat Anadolu'da Mıha l ı ç ' -daki resmî terk-i saltanattan beri r e s m e n daima Mehmed, Padişahtı . Murad ' a yeni bir bi c at yapı lmamış t ı . Herhalde dör t ay önce devlet büyükler i ö n ü n d e merasimle sa l tanat ı b ı rak t ık tan ve bunu her tarafa nâmeler le i lân ettikten sonra M u r a d ta ra f ından bunun hemen ib ta l i beklenemezdi : Bilhassa İ s t a n b u l ' d a daima fırsat bekleyen m ü d d e i karşısında, oğ lunun tahtta sağlamca yerleşmesini sağlamak maksadiyle sa l tanat ı b ı rakmış olan b a b a n ı n , ş imdi böyle tehlikeli bir harekete kalkışması ve yegâne oğ lunun istikbalini tehlikeye düşürmesi makul bir hareket o l amazd ı . Bundan dolayıdır k i , kalması için bazı lar ı ısrar ettikleri halde Sultan M u r a d i lk k a r a r ı n d a sebat etti. Bu fiilî vaziyeti hakiki bir culûs haline getirmeden bu defa" cıyş u 'işretle meşgul olmak" üzere , yan ına ş a r abdâ r Hamza beyle İshak Paşa 'yı alarak Mağn i sa ' ya çekildi 5 0 . Oraya giderken oğ lunu "İs t ik-

4 7 K e m a l P a ş a z â d e , 21 b . 4 8 Bak. y u k a r ı d a S. 23. 4 9 A n o n i m - G i e s e , S. 70.

5 0 Bak. N e ş r i , 172 ; orada ve d i ğ e r v e k a y i n â m e l e r d e i l k f e r aga t - ı saltanata a i t t e f e r r u â t ı b u tar ihe nak i l l â z ı m d ı r .

8o F A T İ H D E V R İ Ü Z E R İ N D E T E T K İ K L E R V E V E S İ K A L A R

lâlî P â d i ş â h " bırakmış oluyordu 5 1 . Mağn i sa ' ya çekilen eski Sultana geniş ülkelerin (Saruhan, Aydın , Menteşe sancaklar ı ) has gel i r i tahsis olundu 5 2 . Bu çekilişe r a ğ m e n eski Sultan, Varna galibi ve henüz bir çocuk olan P a d i ş a h ' m babas ı sıfatiyle yine o derece nüfuz ve otorite sahibi id i k i , Venedik, istanbul 'daki balyozu A . Foscolo'ya gönderdiği mektuplarda I I . Mehmed' i "Rumel i S u l t a n ı " olarak tavsif ediyor, ve, Babinger'in fikrince, Sultan Murad ' a b i r nevi "Anadolu Su l t an ı " nazariyle bakıyordu 5 S . Gerçekten , H . 856 Takvîm-i Hümâyunu Varna zaferinden sonra Sultan M u r a d ' m " A y d ı n ve Saruhan t ah t ında gelip cu lûs" e t t iğ inden bahseder 5 4 . Aşağıda onun otoritesini kullanmakta devam ettiğine dair müspe t vakıa la r göstereceğiz.

Hü lâsa , I I . M u r a d ' m vaktiyle an î bir kararla, Tursun beyin ifadesiyle "alel-fevr", tahttan çekilmesi, memlekette bir ik i l ik ve neticede hakiki bir otorite b u h r a n ı yaratmış t ı r . Hele şimdi Varna galibinin uzaktan da hissedilen nüfuzu, oğ lunun hakiki surette saltanat sürmesine imk ân b ı rakmıyor ve başlıca Çandar l ı buna vasıta oluyordu. O zamanki otorite b u h r a n ı n ı Tursun Bey 5 5 şu mısra ile güzel ifâde etmektedir : "B i r memlekette fitne olur i k i P â d i ş â h " . H . 850 Takvîm-i Hümâyun'unda. 5 6 "Sultan Mehmed H a n " ile beraber " P a d i ş a h Sultan M u r a d H a n " m zikredilmesi o zaman k i m i n hakikî Sultan old u ğ u hakk ında kat ' i bir h ü k ü m vermemize müsa i t değildir ve bize ancak o zaman zihinlerde hâk im olan t e r e d d ü d ü gösterir.

Genç P a d i ş a h ' m yakın adamla r ı , Zağanos , Ş a h a b e d d i n Şahin ve İ b r a h i m Paşalar , Varna'ya d ü ş m a n ordusuna karşı o n u ' g ö t ü r m e k için ı s ra r la r ında haklı idiler. Bu suretle genç Sultan'm otoritesi kurul muş olacaktı . H a l i l , onlara karşı daima asıl pad i şah olarak M u r a d ' ı tan ı r görünmekted i r . O, M u r a d ' m Edirne'ye gelip tekrar cu lûsunu şiddetle istiyordu. Sultan M u r a d da, durum Varna 'dan sonra tamamiy-le değişmiş o l d u ğ u n d a n , herhalde tekrar tahta ç ıkmayı iç inden arzu ediyordu. Tursun bey 8 7 diyor k i : " o l dahi (Murad) et t iğine p i şmân

5 1 O r u ç , S. 58.

5 3 Bak. B a b i n g e r , Von Amurath, S. 258. 5 4 Bak. Z e y i l , no. I I . 5 5 S. 32. 5 6 Bak. y u k a r ı d a not 46. me t in ş u d u r ( O . T u r a n kopyesi) : £>U»U. ><*Usu »

5 7 S. 32.


olmuş, ama izhâr e t m e y ü b H a l i l P a ş a ' n m kemâl-i kiyâsetine tefvîz e t t i " S 8 . Gerçekten bunu, ciddi olarak endişe olunan bir iç harbe sebebiyet vermeden 5 9 ve ileride oğ lunun saltanat haklar ın ı ve durumunu tehlikeye d ü ş ü r m e d e n "kiyâset, , ile yapmak lâzımdı . Fakat devlet ricali a ras ında bu meseledeki şiddetli f ik i r ayrılığı ve rekabet neticesinde Edirne yeniden m ü h i m kargaşal ıklara sahne oldu : Sultan M u r a d ' ı getirmek istiyen Çanda r l ı H a l i l ' i n gizli faaliyetleri neticesinde bir yeniçeri isyanı patlak verdi ve M u r a d tekrar tahta çağırıldı. Aşağıda bu hâdiseleri tafsilâtiyle tasvire çalışacağız.

Rical a ras ında nüfuz ve ikt idar mücadelesi bu devirde hadiselerin inkişafında başlıca ro l oynamakla beraber, bu mesele şimdiye kadar lâyiki veçhile araş t ı r ı lmamışt ı r . Bu mücadele , hâkim-i mutlak gö rünen Ç a n d a r l ı H a l i l P a ş a ' n m nüfuzuna karşı yönelti lmişti .

Çandar l ı Ha l i l , H.833 de ( 3 0 . IX . 1429-21.VIII . i43o )babas ı ö lünce onun yerine kadıaskerl ikten üçüncü vezir olmuştu 6 0 . Oruc ' ta H . 840 (1436-1437) tarihine doğ ru bir inci vezir, yani vez i r - i â zam sıfatiyle onu devlet işlerinin baş ında gö rüyo ruz . O, büyük bir otorite kurdu 6 1 . "Sultan 'm kabz u bastı onun tasarrufuna m e n û t i d i " 6 2 . Zevk u safâya düşkün olan I I . Murad , işleri b ü s b ü t ü n bu sadık, dirâyetl i vezire bı rakmış görünüyor . 1444 yaz başında, Edirne'de, d ü ş m a n elçileriyle müzakere le rde onun ne kadar m ü h i m bir rol oynadığını evvelce görmüş tük 6 3 . Bu devirde hayati bir mahiyet gösteren devletin dış siyasetini her halde o idare ediyordu. Çanda r l ı , 1439 Floransa konsilinde Bizans ' ın ısrariyle alman kararlardan sonra Osmanl ı devletinin başına o kadar felâketler getiren Haçl ı kuvvetler i n i yeniden tahrik etmemek için a z a m î derecede ihtiyatl ı bir barış

5 8 Fakat T u r s u n b e y ' d e k rono lo j i ka r ı ş t ı r ı lmı ş ve b u hadise V a r n a savaş ın dan ö n c e y e k o n m u ş t u r . K a r ş ı l a . C h a l k o k o n d y l e s , 352-353.

5 9 C h a l k o k o n d y l e s , 353. 6 0 O r u ç , 49. B a b a s ı n ı n ö l ü m ü , mezar kitabesine g ö r e 25. V I I I . 1429

d i r ( T a e s c h n e r - W i t t e k , Die Vezirfamilie der Candarlyzâde, Der İ s l a m 18 (1929) S. 98 - gg). H a l i l ' i n vezi r l iğ i 1429 S o n b a h a r ı n d a b a ş l a m ı ş o l m a l ı d ı r .

6 1 O r u ç , 5 1 . " A n a v e z â r e t irsle ve is t ihkakla m ü n t a k i l o l m u ş t u ve b u h â n e -d â n - i â l i ş â n ı n vezir b i n vezi r i i d i . , , ( T u r s u n b e y , 31). M ü v e r r i h b u n u Ç a n d a r -l ı l a r m eski i t i b a r l a r ı n ı b u l d u k l a r ı I I . Bayezid devrinde ve Ç a n d a r l ı İ b r a h i m P a ş a ' n m vezareti e s n a s ı n d a y a z m a k t a d ı r .

6 2 K e m a l P a ş a z â d e ; ka r ş ı l a . K r i t o v u l o s (91) : "Pek ziyade hâ iz - i n ü f u z " .

6 3 Bak. 1444 Buhranı, s. 24. Fatih Devri Araştırmaları 6


polit ikasına taraftar görünüyor . Bilhassa, elindeki Osman l ı m ü d -deisi Orhan Çelebi vasıtasiyle devletin emniyetini her an tehlikeye sokabilen Bizans'a karşı m ü l â y i m ve barışçı b i r tavır takınmışt ı . Yunan kaynakla r ın ın hepsi, onu Bizans'a karşı h a y ı r h â h ve dost göstermektedirler 6*. Rüşvet r ivâyet ler inin, onun bu siyasetine karşı koyanlarla böyle bir siyasetin hakiki sebeplerini tamamiyle anlamayan halk ve gaziler muhi t i t a ra f ından yayılmış ve oradan Bizans kaynak la r ına aksetmiş o lduğu kuvvetle tahmin olunabilir . Maamaf ih çok zengin olan onun, Bizans'taki mal î menfaatleri bu barışçı siyasetini destekleyen hususî bir âmi l de olabilir. H a l i l P a ş a ' m n barış siyaseti hakikatte I I . M u r a d ' m siyasetidir. M u r a d da, şüphesiz 1422 deki İ s tanbul m u h a s a r a s ı n d a n sonra babas ın ın siyasetine döne rek Bizans'a karşı daima m ü s a m a h a k â r b i r siyaset takip ediyordu 6 5 . Zikro-lunan b ü t ü n kaynak la r ın müt te f ikan belir t t ikleri gibi , I I . M u r a d ' m H a l i l Paşa 'ya sonsuz bir güveni vard ı . 1443 kışında Macarlara karşı, 1444 yaz ında K a r a m a n - o ğ l u ' n a karşı sefere ç ıkarken pây i t ah t ın muhafazasını ona b ı rakmış ve nihayet t ah t ı f i i len onun vesâyeti a l t ında olarak 12 yaş ında oğluna terkederken devleti hakikatte eski vezirine teslim etmişti . Böylece H a l i l ' i n şahsında Çandar l ı l a r , nüfuz ve kudretlerinin en yüksek noktas ına erişmiş b u l u n u y o r l a r d ı . Bununla beraber H a l i l , daha Varna 'ya gidecek ordunun k u m a n d a n l ı ğ ı meselesinde görü ldüğü gibi, Sultan Mehmed ' in ve onu kışkır tanlar ın karşısında otoritesini muhafaza etmenin ve devleti idarenin güçlüğ ü n ü anlamış olmalıdır . Herhalde o, iç siyasetini de sarahatle tesbit etmiş bulunuyordu : Varna zaferinden sonra nüfuzu tekrar yükselen I I . M u r a d ' ı , hakiki Padişahı , tahta getirmek, devlet otoritesinde hasıl olan ikiliğe ve bunun d o ğ u r d u ğ u buhrana son vermek. Bu suretle H a l i l , har ic î siyasette iht iyat l ı barışçı poli t ikasına inanmış olan eski Pad i şah ' l a işleri daha kolay yürütebi l i r ve küçük Sultan Mehmed'in etraf ında toplanarak kendisine karşı ikt idar mücade les inde

6 4 C h a l k o k o n d y l a s , D u c a s , P h r a n t z e s ; M e h m e d b i n H a c ı H a l i l e l - K o n e v î ' y e g ö r e (Bak. R . A n h e g g e r , T a r i h dergisi I I I (1952) s. 58-59) H a l i l P a ş a mecliste H o c a F î r u z ' u n a d ı g e ç i n c e , memleket te b u f i t n e l e r i n ( T i m u r is t i lâsı) z u h u r u n a o n u n sebep o l d u ğ u n u d ü ş ü n e r e k a d ı n ı l â n e t l e a n a r d ı .

65 " j j e r n e kadar İ s t a n b u l ' u fethetmek iç in t e ş e b b ü s t e bulunduysa da, b u

ş e h r i n aleyhinde yeni b i r t e ş e b b ü s t e b u l u n m a k n iye t inde d e ğ i l d i ve en ziyade s u l h ü

i d â m e arzusunda i d i " ( P h r a n t z e s , B o n n t a b ' ı , S. 21 ı - V . M ı r m ı r o ğ l u t e r c ü m e s i ,

T . T . K . da g a y r ı m a t b û ) .


bulunanlardan kurtularak mutlak otoritesini üzün tüsüz devam ett i rebi l i rdi . Ha t ı r l anacağ ı üzere , Varna zaferinden önce ve sonra Hal i l , Sultan Murad 'a karşı daima hakiki padişah muamlesi yapmakta id i 6 6 .

H a l i l ' i destekliyenler a ras ında Sultan M u r a d ' m en yakın bendelerinden eski vezir I s h a k P a ş a ile Varna 'da şehit düşen Anadolu beylerbeyisi Karacabey yerine getirilen A r n a v u d O z g u r o ğ l u İ s a b e y ve yeniçeri ağası K u r t ç u D o ğ a n bulunuyordu. I I . M u r a d ' m Varna 'dan sonra y a n ı n d a gö tü rdüğü İshak Paşa, Manisa'da H a l i l ' i n en büyük yardımcısı i d i ve eski Sultan'm bir nevi vezir i -âzamı ro lünü oynuyordu. I I . M u r a d ' m vas iye tnâmesinde imzası bulunan bu İshak b in • Abdul lah, X V . asırda gelen diğer İshak bey (paşa) larla umumiyetle karıştırılır 6 7 .

6 6 Bak. y u k a r ı d a not 26. J J O J T U » - J U I ısibU iÜT Û I L J L . « A K : * : »

.( T o p k a p ı , Revan , no. 1099 ) « jxd\ J U U J I

6 7 X V . a s ı r d a y a ş a m ı ş b i r çok İ s h a k bey (paşa ) l a n b i r b i r i n d e n a y ı r d etmek her zaman m ü m k ü n d e ğ i l d i r . Fakat herhalde y u k a r ı d a bahis m e v z u u olan ve E n de r imden ye t i şmiş o l d u ğ u n a ş ü p h e o l m a y a n İ s h a k b i n A b d u l l a h i le I I . Baye-z i d ' i n tahta ç ı k ı ş ı n d a n sonra v e z i r â z a m l ı ğ a ge t i r i len L a l a İ s h a k b i n İ b r a h i m ' i k a r ı ş t ı r m a m a k l â z ı m d ı r ( K â m i l K e p e c i o ğ l u , İnegöllü İshak Paşa, U l u d a ğ , Bursa H a l k e v i M e c m u a s ı , say ı 45-46 (1942) , b u ik i s in i k a r ı ş t ı r m ı ş t ı r . ) İ s m a i l H a k k ı U z u n ç a r ş ı l ı (Osmanlı tarihi, I I , A n k a r a 1949, s. 521 - 522) y a l n ı z b u ik i s in i değ i l , herhalde H . 848 den ö n c e ö l m ü ş o l d u ğ u n u b i l d i ğ i m i z (oğu l l a r ı Mustafa ve İsa bey le r in H . 848 t a r i h l i vakf iye tecdidinde - V a k ı f l a r U m u m M ü d ü r l ü ğ ü Arş iv i n o . 4 2 4 - g - 3 9 - " e l - m e r h û m e l - m e b r û r İ s h a k bey") Ü s k ü p uc beyi İ s h a k b e y i de a y n ı ş ahs iye t s a n m ı ş t ı r . I I . M u r a d ' m vez i r i İ s h a k b i n A b d u l l a h , I I . M e h m e d ' i n c ü l u s u n d a , 1451 de A n a d o l u beylerbeyisi o l d u ğ u g i b i İ s h a k b i n İ b r a h i m de H . 868 y ı l m a d o ğ r u a y n ı m e v k i i i şgal etmekte i d i ( H . 868 t a r i h l i A n k a r a t ah r i r defteri , Başvekâ l e t Arş iv i N o . 9 ) . H ü s e y i n H ü s a m e d d i n ' e g ö r e (Amasya t a r i h i , I I I , 225) İ s h a k b i n İ b r a h i m daha H . 864 de A n a d o l u beylerbeyi o larak A n k a r a ' ya ge lmiş t i . O n u n A n k a r a ' d a k i eserleri h a k k ı n d a bak. İ b r a h i m H a k k ı K o n y a l ı , Karaca Bey İmareti, İ s t a n b u l 1943, s. 103-104. Ergene i m a r e t i vakf iyesinin H . 861 de y a p ı l a n tecdidinde ş a h i t o larak i m z a s ı g ö r ü n e n " M e l i k - ü l ü m e r a i l c i z â m Cema-l e d d i n İ s h a k bey b i n A b d u l l a h " b a ş k a b i r İ s h a k , be lk i S a r ı İ s h a k b i n A b d u l l a h ' t ı r . Burada u n v a n ı , beylerbeyi u n v a n ı d ı r . H . 865 'de Ed i rne m u h a f a z a s ı n a b ı r a k ı l m ı ş o lan İ s h a k p a ş a i le (Neş r î , 195), O r u c ' u n (s. 126) H . 870 de d ivanda vezir olarak z ik re t t i ğ i İ s h a k p a ş a n ı n k i m o l d u ğ u n u t a y i n etmek g ü ç t ü r . K ü s t e n d i l c i v a r ı n d a H . 8 7 1 t a r i h l i k ö p r ü kitabesinde (Bak. P. W i t t e k , Notes sur le Tughra Ottoman, Byzan-t i o n T . X V I I I (1946-1948) s. 3 2 7 - 3 2 8 , ^ ^ 0 ^ - 1 f ı y 3 l «V^ ı j ^ i j > 3jlı j u -I I . M u r a d ' m vez i r i İ s h a k , y a h u t y u k a r ı d a a d ı g e ç e n S a r ı İ s h a k o lab i l i r . U n v a n l a r ı o n u n vezir ve beylerbeyi o l d u ğ u n a d e l â l e t eder. H ü s e y i n H ü s a m e d d i n ' e g ö r e (s.


1444 Sonteşr ininde Anadolu beylerbeyisi tayin olunan 6 8 Ö z gü r oğlu İsa bey'in 6 9 Anadolu beylerbeyil iğine getirilmesi ile, bu esnada ehemmiyet ve nezâket i ziyadesiyle a r tmış olan bu mevki, H a l i l Paşamın a d a m l a r ı n d a n b i r i t a ra f ından t u tu lmuş oluyordu. İsa bey, onun, ileride p lânlar ın ı kolayca tatbik etmesine çok y a r d ı m edecektir. Yeniçer i ağası K u r t ç u D o ğ a n 7 0 , M u r a d ' m en sadık kul lar ından olup Ç a n d a r h ile birl ikte hareket etmesi vezir-i â z a m a pâyi tahtta en b ü y ü k kuvveti elinde tutmak imkân ın ı sağlamıştır .

Sultan Mehmed' in yakınlar ı , la lalar ı ve umumiyetle H a l i l ' i n hâkim-i mutlak durumunu çekemiyenler , küçük P a d i ş a h ' m etraf ında toplanarak kudretl i vezir-i â z a m a karşı hakiki b i r ikt idar mücadeles ine giriştiler. I I . Mehmed onlar ın nüfuzu a l t ında bulunuyordu. Bu part in in belli başlı rükünler in i burada t a n ı t m a k lâz ımdır . Evvelâ Hal i l ' i n bu esnada en b ü y ü k rakibi., ik inci vezir ve Rumel i beylerbeyi H a d ı m Ş a h a b e d d i n P a ş a o lmuştur . Arnavud-i l i 'nde Ergi r i ucunda Evremiz oğlu A l i bey'den, yani her halde 1432den önce bir m ü d det sancak beyliği yap t ık t an sonra, 1438 sonları veya 1439 baş ında ölen Sinan bey yerine Rumeli beylerbeyil iğine getirilen H a d ı m Lala (Kula) Ş a h a b e d d i n Şahin Paşa, 1441 de N o v a b e r d a ' y ı ve Georg Brankovic'e ait son Sırp kalelerini zabtederek şöhret kazanmış t ı . 1440 yılı sonlar ında Rumel i beylerbeyi ve Divan 'da vezir i d i 7 1 . Fakat

228) S a r ı İ s h a k p a ş a b i n A b d u l l a h , H . 877 de v e z i r i â z a m o l m u ş t u r . H . 880 C e m â z i y e l â h i r 12 t a r i h l i A h m e d bey vakfiyesinde (Bak. T a y y i p G ö k b i l g i n , Ed i rne ve P a ş a L ivas ı , İ s t a n b u l 1952, S. 283 ) İ s h a k b i n i b r a h i m , e l -vez î r -ü l k e b î r o larak g e ç m e k t e d i r . M e s i h ve D a v u t p a ş a l a r o n u t ak ip e tmektedir ler . B u İ s h a k b i n İ b r a h i m ' i n F a t i h ' i n ö l ü m ü n d e n sonra o y n a d ı ğ ı m ü h i m r o l m a l û m d u r . I I . M u r a d ' m gözdes i ve vez i r i İ s h a k b i n A b d u l l a h h a k k k m d a i ler ide daha m a l û m a t veri lecektir . Bosna K i r a l ı T h o m a s ' m o ğ l u o lup O s m a n l ı s a r a y ı n d a h izmet ett i k t en sonra Kares i beyi t a y i n edi len K ı r a l o ğ l u İ s h a k bey (Bak. B a b i n g e r , Oriens, v o l . I V , no. 1. s. 80) ekseriya y u k a r ı d a a d ı g e ç e n İ s h a k (bey) p a ş a l a r l a kar ı ş t ı r ı l ı r .

6 8 Bak. y u k a r ı d a not 37. 6 9 C h a l k o k o n d y l e s (s. 340) o n u A r n a v u d der. O n u n m e n ş e i h a k k ı n d a

bak. B e n i m Amavudluk'ta Osmanlı hâkimiyetinin yerleşmesi, İ s t a n b u l ve F a t i h Dergis i , 2 ( İ s t a n b u l 1953).

7 0 O n u n h a k k ı n d a bak. i ler ide no t 223. 7 1 H . 844 Receb ( İ lk k â n u n 1440) t a r i h l i beylerbeyi K a r a c a b e y v a k f i y e

sinde H a l i l b i n İ b r a h i m , Ş a h i n b i n A b d u l l a h ( Ş a h a b e d d i n Ş a h i n p a ş a ) , Faz lu l l ah b i n Necmedd in ve U m u r b i n Ş a h i n , herhalde s ı ras iyle vezi ler i g ö s t e r m e k t e d i r . K a r ş ı l a . O r u ç , 116.

İ S T A N B U L ' U N F E T H İ N D E N Ö N Ç E 85

1442 de Transilvanya'da, M e z î d beyin in t ikamını almak için Rumeli askeri ve b ü y ü k bir yeniçeri kuvvetiyle yapt ığ ı seferde Yanko ta ra f ından müth iş bir bozguna uğra t ı ld ı ve b ü t ü n nüfuzunu kaybetti . Edirne'ye döner dönmez azledildi. O zaman H a l i l Paşa bir inci vezir, yani vezir-i â z a m bulunuyordu. Fakat 1443 de Haç l ı ordusu karşısında halefi Kas ım P a ş a ' n m uğradığı muvaffakiyetsizlikler üzerine Ş a h a b e d d i n Paşa tekrar eski mevkiine get ir i ldi . Kendisi harp fenninde çok mahir t an ın ıyordu 7 2 . I I . Mehmed tahta çıktığı zaman H a l i l Paşa bir inci vezir, Ş a h a b e d d i n Paşa ikinci vezir, Saruca Paşa üçüncü vezir bu lunuyor l a rd ı 7 3 . Ş a h a b e d d i n P a ş a ' n m bundan sonra, Orhan Çelebi 'n in Rumeli 'deki tehlikeli isyan teşebbüsünü bas t ı rmak ve Varna zaferinin kazan ı lmas ında m ü h i m bir rol oynamak suretiyle nasıl b ü y ü k bir nüfuz kazandığ ın ı yuka r ıda işaret etmiştik. Muhakkak k i , devlet içinde H a l i l P a ş a ' d a n sonra en nüfuzlu şahsiyet o i d i . Beylerbeyi sıfatiyle b ü t ü n Rumel i kuvvetlerinin baş ında bulunuyor ve bu zamanda o kadar nüfuzlu olan Uc beylerini emrinde tutuyordu. Aynı devirde Rumeli beylerbeyil iğinin, ordunun en yüksek m a k a m ı n ı teşkil ettiği ve bu beylerbeyilerin umumiyetle vezir sıfatiyle Divan'da o tu rduk la r ı m a l û m d u r . Nihayet kadı l ık tan gelen Hal i l Paşa 'nm, ataları gibi aynı zamanda ordu k u m a n d a n l ı ğ ı y a p m a d ı ğ ı düşünülecek olursa, Ş a h a b e d d i n ' i n nüfuz ve ehemmiyetinin derecesi daha i y i anlaşılır. Fakat yuka r ıda işaret et t iğimiz gibi Ha l i l Paşa da, ulûfeli askeri, kap ıku lunu kendi nüfuzu a l t ında bulundurmakta i d i . Şahabeddin Paşa, I I . Mehmed ' in taraf tar ı i d i . İ b n K e m a l ' i n dediği gibi "Sultan Mehmed' in tahta cu lûsuna rızâ gösteren kâm-güzâ r i d i " 7 4 . O, hakiki bir asker ve Uc kuvvetlerinin mümessili olarak gazâ ve fütûhat ı , enerjik bi r siyaseti temsil etmekte id i . Açıkça görülüyor k i , o mazisi ve mevkii, karakteri ve siyaseti b a k ı m ı n d a n H a l i l Paşa 'ya karşı zıd bir kutub teşkil etmekte id i , ve her şey onu,

7 2 C h a l k o k o n d y l e s (S.254); o n u n h a k k ı n d a a y r ı b i r makalemiz ç ıkacak t ı r .

7 a K â ş i f i de, terk- i saltanatta d ö r t vezirden H a l i l , Z a ğ a n o s , A l i ve K e -m a l ' d a n bahsolunur. D u c a s (s. 220) m g ö s t e r d i ğ i vezirler : H a l i l , S a r u c a , Z a -g a n o s ' t ı r . O r u c ( 5 g ) V a r n a ' d a n sonra H a l i l , S a r u c a , K a s ı m a d l a r ı n ı ver i r . B u k a y ı t l a r , b u devirde H a l i l p a ş a iş b a ş ı n d a k a l m a k şa r t iy le vez i r le r in sık sık değ iş t i r i ld iğ in i farzet t i r i r . Burada ş u n a i şa re t e tmek yerinde o l u r k i , b u devirde R u m e l i beylerbeyi ler i u m u m i y e t l e vezir s ı fat iyle Edi rne 'de ikamet e d i y o r l a r d ı .

7 4 V a r a k 2b k e n a r ı n d a .


hâkim-i mutlak vezire karşı muhalefete sevk ediyordu. Şahabed -d in Paşa, Hal i l 'e karşı genç P a d i ş a h ' m tam otoritesini tesis etmek ve onu hakikaten pad işah yaparak ikt idar mevkiine gelmek isteyenlerle birleşmekte gecikmedi. Bunla r ın baş ında da I I . Mehmed ' in lalası ve sonra kayın pederi olan meşhur Zağanos (Zaganuz) bey bulunuyordu.

Z a ğ a n o s bey de Ş a h a b e d d i n Şahin Paşa gibi Arnavud- i l i sancak beyliğinde b u l u n m u ş t u r 7 5 . Sarayda haz înedâr -baş ı l ık tan H . 843 Zilka c de baş la r ında (1440 Nisan 1-10) bu vazifeye tayin edilmiştir 7 6 . Zağanos , herhalde I I . Mehmed ' in i lk cü lûsunu müteak ip , Varna muharebesinden önce vezirliğe getiri lmiş gö rünmek ted i r Genç Su l t an ' ın otoritesini kurmak, müstakbel azametinin temellerini haz ı r l amak hususunda kimse onun kadar candan gayret göstermiyordu. O, Ç a n d a r h H a l i l ' i n baş düşman ı ve muhal i f siyasetin ruhu olacaktır . H a l i l ' i n reyile I I . M u r a d ' m Tokat hapishanesine gönderd iğ i kudretl i uc beyi T u r a h a n da sonradan H a l i l ' i n rakipleri safında yer almış görünmekted i r 7 8 . Mehmed ' in i lk sa l tana t ı esnasında Divan'da ikinci vezir olarak gösterilen S a r u c a P a ş a da 7 9 , H a l i l ' i n rakibi sayılabilir . Chalkokondyles'e göre aslen R u m olan Saruca 8 0 , Ç a n d a r h Hal i l 'den önce Divana vezir olarak girmiş gö rünmek ted i r 8 1 . Rumeli beylerbeyi ve vezir sıfatiyle Saruca

7 5 O n u n A r n a v u t o l m a s ı çok kuvvet le m u h t e m e l d i r (karş ı la . Jorga , I I , S. 5, Pusculus'a g ö r e ) .

7 6 H . 835 t a r i h l i A r v a n i d - i l i s a n c a ğ ı defteri , Başv . A r ş i v . T a p u defterleri N o . M . 1 . s. 1 . Bak. ben im , Les timariotes chrétiens en Albanie au XV. siècle, M i t t . des Ös¬terreich. Staatsarchiv, c i l t I V , A b b . 2; H ü s e y i n H ü s a m e d d i n (Amasya Tarihi, I I I , 210) , o n u n H . 843 e v â i l i n d e vez i r - i sâlis o l d u ğ u n u i d d i a ederse de, d o ğ r u değ i ld i r .

7 7 bak. y u k a r ı d a not 73. 7 8 H a l i l ' i n o n u n habsinde r o l ü i ç in R u h î . Gazavâfa g ö r e V a r n a ' d a n

sonra hapisten ç ıka r ı l d ı (ka r ş ı l a . Sadeddin I , S. 389), D o l f i n , s. 42. 7 6 O n u n h a k k ı n d a son olarak P . W i t t e k , Ein Brief des Kaisers Johannes

VIII. an den osmanischen Wesir Sarığa Pasha von Jahre 1432, Byzan t ion T . X X I (1951), s. 327-330; F r . B a b i n g e r , Ein Auslandbrief des Kaisers Johannes VIII. vom Jahre 1447, Byzantinische Zeitschrif t , B d . 45 (1952); s. 25-28.

8 0 Bak. W i t t e k , 327; I I . M u r a d ' m vasiyetnamesinde "Saruca b i n A b d u l l a h " . 8 1 O r u ç , 4 9 ; W i t t e k , 328; J o r g a , G O R , I 396 - B u S a r u c a ' y ı da, I L M u r a d

devrine e r i ş m e m i ş o lan Ç i r m e n sancak beyler inden U m u r bey in b a b a s ı yaya kom u t a n ı S â r ı m e d d i n Saruca P a ş a i le k a r ı ş t ı r m a m a l ı d ı r . B u Y a y a b a ş ı Sa ruca 'mn o ğ l u U m u r bey t a r a f ı n d a n y a z ı l m ı ş H . 835 t a r i h l i A r v a n i d defteri t a r a f ı m d a n bası lmış o lup y a k ı n d a neş i r s a h a s ı n a ç ı k a c a k t ı r . B u Saruca h a k k ı n d a orada v e r e c e ğ i m ta fs i lâ ta in t i za ren bak. T a y y i p G ö k b i l g i n , Edirne ve Paşa livası, indeks.


Paşa, Rumeli işlerinde, Osman l ı devletinin "Bat ı ile münasebe t le r inde" başlıca ro lü oynamış t ı r V I I I . Yuannis'den aldığı b i r mektup bize Bizans ' ın, ondan dostça b i r tavassut beklediğini gös te rmekted i r 8 2 . Görünüşe nazaran o, bilhassa Macarlara karşı Sırp despotu ile dostluk ve uz laşma siyasetine taraftar olmuş, Sırp despotu'nun kızı Mara ' m n Sultan Murad ' l a izd ivac ında (1435) m ü h i m rol oynamıştır. Fakat yine bu tarihten it ibaren Despot Brankovic' in Macarlara ziyade t emayü lü 8 3 ve bilhassa onun Tuna üzer inde merkezi Semendere'yi kuvvetle tahkim etmesine göz y u m m a s ı üzerine gözden düşmüş tür . A z l i H . 841 y ı l ında (5. V I I . 1437 de başlar) o lma l ıd ı r 8 4 . Bu esnada H a l i l Paşa vezir-i â zamdı . Saded-d in ' in b i r Anonimden naklet t iğ ine göre 8 5 , 1443 kışında Sultan M u r a d , İz lad i 'de d ü ş m a n istilâsını d u r d u r m a ğ a giderken Saruca kendi parasiyle b in kişilik bir kuvvet toplayarak Pad i şah ' a i l tihak etmiş ve tekrar göze girmişti . Saruca, Varna muharebesine de iştirak e tmiş t i r 8 6 . Sultan M u r a d , Varna muharebesinden sonra M a ğ -nisa'ya çekilirken galiba onu oğluna vezir b ı rakmış t ı r 8 7 . Saruca, I I . Mehmed ' in bu i lk sa l tanat ı esnasında Divan'da b ü t ü n değişikliklere r a ğ m e n vezirlik mevkiini H a l i l ile beraber daima muhafaza etmiş görünmekted i r . Sultan Murad ' a bağlılığı ne kadar büyük olursa olsun Saruca 'y ı , ötekiler kadar açık olmamakla beraber, Hali l 'e karşı rakip saymak d o ğ r u d u r .

G e n ç P a d i ş a h ' m etraf ında Hal i l ' e karşı cephe alanlar aras ında, 1443 de Lala sıfatiyle onunla beraber Mağn i sa 'ya gitmiş o lan 8 8 ve Fat ih ' in 1451 de cu lûsundan sonra Divana giren İ b r a h i m Paşa bin A b d u l l a h ' ı da saymak lâz ımdı r 8 8 .

8 2 Bak. W i t t e k , a y n ı yer. M e k t u b u n Saruca 'mn i l k faaliyet devresine ait o l d u ğ u n u s a n ı y o r u m . Babinger ise 1447 t a h m i n eder.

8 3 Jorga , I , 417. 8 4 W i t t e k d e (s. 328) b u t a r i h i ver i r . Faka t O r u c ' t a n n a k l e t t i ğ i k a y ı t t a azl i

bahis m e v z u u o lan y a l n ı z M e h m e d a ğ a o l m a l ı d ı r . H . 841 de vez i r le r eskisi g i b i d i r . Fakat H . 842 de vezir ler a r a s ı n d a Saruca yok tu r . H . 846 G e l i b o l u k i t â b e s i n d e " E l - e m î r ü l k e b î r S a r u c a P a ş a m e l i k - ü l ü m e r â " , beylerbeyilere mahsus b i r u n v a n d ı r .

85 Tâc üt-tevârih, I , S. 374 - 375. 8 6 J o r g a , I , 442. 8 7 Bak. y u k a r ı d a not 73. 88 Gazavât, ı b . 8 9 Bak i ler ide, not 195.


Çanda r l ı ' n ı n , d ışar ıda iht iyat l ı barışçı poli t ikasına karşı genç P a d i ş a h ' m etrafındakiler, ekserisi vaktiyle uç l a rda beylik etmiş hakiki askerler sıfatiyle devletin gazâ ananesine uygun olarak cüret l i b i r fetih poli t ikasına şiddetle taraftar bulunuyorlar ve Sultan Mehmed ' i bu fikirlerle do lduruyor la rd ı . Yapı lacak fü tuhat , yeni Pad işah ' ın nüfuzunu yükseltecek, tahtta sağlam ve tam bir otorite ile yerleşmesini sağlayacaktı . Onlar, H a l i l Paşa 'ya nisbet vererek ' nevcivân-ı devlet olan şehr iyârm devleti böyle olur derlerdi" 9 0 . Sultan Mehmed ' in i lk sa l tanat ı müdde t ince H a l i l , siyasî tehlikeleri ve bilhassa 1444 de devleti u ç u r u m u n kena r ına kadar sürüklemiş olan Haçl ı seferinin yenilenmesi ih t imal in i hesaba katarak m u â -r ı z l a rmm cüretl i taarruz politikasiyle mücade le etmek zorunda kaldı . Bu suretle içerideki iktidar mücadeles i dış siyaset meselesiyle birleşmiş oluyordu. H a l i l , bir b a k ı m a haklı görünebi l i rd i : Haçl ı teşebbüsler inin ve müdde i le r in arkası, Varna zaferinden sonra da kesilmiş değildi . 1445 yaz ında bir taraftan bir Hır i s t iyan d o n a n m a s ı Karadeniz'de, ö b ü r taraftan Hunyadi idaresinde bir ordu Tuna ötesinde Rumel i 'y i yeniden istilâ tehdidinde bulundular 9 1 . Eflak beyi onlarla iş bir l iği yapt ı . Yergöğü 'yü zaptetti. Bunun üzer ine Ş a h a b e d -d in Paşa, Sofya'ya giderek düşman ın harekâ t ın ı y a k ı n d a n takip etti . Ağustos o r t a la r ına kadar orada i d i . i k i taraf da ka t ' i b i r savaşa gir işmekten kaçındı lar . Beylerbeyi 1445 Sonteşrin baş la r ında Edirne'ye d ö n m ü ş bulunuyordu 9 2 . Bu seferde bilhassa kayda değer bir nokta da şudur k i , Tuna ağzına kadar gelen Haç l ı d o n a n m a s ı n d a bi r Osmanl ı saltanat müddeisi , Savcı oğlu Davud va rd ı . O n u Rumlardan alan Frenkler, herhalde düzmele r in ve müdde i le r in m û t a d hareket noktası olan Dobruca'ya ç ıkarmayı düşünmek te idiler 9 3 .

9 0 Â l i , V , 215. 9 1 Bak. J o r g a , I , 444-445. 9 2 H . 835 t a r i h l i A r v a n i d defteri sureti (Başb . Arş iv , t a p u defterleri M . I ) Bey

lerbeyi y a n ı n d a k i defter o lup H . 859 a kadar o n u n t a r a f ı n d a n y a p ı l a n derkenarl a r ı hav id i r . B u d e r k e n a r l a r ı n tasnif inden 25 y ı l z a r f ı n d a beylerbeyi ler in ne zaman nerede o l d u k l a r ı n ı tesbit etmek i m k â n ı v a r d ı r . B a ş k a b i r y a z ı m ı z d a tafs i lâ t iy le n e ş r e d e c e ğ i m i z b u l is tenin H . 847-851 y ı l l a r ı n a ai t k ı s m ı n ı a ş a ğ ı y a aynen koyuyoruz .

9 3 B u D a v u d , m u â s ı r Raguza v e s i k a l a r ı n d a sık sık z ik red i l i r . O , i k i n c i K o -sova harb ine de ka t ı lmı ş t ı r . (Bak. J o r g a , G O R , I , 444; B a b i n g e r , "Bajezid Osman" (Calixtus Ottomanus), ein Vorlaüfer und Gegenspieler Dchem-Sultans, L a nouvelle C l i o , nos. 9-10 (1951), s. 350J.


Sultan Mehmed' in ve etrafmdakilerin t aa r ruzkâ r siyaseti hakk ında Heşt Bihişt'te dikkate değer bir pa rça vard ı r . Bu m ü h i m kayı t ta , Sultan Mehmed' in m ü s l ü m a n ve hır is t iyan h ü k ü m d a r l a r ı n a ve Osman l ı tâbiiyeti a l t ına girmiş olanlara karşı taarruz ettiği, K a r a m a n - o ğ l u ve Kastamonu hâk imi ve diğer komşu h ü k ü m d a r l a r a kendi h izmetkâr la r ı gibi muamele ettiği, bun l a r ı n onun sert l iğinden şikâyetçi o lduklar ı ve durumu bildirmek üzere M a ğ n i s a ' d a İ shak Paşa 'ya başvurduklar ı , gönderdikler i elçilerle Sultan Murad 'dan oğluna bu gibi t a a r ruzâ t -tan kaçınması için nasihatte bu lunmas ın ı istedikleri ve onun da oğlunu ve uygunsuz hareketlerde bulunan b ü t ü n vezir ve memurları payladığı , bu suretle arada muhalefet ve düşmanl ığ ı yat ışt ırdığı, bundan sonra (Mehmed'in) onlara mülây im bir şekilde muameleye başladığı yaz ı lmaktad ı r 9 4 . Burada bir çok noktalar u m u m î

Beylerbeyi a d ı

K a s ı m

Ş a h a b e d d i n

Ş a h a b e d d i n , sonra K a r a c a K a r a c a (?)

Yı l H i c r î

847

A y l a r

850

»51

M u h a r r e m o r t a l a r ı son la r ı

(Şeh i rköy ) ( İ zvor ) Saban o r t a l a r ı

(Edi rne) Safer o r t a l a r ı

(Fi l ibe)

M u h a r r e m R e b î I C u m â z e I sonu son la r ı

İsferlik İsferlik Z i l ka ' de son la r ı

(Edirne) C u m â z e I . Ş a b a n Baş .

R e b î I b a ş . (Edirne)

Safer R e b î I o r t a l a n b a ş . (Edirne) (Edirne)

başı (Sofya)

(Edirne)

C u m â z e I I . b a ş .

(Edirne)

Zi lh icce b a ş .

(Edirne)

-» ı*55- «•'jî-1 JIT J>' > l i ' j?- J ) ^ s l i l i J l li. Cr.A^. s c _ i U ^ j iyi- r U i - ^sS- js

j i 3 JS*3>_ J İ I . I Î - U 1 ¿11*1.- gj^» öJ,^ 3 ıiJ.i" j \ jL - ı j l - J , »lil j ' U J H i - j j ' l k l - s c. . i>.

£3!' £jU» ( j i i il^» b\U.— jl 4 l j y c jUıl Üİy-j j ; f c j\ u/ J->" U l J a - V sy- J U J>f

¿1 JÜ (iUii—. 3 jj\s*Jr' £Jv» S wi^_,»r ı j j ı^y J S J J ı j\ j\>/" - U J ^ ^m- ¿1 4c*-\

b\jy J\J.İ3 >y'ji J=~J> tsJ4 j \ — . U %3~—i l i lji h v 1^' * '->jj • i J wt« C ^ i . J°'jji

ıJLJL J.»J 3 } B ı > £ — J i(<î ı£3Jj\ \j J L _ 9 3 OJ .JL . IJ 3jİ J U . ; ! £ L * J > TJ 3 C*ii{iZ

Â l î (v, 213) ve Heşt Bihişt, R û h î ' y i t a k i b e t m i ş g ö r ü n m e k t e d i r l e r .

http://oJ.Jl.ij


ifadeler içinde m ü b h e m bırakılmış o lduğu halde nelerden bahsolun-d u ğ u n u istidlâl edebiliriz. Her şeyden evvel Mehmed ' in ve taraftarlar ının taarruz politikası burada açıkça belirt i lmiştir . M u r a d ' m tahttan çekilirken bir t ak ım fedakârlıklar bahas ına musalehalarla ku rduğu siyasî statü guo'nun bozulması teşebbüsüne karşı, kendilerini tehlikede hissedenler tabi î bu musa leha lar ı kendileriyle imzalamış olan eski Sultan'a b a ş v u r m a k zaruretim duymuş la rd ı r . Bunla r ın baş ında K a -raman-oğ lu İ b r a h i m Bey ve Kastamonu hâk imi İsfendiyar-oğlu İsmail bey vard ı r . Burada İshak P aşa ' n m oynadığı role de dikkat nazar ın ı çekmek isteriz. I I . Murad , küçük Sultan Mehmed ' i ve onu bu siyasete teşvik eden vezirlerini tevbih etmekle oğ lunun üs tünde vesâyetkâr bir otorite mevkiine geçmiş oluyordu. Bu, Tursun beyin ifadesiyle bir devlet içinde " i k i p a d i ş a h " demekti. Bu görüşü tamamiyle teyit eden bir vak ıa da, Venediklilerin "Avrupa S u l t a n ı " diye zikrettikleri I I . Mehmed'le yapacakla r ı muahedeyi babas ına da tasdik ettirmek istemeleridir 9 S . Heşt Bikişt'in aynı pa rças ında etraftaki kâfir lerden ve " j U l ^ U j ^ _ L _ ^ c-^Ur" dan kast, en baş ta Sırp Despotu ve Bizans olabilir . Gerçekten bu r ivâyet in kaynağ ı R u h î 'de Despot z ik ro lunmuş tu r . Bizans İ m p e r a t o r u V I I I . Yuannis Palaeologus, Ç a n -d a r l ı ' n m siyasî tedbirleri neticesi olarak 1444 Haç l ı seferinin sonunu bekliyerek herhangi bir taarruz hareketinden çekinmiş ve Varna zaferinden sonra da Osmanl ı la r la sulhü yenilemişti 9 6 .

Gerçekten Şahabedd in -Zaganos partisi, genç h ü k ü m d a r ı , b ü t ü n zaferleri gölgede bı rakacak, en b ü y ü k şan ve zaferi sağlayacak bir teşebbüse, İ s t a n b u l ' u n fethine teşvik ediyor lardı . B ü t ü n kronoloji ha t a l a r ı na r a ğ m e n G i a n M a r i a A n g i o l e l l o ' n u n buna ait kaydı açıkt ı r : "1445 senesinden sonra Sultan M u r a d 17-18 yaş ındaki (?) oğlu Mehmed' i kendisine vekil olarak Edirne'de b ı r a k m a ğ a karar vermiş ve bundan sonra kendisi Anadolu'ya giderek i k i sene müdde t l e istirahata çekilmişti. Bu m ü d d e t zarf ında devletin işleriyle uğ raşmak istemiyordu ve öyle de yapt ı . O ğ l u n a müşavi r olarak eski ve sadık bendesi H a l i l Paşa 'yı bırakmışt ı . Şehzâde Mehmed, O sman l ı devletin in Avrupa 'daki k ısmında h â k i m kal ınca içine Konstantinye'yi fethet-

9 5 Bak. B a b i n g e r , 258. 9 6 C h a l k o k o n d y l e s , 142; J o r g a (1,446) R u m i m p e r a t o r u n u n sulh yapma

d ı ğ ı n ı ve 1445 de Venedik , R o m a , A l m a n y a prens l ik le r i ve Fransa'ya g ö n d e r d i ğ i elçisi i le H a ç l ı seferini yeni lemek iç in faaliyet sa r fe t t iğ in i kaydeder. Fakat unu t m a m a l ı d ı r k i , Bizans, ekseriya her i k i işi b i r l i k t e y a p m ı ş t ı r .

İ S T A N B U L ' U N F E T H İ N D E N Ö N C E 9 i

mek arzusu düş tü . Bunu makul bulmayan Ha l i l Paşa, Murad 'a yazarak oğ lunun bu niyetinden bahsetmiş ve ona Mehmed' in yaşını, böyle bir teşebbüsten gelebilecek tehlikeyi ha t ı r l a t a rak devletin idaresini tekrar eline almasını rica etmişti . Bu hadise 1447 senesinde, Papa Nikola 'nm z a m a n ı n d a o lmuştur . Sultan M u r a d , H a l i l P a ş a ' n m nasihatini dinleyerek Edirne'ye d ö n m ü ş ve oğlunu Bursa'ya göndermişti. Şehzâde Mehmed kendisinin, devletin idaresinden uzaklaştır ı lmasının babas ı ile H a l i l paşa a ras ındaki istişare üzer ine o lduğunu anlamış t ı . Bu yüzden babas ın ın vefat ından sonra H a l i l Paşa 'yı nasıl ceza landı racağın ı daha ileride öğreneceks in iz" 9 7 . Bu tarihte İ s t anbu l ' u muhasara f i k r i d iğer kaynaklarda bildirilmemekle beraber bu açık kayı t tan sonra I I . Mehmed' in , Çanda r l ı ' y ı endişeye sevkeden cüretli poli t ikasına karşı Mağn i sa ' ya yap ı lan şikâyetlerin mânas ın ı daha i y i anl ıyoruz. P h r a n t z e s ' i n bir ifadesi de b u b a k ı m d a n dikkate değer . O, Sultan M u r a d ' m İ s t anbu l ' u muhasara fikrinde olmadığını belirtt ikten sonra "halbuki yeni Pad işah (1451 cu lûsundan bahsediyor) genç olup çocuk luğundanber i h ı r i s t iyanlarm d ü ş m a n ı d ı r " demektedir 9 8 . Belki Mora 'da , Despot Konstant in ' in t Varna zaferinden sonra da Tesalya'ya doğru t a a r ruz l a r ı na devam etmesi, I I . M e h med'in Bizansı te lâş landı ran tasarı lariyle i lg i l i o labi l i r 9 9 . Fakat tecrübeli diplomat Ç a n d a r l ı ' n m iht iyatkâr l ığı karşısında genç Pa-d i şah 'm böyle top-yekûn bi r teşebbüse girişmesini hakl ı gösterecek sebepler de yok değildi . Şimdi Varna zaferinden sonra bu fesat yuvasının ortadan kaldır ı lması z a r u r î ve i m k â n dahilinde görü lmüş olmalıdır . Herhalde bu teşebbüs muvaffak o lduğu takdirde, H a l i l ' i n i k t i dar ı tamamiyle Mehmed'e ve yak ın la r ına devretmesi tabi î olacağından onun i t i razları haksız o lmıyarak fazla şahsî sayıl ıyordu. Otori te bir l iği için I I . M u r a d ' m geri getirilmesi düşüncesine karşı onlar da kendi küçük Padişah la r ın ın tahtta sağlam bir şekilde yerleşmesini " i s t i k l â l i " pad i şah olmasını müda faa ediyor lardı . M a d e m k i Mehmed pad işah yapılmışt ı , bunun halelsiz ve tam bir şekilde teessüsü devletin selâmet ve menfaati icabı i d i . H a l i l Paşa ile muhalifleri a ras ında d a i m î f i k i r ihtilâfına Kr i tovulos 'da 1 0 0 telmih olun-

97 Historia Turchesca, U r s u n e ş r i n d e n K â z ı m N e k i ' n i n t e r c ü m e s i , T . T . K . nda g a y r ı m a t b û ; ka r ş ı l a . B a b i n g e r , s. 260, no t 131.

9 8 S. 211 - V . M ı r m ı r o ğ l u t e r c ü m e s i , T . T . K . da g a y r ı m a t b û . 9 9 Bak. D . A . Z a k y t h i n o s , Le despotat grec de Moree, I , Paris 1932, s. 231-232.

1 0 0 K a r o l i d i t e r e , T O E M i lâvesi , s. 9 1 .

I

92 F A T İ H D E V R İ Ü Z R İ N D E T E T K İ K L E R V E V E S İ K A L A R

muştur . Ona göre H a l i l "Sultan Mehmed hazretlerine ekser u m û r d a muhalefette bulunuyordu". Bu suretle daha bu tarihte İ s t anbu l muhasaras ı f ikrine karşı H a l i l ' i n i t i razları , herhalde rakipleri tarafından, Sultan Mehmed'e onun sa l tana t ın ı baltalama şeklinde telkin edilmiş ve Varna muzafferiyetinin şan ve şerefinden mahrum edildiğini zanneden genç h ü k ü m d a r ı n zihninde İ s t anbu l fethi her şeyin bağlı b u l u n d u ğ u bir büyük f i k i r olarak yerleşmiştir .

Şüphesiz M a ğ n i s a ' n m b ü t ü n bu müdaha l e l e r inde ve bu i k i l i durumun doğmas ında H a l i l Paşa başlıca rolü oynamakta i d i . Çanda r l ı , çocuk Padişah etrafmdakilerin onu "ist iklâli P a d i ş a h " yapmak için aşırı hareketlere sevk edebileceklerini de M a ğ n i s a ' y a bi ldirmekten ve telâş u y a n d ı r m a k t a n geri ka lmıyordu . O n u n gizli ve kışkırtıcı faaliyetlerine muhtel if kaynaklarda işaret o lu n mu ş tu r 1 0 1 . K e m â l Paşazâde 'n in çok dikkate değer tâbir ler iyle "nâkıs ül-akl olanlar ın puhtesine m a ğ r u r olup havâ- i ıgvâya uymak ih t imal i var., istiklâl k i kemâl-i maksûddur , a tan ın v ü c u d u ana mâni - i t âmd ı r , an ın e y y â m m d a m u r â d hasıl olmaz, ol varken sana i t ibâr etmezler, beylik i karar bulmaz diyen iblislerin telhisine câizdir k i t âb i ola" 1 0 2 . Burada, j hatta M u r a d ' m şahsına karşı bir sui-kasda kadar gidilebileceğine | dair bir telmih vard ı r . Chalkokondyles'in naklet t iğ ine 1 0 3 göre de, j Sultan Murad , yeniden tahta ç ıkmak isterse oğ lunun kendisine kuvvetle karşı koyması ve böylece kanlı bir iç harp ç ıkmas ından ciddi olarak endişe ediyor ve bu yüzden çok ihtiyatl ı d a v r a n ı y o r d u . Böyle bir karışıklığa sebebiyet verirse, iç savaş la rdan nefret eden halk mesuliyeti onun üzer ine a t a b i l i r d i 1 M . Buna tamamiyle inanmak kolay olmasa dahi, Mehmed' in durumu h a k k ı n d a yuka r ıda zikrettiğimiz diğer kaynaklar ı teyid ettiği m u h a k k a k t ı r .

1446 y ı l ında Edirne'de bir yeniçeri isyanı durumu b ü s b ü t ü n ağırlaştırmış ve herkes n a z a r ı n d a M u r a d ' m tekrar tahta gelmesi zaruretini isbat etmiştir . Bu isyan hakk ında Anonimlerdeki r ivâyet aynen şudu r : "Sultan Mehmed t a h t ı n d a otururken Yeniçer i baş a kaldırdı , Buçuk-depe 'ye çıktılar. Şehir ha lk ına velvele düş tü . Vezir

1 0 1 P h r a n t z e s , 93 ; A n g i o l e l l o , a y n ı yer : C h a l k o k o n d y l es, 352, Heşt

Bihift; Â l î , V , 213. 1 0 2 K a r ş ı l a , T u r s u n bey, 32. 1 0 3 S. 352 1 0 4 A y n ı yer.


H a d ı m Ş a h a b e d d i n Paşa hem vezir hem Beylerbeyi i d i . Yeniçeri Ş a h a b e d d i n Paşa 'yı ö ldürmeğe kasdettiler, varup sa ray ında evine basdılar , oğru k a p ı d a n çıkıp k a ç u p Sultan Mehmed ka t ına varup halâs oldu. Yeniçeri gö tü rüp â lem (?) karış muruş olup âhi r ü l -emr Yeniçer inin b u ç u ğ a r ulûfelerin arturup Yeniçeri dahi sâkin oldu ve vezirler ve beylerbeyiler ittifak ettiler k im , yine Sultan M u -rad ' ı Anadolu 'dan ge tü rüp yine tahta geçürüp Sultan Mehmed' i geri Mağn i sa ' ya gönde rüp Sultan M u r a d Edirne'de karar ede, öyle oldu (mahfî haber g ö n d e r ü p bir suretle Sultan M u r a d ' ı Edirne'ye ge tü rdü le r ) . O l kış sefer edüp Mora vilâyetine varup Kerme'yi y ıkup yakup vilâyetlerini h a r â b a v e r ü p vezirleri Ha l i l Paşa, Samca Paşa, İ shak Paşa, Rumeli beylerbeyisi Karaca bey, Anadolu Beylerbeyisi Ozgur oğlu (İsa) i d i . Mora fetholdu Hicret in 850 ( s inde)" . 1 0 S .

İ syanın cereyan tarz ı hakk ında Kemal Paşazâde , Anonimlerle birleşmekle beraber çok dikkate değer tafsilâtı iht iva eden bir r i vâyet nakletmektedir k i , esas nokta lar ı şu şekilde hülâsa edilebilir: Varna muzafferiyetinden sonra I I . M u r a d Edirne'ye döndü . Ha l i l , o¬nun tekrar tahta geçmesini her keşten fazla istiyordu. Kendisini iknaa muvaffak oldu. Mehmed, Mağn i sa ' ya gönderi ldi . Şimdi H a l i l , Şahabeddin Paşa 'y ı ortadan ka ld ı rmağa karar verdi. Yeniçeriyi tahrik etti. Yeniçeriler, Ş a h a b e d d i n ' i n vaktiyle Macaristan'da tedbirsizliği y ü z ü n d e n yoldaşlar ını kırdırdığını i ler i sürerek ayaklandı la r . O n u ö ldürmek için evini bastı lar . Ş a h a b e d d i n Paşa kaçtı . Saray'a sığındı, evini y a ğ m a ettiler. İç ler inden bir çoğu da Zindan-kapıs ım yıktılar. Sonra top lan ıp şehrin üs tünde bağ la r içinde bir tepeye çıktılar. İ s t a n b u l ' d a Yı ldı r ım Han ev lâd ından o lduğunu iddia eden birisinin yanma gideceklerini söyliyerek tehditte bulunduler. Bunun üzer ine Sultan M u r a d bun la r ı âsi i lân ederek nerede rast lanırsa katledilmelerine müsaade verdi. Bu suretle bir çok yeniçeri katlolundu. Bu vaziyet karşısında âsiler, kendilerini tahrik etmiş olan H a l i l Paşa 'ya haber göndererek afv için Pad işah nezdinde tavassutta bu lunmas ın ı istediler. Ha l i l , P a d i ş a h ' m hiddetini yatışt ırdı . Ulûfeleri yar ımşar dirhem arttırıldı. "Geldiler makâm- ı hizmette durdular. O l sebebden halk-i â lem mezkûr mahalle k i bunlar iç t ima etmişlerdi, Buçuk-tepe deyü ad verdiler". Kemal Paşazâde 'n in , bu rivâyeti , Anonimler in b u g ü n bizce m a l û m olmayan mufassalca bir nüshas ından almış o lduğu

1 0 5 A n o n i m - G i e s e , 70, 205. Parantez i ç i ndek i l e r O r u c ' d a n (s. 59) .


kuvvetle iddia olunabilir. Ancak bu rivâyet, bu devre ait bilinen yegâne nüsha olan Paris Mill î k ü t ü p h a n e nüshas ında evvelâ varak 2b de sahife kenar ına ilâve olarak Varna muharebesinden önce, ve ikinci defa M u r a d ' m Varna zaferini mü teak ip tahta gelişinden sonra 1 0 8 i k i yerde tekrar lanmışt ı r . K e m â l Paşazâde , M u r a d ' ı ik inci defa hemen Varna 'dan dönüşünde tahta çıkardığı için Anonimlerde H . 850 ( 2 9 . I I I . 1446-17.III . 1447) tarihinde gösterilen bu ayak l anmay ı onun z a m a n ı n d a göstermek mecburiyetinde kalmışt ır . Bu devir üzer inde i lk defa esaslı bir tetkik neşretmiş olan Prof. Fr. B a b i n g e r 1 0 7 , Anonimlerde Yeniçeri i syanından hemen önce bahsolunan Edirne yangını ile bu a y a k l a n m a n ı n aynı zamanda vuku bu lmuş olacağını ve birbiriyle münasebe t t a r b u l u n d u ğ u n u tahmin ediyor ve yeniçeri isyanını da Edirne yangını hakk ında Cronaca Zjıncaruola 1 0 8 da verilen 22 eylül 1444 tarihine götürüyor . O, T ü r k kaynağ ı olarak, şüphesiz ikinci elden sayılan Sadeddin'i esas a lmak tad ı r . Anonimler in kesik kronolojisi, Sadeddin'in terkibi ifadesine b ü r ü n ü n c e , bu i k i hadiseyi daha kolav bir leşt irmek imkânın ı vermektedir. Esasen Sadeddin, naklettiği b i r inci r ivâyet te 1 0 9 Yeniçer i isyanı ile Mehmed ' in çekilmesini birbirine bağ la r ( " K i nice eyledi tahr îk- i asker—Ne veçhile bizi etti pes-iser)". Gerçekten K e m â l Paşazâde 'de yang ın ve yeniçeri hadisesinin aynı zamanda Varna 'dan önce derkenar olarak kaydedi lmiş olması B a b i n g e r ' i n faraziyesini destekler mahiyettedir. Bununla beraber değerli müsteşrik, 1446 May ı s ında M u r a d ' m Mağnisa 'y ı bırakıp harekete geçmesi sebebini ararken, kendisi bunun da yine belki bir yeniçeri isyanı olabileceğini düşünmek ted i r 1 1 0 . Anonimlerde Yeniçer i ayaklanması için verilen H . 850 ta r ih ini değişt irmek için öne sürülen deliller tamamiyle ikna edici g ö r ü n m ü y o r . 1444 Eylü lünde vukubulan yangın ı yeniçeri i syan ından tamamiyle ay ı rmak lâzımdır . Ni tek im Anonimlerle aynı r ivâyete b a ğ l a n a n Oruc 'un 1 1 1

Babinger ta ra f ından neşro lunan her i k i nüshas ında da 1 1 2 Edirne

10e V a r a k 17-19. 1 0 7 Von Amurath zu Amurath, Oriens, v o l 3, nr . 2 (1950), s. 229-265.

1 0 8 B u n u n h a k k ı n d a bak. B a b i n g e r , s. 244-245.

1 0 9 Tâc üt-tevârih, I , S. 386. 1 1 0 S. 260. 1 1 1 Bak. F r . B a b i n g e r , O r u ç i ç in y a z d ı ğ ı ö n s ö z , s. V I I I - X X . 1 1 2 S. 59, 121.


yangın ı H .849 da, halbuki yeniçeri isyanı ve I I . M u r a d ' m tekrar tahta çağırı lması H . 850 de gösterilmiştir 1 1 3 .

Yalnız Anonimlerdeki açık ifade değil, hadisenin diğer kaynaklarda naklolunan b ü t ü n teferruâtı da gösterir k i , yeniçeri lerin bu ayaklanması M u r a d ' m tahta getirilmesine hizmet etmek üzere haz ı r lanmıştır. Yeniçeri ler in Ş a h a b e d d i n Paşayı ö ldürmeğe kasdetmeleri, evini y a ğ m a l a m a l a r ı hiç şüphe b ı r akmaz k i , isyan, M u r a d ' m geri gelmesine karşı başlıca hâi l olarak görülen Ş a h a b e d d i n Paşa 'ya karşı tertip olunmuştur . Bazı kaynaklarda açıkça ifade o l u n d u ğ u gibi m , isyanın m ü -ret t ibi Ç a n d a r h Hal i l ' d i r . Ş a h a b e d d i n ' i n , Sultan Mehmed' in sarayına k a ç m a k suretiyle kur tu labi ld iğ ini bildiren tafsilât da ziyadesiyle dikkate değer . Yeniçeri lerin, başlangıçta şüphesiz H a l i l ' i n tahr iki ile ayaklandıklar ı halde 1 1 5 , sonra durumu kendileri lehine istismar etmeği düşündükler i , hatta hareketin b ü s b ü t ü n başka bir istikamette gelişme is t idadını gösterdiği an laş ı lmaktadı r . I I . Mehmed' in i lk saltanat ay la r ından i t ibaren bunlar zaten hoşnudsuzluk içinde idiler. Devletin iç inde b u l u n d u ğ u mal î sıkıntı dolayısiyle yeni Pad işah ta raf ından bast ı r ı lan akça lar ın düşüklüğü, neticede onlar ın maaş ına tesir etmiş bu lunma l ıd ı r 1 1 6 . Sırp yeniçer inin kronikine göre 1 1 7 , kapıkulu altı

1 1 3 F r . G i e s e ' n i n tesis e t t iğ i n ü s h a d a H . 850 t a r i h i i k i defa t e k r a r l a n ı r . 1 1 4 K e m a l P a ş a z â d e 17-19, S a d e d d i n , I , 386. 1 1 5 Başka b i r r i v â y e t e g ö r e " t ây i fe - i yen i çe r iy i K u r t ç u D o ğ a n e l i i le t a h r i k

ed 'p Ş a h a b e d d i n P a ş a k i m a k b û l - i P a d i ş a h - i s a â d e t y â r i d i . . " ( K e m â l P a ş a z â d e , 2 b ) . K u r t ç u D o ğ a n , H a l i l P a ş a part is ine d a h i l d i r .

1 1 6 Son harpler , O s m a n l ı l a r ı n i k t i s a d î - m a l î d u r u m u n u sa r smış o l m a l ı d ı r . İk i yı l i ç i n d e yaz kış d ö r t sefer yapmak g e r e k m i ş t i . K a z a n ç l ı seferler kes i lmiş , aksine son harplerde O s m a n l ı ü lke le r i i s t i l â l a ra u ğ r a m ı ş , yak ı lmı ş y ık ı lmış , b i r çok yerler Despot 'a ve K a r a m a n - o ğ l u ' n a geri ve r i lmi ş ve m u h t e l i f b ö l g e l e r d e , A r n a v u t l u k , S ı rb iye ve Tesalya 'da isyanlar ç ıkmış t ı . Son harpler e s n a s ı n d a devle t in m u n t a z a m kuvve t l e r i y a n ı n d a ü c r e t l i asker m i k t a r ı m ü h i m m i k t a r d a a r t t ı r ı l m ı ş g ö r ü n ü y o r . Ş a h a b e d d i n P a ş a , V a r n a muharebesinden hemen ö n c e askere m a a ş ye t i ş t i r i l eme-d i ğ i n d e n ş ikâye t etmekte i d i ( G a z a v â t , 46a) : " h a z î n e d e n ve m â l u e r z â k d a n b i r habbe k a l m a d ı ; z i ra b u i l - o ğ l u d u r , boş yere kişiyi d in ley ip maslahat etmezler". Asker in A n a d o l u ve R u m e l i a r a s ı n d a n a k l i b ü y ü k masraf lar la m ü m k ü n o l m u ş t u (Bak. B a b i n g e r , 252). Novaberda (Novo Brdo) g ü m ü ş maden le r in in S ı r p despo tuna terkedilmesi de b u dev r in d a i m î s ıkınt ıs ı o l an g ü m ü ş d a r l ı ğ ı n ı (bak. ben im, Türkiye'nin İktisadî vaziyeti.., Belleten, say ı 60 ( 1951 ) , s. 651 ) a r t t ı r m ı ş t ı r . İ ş t e b ü t ü n b u ş a r t l a r neticesinde devlet m û t a d ç a r e y e b a ş v u r d u ; a k ç a d a k i g ü m ü ş m i k t a r ı n ı a z a l t t ı . M u r a d ' m H . 834 de b a s t ı r d ı ğ ı g ü m ü ş a k ç a 5.5, 5.75 ve 5.25 k ı r a t i d i ( H a l i l E d h e m , Meskûkât-ı Osmaniye, İ s t a n b u l 1334, I , S.54, ve ben im, Türkiye'nin


ay maaş a l amamış , bunun üzer ine yeniçeri ler ayaklanmış la rd ı r . Âsiler, devlet büyükler in in evlerini yağmalamış la r , nihayet Sultan Meh-med her b i r in in yevmiyesini y a r ı m akça ar t t ı rd ığ ı gibi ü ç ayda bir bir alt ın ve ya r ım ort vermeği vaadetmek mecburiyetinde k a l m ı ş t ı r 1 1 8 . Aynı kaynak şu m ü h i m noktayı da açıkça b i ld i r iyor k i 1 1 9 , âsiler I I . Mehmed' in tahttan çekilmesini ve babas ın ın geri gelmesini istemişlerdir. Fakat isyanın ikinci safhasında Buçuk- tepe 'de toplandık lar ı zaman İ s t a n b u l ' d a Yıldır ım H a n ev lâd ından birisinin, şüphesiz O r h a n ' ı n , yanma gideceklerini söyliyerek tehditler savurdular. Bu, yalnız Sultan Mehmedi değil, Çandar l ı ' y ı da son derece endişeye düşü rmüş olmalıdır. İ syanın bastır ı lması için zecri tedbirler a l ındı : Yukar ıda söylediğimiz şekilde ulûfeleri art t ır ı ldığı gibi aynı zamanda şiddetli bir tenkil hareketine girişmek, halkın iş birl iğine b a ş v u r m a k icap etti .

Görünüşe nazaran bu isyan, M u r a d ' m M a ğ n i s a ' d a n Bursa'ya gelişi tarihine ras t l amaktad ı r . Bunu Arvanid defterinde Beylerbeyine (herhalde ha lâ Ş a h a b e d d i n Paşa) ait kay ı t l a rdan ist intaç etmek m ü m k ü n zannediyoruz 1 2 1 . Bu kronolojiye göre beylerbeyi, 1445 Sonteşrin baş la r ında Edirne'de bulunuyordu. 1446 Mayıs sonlar ında hâ lâ Edirne'dedir. Bu tarihten sonra Arvan id defterinde, anormal olarak bir seneye yakın bir zaman içinde hiç bir t imar kaydı yoktur. Bu demektir k i , her tür lü t imar muâme lâ t ı d u r m u ş t u r 1 2 2 . Şu halde isyanın Mayıs sonlar ında, yahut daha sonra lar ı vukua geldiğini tahmin edebiliriz. İsyan yeniçerilerin, vezir ve beylerbeyi Ş a h a b e d d i n kumandas ında yapı lacak bir sefere k a t ı l m a m a k için muhalefetleri ile patlak vermiş olabilir. Onlar, Ş a h a b e d d i n ' e karşı, kendi a rkadaş la r ım 1442 Transilvanya seferinde kasden kırdırmış o l d u ğ u n u söylüyorlardı 1 2 S .

iktisadî vaziyeti, 677). I I . M e h m e d ' i n H . 848 de Ed i rne , Amasya , Bursa, Ayasolug ve Serez'de b a s t ı r t t ı ğ ı a k ç a l a r ı n b i r k ı smı eski n isbet in i muhafaza eder g ö r ü n ü y o r s a da, Ed i rne , Serez ve Bursa 'da b a s ı l a n i k i n c i t e r t i p a k ç a l a r 5 k ı r a t a d ü ş ü r ü l m ü ş t ü r . (Meskûkât-ı Osmaniye, N o . 229, 239, 251). B u n d a n şüphes i z m a a ş l a r ı m sâb i t u lûfe o larak alan g rup la r ve en b a ş t a yen i çe r i l e r m u t a z a r r ı r o l m u ş l a r d ı r .

1 1 7 Bak. B a b i n g e r , S. 256 not 115. 1 1 8 B u mesele daha ö n c e de d i k k a t i çekmiş t i : S ü l e y m a n S û d i , Meskn-

kât-ı Osmaniye ve Ecnebiye, s. 27; A l i , Murad-ı Sâni sikkeleri, T Ö E M , sene X V , s.80. 1 1 9 B a b i n g e r , 256, not 115. 1 2 1 Bak, not 92. 1 2 2 Ş a h a b e d d i n P a ş a ' n ı n bozguna u ğ r a m ı ş o l d u ğ u H . 846 y ı l ı n d a da h i ç b i r t i

mar muamelesine r a s t l a m ı y o r u z . B u d u r u m şüphes i z sırf b i r t e s a d ü f eseri d e ğ i l d i r . 1 2 3 B u sefere, y e n i ç e r i l e r i n k a t ı l m ı ş o l d u k l a r ı h a k k ı n d a bak. O r u ç , 53;

c h a l k o . 254.

İ S T A N B U L ' U N F E T H ı N D E N Ö N C E 97

Diğer taraftan Gyriacus'un m e k t u p l a r ı n d a n öğrenmekteyiz k i 1 2 4 , M u r a d , Mayıs baş ında Rumeli 'ye geçmek üzere Mağnisa 'y ı terketmiş-t ir . Cyriacus 1 7 nisanda, Osman l ı saraymca i y i t a n ı n a n şap madenleri mül tez imi Fr. Drapperio ile beraber M a ğ n i s a ' d a M u r a d ta ra f ından gayrı resmî olarak hususî bir dairede kabul o lunmuş ve bundan üç hafta sonra 5 Mayıs 1446 da eski Sultan birdenbire Rumeli 'ye gitmek üzere 4000 kişilik bir kuvvetle beraber şehirden hareket etmiştir . Cyriacus, yeni F o ç a ' d a n gönderdiğ i 11 mayıs tar ihl i b i r mektubunda Sul tan in , oğlu " Ç e l e b i " (Cialaby) ta ra f ından acele Edirne'ye çağırılmış o lduğunu ve çok acele yola çıktığını bildirmektedir. F r . B a b i n -ge r ' i n hakl ı olarak işaret ettiği g i b i 1 2 5 , bu dâve t hakikatte H a l i l Paşa ta ra f ından yapılmışt ı r . Fakat Cyriacus, bunun sebebi hakk ında bize bir şey söylemiyorki, bu, gelen haberin sıkı bir şekilde gizli tu tu l d u ğ u n a delâlet eder 1 2 6. Onlar Bergama üzer inden sahilde Ayazmand'a kadar bu seyahati Sultan'la beraber yapt ı lar . Sonra yolda, hareketi sırasındaki aceleyi göstermeyen I I . Murad , Kuzey- bat ıya , Bursa'ya doğru yolunu değiştirerek Cyriacus ve a rkadaş ından ayrı ldı . M u r a d , Bursa'da, Edirne'ye son hareketinden önce üç buçuk aydan ziyade kalacakt ı r . Onun, Edirne'ye gitmek üzere acele yola çıktığı halde sonra f i k r in i değiştirerek Bursa'da gidip beklemesi sebebi herhalde yukar ıda anla t t ığ ımız hadiselerle i lg i l i olmalıdır . Ancak, isyanı en erken Mayıs nihayetlerinde tahmin ett iğimize göre, M u r a d ' ı n hareketi isyandan öncedir . Öyle gö rünüyor k i , I I . Murad , Çandar l ı ta raf ından, gizlice çağrılmış ve sonra b i r mukavemet ih t imal i h a k k ı n d a gelen yeni bir haber üzer ine Rumeli 'ye geçmekten sarfı nazar ederek Ayaz-mand'dan d ö n m ü ş ve hadiselerin inkişafını beklemek üzere Edirne'ye daha yakın olan Bursa'ya çekilmiştir. H a l i l Paşa 'n ın daima I I . Murad ' l a an laşarak hareket ett iğine şüphe yoktur 1 2 7 . Yeniçer i isyanı bundan sonra, M u r a d ' ı n tekrar tahta gelmesine karşı koyanlar ı bertaraf etmek üzere tahrik o lunmuş görünüyor . Gerçekten bu tarihten I I . Mehmed 1451 de tekrar tahta çıkıncaya kadar, Ş a h a b e d d i n ' i n adını iş i tmiyoruz. Fakat son kargaşal ıklar aynı zamanda herkese genç h ü k ü m d a r ı n memleketi idare, askeri

1 2 1 B a b i n g e r , 260. 1 2 5 S. 260. 123 " M a h f î haber g ö n d e r ü p " ( O r u ç , 59) . 1 2 7 K a r ş ı l a . T u r s u n b e y , s. 32; I ^ , . o - i * ; D u c a s , 222.

Fatih Ddvri Araştırmaları 7


zabt edemiyeceği iddiasını açık bi r şekilde göstermiş oluyordu 1 2 8 . Diğer taraftan bi r t ak ım dış tehlikeler ve muvaffakiyetsizlikler bahane yapı ldı . M o r a Despotu Konstant in ' in bu s ı rada t aa r ruz la r ına devam etmekte olması 1 2 9 derhal bir sefer yapı lmasını gerektiriyordu. Fakat H . 856 tar ihl i Takvîm'e göre M u r a d ' m Edirne'ye çağrı lmasının asıl sebebi Davud beyin Eflak'a yapt ığ ı bir seferde (1446 bahar ı ) hezimete uğramas ıd ı r 1 3 0 .

Heş t Behişt ' te ( S - * * * j t - ^ ) M u r a d ' m tahta çağr ı lmas ından bahsolunurken aynen deniyor k i :

" e—1 ^ jV ^»."^j <—'l^-. 4 . 1 y - / J L. _> J U j j jLtjJ £.^> 1 2 8 Ç u g ö r d ü t â z e d i r Sul tan M e h e m m e d - S i p â h î i ç re o l m â m ı ş muka l led .

( S a d e d d i n , I , s. 3 8 5 ) ; ka r ş ı l a . D u c a s , 222. 1 2 9 Bak. Zakythinos , 231-232: Jorga , I , 447-448.

1 3 0 Bak. Z e y i l , n o . I I . 1445 yaz s o n l a r ı n d a E f l a k bey i I . V l a d D r a k u l , H a ç l ı do-nanmasiyle iş b i r l iğ i ederek T u n a ' n m ö b ü r y a k a s ı n d a k u v v e t l i T ü r k m ü s t a h k e m mevk i i Y e r g ö g ü ( G i u r g i u ) y u T u r a h a n o ğ l u n u n el inden zapta muvaffak o l m u ş t u . D a v u d bey in y a p t ı ğ ı sefer buna ka rş ı b i r i n t i k a m seferi o l m a l ı d ı r ve herhalde 1446 y a z ı n d a yap ı lmış t ı r , 1444 den sonra Y a n k o ' n u n ve H a ç l ı l a r ı n , D r a k u l i le i t t i faka g ü v e n e r e k R u m e l i ' y i b u taraf tan tehdi t e tmeler i (bak. Jorga , 1,444-446) göz ö n ü n e a l ı n ı r s a , b u m a ğ l u b i y e t i n Edi rne 'de k a y g ı i l e k a r ş ı l a n d ı ğ ı n a ş ü p h e yok tu r . Hadiseye ç o k y a k ı n o lan Takvîm'in o n u M u r a d ı ' n avde t in i gerektiren en m ü h i m sebeb olarak zikretmesi de b u n u teyi t eder. 1444 denberi E f l a k b e y i n i n M a c a r l a r l a b i r l e şmes i ü z e r i n e b u memleket ü z e r i n d e i k i r ak ip ve k u v v e t l i dev le t in m ü c a d e l e s i b i r i n c i p l â n a ge lmiş o l u y o r d u . M u r a d tekrar tahta geldikten sonra E f l a k işi, M o r a ve A r n a v u d l u k meselelerinden sonra ele a l ı nmı ş t ı r . S u l t a n ' m b u t e h i r i , D r a k u l ' u n T ü r k l e r l e a n l a ş m a y a t e m a y ü l etmesindendir . Fakat b u y ü z d e n Y a n k o t a r a f ı n d a n k a t l e d i l m i ş (1447) ve yer ine " D a n - o ğ l u " Wlad i s l av ge t i r i lmiş t i r . O r u c ' t a k i m ü h i m kayde g ö r e (S. 60, 122, ve ka r ş ı l a , Anonim-Giese , 71) Y a n k o , 1448 s o n b a h a r ı n d a R u m e l i ' y e yen iden g i rd iğ i zaman b u D a n - o ğ l u da N i g b o l u ' d a n g e ç i p t aa r ruz la rda b u l u n m u ş , fakat pusuya d ü ş ü r ü l e r e k bozguna u ğ r a t ı l m ı ş t ı r . Ertesi sene A n o n i m l e r e g ö r e (Giese, S. 73, karşıla. O r u ç , 64, keza K e m a l P a ş a z â d e ) R u m e l i beylerbeyi K a r a c a bey Y e r g ö ğ ü ' y ü zaptedip t a h k i m e t t i ve T u r a h a n bey idaresinde a k ı n c ı l a r ı E f l a k ' a g ö n d e r d i (karş ı la . E n v e r î, Duslûrnâme, S. 9 3 ) . T ü r k kuvve t l e r i Y a n k o t a r a f ı n d a n ö l d ü r ü l e n I . V l a d D r a k u l ' u n o ğ l u o lup s o n r a l a r ı K a z ı k l ı V o y v o d a adiyle ş ö h r e t b u l a n I I . V l a d D r a -k u l ' u bey y a p t ı l a r . O , b i r T ü r k m a h m i s i o larak M a c a r l a r ı n h i m â y e e t t ik le r i VVla-dislav i le m ü c a d e l e y e gir iş t i ( b u hadiseler i ç in bilhassa ka r ş ı l a . I . M i n e a , Vlad Drakul şi vremea sa, Cercetari istorice I V (Yaş 1928) den a y r ı ba s ı , S. 194-216); keza, G . G. C o n d u r a t u , M i c h a e l Beheims Gedich t ü b e r den W o i w o d e n W l a d I I . D r a k u l , B ü k r e ş 1903, S. 68-70).


Burada bahsedilen bazı "vakıâ t - ı kül l iye" Edirne'deki son kar-gaşıklıklara, yahut Eflak bozgununa telmih olabilir . Fakat Mora despotunun tecziyesinin m ü h i m bir âmi l sayıldığı açıkça ifade olunuyor. I I . M u r a d ' m tekrar tahta dönmesini isteyen belli başlı şahsiyetler, H a l i l Paşa, İ shak bey ve Anadolu beylerbeyi Ozgur oğlu İsa bey b ü t ü n bu karışık d u r u m u öne sü re rek onu pây i t ah ta davet ettiler 1 3 1 . Ozgur oğlu ve İshak, her halde sefer için Rumeli 'ye geçmiş b u l u n u y o r l a r d ı . Bursa'da bekleyen eski Sultan'a derhal gizlice haber gönderi lmiş ve kendisi Edirne'ye hareket etmiştir 1 3 2 . Fakat bu değişikliği Sultan Murad ' l a yegâne oğlu ve vârisi Sultan Mehmed a ras ında bir ihtilâfa meydana vermeden yapmak, buna Sultan Mehmed' in bir nevi hal ' i ve azli şeklini vermemek en m ü h i m meseleyi teşkil ediyordu. Ö t e taraftan İ s t anbu l ' dak i müdde in in adını o kadar çok d u y u r d u ğ u bu zamanda Mehmed' in idaresizliği dolayısiyle ha l ' i mânas ın ı verecek bir hareketten babas ı Sultan'm son derece kaç ınmak istemesi gayet t ab i îd i r 1 3 3 . İş te bu i t ibarla I I . M u r a d ' m Edirne'de tahta geçmesi için alman tertipler hakk ında muhtel i f kaynaklarda verilen tafsilâtı, tamamiyle asıl ve esası olmayan hikâyeler gibi bir tarafa b ı r akmak doğru olmasa gerektir. Osman l ı vekâyinâmeler in in 1 3 4 buna dair r ivâyetleri Chalkokondy-les'inkinden az farklıdır. Neş r î ' n in b u g ü n elimizdeki en eski nüshas ında 1 3 5 bu sahne kısaca şöyle anlat ı l ı r : j l k L - j ü r i j£ : y j d ^ j d . 1 4 j j i «f J J 3 "

jj~Sf <;j ,_oJ ^>Jcj jC ¿i\ 4,1 jf

" J j ; - c 5 " 4 - 4 j L i l 4I>'

1 3 1 K a r ş ı l a . Anonim-Giese , S. 70; N e ş r i , s. 173-174. O , gelmezse: , » J A . j ^ » j>'> ^}J^y f i l 4: ' i 4 S U T ı . . . J , > y i ¿ . - .^,1 \Aİ. ,yf j . 3 » U d 1 jiy\ i U r i 3 l _ 9

. (Revan no. ı o g g ) « ^yjA> j b U 1 3 2 K a r ş ı l a . O r u ç , S. 59.

1 3 3 M u h t e l i f kaynaklarda , M u r a d ' m , V a r n a ' d a n sonra tah ta g e ç m e k arzusunu bes l ed iğ i halde b u n u a ç ı k ç a izhar e d e m e d i ğ i ve d a i m a t e r e d d ü t i ç i n d e b u l u n d u ğ u n a i şa re t o l u n m u ş t u r . O , işi " H a l i l p a ş a n ı n k i y â s e t i n e " b ı r a k t ı . Bunun la beraber " a n ı n z a m a n ı n d a k i v e z â r e t i Su l tan M e h m e d H a n z a m a n ı n d a edemeyen" (Âl î , V , 213) H a l i l p a ş a ' n m ı s r a r l a r ı eski Su l t an 'm f i k r i n i d e ğ i ş t i r m e s i n d e b ü y ü k b i r r o l o y n a m ı ş o l m a l ı d ı r . I I . M u r a d , Man i sa ' da H . 849 da b i r saray inşa e t t i r d i ğ i n e g ö r e (Bak. M . Ç a ğ a t a y U l u ç a y , Manisa'daki Saray-ı âmire ve şehzadeler türbesi, İ s t a n b u l 1941, s. 29, vesika 1; Babinger , 262) , herhalde o zaman orada y e r l e ş m e ğ i d ü ş ü n ü y o r d u .

1 3 4 N e ş r i , S. 173; Sadeddin I , 386; O r u ç , 59.

Î O O F A T İ H D E V R İ Ü Z E R İ N D E T E T K İ K L E R V E V E S İ K A L A R

duruma tamamiyle uygun olarak, I I . M u r a d ' m muslihane bir şekilde ik t idar ı ele alması için bir tertip yapı ldığını teyid etmektedir. Heş t Behişt 1 3 6 bu r ivâyet in daha mufassal b i r şeklini nakleder ve Sadeddin 1 3 7 ondan alır. Buna göre M u r a d , Yeniçer i ayak lanmas ı üzer ine Edirne'ye davet o lunmuş ve I I . Mehmed, ancak babas ı Rumeli 'ye geçtikten sonra haberdar edilmiş, Ç a n d a r l ı , muvakkat b i r zaman için geldiğini söyliyerek babas ın ı ka r ş ı l amağa onu ikna etmiş, o, gidip bîr o tağda babasını bu lmuş ve sa l tanat ı kabul etmesini rica e t m i ş 1 3 8 , M u r a d başlangıçta zâh i ren razı o lmamış , fakat haz ı r bulunan Paşa lar ın ısrarı üzer ine karar vermek üzere müh le t istemiş ve ertesi gün (Rûh î ' ye göre Edirne c iva r ında Ada'da) ava çıkarak kapı -kulunun bu değişikliği tasvip ettiklerini görmüş , on la r ın b i c a t in i ald ık tan sonra Edirne'ye gelmiş ve tahta çıkmıştır. Bu r ivâyet te M u r a d 'm 1444 de o lduğu gibi pây i t ah t a girmekten kaçınması ancak, b i c at i mü teak ip girmesi bilhassa kayda değer. U m u m i yetle ayrı bir r ivâyet grupu teşkil eden Oruc 'da hâdise şöyle anla t ı l ı r : ( s. 59 ) «Mahf î haber gönder ip bir suretle Sultan M u r a d ' ı Edirne'ye ge türdüler . Sultan Mehmed dahi bu haberi duydu; nesne deyümed i , n â ç â r olub Sultan M u r a d av a d ı n a ava(Ada'ya) çıktı. O l avda iken Sultan Mehmed ' i tahttan indirdiler . Mağn i sa ' ya gönderdi ler . Sultan M u r a d gelüb tahta geçti». Chakokondyles'e göre ise (s. 353) H a l i l b i r ihtilâfa meydan vermeden I I . M u r a d ' ı tekrar tahta ç ıka rman ın yolunu a rad ı . Mehmed ' i günlerce sürecek bir ava çıkardı lar . Bunun üzer ine H a l i l en güvendiği rical ile b i r l ik olarak Sultan M u r a d ' ı çağır t t ı . Eski Sultan Edirne'ye gelir gelmez Divana çıkarak kendini halka ve kad ı la ra gösterdi . Herkes itaat ett i . Mehmed bu beklenmedik değişiklikten haberdar olunca o da itaatten başka çare göremedi . Acele gelib babas ın ın elini öp tü . Fakat bu oyunun asıl fâili bildiği Hal i l ' e iç inden k in bağ lad ı . Bu Yunan müver r ih in in umumiyetle T ü r k r ivâyet ler ine yabanc ı o lmadığ ı m a l û m d u r 1 3 9 . B ü t ü n bu r ivâyet ler esasen

1 3 5 Bak. Fr . T a e s c h n e r , Ğihannümâ, Le ipz ig , 1951, E i n l e i t u n g .

136 ^ » i i * £ t _ b ; ka r ş ı l a . Tevârih-i Âl-i Osman, T o p k a p ı Sar. Revan 1 0 9 9 ^ . 5 8 .

1 3 7 Tâc üt-tevârih, I , 385. 1 3 8 Sadeddin b u n d a n sonra R e v a n no . 1099 d a n a y r ı l ı r , av r i v â y e t i n i t a k i b

eder. R e v a n no. 1099 d a : 1 j \ J y i Ç ı?' j-**- 's<f ^ } £ i U - »

139 p a ] L Autour de a Croisade deVarna, s. 151.

İ S T A N B U L ' U N F E T H İ N D E N Ö N C E ı O ı

Heşt Bihişt'te 1 4 2 Sultan M u r a d ' ı n tahta geçmeden önce yeniçerilerin f i k r i n i sorduğu ve bi 'a t in i aldığı hakk ında verilen tafsilât bilhassa dikkate değer 1 4 3 :

.slficl J l f i \ \ > r ^ \\ j l _ _ . i L ._,!_»• . . . ( ja_^T

Yeniçeri ağası K u r t ç u Doğan , H a l i l ' i n a d a m ı o l d u ğ u n d a n bir kaç ay önce Sultan Mehmed ta ra f ından kanl ı bir şekilde tenkil olunan yeniçerileri yeni Sultan'a bi c at e tmeğe kolayca ikna edebilmiştir . Bu olup bitenler, o zaman yeniçeri lerin devlet işleri üzer inde m ü d a h a lelerinin ne kadar ar tmış o lduğunu da ortaya koymak tad ı r ve şüphesiz bunda H a l i l P a ş a ' n m büyük mesuliyeti vard ı r 1 4 4 .

I I . M u r a d ' m Ağustosta Edirne'ye varmış o lduğunu vas iyetnâme-sinden ve 10 Eylül 1444 ta r ih l i bir Raguza vesikasından öğrenmekte yiz 1 4 S . Sultan M u r a d aynı ay iç inde yeni Padişah sıfatiyle Istanbul-daki Venedk balyozu ta ra f ından gönder i len bir elçiyi huzuruna kabul etti . Bu elçi kendisine I I . Mehmed'le aktolunup tasdik edilen muahedeyi sundu. I I . M u r a d da kendi a d ı n a 25 İ lkteşr inde Venedik'e,

1 4 3 S a d e d d i n ' d e (S. 386) b u , şöyle nazma s o k u l m u ş t u r :

jt«.il J U ı> ( j j l , ! « A L _ 4 * U J . W J j l JJX>

. i U U . £j£ J i y i J S J >

1 4 4 I I . M u r a d 1444 y a z ı n d a k a p ı k u l u ö n ü n d e t a h t ı o ğ l u lehine feragat e t m i ş t i . Ç a n d a r h H a l i l ' i n i k t i d a r değiş ik l iğ i i ç i n y e n i ç e r i l e r i k u l l a n m a s ı , m a k s a d ı n a u l a ş m a k iç in o n l a r ı isyana t a h r i k i b u n d a n sonra O s m a n l ı t a r ih inde sık sık rast

l a y a c a ğ ı m ı z b i r usul hal ine gelecektir. Y e n i ç e r i o rdusunun uc kuvvet ler ine ka r ş ı b i r muvazene k u r m a k ü z e r e kuvve t lend i r i lmes i ve tensiki I I . M u r a d z a m a n ı n a rastlar. O n l a r ı n devlet i ş le r ine m ü d a h a l e l e r i de y ine b u t a r ih te b a ş l a m ı ş o luyor .

1 4 6 Bak. B a b i n g e r , 2 6 1 ; N . J o r g a , Notes et extraits, I I (Paris 1899) s. 419.

L Î O J I 6 U A L - O>U J > _ Â ı _ \ ^\ (ÜT

li^M ^U^9 j'y^J wfllài

http://jl__.iL


Y a h ş i bey a d ı n d a bir elçi ile D i m i t r i adlı R u m kât ib i g ö n d e r d i 1 4 6 .

Biz, I I . Mehmed' in tahta çıkışını 1444 Ağustos olarak tesbit ett iğ imizden bu suretle onun bu i lk sa l tanat ı i k i yıl sü rmüş o l m a k t a d ı r 1 4 7 . H . 856 ta r ih l i Takvîm-i Hümâyûn'da. I I . M u r a d ' ı n tahttan çekilişi ile tekrar culûsu a ras ında i k i yıl v a r d ı r 1 4 S .

Bu tarihe rastlayan m ü h i m bir vesika, Sultan M u r a d ' ı n vasiyet-nâmesi bize muhtel i f nüsha la r halinde gelmiştir. Başvekâlet Arşivi 1 4 9

ve Vakıf lar U m u m M ü d ü r l ü ğ ü Arşivindeki n ü s h a l a r a göre 1 5 0 bu vas iye tnâme, H . 850 Cemâziyelevvel inin 9 unda (3 Ağustos 1446) vasî t a ra f ından yazdı r ı lmağa baş lanmış , H .850 Recebi baş la r ında (1446 Eylül sonları) tescil o l u n m u ş t u r ı s ı . Şu halde vas iye tnâmenin yazdır ı l -ması ile tescili a ras ında bir b u ç u k i k i ay kadar b i r fasıla va rd ı r . Fakat A r a p ç a nüshas ında tescil tar ihi H . 850 Cemâziye lâh i r i ortalar ıdır (1446 Eylül başlar ı ) . Yalnız bu or i j inal n ü s h a d a kaydedilen şahitler H a l i l b in İ b r a h i m (Çandar l ı ) , Saruca b in Abdul lah ve

1 4 6 Bak. B a b i n g e r , 262; J o r g a , Notes et extraits.., I I I , Paris 1 9 0 2 , « 212-214. 1 4 7 Ş i m d i y e kadar bilhassa bizde, b a z ı kaynak la rdak i sarih k a y ı t l a r t emamiy-

le i h m a l o lunarak I I . M e h m e d ' i n b u i k i yı l l ık s u l t a n l ı ğ ı 1444 y ı l m a inhisar e t t i r i l miş t i r . F a t i h devr inde Saray m u h i t i n d e b u l u n m u ş o l an A n g i o l e l l o , " M u r a d ' ı n i k i sene m ü d d e t l e ist irahate çek i lmiş o l d u ğ u n u " k a y d e t m i ş t i r . T ü r k k a y n a k l a r ı n d a n , A n o n i m l e r ( G i e s e , 68, 70) ve O r u ç (s. 55» 59) nisbeten d o ğ r u b i r k rono lo j i vermektedir ler . O r a d a I I . M u r a d ' ı n , H . 847 de o ğ l u M e h m e d lehine sal tanat tan v a z g e ç t i ğ i , V a r n a zaferinden sonra Edi rne 'de b i r k a ç g ü n d u r u b " İ s t i k l â l i t a h t ı " y ine o ğ l u n a b ı r a k t ı ğ ı ve ancak H . 850 de tekrar c ü l û s e t t i ğ i k a y d e d i l m i ş t i r . H . 847 t a r i h i i ç in bak. Y u k a r ı da S. 6 1 . Â l î ( V , 216) I I . M e h m e d ' i n b u i l k s a l t a n a t ı devresini 5 y ı l sayar. I I . M e h m e d ' i n ş e h n â m e c i s i K â ş i f î ' y e g ö r e (Gazânâme-i Rûm) V a r na 'dan ö n c e b a ş l a y a n b u salatnatta h i ç b i r zaman i n k ı t a o l m a m ı ş , I I . M e h m e d b i r defa c ü l û s e tmi ş t i r . O s m a n l ı t a r i h i n i n son a r a ş t ı r ı c ı l a r ı a r a s ı n d a i l k defa N . J o r g a ( G O R , I , 438,446) M e h m e d ' i n i l k s a l t a n a t ı m ü d d e t i n i 1444 i l k b a h a r ı - 1446 son b a h a r ı a r a s ı n d a g ö s t e r m e k l e en y a k ı n t a r i h i v e r m i ş t i r . B a b i n g e r , I I . M e h m e d ' i n i l k tahta çıkış ını 1444 y ı h sonu veya 1445 b a ş ı g ö s t e r d i ğ i n d e n i l k s u l t a n l ı k m ü d d e t i n i k ı s a l t m a k t a d ı r .

1 4 8 Bak. Z e y i l , N o . I I . ;

1 4 9 Burada b i r i T ü r k ç e , ö t ek i a r a p ç a olarak i k i n ü s h a s ı v a r d ı r . T ü r k ç e s i : A l ı E m i r î tasni f i , I I . M u r a d ves., ( Z e y i 1, N o . I V ) , a r p a ç a s ı : M a l i y e d e n m ü d e v v e r vakf iyeler no. 162-14, ( Z e y i l , N o . V ) .

1 5 0 H a r e m y n 8-231; bak. Z e y i l no . V I . B u n ü s h a , Başv . A r ş i v i n d e k i T ü r k ç e v a s i y e t n â m e n i n b i r suret idir .

1 5 1 T a r i h l e r i n ç e v r i l m e s i n d e Fa ik R e ş i t U n a t ' m W u s t e n f ç l d - M a h l e r cetvel

ler ine g ö r e ne ş r e t t i ğ i k ı l a v u z - A n k a r a 1943- k u l l a n ı l m ı ş t ı r .


îshak b inAbdu l l ah ' d ı r ve kadıasker Mehmed bin F e r â m u r z (Mol la Hüsrev) ta ra f ından tahr i r ve tasdik o lunmuş tu r . Her halde M u r a d taraf ından, Edirne'de tanzimine teşebbüs olunan bu vesika hususî bir m â n a taşır. Bundan, I I . M u r a d ' ı n durumu, her şeye r a ğ m e n ciddi telakki etmiş o l d u ğ u n u d ü ş ü n m e k m ü m k ü n d ü r sanı r ım : " E ğ e r Bursa¬dan gayri yerde fevt olursam, şöyle edeler k i perşembe gün kabrime ko-yalar". K e z â "Bursa'da merhum oğ lum A l i yan ındag ı kabrin ka t ında koyalar" sözleriyle büyük şahzadesî Alaeddin Al i 'ye olan hususî sevgisini b i r daha belirtmek fırsâtmı bu lmuş ve türbesine "soyundan sopundan,, kimsenin gömülmemesin i de ayrıca vasiyet etmiştir . Vas iye tnâme, Edirne'de tahta geçt ikten sonra en aşağı 1446 Eylül baş la r ında orada tescil o lunmuş tu r . İ m z a sahipleri H a l i l , Saruca ve İshak onun Edirne'de i lk vezirleri o lmal ıd ı r la r .

Taht tan uzaklaş t ı r ı lmas ından H a l i l ' i mesul tutan I I . Mehmed' in , ona karşı k in t u t t uğu h a k k ı n d a Chalkokondyles'in iddiası b ü t ü n kaynaklar ta ra f ından teyit o l u n m a k t a d ı r 1 5 2 . Ne olursa olsun, I I . M u r a d yeniden tahta çıkt ıktan sonra Çandar l ı u lu vezirlik mevkiinde rakibsiz bir şekilde tam bir otorite ile h ü k ü m sürmeyi ü m i t edebilirdi. I I . Mehmed ' in tahttan uzaklaştır ı lmasiyle beraber derhal Divan'da (hükümet te ) esaslı değişiklikler yapı ldı . Y u k a r ı d a işaret et t iğimiz gibi , daha 1446 Eylül baş la r ında , yani I I . M u r a d ' ı n Edirne'ye gelişinin haftası içinde vezirleri sıra ile Çanda r l ı H a l i l , Saruca ve İshak paşa lar olarak görünmektedir. Kad ıaske r Mol l a Hüs rev (Mehmed b in Fe râmurz ) mevkiini muhafaza etti . Fakat akıllı â l im, Manisa'ya giden Mehmet Çelebi 'ye saltanat günler in in uzak olmadığın ı tefe'ül ederek onun da gön lünü yapmas ın ı b i ld i 1 5 3 . Sultan Mehmed ' in tahtta ka lmas ında ısrar eden paşalar , H a l i l ' i n rakipleri , h ü k ü m e t t e n ve pây i t ah t t an uzaklaştır ı lmış la rd ı r : Ş a h a b e d d i n P a ş a ' d a n bahis yoktur. Ancak 1451 de I I . M u r a d ' ı n ö l ü m ü n d e n sonra I I . Mehmed'le beraber pây i t ah t a geldiği zaman onun " a t a b e ğ i " o l d u ğ u n u öğreneceğiz 1 5 4 . Zağanos Paşa,

1 5 2 C h a l k o k o n d y l e s , 353; bak. A n g i o l e l l o , S. 15; T u r s u n B e y , s. 33. K e m a l P a ş a z a d e 17a.

1 5 3 Bak. S a d e d d i n , 1 ,386. M . H ü s r e v ' i n I I . M e h m e d ' e bağ l ı l ık g ö s t e r e r e k onun la beraber Manisa 'ya g i t t i ğ i r i v â y e t i (Şakayık t e r c ü m e s i , İ s t a n b u l 1269 S. 137) d o ğ r u o l m a m a l ı d ı r .

1 6 4 Bak i ler ide s. m .


Sultan Mehmed ' in "vezir l iğ i" ile Manisa'ya g i t t i 1 5 5 . Nişancı İb ra h i m ' i n de Mehmed'le beraber Manisa'ya gönder i ld iği anlaşı lmaktadı r 1 5 6 . Saruca'ya gelince, aynı zamanda I I . M u r a d ' m hususî b i r sevgi ve i t imad ına mazhar olan bu Paşa, ik inci vezir mevkiini M u r a d ' ı n son z a m a n l a r ı n a kadar saklamış görünmekted i r 1 5 7 . M u r a d ' ı inz i vas ında da terk e tmemiş olan Ishak Paşa, Divana ü ç ü n c ü vezir olarak tekrar dahil oldu. Dayı Karaca bey, Rumeli beylerbeyil iğini muhafaza etti 1 5 8 . M u r a d ' m tekrar tahta geçmesinde b ü y ü k b i r rol oynamış olan Anadolu Beylerbeyisi Ozgur oğlu İsa bey aynı mevkide k a l d ı 1 5 9 .

I I . M u r a d , Mora despotunu ceza land ı rmak için gecikmeden pây i t ah t t an hareket etti ve 27 Sonteşr inde 1 6 0 Korent berzahını kapayan surun, Kerme'nin ö n ü n e geldi. Bu savaş, 1444 de Varna muharebesi için o lduğu gibi Edirne'de ikt idar ı tekrar ele almasını haklı gösterecekti .

I I . M u r a d tahta çıkar ç ıkmaz oğ lunun acele Mağn i sa ' ya gönderi l mesi için hazır l ıklar ın t a m a m l a n m a s ı n ı emretmiş t i . Sultan Mehmed'in durumu şimdi tamamiyle hususî b i r mahiyet göstermektedir. Öyle gö rünüyor k i , o, saltanat hukukuna son verilmiş, kendisini umumiyetle şehzâdeler için tatbik olunan usule göre

1 5 5 Bak. a ş a ğ ı d a not 157. " k e n d ü y e Zaganuz p a ş a y ı a t a b e ğ k o ş d u l a r " ( T u r s u n b e y , 33) . N e ş r î (s. 174) ve ondan alarak d i ğ e r kaynaklar , Zaganos 'un b u ta r ih te azl i le Ba l ıkes i r ' e g ö n d e r i l d i ğ i n i yazarlar . B a b i n g e r (s. 261) b u n u k a b u l eder. Bizce, burada Zaganos 'un, H a l i l P a ş a ' n m i d a m ı n d a n sonra azledilerek A n a d o l u ' y a (Balıkesir) g ö n d e r i l m e s i hadisesi (Bak. K r i t o v u l o s , 92) ka r ı ş t ı r ı lmı ş g ö r ü n m e k tedir , bak. no t 312.

1 5 6 Bak. a ş a ğ ı d a not ı g 5 . N e ş r i ' y e g ö r e (s.174) " S u l t a n M e h m e d ' i n m e s â l i h i n g ö r ü p Saruca P a ş a y l a İ b r a h i m P a ş a y ı b i le k o ş u p y ine M a ğ n i s a ' y a g ö n d e r d i l e r . "

1 5 7 N e ş r î S. 177, ve Heşt Bihişt, Saruca 'nm da I I . M e h m e d ' i n vez i r i olarak Manisa 'ya g i t t i ğ in i yazarsa da, I I . M u r a d ' m y u k a r ı d a z i k r e t t i ğ i m i z v a s i y e t n â m e s i ve O r u ç t a r i h i (s. 60) o n u n I I . M u r a d ' m y a n ı n d a k a l d ı ğ ı n ı g ö s t e r m e k t e d i r .

1 5 8 O r u ç , 6 0 ; 1448 Kosova harb inde R u m e l i kuvve t l e r i b a ş ı n d a i d i . R u m e l i beylerbeyi K a r a c a b e y , I I . M u r a d ' m o ğ l u A l â e d d i n Ç e l e b i ' n i n d a y ı s ı i d i ( T u r s u n b e ğ , 4 5 ) . B u K a r a c a bey h a k k ı n d a bak. İ . H a k k ı K o n y a l ı , Karaca Bey imareti, İ s t a n b u l 1943, s. 170-176; T a y y i b G ö k b i l g i n , Edirne ve Paşa livası, İ n d e k s . F r . T a e s c h n e r , Beitraege zur frühosmanischen Epigraphik und Archaeologie, D e r İ s l a m B . X X 2, S. 168-182.

1 5 9 K a r ş ı l a . O r u ç , 60. 1 6 0 Z a k y t h i n o s , m e z k û r eser, S. 233.


eski sancağına tekrar bir " v a l i " olarak gönderi lmiş saymıyordu 1 6 1 . O, f i i len ve hukuken Padişah o lmuştu . Babinger'e göre 1 6 2 , Mehmed gayrı memnun bi r halde Mağn i sa ' ya gitt ikten sonra hiç olmazsa babasının Anadolu üzer inde hâkimiyet in i kesmek için her f ırsat tan istifade etmiştir . H . 852 da kendi ad ına Ayasolug'da bakı r para bast ı rması , onun iddia lar ın ın mahiyetini gösterecek bir harekettir. H a t t â Babinger'e göre, şehzâdenin annesi H ü m â H a t u n ' u n H . 853 Receb (Ağustos-Eylül 1449) ta r ih l i mezar kitabesinde, kendisi için mutad o lmıyan " S u l t a n M e h m e t Ç e l e b i S u l t a n " unvanını kul lanması da dikkate değer. Sultan Mehmed, Venedik'le 1446 da imza lanmış olan sulh muahedesini hiçe sayarak, gönderdiği korsanlar vasıtasiyle Ege denizinde Venedik'e ait topraklar ı , bu arada Agriboz 'u ve Mora 'da Nauplia (Anapoli)yi , 1446-1449 yılları a ras ında üç sene m ü t e m a d i y e n vurdu ve büyük zararlar verdirdi . Daha 1446 yılı s onbaha r ında babas ı Sultan Murad , bu y a ğ m a l a r d a n dolayı tekdir dolu bir h ü k ü m ile Yusuf a d ı n d a b i r a d a m ı n ı gönermek zorunda kalmıştı . A lman mal ve esirler buldurularak iade olundu 1 6 3 . Fakat ak ın lar bundan sonra da devam etti. Batıyı tahrikten k a ç m a n Ç a n d a r h ' n m sulhcu poli t ikasına Sultan Mehmed a ld ı rmıyordu . Hü lâ sa A l m a n â l imine göre Mehmed, Mağn i sa ' ya va rd ık t an sonra burada keyfinin istediği gibi h ü k ü m sürmüş tür .

Sultan Mehmed' in , Manisa'ya gitt ikten sonra durumundaki hususilik üzer inde i lk defa Babinger du rmuş tu r . Biz, aşağıda başka kaynak la r ın şahâdet in i kullanarak diyeceğiz k i , hakikatte Sultan Mehmed' in hareketleri, kızgınlıkla babas ın ın otoritesine karşı gayrı meşrû iddialar mahiyetinde o lmamal ıd ı r . O, kendisini a le lâde b i r şehzâde s aymamak tad ı r . O n u sultan i lân etmiş olan ve şimdi fevkalâde hadiseler dolayısiyle tekrar iş baş ına geçmiş görünen babas ı Sultan da, oğ lunun istikbali n a m ı n a aksi bir iddiada b u l u n m a m ı ş ve oğlu ile ihtilâfa sürük lenmekten kaçınmış olsa gerektir. Sultan M e h med, şimdi t ah t ın yegâne vârisi, v e 1 i a h d, bulunuyordu. Onun duru-

1 6 1 R ı z â vermez k i ş â h ola m ü k e r r e r V e l i a h d i n i azletmez m u k a r r e r K a b u l etmez k i ola g e r ü v â l i H e m a n t a t y î b - i h â t ı r d ı r m e â l i (Sadeddin, I , 385).

1 6 2 S. 262 v d . 163 p W i t t e k , Das Fürstentum Menteşene, İ s t a n b u l e r M i t t e i l u n g e n Heft 2.,

İ s t a n b u l 1934, S. 104 (vesika : Diplomatarium Venete-Levantinum, I I , no. 203).

ı o 6 F A T İ H D E V R İ Ü Z E R İ N D E T E T K İ K L E R V E V E S İ K A L A R

munun tehlikeye düşmesi saltanat için İ s t a n b u l ' d a ve Avrupa 'da fırsat gözetleyen müddei le r in vaziyetini kuvvet lendir i rdi . Bu m ü d -deilerin muâs ı r ba t ı ves ikalar ında sık sık ad la r ı geçer. Osman l ı vekayinâmeler in in onlardan ya hiç bahsetmemeleri veya sadece telmih etmeleri sebebi ise kolayca anlaşılır 1 6 4 .

Gerçek ten Anadolu 'nun idaresi f i i l en kendisine bırakılmış olan Mehmet Çelebi, kendi vezirleriyle orada bir Sultan gibi h ü k ü m sürmekte id i . Onun bu hususî durumunu ifade için kaynaklarda muhtelif tefsirlere müsai t ifade şekilleri kullanılmışt ır . Ş imdiye kadar dikkati çekmeyen, fakat yuka r ıda anla t t ığ ımız du rum gözönüne al ındığı zaman derhal hususî bir m â n a kazanan bu kayı t lar ı aşağıda ayrı ayrı naklediyoruz.

1- Hadiselerin muâsır ı , Tarih-i Ebul-Feth sahibi Tursun bey 1 6 5

durumu şöyle ifade eder: " Hüsn- i rızâ-i vâlidle Magnisa'ya va r ıp atası yerine oturdu, m a c n î d e a t a s ı n k a y m a k a m e d i n d i " .

2- Heş t Bihişt 'e göre M u r a d , oğlu "^ds" Sultan Mehmed yanma vezirlerden Zağanos ve Saruca Paşalar ı yine

j o j l j j " l e tayin etmiş ve " J > l / T düLf " işlerinin idaresini

onun eline vermiştir ı « ; ^ ^ j - J ^ J J XjJ t>y.j J „

*TLil <»j;U> Ltt jlıLıL , ljj.> . . . x\i i^f" <.„.bu J A ,

f l / c S l r ö j j l i f c^L. İJ } Xy J J L C , ^J- j l k L , ^ l ^ l y b j j

rL}} iytj ^ U ü l ^j.'j^s O j U İ j ojjljy I j j l i j J j l ^ j ^ ^ T j l k U J

1 6 4 Bak. F r . B a b i n g e r , "Bajezid Osman" (Calixtus Ottomanus), ein Vorlaüfer und Gegenspieler Dschem-Sultans, L a Nouvel le C l io nos. 9-10 (1951) s. 349-351. B u m ü d d e i l e r d e n B a t ı v e s i k a l a r ı n d a a d l a r ı z ikredi lenler , y u k a r ı d a b a h s e t t i ğ i m i z Sav-c ı -oğ lu D a v u d ' d a n b a ş k a , D ü z m e M u s t a f a ' n ı n o ğ l u o l d u ğ u s ö y l e n e n ve Polonya ve Macar i s t an 'da O s m a n l ı devle t i aleyhine b i r sefer a ç ı l m a s ı n a ç a l ı ş a n b a ş k a b i r D a v u d ; Sigismond z a m a n ı n d a ü ç ç o c u ğ u i le Macar i s tan 'a s ı ğ ınmı ş o lan " K ö r T ü r k s u l t a m " M u r a d d ı r .

1 6 5 S. 33. 1 6 6 Ş ü p h e s i z O z g u r o ğ l u İ sa bey y ine A n a d o l u beylerbeyid i r (bak. O r u ç , 6 0 ) ,

Fakat k a ç ı n ı l m a z i h t i l â f l a r y ü z ü n d e n onunla Sul tan M e h m e d a r a s ı herhalde aç ık o l m a l ı d ı r . I I . M e h m e d 1451 de tahta ç ı k a r ç ı k m a z i l k işi o n u azletmek o l a c a k t ı r . T i m u r is t i lâs ını t ak ip eden Fetret devr inde A n a d o l u ve R u m e l i ha l inde ü l k e n i n i k i h â k i m i y e t bö lges ine a y r ı l m a t e m a y ü l l e r i m ü t e a d d i t defalar g ö r ü l m ü ş t ü r . Bizzat I I . M u r a d ' a ka r ş ı a m c a s ı Mustafa Ç e l e b i , R u m e l i ' y e h â k i m o l d u k t a n sonra b u n u d ü ş ü n m ü ş t ü r (Ducas, 149). İ s t a n b u l ' u n z a b t ı ve B o ğ a z l a r a h â k i m i y e t b u t e m a y ü l ü o r t a d a n k a l d ı r a c a k t ı r .

'• 6 7 j-c'jOa. 6 t l . l j ( zJLf. CJLM


3- İ b n İyas (ölümü 1524) ;r*-J l ¿'0; j j ^ - J 1 adl ı eser inde 1 6 8 şu kaydı yapar: * J£~l f öt-=- j r ; ) \ <^ ¿11« ^ j ^ ' yani (Mehmet) babas ın ın sağlığında R u m memleketleri sul tanl ığının nâ ib i i d i , ondan sonra bunda müstaki l oldu. Mısır Arap kaynaklar ında I I . Mehmed ' in 1444 de cu lûsunu bi ld i rmeğe elçiler geldiği halde, M u r a d ' m tekrar saltanata geçtiğine dair bir haber gönderi l memişt i r . Bununla beraber î b n Tagr ib i rd i 1 6 9 H . 851 (1447) de M u r a d ' ı Osman l ı h ü k ü m d a r ı olarak zikreder. Fakat H . 849 Şevvalinde (1446 başı) Sultan Mehmed ad ına hediyeler gelmişti 1 7 ° .

4- Fatih Mehmed' in sarayına mensp şehnâmeci lerden olup bi t t ab i Sultan'm nokta-i naza r ın ı aksettiren Kâşif î 'nin 1 7 1 görüşü b i l hassa m ü h i m d i r : Orada Sultan Mehmed, babas ı t a ra f ından tahta ç ıkar ı ld ıktan sonra yalnız Varna muharebesinde değil, hemen onu takiben tasvir olunan Arnavut luk ' ta Kocacık-hisar ı (jl*»- ¿1=-^!^ -Svetigrad) muhasaras ı (1448) ve Kosova muharebesinde "de (1448) kendisi asıl sultan, babas ı ise onun yard ımcıs ı imiş gibi tasvir olunmak tad ı r .

I I . M u r a d ' m tekrar tahta gelmesinde âmil olarak gö rünen 1446 M o r a seferinden sonra yap ı lan Kocacık-hisar ı m u h a s a r a s ı n d a (1448) ve onu takip eden ikinci Kosova muharebesinde 1 7 2, daha sonra ikinci Arnavu t luk seferinde (1450) Sultan Mehmed ' in haz ı r bu lunmas ı dikkati çeker. Annesinin H . 853 Receb tar ih l i mezar kitabesinde görülen Sultan Mehmed Çelebi Sultan u n v a n ı n a gelince, f i k rimce bu bi r hususiyet arzetmez 1 7 3 . Şehzâdeler in isimlerinin başında Sultan unvan ı taş ımalar ı m û t a d d ı r m . Çelebi Sultan unvan ı da kezâ umumiyetle kullanıl ır 1 7 6 . Fakat Babinger, Sultan Mehmed

1 6 8 Bu lak t a b ' ı , H . 1311-1312, S. 204. 1 6 9 Havâdit ad-Duhûr, P o p p e r neş r i , I , 24. 1 7 0 A y n î , 'İkd al-Cumân, V e l i y ü d d i n k ü t . , n ü s , s. 763. 1 7 1 O n u n h a k k ı n d a bak. D r . A d n a n E r z i , Belleten, say ı 56, s. 596. 1 7 2 B u s a v a ş a bizzat i ş t i r ak e t m i ş o lan Ş e y h B e d r e d d i n ' i n t o r u n u , " H a n

M e h m e d " i n s a ğ kolda s a v a ş a i ş t i r ak e t t i ğ in i b i l d i r i r ( M . Ş e r e f e d d i n , Simavna kadısı oğlu Şeyh Bedreddin'e dair bir kitap, T ü r k i y a t M e c . I I I , s. 225).

1 7 3 Evvelce M . T u r g u t K o y u n l u o ğ l u (İznik ve Bursa tarihi, Bursa 1935, S. 152) b u unvanda b i r hususiyet g ö r m e k i s t emiş t i ; k e z â bak. B a b i n g e r , Von Amu-rath, S. 264; y ine onun , Mehmed's I I . Heirat mit Sitt-Chatun (1449), Der İ s l a m , B d . -29-2 (1949), S. 218, not 2(orada hudûd, ş ü p h e s i z hulûd olacak).

1 7 4 Kanunnâme-i Âl-i Osman (Fa t ih M e h m e d ) , T O E M i lâves i S. 32.

ı o 8 F A T İ H D E V R İ Ü Z E R İ N D E T E T K İ K L E R V E V E S İ K A L A R

ta raf ından Ayasolug'da bastırı lmış bakır p a r a n ı n üzer inde açık b i r şekilde okunan 852 tar ihinin 856 ile değiştir i lmesine haklı olarak itiraz etmişt ir 1 7 6 . Sultan Mehmet Çelebi Sultan 'm 1448-1449 da para bas t ı rmakla başlıca h ü k ü m d a r l ı k se lâhiyet ler inden b i r in i nasıl kul lanabi ldiği yukar ıdak i izahlardan sonra anlaşı labil ir zannediyoruz. Ö b ü r taraftan eyaletlerde valiliğe gönder i len şehzâdeler in mülk , vakf bera t la r ı vermek gibi h ü k ü m d a r a mahsus bazı tasarrufata malik olduklar ı ve bun la r ın sonra gelen h ü k ü m d a r l a r t a ra f ından da sultan berâ t ı gibi kabul o lunduğu burada hat ı r la t ı labi l i r .

Muhakkak olarak, 1444 yaz ında resmen tahta çıkmış olan Sultan Mehmed, kendisini hal 'edi lmiş saymıyordu . Kâşif î 'deki i dd ian ın mânas ı da budur. Fakat bizzat Sultan Mehmed, H . 853 Recep tar ih l i annesinin mezar kitabesinde evvelâ o devirin Padişah ' ın ı <&* 4 l luU j L xj\> j s r j l k l J l 0 \ j l ^ j l k U l j ' j l i - l } ^ M l j l k U l

şeklinde zikretmektedir. <U!UU- ancak h ü k ü m d a r l a r için kullanıl ır . Ha lbuki I I . Mehmed, Varna muharebesinden sonra kendi h ü k ü m d a r olarak gönderdiği fe t ihnâmelerde babas ın ı yalnız <^c JMfe *i\ AU-duâsı ile anar 1 7 7 . Mehmed' in kendisi için mezkûr k i tâbede sade j ^ i l j\T_jb d j j y_,[^a\ 41i Jaıjl duâsı konmuş tu r .

O halde, tamamiyle hususî şar t lar ın meydana çıkardığı bu durumu, Bizans'ta görü ldüğü gibi , bir nevi müşterek h ü k ü m d a r lık mı telakki etmelidir ? Bunu iddia etmek de bu hususiyetleri şüphesiz fazla b ü y ü t m e k ve yanlış tefsir etmek olur.

Y u k a r ı d a işaret ettiğimiz gibi Sultan Mehmed 1450 de, neticesiz Akçahisar muhasa ra s ında hazı r bulundu m . İ skender beyi birdenbire Hıris t iyanlığın bir k a h r a m a n ı mertebesine yüksel ten bu muvaf-fakiyetsizliğin kötü tesiri Edirne'de parlak bir düğün le gider i lmeğe

1 , 5 M e s e l â H . 859 t a r i h l i b i r t a h r i r d e f t e r i n d e , İ s t a n b u l Belediye K ü t ü p h a n e s i , M u a l l i m Cevdet y a z m a l a r ı 0 . 8 9 :

1 7 6 Bak. Von Amurath, S. 262-263; ve, Mehmed's I I . Heirat mit Sitt-Chatun, s. 231¬234, ve, Tafe l 8.

1 7 7 Bak. F e r i d u n bey 'de , Ş a h r u h M i r z a ' y a (S. 221) ve K a r a m a n - o ğ l u İ b r a h i m beye (S. 233) g ö n d e r i l e n n â m e l e r .

1 7 8 Bak. B a b i n g e r , S. 226.


çalışıldı. 1450 kışında ( H . 854 Ş e w a l - Z i l k a c d e ) 1 7 9 Sultan Mehmed' in Zü lkad i r (Dulgadır ) oğlu Sü leyman beyin kızı Sitt Hatunla izdivacı dolayısiyle Doğu ve Bat ı 'daki dost h ü k ü m d a r l a r l a b ü t ü n tâbi beyler Edirne'ye davet olundu, ve çok b ü y ü k bir d ü ğ ü n yapı ldı 1 S 0 . Bu d ü ğ ü n genç Çelebi Sultan için şüphesiz parlak t e z â h ü r a t a vesile o lmuştur . D ü ğ ü n d e n sonra Sultan Mehmed karısiyle Manisa'ya gi t t i . Orada çok geçmeden babas ın ın ö lümü haberini alacaktır .

Sultan M u r a d ' m beş yıllık ik inci saltanat devresi, Balkanlarda O s m a n l ı hâkimiyet in i tehdit eden tehlikelere ve en baş ta Yanko idaresinde Macar ist i lâlarına karşı savaşmakla geçmiştir . Mamaf ih bu m ü dafaa harpleri ileride İ s t anbu l fethine teşebbüs için durumu olgun bi r hale getirmiş olacaktır . 1446 Mora seferi, cüretl i tecavüzler ine devam eden Despot Konstantin ' in tam inkiyadı ve ya r ımaday ı girilmez bi r kale haline getiren Hexamilion surunun (Kerme) 'nin yıkılmasiyle neticelendirildi. Haç l ı l a ra cesaret veren ikinci zayıf noktayı 1443 kışmdanber i İ skender beyin ve Aran i t i ' n in isyanları ile karışmış olan Arnavut luk teşkil ediyordu 1 8 1 . Akçahisar ı zabte tmiş olan İskender beyin kuzey ve orta Arnavut luk 'a gö türen başlıca yol üzer inde K o -cacık-hisarım (Svetigrad) 1 8 2 da ele geçirmesi ile Arnavut luk ' ta Osman l ı hâkimiyet i ciddi bir tehlike a l t ına düşmüş oluyordu. İşte bu du rum 1448 de Kocac ık 'm zabt ı ile biten ve 1450 de Akçah i sa r 'm neticesiz muhasa ras ına m ü n c e r olan i k i seferi za ru r î kılmıştır. Fakat Kocacık z a b t ı n d a n hemen sonra Rumel i 'n i istilâ eden Yanko'ya karşı Kosova ovasında kazanı lan zafer (17-20 İ lkteşrin 1448) Osman l ı l a r için ik inci bir Varna olmuştur . Yanko ile Eflak üzer indeki mücade le Kosova'dan sonra Osmanl ı l a r lehine dönmüş tü r .

D ü ğ ü n d e n kısa zaman sonra, belki de Ducas'm ve Ghalkokon-dyles'in dedikleri gibi , fazla yorgunluk ve ifratla yeyip içme y ü z ü n d e n I I . M u r a d 3 Şuba t 1451 de beklenmedik bir çağda , 48 yaş ında kısa bir hastalığı mü teak ip öldü. Bu suretle Ç a n d a r h ve etrafındakiler birdenbire desteklerini kaybetmiş o luyor lardı . Vezir- i â z a m kimseye

1 7 9 B a b i n g e r , d ü ğ ü n ü n 1449 b a h a r ı n d a y a p ı l d ı ğ ı n ı kabule m ü t e m â y i l d i r . Fakat E n v e r î ' n i n düstûrnâme'sinde ( M . H a l i l neş r i , s. 93) H . 854 y ı l ın ın Ş e v v a l -Z i l ' k â d e a y l a r ı n d a o l d u ğ u sarahatle söy l enmiş t i r k i , buna A n o n i m - Giese (s. 73) ve Ducas (s. 224) t emamiy le te tabuk eder.

1 8 0 Bak. B a b i n g e r , Mehmed's I I . Heirat mit Sitt-Chatun, S. 222 v d . 1 8 1 Bak. ben im , Arnavutluk'ta Osmanlı hâkimiyetinin yerleşmesi; ve , İskender beğ,

İ s l a m Ansiklopedis i , C ü z 52, S. 1080. 1 8 2 B u r a s ı h a k k ı n d a bak. B a b i n g e r , Mehmed's I I . Heirat, S. 220.

ı ı O F E T İ H D E V R İ Ü Z E R İ N D E T E T K İ K L E R V E V E S İ K A L A R

duyurmadan acele Manisa'ya ö lüm haberini eriştirdi. Yedi gün sonra haberi a l a n 1 8 3 Sultan Mehmed y a n ı n d a a tabeğ i Ş a h a b e d d i n Paşa o lduğu halde a z a m î sürat le hareket ederek i k i g ü n d e Ç a n a k k a l e Boğazı 'na geldi. Bizanslıların Boğazları kesmesi, ve O r h a n ı , 1444 de o lduğu gibi Rumeli 'de serbest b ı r a k m a l a r ı uzak bir i h t ima l değildi . Genç Sultan, Gelibolu'ya geçmeğe muvaffak oldu. Bundan sonra onun art ık o derece telâş e tmediğini görüyoruz 1 8 4 . Gelibolu'da babas ın ın ö lümü ve yeni P a d i ş a h ' m geldiği haberi yayıldı . Edirne'de C h a l k o k o n d y l e s ' i n bahsett iği yeniçeri ayak lanmas ı 1 8 S , yeni Sultan Gelibolu'ya va rd ık tan sonra olmal ıdı r . Osman l ı kaynakla r ında hiç bir izine ras t lamadığ ımız bu isyan teşebbüsü çok dikkate değer b i r mahiyet gösteriyor. Yeniçeri ler sur haricinde toplanmış lar , şehri y a ğ m a için h ü c u m a hazı r lanmış lard ı . Ancak Çanda r l ı H a l i l ' i n büyük otoritesi ve enerjisi sayesinde bi r kargaşal ığın önü a l ındı . H a l i l , kalan kapıkulu askerleriyle, alelâcele topladığı kuvvetleri bunların üzer ine sevk ederek, silâhlarını b ı r akmaz la r sa kı l ıçtan geçirileceklerini, yeni Sul tanı beklemelerini, o gelince kendilerine ihsanda bu lunacağ ın ı söyledi. Asker " Ç a n d a r l ı ' y a olan hü rme t l e r i dolayıs iyle" isyandan vaz geçtiler. Bunun akabinde Sultan Mehmet pây i t ah t a girerek tahta oturdu ve yeniçeri lerden sadakat yemini aldı .

Bu r ivâyet teki unsurlar, hadiselerin inkişafı ile tam bir uygunluk halindedir. H a l i l P a ş a ' m n yeniçeriler üzer indeki nüfuzu, Sultan M e h med'in, ancak onun müdahe les inden sonra tahta gelip yerleşebilmesi bilhassa kayda değer. Yeni Sultan ad ına vaad edilen bahşiş ise, yeniçeriler t a ra f ından sonra, Karaman seferinde adeta tehdidle a l ınacakt ı r .

Babas ın ın ö l ü m ü n d e n on beş gün sonra I L Mehmet, b ü t ü n Osman l ı ülkelerinin Padişahı sıfatiyle Edirne'de ikinci defa tahta çıktı (18 Şuba t M . 1451 - 16 Muhar rem H . 855). Yeni Pad i şah ' ın i lk işi, müstakbel b i r müdde iy i bertaraf etmek düşüncesiyle h e n ü z bi r meme çocuğu olan İsfendiyar oğ lunun k ız ından K ü ç ü k A h m e d ' i 1 8 6

ortadan ka ld ı rmak oldu 1 8 7 . Sultan M u r a d ' m zamans ız ö l ü m ü

1 8 3 Bak. Düstûrnâme, S. 93. 1 8 4 Bak. D u c a s , S. 225-226. 1 8 5 s. 375-376. 1 8 6 6 y ahu t 8 ay l ık , bak. B a b i n g e r , "Bajezid Osman" (Calixtus Ottomanus),

ein Vorläufer und Gegenspieler Dschem Sultans, L a Nouvel le C l i o , Nos. 9-10 (1951), s- 354¬

1 8 7 M e h m e d ' i n i ler ide k a n u n n â m e s i n e k o y d u ğ u m a h u d k a r d e ş k a t l i maddesi b u t a r i h î ş e ra i t i ç i n d e n a z a r ı i t ibare a l ı n m a l ı d ı r . I I . M e h m e d ' i n k a r d e ş l e r i ve â k i -bet ler i h a k k ı n d a bak. B a b i n g e r , "Bajezid Osman".

İ S T A N B U L ' U N F E T H İ N D E N Ö N C E 1 1 r

ve Mehmed ' in tahta geçmesi neticesinde devletin iç ve dış siyasetinde radikal bir değişiklik olması zaten bekleniyordu. Ö len Sul tan ' ın , daha doğrusu ulu vezir Ç a n d a r l ı H a l i l P a ş a n ' m siyasetine tamamiyle aykırı olan bu siyaset, daha altı yıl önce Mehmed' in i lk cu lûsunda ana hatlariyle meydana çıkmış bulunuyor ve b i rçok k i m seler şimdi bunun mahiyeti h a k k ı n d a şüphe e tmiyor la rd ı 1 8 S . Burada tekrara hacet yoktur k i , I I . Mehmed 12 yaş ında i lk tahta çıktığı tarihtenberi yakın a d a m l a r ı Zağanos ve İ b r a h i m Paşalar la hakiki bir asker olan H a d ı m Ş a h a b e d d i n ' i n tesir ve telkinleri a l t ında bir fütuhat politikasını saltanat ve ik t idar ın ın bir şartı evveli gibi düşünmeğe başlamıştı . Barışçı ve mülây im, ahdine sadık eski Su l tan ' ın ö l ü m ü ve Mehmed' in onun yerine gelmesi durumu eyi bilen Rumlar a ras ında korku ve telâş ile k a r ş ı l a n d ı 1 8 9 .

Mehmed' in culûsu ile beraber H a l i l ' i n rakipleri iktidara gelmiş o luyor lardı . Görünüşe nazaran Çandar l ı , daha o zaman istikbali hususunda emin değildi . Bu hususta Ducas'm 1 9 0 verdiği tafsilât d u r u m u tamamiyle ayd ın l a tmak tad ı r : Mehmed, tahta o t u r d u ğ u zaman " b ü t ü n valiler ve babas ın ın vezirleri H a l i l Paşa ve İ shak Paşa karşı tarafta ve uzakta du ruyor l a rd ı . Kendi vezirleri H a d ı m Şahin ve İ b r a h i m âde t veçhile P a d i ş a h ' m y a n ı n d a yer a lmışlardı . Oradan Sultan Mehmed kendi veziri Şahin 'e sordu : b a b a m ı n vezirleri neden uzakta duruyorlar, onlar ı çağır ve Hal i l 'e eski yerini a lmasını söyle, İ shak da Anadolu beyleri ve âyanı ile Bursa'ya g i derek b a b a m ı n nâşmı gömsün . Anadolu vi lâyet inin idaresine de nezaret etsin. Vezirler P a d i ş a h ' m bu sözlerini duyunca hemen koşarak âdet ler i veçhile elini öptüler , bu suretle H a l i l başvezir o ldu" . Manisa'da Sultan Mehmed' in " a t a b e ğ i " olan 1 9 1 Ş a h a b e d d i n Paşa ikinci vezir yerini aldı. G e n ç Padişah , her tarafta düşman ın harekete haz ı r b u l u n d u ğ u ve O r h a n ' ı n İ s t a n b u l ' d a n tah t ın ı tehdit ettiği bir zamanda H a l i l ' i devi rmeğe cesaret edebilecek kadar mevkiinin sağlam o l m a d ı ğ ı m bi l iyordu, ve şimdilik, uzun yıllar devlet gemisini selâmetle

1 8 8 I I . M u r a d ' m v a s i y e t n â m e s i n d e sözde o ğ l u n a İ s t a n b u l ' u n fe th in i vasiyet, e t t iğ i i dd i a o l u n m u ş ise de (bak. S a d e d d i n , I , 416), e l imizdeki v a s i y e t n â m e d e buna da i r en ufak b i r t e lmih d a h i yok tu r . B u , s iyasî b i r vasiyetname değ i ld i r .

189 P h r a n t z e s (s. 211), b u n u aç ık b i r şek i lde ifade e tmektedi r ; keza, D u c a s , ,

s- 235. 1 9 0 S. 227. 1 9 1 K e m a l P a ş a z â d e , F a t i h k ü t ü p h a n e s i yazma. no. 4205, s. 2b.

ı i 2 F A T İ H D E V R İ Ü Z E R İ N D E T E T K İ K L E R V E V E S İ K A L A R

y ü r ü t m ü ş ve yeniçeriler a ras ında b ü y ü k nüfuz sahibi olan tecrübel i ve kudretl i vezirin y a r d ı m ı n a m u h t a ç i d i . Bununla beraber pek za ru r î görülen değişiklikler derhal yerine getirilmiştir. Yeni Padişah , kendisinin tahttan uzaklaş t ı r ı lmasında büyük bir rol oynamış ve sonra Manisa'da nekbet y ı l lar ında kendisini nezaret a l t ında b u l u n d u r m u ş olan Anadolu beylerbeyisi Ozgur oğlu İsa beyi 1 9 2 derhal azletti 1 9 3 . K e z â H a l i l P a ş a ' d a n sonra en nüfuzlu şahsiyet olan eski vezir İshak Paşayı da kısa zaman sonra azl ile 1 9 4 İsa bey yerine Anadolu beylerbeyi tayin etti. Şimdi Divan'da vezirler sırasiyle H a l i l , Ş a h a b e d d i n , Saruca paşa lard ı . D ö r d ü n c ü vezir olarak İ b r a h i m 1 9 5 , yahut, daha b ü y ü k bir ihtimalle Zaganos'un Divana dahil o lduğunu görüyoruz . K e m a l P a ş a z â d e ' y e göre Boğazkesen (Rumeli) Hisar ı yap ı lmağa başlandığı zaman, 1452 Mar t 'mda vezirleri H a l i l , Saruca, Ş a h a b e d d i n ve Zağanos id i 1 9 6 . Rumeli h isar ında, Zaganos'un yak ında neşredilen

1 9 2 Bak. y u k a r ı d a not 37.

193 " O z g u r oğ lu İ sa bey A n a d o l u b e ğ l e r b e ğ i s i y d i . K a r a m a n - o ğ l u gelip i l u rucak h ü n k â r a a d a m g ö n d e r i b K a r a m a n - o ğ l u y l a cenk e t m e ğ e destur istedi, y ü z a ğ ı r t m a y a d e y ü ; d e s t û r vermeyib a n ı az led ib" (Neş r i , S. ı 7 9 ) . R u h î ve Heşt Bihişt, azli Ç a n d a r l ' y a atfederler.

1 9 4 K a r ş ı l a . O r u ç , S. 64. 1 9 6 D u c a s ' m b a h s e t t i ğ i (s. 227) b u İ b r a h i m , H . 846 da F a t i h M e h m e d ' i n

la las ı olarak g ö r d ü ğ ü m ü z (Gazavât-ı Sultan Murad 2a) , N i ş a n c ı İ b r a h i m ' d i r . 1446 da M e h m e d Çe leb i Mani sa 'ya g ö n d e r i l i r k e n o da p â y i t a h t t a n uzak l a ş t ı r ı l mış t ı ( N e ş r i , s. 174). H ü s e y i n H ü s a m e d d i n ' e g ö r e (Amasya t a r i h i , I I I , 221-222) İ s t a n b u l fe thinden sonra i k i n c i vez i rd i . Ed i rne ' dek i h a y r â t ı iç in t a n z i m e t t i r d i ğ i H . 866 e v â h i r - i Receb (1462 Nisan sonla r ı ) t a r i h l i vakfiyesinde (Vakıf . U m u m M ü d ü r l ü ğ ü Arş iv i , K ü ç ü k A n a d o l u 9-39, S. 66) u n v a n l a r ı şöy l ed i r :

Buradan onun , D i v a n ' d a n i ş anc ı o l u ğ u n u ve b ü y ü k b i r i h t i m a l l e d e v ş i r m e veya k ö l e m e n ş e d e n ge ld iğ in i s t i n t aç edebi l i r iz . H . 820 t a r i h l i T e m i r t a ş b i n A b d u l l a h v a k f i yesinde ( T a y y i b G ö k b i l g i n , a y n ı eser, v a k f i y e l e r , S. 245) ş a h i t l e r a r a s ı n d a g ö r ü l e n " İ b r a h i m b i n A b d u l l a h " d a acaba a y n ı şahıs m ı d ı r ?

1 9 6 B u esnada İ b r a h i m b ü y ü k b i r i h t ima l l e D i v a n a n i ş a n c ı olarak d a h i l d i . D u c a s , onu vezir s a n m ı ş t ı r . K e m a l P a ş a z â d e ' y e g ö r e I I . M u r a d ö l d ü ğ ü zaman vezir ler i , H a l i l , S a r u c a ve İ s h a k p a ş a l a r d ı . " İ s h a k P a ş a y ı a tasmun tabu t iy le Bursa 'ya g ö n d e r i b yerine Ş a h a b e d d i n P a ş a y ı k i k e n d ü n ü n a t a b e ğ i y d i vezir e t t i " (v.ga). O r u c ' a g ö r e (s.123), M e h m e d tahta g e ç i n c e vez i r le r i H a l i l , H a d ı m P a ş a ( H a d ı m Ş a h a b e d d i n Ş a h i n ) , İ s h a k ve S a r u c a p a ş a l a r d ı . O , İ s h a k ' m kısa zaman sonra a z l e d i l d i ğ i n i de i şa re t eder. H e r halde İ s h a k yerine, Z a g a n o s D i v a n a a l ı n m ı ş t ı r . B u devirde vezirler umumiye t l e d ö r t t ü r (karş ı la . A n g i o l e l l o , B r o q u i e r e ,

İ S T A N B U L ' U N F E T H İ N D E N Ö N C E ı i 3

ik inc i kitabesinde H . 856 Muharrem' inde (1452 Sonkânun-Şuba t ) onun vezir olarak anı ld ığım görüyoruz 1 9 7 .

Genç Padişah tahta çıkar ç ıkmaz devletin h u d u t l a r ı n d a her tarafta tehlike baş gösterdi. İ lk defa 1444 de h e n ü z bir çocuk olarak tahta çıktığı zamanki b u h r a n l ı durum teker rür etmek üzere i d i . Bu devri y a k ı n d a n bilen E n v e r î 1 9 8 "Fitne ve âşûb doldu her d i y â r " diyor. Anadolu ayak land ı . K a r a m a n - o ğ l u İ b r a h i m bey harekete geçmiş, M u r a d ta ra f ından gayr î meşru olarak zabtedi lmiş saydığı yerleri ve kaleleri istirdat e t m i ş 1 9 9 , Alâiye üzer ine y ü r ü m ü ş t ü . Keza Batı Anadolu'da, ölen P a d i ş a h ' m son defa ortadan kaldırığı beylikler için Karaman'dan gönderd iğ i müddei le r , A y d m - i l i , Menteşe-i l i ve Germiyan'da faaliyete geçmişlerdi 2 0 0 . Bu hususta tafsilâta malik değiliz. Fakat sonradan Anadolu beylerbeyi, Men teşe 'de ve Aydm-i l i 'nde bunlarla u ğ r a ş m a ğ a mecbur kaldığına göre 2 0 1 i lk hamlede bu hareketler muvaffak olmuşa benziyor. Herhalde Anadolu 'da du rum çok endişe verici i d i .

Genç Sultan, bu müşkül durumda, ister istemez babas ın ın sulh pol i t ikas ına ' devam etmek zorunda kaldı . Anadolu 'yu kurtarmak için ba t ıda bir çok fedakârl ıklarla gerisini emniyete a lmağa ve barışı s ağ lamağa çalıştı. Gelen Sırp elçisinin b ü t ü n istekleri kabul edildi . Despot'un, I I . Murad ' l a yapt ığı "yeminle musaddak" muahede ve i t t i fak lar ı 2 0 2 yenilemeğe ve ölen Sultan'm karısı M a n i ' y i memleketine, babas ı Despot'un yanma göndermeğe razı oldu 2 0 3 . Fazla olarak

S. 183). Vez i r l e rden b i r i ekseriya R u m e l i beylerbeyidi r . B u ta r ih te yerinde b ı r a k ı l m ı ş o lan eski R u m e l i beylerbeyi K a r a c a (mezar k i t â b e s i n d e : " K a r a c a b i n A b d u l l a h " , ş a h â d e t i : evâs ı t ı Ş a b a n H . 8 6 0 - 1456 T e m m u z o r t a l a r ı ) d ivana d a h i l d e ğ i l d i r ( b a k . y u k a r ı d a not . 158). Burada i l â v e ede l im k i , X V . as ı r o r t a s ı n a d o ğ r u y a l n ız vezirler, p a ş a u n v a n ı n ı t a ş ı m a k t a d ı r l a r . N i ş a n c ı İ b r a h i m , p a ş a u n v a n ı n ı t a ş ı d ı ğ ı n a g ö r e herhalde b i r ara v e z â r e t e g e ç m i ş t i r .

1 9 7 Bak. E . H a k k ı A y v e r d i , Rumeli-hisarı ve İstanbul'da ilk Osmanlı kitabesi, F â t i h v e İ s t a n b u l , I . c i l d , 1 say ı (1953) S. 63-68.

1 9 8 Düstûrnâme, S. 94. 1 9 9 Ducas, 233. 2 0 0 N e ş r i , 178-179, H e ş t B i h i ş t . 2 0 1 N e ş r i , 179; bilhassa R û h î ; P. W i t t e k , Das Fürst. Mentesche, S. 104-106;

tere. O . Ş. G ö k y a y , A n k a r a 1944, s. 103. 2 0 2 Bak. 14.44. Buhranı, s. 46 v d . 2 0 3 M a r a h a k k ı n d a bak. F r . B a b i n g e r , Ein Freibrief Mehmeds I I . , des Ero-

berers,für das Kloster Hagia Sofia zu Saloniki, Eigenlum der Sultanin Mara (1459), Byzant . Zeitschrift , X L I V (1951), s. 11-20; k a r ş ı l a . P. W i t t e k , Ein Brief des Kaisers Jo¬hannes VIII, S. 327.

Fatih Devri Araştırmaları F: 8

ı ı 4 F A T İ H D E V R İ Ü Z E R İ N D E T E T K İ K L E R V E V E S İ K A L A R

üvey annesinin masrafını karş ı lamak bahanesi ile Sırp hududu boyunca' bir çok yerler 2 0 4 , Kemal Paşazâde 'ye göre bu arada " A l a c a n ı s ar (Kruşevac) nevâhis iy le" terk olundu 2 0 5 . I I . M u r a d ' m resmî müsaadesiyle 6 S o n k â n u n 1449 da Bizans t a h t ı n a geçmiş olan eski Mora despotu Konstantin de. 2 0 6 yeni P a d i ş a h ' m durumundan a z a m î şekilde istifadeye çalıştı. I I . Mehmed cülûs edince, Konstantin tebrikte bulunmak ve eski and laşmala r ı tasdik ettirmek için bir Bizans elçisi gönderd i . Yeni Sultan barışı teyid ve eski ahitleri tasdik ettiği gibi , ayr ıca y a n ı n d a bulunan saltanat müddeis i O r h a n ' ı n masraf la r ına karşılık Batı Trakya'da Karasu ı rmağı üzer indeki yerler has ı l â tmdan yılda 300 b in akça isteyen î m p e -ratorun bu dileğini de kabul etti. K e m â l Paşazâde 'dek i kayda g ö r e 2 0 7 , Bizans'a " Ç o r l u ' d a n anarusu" da verildi 2 0 8 .

Genç Padişah , cü lûsundan takriben i k i ay sonra Edirne'de "çok i t imad e t t iğ i" Saruca Paşa 'yı 2 0 9 b ı r aka rak K a p ı k u l u ve Anadolu askeriyle K a r a m a n - o ğ l u üzer ine hareket etti . Macarlara karşı iht iyat olarak Beylerbeyi Dayı Karaca beyi Rumel i askeriyle Sofya'ya göndermişt i 2 1 0 . Fakat o, K a r a m a n - o ğ l u ile meşgul b u l u n d u ğ u sıkışık günle rde Konstantin, yan ındak i m ü d d e i Orhan Çelebi 'yi ortaya sürerek genç Padişaha karşı çok tehlikeli ve o nisbette "acemice" bi r oyuna başvurdu ve barışın bozulmas ına kendisi sebep oldu. Bizans elçileri, Sul tanı galiba Akşehir 'de bularak Orhan için vaadolunan tahsisatın i k i misline çıkarı lmasını istediler. Bu kabul olunmazsa İ m p e r a t o r ' u n O r h a n ' ı serbest b ı rakmağı d ü ş ü n d ü ğ ü n ü bi ldirdi ler . Bu arada Türk l e rden bir çoklarının gelerek ona emir unvanile hitap ettiklerini, kendisini pad işah i lân etmek istediklerini söylediler, onun

2 0 4 D u c a s , s. 2 3 1 ; Chalkokondyles, S. 376; Z i n k e i s e n , I , S. 800. 2 0 5 K e m â l P a ş a z a d e , F a t i h k ü t ü p h a n e s i yazma. N o . 4205, v . 5 b . 3 0 6 P h r a n t z e s , S, 204-205. Phrantzes, M u r a d ' ı n tasv ib in i a lmak ü z e r e

bizzat elçi l ikle Edi rne 'ye g ö n d e r i l m i ş t i . Z a k y t h i n o s , Le despotat grec, S. 2 4 0 ; Ba¬b i n g e r , Mehmed's I I . Heirat, S. 221-222.

2 5 7 A y n ı yer. 2 0 8 Ç o r l u ' d a n beride sahilde E r e ğ l i , S i l i v r i , Bigados, A y a Stefanos 1453 de

Bizans el inde i d i . O zaman Bizans elinde b u l u n a n yerler a r a s ı n d a T r a k y a ' d a Vize (V izya ) de z i k r o l u n u r (bak. J o r g a , G O R , I I , 11), ve D ü s t û r n â m e , s. 94. A . M . S h n e i d e r , Oriens, v o l . 6, no . 1, S. 1.

2 0 9 C h a l k o k o n d y l e s , S. 377. 2 1 0 Bak. D u r s u n b e ğ , 34, A r v a n i d s a n c a ğ ı def ter indeki derkenar lara g ö r e

855 C e m â z i y e l â h i r i t a r ih inde beylerbeyi S o f y a ' d a d ı r .

İ S T A N B U L ' U N F E T H İ N D E N Ö N C E » 5

da Mehmed kadar saltanata hakkı o l d u ğ u n u telmih etmeği de unutmad ı l a r 2 1 1 . Orhan, ha t ı r l anacağ ı üzere , Mehmed' in i lk defa tahta çıkışında, 1444 yaz ında Rumeli 'de Osman l ı tah t ın ı ele geç i rmek için isyan ç ıka rmağa teşebbüs etmişti .

O zaman o lduğu gibi , Boğazlar ın kesilmesi ve O r h a n ' ı n Rumeli 'ye salıverilmesi ih t imâl i genç Sul tan ' ı çok d ü ş ü n d ü r m ü ş olmalıdır . İ m perator'un yakın zamanda yeni lenmiş bar ış muahedesini hiçe sayarak çok sıkışık bir anda oynadığı bu kötü oyun, Mehmed'de Bizans'ı yok etmek azim ve karar ın ı her zamandan daha kuvvetl i bir hale getirmiştir. O, bu tehdide ehemmiyet vermez göründüyse de 2 1 2 , bil iyordu k i , b ü t ü n bu söylenenler pek a lâ gerçekleşebilir, babas ın ın i lk cu lûsunda cereyan eden şeyler t eker rür edebilirdi. Bu şar t lar a l t ında Karaman top rak la r ında uzun zaman isteyen geniş ölçüde ha rekâ t a girişilemezdi. Zaten K a r a m a n - o ğ l u , Osman l ı ordusu için girilmesi hemen hemen imkânsız olan Taşe l i 'ne (Ermenak havalisindeki dağlık bölge) çekilmiş bulunuyordu. D u c a s ' m söylediği gibi 2 1 3 , Bizans ' ın tehditleri y ü z ü n d e n Sultan Mehmed, K a r a m a n - o ğ l u ' n u n gönderdiği sulh tekliflerini kabul etmekten başka çare o lmadığ ım an lad ı . Ö b ü r taraftan Boğazlar ın kesilmesi tehlikesini gözönüne alarak Bizans elçilerine, Ç a n d a r l ı ' n m aksine, b ü y ü k bi r mülâyemet le muamele e t t i ; söyliyeceklerini gelip p â y i t a h t m d a , Edirne'de söylemelerini bi ldirerek geri gönderd i ve kendisi de biran önce Edirne'ye erişmek için acele yola ç ık t ı 2 1 4 . Görünüşe nazaran b u sefer esnasında Padişah , A k şehi r 'den daha i ler i g i tmemiş t i r 2 1 5 . Bu şar t lar a l t ında K a r a m a n - o ğ l u İ b rah im Bey'le yap ı l an muahede yine de I I . Mehmed için baz ı kazanç la r sağl ıyordu: P a d i ş a h ' m gönderd iğ i elçi Kassab-oğlu M a h m u d Bey ö n ü n d e yeminle tasdik ettiği muahede ile 2 1 6 K a r a m a n - o ğ l u , babas ı gibi genç Sultan'm da tâbi i o lmağı kabul ediyordu. İh t iya r İ b r a h i m Bey, I I . M u r a d ' m 1444 buhran yı l ında terke mecbur o lduğu Beyşehir, Kırşehr i ve Seydişehri geri veriyor ve I lgm-el i hudut sayıl ıyordu 2 1 6 a . İ b r a h i m Bey aynı zamanda 1444 Sevgendnâme ' s inde o lduğu

2 1 1 B ü t ü n b u tafs i lâ t , D u c a s ' d a (S. 234-236). 2 1 2 D u c a s , 236. 2 1 3 S. 234. 2 1 4 Herha lde M a y ı s i ç i n d e , ka r ş ı l a . Jorga , I I , 6. 2 1 5 Bak. Düstûrnâme, 9 4 ; K e m â l P a ş a z â d e , s. 8a ; Ducas, 234. " A k ş e h i r ' d e n ö t e

g i t m e y ü b , , (Tevârih-i Âl-i Osman, T o p k a p ı , R e v a n K . , no. 1099). 2 1 6 K e m a l P a ş a z â d e , 8 a ; Düstûrnâme, S. 94;. N e ş r i , 179.


gibi P a d i ş a h ' m seferlerine asker gönde rmeğ i t a a h h ü t etmekte i d i 2 1 7 . Buna mukabi l Mehmed b ü y ü k bir fedakâr l ıkta b u l u n m u ş , sonradan Osman l ı l a r a o kadar müşkilât ç ıkarmış olan m ü h i m Alâiye kalesini ona terk etmeğe razı o lmuş tur 2 1 7 a . Bu tesviye şeklinde Ç a n -dar l ı m ü h i m rol oynamış görünmekted i r .

Karaman seferinden dönüş te yeniçeri ler in küs tahça bir gösterisi genç Sultan'a bu asker üzer inde hakkiyle otoritesini kurmak fırsatını verdi. Ha t ı r l anacağ ı üzere, H a l i l P a ş a ' n m nüfuzu a l t ında olan yeniçeriler, 1446 da çıkardıklar ı isyanla Sultan Mehmed ' in tahttan i n mesinde başlıca âmi l o lmuşlardı . Bu defa P a d i ş a h ' m yolu üzer inde müsel lah olarak i k i saf halinde durdular; o, a r a l a r ı n d a n geçerken "Pad i şah ımız ın i lk seferidir ihsan gerek" diye bağrış t ı lar 2 1 8 . R u h î ' -ye g ö r e 2 1 9 "Turahan Bey'le H a d ı m Ş a h a b e d d i n Paşa, Pad i şah ' a bunlar ın kaziyyelerin a r z e d ü b mecmuusın kırmak gerek deyü igva edicek Padiş a h ' m dahi gazabı biraz sâkin olub bunlara on kese akça ihsan" etti . Burada, genç Sultan'm yeniçeri lere rakip muhitlere mensup bu i k i şahsiyete baş v u r m u ş olması çok m â n i d a r d ı r 2 2 ° . Yeniçeri ler in 1446 da ö ldürmeğe teşebbüs ettikleri Ş a h a b e d d i n Paşa ' nm onlara karşı düşmanl ığ ı şüphe gö tü rmez . Turahan Bey ise, kapı-kulunun daima rakibi olan uc kuvvetlerinin en nüfuzlu ve kıdemli

216a B i r A k ş e h i r , Beyşeh i r ve havalisi def ter in in (Başvek. A r ş i v . M a l i y e d e n m ü d . def. N o . 241) b a ş ı n d a b u s ını r tafsi lât l ı b i r ş ek i l de k a y d e d i l m i ş t i r . Şöy le b a ş l a r : ^ U »J.^ qj«î ¿1 J U l v t i - t i i j j j j-jji_J\ J l -U.L. 5A_ ^ -uilc SjUl c ^ j j "U »

« . . sL.ll V j JıLL;.:- . . aLUîfl.» JX\ ¿ 1 - ^ _,„*)- -ULljîJl İV^I t-,'^1' i l lLi l J l 2 1 ' a K e m a l P a ş a z â d e ' n i n (s. 8a) ve N e ş r î ' n i n (s. 179) i fadelerinden K a r a -

m a n - o ğ l u ' n u n bizzat g e l m e ğ i t a a h h ü t e t t iğ i m â n a s ı ç ık ıyorsa da, burada k ı s m e n 1444 S e v g e n d n â m e s i ' n i n tecdidi bahis mevzuu o l d u ğ u n d a n T u r s u n bey in yazd ığ ı g ib i (s. 35) y a l n ı z " ç e r i k " (asker) g ö n d e r m e y i t a a h h ü t e t m i ş o l m a l ı d ı r .

2 1 , a C h a k o k o n d y l e s , 166, ve Düstûrname, 96. A l â i y e 1471 de G e d i k A h m e d P a ş a t a r a f ı n d a n feth o l u n a c a k t ı r ( N e ş r î - T a e s c h n e r , s. 205) .

2 , 8 N e ş r î ' y e g ö r e (S. 179) "a lay b a ğ l a y u b h ü n k â r a k a r ş u d u m b ihsan taleb e t t i le r" .

2 1 9 Tevârih-i Âl-i Osman, O x f o r d , Bodle ian L i b . M a r s c h m a n . no. 313. 2 2 ° . I I . M e h m e d ' e ka r ş ı b u ü ç ü n c ü yen i çe r i hareket i h a k k ı n d a i k i ' m ü s t a k i l

r i v â y e t v a r d ı r k i , b i r i s i N e ş r î - R u h î , d i ğ e r i T u r s u n b e ğ t a r a f ı n d a n n a k l e d i l m i ş t i r . N e ş r i ve R u h î a ş i k â r surette a y n ı r i v â y e t i n i k i a y r ı vers iyonunu teşkil ederler. Fakat R u h î ' d e k i t a m a m l a y ı c ı tafsi lât , g ö r ü l d ü ğ ü ü z e r e , M e h m e d ' i n b u i k i ş a h s i y e t e b a ş v u r m a s ı n ı n sebep ve m â n a s ı n ı t amamiy le a ç ı k b i r hale k o y m a k t a d ı r . K e m â l P a ş a z â d e , şüphes i z T u r s u n ve N e ş r î r i v â y e t l e r i n i k u l l a n m ı ş t ı r . B u h â d i s e d e O s m a n l ı r i v â y e t l e r i n i t a m a m l a m a k ve k o n t r o l etmek b a k ı m ı n d a n Chalkokondyles (S. 377) m ü h i m d i r .


şefi i d i . Biran önce Rumeli 'ye geçmeğe çalışan Sultan Mehmed, b u tehdit dolu küs tahça hareket karşısında 2 2 1 hiddetini yenmek mecburiyetinde kaldı . O zaman onun için esas mesele, b i ran önce pây i t ah t a va rmak t ı . Fakat b i rkaç gün sonra Padişah bir konakta, Halkokondyles'e göre 2 2 2 Gelibolu'ya geçtikten sonra, bir Divan topladı ve mesele müzake re olundu (bu top lan t ıda şüphesiz Ç a n d a r h H a l i l de haz ı rd ı ) . Y u n a n l ı tar ihçiyi takib edersek, yeniçeriler a ras ında seferden kaçan la r ı tesbit için u m u m î bi r yoklama yap t ı rd ık t an sonra Padişah , yeniçeri ağası olan K u r t ç u D o ğ a n ' ı 2 2 3

sıkı b i r dayak cezasına ça rp t ı rd ı 2 2 4 . Bununla da kalmayarak azletti ve Amasya'ya sü rgün gönderd i 2 2 5 . O, aynı zamanda b u harekete meydan veren yayabaş ı la r ım da aynı şekilde yüzer sopa vurdurarak ceza landı rd ı ve vazifelerine son verdi. Bu seri ve şiddetli tedib, yeni P a d i ş a h ' m azim ve casaretini isbat etmektendi. O, bununla yeniçeri lere, babas ın ın sağlığında kendisi b i r çocuk olarak tahtta iken yapmış

2 2 1 K e m â l P a ş a z a d e (Fat ih K . no. 4205) , 8b. 2 2 2 B o n n t a b ' ı , S. 377; Hest Bihişt'te (Nurosmaniye , 3209, v . 392)Bursa y a k ı n ı n d a . 2 2 3 L a k a b ı K o r u c u , K u r t ç u veya K a z a n c ı şek i l l e r inde geçe r . T . G ö k b i l g i n

(Edirne ve Pasa livası, s. 40) t a h r i r defterlerinde Korucu ve Kurtçu şek i l le r ine rastland ı ğ ı n ı , fakat eski defterlerde Kurtçu o larak g e ç t i ğ i n i kaydeder. G ö k b i l g i n ' i n z ikretm e d i ğ i H . 859 t ah r i r ine a i t b i r defterde (Belediye k ü t ü p h a n e s i Cevdet y a z m a l a r ı , O . 89) " <4j?i 4 i t j i " şek l ine de r a s t l a n ı r . D o ğ a n b i n A b d u l l a h , herhalde Aşık P a ş a z â d e ' d e ( İ s t a n b u l ne ş r i , s. 134) 1448 de basit b i r casus olarak a d ı g e ç e n Mar to lo s D o ğ a n d e ğ i l d i r . K u r t ç u D o ğ a n , V a r n a m e y d a n muharebesinde y e n i ç e r i a ğ a s ı o lup ( K e m â l P a ş a z â d e ) en az y e d i y ı l d a n b e r i b u m e v k i i muhafaza ed iyordu . H a l i l P a ş a i le b i r l i k t e hareket etmesi ve I I . M u r a d ' m i t i m a d ı n ı k a z a n m a s ı uzun zaman b u mevkide k a l m a s ı n a y a r d ı m e t m i ş o l m a l ı d ı r . I I . M u r a d ' m ona Pra-v a d i c i v a r ı n d a K a y a p a k ö y ü n ü " m ü l k l ü k ü z e r e " v e r d i ğ i n i b i l i yo ruz (karş ı la . G ö k b i l g i n , m e z k û r eser, S. 226. Y a l n ı z orada " B e ğ l i k ü z e r e " o k u n u ş u d o ğ r u o l m a m a l ı d ı r ) . D o ğ a n Bey, H . 866 de Ed i rne 'de b i r mescit ve zaviye inşa e t t i r m i ş ve v a k ı f l a r tahsis e t m i ş t i r k i , o ta r ih te (1461-1462) h a l â hayat ta o l d u ğ u (bak. G ö k b i l g i n , S. 227) , ve Edi rne 'de b i r çok e m l â k i b u l u n d u ğ u an laş ı l ıyo r . Ed i rne maha l le ler inden b i r i K u r t ç u D o ğ a n ' ı n a d ı n ı a l m ı ş t ı r ( K u r t ç u D o ğ a n Mesc id i mahallesi veya K u r t ç u D o ğ a n mahal lesi , b u g ü n K u ş ç u D o ğ a n mahallesi) . K a y a p a k ö y ü , F a t i h z a m a n ı n d a m ü l k i y e t i ve v a k f i y e t i bozu lup t ı m a r l ı sipahilere v e r i l m i ş ise de, I I . Bayez id ' in i l k z a m a n l a r ı n d a eski d u r u m u i â d e o l u n m u ş t u r . H â k â n î defterlerden o n u n o ğ l u n u ve t o r u n l a r ı n ı tesbit edebi l iyoruz (Bak. G ö k b i l g i n , S. 225-227). O ğ l u U m u r bey in ( " U m u r Bey veled-i D o ğ a n K u r t ç u " ) H . 895 Ş e v v a l ' i n d e Se lâ -n ik ' t e " h â s s a i h r â c â t " muhasabesine m e m u r b i r e m i n o larak vazife g ö r d ü ğ ü n ü tesbit e t t ik (Belediye k ü t ü p h a n e s i , Cevdet y a z m a l a r ı , O . 91).

2 2 4 N e ş r î , S. 179. 2 2 5 H . H ü s a m e d d i n , Amasya tarihi, I I I , 220.

http://sL.ll


olduklar ını tekrar etmelerine m ü s a a d e etmiyeceğini göstermiş o luyordu. Geçmişteki hâdiseler gözönüne alınır ve o esnada Padi-şah ' ın sıkışık durumu düşünülürse , bu hareketin a le lâde bir bahşiş meselesinden çok daha ehemmiyetli bir mahiyet taşıdığı kolayca anlaşılır. Bu, genç Sultan'm m ü h i m bir başarısı sayı lmalıdır . Tursun Bey'in yazdığı gibi yeniçeriler, onun sa l t ana t ın ın sonuna kadar bi r daha " ta r îka - i edebden hâr iç kadem basmad ı l a r " . Sultan Mehmed, vaktiyle H a l i l Paşa ile işbirliği ederek yeniçeri leri ayak land ı rmış ve kendisinin tahttan düşmesine sebep olmuş olan babas ın ın kudret l i yeniçeri ağasını böylece cezalandırmış , muhaliflerinden birine daha işten el çektirmiş oluyordu. K u r t ç u D o ğ a n ' m yerine yeniçeri ağalığına Mustafa ağa getir i ldi 2 2 6 . Tedip hareketinin yeniçeri ağası ve yayabaşı lar la ka lmıyarak yeniçeri ocağının adeta esaslı b i r tensikine sebeb o lduğu an l a ş ı lmak tad ı r 2 2 7 . Sultan, boşalan safları doldurmak için, lüzumsuz bi r gösteriş saydığı Saray'daki doğancı , çakırcı , zağarcı ve seksuncu ' lar ı yeniçeri bölükler ine dağı t t ı 2 2 7 a .

Y u k a r ı d a gösterdiğimiz gibi , daha bir inci sa l tana t ı esnasında Fat ih Mehmed, İ s t anbu l ' u zabt etmek l ü z u m u n u d u y m u ş t u . Bilhassa İ s t anbu l Tekfur 'unun son hareketinden sonra devletini ve tah t ın ı bu tehditlerden kurtarmak için Bizans'ı ortadan k a l d ı r m a n ı n art ık ka t î

2 2 6 N e ş r î , 179. 2 2 7 K a r ş ı l a . , C h a l k o k o n d y l e s , S. 377-378. 2 2 7 * C h a l k o k o n d y l e s ' d e (S. 377) yedi b i n d o ğ a n c ı n ı n y e n i ç e r i b ö l ü k l e r i n e

n a k l o l u n d u ğ u yaz ı lm ı ş t ı r (ka r ş ı l a , J o r g a , I I , S. 7). B u r a k a m yan l ı ş o l m a l ı d ı r . I I . M u r a d ' m b ü t ü n k a p ı k u l u yed i b i n i b u l m a m ı ş t ı r . D i ğ e r taraf tan y e n i ç e r i m i k t a r ı F a t i h devr inde on b i n i a ş m a m ı ş t ı r . F a t i h devr inde y e n i ç e r i l e r m u â s ı r kaynaklarda 10 b inden ziyade g ö s t e r i l m e z ( O r u ç , 126; Anonymus—Giese, 74). H a s a n B e y R û m l û , Ahsen üt-tevârih'de U z u n Hasan muharebesinde F a t i h ' i n o r d u sunda 10 b i n y e n i ç e r i zikreder ( U z u n ç a r ş ı l ı , I I , 99). U z u n zaman F a t i h ' i n s a r a y ı n d a b u l u n m u ş o lan Ang io l e l l o ' ya g ö r e b ü t ü n s u b a y l a r ı d a h i l y e n i ç e r i ordusu 10 b i n m i k t a r m d a d ı r . Ordo Portae'ye g ö r e (neşir , t e r c ü m e ve t a h ş i y e eden D r . Ş. B a ş t a v , B u d a p e ş t e 1947, S. 7 ; yazı l ış ı n â ş i r e g ö r e 1473-1481 a r a s ı n d a ) I I . M u r a d ' m k a p ı smda 3 b i n y e n i ç e r i v a r d ı . I I . M e h m e d 5 bine, sonra U z u n Hasan seferinde o n b ine ç ı k a r d ı . Ş u halde I I . M e h m e d ' i n c ü l û s u n d a herhalde 5 b inden fazla d e ğ i l d i . D i ğ e r taraf tan " ş i k â r h a l k ı " X V I I . a s ı r d a b i le 600 ü a ş m a m ı ş t ı r (Bak. A y n î A l i , Kavânin-i Âl-i Osman, İ s t a n b u l 1280, S. 114). Biz Chalkokondyles ' in o r i j i n a l i n d e k i 700 r a k a m ı n a fazla b i r sıfır i l âve o l u n d u ğ u n u zannediyoruz. Y u n a n m ü v e r r i h l e r i ( C h a l k o k o n d y les , a y n ı yer, ve, K r i t o v u l o s , K a r o l i d i t e r c ü m e s i , 17) I I . M e h m e d ' i n s a l t a n a t ı n ı n i l k y ı l ı n d a y e n i ç e r i ordusunda b a ş k a ı s l a h a t y a p t ı ğ ı n ı da kaydeder ler : T e ş k i l â t l a r ı i s l âh o l u n m u ş , s i l ah l a r ı y e n i l e n m i ş , 21-35 y a ş a r a s ı n d a yaya , 35-45 a r a s ı n d a s ü v a r i o la rak h izmet e tmeler i k a r a r l a ş t ı r ı l m ı ş t ı r .


bir zaruret haline geldiğine inanmış olmalıdır . Orada Orhan, taht ı için daima bir tehdit i d i . Ya r ım as ı rdanber i Osmanl ı devletini daima tefrikaya ve iç harbe sürükleyen Bizans'daki bu müdde i l e r dâvas ına bir son vermek z a m a n ı gelmişti 2 2 8 . Aynı zamanda, devleti dış emniyete kavuş tu rmak için, Osmanl ı l a r ı Anadolu'da ve Rumeli'de, ik i cephede birden ça rp ı şmağa mecbur b ı r akan it t ifakların asıl faili ve Haç l ı seferlerinin m ü t e m a d i tahrikçisini ortadan ka ld ı rmak lâzımdı 2 2 9 . İ s t anbu l ve Boğazlara Batı d o n a n m a l a r ı h â k i m oldukça, bir çok defalar görü ldüğü gibi Anadolu ile Rumeli a ras ında muvasa lan ın kesilmesi, bu i k i bölgenin ayrı lması tehlikesi daima mevcuttu. Bu şartlar a l t ında devletin b ü t ü n kuvvetlerini b i r cephede kullanmak, çok tehlikeli ve müşkül b i r iş hal ini almakta i d i . Muâs ı r bir müver r ih , Kritovulos, bu tehlikeleri ve İ s t a n b u l ' u n fethindeki maksat ve zarureti tam bir açıklıkla ifade etmiştir 2 3 0 . Paleologlarm, birçok maha l l î hâkimiyet le r için yapıldığı gibi , ortadan kaldırı lmasiyle Rumeli ve Anadolu kendi tabi î siyasi merkezine kavuşmuş, bir b ü t ü n halinde birleşmiş olacakt ı . Ha lbuk i ş imdi d in î Union'un gösterdiği gibi, İ s t a n b u l ' d a L â t i n katolik nü fuzunun yerleşmesi Osman l ı devleti için m e ş ' u m neticeler doğurabi l i rd i . 1423 de Selânik ' in Bizanslılar ta raf ından Venediklilere teslimi unu tu lmamış t ı . Umumiyet le İ s t anbu l halkı bir L â t i n hâkimiyet i f i k r i m nefretle reddetmekle beraber bunun cebirle tahakkuk ettirilmesi de uzak bir ih t imal değildi . Üstelik Bat ı 'da , meselâ V . Alphonse gibi İ s t a n b u l ' d a Lâ t in i m p e r a t o r l u ğ u n u ihya etmeği

2 2 8 T u r s u n bey (S. 39) B i z a n s ' ı n " h e m î ş e nesl-i O s m a n ' d a n " b i r ç o c u ğ u t ah r ik e t t i ğ i n i söy led iğ i g i b i , K r i t o v u l o s da (S. 18), B i z a n s ' ı n " O s m a n l ı prenslerinden kend ine i l t i ca eyleyenleri muhafaza ve ikda r ve t e ş v i k " eyliyerek her f ı r sa t ta devle t i k a r g a ş a l ı ğ a s ü r ü k l e d i ğ i n i i ş a r e t ediyor. Bilhassa Y ı l d ı r ı m Bayezid 'den İ s t a n b u l ' u n fethine kadar O s m a n l ı t a r ih inde f e v k a l â d e b i r ehemmiyet i o lan b u " d ü z m e " l e r meslesi ü z e r i n d e b i r te tkike i h t i y a ç v a r d ı r . Ş i m d i l i k bak. P. W i t t e k . De la défaite •d'Ankara à la prise de Constantionple, R . E . İ . Cahier I (1938); t ü r k ç e tere. Belleten, say ı 27, ve, F r . B a b i n g e r , "Bajezid Osman" (Calixtus Ottomanus), L a Nouve l l e C l i o , nos. 9-10 (1951).

229 "F i tneye her yana İ s t a n b u l sebeb" (Düstûrnâme, 96) .

2 3 0 Bak. K a r o l i d i t e r c ü m e s i , S.18, 3 0 ; k e z â , T â c i B e y z â d e C â f e r Ç e l e b i (Mahrûsa-i istanbul Fetihnamesi, S. 7) I I . M e h m e d ' e a t fe t t iğ i şu s ö z l e r d e fethi icab e t t i r en sebepleri g ü z e l h ü l â s a e t m i ş t i r : " N e v e ç h i v a r d ı r k i a n u n g i b i menz i l - i şer i f ve m a k â m - ı l a t î f va sa t - ı memleke t imde ve 'arsa-i v i l â y e t i m d e olup d a h i e y y â m - ı dev le t imde küfr o c a ğ ı ve b â g î l e r y a t a ğ ı ve t â g î l e r d u r a ğ ı o l a " .

120 F A T İ H D E V R İ Ü Z E R İ N D E T E T K İ L E R V E V E S İ K A L A R

t ahayyü l edenler eksik değildi . Kritovulos 'da 2 3 0 a , Fat ih Sultan M e h -med'e atfolunan nutukta İ s t anbu l ' un , askerî b a k ı m d a n çok daha kudretl i olan bat ı l ı lara teslimi ciddi bir tehlike olarak ortaya atılmıştır. Böylece İ s t a n b u l ' u n fethi, yalnız Sultan Mehmed ' in sa l tana t ı için değil, Osman l ı devleti için bir ö l ü m kal ım dâvası olarak ortada i d i . Gerçekten I I . M u r a d devrinde Batı tehdidinin Varna ve Kosova zaferleriyle kırılmış olması fethi yakın bi r i m k â n yapmış t ı . Fat ih M e h -med, Osman l ı devletinin bu hayati dâvasını kendi şahs ında ve kendi istikbali için en trajik bir şekilde hissetmiş son O sman l ı h ü k ü m d a r ı d ı r . O, d ü ğ ü m ü kılıçla kesmeği deneyecektir.

Edirne'ye biran önce erişmek mecburiyeti a l t ında Sultan Mehmed sürat le Bursa'ya geldiği zaman, Âşık Paşazâde 2 3 1 ve Neşr î 'dek i 2 3 2

m ü h i m bir kayda göre "Di l ed i k i m Gelibolu'dan geçib Edirne'ye gide, eyittiler : devlet lû Sultanum şimdiki h î n d e Gelibolu boğazını kâfir gemileri gelib bağlamışt ı r . H ü n k â r ı alıb Kocail i 'ne, İ s t a n b u l ' u n üs tün y a n ı n d a Akçahisa r ' a getirdiler; babas ı geçdiği yerden geçib Akçah i sa r 'm karşısına kondu. Andan H a l i l Paşa 'ya eyit t i : Lala bunda bir hisar gerek". Sultan Mehmed, aynı zamanda İ m p e r a t o r a , Orhan için verilen tahsisatın b ü s b ü t ü n kesilmesini emretti. İ m p e r a t o r ' u n son teklif ve tehditleri, Mehmed'e, kısa zaman önce yapt ığ ı her tür lü t a ahhü t l e r i bozma fırsatını vermekte i d i . Bununla beraber d ü ş m a n a siyasî ve askerî hazı r l ık larda bulunmak fırsatını vermemek için, maksat lar ım saklamasını daha o zaman i y i bilen genç Sultan, Bizans'a hemen harp i l ân ından kaçınmış, endişe iç inde elçilerini gönde ren İ m p e r a t o r a , Hisar ı , ancak ülkelerinin i k i bölgesi a ras ında geçiş emniyetini sağ lamak için yap t ı rd ığ ım temin etmiştir . Ducas'a göre, Varna muharebesi esnasında I I . M u r a d ' m Anadolu 'dan Rumeli 'ye geçmek için uğradığ ı müşkülâ t ı ve tehlikeyi ha t ı r la tmış , daha o zaman babas ın ın burada bi r kale yap t ı rmağı karar laş t ı rd ığını da ilâve etmişt i r . Murad , şüphesiz H a l i l ' i n Bizans'a karşı ya t ı ş t ı rma siyasetine tâbi olarak bu f i k r i n i tatbik sahasına koyamadığ ı halde, genç Sultan bunu tahakkuk ettirmek hususunda ka t ' î azim ve k a r a r ı m i lân e t t i 2 3 S . Bizans, ancak şimdi I I . Mehmed' in hakik î enerjik karakterini gö rü -

2 3 °a S. 33. 2 3 1 S. 141. 2 3 2 S. 179. 2 3 3 D u c a s , 239; ka r ş ı l a . K r i t o v u l o s , s. 19-20, hemen hemen a y n ı .


yordu. İş, derhal m u h a s a r a n ı n en ateşli taraftarı ve muharr iki olan vezir Zağanos Paşa 'ya havale edilmiş ve o, i lk burç la r ı ve yapı lacak b ü y ü k hisar için i lk hazır l ıklar ı t amamlamış t ı r .

Rumel i h i sa r ında son zamanda okunan bir k i tâbeye göre 2 3 4

;

i lk havale kulesi, Hisa r ' ın güney doğusunda denize en yakın altı köşeli bu rç , Zağanos Paşa ta ra f ından H . 856 Muharrem'inde (1452 Sonkânun-Şuba t ) t a m a m l a n m ı ş bulunuyordu. H a k k ı A y v e r d i ' y e göre 2 3 S , Zaganos'a ait ikinci kitabe, kara taraf ında Büyük Zağanos burcunun da H . 856 R e b i ü l â h i r ' i n d e (1452 Nisan-Mayıs) tamamlandığını göstermektedir . Zağanos Paşa, o kışı yapı lacak b ü y ü k hisar için malzeme toplamakla geçirmiştir 2 3 6 . 26 M a r t 1452 de 2 3 6 a bizzat ordunun baş ında gelen Sultan'm nezareti ve 30 gemilik bir don a n m a n ı n himâyesi a l t ında 2 3 7 ba ş l anan hisarın inşası, fasılasız b i r çal ışma neticesinde Ağustos sonlar ına doğru t amamlanmış t ı r 2 3 S . Bizzat Fatih ta ra f ından verilen Boğaz-kesen ad ın ın da 2 3 8 a gösterdiği gibi , Hisar " i k i denizin arasını kesmek ve k ı t adan k ı taya ve denizden denize geçişe h â k i m olmak" için yapı lmışt ı r 2 3 9 . Hü lâsa Boğazlar tar i hinde yeni bir hadise olarak czamana kadar açık bulunan bu su geçitleri ş imdi kıyılarına ii len h â k i m devletin tam kont ro lü a l t ına geçmekte i d i . Gerçekten Karadeniz'den İ s t anbu l ' a gelebilecek askerî ya rd ım mahdut tu . Burada bir donanma yoktu. Fakat İ s t anbu l ' u besleyen Karadeniz hububat sevkiyatını 2 4 0 kesmek ehemmiyetle gözönüne alman

2 3 4 E . H a k k ı A y v e r d i , Rumeli Hisarı ve İstanbul'da ilk Osmanlı kitabesi, F a t i h ve İ s t a n b u l , İ s t a n b u l Fe th i D e r n e ğ i t a r a f ı n d a n y a y ı n l a n a n i k i ay l ık derg i , I . C i l d 1. s ay ı ( İ s t a n b u l 1953), S. 63-68, Foto no. 2.

235 Jvlez. makale. 2 3 6 K r i t o v u l o s , S. 18. 2 3 6 A P h r a n t z e s , S. 233; ka r ş ı l a . A y v e r d i , S. 65-67. 2 3 7 K r i t o v u l o s , 20.

2 3 3 Bak. D r . S. Ü n v e r , İlim ve sanat bakımından Fatih devri notları, İ s t a n b u l Belediyesi, İ s t a n b u l fe th in in 500. yıl d ö n ü m ü n ü ku t l ama y a y ı n l a r ı n d a n , say ı 5, İ s t a n b u l 1948, S. 62-65.

2 3 8 A D u c a s , 2 4 1 . 2 3 9 K r i t o v u l o s , 18 ; şu kaynak la rda a y n ı maksat b e l i r t i l i r : T u r s u n b e y ,

4 0 ; N e ş r î , 179-180; D ü s t u r n â m e , 9 5 ; K e m â l P a ş a z â d e ' y e g ö r e " d e r y â y ı h ı f z e d ü b â ' d â y ı m ü r û r d a n i zn u cevâz - ı s u l t a n î o lmadan b o ğ a z ı ' u b û r d a n m e n ' e t t i ğ iyç in a d ı B o ğ a z - k e s e n k o n d u " . Sadeddin'e g ö r e (1,417) " t â h e n g â m - ı ' u b û r d a k â f i r k e ş t î l e r i n e i h t i y a ç m ü n k a t i ' ola ve r e h g ü z e r - i sü fün- i küf fâ r i n s i d â d b u l a " .

2 4 0 İ s t a n b u l ' u n iâşesi i ç in K a r a d e n i z ' d e n gelen b u ğ d a y ı n ehemmiye t i i ç in bak¬I . B r a t i ' â n u , Etudes byzantines d'histoire économique et social, Paris 1938, S. 127-181.


bir noktad ı r 2 4 1 . Evvelce Yı ldı r ım Bayezid, başlıca b u ğ d a y nakliyatını kesmek suretiyle şehri düşürmeği denemişt i 2 4 2 .

Hisar ın yapı lması asl ında, Osmanl ı l a r ın eski bir muhasara usul ve ananesinin tatbikinden başka bir şey değildir . Osman Gazi z a m a n ı n d a Bursa muhasarasmdanberi Osmanl ı l a r , uzun sürecek kuşa tma la r için muhasara olunan kale yanma havale kuleleri yaparlar ve bu üsse sığınarak ordular ın ı çektikten sonra da kaleyi s ıkışt ı rmakta devam ederlerdi. Yı ldı r ım Bayezid de Akçahisar ı (Anadolu hisarı) bilhassa İ s t anbu l ' u muhasara maksadiyle inşa et t irmişti . Hisar t a m a m l a n ı r tamamlanmaz, Bizans'a elçisini göndermiş ve şehrin boşalt ı l ıp tesl i m i n i i s temiş t i 2 4 3 . Phrantzes 2 4 4, Rumeli hisar ının i cab ında sığınılacak bir üss olarak inşa edildiği noktasını en baş ta belir t ir . Hisa r ın büyük lüğü inşasmdaki bu maksad ı açık bir şekilde gösterir. Kritovulos 'a g ö r e 2 4 5

İ s t anbu l ' u "uzun zaman muhasara ve tazyik" ile feth şıkkı da hesaba kat ı l ıyordu.

K e m â l Paşazâde 'ye göre 2 4 6 dö r t vezir, H a l i l , Saruca, Şaha -beddin ve Zağanos Paşalar her b i r i b i r "haddin" inşasiyle mükellef tu tu ldular 2 4 7 . Tursun Bey'in açık bir şekilde tasvir ettiği gibi , h isar ın inşası t a m a m l a n ı n c a "leb-i deryaya mut tas ı l bir h isarbeçe yapı ldı , denize açılır y i r m i kapu konuldu ve her b i r kapudan içerü birer ejderhây-ı â teşbâr şeklinde toplar k u r u l d u " 2 4 8 . Ayn ı zamanda Boğazın karşı yakas ında Anadolu hisarı ö n ü n d e de bi r hisarbeçe

2 4 1 B u maksat, Düstûrnâıne''de aç ık b i r şek i lde be l i r t i lm i ş t i r :

_>'J> 3 J > Î * İ - 4 ^ ' j 3 ,_)•>

J \ J U İ /i cxX£ 3 ilâ.

K a r ş ı l a . J o r g a , I I , 9-10. Hisar y a p ı l ı n c a , K a r a d e n i z ' d e n gelen b i r V e n e d i k gem i s i n i n t a ş ıd ığ ı b u ğ d a y b o ş a l t ı l d ı k t a n sonra gitmesine m ü s a a d e o l u n m u ş t u r .

2 4 2 Bak. M . S i l b e r s c h m i d t , Venedik menbalanna nazaran Türk İmparatorluğunun zuhuru zamanında Şark meselesi, ç e v i r e n K ö p r ü l ü z â d e A . Cemal , İ s t a n b u l 1930.

2 4 3 Bak. N e ş r i , 90. 2 4 4 S. 233. 2 4 5 S. 36. 2 4 6 v . 14b. 2 4 7 O zaman Ş a h a b e d d i n P a ş a ' n m vezir o l d u ğ u m u h a k k a k ise de (bak. y u k a r ı

d a s. 112 ) kaynaklarda hangi k ı smı in şa e t t iğ i h a k k ı n d a he rhang i b i r r i v â y e t y o k t u r .

2 4 8 K a r ş ı l a . K r i t o v u l o s , 2 3 : top lar " d e n i z i n ku rb ine ve surun a l t ı n a " k o n d u . B u h i s a r b e ç e n i n resmi i ç in bak. A . G a b r i e l , Les châteaux turcs de Bosphore, Paris 1934, Planche V I I I , resim 2.


yapı l ıp toplar konmuş tu r 2 4 9 . Hisar ın ikmaliyle beraber m u h â s e m a t başlamış ve gelen Bizans elçileri ö n ü n d e resmen harp i lân ed i lmiş t i r 2 5 0 . 1452 kışında İ s tanbu l , İsfendiyar-oğlu İsmai l Bey'in ordusu ve galiba

Akçayh oğlu Mehmed Bey k u m a n d a s ı n d a k i Karesi kuvvetleri taraf ından abluka al t ına a l ı n d ı 2 5 1 . Böylece İ s tanbul , b i r i Boğaz la rdan i k i abluka çenber i içine al ınmış oldu.

Bu durum karşısında Bizans İ m p e r a t o r u ' n u n büyük bir telâşla Batı saraylar ına elçiler gönderdiğini görüyoruz 2 5 2 . 1453 b a h a r ı n d a muhasara esnasında Bizans b ü t ü n ümid in i Ba t ı ' dan gelecek bu y a r d ı m a bağlamışt ı r . Genç Sultan da daima d ü ş ü n d ü ğ ü . İ s t anbu l fethi için en büyük tehlikenin Ba t ı ' dan gelebileceğini gayet i y i bi l iyordu. Mahirane bir barış siyaseti ve bazı fedakârl ıklarla Bat ı 'daki başlıca düşmanla r ın ı , Maca r i s t an ' ı ve Venedik ' i avutmaya çalıştı ve bunda muvaffak da oldu. K a r a m a n - o ğ l u ' n a karşı seferden döndük ten sonra 10 Eylül 1451 de Venedik'le eski muahedeyi yeniledi. Onlar için çok m ü h i m olan, Osmanl ı ülkeler inden b u ğ d a y ihracı müsaadesini verdi. K e z â Macar kıral l ığı i le 20 Sonteşrin 1451 de karşı taraf için çok müsai t şartları iht iva eden 3 yıllık bir mü ta reke yap t ı . Bu hususta Padişaha çok dost gö rünen Sırp despotu ile Bosna kiralı m ü h i m roller oynadı lar 2 5 3 . Batı hır ist iyan âlemi, u m u m î kanaata göre vaktiyle "kab i l i -yetsizliği" y ü z ü n d e n tahttan uzaklaşt ı r ı lan genç Sultan Mehmed ' i yumuşak , iktidarsız ve bu sebeple barışçı görmekte i d i . H a t t â onun Osman l ı t ah t ına çıkışı Osman l ı kudret inin düşeceği ümid in i uyand ı r mıştı 2 5 4 . Ş imdi I I . M u r a d sahneden çekildiği için yeni b i r Varna

249 T u r s u n b e y , 40. 2 5 0 " M i n b a ' d y a ğ ı l ı k t ı r ; ya ka leyi v e r s ü n , ya b a ş ı n k a y d ı n g ö r s ü n " ( T u r s u n

bey, s. 42) . B u hususta yine T u r s u n b e y l e (s. 41-42) N e ş r î ' d e (s. 180) a y r ı i k i r i v â y e t v a r d ı r . T u r s u n b e y , D u c a s g i b i (157-158) ha rp i l ân ın ı R u m halk i le asker a r a s ı n d a a r i z î b i r kavgaya b a ğ l a r . K e m â l P a ş a z a d e (16-18) h i ç şüphes i z T u r sun bey r i v â y e t i n i t ak ip etmektedir . N e ş r î , H i sa r t a m a m l a n ı n c a S u l t a n ' m A k ç a y -lı (oğlu) M e h m e d beyi İ s t a n b u l ' a ka r ş ı g ö n d e r ü p d o ğ r u d a n d o ğ r u y a muhasemata b a ş l a d ı ğ ı n ı a n l a t m a k t a d ı r . R û h î ' d e k i r i v â y e t m ü h i m d i r : ^ } \ v _sU f U" -ut! »

* -A^-J ^V-A y j j l <U> Ü)<4\I 3 — Phrantzes'e g ö r e (S. 234) ha rp daha ö n c e , H a z i -r an ' da i l â n o l u n m u ş t u r . B u n u n iç in ka r ş ı l a . K r i t o v u l o s , S. 19-21.

2 5 1 K a r ş ı l a . J o r g a , I I , 18. 2 5 2 Bak. J o r g a , I I , 10-11; Vened ik ' e Bizans elçisi 1452 Ş u b a t ' m d a vâsı l o l d u . 2 6 3 Bak. J o r g a , G Ö R , I I , 8-9. 2 5 4 P h r a n t z e s , 212; Z i n k e i s e n , I , 8 0 1 .


seferinin muvaffakiyetle neticelenebileceği düşünü lüyo rdu . M e ş h u r hüman i s t P h i 1 e 1 p h u s, Fransa kıra l ım bi r haçl ı seferine teşvik için yazdığı fantazi dolu meşhur mektubunda (Mar t 1451) bu görüşler i aksettirmektedir 2 5 5 . İşte bu yüzden İ s t a n b u l ' u n ciddi b i r tehdit a l t ında b u l u n d u ğ u n a inan ı lmıyor ; Venedik'te İ s t anbu l ' dak i balyozdan alınan mektuplara göre böyle bir ihtimale yer ver i lmiyordu 2 5 6 . Bu yanlış telâkki, ba t ı devletlerini vaktinde esaslı hazır l ıklar yapmaktan al ıkoymuştur . On la r ı hareketsiz b ı r akan mahirane diplomatik faaliyette Fatih Mehmed, devlet a d a m ı Ç a n d a r h ' d a n şüphesiz çok istifade etmiştir . Koca vezir ha lâ devlet işlerine h â k i m bulunuyordu. i45 iEylû l ' ünde Sul tan ' ın ona Filibe'de yeni mülk le r bağışladığını g ö r ü yoruz 2 S 6a. Bir taraftan Sultan Mehmed İ s t anbu l muhasa ras ı için hazırlıklarını yaparken, ö b ü r taraftan o, eski pasif barış polit ikasını tatbik etmekte devam ediyor ve bu siyaset şimdilik genç Su l t an ı ' n maksad ına da hizmet etmekten geri ka lmıyordu . Mehmed tahta çıktığı zaman Sırp despotu ve Bizans'la barışı sağ lamak için o ldukça b ü y ü k fedakârl ık lardan çekinilmemişti . Keza K a r a m a n - o ğ l u ' n a Alâ iye 'n in terkinde Çandar l ı b ü y ü k bir rol oynamışt ı 2 5 V .

Çandar l ı , son ana kadar daima İ s t a n b u l ' u n fethi teşebbüsüne muhal i f kalacakt ı r . Teşebbüs muvaffak olursa kendisinin, yahut hiç değilse otoritesinin mahv ı , muvaffak olamazsa devletin tehlikeye düş mesi muhakkak gö rünüyordu . H a t t â o, şehir fetholunsa dahi ko rkunç bir Haçl ı seferleri silsilesini tahrik edeceğini ve O s m a n l ı devletinin m a h v ı n a sebep olabileceğini i ler i sürecektir . Sultan Mehmed, fetih için şüphesiz en büyük engel olarak u lu vezirin bu muhalefetini karşısında bulmakta i d i . İ s t anbu l ' u "ona verecek" olan Ç a n d a r l ı i d i . Tecrübe l i ve kudret l i vezirin muhasara fikrine bu muhalefeti, teşeb-

2 6 5 Bak. Z i n k e i s e n , I , 802-803; J o r g a , I I , 4 1 . 2 5 6 Bak. Z o r z o D o l f i n , S. 22-23.

25e a T o p k a p ı A r ş . no. 5488 de H . 855 evâs ı t ı Ş a b a n t. m ü l k n â m e h ü c c e t i ,

bak. Z e y i l no. I X . 2? 7 Chalkokondyles , S. 377; halk ve gazi m u h i t l e r i n i n r ivayet le r inde (Âşık

P a ş a z â d e , 140) vezirlere r ü ş v e t ge ld iğ i ve o n l a r ı n zoruy la musalehanm a k d o l u n -d u ğ u k a y d ı n ı H a l i l P a ş a aleyhine b i r r i v â y e t olarak k a b u l e tmel id i r . Ç a n d a r -l ı l a r ı g ö z e t e n N e ş r î (bak. s. 179) b u r ü ş v e t ibaresini a t l a m ı ş t ı r . Ç a n d a r l ı ' n m s u l h ü k u r t a r m a k i ç in A l â i y e ' y i terk etmesi t a b i i i y i k a r ş ı l a n m a m ı ş t ı . O n u n a l eyh in dek i r i v â y e t C h a l k o k o n d y l e s ' e kadar ge lmiş t i r .

257 a Ducas, gece davet i sahnesi s. 250-251.


büsü daha baş ından muvaffakiyetsizliğe m a h k û m edebilir, Osmanl ı safında bu f ik i r ayrılığı netice üzer inde m e ş ' u m bir tesir yapabil i rdi . Genç ve tecrübesiz Sultan'a karşı devleti bu kadar yıldır idare etmiş ve bu duruma eriştirmiş bir devlet a d a m ı sıfatiyle onun f ik i r ve reyi ha l â b ü y ü k bir ehemmiyeti haizdi. Art ık savaşın kaçın ı lmaz bir hal aldığı 1452 kışında genç Sultan, koca Çanda r l ı ' y ı kendi f ikrine getirmek için büyük b i r gayret sarfetmiş görünmekted i r . Bazan masal unsurlariyle karışmış bulunan T ü r k rivâyetleriyle Yunan müver r ih lerinin kayı t lar ı karşılaştırı l ınca bu açık bir hal a lmak tad ı r . Ducas'-da Sultan Mehmed' in Çandar l ı ' y ı bir gece ansızın davet ettiği, vaid ve tehditlerle teşebbüsü destekliyeceğine dair ondan söz aldığı hakkındaki hikâye, durumu m â n i d a r bir şekilde aksettirmektedir. T u r sun beğ 'de 2 5 8 , fetih f i k r in in onu uykusunda bile terk etmediği , fakat "e rkân- ı devlet"in (şüphesiz Çandar l ı ) 2 5 8 b böyle bir teşebbüsün sebep olacağı kötü neticeleri i ler i sürerek muhalefet ettikleri, buna karşı onun f ik i r ve k a r a r ı n d a n katiyyen dönmediğ i rivâyeti , Ducas'm mezkûr hikâyesiyle karşılaştırılabilir . Bu bahislerde esas itibariyle Tursun beği takip eden K e m â l Paşazâde 2 5 9 şu m â n i d a r fıkrayı i lâve eder: " E r b â b - ı carz bu b â b d a eshâb-ı garaz idüğin b i l d i " . Bizans' ın, şüphesiz onun sulhperverl iğini takviye için daha kabar ıkça gönderdiğ i mutad pişkeşleri herzaman olduğu gibi almakta bir mahzur görmeyen H a l i l ' i n barış siyaseti gazi muhitlerinde tasvip gö rmüyordu . Ducas ' a 2 6 0 kadar aynen int ikal eden " K â f i r o r t a ğ ı " tâbi r i , bu muhitlerde o zaman onun aleyhindeki görüşün ne kadar yayılmış o lduğunu ortaya kor 2 6 1 . Sultan Mehmed, nihayet o kadar za ru r î görülen f ik i r birliğini sağlamak ve müt te f ikan kat î bir karara varmak üzere fevkalâde bir top lan t ıda meseleyi ortaya koydu.

Bu toplant ı ve orada Sultan Mehmed' in verdiği nutuk, Tâc i Bey zâde Cafer Çelebi 2 6 2 ve Kritovulos ta raf ından 2 6 3 birbirinden ayrı

2 5 8 S. 36.

< ıss^'l c U d l 5U( s>)jx_\ 3>j> ^ ıTL-i j j j r . j , ' / " ; — ( T u r s u n b e y , 36). 258 h Heşt Bihist'te a y n ı r ivayet te " H a l i l P a ş a ve b a z ı â c y â n " . 2 8 9 v . 13b. 2 6 0 S. 2 5 1 . 2 6 1 K a r ş ı l a . Â ş ı k P a ş a z â d e , 141 . 2 6 2 Mahrûsa-i İstanbul Fetihnamesi, T O E M i lâvesi , 1331, S. 6-8.

2 6 3 S. 25-37.


olarak bize nakledilmişt ir . Her i k i r ivâyete göre, müzakere le r Mehmed ' i n bir nutku ile açılmıştır. Tâc i Bey zâde , kendi inşa meharetini göstererek, Kritovulos ise klâsik Yunan tarihlerini takli t ederek bu nutku süslemiş ve değiştirmişlerse de, mukayese ett iğimiz zaman her ikisinin de, nutkun esasım teşkil etmesi lâzım gelen şu noktalarda sırasiyle birleştiklerini görmekteyiz . Mehmed demişt i r k i : i - A t a lar ımız gibi biz im de esas vazifemiz gazâ y a p m a k t ı r ; 2- Memleketimiz or tas ında bulunan İ s t anbu l düşmanla r ımız ı korumakta veya tahrik etmektedir; 3 - Devletimizin ist ikbali ve emniyeti için bu şehrin zabt ı elzemdir; 4 - Her bi r in iz in f ik i r ve reyini öğrenmek ist iyorum. Yine her i k i r ivâyete göre, haz ı r olanlardan bi r kısmı f i k r i hararetle tasvip ve biran önce tatbikine geçilmesini i l t izam ettiler. Kritovulos'a göre 2 M , bun la r ın çoğu bir zafer sonunda yükselmek emelinde o lanlard ı . Buna karşı bazı lar ı , Tâc i Bey zâde 'ye göre kalenin metanetini öne sürerek muhasaradan vaz geçilmesini tekl if ettiler. Fakat Sultan şiddet ve heyecanla fetih f i k r i üzer inde azim ve kara r ın ı b i r daha i lân edince herkes bu f ik i r e t raf ında birleşti. Kritovulos 'a göre bazı " tecrübel i zatlar" muharebenin taraf tar ı değillerse de, savaş lehinde u m u m î heyecana karşı gelemiyerek ağız a ç m a d ı l a r ve u m û m a tâb i o ldular 2 6 5 .

Açık olarak görülüyor k i , Çanda r l ı , bu top lan t ıda genç Sultan ve onu teşvik eden harp taraf tar ı ekseriyet ö n ü n d e ister istemez gerilemiştir. Biz bu harp taraf tar lar ın ın eskidenberi kimler o l d u ğ u n u b i l i yoruz. Z . Dolfin 'e göre 2 6 6 , Sultan Mehmed " İ s t a n b u l ' u n alma-mıyacağını söyleyen yaşlı müşavi r ve paşa lar ı uzaklaşt ı rmış ve yerine arzusuna uyan daha gençler im get i rmiş t i r" . Burada, harp taraf tar ı genç vezirleri, en baş ta Zaganos'u, Divana soktuğu doğru isede, muhasaraya muhal i f olan yaşlı vezirleri, yani H a l i l ' i iş ba ş ından uzaklaş-

2 6 4 S. 37. 2 6 5 H a l i l ' i n R u m dostu o l d u ğ u , on la rdan r ü ş v e t a l d ı ğ ı , ş e h r i n a l ı n m a s ı n a m a n i

o lmak isteyerek hiyanet e t t iğ i r i vaye t i , y a l n ı z Â ş ı k P a ş a z â d e g i b i T ü r k kaynakl a r ı n d a değ i l , D u c a s , P h r a n t z e s g i b i Y u n a n k a y n a k l a r ı n d a ve İ s t a n b u l m u h a sa ra s ın ı tasvir eden L â t i n k a y n a k l a r ı n d a da ( D o l f i n , S. 25, §. 28) mevcu t tu r . B u noktada k a y n a k l a r ı n b i r l e şmes i , daha ziyade H a l i l ' i n b a r ı ş p o l i t i k a s ı n ı n sebep o l d u ğ u ş a y i a l a r ı n gen iş b i r y a y ı l m a sahas ı b u l m a s ı n d a n i l e r i gelmektedir . H a l i l ' i b ö y le b i r po l i t i kaya sevkeden â m i l l e r i y u k a r ı d a u z u n u z a d ı y a m ü n a k a ş a e t m i ş b u l u n u yoruz .

2 6 6 S a m i m S i n a n o ğ l u ve S u a t S i n a n o ğ l u t e r c ü m e s i , İ s t a n b u l ve F a t i h degisi, c i l t I , say ı 1 ( İ s t a n b u l 1953), S. 16.


t ırdığı doğru değildir. Bununla beraber İ t a lyan kaynağ ına geçen bu rivâyet, muhasara f i k r i etrafında esaslı ihtilâfı teyit eden başka bir delildir. Edirne'de müt te f ikan verilen u m u m î karardan sonra harp aleyhinde bulunmak bir hiyanet sayılabil irdi . Çandar l ı , savaşın en kr i t ik safhasında ha lâ haklı g ö r ü n m e k iddiasiyle harp aleyhinde konuş tuğu zaman, zafer takdirinde bir hain muamelesi görmeğe kendi kendim m a h k û m etmiş oluyordu.

Sultan Mehmed, mutlak galip ç ıkmak azmiyle b ü t ü n hazırlıklar ım t a m a m l a d ı k t a n sonra, O r t a - ç a ğ m en büyük kalesini y ıkmak için yapt ı rdığı müth iş toplariyle İ s t anbu l surları önüne geldi. 6 Nisan-29 Mayıs a ras ında 5 4 gün süren m u h a s a r a n ı n 2 6 7 tafsilâtına girişmek burada ne m ü m k ü n d ü r , ne de l ü z u m l u d u r . Fakat Fatih Mehmed, İ s t anbu l surları ö n ü n d e kendisini b ü t ü n mukadderatla karşı karşıya getiren i k i çetin imt ihan daha geçirmiştir k i , yuka r ıda tasvirine çalıştığımız b ü y ü k b u h r a n ı n son ve en ka t ' î an lar ın ı teşkil ettiği için burada a n l a t m a ğ a değer.

Bilindiği üzere , 20 Nisan'da b u ğ d a y yüklü bir Bizans gemisiyle üç Ceneviz gemisi 2 6 s , T ü r k donanmas ın ı m a ğ l û p ederek Halic'e gi rmeğe muvaffak oldular. Bu muvaffakiyet, Bizans'ta b ü y ü k bir sevinç ve ümi t uyand ı rd ı . Bu gemilerin, bat ı l ı lar ın gönderdiğ i donanm a n ı n öncüler i o lduğu şayiası yayıldı . Tursun bey'in ifadesiyle " b u hâdise ehl-i islâm aras ına fütur ve per işânî sa ld ı " 2 6 9 ; asker "fırka fırka oldular" 2 7 ° . M u h a s a r a y ı muvaffakiyetsizliğe uğratabi lecek büyük tehlike ufukta belirmişti . Ümitsizl ik, bozgun doğurabi l i rd i O zaman, herhalde Akşemseddin ta raf ından Pad i şah ' a sunulmuş olan bir mektup 2 7 ° A bu muvaffakiyetsizliğin umumi bir hayal

2 6 7 M ı s ı r S u l t a n ı ' n a ve K a r a k o y u n l u ' l a r d a n G i h â n ş a h ' a g ö n d e r i l e n fet ih-n â m e l e r e g ö r e (bak. F e r i d û n B e y , S. 237 ve 246) P a d i ş a h ¡2 R e b i ü l e v v e l ' d e (23 M a r t ) Ed i rne 'den hareket e t m i ş , 26 R e b i ü l e v v e l ' d e (6 Nisan) muhasaraya b a ş l a n mış t ı r .

2 6 8 •sSy'jS.jl Gj> ete" L' j_j.Ajj._l (Düstûmâme, 95) . 2 6 9 S. 4 8 ; T â c i B e y z â d e C a f e r Ç e l e b i , S. 15-16; S a d e d d i n , I . 422. 2 7 0 T â c i B e y z â d e , S. 16. 2 7 ° A Arşiv kılavuzu'Ma. ( İ s t a n b u l 1938. v . V I I ) M e h m e d imzasiyle n e ş r e d i l e n

ve A k ş e m s e d d i n M e h m e d b i n H a m z a ' y a a idiyet ine ş ü p h e o lmayan m e k t u b u n yazıs ıy le b u m e k t u b yaz ıs ı a ş i k â r b i r benzerl ik gös t e r i r . H e r ik i s in i y a z a n ı n Pad i ş a h a h i t ap şekli a y n ı d ı r . N ihaye t A k ş e m s e d d i n ' i n İ s t a n b u l m u h a s a r a s ı n d a h a z ı r bu lunarak t e b ş î r a t i y l e F a t i h ü z e r i n d e b ü y ü k b i r tesir y a p t ı ğ ı m a l û m d u r (karş ı la . Şakayık tere. İ s t a n b u l 1269, S. 243, ve, K e m a l P a ş a z â d e ; V e s i k a n ı n fotokopisi bak. Z e y i l no. V I I I ) .

http://j_j.Ajj._l


kırıklığı d o ğ u r d u ğ u n u ve zaferi şüpheye d ü ş ü r d ü ğ ü n ü isbat etmektedir . Mektuba göre, d ü ş m a n sevinmiş, Pad i şah ' a "noksan-i rey ve ade-m-i nefâz-i h ü k m " nisbet o lunmuş tu r . Keşif ve tebşirleriyle Fatih Mehmed üzer inde büyük bir nüfuz sağlamış olan bu T ü r k şeyhi iş başına "merhameti ve rıfkı az olan" kimseyi getirmesini ve "hendek doldurmalu olıcak t ehâvün ederler" korkusuyla P a d i ş a h ' m sert ve enerjik davranmas ın ı tavsiye etmektedir.

Sultan, b ü t ü n vezirlerin ve k o m u t a n l a r ı n katı ldığı b i r Divan toplamak mecburiyetini hissetti 2 7 1 . Orada, Ç a n d a r l ı ile ona tâb i olanlar, ortaya çıkan durumdan istifade ile Imperatoria müzake re lere girişilmesi ve m u h a s a r a n ı n kaldırı lması f i k r i n i tekrar ortaya a t t ı lar 2 7 2 . Genç Sultan için durmun ne kadar nazik bi r hale geldiğini tasavvur etmek kolaydır . Vaziyeti H a l i l ' i n eski rakibi ve fetih f i k r in in en kuvvetli müdaf i i Zağanos Paşa k u r t a r d ı 2 7 3 . H a d ı m (Şahabeddin) Paşa ve koca Turahan Bey'le Akşemseddin ' in ve Sultan'm hocası Ahmed G ü r â n î ' n i n yard ımlar iy le bu bedbin görüşü yenmeğe ve savaşa devam azmini yeni lemeğe muvaffak oldu. Bunlar teşçi edici sözleriyle askerin cesaretini yüksel t t i le r 2 ^ 1 . Surlara karşı top ateşi ş iddet lendir i ldi ve 21 Nisan'da Romanus Kapıs ı yak ın ında büyük bir kule yıkıldı 2 7 5 . Osmanl ı donanmas ın ın bir kısmının ertesi gün Galata s ı r t la r ından Halic'e indirilmesi de d o ğ r u d a n doğruya 20 Nisan deniz mağlûbiyet ine bir cevap olarak kabul edilmektedir 2 7 S . Şüphesiz daha önce hazır l ıkları yapılmış olan bu projenin o zaman sürat le tatbikine geçilmiştir. Bu beklenmedik başar ı , T ü r k o rdugâh ında kuvve-i maneviyeyi tekrar yüksel tmeğe şüphesiz çok y a r d ı m etti .

İkinci buh ran l ı an , Mayıs sonlar ına doğru kendini göstermiş ve fetihle neticelenmiştir . Birbir inden müstaki l kaynak la r ın teyit

2 , 1 T a c i Bey z â d e , 96. 2 7 2 Heşt Bihişt, 397a; S a d e d d i n , 422-423; T â c i B e y z â d e 16-17. 2 7 3 Evvelce P a d i ş a h ' m la las ı o lan Z a ğ a n o s k ız ın ı vererek o n u n k a y ı n pederi

de o l m u ş t u r (Bak. C h a l k o k o n d y l e s , S.404, ve, P h r a n t z e s , S. 237). 2 7 4 ¿íi. LíL ¿Ai. ^ls*ı j _ - j 3 l ç\SA ¡ « ^ t * .»j/ j2 ¿)lkl~ ¿\Sji

i'\ ¿tul—II 3 VI—$\ ^.i 3^ ıjo t-l-U j,l ¿sjX*» ¡ ¿ni 3 Jai Ja»; 3 . . . X*3>_ fjKJl L - t ^r^itj jV*- cJlo ¿fcjl j l 3 i¿\jyf JJ"i l"i 3* ¿_Jj.il 3 * ' j ^ l iti-l 3 Lr.Jíl^»-

.( 399a, 397a í C-if. O í » ) « JÓj> j . ^ ' 3 ¿Á'~> ükj 3 ¿> Ú3j\ &.J> 0^ ^ 2 7 5 P e a r s , The destruction, s. 268; ka r ş ı l a . T u r s u n b e y , 48. 2 , 6 D o l f i n , S. 3 1 , §. 36. Pears ,2Ö9; D o n a n m a y ı ka radan g e ç i r m e f i k r i n i n men

şei h a k k ı n d a bak. Z . D o l f i n , S. 3 1 , §. 37. B a b i n g e r , Mehmed I I . , der Eroberer und Italien, Byzan t ion X X I (1951), fasc. 4.


ett iğine göre 2 7 7 , o günle rde T ü r k o rdugâh ında , Batı h ü k ü m d a r lar ın ın it t ifak yapt ık lar ı , Hunyad i 'n in şehri kurtarmak üzere kuvvetli b i r o rdu ile yolda o lduğu ve b ü y ü k b i r Haç l ı donanmas ın ın Ağr i -boz'a, yahut Sakız adas ına eriştiği şayiaları yayıldı ve büyük bir endişe ya ra t t ı . Tekrar m ı r ı l d a n m a l a r baş ladı . Çandar l ı , hakl ı çıkacak gibi g ö r ü n ü y o r d u 2 7 8 . Gerçekten , Venedik 7 Mayıs ' t a , hazır ladığı b i r d o n a n m a y ı G. Loredano k u m a n d a s ı n d a Ege sular ına göndermiş 2 7 9

ve Papa da kendi hesabına beş kad ı rga teçhiz ett irip yola çıkarmıştı 2 8 0 . Ö b ü r tarafta K a r a m a n - o ğ l u , Venediklilere verdiği söz üzer ine İ s t anbu l surları ö n ü n d e herhangi bir gevşeme halinde harekete geçmeğe haz ı r bulunuyordu 2 8 0 0 . Kuvvet l i bir casus şebekesine malik olan Osman l ı h ü k ü m d a r ı n ı n 2 8 1 b u faaliyetlerden ve hazı r l ık lardan habersiz ka lmas ına i m k â n yoktur. Bir gecikme m e ş ' u m neticeler doğurabi l i rd i : " T e ' h î r olıcak m a b â d â derya y ü z ü n d e n dahi küffârdan m u â v i n gelüb halka zaaf-ı kalb târ î o lmağa sebeb o l a " 2 8 2 . Sultan Mehmed, 26 veya 27 May ı s ' t a 2 8 3 son ve ka t ' î karar için b i r harp meclisi topladı . Çandar l ı H a l i l , m u h a s a r a n ı n biran önce kaldırılması gerektiğine dair aynı delilleri t ek ra r l ad ı ; bilhassa Batı hıristi¬yan h ü k ü m d a r l a r ı n ı n ittifak ederek Türkler i Balkanlardan atmak

2 7 7 Bak. P e a r s , S. 316. 278 " j » u r j vâye t b ü t ü n o r d u y u heyecana ge t i r iyo rdu , d i y o r l a r d ı : N i ç i n o r d u

s u r l a r ı n ö n ü n d e b u kadar zamandanber i e r iy ip duruyor , n i ç i n taarruza g e ç i l m i y o r " ( Z . D o l f i n , s. 4 1 , §.74) . " P a d i ş a h a ka r ş ı m ı r ı l d a n m a ve b e d d u â l a r a b a ş l a d ı l a r , P a d i ş a h ' m icras ı gayr i m ü m k ü n b i r t e ş e b b ü s e g i r i şe rek m i l l e t i n i mahva s ü r ü k l e d i ğ in i s ö y l ü y o r l a r d ı " (Phrantzes, s. 264) ; ka r ş ı l a . K r i t o v u l o s , 7 0 .

2 7 9 J o r g a , I I , 28. Fakat Loredano 'ya ver i len t â l i m a t t a b i r t ah r ik o l m a d ı ğ ı m ü d d e t ç e T ü r k l e r l e m ü c a d e l e d e n ç e k i n m e s i b i ld i r i lmiş t i .

2 8 0 J o r g a , I I , S. 29,39. 280a K a r a m a n - o ğ l u İ s t a n b u l m u h a s a r a s ı s ı r a s ı n d a taarruza g e ç m e d i y s e de, İ s

t anbu l fethine i ş t i rak etmek isteyen K a r a m a n l ı l a r a i y i muamele y a p m a d ı . Ş u vesika b u n u g ö s t e r i r : " K a r y e - i m e z b û r e y i İ b r a h i m bey a t a s ı vak fe tmi ş , İ b r a h i m bey zam a n ı n d a örf iyyes i vakfa b i le tasarruf o l u n u r m u ş , O s m a n l ı ile İ s t a n b u l g a z â s m a bi le v a r d u n d e y ü İ b r a h i m bey ör f iyyes in t ima ra v e r m i ş " (Belediye k ü t ü p h a n e s i , Cevdet y a z m a l a r ı , O . ¡ 1 6 - 1 , H . 888 t a r i h l i K a r a m a n ve Kayser i E v k a f defteri) .

2 S 1 Bak. B a b i n g e r , Mehmed I I . , der Eroberer und Italien, S. 154. X V . as ı r or ta lar ı n a a i t h a k â n î defterlerde t i m a r tasarruf eden " c a s û s " lara da t e s a d ü f o lunmakt a d ı r .

2 8 2 T â c i B e y z â d e , S. 17. 2 8 3 Bak. P e a r s , 320.

Fatih Devri Araştırmaları F: 9

http://%c2%bf_Jj.il


üzere harekete geçeceklerini, daha büyük b i r felâkete meydan vermemek için ricat etmek gerektiğini söyledi. Şüphesiz daima Yıldı r ım Baye-zid ' in akıbet ini , İz ladi , Varna ve İkinci Kosova muharebelerini hat ı r la t ıyordu. Genç vezir Zağanos Paşa bu fikre itirazla, Batı hıristi¬yan h ü k ü m d a r l a r ı n ı n a ra la r ındak i rekabet sebebiyle devaml ı bir ittifak y a p m a l a r ı n a i m k â n olmadığını , bir donanma teşkiline muvaffak olsalar bile getirecekleri askerin Osmanl ı kuvvetlerinden bi rkaç misli zayıf olacağını i ler i sürdü ve korkmadan muhasaraya devam etmek lâz ım geldiğim " İ t a l y a ' d a n ya rd ımc ı kuvvetler gelmeden önce şehrin zabt o lunabi leceğini" şiddetle müdafaa etti 2 8 4 . Z. Do l f in 2 8 5 , . Zağanos Paşa y a n ı n d a yer alarak muhasaraya devam fikrinde olanlar a ras ında Turahan Paşa ile o zaman üçüncü vezir H a d ı m Paşa (Şaha-beddin Şahin Paşa) y i da zikretmektedir. Bir arada zikredilen, Z a ğ a nos, Ş a h a b e d d i n isimleriyle karş ımızda, 1444 de Hal i l ' e karşı koyarak genç Sultan Mehmed' i İ s t anbu l fethine teşvik eden aynı h a r b c û guru-pu görmekteyiz . Bu münasebe t le Phrantzes, Zaganos'la Çanda r l ı a ras ındaki kıskançlığa ve "eski d ü ş m a n l ı ğ a " bilhassa işaret etmiştir . Bunlar ın zafer neticesinde sağlıyacakları nüfuz ve ikt idar için harbe şiddetle taraftar bu lunduk la r ı da belirti lmiştir 2 8 5 a . Bu suretle Çandarl ı ile rakipleri a ras ındaki eski ikt idar mücadeles in in İ s t anbu l fethinde ne kadar ehemmiyetli bir rol oynadığını burada bir kere daha müşahede etmek fırsatım buluyoruz.

Phrantzes'in yazdığı gibi 2 8 5 b , genç Sultan esasen kendisinin olan harbe devam f ik r in i hararetle tasvib etti. O, ne bahasına, olursa olsun bu ö lüm kal ım savaşını b ı rakacak değildi . Bir ricat,, sadece Osmanl ı devletinin y a r ı m as ı rdanber i maruz kaldığı pa rça -

284 T ü r k k a y n a k l a r ı T u r s u n b e y (48-49) ve T â c i b e y zadede (16-17) 2 0 *

Nisan deniz m a ğ l u b i y e t i n d e n sonraki t o p l a n t ı ile b u son t o p l a n t ı b i r b i r i n e k a r ı ş t ı r ı lmış g ö r ü n m e k t e d i r . H e r ikisinde deniz m a ğ l u b i y e t i n d e n sonraki t o p l a n t ı n ı n , akabinde u m u m î t aa r ruzun i l ân ed i ld iğ i k a y d o l u n m u ş t u r . Y a l n ı z Sadeddin (S. 423) b u t o p l a n t ı d a n sonra daha g ü n l e r c e savaş y a p ı l d ı ğ ı ve b u arada gemi le r in Gala ta a r k a s ı n d a n geç i r i l d iğ in i ve saireyi yazar. Fakat o da i k i n c i ha rp meclis inden bahsetmez. P h r a n t z e s (s. 267) ve K r i t o v u l o s (s. 70) son t o p l a n t ı ve sebebi h a k k ı n d a b i r leş i r le r . M u h a s a r a n ı n ş a h i d i Baş -p i skopos L e o n a r d o ve T e d a 1 d i ve şüphes i z on la rdan alan Z . D o l f i n ( t e r c ü m e , s. 74) son taarruz k a r a r ı n ı n , ver i ld iğ i t o p l a n t ı d a n bahsederler (bak. Pea r s , The Destruction, S. 318-320).

2 8 5 Z . D o l f i n S. 42, §. 77.

285A K r i t o v u l o s , 37. 2 8 5 b S. 268.

İ S T A N B U L ' U N F E T H İ N D E N Ö N C E

lanma tehlikesinin b ü t ü n vahametiyle yeniden baş göstermesine sebep olmaz; fakat aynı zamanda bizzat kendi sa l tanat ı için felâketli neticeler doğurabi l i rd i . 1444 de Ç a n d a r l ı ' n m sulh siyaseti Haçl ı ordu ve d o n a n m a s ı n ı n taarruzuna mani o lamadığı halde, şimdi İ s t anbu l ö n ü n d e bir r icatin bu tehlikeyi önleyebileceğini sanmak fazla saflık olurdu. U m u m î ve kati taarruz kara r ı ver i ld i 2 8 5 c - Askeri daha ziyade şevke getirmek için Sultan Mehmed, hiç istemediği halde, şehrin yağmas ına iz in verdi 2 8 5 d .

27 Mayıs pazar g ü n ü münâdi le r , i k i gün sonra yürüyüş ve yağma karar ın ı orduda i lân ettiler 2 8 6 . Her şey, bu son ve kati teşebbüse bağlı i d i . H u m m a l ı haz ı r l ık la r başladı . Ba t ı ' dan bir y a r d ı m gelmeden işi bi t irmek gerekti 2 8 7 . 29 Mayıs sabaha doğru , Tac î Bey zâde 'ye göre gecenin son sülüsünde, ba t ı kaynak la r ında gece saat 1-2 arasında 2 8 8 , taarruz başladı ve sabahleyin şehir feth olundu 2 8 9 .

2 8 5 c Leonardo 'ya g ö r e Sul tan taarruz g ü n ü n ü t ay in etmesini Zaganos'a emre t t i (Pears , S. 319).

285d K a r ş l a . A k ş e m s e d d i n ' i n m e k t û b u , Z e y i l , no. V I I I . 2 8 6 K a r ş ı l a . T â c i B e y z â d e , S. 17, 19; T u r s u n b e y , S. 4 9 ; D u c a s , S. 280;

P h r a n t z e s , S. 270; C h a l k o k o n d y l e s ' e g ö r e (S. 390) Su l tan son karardan sonra İ s f e n d i y a r o ğ l u İ s m a i l bey i İ m p e r a t o r ' u n y a n ı n a g ö n d e r e r e k ş eh r in y a ğ m a edilmesine m a n i o lmak ü z e r e tesl im tek l i f inde b u l u n m u ş t u r (teslim t ek l i f i h a k k ı -da kezâ bak. D u c a s , S. 280). F a t i h M e h m e d , fe th in hemen akabinde L u c a s N o t a -ras ' a ( N e ş r î ' d e , S. 180, K i r L u k a ) şehr i tesl im iç in neden İ m p e r a t o r u ikna e t m e d i ğ i n i , o takdi rde b u kadar hasar ve h a r â b î d e n k a ç ı n ı l m ı ş o l a c a ğ ı n ı söylemiş t i r ( P h r a n t z e s , S. 2 9 1 , ve D o l f i n , S. 50). A y n ı k a y n a ğ a g ö r e , N o t a r as teslim. n iyet inde o l d u k l a r ı n ı , fakat b u n u y a p m a n ı n ne İ m -perator ne de kend i elinde o l m a d ı ğ ı n ı b i l d i r m i ş t i r . R û h î ' ye g ö r e : ci_,t iij_A~2* „ tsjjt'ü' IÎVJS *%-.k) <3JÎ>-*>" >SUJ_J <»ts yJ-*>J öj_>~» v J j * ; ! ii}^/~ iSjJJJJU-I J U J j i jJUlâ "jlıoTl pUii «öS"t ¿1:». j<_jiJİls _jil> jj'Jj ajU^l.—* j ; ; *«t» . . . ^ ' l - C h a l k o k o n d y -les'e g ö r e (S. 391), son tesl im tek l i f inden sonra İ m p e r a t o r a n l a ş m a k ü z e r e Sul tana b i r adam g ö n d e r m i ş , fakat netice a l ı n a m a m ı ş t ı r .

2 8 7 K a r ş ı l a . P h r a n t z e s ' d e (S. 268) , Zaganos 'un n u t k u . 2 8 8 Bak. E . P e a r s , The destruction of the Greek empire and the story of the captu

re of Constantmople by the Turks, L o n d o n - N e w Y o r k - B o m b a y , 1903. S. 334; T â c i b e y z â d e , S. 18.

2 8 9 T ü r k k a y n a k l a r ı n d a ( T â c i B e y z â d e , T u r s u n B e y ve Düsturnâme) son t aa r ruzun muvaffakiyet le neticelenmesi ü z e r i n d e Ba t ı kaynakla.riyle b i r l e şen noktalar d ikkate d e ğ e r : b a z ı l a r ı n a g ö r e T ü r k ordusu " t o p y ı k d u g ı g e d ü k d e n " ş e h r e g i rmi ş t i r ( T u r s u n bey, S. 50-51, Düsturnâme, S. 90 : >iV_,9 J" l j k r j . r l _f j j i ^yi M:>- jL-l-S t£jiy\ rjyr ıSJ i î ) . T u r s u n b e y ve E n v e r î , Ba t ı k a y n a k l a r ı g i b i , G i u s -t i n i a n i ' n i n yaralanarak çek i lmes in i Bizans m ü d a f a a s ı n ı n ç ö k m e s i n d e m ü h i m b i r


İ s t a n b u l ' u n fethi, genç Sultan için aynı zamanda sa l tana t ın fethi o lmuştur . Fatih, şehrin hemen zabt ın ı m ü t e a k i p O r h a n ' ı a ra t t ı . Ö l ü ve sağ getirene b ü y ü k bir mükâfa t vaadetmiş t i 2 9 0-. Bizanslı ların y a n ı n d a kendisine karşı surlar üzer inde savaşmış olan 2 9 0 a bu Osmanlı şehzâdesinin ö l ü m ü ile Yıldır ım oğullar ı a ras ındaki taht kavgası kati olarak son bu lmuş oldu 2 9 1 . Sadece fethin başarı lmış olması Ç a n d a r h ' y ı suçlu mevkiine düşü rmeğe yeterdi. Genç Sultan'a göre o, kendi sa l tana t ına , ik t idar ına ve zaferine daima hâi l o lmamış mı idi? Bahusus son taarruzdan önce, bir zaferin kendi m a h v ı demek olacağını çok i y i bilerek rakiplerine karşı kör bir in t ikam hissi iç inde felâketli bir ricat f i k r in i ısrarla savunmuş değil m i id i ? Onun harp m e y d a n ı n d a bile körükörüne tâbi o lduğu korkak bar ış politikası, düşman ı korumak, ona y a r d ı m etmekten başka ne m â n a ifade edebil irdi? O, şahsî garez ve menfaat hisleriyle bu yat ı ş t ı rma poli t ikasına sıkı sıkıya bağl ı kalarak Osman l ı devletinin haya t ı ve temeli olan gaza ananesine hiyanet etmiş ve b ü y ü k fethi b a l t a l a m a ğ a çal ışmamış mı idi? Madem k i şimdi şehir fe tholunmuştur , madem k i bu bir imkân i d i ; o halde ihtiyar vezirin b ü t ü n f ik i r ve faaliyetleri h ı yanetten ibaretti . Bunun için Bizans'tan alman mutad hediyelerde 2 9 2

veya esir edilen Notaras'm ifadelerinde, yahut Bizans'a vaktiyle gönderilmiş barış vaadeden bazı mektuplarda 2 9 3 koca veziri i tham edecek şeyler bulmak kolaydı . Şüphesiz aynı zamanda Ç a n d a r l ı ' n m m a h v ı n ı isteyen diğer vezirler, fethin başlıca faillerinden olup, şimdi nüfuz ve kudreti çok ar tmış olan 2 9 4 Zağanos Paşa, eski can d ü ş m a n ı Şalıa-beddin Paşa ve nihayet Turahan Bey, Padişahı onun aleyhine kuvvetle kışkırt ıyorlardı . Ar t ık Ç a n d a r l ı ' n m kudretinden korkulmuyordu, fetihle beraber o b ü t ü n otoritesini kaybetmiş t i 2 9 5 . İş te bu hâlet- i

â m i l olarak zikrederler ( K a r ş ı l a . A . D . M o r d t m a n n , Belagerung, S. 8 8 ; P e a r s , S. 345-347). Buna m u k a b i l T â c i B e y z â d e ' y e g ö r e (S. 3 0 ) , e v v e l â Ed i rne k a p ı s ı t a r a f ı n d a " b e ş on gazi duvar ü z e r i n e ç ı k u p sancak d i k d i " ve b u n d a n sonra m ü d a f a a ç ö k t ü (keza bak. S a d e d d i n , I , 426) . Burada , D u c a s ' m b a h s e t t i ğ i K e r k o p o r t a hadisesi h a t ı r l a n a b i l i r (bak. P e a r s , S. 343-345).

2 9 0 P e a r s , S. 377; D u c a s , S. 3 0 1 . asoa K r i t o v u l o s , S. 83. 2 9 1 O r h a n ' ı n ö l ü m ü h a k k ı n d a m u h t e l i f r ivayet ler v a r d ı r , bak. K r i t o v u l o s ,

S. 8 3 ; D u c a s , S. 3 0 1 ; C h a l k o k o n d y l e s , 398. 2 9 2 K a r ş ı l a . K e m â l P a ş a z â d e , 44b. 2 9 3 D u c a s , S. 299-300. 2 9 4 C h a l k o k o n d y l e s , S. 404. 2 9 5 A y n ı yer.


ruhiye iç inde genç Fatih, koca veziri hemen fethin ertesi gün , 30 Mayıs 1453 de tevkif ve hapsettirdi 2 9 e . Aynı zamanda evlâdı ve taal lûkat ı da tevkif ve mal l a r ı müsade re edildi 2 9 7 . Chalkokondyles'e göre 2 9 8 , iht iyar vezir bağl ı olarak bi r arabada Edirne'ye gönderi ldi . Orada Kule - Burgos'unda 2 9 9 b i r m ü d d e t daha mahbus tu tu ldu. Oruc'a bakılırsa 3 0 0 , Enez fethinden kırk g ü n sonra orada idam o lunmuş tu r 3 0 1 .

Ç a n d a r l ı ' n m bu trajik akibeti ile Osman l ı tar ihinin i lk büyük devri kapanmış t ı r 3 0 2 . Otoritesi derhal fevkalâde artan 3 0 3 Fatih Meh-med, kendisini tam ve mutlak kudret sahibi bir h ü k ü m d a r , c ihân-şumûl bir hâkimiyete namzed bir Imperator 3 1 1 4 mevkiinde görmeğe başladı ve eskisine nazaran çok daha merkeziyetçi İ m p e r a t o r l u ğ u n u kurmak üzere fasılasız seferlerine girişti.

2 9 6 Bak . Â ş ı k P a ş a z â d e , 142; N e ş r i , 181; C h a l k o k o n d y l e s , S. 404. P h r a n t z e s ' g ö r e (S. 293) Ç a n d a r l ı fet ihten b i r k a ç g ü n sonra t evk i f o l u n m u ş t u r . C h a l k o k o n d y l e s , Sul tan M e h m e d ' i n Ç a n d a r l ı ' y a ç o k t a n b e r i k i n bes led iğ in i , fakat saltanatta s a ğ l a m b i r şek i lde y e r l e ş m e d i ğ i n i g ö r e r e k o n u n çok b ü y ü k olan otori tesinden ç e k i n d i ğ i iç in m a k s a d ı m meydana v u r a m a d ı ğ ı n ı söy le rken hak ika t i aksett irmektedir .

2 9 ? H a l i l P a ş a çok zengin s a y ı l ı y o r d u ( K r i t o v u l o s , S. 91) . C h a l k o k o n d y les'e g ö r e ( S . 404) h ı r s ve t ama ' l a b ü y ü k servetler y ığmış t ı . K a r ş ı l a . Â ş ı k P a ş a z â d e , 196-197; F r . T a e s c h n e r ve P. W i t t e k , Die Vezirjamilie der Candarlızâde (14-15. Jhdi.) und ihre Denkmaeler, De r İ s l a m , B d . 18 (192g), S. 104, not 7.

2i»s A y n ı yer. 2 9 9 S o n r a l a r ı s u ç l u vezir ve beyler iç in hapishane vazifesi g ö r e n Yelli-Burgaz

kulesi o l m a l ı d ı r (bak. T . G ö k b i l g i n , Edirne, İ s l â m Ansiklopedisi , c ü z 30, S. 115). 3 0 0 S. 66-67. 3 0 1 Düstûrnâme'de (g6-g7), H a l i l ' i n i d a m ı Enez fethinden ö n c e gös te r i lmiş t i r .

Enez seferi, 1454-1455 k ı ş ı n d a d ı r ( K a r ş . D u c a s , S. 335; K r i t o v u l o s , S. 106; T u r s u n B e y , 69). O r u c ' a i nanmak l â z ı m gelirse, H a l i l P a ş a b i r b u ç u k yıl kadar hapiste ka lmı ş t ı r .

3 0 2 Taeschner-Wit tek, m e z k û r makale , S. 105. - Fa t i h devrine b i r çok b a k ı m dan b i r a k s ü l a m e l s a y ı l a b i l e c e k I I . Bayezid devr inde Ç a n d a r l ı H a l i l ' i n o ğ l u İ b r a h i m P a ş a tekrar devlet işleri b a ş m a get i r i lecekt i r . B u devirde kaynaklar H a l i l ' i s u ç l a n d ı r m a k t a n çek in i r l e r ve h a t ı r a s ı n a h ö r m e t k â r d ı r l a r . N e ş r i ( F r . T a e s c h n e r ' i n neşr e t t iğ i H . 8g8 t a r i h l i M e n z e l n ü s h a s ı , S.22g) d iyor k i : 4_.AU (<Pi Ljlli*_p-I ( K a r ş ı l a . T u r s u n b e y , 31). H . 903 t a r i h l i Ç a n d a r l ı İ b r a h i m P a ş a vakfiyesinde H a l i l , şehi t olarak an ı l ı r . Fakat F a t i h devr inde yaz ı lm ı ş eserlerde, e z c ü m l e Düstûrnâme'de (s. 95-96) H a l i l r â ş i ve h a i n gös te r i l i r . K e m â l P a ş a z â d e (43b-45a) de r in kav ray ı ş iy l e H a l i l ' i n k a t l i hadisesini t a h l i l eder.

3 0 3 Bak. C h a l k o k o n d y l e s , S. 405, D u c a s , 314. 3 3 4 Bak. Fr . B a b i n g e r . Mehmed IT., der Eroberer und Italien, S. 131-132.

http://4_.aU


Y u k a r ı d a anlat t ıklar ımızı tabi î neticesine b a ğ l a m a k için burada kayde değer k i , Fatih Mehmed ' in cü lusunda baz ı yerleri almış olan Sırp despotu da, İ s t anbu l fethini haber alır almaz, derhal bun la r ı i âde etti 3 0 S . Bununla beraber Fatih Mehmed, Rumel i hâkimiyet i için 1443 denberi en buhran l ı meseleyi teşkil eden Sırp beyliği işini hal etmek üzere yine i lk seferlerini Sırbistan üzer ine yapacak t ı r .

Ç a n d a r h ' n m i d a m ı n d a n sonra Sul tanı bu mevkie u laş t ı ran lalası ve kayın pederi Zağanos ve H a d ı m Ş a h a b e d d i n Şah in Paşa la r rakipsiz bir şekilde iktidara h â k i m oldular. Âşık Paşazâde 'de b i r fıkra iht iyar Ş a h a b e d d i n ' i n Sultan Mehmed nezdinde daima ne kadar b ü y ü k b i r nüfuz sahibi o lduğunu açıklar mahiyettedir: İ s t a n b u l ' u şenletmek için vi lâyet lerden sü rü lüp getirilen ahaliye burada evlerin mukataa ile, yani devlete ödenen bir kira ile verilmesi, mü lk t a n ı n m a m a s ı üzer ine şikâyetler başlamışt ı 3 0 6 . Bunun üzer ine bu evlerin mülk olarak bağış lanması teklif ini , sert ve otoriter Sultan'a ancak Ş a h a b e d d i n Şahin Paşa (Kula Şahin) gö türmeğe cesaret edebildi ve bunu kabul ett irdi 3 0 7 .

Fakat Ç a n d a r h ' n m i d a m ı n d a n kısa zaman sonra koca vezirin ortadan kaldır ı lmasına o kadar çalışmış olan eski rakiplerinin hepsinin azl ve her b i r in in bir tarafa nefyedildiğini görmekteyiz . Kr i tovu los 3 0 8

H a l i l ' i n i d a m ı n d a n sonra yerine İshak P a ş a ' n m tayin edildiğini kaydeder. O r u ç 3 0 9 , H . 860 da İ shak P a ş a ' n m ha l â Anadolu beyler-beyisi b u l u n d u ğ u n u bi ldirdiğine göre, bu kayd ı iht iyatla karş ı lama-lıdır 3 0 9 a . Buna mukabil Ç a n d a r i ı ' n m katlinden sonra ikinci vezir

3 0 5 Heşt Bihişt, v . 414; N e ş r î , 183; Düsturnâme, 96. 3 0 8 B u n u n iç in ka r ş ı l a . T u r s u n b e y , 60-62, ondan naklen K e m â l P a ş a

z â d e , 47a v d . ; İ s t a n b u l ' d a mukataa evlerine da i r H . 8 9 5 t a r i h l i Ayasofya c a m i i evkaf mufassal defterinde (Başv. Arş iv . M a l i y e d e n m ü d . deft.) m ü h i m m a l û m a t v a r d ı r .

3 0 7 Â ş ı k P a ş a z â d e , 142; N e ş r î , 181. « ^ J U ü l ,3 j g J S J U s-UM js x£ » ( Muh ta sa r L â r î t a r i h i ) . F a t i h ' i n K a r a m a n d ö n ü ş ü n d e t a m a m l a d ı ğ ı E d i r n e Y e n i S a r a y ı n ı ş e h r e b a ğ l ı y a n k ö p r ü y ü Ş a h a b e d d i n P a ş a y a p t ı r m ı ş t ı r ( K i t â b e s i , G ö k -b i l g i n , S.257).

3 0 8 S. 92. 3 0 9 S. 72.

309a H ü s e y i n H ü s â m e d d i n ( I I I , S. 221) Ç a n d a r i ı ' n m i d a m ı n d a n sonra Burgoslu H a l i l P a ş a ' n m vezi r - i â z a m t a y i n e d i l d i ğ i n i i d d i a ediyorsa da, h i ç b i r kaynak g ö s t e r m e z .

İ S T A N B U L ' U N F E T H İ N D E N Ö N C E ! 3 5

Zaganos 'un 3 1 0 b i r inci vezirliğe gelmesi, yani vezir-i âzaml ık mevkiine geçmiş olması kuvvetle muhtemeldir 3 1 1 . Fatih Mehmed, b i r m ü d d e t sonra " Z a ğ a n o s Paşa 'yı dah i" vezirlikten azletmiş, zevceliğe aldığı kızını boşamış, her ikisini Anadolu 'ya nefyetmiş ve Zağanos yerine M a h m u d Paşa 'yı tayin etmiştir 3 1 2 . İ h t i ya r Ş a h a b e d d i n Paşa da H . 857 iç inde az lo lunmuş ve son günler in i Filibe'de t amamlamış t ı r 3 1 S . Nihayet Mehmed' in eski lalası Nişancı İ b r a h i m Paşa, Hüseyin Hüsa -meddin ' in naklet t iğine göre s u , " H a l i l P a ş a ' n m i d a m ı n d a med-h û l " o l d u ğ u n d a n H . 858 Ş a b a n ' m d a (27 Temmuz-24 Ağustos 1454) t ekaüde s e v k o l u n m u ş t u r 3 1 5 . Acaba, Ç a n d a r i ı ' n m habs ve katlinden sonra, onun düşmanla r ı neden böyle birer birer iş ba ş ından uzaklaştırılmıştır ? Görünüşe nazaran bu, koca vezirin i d a m ı n d a n sonra asker ve û l ema aras ında görülen teessür ve aksülamelle izah edilebilir. Rivâyet ler , û l e m a n m b ü y ü k kısmı it ibariyle daima Çanda r l ı ' ya m ü z a h i r o lduğunu , onun siyasetim desteklediğini göstermektedir 3 1 6 . Ö b ü r taraftan yuka r ıda uzun uzad ıya anlat t ığımız hâdiseler, onun K a p ı k u l u a ras ında eskidenberi sahib o lduğu b ü y ü k nüfuz hakk ında şüphe b ı r akmaz . Öyle gö rünüyor k i , devlet gemisini o kadar vartalardan kur ta rmış , û l ema ve yeniçeri lerin gözdesi emekli vezirin kat l i ,

3 1 0 P h r a n t z e s, S. 263. 3 1 1 B i r t ah r i r defterinde ( Baş . a r ş iv . M a l i y e no. 525 ) a d ı Melik ül-vüzerâ

Zağanos Pasa ş ek l inde geçe r . 3 1 2 K r i t o v u l os, 192; M a h m u d P a ş a i ç in yaz ı lmı ş b i r eser olan Düstûrnâme'ye

g ö r e (S. 103) o, H . 859 Saferinde (1455 Son k â n u n 21 - Ş u b a t 19) vezir o l m u ş t u r . Düstûrnâme'de b a ş k a b i r yerde (s. 97) U m u l seferinden sonra vezir ve beylerbeyi o l d u ğ u n a a i t b i r t e l m i h v a r d ı r : J-JS ¿£1 < ^ o_,Ul — j j k i 1 CÎJÎ. I Î J Ö U J - .>•_

B u , N e ş r î ' d e k i kayda (S. 183) t a m a m i y l e uyar . Zaganos 'un Ba l ıkes i r ' e nefyi işte b u ta r ih te o l m a l ı d ı r . N e ş r î ' d e (S. 174) onun , I I . M u r a d ' m i k i n c i defa tahta gel iş inde Ba l ıkes i r ' e g ö n d e r i l d i ğ i d o ğ r u d e ğ i l d i r ( Bak. y u k a r ı d a S. 104 ) . Z a ganos 'un Ba l ıkes i r ' dek i c a m i i H . 865 de b i t m i ş t i r (bak. İ s m a i l H a k k ı , Karesi meşâhiri, İ s t a n b u l 1925, S. 128). H . 866 t a r i h l i vakfiyesinde ( V a k ı f l a r U m u m M ü d ü r l ü ğ ü a r ş iv i , ana. b a ş l a r 1255, S. 513) m ü t e v e l l i olarak b ü y ü k o ğ l u M e h m e d Ç e l e b i ' y i , ondan sonra A l i Ç e l e b i ' y i t a y i n e tmi ş t i r . Z a ğ a n o s P a ş a kız ı Ha t ice H a t u n 11 Z i l ka ' de H . 884 t a r i h l i Bursa k a d ı siciline g ö r e (Bursa M ü z e s i , Ş e r ' i y e s ici l ler i A . 3-3, 224a) o ta r ih te Bursa m î z â n ı h â s ı l ı n d a n g ü n d e otuz a k ç a u lûfe a lmak ta i d i .

3 1 3 A . B â d i , Riyâz-ı belde-i Edirne, Bayezid K ü t ü p h a n e s i N o . 10391; F . Ba¬b i n g e r , Von Amurath, S. 250, no t 89.

3 1 4 Amasya Tarihi, I I I , S. 222. 3 1 5 İ b r a h i m P a ş a H . 866 Receb ' inde h a l â hayat ta i d i . B u tar ih te te r t ip ed i lmi ş

vakfiyesi e l imizdedir . Bak. y u k a r ı d a not 195. 3 1 6 K e m a l P a ş a z â d e , 44b-45a; H ü s e y i n H ü s â m e d d i n , I I I , 221 .


P h r a n t z e s ' i n açıkça kaydet t iği gibi 3 1 7 , bir garez eseri sayılarak asker ve halk a ras ında derin bir teessür ve hoşnutsuzluk y a r a t m ı ş 3 1 8 , ve genç Fatih, mesuliyeti tamamiyle onun eski d ü ş m a n l a r ı üzer ine yüklemek için, u m u m î efkâra bir ta'viz olarak, hepsim devlet kap ı s ından uzaklaşt ırmışt ır .

B ü t ü n bu inkişaflar, İ s t anbu l fethi gibi b ü y ü k bir başar ı ile nihayet bulan 1443-1453 yılları a ras ındaki buhrana bağl ıdır . Fatih Sultan Mehmed, bu impcratorluk b u h r a n ı n ı n iç inde yaşadı ve ona ka t î çözüm şeklini getirdi.

8 1 7 S. 294. 3 1 8 K a r ş ı l a . Z . D o l f i n , S a m i m S i n a n o ğ l u - S u a t S i n a n o ğ î u t rc . S. 50, §. 106.

S T E F A N D U Ş A N ' D A N O S M A N L I

İ M P E R A T O R L U Ğ U N A *

X V . as ı rda Rumeli 'de h ı r i s t i y a n sipahiler ve m e n ş e l e r i

Açık olarak görünmekted i r k i , T ü r k arşivlerindeki vesikalar, Osman l ı devletinin Balkanlarda yayılışı hakk ında bazı görüşleri esas ından değiştirecek mahiyettedir. Osman l ı İ m p e r a t o r l u ğ u n u n son asr ında, Balkan millet lerinin isyan ve istiklâl hareketleri esnasında revaç bulan müfrit ve mutaass ıp görüşlerin yavaş yavaş yumuşad ığ ın ı , hatta baz ı cesur yazarlar t a ra f ından tamamiyle reddedi ldiğini bil iyoruz 1 . Ar t ık c iddî h içbir tar ihçi , O s m a n l ı hakimiyetinin yerli idareci ve askerî sınıfları, asilleri ya kıl ıçtan geçirmek, yahut zorla İs lâmi-yete sokmak suretiyle ortadan kaldırdığını ve onlar ın yerine imtiyazlı feodal bir h â k i m sınıf olarak m ü s l ü m a n Türk le r in gelip yerleştiğini 2 iddia etmiyor. Bununla beraber X V . asırda, kuruluş devrinde, Osmanl ı İ m p e r a t o r l u ğ u n u n ayrı b i r karakter taşıdığı noktas ında İsrarla durmak lâzımdır .

Osman l ı tarihiyle y a k ı n d a n meşgul olan bir kısım araştır ıcı lar bazı dikkate değer vakıa lar ı tespit etmişlerdir : Evvelâ Osmanl ı devletinin d in hususunda m ü s a m a h a k â r siyaseti, gayrı müs l im reâ-yanm din î işleriyle kendisim a l â k a d a r görmediği vakıası belirtilmiş, Balkanlar 'daki hırist iyan tebaas ına , d e v ş i r m e ve g u l â m s i s t e m i sayesinde idare sınıfına girme imkân la r ı verdiği tekrar lanmış , hatta v o y n u k l a r , M a r t o l o s l a r gibi uzun asırlar var l ığ ım korumuş olan hır is t iyan askerî gruplar y a n ı n d a zaman zaman d o ğ r u d a n doğ¬

* F u a t K ö p r ü l ü A r m a ğ a n 1'nda b a s ı l a n b u makale ( İ s t a n b u l 1953,

s. 207-248) Fa t i h Sul tan M e h m e d devrine ait t a h r i r defterlerinden istifade olunarak

o devirde dev le t in fe tholunan memleket lerde y e r l e ş m e p o l i t i k a s ı n ı n m ü h i m b i r

cephesini ele a l d ı ğ ı i ç in , bu rada da y a y ı n l a n m ı ş t ı r . Sonradan y a p t ı ğ ı m ı z yeni

a r a ş t ı r m a l a r ı n ne t ice le r in i de burada i l âve etmek f ı r sa t ın ı b u l d u k . 1 X V . asra ai t Raguza ves ika l a r ı , m ü d e k k i k l e r e ( J o r g a , T r u h e l k a ) b u is

t ikamet te çok y a r d ı m e tmi ş t i r . 2 N . S t a n e f , Blgarija pod igo, Sofya 1935, ve bak. s. 170.


rüya hırist iyan tebaadan askeri hizmetler için istifade edildiği m ü n ferit vakı lar halinde zikredilmiştir 3 .

Balkan millet lerinin tarihleri üzer inde eserleri klasik hale gelmiş olan C. J i reçek de, b ü t ü n diğer müellifler gibi , idare sınıfına girebilmek için ih t idan ın bir şart o lduğunu , m ü s l ü m a n l a r m imtiyazl ı bir sınıf teşkil ettiklerini tasdik eder; fakat aynı zamanda, aşağıda uzun uzad ıya üzer inde duracağ ımız bir mesele hakk ında dikkate değer bir f ik i r ortaya atar: Ona göre, Rumeli 'de t imar l ı sipahilerin çoğu eski Bulgar, Sırp, Arnavut veya R u m asil ailelerinden inmektedirler ve eski Sırp devletinden birçok müesseseler kalmışt ır .*

Balkanlar'da Osman l ı fü tuhat ın ın şar t lar ını salâhiyetle inceleyen N . İ o r g a , bazı tahminlerinde çok i leri gitmekle beraber, dikkate değer görüşler i ler i sürmüş tür . O, bir eserinde aynen diyor k i : "B i r asır iç inde yerlerini Osman l ı İ m p e r a t o r l u ğ u n a terkeden Balkan hı-

3 M e s e l â bak. H a m m e r , Hist. de l'empire ottoman, V I I , 356; A n c a k o, kaynağ ı n d a k i " r eaya" kel imesini kendine g ö r e tefsir e t m i ş t i r . P e ç e v î ' d e k i m e t i n ( I I , 230) ş u d u r : 4. j l j i j U o isi»- j \>\y 3 ji'Xi^ jSH ej.u_, L. L t j »j,:-U> _>!__>.£ J» s . »

H a m m e r , b a ş k a b i r eserinde (Staatsverfassung und Staatsverwaltung, W i e n 1815, s. 276) h ı r i s t i y a n l a r ı n y o l d a ş l ı k t a bu luna rak t i m a r a l d ı k l a r ı n ı s ö y l e r k e n y a n ı l m ı ş t ı r . He rha lde A y n î A l i ' d e k i " r eaya" kel imesini y a l n ı z h ı r i s t i y a n tebaa m â n a s ı n a a l mış t ı r . — D'Ohsson (Tableau général de l'empire ottoman, V I I , 276) " l e Sul tan ne prends p o i n t des soldats p a r m i ses sujets t r i bu ta i r e s " ded ik ten sonra 1600 de İ b r a h i m P a ş a n ı n Papa kalesinden 600 F r a n s ı z askerinin kend i ordusuna i l t i h a k ı n ı k a b u l e t t i ğ in i y a z ı y o r (Bu hadise iç in de bak. P e ç e v î , I I , 228 - 229). — F i n l a y (The History of Greece under Othoman and Venetian domination, L o n d o n 1856, s. 55-56) O s m a n l ı S u l t a n l a r ı n ı n daha O r h a n Gaz i z a m a n ı n d a n b a ş l ı y a r a k her devirde h ı r i s t i y a n a s k e r î kuvvet lere k a d r o l a r ı n d a yer v e r m i ş o l d u k l a r ı n ı i ş a re t eder. — G i b b o n s (The Foundation of the Ottoman Empire, L o n d o n 1916) T ü r k l e r l e y e r l i a n a s ı r ı n m ü ş terek b i r iman la , İ s l a m d i n i ile b i r yen i mi l le te , O s m a n l ı m i l l e t i ne v ü c u t ve rd ik l e r i n i i d d i a ediyor ve d iyo r k i : O s m a n l ı S u l t a n l a r ı b u maksatla h a k i k i ve ş u u r l u b i r is-l a m l a ş t ı r m a po l i t i kas ı g ü t t ü l e r . Devşirme müesseses i b u n u n b i r vas ı t a s ı o l d u . Bunun la heraber onlar d i n î h ü r r i y e t umdesine b a ğ l ı k a l d ı l a r . O s m a n l ı devle t i esas kuvve t ve k u d r e t i n i R u m e l i ' d e k a z a n d ı ve o sayede A n a d o l u ' d a r a k i p l e r i n i a l t edeb i ld i . B a l k a n y a r ı m a d a s ı h ı r i s t i y a n l a r ı , İ m p e r a t o r l u ğ u n k u r u l m a s ı n a y a r d ı m et t i ler . O n u n « s a s i d d i a s ı n a ka r ş ı bak. M . F . K ö p r ü l ü , Les origines de l'empire ottoman, Paris, 1935.

4 " V i e l e christ l iche Adelsfamil ien w u r d e n , besonders i n Bosnien, d u r c h A n nahme des İ s l a m z u erb l ichen Spahi's, deren es u m die m i t t e des X V I I . J a h r u n -derts i n R u m e l i e 1294 gab, meist ehemals christ l iche Bulgaren , Serben, Albanesen, u n d Gr i echen" (Gesch. der Bulgaren, Prag 1876, s. 449) , " A u c h i n den Provinzen ü b e r l eb ten viele I n s t i t u t i o n e n den F a l l der al ten S ü d s l a v e n r e i c h e " ( a y n ı eser, 4 5 1 ) .

S T E F A N D U Ş A N ' D A N O S M A N L I İ M P E R A T O R L U Ğ U N A 139

ristiyan devletleri, umumiyetle sanıldığı gibi , hır ist iyan d in in i yok etmek isteyen mu taas ıp bir d ü ş m a n ı n sebep olduğu d in î b i r katastrof-la ortadan kaldırı lmış değ i l d i r l e r . . . Osmanl ı l a r monarş ik birliği ve mut lakıye t in sulh ve sükûnunu , b i r tek efendinin h ü k m ü n ü getirdiler. Osmanl ı l a r bir kavim olarak değil, bir ordu, bir hanedan, bir h â k i m sınıf olarak ortaya ç ık t ı l a r" 5 . "Bizans, Slav ve Osmanl ı siyasî n izamlar ı bir tek b ü t ü n içinde birbirleriyle kaynaş t ı " 6 . Maha l l i feodal hakimiyetler, devrin u m u m î ta r ih î t e m a y ü l ü n ü temsil eden Osmanl ı la r ö n ü n d e birer birer silindi ve Osmanl ı birliği içine karıştı . Rumen tarihçisi anarş iden bıkmış olan köylü sınıflarının yeni vah-detçi Osman l ı n i zamına taraftar g ö r ü n d ü ğ ü n ü işaret ediyor ' ve diyor k i : " İda rec i l e r nâd i r en T ü r k menşe inden idiler. Subaşı , bey, kefalya; eski knez, voyvoda veya onlar ın yakın akrabas ı , veyahut İ m p e r a t o r l u ğ u n başka bir eyaletinden gelmiş bazan aynı sıfatta eski b i r h ı r i s t iyandan başka bir şey d e ğ i l d i l e r 8 " . Fakat İo rga da, idare sınıfına girebilmek için islâmiyeti kabul etmenin b i r şar t o lduğunu düşünüyor 9 .

İ o r g a ' n m esas görüşü, şimdi bir çokları t a ra f ından kabul ve teyit o lunmak tad ı r . L . H a d r o v i c s , son zamanlarda neşrett iği bir eserde, Osman l ı İ m p e r a t o r l u ğ u n u n Rumeli 'deki teşkilâtının kuvvetle R u m ve Slav tesiri a l t ında kalmış o lduğuna işaret etmekte ve demektedir k i 1 0 : "S ı rp la r ın , T ü r k fâtihlerle beraber Macaristan'a derin surette nüfuzu ve kalelerde muhafaza kuvvetlerinin ekseriyetini teşkil etmesi keyfiyeti, Balkanlar 'daki T ü r k ordusunun, a ta lar ın ın dininde yaşıyan İ s lâm o lmamış Sırp elemanlariyle dolu o lduğunu d ü ş ü n m e m i z e i m k â n vermektedir" 1 1 .

Osman l ı devletinin yükselişini sağlıyan âmil lere derin bir surette nüfuz eden P. W i t t e k ' i n görüşleri hususî bir yer tutar. O, herşey-den evvel Osman l ı devletinin uc gazi devleti karakteri üzer inde durur

5 N . İ o r g a , Histoire des Etats balkaniques, Paris 1925, s. 1-2. 6 A y n ı eser, s. 5. 7 A y n ı eser, s. 25. 8 A y n ı eser, s. 26. 9 A y n ı eser, s. 32. 1 0 L . H a d r o v i c s , Le peuple serbe et son église sous la domination turque, Paris

1947, s. 45. 1 1 H a d r o v i c s ' i n z ik re t t iğ i s ı rp y a z a r l a r ı , J . N . T o m i ç , K . D r a g o n o v i ç ' i n ya

z ı l a r ı n ı maalesef g ö r e m e d i k .


ve bu gâzi devletinin menşede tâb i o lduğu hususî bir uc kültürü'nün, Osmanl ı la r ı , fethedilen yerler ha lk ına tam bir m ü s a m a h a iç inde yaklaştırdığını ve kaynaşmayı kolaylaşt ırdığını söyler. "Fâ t ih l e r in gâzi karakteri sayesindedir k i , ne Anadolu'da, ne de Balkanlar'da bir kü l tü r inkıtaı o lmamış t ı r " 1 2 . Aynı â l im şu vakıaya da dikkat i çekmektedir : " O s m a n l ı l a r ı n taarruz ettikleri memleketin medeniyetine o derecede intibak etmeleri, ahritoïlarm (Bizans hudut askerleri) kitle halinde onlara i l t ihakını ve hisar lar ın ve küçük şehirlerin kendiliklerinden teslim olmalar ın ı daha kolay bir hale ge t i rmiş t i r" 1 3 . Fakat yine o, büyük fü tuha t t an sonra merkezî devletin, hır is t iyan t ebaan ın kendi dinlerinde kalmasını ma l î düşünceler le istediğini, fakat böylece bunlardan idare ve ordu için istifade imkân ın ı kaldırdığını , buna mukabi l gâzilerin Islâmiyeti yaymıya çalışt ıklarını , devşirme müessesesinin ise bu i k i ayrı t emayü lü uzlaş t ı rdığmı söylüyor 1 4 . Buna mukabil mill î T ü r k devletinin teessüsünden sonra bizde yayılmış ve kuvvetle t u t u n m u ş olan bir görüş, O sman l ı İ m p e r a t o r l u ğ u n u n , kuruluş devrinde, yani X V . asır o r ta la r ına kadar tamamiyle T ü r k unsuruna dayanan bir devlet o lduğu faraziyesidir 1 5 .

Osman l ı devleti üzer inde en son yazılmış eserlerde dahi, meselâ X V . asır Osman l ı İ m p e r a t o r l u ğ u n u n X V I I . a s ı rdak inden derin çizgilerle ayrılmış o lduğu, bu i k i devrin ana temayül ler i ve müesseselerinin bazan hemen aynı kisve a l t ında tamamiyle farklı mahiyet taşıdığı, t a r ih î şar t lar ın b ü s b ü t ü n ayrı o lduğu anlaş ı lmamış görünmektedir 1 6 . Şu muhakkak t ı r k i , O sman l ı t a r ih in i muayyen devirleri

1 2 P. W i t t e k , Deux chapitres de l'histoire des Turcs de Roum, Byzant ion , T . X I (1936)

s-1 3 The Rise of the Ottoman Empire, L o n d o n 1938, s. 42. 1 4 M e z . eser, s. 49. Keza bak. onun, De la défaite d'Ankara à la prise de Cons

tantinople, Revue des Etudes islamiques, ¡938, cahier I . 1 5 B u i k r i n a ş ı n b i r m ü d a f i i Amasya Tarihi ( İ s t a n b u l 1327-1330) m ü e l l i f i

H . H ü s a m e d d i n ' d i r . 1 6 İ . H . U z u n ç a r ş ı l ı ' n ı n O s m a n l ı devle t i t e şk i l â t ına da i r T ü r k T a r i h

K u r u m u t a r a f ı n d a n y a y ı n l a n a n eserleri (Kapı kulu ocakları I - I I , A n k a r a 1938; Merkez ne Bahriye teşkilâtı, A n k a r a 1948, Saray teşkilâtı, A n k a r a 1945) ba ş l ı ca b u nok ta dan tenk i t o lunab i l i r . Saray teşkilâtı h a k k ı n d a D . T . C. F a k ü l t e s i Dergis i 'nde yazd ı ğ ı m y a z ı y a (Gi l t V , sayı 2) b a k ı n ı z . Son zamanlarda ç ı k a n O s m a n l ı t e ş k i l â t ı n a a i t b i r eserde de ( H . A . R . G i b b ve H . B o w en , Islamic society and the West, L o n d o n 1950) m u h t e l i f devir ler a r a s ı n d a k i farkl ı l ık l ay ık iy le n a z a r ı i t ibare a l ı n m a m ı ş t ı r .


içinde ayrı ayrı alarak her devri kendi şart ları ve zaruretleri içinde gösterebildiğimiz zaman, o kadar tezadlı ve karışık görünen vakıalar bir vuzuh kazanacak t ı r . X I V . ve X V . as ı r larda Rumeli 'de Osmanl ı fü tuhat ın ın hangi şar t lar a l t ında nasıl gerçekleştiği, eski n i zam yerine kurulan nizam ve gelen fâtihlerle yerli ahali a ras ında münasebetler ve tesirler meselesi yuka r ıda g ö r d ü ğ ü m ü z gibi bazı âl imler ta raf ından açıkça vaz' olunmakla beraber, bilhassa eldeki kaynaklar ın yetersizliği sebebiyle ta tmin edici bir cevap bu l amamış t ı r . 1 7

Aşağıda, I I . M u r a d ve Fatih Sultan Mehmed devrine ait t imar ve tahrir defterlerine göre 1 8 , Balkanlar'da Osmanl ı yayılışının tamamiyle muha fazakâ r bir karakter taşıdığını, ân î b i r fetih ve yerleşme bahis mevzuu o lamıyacağım, eski Rum, Sırp ve Arnavut asil sınıfları ve askerî zümreler in in yerlerinde bırakı larak m ü h i m bir kısmının hıristiyan timar-erleri olarak Osman l ı t imar kadrosuna sokuld u ğ u n u , X V . asırda Osman l ı devletinin hiçbir şekilde bir islâmlaş-t ı rma politikası gü tmediğ in i rakam ve delilleriyle göstermeye çalışacağız. Fakat buna geçmeden önce, burada, b u g ü n e kadar m a l û m olan kaynaklarda mevcut dikkate değer kayı t ve işaretlerin de şimdi daha açık bir m â n a kazandık la r ın ı söylemeliyiz. Esasen bu eski kayıtlar, a raş t ı rmalar ımız ın konusunu devletin başlangıcına kadar götü rmeğe m ü s a a d e ettikleri için de hususî bir ehemmiyet taşır lar .

Anon im Tevârih-i Âl-i Osman'la,19 Âşık Paşa zâde ve Neşr î ' -n in birleştikleri en eski Osman l ı r ivâyet inde bu gibi kayı t lar ın m â n a -

1 7 F . B a b i n g e r ' i n eski O s m a n l ı b e y a i l e l e r i ve m e n ş e l e r i (Ewrenos-ogh lu , T i m u r t a ş , T u r a k h a n - o g h l u , Q a r l y - z â d e l e r , M i c h a l - o g h l u , M a l q o ç - o g h l u ) h a k k ı n d a a r a ş t ı r m a l a r ı (bak. A n n a l i , Pub l icaz ion i delPist i tuto univers i tar io Orientale d i N a p o l i , N u o v a Serie v o l . 1 (1940), s. 117) g e n i ş l e t i l m e k l â z ı m d ı r . E v k a f U m u m M ü d . Arş iv i ve B a ş b a k a n l ı k A r ş i v i n d e k i eski t ah r i r defterleri b u mevzuda çok malzeme i h t i v a e tmektedir . Bak. T . G ö k b i l g i n , Edirne ve Paşa Livası, İ s t a n b u l 1952. — Bab inge r ' i n şu t e d k i k i n i maalesef g ö r e m e d i k : Beiträge zur Geschichte der Türkenherrschaft in Rumelien (14. u n d 15. J hd t . ) B r ü n n - M ü n c h e n - W i e n , 1944.

1 8 B u çeşit defterler iç in bak. Ö . L . Barkan , Türkiyede İmparatorluk devirlerinin nüfus ve arazi tahrirleri ve hakana mahsus istatistik deferleri, İ k t i s a t F a k ü l t e s i M e c m u a s ı , C i l t I I (1939-1942), ve, T . Halas i K u n , Avrupa'dahi Osmanlı yer-adları, T ü r k d i l i ve T a r i h i h a k k ı n d a a r a ş t ı r m a l a r , A n k a r a 1951, s. 83 v d .

1 9 A n o n i m Tevârih-i Âl-i Osman (Die altosmanischen anonymen C h r o n i ken, F . Giese neş r . Breslau 1922, y ine o n u n , M O G , I . s. 49; P. W i t t e k , Zum Quälen problem der alt osm.. Chron. A y n ı yer, 77). O r u ç , Tevârih-i Âl-i Osman (Die f r ü h o s m a n i s c h e n J a h r b ü c h e r des Urudsch , F . Babinger neş r . H a n n o v e r 1925), n e ş r e d e n i n mukaddimes i .


l an açıkt ı r : Osman Gazi ile daha i lk zamanlardan itibaren iş birl iği yapan "Harman-kaya (Chirmenkia) kâfir ler inin tekvuru" Koze M i c h ael bu şekilde hareket eden yegâne yerl i hır is t iyan beyi deği ld i r . . Meselâ O s m a n ' ı n Tarakl ı -Yenices i 'ne yapt ığı bir ak ında şu hadise

zikredilir : â* ^ c iJ> '^ ( C ? ^ ) ^ J - > ! »

2 0 «Jcx\ Jj>i j l * ^ i 1 ^ ^ j l f j - V ~ -r"-?1 ^ £

Yerl i hır ist iyan beyleri ile işbirliği sadece bi r ittifak m ü n a s e b e t i n d e n ibaret değildi . Osman Gazi 'nin yine ilk faaliyet devresinde :

JUtUa' ^ X lSlj& -ß} \Sj->*> ^ ) ^y ^ J - ^ - f »

* r C i i j A i . j ı 4 j ı j j j i i j - j i j J J 1 ^ v-*! 1

, 2 1 « > . j j j i _ / y y^. ))xS

Fakat O s m a n ' ı n hizmetine giren bu tekvurun m ü s l ü m a n olduğ u n a dair bir işaret yoktur. Diğer taraftan yine Osman z a m a n ı n d a , daha 1305 de bir Katalan müfrezesinin gelip O s m a n l ı l a r a i l t ihak ettiği hakk ında P a c h i m e r e s ' i n verdiği m a l û m a t da dikkati ç e k e r 2 2 .

Eski Osman l ı r ivâyet inde Orhan Gazi z a m a n ı n d a tekvur lar ın ve "kâf i r sipahilerin" Osmanl ı l a ra i l t ihakına d a i r ' b a ş k a kayı t lar vardır . O, daha babas ın ın sağlığında İznik wc'unda yapt ığı seferlerden birinde :

t S j L » - <f ( j j_)-C_»r~ f oT "u'j^G" Ç ^ J J *>" j j j l L a » - e j }xS»

Hisar ın beyi teslim olmamışt ı r . Fakat O s m a n l ı fetih usulünü gösteren bu tekl if in mahiyeti dikkate değer. Orhan, bey olunca itaat gösteren birçok hisar lar ın tekvur la rmı yerlerinde b ı rakmış t ı r 2 4 . Keza Bursa kalesinin teslimine âmi l olan "Bursa tekvurunun vezir i"

2 0 N e ş r î , Gihännümä (Die altosmanische C h r o n i k des M e v l a n a M e h e m m e d Neschr i ) , T h . M e n z e l ' i n h a z ı r l ı k ç a l ı ş m a l a r ı n a g ö r e n e ş r e d e n F . Taeschner, I , G i riş ve M e n z e l n ü s h a s ı n ı n m e t n i , Le ipz ig 1951, s. 28.

2 1 N e ş r î - T a e s c h n e r , 36. 2 2 Bak. P. W i t t ek, The Rise. . . . , s. 42. 2 3 A ş ı k P a ş a z â d e (Âli neş r i ) , 27. 2 4 "täj.i .uä j , « o j j y ö v jb . l jdS J U y ^ J - s i " ( N e ş r î - T a e s c h n e r . 4 6 ) ; keza

K i r m a s t i h â k i m e s i ve k a r d e ş i n i n yer ler inde b ı r a k ı l d ı ğ ı h a k k ı n d a N e ş r î -T a e s c h n e r , 47.

S T E F A N D U Ş A N ' D A N O S M A N L I İ M P E R A T O R L U Ğ U N A I43.

Osmanl ı l a r ın yan ında k a l d ı 2 5 . İznik fethi sırasında J_ £~l ı£jj£î»

Bu sonuncu kayı t ta k â f i r s i p a h i l e r ' e bilhassa. « 2 6 ^ . j A . I J L a J dikkati çekmek isteriz. İznik ' te olan tabii başka taraflarda tekerrür etmekte id i . Orhan Gazi 'nin oğlu Süleyman Paşa, Gelibolu yar ımadas ına geçince <<27 J->.^ijy_ .3«- <J_i>j(c ? ^ j j t f ^ j i ^ ___>-?•»

Orhan ve etrafmdakileriı ı hır is t iyanlara karşı ne kadar m ü s a m a h a k â r dav rand ık la r ım 1355 de Osmanl ı l a r ın eline esir düşmüş olan Selânik başpeskoposu G r e g o r y P a l a 111 as 'm mektup la r ı 2 8

açık bir şekilde göstermektedir . O, her yerde hır ist iyanları tam bir serbesti içinde gördü. O r h a n ' ı n oğlu İsmail , hırist iyan dini hakk ında ona serbestçe bazı sualler sordu. Sonra bizzat Sultan Orhan, Palamas ile ulema aras ında umumi bir münakaşa yapt ı rd ı . Bu münakaşay ı O r h a n ' ı n ram doktoru T a r o n i t e s zap te tmiş t i r . 3 0 Top lan t ıya r i yaset eden Balaban ( P a l a p a n i s ) hırist iyan d in a d a m ı n a şu suali sordu : "Biz sizin peygamberinize inanıyoruz, siz neden bizimkine inanmıyorsunuz?". Bundaki uzlaştırıcı edâ âşikârdır . Palamas'm başka bir münakaşas ını birisi şöyle bağladı : "Bir zaman gelecek ki, hepimiz fikirlerimizde birleşeceğiz"• Bilhassa dikkati çeken bir nokta da şudur k i , bir Osman l ı şehri olan B i g a (Pegae), da Palamas, eski Bizans hetaeriarch (general)ı M a v r o z o u m i s ' i mahallin en nüfuzlu bir şahsiyeti (subaşı?) olarak buldu 3 1 .

I . M u r a d ' m ordusunda, h a r a c g ü z â r beyliklerin gönderdikler i m ü h i m miktarda hır is t iyan yard ımcı kuvvetlerin b u l u n d u ğ u m a l û m dur 3 2 . Yalnız Anadolu seferlerinde değil, Kosova meydan muharebesinde (1389) dahi Osman l ı saf lar ında tâbi hırist iyan kuvvetleri vardı : 4 - 1 ~ j Jxi~f jV_,! Sojjf j\yf »

. « 3 3 t i - J i 1 ^ 4 3 -

2 5 Â ş ı k P a ş a z â d e , s. 3 0 ; N e ş r î - T a e s c h n e r , 39. 2 6 N e ş r î - T a e s c h n e r , 45. (.«îijjlji &>)SJJ • e i U j U > . j b - i i j t . y ' .

« I Î J J V J J ı J - U l j U 4 - — (Aşık Pşzd . 41) . 2 7 Â ş ı k P a ş a z â d e , s. 4 8 ; N e ş r î - T a e s c h n e r , 50. 2 8 G . A r n a k i s , Gregory Palamas among the Turks and documents of his captivity

as historical sources, Speculum, v o l . X X V I , (1951) no. 1. 3 0 A r n a k i s , mez. mak . s. 108. 3 1 Mez . mak. s. 106. 3 2 B a k . N e ş r î - T a e s c h n e r , 63-64. 3 3 N e ş r î - T a e s c h n e r , 66, 73.— K a r ş ı l a . H . A . Gibbons ( T ü r k ç e tere. R a g ı p

Hulus i ) s. 151.


T i m u r ' u n tarihçisi N i z a m ü d d i n Ş â m î ' y e göre , Yı ldı r ım Ba-yezid, rakibinin karşısına, "çıtagları ve kâfirleri" koymuş tu 3 4 . Ankara savaşma yalnız Sırp askerleri değil , Arnavut G o î a Z a c c a r i a gibi başka Balkanlı beyler de iştirak etmişlerdir 3 5 .

Yı ldı r ım Bayezid'den sonra O s m a n l ı ordusunda h ı r i s t i y a n t i m a r - e r l e r i n i n , v o y n u k l a r m ve diğer askerî g rup la r ın ne kadar m ü h i m bir yer tu t tuklar ın ı aşağıda d o ğ r u d a n doğruya Arşiv vesikala r ından öğreneceğiz. Fakat burada, 1432-1433 de O s m a n l ı ülkesini ziyaret etmiş olan bir Fransız ' ın dikkate değer müşahedeler in i nakletmeden geçemiyeceğiz. Bu Fransız , B e r t r a n d o n de L a B r o -q u i è r e , I I . M u r a d ' m ordusunda, Sırp Despotunun gönderdiğ i 3000 sipahiden başka Arnavudluk ' tan ve Bulgaristan'dan bir çok hıristiyan askerlerin b u l u n d u ğ u n u söyler 3 6 . 1439 da Floransa konsilinde Türk le re karşı bir haçl ı seferinin imkân la r ı üze r inde bir rapor veren J e h a n T o r z e l o da, Pad i şaha t â t i 50 b in h ı r i s t iyandan bahis ile bun la r ın isyana hazır o lduğunu kaydeder 3 7 . O, bununla şüphesiz P a d i ş a h ' m b ü t ü n hırist iyan tebaasını kasde tmemiş t i r ; yukar ıdanber i Pad i şah ' a tâb i kuvvetleri s ı ra lamaktad ı r . Bize göre b u elli b in hıristiyan, Pad işah ın tebaası olan hır is t iyan askerlerdir ve bu rakam, ne kadar müba lağa l ı olursa olsun, Osman l ı memleketindeki hıristiyan askerlerin ehemmiyetli nisbeti hakk ında bi r f i k i r vermektedir 3 8 .

* * *

" - / j £ y (jfsj i j ı > c ^ # 'J9İ _,Ci) t ( Z a f e r n à m e , é d . F . Taue r , M o n o g . A r c h . Or ien t , v o l . V . Praha 1937, s. 255). M e ş h u r M a r k o K r a l y e v i ç 1394 de Ef l ak ' t a O s m a n l ı h izmet inde ö l m ü ş t ü r (hak. Mélanges H. Grégoire, B r ü k s e l 1949, s. 568).

3 5 J o r g a , G O R , I , 331 . 3 6 "et de l ' a r m é e q u i fu d e r n i è r e m e n t en G r è c e , une g ran t par t ie estoit Cres

tiens; c'est assavoir que quan t i l mande le dispot de Servie, i l e n v o y é l ' u n de ses f i ls a c c o m p a i g n i é de I I I M chevaulx de service et aussi d'autres assés d 'A lban ie et de V o u l g a i r i e q u i sont Crestiens lesquelz n'osent d i re le contraire et sent pluseurs esclaves q u i von t à la guerre q u i sont Crestiens.. ." (B. de L a B r o q u i -è r e , Voyage d'outremer, C h . Schefer ne ş r . Paris 1892, s. 185).

3 7 "en oul t re ces seigneurs cy, i l y a plus de c inquante m i l hommes chres-tiens q u i sont subjeetz au T u r c et incont inent q u ' i l z ver royent la puissance des chrestiens se rebelleroyent contre le T u r c et seroyent ceulx q u i plus le destrui-royent , et oul t re tous ceulx cy, i l y a une grande m u l t i t u d e de chrestiens subjeetz au T u r c pa r t r i b u t . . . " (B. de L a B r o q u i è r e ' d e zey i l , s. 265) .

3 8 Y i n e Torze lo 'ya g ö r e P a d i ş a h ' m b ü t ü n askeri kuvve t l e r i 100 b i n s ü v a r i ve 20 b i n p iyaded i r ( A y n ı eser, s. 262-263). B r o q u i è r e ' e g ö r e (s. 185) " s ' i l veul t fait


Arşivde, vaktiyle Sırp D u ş a n impe ra to r luğu sınırları içine girmiş olan hemen b ü t ü n bölgelere ait X V . asır defterleri mevcuttur.

Araş t ı rmala r ımıza T e s a l y a ' d a n başlayacağız . Elimizde T ı r -h a l a Livasına ait i k i defter vard ı r . Birincisi H . 8 5 9 (M. 1454-1455)3 9

ikincisi H . 871 ( M . 1466-1467) 1 0 tarihinde yazılmıştır . Böylece bu bölgeye ait en eski defter fetihten ancak altmış yıl kadar sonrasını göstermektedir . Bu defter, Turahan Bey oğlu Ö m e r Beyin sancak beyliğinde yazılmış olup T ı r h a l a ile beraber Fene r (Phenarion) ve A g r a f a "v i l âye t " lerini içine a lmak tad ı r . Burada t imarlarm taksimi su şekildedir : 1 M i r l i v a hâssı, T ı r h a l a vi lâyet inde (nâhiye) 79 eşkinci t iman , 24 mustahfaz t iman ; Fener vi lâyet inde 1 subaşı hâssı, 60 eşkinci t iman , 9 mustahfaz t i m a n ; Agrafa vi lâyet inde 1 subaşı hâssı, 7 eşkinci t iman .

Yekûn 182 t imardan 36 sı h ı r i s t i y a n s i p a h i l e r e ait t ir . Bazı t ipik misâller vereceğiz : "Tinıâr-ı Dimitri veled-i Mihal,} kadîmi sipahi oğluymuş" 4 1 . Yine T ı r h a l a ' d a "Timâr-ı Mustafa ve Petros birâ-der-i o, evlâd-ı Mikira („_/.*) müşterek nöbetçe eşerler" 4 2 . T ı r h a l a ' d a "Timar-ı Iglava ve (0)y,î\) Dominika ve Mazerak ( ) evlâd-ı Mikira", "Timâr-ı Pavlo, Mikira'nın oğluymuş, kardaşı Paşa-yiğit gözün çıkarmış, gözsüzdür, yılda bir eşkinci verirmiş" 4 3 . Son üç misâlde M i k i r a oğullar ının t ima r l a rmı görüyoruz . H . 871 t a r ih l i defterde M i k i r a - i l i şeklinde ad land ı r ı l an bölge, bu Mik i r a ' ya nisbet edilmiş olmalıdır . M i k i r a ' n m , Osmanl ı l a r memleketi fethettikleri zaman, onlara i l ti—

grant a r m é e , tel q u i le scet bien m ' a d i t q u ' i l t rouvera b ien V I X X m i l hommes en la G r è c e , mais q u ' i l les paye de leurs gaiges, c'est assavoir V I I I aspres pour homme à cheval et V pour h o m m e de p i é ; et de ceulx cy, m ' a l ' en d i t que les L X m i l seront b ien en p o i n t . "

3 9 B a ş v e k â l e t A r ş i v U m u m M ü d ü r l ü ğ ü , M a l i y e d e n m ü d e w e r defterler, m u vakkat tasnif numerosu 167, 230 varak, t a m , e b a d ı 11 : 29. T i m a r l a r l a beraber r e â y a n m a d l a r ı m , ve rg i l e r in in m ü f r e d a t ı n ı b i l d i r e n b i r mufassal t a h r i r defteridir . Mukaddemes i : . . . j - \ ¿U. ju? ¿jUal~.ll . . . » U J L ^<k_ ¿ ¡ « i - £>jj*> »

« -iU'U' j ¿_.-i- 3 ç~J jft.jL" ¿ . . . sili J1U» j}C ¿rl ¿i¡ O j - i L t c i f Jj& 4 0 Başv . Arş iv . , M a l i y e d e n m ü d . def., m u v . tas. numerosu 66. Def ter in b a ş ı n d a

sahifeler ka r ı ş ık t ı r , e b a d ı 11:29, t i m a r i c m a l def ter i ; Ş i m d i k i c i ld inde yedinc i varaka g i tmiş olan mukaddemesinde : ¿ U 2 I J\ . . , » L A J I ¿U_,a> 4 " J U . / J . Í J ib »

ı-îUU* j ¿ J v - 3 £x^\ • • • j - y j . ! 1 >ít> ı>. «St> J.*"1 W j - ' M . • • • úr ¿ £ 4 1 V a r a k 179. 4 2 V . 234. 4 3 V . 236.

Fatih Devri Araştırmaları F. 10

http://%c2%bfjUal~.ll


hak eden bölgenin eski hâk imi olacağını tahmin ediyoruz 4 4 . Sancakta, H . 859 da g ö r d ü ğ ü m ü z bu 3 6 t imardan gayrisi, Evrenuz Bey yahut Turahan Beyle beraber gelmiş kimselere 4 5 veya gulâm- ı mi r lere (bey-kulları) ve Kapu-kullarma verilmiştir 4 6 .

H . 871 ( M . 1466-1467) tar ihl i icmal defterine gelince, son sahife-sindeki hülâsaya göre t imarhlarm vaziyeti şudur : "Livâ-i Tırhala: zaîmân 22, kudât 6, sipâhîyân 343, dizdârân ma1 merdân-i kıla1, ıgı, voynuk 103, yamak 203". Ayrıca L i v a d y a ' d a 24 Arnavut katune'si, İ s t i f a nâhiyesinde 34 Arnavut katune'si va rd ı r 4 7 . Bu tarihte sancakta 23 nâhiye t sayı lmaktadı r (bunla r ın a ras ında , M i k i r a - i l i , kuzeyde Pla-t a m o n a (bugün Platamon), güneyde L i v a d y a (bugün Lebadea), L o d o r i k (bugün Loidor ikan) , merkezde D ö m e k e (Domokos), Ç a t a l c a (Phersala) va rd ı r Ö m e r Bey hâ lâ sancak beyi olarak görünmek ted i r 4 8 . B ü t ü n sancak dahilinde y u k a r ı d a gösterilen 343 sipahiden 20 si h ı r i s t i y a n d ı r ve bunlar da ancak dö r t t imar tasarruf etmektedirler. Yalnız İ zd in ( j j ; , l = Zeytuni) kalesinde topçuluk eden İ l anda r i yalnız başına bi r t imar tasarruf etmektedir 4 9 . Daha önce Todora oğlu D i m i t r i tek baş ına bi r t imar tasarruf et-

4 4 Bak. a ş a ğ ı d a not g ı .

jl« y . U l j / i » r<* j 4 . tk^^C3 31. & 6 ^ . t j i i j O ^ - İ - J I «Jİ »I (

. ( A y n ı defter, s. 134) « J._>"l J ş ^ - £ j j f i ( j u l 4 6 B u arada T ü r k a d ı t a ş ı y a n b i r h ı r i s t i y a n t i m a r - e r i d i k k a t i ç e k m e k t e d i r ,

k a y ı t aynen ş u d u r : « ¿ ^ 3 j j j _ jS>U=j jX j \ i » (v. 105b). 4 7 Tesalya 'da A r n a v u t k o l o n i l e r i n i n mevcud iye t i , 1330 ta r ih ine d o ğ r u A r n a

v u t l u ğ u n Stefan D u ş a n t a r a f ı n d a n fethi ü z e r i n e cenuba d o ğ r u b a ş l ı y a n A r n a v u t g ö ç ü n ü n b i r neticesidir (bak. A . A . Vasi l iev , His. de l'Empire Byzantin, Paris 1932, I I . s. 295). T ı r h a l a defterlerinden X V . a s ı r d a Tesa lya 'dak i A r n a v u t n ü f u s u n u n m i k t a r ı n ı o l d u k ç a s ı h h a t l i b i r şek i lde t a y i n etmek m ü m k ü n d ü r . B u n l a r ekseriya katuneler ha l inde t e ş k i l â t l a n d ı r ı l m ı ş o lup h u s u s î b i r s t a t ü y e t â b i id i le r . Sonradan a y n ı b ö l g e d e g ö r ü l e n ve b ü y ü k k ı smı h ı r i s t i y a n A r n a v u t l a r d a n m ü r e k k e p Arma-tollar'm m e n ş e i b u A r n a v u t ka tuneler i o l m a l ı d ı r ( A r m a t o l l a r i ç in R . Anhegger , Martoloslar hakkında, T ü r k i y a t M e c m u a s ı , c i l t V I I - V I I I (1^42), 297 v d . K a t u n e iç in B . Dju rd jev , Eflâk kanunu hakkında küçük bir izah, T H İ M (1939) s. 186. A r n a vu t l a r iç in a y n ı t â b i r i n k u l l a n ı l m a s ı o n l a r ı n da E f l ak l a r g i b i g ö ç e b e o l m a s ı n d a n i l e r i ge lmi ş olsa gerek. Fakat Tesalya ş e h i r l e r i n d e a y r ı c a A r n a v u t mahal le le r i daha X V . a s ı r d a m e v c u t t u ) . — A y n î A l î ' n i n Kavânîn'ine g ö r e (Tasv i r - i E f k â r neş r i s. 40) X V I I . as ı r b a ş l a r ı n d a T ı r h a l a ' d a 36 z e â m e t ve 439 t i m a r v a r d ı .

4 8 1473 de U z u n Hasan b e ğ e esir d ü ş t ü ( N e ş r î - T a e s c h n e r , 210). Ö m e r b e ğ 1489 da h e n ü z hayat ta i d i (Aşık P a ş a z . s. 237).

4 9 V a r a k 63 a.


mekte i d i 5 0 . T ı r h a l a ' d a eskiden Petro'ya ait olan bir t imar ı ş imdi, H.871 de üç oğlu müştereken tasarruf etmekte ve nöbet le sefere gitmektedirler 5 1 . Bu suretle t imar larm m ü t e a k i p nesillerde küçük hisselere b ö l ü n d ü ğ ü n ü görüyoruz k i , bu u m u m î bir cereyandır . Bu y i r m i hır is t iyan sipahiden başka 19 t imar da baba l a r ı hır is t iyan sipahi olan n e v - m ü s l ü m a n l a r a ait t ir 5 2 . Bu aded, daha bu tarihte, burada hır is t iyan sipahiler a ras ında İ s l âmlaşmanın oldukça ilerlemiş o lduğunu gösterir (Babalar ı h a k k ı n d a hususî bir kayı t bulunmayan i k i nev-müs lümanı yukar ıdak i yekûna idhal etmedik). Nihayet H . 873 de bir " F r e n k " mültecisine verilen bir t imara ait kayıtlar bilhassa dikkate değer. Bu kayı t la r Barak'a ait t ımar ın üzer ine derkenar olarak yazılmıştır : I - «.Hizmete gelmediğiyçin Frenkten kaçup gelen Güibertes Kançilaryus ( ^üj^ ^r-^) a verildi, eşer,

fi 15 Rebiilâhir 873 der Incüğiz; Paşa sancağına eşer». I I - «Bu mezkûr müslüman olup adı Ahmed konulup yine ber-karar -i sabık mukarrer olundu, tahriren fi evâsıt-i Muharrem sene 875 der Agriboz» 53.

H . 859 defterinde adlar ın ı g ö r d ü ğ ü m ü z hırist iyan sipahilerin H . 871 de yeni d u r u m l a r ı n a gelince, bu hususta yalnız bazı t ipik mi sâller üzer inde duracağız : H . 859 da T ı r h a l a ' d a Bogoslav'm Boga, Pelegrin ( j j& } ^ ) adl ı çocukları bir t imar tasarruf etmekte idiler. H . 871 defterine göre, bu timar bir aralık, Bogoslav'm m ü s l ü m a n olan oğlu Al i 'ye geçmiş, ondan sonra onun kardeşi Mustafa'ya in t ikal etmiştir . Mustafa bu t imarm yarısını tasarruf etmekte, ö b ü r yarısını Pelegrin'in oğulları G ö n ve Gırgor ( j^ij^i } tasarruf etmektedirler (Bu son ikisi nöbet le sefere gitmektedirler). Yukar ıda H . 859 dan önce m ü h i m bir şahsiyet (bir yerli senyör?) olarak tanıdığımız M i k i r a ' n m oğul lar ına gelince, bunlardan yalnız M i k i r a ' n m oğlu Mehmed ' in oğlu İ sa 'ya ras t lamaktayız . Bu Mehmed, Mik i r a ' n ın H . 859 da hır is t iyan adlariyle g ö r d ü ğ ü m ü z oğu l la r ından b i r i olmalıdır . H . 859 da T ı r h a l a ' d a t imar tasarruf eden Klazinos (? ^-yiMs ) oğlu M i h o ' n u n oğulları Ostoya ve Miraş } l ) ,

5 0 V . 63 a. 5 1 V . 13 a.

6 2 M e s e l â : «Timar- i Mehmed ve Ali, nev-müslüman, veledân-i Kukra ( i fi ) (V- 75 a ) - "Timar-i Mustafa, nev-müslüman, veled-i Filatrino ( y , / ı J j ) ( V . 78 b ) . "Zeâmel-i İstir (j_:_ı) der tasarruf-i Hızır bey bin Vulkaşin (Cni U J J J ) .

6 3 V . 41 a.


bir başkasiyle, Gin ' in oğlu n e v - m ü s l ü m a n Ahmed'le müşterek bir t imar t u t m a k t a d ı r l a r 5 4 . M i k i r a gibi Krava ld i ( ? ^ J ^ J ) nâhiye t ine adını vermiş olan bir başka b ü y ü k sipahiye de rastlamaktayız. Onun m ü s l ü m a n olan oğlu H a l i l , Krava ld i nâh iye t inde büyük bir t imar tasarruf etmektedir. O, H . 872 de ö lünce t imar ı kardaşı Yusuf'a verilmiştir . Aynı tarihte Fener subaşısı olan Hasan bey bin Zenebiş 5 5 , herhalde Güney Arnavudluk senyör ler inden meşhur Zenebissi'nin 5 6 oğlu olmalıdır . T ı r h a l a yörükler i beyi Efendre oğlu İlyas beydi 5 7 . Aştin oğlu Yakub bey, Suvalak ( j N I ) zeametini elinde tutmakta ve kardeşi Mustafa bey de T ı r h a l a ' d a bir t imar tasarruf etmekte id i . O n l a r ı n baba la r ı Aştin, güney Arnavudluk' ta Aştin-il i 'ne adını vermiş olan b ü y ü k bir Arnavut senyörü i d i 5 8 . Yukar ıdak i misaller, Hır is t iyan sipahilerin m ü s l ü m a n olmuş, yani tam mânasiyle osmanlılaşmış ik inci neslini teşkil etmektedirler.

T ı r h a l a sancağında m ü h i m mikdarda Voynuk'un mevcudiyeti de (103 voynuk, 203 yamak) dikkati çekmektedir .

Şimdi I I . M u r a d devri sonlar ına ait b i r icmal defteriyle şimale doğru , Makedonya'ya geçiyoruz 5 9 . Başı ve sonu noksan olan bu defterden elimize geçen parça la r , vilâyet-i T i m u r - h i s a r (Serez şimâ-l i ) , nâhiyet- i I s t e f a n y e ( ^ ' U l _ l ) , nâhiyet- i K a l o y a n ve N e v r e k o p , v o y n u k a n - i v i l â y e t - i K a l o y a n , nâhiyet- i K ö p r ü l ü , vilâyet-i K a s t o r y a ( <,JC-J") kısımlarını iht iva etmektedir. Timur-hisar kasabası «melik ül -vüzerâ» Z a ğ a n o s Paşan ın zeâ-

5 4 V . 157 a. 5 5 V . 36 a. 5 6 Z e n e b i s s i ' l e r iç in bak. A . Gegaj, L'Albanie et l'invasion turque au XVe

siècle, Paris 1937, s. 28-29, Jorga, G O R , I , 303. 5 7 Efendre o ğ l u U m u r bey, A r v a n i d - i l i def ter indeki b i r kayde g ö r e (320. t i

mar ) I . M e h m e d z a m a n ı n d a A k ç a h i s a r m u h a s a r a s ı n d a b u l u n d u . O n u n o tar ih te A r v a n i d - i l i Sancak bey i o l m a s ı kuvvet le muh teme ld i r . Efendre o ğ l u U m u r bey in oğ lu H ı z ı r bey I I . M u r a d devr inde K ı r ç e v a ( K r ç e v o ) da b i r t i m a r tasar ruf etmekte i d i .

5 8 H . 835 t a r i h l i A r v a n i d s a n c a ğ ı defterinde (bak. a ş a ğ ı d a not 88) Aş t in - i l i g e ç m e k t e d i r . A ş t i n o ğ l u Y a k u b , Ş e h z a d e C e m ' i n l a las ı o l m u ş t u r .

5 9 Baş . Arş iv . M a l i y e d e n m ü d . def., m u v . tas. no. 525 ve 250. Ş i m d i a y r ı a y r ı c i l t l enmiş b u l u n a n b u i k i defter, a s l ı n d a a y n ı b i r def ter in p a r ç a l a r ı d ı r . 525 no . l u defter i l k k ı s ı m d ı r . Defter, b i r t i m a r i c m a l defter idir . Baş ı ve sonu n o k s a n d ı r . I I . M u r a d ' ı n son z a m a n l a r ı n a a i t o l d u ğ u H . 849 t a r i h l i derkenar la rdan a n l a ş ı l m a k t a d ı r (s. 25 de b ö y l e b i r derkenar va r ) .


metidir. Nevrekop, K ö p r ü l ü (Veles) ve Kastorya (Kesriye, Kastoria) gibi birbir inden o ldukça uzak olan bu bölgelerde toptan hır is t iyan sipahiler elinde 14 t imar vard ı r . Bunlardan altı tanesi kadîmi işaretini taş ımaktadı r . Timar lardan bir kısmı baba ile oğullar a ras ında müştereken tasarruf olunmakta ve bunlar nöbet le sefere gitmektedirler. Meselâ D i m i t r i ' n i n oğullar ı K u b r i n ve Prbo ( _>> j } j j S~ ) bir timar, Duka ve kardeşi Kaloyan bir t imar, Dukagin ve kardeşi Pal (J_ ' of&ss) bir t imar, M i l k o ve oğullar ı bir t imar tasarruf etmek

tedirler. T imar l a rmm miktar ı fazla değildir (umumiyetle 2000 den aşağı) . Burada da hır is t iyan sipahilerin ihtidalar neticesinde azaldığı anlaşılıyor. Defterin tahr i r i tarihinde üç t imar (Musa veled-i Petko, Bayezid veled-i Ağustos ve U m u r veled-i Todoros t i m a r í a n ) m ü h t e d i sipahiler elindedir.

Kaloyan vi lâyet inde voynuK\ax vardı r .

Arşivde bu m m t a k a n ı n ş imal inde Sırp devletinin beşiği olan Eski S ı r b i y a bölgesine ait H . 859 tar ihl i bir mücme l defter de bulunmak tad ı r 6 0 . Y e l e ç î z v e c a n (¿r^ j l Zveçan) , H o d i d e d e ( Í J J Hodidyed)," Se n i ca (*=¿— Senitsa), Ras ( ^ b ) , Ü s -

k ü p (Skoplje) ve K a l k a n d e l e n (Tetovo) nâhiyeler ini ve tâbilerini iht iva eden bu bölgede hır is t iyan sipahiler elinde 50 t imar vard ı r . Hır is t iyan sipahilerden üç tanesi "kadîmi timar-eri", sekiz tanesi İ s a bey "hizmetkârı" olarak işaret lenmişt ir 6 1 . Bizzat İ s h a k bey o ğ l u İ s a bey bir b ü y ü k hırist iyan aileden geliyordu 6 2 ve herhalde durumu bir sancak beyinkinden yüksek i d i : Kalkandelen müstesna b ü t ü n diğer nâhiye t le rde 189 t imardan 160 kada r ı onun taal lûkat ı (gulâm-ları ve h izmetkâr lar ı ) elindedir. Fakat bu t imarlar umumiyetle çok küçük miktarlarda olup onun hâs l a rmdand ı r . Ayrıca Kalkandelen'-de yine onun hâs la r ından 41 t imar, h izmetkâr la r ı e l inded i r 6 3 . İ s a

6 0 Başv . Arş iv . M a l i y e d e n m ü d . def. m u v . tas. no 544, 317 sahife, sonu noksan, e b a d ı 11: 2g, t i m a r i c m a l defteri . M u k a d d e m e s i : _>»-.»;i 3 ¡__l> ¿ £ JÜJ » . . . j l i ¿Ual- ¿r j ' i x£ ¿IkJL. ¿U_,¿ W ' i t y e* ¿Vi ¿Ulls 3 ,_X.I 3 3 <^-- 3 " i i p 3 " 3

6 1 M e s e l â : "Timar-i Dimitri, hizmeikár-i İsa bey" "Timar-i Branislav, hizmetkâr-ı Isa bey" "Timar-i Branilo, hizmetkâr-ı Isa bey" .

6 2 C. T r u h e l k a , Die geschichtliche grundlage der bosnischen Agrarfrage (Sarajevo 1911, T ü r k ç e tere. K ö p r ü l ü z a d e A . Cemal , T H I M ; I , 58. G . Elezovic, Skopski Isa-kovki i Paşa-jigit beg, G S N D X I (1932).

6 3 « c.->3^- ¿bK :»J¿- , j_ r «í j> •¿'¿Va ¿>U)ls ¿Si 3 j> J3^x, ¿i, ¡s~i& » l ^ L . ¿,c » (sahife 188).


b e y i n hâslar ının yekûnu , Ü s k ü p har iç , y ı lda 763. 000 akçaya yükselmektedir. Stratejik vaziyeti çok m ü h i m olan bu bölgeyi babas ı İshak beyden tevârüs eden bu kudret l i uc-beyinin maaş ın ı X V I . asırda bile az sancak beyi almıştır . Dikkate değer b i r nok tad ı r k i , Isa beye taa l lûku olan Hır is t iyan t imar sahipleri g u l â m değil , h i z m e t k â r sıfatı taşırlar. Bunlar ın menşe 'de raiyyet veya g u l â m olmalar ı ha t ı r a gelmez. Her helde bi r t imar bu l amad ık l a r ı için d i r l ik ü m i diyle İ s a bey hizmetine girmiş olan hır is t iyan a s k e r î l e r olmal ıdır lar. Bir kısım hırist iyan sipahilerin, t imar a l a m a m ı ş ak raba l a r ı bulund u ğ u n u , fakat bun la r ın askerî sınıfa mensup o lduklar ı için her zaman t imar almak i m k â n ı n a sahip b u l u n d u k l a r ı n ı biliyoruz 6 4 .

Fetihten ya r ım asır sonra bu bölgede hır is t iyan sipahiler ha l â o ldukça yüksek bir nisbeti muhafaza etmektedirler. Bunlar a ras ında zamanla ihtidalar o l d u ğ u n d a n bu nisbetin önceler i daha yüksek b u l u n d u ğ u şüphesizdir. M a m a f i h defterde ihtidalara ait kayı t lar çok değildir 6 5 . Bu bölgede hır is t iyan sipahilerin t imar la r ı umumiyetle küçük tü r . Bunla r ın a ras ında yıllık geliri 250 a k ç a d a n ibaret olan timarlara dahi r a s t l anmaktad ı r 6 6 .

I I . M u r a d devrinde yazılmış K ı r ç e v a (Krçevo) , P i r i epe (Pri-lip) havalisine ait bir t imar icmal defteri parçası 6 7 y u k a r ı d a incelediğimiz bölgeyi t a m a m l a m a k t a d ı r . Eldeki p a r ç a y a göre b u bölgede 90 t imardan 26 sı hır is t iyan sipahiler elindedir. Bu sipahilerin on bir tanesi " K a d î m î " işareti t aş ımaktadı r . Burada bilhassa şu kayı t dikkate değer : j * - J U I ^ Î J>.^" j l j l l J ±]J'j^cj , K J "«s».

6 4 H . 859 t a r i h l i T ı r h a l a defterinde (bak. not 39) şu k a y ı t d ikkate d e ğ e r :

( s. 348 ) ve bak. s. 28. 6 5 Sagrak o ğ l a n ı İ l y a s ' m t i m a r ı ü z e r i n d e k i şu k a y ı t :

« «OJ\ A\i <ı_ _s ( Î J J J J *&3sjj Cr, KSX^ ¿15' t i » 66 "Timar-i Oliver ve Aleksi ve Todor:... hasıl 252" — B u k ü ç ü c ü k t i m a r ı da ü ç

kişi m ü ş t e r e k e n tasarruf etmektedir ler . Buna m u k a b i l Timar-i Nikola, hizmetkâr-i İsa bey, 2296 akçe l ik t i r .

6 7 Başv . Arş iv . M a l i y e d e n m ü d . def. m u v . tas. 303; t i m a r i c m a l defteri . E l i mizde ancak 85 sahifesi v a r d ı r . Ç o k harap, e b a d ı 12/35 s m - — H . 849 t a r i h l i b i r derkenardan a n l a ş ı l d ı ğ ı n a g ö r e defterin t a h r i r i I I . M u r a d ' m son z a m a n l a r ı n a a i t t i r . B u bö lgey i t ah r i r e tmi ş o lan e m i n ' i n a y n ı t a r ih le rde Presba v i l â y e t i n i de yazd ığ ı b i r k a y ı t t a n a n l a ş ı l m a k t a d ı r (s. 64.) .

8 6 a Ş a r a b d â r H a m z a b e ğ I I . M u r a d ' m y a k m l a r ı n d a n d ı (bak. N e ş r î -Taeschner, 172). 1473 de R u m b e y l e r b e y i s ı fat iyle T o k a t ' t a o t u r m a k t a i d i (Tur sun bey, 146). V a k ı f l a r ı iç in bak. T . G ö k b i l g i n , Edirne ve Paşa livası, 52, 77, 234, 318, 479. .


Bu göstermektedir k i , Kı rçeva subaşısı olarak, meşhur Ş a r a b d â r H a m z a beye bir h ı r i s t i y a n z a î m halef o lmuş tur (timar hâsı l ı : 35200 akçe) .

P i r l e p e , K ö p r ü l ü , K ı r ç e v a ve K a l k a n d e l e n ' e ait Fatih devri sonlar ında yazılmış noksan bir defterde 6 8 1 3 adetleri bir hayli kabar ık olan hır is t iyan sipahiler 2 0 kadar t imar tasarruf etmektedirler. Bir t imarda ekseriya akraba olarak beş altı kişi bulunmakta ve bunlardan her yıl b i r i sefere gitmektedir. Timarlar , ekseriyetle kendi başt inalar ı , mülkler i , bağ ve bahçe le r in in vergileri kendilerine b ı ra kı lmak üzere kendi dilekleri üzer ine ihdâs o lunmuş tu r . Meselâ :

Fetihten önceye ait bu k a d î m î sipahilerin kendi topraklar ı üzer inde maişetlerini sağlamak için hizmete tâ l ip olduklar ı açık bir şekilde görülmektedi r . O l d u k ç a küçük bir t imar üzer inde (2000-3000 akça) beş altı kişinin toplanmış olması dikkate değer. Esasen Sı rb i s tan 'da pek çok hır is t iyan sipahiler 300 le 1000 akça a ras ında küçük bir gelire kanaat etmektedirler. Pirlepe'de bu k a d î m î hırist iyan sipahilerin aynı zamanda bir yerde voynuk adiyle zikredilmiş olması, menşeleri b a k ı m ı n d a n m ü h i m bir kayıt t ı r . Aşağıda S ı rb is tan 'da baz ı v o y n u k -l a r m t i m a r s i p a h i s i yapı ld ığ ına dair başka misâller göreceğiz. K a l k a n d e l e n ' d e 15235 akçalık m ü h i m bir t imar tasarruf eden "Zubrv ik oğlu yeni m ü s l ü m a n Mehmed bey" kezâ kayda değer . Burada Metrepolidler fetihten önce o lduğu gibi vergilerden muâf-tır : liLîj-L' oy^ji & )s)\> ^Jy^ iij_jfüai—• a£İ\ <±t>" I» _}•_«-»-« -ü^sj-u^

H . 859 ( M . 1454-1455) ta r ih l i V ı l k (Vulk, Vuk) v i l â y e t i n e ait tam bir defter-i mufassal 6 8c bize bu bölge hakk ında sarih ma lû mat vermektedir. Defter, T r ı g u ş n a (o- y . J T r g u ş n a ) , V u 1-ç i t r i n (Vuç i t rn ) , Morava (<S)\]y Gilan, G ü l h a n ) , B i t o l n i c a P r i ş t i n a , L a b n â h i y e t l e r i n i iht iva etmektedir. B ü t ü n bu bölgede 170 t imardan 27 si " k â f i r s i p a h i " lere aitt ir . Bunlar ın da dokuz

6 8 b Başv . Arş iv . T a p u def. no. 4. B u defterde Ü s k ü b ' ü n nü fusu ü z e r i n d e ver i len rakamlar b u eski uc merkez in in Y e n i ş e h i r vs. uc şeh i r le r i g i b i k u v v e t l i m ü s l ü m a n merkezi hal ine ge ld iğ in i gös te r i r . Ü s k ü p t e b u tar ih te 718 m ü s l ü m a n haneye karş ı ancak 584 h ı r i s t i y a n aile v a r d ı .

6 S c Başv . Arş iv . T a p u deft. no. 2 m ü k e r r e r .


tanesi üzer inde " k a d î m i " kaydı vard ı r . Bir tanesi e f l a k l a r

k â t i b i Branoş (J-y'h.), ikisi v o y n u k l a g a t o r l a r ı d ı r . Aynı bölgede N o v a b e r d a (Novobrdo) kalesindeki ı ı nefer t o p ç u , t ü f e n k ç i ve z e n b e r e k c i d e n yalnız b i r i m ü s l ü m a n d ı r ve t imar miktar lar ı 500-10.000 a ras ında değişmektedir . Meselâ topçu Bogoslav 6288, lagator Radoslav 7505 akçalık b ü y ü k t imarlar tasarruf etmektedirler (Novaberda çeri-başısı 8950, kadısı 8927 akça ) .

A y n i bölgeye ait 23 sene sonra yazılmış bir defterde durumun b ü y ü k bir değişiklik göstermediği an laş ı lmaktad ı r .

I I . 882 ( M . 1477-1478) ta r ih l i Vulç i t r in (Vuçi t rn) livası m ü c m e l d e f t e r i , Vulç i t r in , Lab, Gorne Obrafca (Gorni Obra-vatz), Prişt ina, Morava, Topolnica (Topolnitsa) subaşı l ıklarmdaki t imarlarm durumunu göstermektedir 6 9 . Bu bölgede 21 t imar, hı¬ristiyan sipahiler elindedir. Ayrıca i k i t imar sahibinin nev-müslü-man o lduğu tasrih edilmiştir 7 0 .

Baş tarafı noksan başka bir V u l ç i t r i n (Vuçi t rn) defteri 7 1

biraz daha şimal bölgelerini göstermektedir . Fat ih Sultan Mehmed ' in son z a m a n l a r ı n a ait olması lâzım gelen bu defter V u l ç i t r i n ve havalisi ile B i h o r ve A111 n - i 1 i (Dibra ile Prezrin a ras ında îba l ea ) bölgesini içine a lmak tad ı r . Burada da t imar tasarruf eden hır is t iyan sipahilere ras t lamaktayız 7 2 .

Fatih Sultan Mehmed z a m a n ı n d a feth edilmiş olan S ı r b i s t a n , Bosna ve H e r s e k bölgelerine ait defterler daha eski olmamakla beraber fetih z a m a n ı n a daha yakın o lduk la r ından hususi b i r ehemmiyet t aş ımaktad ı r la r .

1469 mayıs ında t a m a m l a n m ı ş olan Bosna, Hersek, Yelec ( j J . ) vilâyetlerini iht iva eden bir mücme l defter 7 2 a bu defterler iç inde mev-

6 9 Başv . Arş iv . M a l i y e d e n m ü d . def. m u v . tas. no. ı 6 . M u k a d d e m e d e : Jlss »

' - D * "j1'^-' °Jj£> i)^xS- tijjJijîsl cJUL . . . ___u. i l / ı> \£- ü l k ü üU_,i>. ... Cr J U - 3 J J S

« < I U U ' Î o_UU' 3 -u- c f ^ . J 1 J» 1 J t t ' 1 j - Sancak beyi S inan beydir . 7 0 Timar-ı Yusuf müslüman-i nev; timar-i Atmaca müslüman-i nev. 7 1 Başv . T a p u defterleri no. 5 m . H . 883 t a r i h l i derkenarlar b u l u n d u ğ u n a

g ö r e F a t i h M e h m e d ' i n son z a m a n l a r ı n a a i t o l m a l ı d ı r . 883 Recebinde A h m e d bey Sancak bey i b u l u n u y o r d u . Fakat 883 M u h a r r e m i n d e sancak beyi h a l â Sinan beyd i (s. 8 ve 17).

7 2 Timar-ı Vuk (s.-15), Timar-ı Mihayil ueled-i Dimitri (s. 15); H a s a n ' m t i m a r ı H . 883 R e b î ü l â h i r i n d e Andriya ( \ J J S \ ) ve Guro ( j ^ y " ) ya v e r i l m i ş t i r (s. 17).

7 2 a İ s t a n b u l Belediye k ü t ü p h a n e s i , Cevdet y a z m a l a r ı 0.76- •* cŞjj J J £ J Ü J » Sj-iUl C*lfj_j< . . . . ijU. >\f üUsl-. j>_ ^ l U - . . . . OjV 3 \4Â>-\} 3 U ' i ' j ""

Bundan ö n c e y ine Ayas Bey — . - - i l ı V j d^-3 ¿ ¿ 5 -u- j i U ^ I . J « j l^ ' l 3 t a r a f ı n d a n b i r t ah r i r y a p ı l d ı ğ ı b u defterden a n l a ş ı l m a k t a d ı r .


zuumuz b a k ı m ı n d a n en m ü h i m m i d i r . Burada b ü t ü n bu vilâyetlerde 467 t imardan 111 i h ı r is t iyanlara ait t imar la rd ı r . Bunlardan yalnız 4 ü mustahfaz t imar ıd ı r . Ekseriya bir t imara müştereken i k i ve daha fazla kimse (bazan 12 kişi) tasarruf e t t iğ inden hır is t iyan sipahilerin miktarı t imar adedinden çok fazladır. M ü s l ü m a n l a r a ait 365 t imardan 231 i müstahfaz'dır ve büyük ekseriyeti başka sancaklardan gelmiş m ü s l ü m a n oğlu m ü s l ü m a n d ı r 7 2 b . Fakat eşküncü m ü s l ü m a n l a r arasında pek çok m ü h t e d i vard ı r . M ü h t e d i l e r a ras ında şu misâl dikkate değer : " T i m a r - ı İ s a B a l i , S a m a b o r kalesini v e r ü b is lâma gelenlerdendir". Dikkate değer bir nokta, hır is t iyan t imarlar her vilâyette daima m ü s l ü m a n t imarlardan sonra yazılmıştır . T i m a r l ı l a r m menşei b a k ı m ı n d a n m ü h i m bir nokta da bir çoklar ının meşhur Üsküb uc beyi İshak bey g u l â m l a r m a verilmiş olmasıdır . Esasen bu tarihte Bosna mirlivâsı İ shak Bey oğlu İsa beydir (İsa beyin hâsları yekûnu 763780 akçad ı r ) , ve onun oğlu Mehmet Çelebi de za îm olarak Pavli vilâyeti baş ındadı r .

Başka yerlerde o lduğu gibi burada da hır is t iyan sipahiler fetihten önceki sipahilerdir. Fakat bir çok " k a d î m i sipahiler" de Padişahın emriyle raiyyet s ta tüsüne indiri lmişlerdir . Buna ait kayı t ve miktar la r ı şudur :

c an nâhiyet- i Ras 51 hane nâhiyet- i Yelec 14 hane nâhiyet - i İvrace 48 hane nâhiyet- i Senica 31 hane

cem'an 144 Büyük miktara yükselen Eflaklar kendi s tatüler ini muhafaza

etmişlerdir . Yalnız Hersek vi lâyet inde 4616 hane ve 198 mücer red (bekâr) Eflak va rd ı r ve vergileri yekûnu 357152 akçaya baliğ olmak tad ı r . Diğer vilâyetlerdeki Eflaklar ın miktar ı şudur :

7 2 b M a c a r t a a r r u z l a r ı n a u ğ r a y a n b u b ö l g e d e O s m a n l ı l a r , kale ler i b a ş k a yerlerde y a p t ı k l a r ı g i b i y ı ğ m a m ı ş l a r d ı r . K o v a c v i l â y e t i n d e 1, K r a l (Bosna) v i l âye t inde 7, S a r a y o v a s ı v i l â y e t i n d e 2, Yelec v i l â y e t i n d e 2, Pavh v i l â y e t i n d e 3, Hersek v i l â y e t i n d e 3 kale v a r d ı r ( is imler i ve r i lm i ş t i r ) . B u sebepten A r n a v u t l u k ' t a o l d u ğ u g i b i t i m a r l a r m ya r ı s ı mustahfazlar e l indedir .


Barça (Senica) vilâyeti 2106 Pavli vilâyeti 448

Eflaklar aşağıda görüleceği üzere on evde bir eşküncü verdiklerinden her seferde 716 asker ç ıka rmaktad ı r l a r . Ayr ıca Sarayovas ı 'nda (Kovac vilâyeti) bir m ü s l ü m a n serasker idaresinde voynuklar vard ı r .

Bundan sonra kale hizmetinde kul lan ı lan m ü h i m mikdarda hı¬ristiyan müsel lem reaya gelmektedir. Buna ait m ü h i m kayı t da şudur :

4Ş=a-,l_5 j j ^ ' l » ^ J'^f- £~jxi!ıt } l j . ^ - ^ L i . . ^X~y.i » ^ ' , L J _ . j V _ d

Bu müsel lemler kalelerde tamir ve yap ı işleri, demircilik, topçuluk, zenberekcilik, çilingirlik işlerinde kul lanı lan 138 kişiden ibarettir.

Sarayovas ı 'nda İsa beyden tapu ile a ldıklar ı 26 çiftliğe tasarruf ederek beşte b i r i sefere giden hır is t iyan ve m ü s l ü m a n çiftlik sahiplerini de burada zikretmek lâz ımdır .

H . 882 (1477-1478) tar ihl i S a n c a k - i v i l â y e t - i H e r s e k 7 3

defterinde 7 4 m ü h i m miktarda hır is t iyan timar-erlerine rastlamaktayız. Bunlardan bazı lar ı o ldukça büyük t imarlar (meselâ t imar- ı V u k ç a 5956) bazı ları ise çok küçük (meselâ t imar- ı Radivoy 430 akçe) t imarlar tasarruf etmektedirler. Bu t imar sahiplerinden bir kısmının eskidenberi "baş t i n a" tasarruf ettikleri kaydedilmektedir. Hersek' te t imar kadrosuna sokulan eski sipahilerden başka, bunlardan bir kısmı da Pad i şah 'm emriyle E f l a k s t a t ü s ü n e tâb i oldular. Bu ik inci gruba sokulanlar umumiyetle bir " c e m â a t " i n , yani yar ı göçebe bir grubun baş ındadı r la r . Deftere göre bu tarihte Hersek vi lâyet inde hepsi 107 Eflak cemâa t i va rd ı . Bu defterdeki k a n u n l a r ı n a göre "se

fer olıcak her on evden siîâhiyle bir eşküncü çıkar, sefere bile eşer". Bu eşk i n c i E f l a k l a r a , voynuk (voynik) ad ı veri l ir 7 5 . 8-10 aileden 100

7 3 Hersek (Herzeg, Herzog) b u memleke t in h a k i m i t a r a f ı n d a n t a ş ı n a n b i r u n v a n d ı . K a r l i - i l i s a n c a ğ ı şek l inde Hersek- i l i s a n c a ğ ı , b u r a d a n da v i l âye t - i H e r sek s a n c a ğ ı t â b i r i ç ıkmış t ı r . H a l b u k i sonradan sadece Hersek kelimesi memleke t i g ö s t e r m e y e b a ş l a d ı .

7 4 Başv . Arş iv . T a p u deft. no. 5. M u k a d d e m e d e : <T&~f> cŞi} JU» »

i ' J İ j ; Jjt^-Ü Û-.-^ÜT* • • • ü j - İ L f . . . 6U. ¿1^ i l k i - j - l ¿5- i l k i - . . . ^ . t ıtt'U* 3 CJÜAC 3 (jCÎI -U- iljU.1 İ Ü M J Jıljl j . . .

7 5 A y n ı defterde E f l â k k a n u n u ş u d u r : : 4 " S . ^ ilsV.M c.cüt- » i3r*\ bs^ h'js1 y. ) ıf-ijl' ı. » J 1 j ^ 1 »At. y> »jo'^r Jij** I K ' . Î J ¿3!' ^ U l ^ i i - : jyi*\ f>

c r ^ ' i ıs-V. *3>\ •ç_3i ¿ 0 15li' •* 3 ı |-T e r i d i 1

TF-V. i>•!> £ > ? J; 3 ^ £>}bs\


aileye kadar muhtel i f büyük lük te olan cemâat ler , tâbi olduklar ı knez'm adiyle anı l ı r lar : C e m â a t - i R a d i c e v e l e d - i B o g o t a , c e m â a t - i Y a r o s l a v v e l e d - i K u t e gibi . Bu cemâa t le r in yaylak ve kışlakları tayin o lunmuş tu r . Pek nadir olarak köylerde yerleşmiş o lanlar ı da vard ı r . Fakat X V I . asır defterlerinde cemâa t le r in ekserisi köylere yerleşmiş olarak görünmekted i r l e r 7 6 .

Fatih Mehmed devrine ait bir Semendere (Smederevo ) defte -terinin 7 7 gösterdiğine göre, buras ı hır is t iyan t i m a r l ı s i p a h i l e r i n ve E f l a k , V o y n u k , M a r t o l o s gibi başka hır is t iyan askerî gu rup la r ın ekseriyet teşkil ettiği bir bölgedir . Burada aynı zamanda zeâmet tasarruf eden büyük hır is t iyan sipahiler de mevcuttur. H . 872 ( M . 1467-1468) ta r ih l i B r a n i ç e v a (oy£-\j - Braniçevo) defterine göre 7 8 aynı bölgede m ü s l ü m a n l a r elindeki 32 eşkinci timara mukabil hır is t iyan sipahilerin elinde 59 t imar vard ı r . Fakat t imar sahibi 34 kale-erinden yalnız 3 ü hır is t iyandır . Kalelerde askerî kuvvetlerin b ü y ü k ekseriyetini yine hır is t iyanlar teşkil etmektedir. G ü -ğ e r c i n l i k (Golubatz) kalesinde 15 tüfenkçi hepsi ulûfeli hır is t iyan askerleridir ( H . 872 ta r ih l i defterde bunlar 10 kişidir) . Bu sonuncu deftere göre 40 z e n b e r e k ç i , 6 d e m i r c i h ı r i s t i y a n er daha vardır . Aynı kalede günde i k i akçe ulûfe ile hizmet eden 10-15 kişilik bölükler halinde teşkilât landırı lmış 52 martolos 7 9 , ayr ıca [neccâr-lar, bennâ la r , yaycı lar vesair kale hizmetinde bulunan vergiden m u â f

f ' Ü J I /* ı jUJjl ji- ¿3)? b^Pf. 3 }j3J jJİ ıS"W-. >}>\ ¿3? 3, » J I Jb\ 3 «|-T .«j>_jUl~» 3 t)jMj\j,e- jA t,j£-= oJ.SJ.Uil bl j l i V j l J . < j - f 4 »j i - j U ç ^ y<i\ B u k a n u n u n muahhar b i r şekli iç in bak. S. S ü l e y m a n K a n u n n â m e s i ( T O E M i lâ vesi) s. 63-64; 1527 t a r i h l i b i r Semendere Eflaklan kanunu : Ö . L . Barkan , Kanunlar, 324-325: E f l ak l a r i ç in bak. B. D ju rd j ev , Neşto o vlaşkım starjeşınma pod Turskom up-ravom, Giasnik Z e m a l . M u z e y a , Sarajevo 1940. E f l â k teşk i lâ t ın ı daha eyi an lamak için O s m a n l ı i m p e r a t o r l u ğ u n d a m ü m â s i l g rup la r l a r , m e s e l â y ü r ü k l e r i n teşk i l â t ı ile mukayese e tmel id i r .

7 6 H . 925 t a r i h l i Hersek defteri. 7 7 Başv . Arş iv , t a p u def. no. 16. 7 8 Başv . Ar ş iv . M a l i y e d e n m ü d . m u v . tas. no. 5. T i m a r mufassal defteri, ta

mam. Mukaddemede :

Jb- j j t i J_~*idl (Jjc . . . iU- Jİ/» b^- i>. xjf- ijlkl- . . . _j* '3^3. c^İ) J 1 3-"s K " .1 *lt'U' 3 j cto'l 'JÎ.J^(İ . . . Jl*-« ı>.l ^_,«£

7 9 H . 872 t . defterde G ü ğ e r c i n l i k kalesi m a r t o l o s l a r ı n ı n m e n ş e i n i g ö s t e r e n şu m ü h i m k a y ı t v a r d ı r : ^3**3.3 c ;

c -> (*_>--> 3 —1 3 • [}S-P^*' ^Jy" (30 kişi) .«J>jj*\ c j i - ^< ^ X < ^ l ; - ' 3 } - -J-}j& ,>Jf vJ£~l _=/ y, ^ L - ıjjfc

http://oJ.SJ.Uil


hırist iyan grup la r ı vard ı r . Şehr in hır is t iyan h a l k ı n d a n 76 kişi de "şehrin ve gemilerin hıfzında" olmak şartiyle baz ı vergilerden muâf tu tu lmuş lard ı r . Kalelerde t o p ç u l u k veya t ü f e n k ç i l i k hizmetinde bulunanlar umumiyetle hırist iyan timar-erleri veya ulûfelilerdir 8 0 . Semendere bilhassa Eflaklarm ekseriyet teşkil ettiği bir bölgedir . Defterde 151 sahife tamamiyle bu Eflâklar ın tahririne hasredilmiştir . Başta şu kayıt b u l u n m a k t a d ı r :

B^ ai j - * j«.;lkL. JJ. _/__> ±)J.s%\ N_j.î~' a!_j ıtjJU : ej-u*. t l j ) j 3 M s l c c t a - »

Yayalarda yayabaşı , voynuklarda çeribaşı durumunda olan Eflak knezleri, sipahi sınıfından sayılarak t imar a lmış lardı r 8 1 . Knezlerin a l t ında onlara tâbi P r i m i k û r l a r gelir. Ondan sonra Eflaklar vardı r . Dikkate değer bir keyfiyet, bu tarihte, burada, Eflaklarm köylerde yerleşik olarak görünmesidir . Bu Eflaklar, sancak beyine, her katune'-den bir komornitsa (hizmetkâr) ve her beş ev (aile) den bir voynuk verirler 8 2 . Bir kısım Eflaklar hususi bir durum kazanmış la rd ı r : Meselâ Le fce (Levatz) E f l a k l a r ı Pad işah hâssası o lmuşlardı r k i , bunu, Eflak r u s û m u n u n Padişaha verilmesi şeklinde an lamal ıd ı r . 35 Eflak da I z v o r n i k (Zvornik) ve S r e b r e n i c a (Srebrnitza) ve H a v a l e (Avala) kalelerine hizmet ettikleri için Eflak r u s û m u n d a n m u â f tu tu lmuş lard ı r .

S e m e n d i r e l ivâsmda geniş bir v o y n u k t e ş k i l â t ı da mevcuttur. Bunlar, İ p e k , İ z v i z d e (Zvizde) ve bilhassa B r a n i ç e v a nâhiyeler inde toplanmışt ı r . B r a n i ç e v a v i l â y e t (nâhiye) ine ait H . 872 ta r ih l i başka bir e s â m i d e f t e r i n d e voynuklar mufassalan şu şekilde tesbit o lunmuşlard ı r :

80 Timar-ı Mikola ve Istepan, topcıyân-i kal'a-i Resava... hâsıl: 3068; Timar-i İs-tepan ve Marko, topcıyân-i kal'a-i Resava.. hâsıl : 2547.

8 1 "Subaşılar ve çeribaşılar... sipâhî kısmındandır." ( Ö . L . Barkan , XV. ve XVI. asırlarda Osmanlı imparatorluğunda ziraî ekonominin hukukî ve malî esasları, I . c i l t , K a n u n lar, İ s t a n b u l 1945, s. 260).

8 2 Bu radak i Ef lak k a n u n u eskiliği do lay ı s iy le de m ü h i m d i r :

t3t> ) J J o yi t 3 £l o j l i y_ s jis>_ •_.<! cJI 3 £>lc j j l j ; y\ 3 jy^ j^L j 3 4j?f,


Lagator V o y n u k Y a m a k

1. R e s a v a v i l â y e t i köy l e r i nde : 1 42 107 2. R a v a n i c a (Ravani tsa) v i l â y e t i „ : 1 5 11

3. L 0 m n i c a (Lomni tsa) „ „ 1 2y 59

4. İ z v i r d ( Z v i r d ) „ ,, 2 4

5. U d o l ( U d o l ) 1 56 124

6. İ j d r e 1 (Jdrel) 1 26 65

7. î p e k : 1 57 133

Y e k û n 6 217 503

Bu defterde voynuk teşkilâtını açık bir şekilde görmekteyiz . Her vilâyette mevcut voynuklarm başı olarak bi r lagator vard ı r . Bunlara d o ğ r u d a n doğruya tâb i yamaklar 8-1 o kişiye çıkar. Muh te l i f köylerde lagatorlara tâbi voynuklarm yamak la r ı ise 1-3 kişi a ras ında değişmektedir 8 3 .

Umumiyet le S ı r b i s t a n ' d a voynuklarm çok ehemmiyetli b i r yer tu t tuk la r ı daha sonraki defterlerden de anlaş ı lmaktadı r . H . 922 ( M . 1516) tar ihl i bir A l a c a h i s a r (Kruşevatz) defterine göre 8 4

bu bölgede b in tane cebelu voynuk va rd ı . Keza daha cenupta Küs -tendil (Kostandin-ili) de cebelu voynuklarm kesafetle b u l u n d u ğ u bir bölge i d i 8 5 . Bu cebelu voynuklarm f i i l î m u h a r i p o lduklar ına şüphe y o k t u r 8 6 .

H . 859 tar ihl i bir V i d i n ve havalisi defteri ne 8 6 a göre 185 t imar-dan 18 i h ı r is t iyanlara aitt ir . Ayrıca baba l a r ı hır ist iyan olan i k i t i mar sahibi de tesbit ettik. Bu 18 hır is t iyan t imarmdan 9 u Eflak'dan veya Macaristan'dan kaçıp gelmiş hır is t iyanlara (Radice, M i h a y i l , Vladislav, Radohind, Radul , Marko , Branisiav) ait t ir . Bunlardan

8 3 V o y n u k l a r ü z e r i n d e ş i m d i y e kadar t a m b i r tedkik y a p ı l m a m ı ş t ı r . Bulgaristan v o y n u k l a r ı i ç in ( X V I . a s ı r d a n sonras ı ) bak. G . D . Galabov, Osmano-Turski izvori za blgarskata isioria, Sv. K l i m e n t O h r i d s k i Ün ive r s i t e s i (Sofya) T a r i h - F i l o l o j i F a k ü l t e s i yı l l ığı , G. X X I X , 1942-43, s ay ı I I I ; y ine onun , Osmano-Turski izvori..., Sofya Ü n i v . yı l l ığı T a r i h - f i l o l o j i Fak. X X X I V , 2(1938). A . Re f ik , Türk idaresinde Bulgaristan, İ s t a n b u l 1933, ve, Ö . L . Barkan , mez. eser, 255-266.

8 4 Başv . Ar ş iv , t a p u defterleri , no. 55. 8 5 Başv . Arş iv , t a p u def. no. 916. Def ter- i e s â m i - i v o y n u g â n - i l ivâ - i K ü s t e n d i l

ve l ivâ- i Alacahisar , t a r i h H . 892. 8 6 bak. not 151. 8 6 a Belediye K ü t . Cevdet y a z m a l a r ı 0.90.

. . . A Î j l k L - . . . p £ i cJif jyG _jw2İ* 'ıj\.~\ ^.ş-j,* j _ •"S'j.Î Ojy* Ct>3 <^>„I3

« -iU'U'j ıj_j~j-_s j—i "C- '^.jt" ¡3 . . . iizyî J l i ; * Cf, A # 56 va rak tan ibaret eksiksiz b i r defter. E b a d ı 11 X 29.


bazı lar ın ın klavuz ve casus olarak kullanıldığı görü lüyor . Buna dair bir misâl : 2500 J - ^ J ) °J~x «-di J^f J J S ^ I <JN jLc- »

« o ! }sS~

Bunun gibiler y a n ı n d a k a d î m i ve sipahi oğlu olan yerli hıristiyan¬lar da vard ı r . Meselâ : ^Jî U jjîy ZJ\j. «-«Jl J j Jjüt j l f »

« j U j j » L _

Fatih devrine ait V i d i n vilâyeti ve tâbileri defterleri tedkik ettiğimiz sahayı garbe doğru t a m a m l a m a k t a d ı r . Başka bi r defter, 8 7 V i d i n ve havalisinden başka B e l g r a d v i l â y e t i (şüphesiz b u g ü n k ü B j e l o g -r a d ç i k ) , F i l o r i d i n (Florentin) ve B a n a (Aleksinac ş imal inde Ban-ja) kalelerini içine a lmak tad ı r . Son sahifedeki yekûn la ra göre bu bölgede askerî kuvvetlerin mevcudu şudur : B ü t ü n bölgede 114 sipahi t imarı , 74 kale-eri, 193 müsel lem ulûfeci, 56-ulufen martolos, 150 müsellem martolos, 231 voynugân- i günder , 34 doganc ıyan . Başı noksan olan bu defterde biz h ı r i s t i y a n s i p a h i l e r elinde yedi aded timar saydık. Fetihten 70-80 sene sonra bu bölgede askerî kuvvetlerin ekseriyetinin hâ l â hırist iyan kalmış olması dikkate değer ; çünki hırist iyan sipahilerin azlığına mukabi l voynuklarm ve mar to los lar ın çokluğu kayde şayandı r (yedi hır is t iyan t imarmdan ikisi bu tarihte m ü s l ü m a n olan Balşa oğlu Hamza ve kardeşi Yakup elindedir. Hır is t iyan sipahilerden b i r i , Alazar ( ; j N l ) "kılavuz kâfirdir").

Şimdi S ı rb i s tan 'dan A r n a v u t l u k ' a dönersek, orada da, bu memlekete has bazı t a r ih î ve sosyal ayrı l ıklarla beraber hemen hemen aynı durumu görürüz . Bir tesadüf eseri olarak şimdi Arşiv 'de en eski defterler bu bölgeye aitt ir .

H . 835 ( M . 1431-1432) tar ihl i A r v a n i d - i l i d e f t e r i n e göre 8 8

bu tarihe doğru Evrenuz (Evrenos) oğlu A l i Bey idaresinde merkezi E r g i r i k a s r ı (Argyrokastro, Ginokastre ) olmak üzere bir A r v a n i d -i l i sancağı mevcuddu. Bu sancak, şu vilâyetleri (nâhiye) sınırları içine almakta i d i : E r g i r i k a s r ı ' d a n başka K a n i n a , B e l g r a d , I s k a -r a p a r (Skrapar), P a v l o K u r t i k , ' Ç a r t a l o s , A k ç a h i s a r ( K r i -

8 7 Başv . Arş iv . M a l i y e d e n m ü d . def. m u v . tas. no. 18; baş ı noksan. 8 8 Başv . Arş iv , t apu def. no. 1 m . 141 varak, e b a d ı 11:29 s m - > 1 0 u n c u varak

tan i t ibaren b i r k a ç varak n o k s a n d ı r . M u k a d d e m e d e : 4j^\jj\ ¿1==!-j«a o -

. . . U L i ş - j j U ¿ 1 ¿1, J y . \ Ö J J ; U c-i-f j y * . . ,i>U. JU? j .1 üU-sV jtUl H . . . .Ujlj pSSs « I A Î U 3 enUî 3 ^ j - £_,lr j • — B u defter y a k ı n d a y a y ı n l a n m ı ş o l a c a k t ı r .


ye, Croia) vilâyetleri . Aynı tarihe doğru P r e m e d i , Y u v a n - i l i , P r e s b a - i l i ayrı ayrı tahrir leri yapı lmış bölgeleri teşkil etmekte id i . Nisbeten küçük olan bu bölgeler bazan Ergirikasrı sancak beyine bağlanmış t ı r . Meselâ P r e m e d i , H . 844 Şevval inde (1441 Ş u b a t - M a r t ) Arnavud (Arvanid) sancağı beyi Todor Muzak oğlu Yakub beye verilmişti 8 9 . Premedi bölgesinde Osmanl ı hakimiyet in in yerleşmesi ve t imar sisteminin tatbiki , herhalde Yı ldr ım Baye-zid devrine kadar çıkar. Premedi defterinde onun z a m a n ı n a ait birçok kayı t lar vardı r . Chalkokondyles'e göre 9 0 , Osman l ı lar Yıldır ım Bayezid z a m a n ı n d a Ergirikasrı havalisindeki beyleri yerlerinden koğarak topraklar ın ı zapte tmiş lerdi r . Fakat burada, H . 835 defterindeki t imar kayı t la r ına göre t imar sistemi hakiki olarak ancak Çelebi Sultan Mehmed z a m a n ı n d a yerleşmiştir. Vi lâyet in öbür Z e n e b i ş v i l â y e t i ad ı da bunu teyit eden bir delil sayılabilir. Bu bölgenin senyörü olan G i n (Gjon) Zenebissi, P a d i ş a h ' m bir tâ-b i i olarak 1418 de öldü 9 1 . Herhalde elimizdeki deftere göre, burada fetihten ancak 20-25 Y u sonraki durum ile, yani, fethin i lk neticeleri ile karşı karşıya bulunuyoruz. Bu tarihte Arvanid- i l i sancağ ında 335 t imardan 56 sı hır is t iyan sipahilere a i t t i ; bu % 16 bir nispet gösterir. Bu sipahilerden başka bir metrepolid ve üç peskoposa da t imar verilmiştir . 335 t imar ın % 30 u Anadolu 'dan sürgün edilmiş m ü s l ü m a n Türk le re ve kalan t imar la r ın ekserisi m ü s l ü m a n gu l âmla r a aitt ir . Hır is t iyan t imar la r ın bölgelere göre taksimi şekli şöyledir : Belgrad vi lâyet inde 17, Pavlo K u r t i k vi lâyet inde (bugünkü T i r a n ' ı n cenubu) 11, Çartolos v. (Elbasan'la Berat ve Timorince a ras ında)

8 9 Başv . Arş iv . M a l i y e d e n m ü d . def. m u v . tas. no. 231, Premedi :

« -t)JJ\ .s 9 0 C h a l k o k o n d y l es, Da rko neş r i , Budapest 1923. I I , s. 29. 9 1 O s m a n l ı l a r i l k temasa ge ld ik le r i b i r memlekete ekseriya o r a n ı n o zaman

k i h â k i m i n i n a d ı m veya u n v a n ı n ı vermektedi r le r . B u suretle K o s t a n d i n - i l i , Şiş-m a n - i l i (Bulgaris tan) , L a z - i l i ( S ı r b i s t a n ) , K ı r a l - i l i (Bosna), Hersek- i l i , L u k a ç - i l i (Bosna 'da ) ,Kar l i - i l i t e rk ip le r i meydana ç ıkmış t ı r . B u adlar, u m u m i y e t l e bize, bu memleket le r in h a r a c g ü z â r o lan i l k bey le r in in i s imle r in i ifşa etmektedir . A r n a v u t l u k ' t a k i b ö l g e a d l a r ı b u faraziyeyi kuvvet le destekler : Balşa- i l i , n â h i y e t - i Bog¬dan R ipe ( * J J U » ; ) , v i l âye t - i Pavlo K u r t i k , n â h i y e t - i K o n d o M i h o , Y u v a n - i l i . — B u sonuncusu İ s k e n d e r bey in b a b a s ı Y u v a n ' m bö lges id i r — G i n Zenebissi iç in bak. Gegaj, 28 ve b e n i m , Arvanid defteri, m u k a d d i m e . O n u n o ğ l u H a m z a , sancak b e y l i ğ i n e kadar yükse lmi ş t i r .

ı 6 o F A T İ H D E V R İ Ü Z E R İ N D E T E T K İ K L E R V E V E S İ K A L A R

7, Akçahisar v. de 7, Iskarapar'da 5, Ergir ikasrı v. de 4, Kanina ' -da, 4, Klisura 'da 3, Timorince (Tomorrice), de 2 . — Bunlardan 19 t imar kadîmi işaretini t aş ımaktadı r . Bir kısmı da "merhum Sultan'dan berâtı vardır" kayd ım havidir. Hır i s t iyanlara ait bu 60 t imardan 24 tanesi 2000 akçeden aşağıdır . En küçük timar 212 akçe (Akçahisar ' -da Todor Bardid ' in t imar ı ) , en büyük timar, Yenicekale'de 15128 akçe (üç kişinin müşterek bir t imarı) dır . 2000 akçe vasatiyi teşkil ettiğine göre, büyük t imar larm nisbeti yüksek sayılır.

Şimdi daha dar bir sahayı , meselâ hır is t iyan t imar larm ekseriyet teşkil ettiği P a v l o K u r t i k vi lâyetini ele alarak durumu daha yak ından inceliyelim.

Pavlo K u r t i k j>}\) v i lâyet inde mevcud 20 t imardan dokuzu hır is t iyanlara aitt ir . M ü s l ü m a n t imarlardan birisi Y e n i c e -k a l e (Bratuşeş J ^ / L O k a d ı s ı n a , birisi d i z d â r ı n a tevcih edilmiştir. Beşi " g u l â m - i m i r " lere (bey-kulu), b i r i s i p a h i o ğ l a n ı n a , b i r i A y a s H a m z a b e y biraderine, b i r i K a r i i o ğ l u A l i ' ye verilmiştir . Ayrıca subaşı P a v l o K u r t i k o ğ l u İ s a beyin t imar ın ı bunlara ilâve etmek gerekir. Görü lüyor k i , bunlardan da dokuzu bir i k i ba t ı n önce herhalde m ü s l ü m a n değildiler. A r a l a r ı n d a m ü s l ü m a n olmuş i k i tane büyük senyör oğlu, K a r l i (Karlo) oğlu A l i ve Pavlo K u r t i k oğlu İsa bey vard ı r .

S u b a ş ı İ s a beye ait t imar, 107 köyde 1225 haneyi (aile) iht iva etmekte olup mikdar ı 81.306 akçedir . Bunun 36 köyü Ba l sa vilâyetinden, ikisi K o n d o M i h o v . den, 18 i G o n o m a y n ıo (}zuy S Go-noma) 9 2 i l inden ve ancak 26 köyü babas ın ın tahvil inden ( j . j J u J t ^ ' j O dir. Bu son kayıt bizzat P a v l o K u r t i k ' i n de bu 26 köyü (köylerin ad lar ı yazılıdır) t imar olarak tasarruf etmiş o l d u ğ u n u gösterir. Tahvil istılâhı, mevcut bir t imarm intikaline delâlet eder. Fakat P a v 1 o K u r t i k v i l â y e t i tâbir i daha eskiden de bu bölgenin senyörü, Pavlo K u r t i k o l d u ğ u n u ifade eder. Onun m ü s l ü m a n olan ve bu bölgeye subaşı tayin edilen oğlu İsa beyin durumu çok daha üs tündür . Pavlo K u r t i k ' i n başka bir oğlu, Mustafa, aynı tarihte B e l g r a d v i l â y e t i n de 9142 akçelik büyük bir t imar tasarruf etmektedir. H . 912 tar ihl i A v l o n y a d e f t e r i n d e Mus ta fa 'n ın oğ lunu (Hüseyin veled-i K u r t i k Mustafa jk_*.. J J J j Cy->~ ) kale-eri olarak görmekteyiz 9 3 . İsa beyin

9 2 G o n o m a veya Y o n i m a ailesi h a k k ı n d a bak. Gegaj, 23-24. 9 8 Başv . Arş iv , t a p u defterleri no. 34. Belgrad (Berat) mustahfazlarmdan.


çocukları İ b r a h i m ve Y u s u f ( e C _ , / " J , ^ ^ J V . I 3

T ı r h a l a ' d a 42.399 akçelik b i r b ü y ü k t imar ı müştereken tasarruf etmektedirler. Böylece b i r y e r l i s e n y ö r a i l e s i n i n i s l â m l a ş a r a k t i m a r s i s t e m i i ç i n d e n a s ı l e r i y i p g i t t i ğ i n i görmüş oluyoruz. Ancak burada kayde değer bir nokta, İsa beyin t imar l a rmın , tahrir emini ta raf ından yerinde teftiş ve tahrir o lunmamas ı , yalnız kendi " ik ra r iy le" yazı lmasıdır . Bir istisna teşkil eden bu durum, onun da ha lâ bir dereceye kadar muhtar b u l u n d u ğ u n u gösterir z annmday ız . K a r l i o ğ l u A l i ' n i n t imar ı için. de aynı şey yapılmışt ır .

Defterde K a r l i oğluna ait kayı t şudur :

i f ^ >" ^ J-'*? J~*J Jjl» j r l k L , j j l k L , r _ . ^ ^ J J S J J j

30 köyden ibaret olan bu b ü y ü k t imar " tahminen" 30.000 akçe hesab edilmiştir. Bu t imar üzer inde on yıl sonra yapılmış şu kaydı görmekteyiz :

A i e c-, J i ^ V - j J ı j j ! j e j l j J j ls J N / İ '~<Jİ3, of\ » i * « J l i b

Görü lüyor k i , bu t imar sonra K a r l i ' n i n h ı r i s t i y a n kalmış olan oğullar ına tevcih o lunmuş tu r . K a r l i ' n i n başka bir oğlu M uz ak, daha Çelebi Mehmed z a m a n ı n d a P a v l o K u r t i k vi lâyet inde ufak bir t imar tasarruf etmekte i d i 9 1 . Fat ih devrinde A l t u n - i l i (Ibalea) da bir t imar sahibi olan H a m z a v e l e d - i K a r l i de b ü y ü k bir i h timalle onun oğlu olmal ıdır 9 5 .

P a v l o K u r t i k v i l â y e t i n d e b ü y ü k timar sahibi hır is t iyan sipahilerden b i r i de D i m i t r i Presba j ) dır ( t imarı 9031 a k ç e ) 9 6 . O, sonradan t imar ın ı kendi nzasiyle d a m a d ı Ozgur ( ^ i j / i -Sguras)a devretmişt i r . H . 912 t a r ih l i A v l o n y a s a n c a ğ ı defterinde 9 7 bu O z g u r ' u n oğlu M u r a d bey, aynı bölgede 64.729 akçelik büyük bir t imar , sahibi olarak görünmekted i r .

Yalnız Osman l ı l a r a baş langıç tan it ibaren itaat ve sadakat gösteren

9 4 A r v a n i d s a n c a ğ ı defteri , 249. t i m a r . 9 5 Başv . A r ş i v t a p u def. no . 5 m . , sahife 24. 9 6 A r v a n i d s a n c a ğ ı sefteri, 257. t i m a r . 9 7 Bak. not 93. M u z a k i ye (Myzeke) zeametleri a r a s ı n d a .

Fatih Devri Araştırmaları 11


senyör aileleri değil , A r a n i t i ailesinin de 9 8 t imar almış o l d u ğ u n u görüyoruz . A r a n i t i ' n i n t o r u n u ( A l i b e y b i n M a h m u d b e y b i n A r a n i d ) H . 912 de 29.900 akçelik bir zeâmet tasarruf etmekte i d i 9 9 . Eski senyörlerin m ü s l ü m a n olan to run la r ın ın t imar rejiminde umumi yetle b e y sınıfında b u l u n m a l a r ı keyfiyetine dikkati çekeriz. Yukar ı da Zenebiş (Zenebissi) oğlu Hasan beyi, Aştin oğlu Yakub beyi zikretmiştik. Bu senyör çocukla r ından bir çoğu, P a d i ş a h ' m saray ında iç-oğlanı olarak yetiştiri ldikten sonra memleketlerine gönder i lmekte idiler. Âsî İskender bey bunun en meşhur misâlidir 1 0 0 . Büyük A r navut senyörier inden Todor Muzak 1 0 1 , Todor Muzak oğlu Yakub b e y 102 Todor Muzak oğlu Mehmed 1 0 3 ve Todor Muzak oğlu Kas ım Paşa 1 0 4 gibi şahsiyetlerin a tasıdır.

Arşivde tetkik ett iğimiz bu bölgeye ait H . 912 t a r ih l i b i r Avlonya s a n c a ğ ı defterine göre 1 0 5 , bu tarihte Arnavut luk 'un ida r î teşkilâtı yeniden tanzim edilmiş ve A v l o n y a merkez olarak, B e l g r a d , I s -k a r a p a r , K a n i n a , E r g i r i k a s r ı , D e l v i n a , T e p e d e l e n ve P r e m e d i ' y i içine alan bir Avlonya sancağı meydana getirilmiş bulunuyordu. Biz burada mukayesemizi yalnız B e l g r a d vi lâyet inde yapacağız. Y u k a r ı d a g ö r d ü ğ ü m ü z gibi , B e l g r a d v i l â y e t i (nâhiye) hır is t iyan sipahilerin en kesif b u l u n d u ğ u (61 t imarm 17 si) bölgelerden b i r i idî. H . 912 defterinde ise burada 138 t imardan ancak yedisi hır is t iyanlar elinde kalmıştır . Fakat m ü s l ü m a n t imar l ı la r a r a s ında L a s k a r i o ğ l u A l i , O z g u r o ğ l u M u r a d bey oğlu A l i , M a t r a n i k Y u s u f ' u n menşelerini tanıyabi l iyoruz. Mat ran ik Y u s u f ' u n babası Pavli Mat ran ik ( e l ' i > , J . l ) H . 835 defterinde Belgrad'da t imar

8 8 İ s k e n d e r beyden ö n c e i syan l a r ı ile O s m a n l ı dev le t in i b i r h a y l i u ğ r a ş t ı r m ı ş , o lan A r a n i t i iç in bak. G e g a j , 48-58 ve b e n i m , Arvanid defteri, m u k a d d i m e , I V .

9 9 bak. not . 93, A v l o n y a zeametleri a r a s ı n d a . 1 0 0 O n u n h ü v i y e t i n i ş i m d i daha eyi t a n ı y o r u z . Bak. b e n i m , İskender bey, İ s l a m

Ansiklopedisi , c ü z 52. 1 0 1 M u z a k i ' l e r iç in bak. G e g a j , 25-27. 1 0 2 1441 yı l ı b a ş l a r ı n d a A r n a v u t - i l i sancak bey i olarak g ö r d ü ğ ü m ü z T o d o r

M u z a k o ğ l u Y a k u p bey (bak., y u k a r ı d a no t 8 9 ) , 1442 de Maca r i s t an seferinde şe h i t d ü ş t ü . Y a k u b bey M u r a d ' m g ö z d e k o m u t a n l a r ı n d a n s a y ı l ı y o r d u ( O r u ç , 53) . Bak. b e n i m , ArnavudlukHa Osmanlı hakimiyetinin yerleşmesi, F a t i h ve İ s t a n b u l , s ay ı 2, s. 161.

ı ° 3 K a r l i l i v â s m d a b i r z e â m e t tasarruf etmekte i d i . Başv . Arş iv , t apu def.,

no. 140. 1 0 4 Â ş ı k P a ş a z â d e (Âli neş r i , İ s t a n b u l ,1332), s. 191. 1 0 5 bak. not 93-

S T E F A N D U Ş A N ' D A N O S M A N L I İ M P E R A T O R L U Ğ U N A

tutuyordu. T i m a r ı , H . 857 de H o ş k a d e m ad ında birisine tevcih olunduktan sonra tekrar Mat ran ik ' i n oğulları Hız ı r ve Yusuf'a verilmişti 1 0 6 .

A r v a n i d s a n c a ğ ı n d a az miktarda v o y n u k da vardı r . H . 835 defterine göre Belgrad vi lâyet inde Geracice( 4~ :?-I_/ ') köyünde dör t voynuk (dördü de kardeş) ve onlar ın akrabas ı beş y a m a ^ V i ş a n i ^ l ı ^ ) köyünde bir voynuk ve oğullar ı ile a k r a b a l a r ı n d a n mürekkep beş yamak, V i s a ç k o ( y ^ L , . ) köyünde bir voynuk ve üç yamağ ı kayıtl ıdır . H . 991 ( M . 1583) tar ihl i bir defterde Visaçko Visoçka)voynuk-l a rmın ilga edilmiş b u l u n d u ğ u n u görüyoruz 1 0 7 . A y n i devirde Rumeli-n in başka ta ra f la r ında o lduğu gibi Arnavut luk ' ta , bazı k a l e l e r d e veya d e r b e n d (geçit) lerde m u â f ve m ü s e l l e m ahali esas i t i bariyle " r a i y y e t " sayı lmakta iseler de, ekseriya askerî bir hizmet, muhafaza hizmeti görmekte idiler. Bu suretle, hırist iyan ahaliden 8 aile E r g i r i k a s r ı ' d a , 12 kişi B e l g r a d ' d a , 4 0 kişi İ s k a r a p a r ' d a , 125 aile A k ç a h i s a r kalesinde, 48 kişi K o c a c ı k h i sa r ında muâf ve müsellem{^—j, berâ t ı a lmışlardır . X V I . asır defterlerinde bunla r ın

d u r u m l a r ı yeni beratlarla muhafaza ediliyorsa da, bazı değişikliklere de rast l ıyoruz. Meselâ, İ ska rapa r ' dak i l e r evvelce yalnız cizye vergisi verirlerken, H . 912 tar ihl i deftere göre "şimdiki halde harâc ve öşür ve ru-sûm-i 'orfiyyelerin bî-kusûr eda edüp heman cavârizdan mu'âf olup îskarapar kalesine hizmet edeler deyu emrolundu,,. Fakat şimdi bun la r ın miktar ı da bir hayli a r tmış t ı r (192 hır is t iyan ailesi, 50 mücer red ve 15 m ü s l ü m a n aile). Kaleleri muhafaza a l t ında bulundurmak, hiç olmazsa sadakatlerini temin etmek için muâf iye t sistemini pratik bir usul olarak kullanan Osman l ı devletinin bu siyaseti, İ ska rapa r kalesinde nüfusun top lanması ve islâmiyetin yayılması için şüphesiz bir âmi l vazifesi görmüş tü r 1 0 8 .

1 0 6 A r v a n i d s a n c a ğ ı deft. 160. t imar . 1 0 7 T a p u ve Kadas t ro U m u m m ü d ü r l ü ğ ü ( A n k a r a ) , K u y û d - i k a d î m e , no.

62. A v l o n y a mufassal defteri : " V o y n u g â n - i K a r y e - i V i s o ç k a " . B a ş t i n a sahibi v o y n u k l a r d a n b i r k ı s m ı n ı n b u ta r ih te m ü s l ü m a n g ö r ü l m e s i d i k k a t i ç e k m e k t e d i r .

1 0 8 X V I . as ı r b a ş l a r ı n d a A r n a v u t l u k ' t a i s l âmiye t h e n ü z az y a y ı l m ı ş b u l u n u y o r d u . H . 912 t a r i h l i A v l o n y a s a n c a ğ ı defterinde (bak. not 93) z e â m e t l e r e ai t b i r kasaba ve 82 k ö y d e 3623 h ı r i s t i y a n ailesine ka r ş ı l ık ancak 70 m ü s l ü m a n ailesi vard ı . İ s k a r a p a r k a s a b a s ı 15 aile i le b u n l a r ı n i ç i n d e en y ü k s e k r a k a m ı t a ş ı m a k t a d ı r . B ü t ü n A v l o n y a n â h i y e s i n d e 14.304 h ı r i s t i y a n aileye m u k a b i l 1206 m ü s l ü m a n aile E r g i r i k a s r ı n â h i y e s i n d e 12.257 aileye ka r ş ı ancak 53 m ü s l ü m a n aile v a r d ı .


İ s k e n d e r beye karşı uzun mücade le l e rden sonra itaat a l t ına al ınmış olan şimâli Arnavut luk ' tak i durum bilhassa dikkate değer.

H . 871 de yazılmış olan bir D i b r a (Debre) ve havalisi defterine göre 1 0 9 bu tarihte burada 97 t imardan hala 18 t imar, hırist iyan sipahileri elinde i d i (bunlardan b i r i papas t ı r ) . Ayr ıca n e v - m ü s -l ü m a n işaretini taşıyan dör t t imar sahibi vard ı r . Bu nev -müs lüman-lardan b i r i , İ s k e n d e r b e y i n en enerjik k o m u t a n l a r ı n d a n Mois Dibra (metinde Moysa )yı tutan şahıstır 1 1 0 .

Bu bölgede V o y n u k l a r d a m ü h i m bir yekûna baliğ o lmaktad ı r . Bunlar ın , u m u m î â m â n verildiği zaman b a ş t i n a l a r i y l e eski durumlarını muhafaza ettiklerine dair m ü h i m bir kayı t va rd ı r . Bu voynuk-larm bölge iç inde dağılış şekli şudu r :

Yuka r ı Dibra ( ^ j ) v i lâye t inde : 8 eşküncü 24 nefer

Aşağı Dibra vi lâyet inde : 3 eşküncü 14 nefer Dulgoberda (Dulgobrdo) v i lâyet inde: 7 eşküncü 23 nefer Riyeka(<lj -Rjeka) vi lâyet inde : 10 eşküncü 31 nefer M a t (oU Mat ia) vi lâyet inde : 5 eşküncü 15 nefer

3 3 I 0 7

Hülâsa , görülüyor k i , başka taraflarda o lduğu gibi , fethi müteak ip y e r l i A r n a v u t s i p a h i l e r i ve s e n y ö r l e r i , itaat ve sadakatten başka h i ç b i r ş a r t k o ş u l m a k s ı z m O s m a n l ı t i m a r ve i d a r e k a d r o l a r ı n a (askerî sınıfa) al ınmıştır , ve zamanla i s l â m i y e t i kabul ederek tam manasiyle O sman l ı sipahi ve bey aileleri teşkil etmişlerdir .

Y u k a r ı d a m ü m k ü n o lduğu kadar eski, yani fethe yakın zamanlara ait defterleri kullanarak Osman l ı devleti kadrolarmdaki hırist iyan eyalet askerleri h a k k ı n d a m a l û m a t ı b i r araya topladık , b u n l a r ı n menşeini ve s ta tüler ini izah eden bazı t ip ik misalleri ve m ü h i m kayıt lar ı işaret ettik. Teferruat l ı ve daha sarih mukayeseler için b ü t ü n bu dcfterlerdeki malzemenin sistemli bir şekilde tanzim ve tasnifi gerekir. Biz bu işe şimdilik ancak, en eski defterlerin ait o lduğu Arnavut luk sahasında girişmiş bulunuyoruz.

1 0 9 Başv . Arş iv . M a l i y e d e n m ü d . def. m u v . tas. no. 508. M u k a d d i m e :

. « 4ı y^}\ ^ U U J cK**— S l£A—\ p\&

S T E F A N D U Ş A N ' D A N O S M A N L I İ M P E R A T O R L U Ğ U N A

I I I I I I I I I

e

-s s e o »

t""- CO ^ 5 > >> > a

e a

M CN (M (M 1—i cS

2 -a CO co ı- CO

W ¡4

.e s E S a c

d a s

s fi s fi ¿4 O fi

0 S a J3

0 a nokf

S CS O" ©

I i i K

_a o\ -Î w CO * CO CO +J r~- CO CO co

fr W fr ffi

LC CO CO CO


Tedkik ett iğimiz eski defterlerin çoğu, ayrı ayrı gösterdiğimiz gibi karışık ve noksan o l d u ğ u n d a n , r akamla r ı ve nisbetleri ihtiyatla karş ı lamak kaydıyla vaziyet yukar ıdak i cedvelde hü lâsa edilmiştir .

* * *

K a t i surette tasdik edilebilir k i , h ı r i s t i y a n s i p a h i l e r , tevcih, in t ikal vesair t imara ait yerleşmiş her tür lü kaideler b a k ı m ı n d a n müs¬l ü m a n arkadaşlar iyle a y n ı m u â m e l e y e t â b i b u l u n m a k t a d ı r l a r . Hır is t iyan sipahilere ait t imarlarm intikalinde, d in ayrı l ığının hiç b i r fark meydana get i rmediği muhakkak t ı r . M u h t e l i f misâllere göre şu vaziyetleri tesbit edebiliyoruz : Bir hır is t iyan sipahinin hır is t iyan kalan oğullar ı baba la r ın ın t imarma tevârüs ederler. H . 912 t a r ih l i defterde dahi (Avlonya) t imar tasarruf eden hır is t iyan sipahiler görüyoruz 1 1 1 . Bir hır is t iyan sipahinin t imar ı , m ü s l ü m a n olan oğluna , yahut herhangi bir m ü s l ü m a n a geçtiği halde daha sonra, u m u m î t imar kaideleri icab ettiriyorsa, tekrar hır is t iyan bulunan öteki oğ luna in t ikal edebilmektedir. Yahut m ü s l ü m a n ve hır is t iyan oğul lar baba l a r ın ın t imar ım müştereken tasarruf edebilirler. M ü s l ü m a n olan oğul lar ın hiç bir halde bir r ü c h a n hakkı görü lmüyor .

Sipahi soyundan bir h ı r i s t i y a n a y e n i b i r t i m a r tevcih edilmek gerekiyorsa, bu t imar ın daha önce bi r m ü s l ü m a n a a i t o l m a sı da pekâlâ m ü m k ü n d ü r . Meselâ Belgrad (bugün Berat) bölgesinde I . Mehmed z a m a n ı n d a bir metrepolid elinde bulunan bir t imar ın I I . M u r a d devrinde kalenin i m a m ı n a verildiğini, sonra ondan da a l ınarak Su l tan ın berât iyle A n g e l o s a d ı n d a bir hır is t iyan sipahiye tevcih edildiğim görmekteyiz 1 1 2 . Şu misal de bilhassa dikkate değer : "Mezkûr Mehmed hissesi sancakbeyi mevkuftur deyu arzettiği sebebden Iv-radko ( y j ' j j ' -Vradko) nâm kâfire ki asılda sipâhî imiş ve hem hüdâvendigâr

yoluna doğruluk gösterdiğiyçiin verildi, fi evvel-i Receb sene 88f" 1 1 3 . Burada : 1- Asl ında sipahi bulunmak; 2 - Pad i şaha sadakat göstermiş olmak, t imar tevcihi için kâfi sebeb göster i lmektedir .

1 1 1 G e r ç e k t e n b u n l a r ı n adedi b u ta r ih te a r t ı k b i r k a ç taneden ibare t t i r : limar-i Dimo Sopotino (Belgrad n â h i y e s i n d e ) , Timar-ı Kniska (•U~c_s' ) ( K a n i n a ' d a ) , timar-ı Gin veled-i Andriya ( H ı z ı r ' l a m ü ş t e r e k olarak Belgrad kalesinde), Matranik ve Mka (Belgrad kalesinde E y n e b e ğ i i le m ü ş t e r e k e n ) , Giorgi (Av lonya kalesinde).

112 A r v a n i d s a n c a ğ ı defteri , 148. t imar . 113 V u l ç i t r i n defteri (bak. not 6g) s. 16.


Hırist iyan t imarlarm devaml ı olarak hır is t iyanlara tahsisi gibi b i r şey bahis mevzuu olamaz. Ancak timar kaideleri mucibince babadan oğula in t ikal etmek suretiyle aynı bir t imar ın b i r kaç ba t ın aynı hırist iyan aile elinde kaldığı vakidir . Fakat ekseriya, intikaller neticesinde, miktarda yapı lması gerekli değişiklikler sebebiyle, o t i m a r ı n bünyesi , köyler veya hisselerin çıkması veya yeni hisseler girmesi ile m ü t e m a d i y e n değişebilir. Böylece aziller, intikaller ve yeniden tevcihler sebebiyle hır is t iyan sipahilerin t imar la r ı değişmektedir . Bunlar, umumiyetle kendi vilâyetleri dahilinde kalmakla • beraber bazan yeniden aldıkları bir t imar başka bir sancakta olabilir . Bu suretle muayyen bir toprağa bağlı hır is t iyan sipahi ailelerinden bahsetmek ancak müstesna vaziyette bulunan bazı bölgeler (Bosna) için kabildir . T imar sisteminde metrepolid, peskopos gibi hizmet sahiplerine verilen muayyen t imar larm devamlı olarak bu hizmete bağlanmış o lduğuna dair baz ı misaller de yok değildir .

M ü s l ü m a n olan bir hır is t iyan sipahinin hususî bir mükâfa t aldığına dair açık bir misâl bi lmiyoruz. Yalnız şu kayıt dikkate değer :

«4_:k:k_S j j A V » 4:— J j N I ^ İ U " . k - l j l J ^Xİy\ ^ oyyf^A

Fakat buradaki z a m m ı n , iht ida ile hiç b i r ilgisi olmayabilir ı u . Her halde I I . Bayezid z a m a n ı n d a dahi, u m u m î t imar kaidelerine

göre hır is t iyan sipahilere t imar tevcih edildiğine şâhit o lmaktayız l l s . Devletin, bilvasıta tedbirlerle olsun hır is t iyan sipahileri islâm olmaya teşvik ett iğine dair hiç bir delil bu l amad ık .

Bununla beraber t i m a r h l a r m u h i t i içinde bu hırist iyan t i mar erlerinin yavaş yavaş islâmlaştıkları ve tamamiyle ortadan kalktıkları da bir vak ıad ı r 1 1 6 . Bu, tamamiyle kendi l iğinden bir sosya l h â d i s e olarak gerçekleşmiştir. Burada, umumiyetle Osman l ı İ m p a r a t o r l u ğ u n d a gayrı-müsl imler i ih t idâya sevkeden p s i k o - s o s y a l â m i l l e r h a k k ı n d a A r n o l d ' u n ve M . F u a t K ö p r ü l ü ' n ü n 1 1 7

söylediklerine ilâve edilecek fazla bir şey yoktur. Eyaletlerde raiyyet

1 1 4 H . 871 t a r i h l i T ı r h a l a defteri (bak. not . 40) . 1 1 5 Bak. no t 111. 1 1 6 İ s l â m olan b a z ı t i m a r l ı l a r b a b a l a r ı n ı n h ı r i s t i y a n a d ı n ı i s im le r in in baş ın

d a muhafaza e t m i ş l e r d i r : Matranik Yusuf, Kurtik Mustafa g i b i . 1 1 7 T h . W . A r n o l d , Preaching of islam, L o n d o n 1913; M . Fua t K ö p r ü l ü ,

Les origines de l'empire ottoman, Paris 1935, s- 9^ v o ~


kitlesinden ayrı , ekseriyeti m ü s l ü m a n olan t i m a r h s ı n ı f ı n ı n , b i l hassa sefer z a m a n l a r ı n d a ihtidalar için kuvvetle teşvik edici b i r muhit teşkil ettiği muhakkak t ı r . Burada ayrıca işaret etmek lâz ımdır k i , eski B a l k a n a r i s t o k r a s i s i n i n i s l â m l a ş m a - o s m a n l ı l a ş m a s ı n da g u l â m s i s t e m i n i n de ayrıca b ü y ü k bir ro lü o lmuştur 1 1 8 . Y u k a r ı d a gösterdiğimiz gibi , sonradan Balkanlar'da islâmiyetin en ziyade yayılmış b u l u n d u ğ u bölgelerden b i r i haline gelen Arnavutluk ' ta i lk i h t i d a l a r t imar kadrosuna girmiş olan esk i h ı r i s t i y a n s i p a h i s ı n ı f ı a ras ında vuku buldu.

X V . asırda hır is t iyan t imar larmm, u m u m î t imar yekûnuna nis-beti, bölgesine göre % 5 0 (Braniçeva, H . 872) ile %3>5 (V id in , Fatih devri) a ras ında değişmektedir . B ü t ü n bölgelerde u m u m î bi r cereyan halinde ihtidalarla h ı r i s t i y a n s i p a h i l e r i n y a v a ş y a v a ş aza l d ı ğ ı n ı bildiğimiz için bu nisbetin i lk fetih y ı l lar ında daha kabar ık o lduğuna şüphe yoktur. Keza aynı tarihte V o y n u k l a r ı n , Rumel i ' n in her taraf ında yayılmış olarak büyük miktarlara yükseldiği ve İ m p a r a t o r l u ğ u n askerî teşkilâtı içerisinde m ü h i m bir yer t u t t uğu muhakkaktır . Bunlara, M a r t o l o s l a r ' l a m ü h i m miktarlara yükselen diğer hırist iyan askerî gu rup la r ı (kalelerde bennâ la r , demirciler, yaycılar , tüfenkciler, zenberekciler) ve nihayet m u â f ve m ü s e l l e m r e â y a y ı ilâve edersek, baz ı bölgelerde yerli hır is t iyan kuvvetlerin bir çoğunluk teşkil ettiği muhakkak t ı r . Bu hali ile İmpera to r luk , Rumeli 'de, X V I . asra doğru g ö r d ü ğ ü m ü z manzaradan çok daha başka bir manzara ve karakter arzetmektedir. Fakat, acaba, sonradan kalkan bu hırist iyan asker g rup la r ın ın her b i r in in menşei nedir ?

Bu meseleye girmeden önce şu nok tan ın tesbiti gerekir k i , Osmanlılar ancak m e n ş e d e a s k e r î s ı f a t ı n ı haiz kimseleri kendi t imar kadro la r ına kabul etmişler; r a i y y e t i , yani vergi ödemekle mükellef, çalışan tebaayı dikkatle bu kadrolardan uzak tu tmuş la rd ı r . Bazı ih t iyaçlar sebebiyle reâyaya bazı â m m e hizmetleri yüklendiği zaman dahi bu yeni durum, onlar ın menşedeki raiyyet s tatüler ini değiştire-

1 1 8 Burada gulâm sistemi t â b i r i y l e , esaret, d e v ş i r m e , r ehn veya int isap suretiyle Saray veya beyler h izmet ine g i r i p askeri sınıfa k a t ı l m a u s u l ü n ü kasdediyoruz. B u sistemin ehemmiye t i L y b y e r ' i n k i t a b ı n d a i y i be l i r t i lm i ş t i r : The govemment oftheOttomanempirein the time of Suleiman The Magnificient, Cambr idge 1913. M e n şe meselesi iç in bak. M . Fuat K ö p r ü l ü , Bizans müesseselerinin Osmanlı müesseselerine tesiri.., T H İ M I , (1931), s. 241-248.


mezdi. "Raiyyet oğlu raiyyettir" prensipi İ m p e r a t o r l u ğ u n daima en esasî hukuk prensiplerinden b i r i halinde muhafaza o lunmuş tu r 1 1 9 .

Hır i s t iyan t imar sahipleri deftere kaydolunurken, ekseriya "sipahi oğlu", "sipahi neslinden" veya "kadîmi sipahi oğlu" şeklinde yap ı lan aç ık lamalar , bu prensip üzer indeki t i t izl ikten i ler i ge lmektedir . 1 2 0

Sipahi neslinden olmadığı meydana çıkan bir t imar sahibinin elinden t imarmm geri a l ındığına dair bir kayde de rast ladık 1 2 3 . T imar almamış hır is t iyan sipahi oğul lar ın ın defterde r e â y a d a n ayrı yazı lması dikkati çeker. Bunlar ın sipahi oğlu o lduklar ı hususî b i r kayıt la b i l hassa bel i r t i l i r 1 2 2 . Timar-er i olsun, voynuk olsun herhangi bir askerî grupa dahil olmak için a s k e r î s ı n ı f t a n gelmek 1 2 3 , bir sipahi ailesiyle akrabal ığ ı bulunmak lâz ımdır 1 2 1 . Hır i s t iyanlar için kul lanı lan " k a d î m i s i p â h î " tâbir i , ekseriya onlar ın fetihten önceki durumlar ına b i r işaret olsa gerektir. H iç olmazsa, H . 835 ta r ih l i Arvanid- i l i defterine göre fetihten 20-25 sene sonra oğulları t imar tasarruf etmekte olan " k a d î m î s ipâh î le r" hakk ında bu h ü k m ü n d o ğ r u l u ğ u n d a n emin olabiliriz. Serez c ivar ında G 1 a m o v i k ad ında birisine ait b i r köyün Padişah hâssı olarak z a p t o l u n d u ğ u n u , fakat sonra

1 1 9 ı^Vî- S ts$,3» > o> ! J>-s » J W 4 i > / b»/^ v^-s* v M ^ » *}j'J Cli^J fJ ^ z)^ iJ.J~-s ->A ^>{" ^ ^x"^-> '¿il->,

(Kanunnâme, A n k a r a D T C F a k ü l t e s i İ . Saip y a z m a l a r ı no. 5120, v . 143 a.) . Osm a n l ı siyaset - nüv i s l e r i , İ m p e r a t o r l u ğ u n sukutunu, b u prens ibin terk edilmesiyle i zah ederler, bak. Koçi bey Risalesi, A . K . A k s ü t neş . İ s t a n b u l 1939, s. 3 1 , 38, 42-4.6.

1 2 0 "Timar-ı Dimitri veled-i Mihal, kadîmî sipâhî oğluymuş" (167 no. l u defter, bak. y u k a r ı d a no t 40) . Y u k a r ı d a b i r ç o k t i m a r l a r m b u suretle i ş a r e t l e n d i ğ in i gös t e rmi ş t i k .

fıi&ıj ^ O j l 4J l i - io Ci-^ -vjSZM f** 3 l i - ^ . J » r5* J-h--^ ı T 3 Û J : 5 -» Cr.JyJ* « 6 ^ 1 ü j j - , AİT ı£> â <^ * ' > Ö T

F < * J ^ ^ y i ' t5"

Sonradan y a p ı l m ı ş şu derkenar v a r d ı r : « CSA5>- C ^ J ıSA-M ı i - l «jf» (Başbak . Arş iv . M a l i y e d e n m ü d . def. no. 231 . Premedi def. s. 42) .

1 2 2 T ı r h a l a ' d a L u ş a (Uj l ) k ö y ü n d e r e â y a a r a s ı n d a b i r g rup "mezkûrlar sipahi oğludur" diye» a y r ı c a k a y d e d i l m i ş t i r (167 no. l u defter, 321). A g r a f a v i l â y e t i n d e B a l t a - o ğ l u karyesinde ü ç h ı r i s t i y a n "süvari oğulları" k a y d ı a l t ı n d a yaz ı lm ı ş t ı r (167

no l u . defter, 449 a) . 1 2 3 .jJu •Oj.Ac- j j u f İJUj- tfjlSjJ.I d^J ^c-> V - i " J-A^jk b3J3rx'»

jrr\JÜ\ «Cil ^ ( i / — (16 n o . h V u l ç i t r i n defteri, v . 20a, defter

i ç in bak. no t 69) .

124 J W " ( S J L - « - L.ı JJJSİ j ! . ı . jW" jX jfi* I Î J I J A I J J&jjî j& M» (167 no. l u

defter, 105 a) .


oğluna bu köyden on b in akçelik bir t imar tahsis edildiğini gösteren 1472 t a r ih l i b i r h ü k ü m ziyâdesiyle dikkate değer (bak. Z e y i l no. X I ) . Bu Glamovik, şüphesiz eski b i r asilzâde i d i . M ü l k olarak tasarruf edilmiş olan bu toprak Pad i şah hâslar ına ilhak olunarak mir î toprak haline getiriliyor. Fakat sonra herhalde Glamovik oğ lunun m ü r a c a a t ı üzer ine bundan on b in akçelik b i r kısmı kendisine t imar olarak veri lmişt ir . Burada bilhassa şu prensibi belirtmek lâz ımdır k i , eski as i lzâdeler in top rak la r ı üzer inde bir dereceye kadar hak la r ı tanınıyor , ancak bu, b i r t imar mutasarrıfının h a k l a r ı n d a n i l e r i g i tmiyordu.

Diğer taraftan hır is t iyan raiyyetin t imar kadrosuna girememesi m ü h i m bir netice daha d o ğ u r m u ş t u r : Hır i s t iyan sipahilerin raiyyet kitlesinden beslenmiyen adeta kapal ı bir z ü m r e teşkil etmeleri 1 2 5 , i s lâmlaşmalar neticesinde gittikçe ortadan ka lkmala r ın ı kolaylaştırmıştır. Husus î bazı hallerde t imar verilmiş olan bazı şahısların raiyyet sınıfına çevrilmesi dikkate değer 1 2 6 . Bu gibi şahısların menşei kaydedi lmemişt i r . Fakat herhalde raiyyetin d o ğ r u d a n doğruya sipahi olması imkânsız gibiyse de, sipahilerin baz ı m ü h i m sebeblerle raiyyete çıkarıldığı her zaman görü lmüş tü r 1 2 7 .

B ü t ü n delillere göre h ı r i s t i y a n s i p a h i l e r , O s m a n l ı devleti t a ra f ından h ı r i s t i y a n r a i y y e t a ra s ından alınmış olamazlar. Fakat herhalde bun la r ın , ortadan kaldırı lmış olan devletin askerî sınıfına mensub olduklar ını gösteren deliller vard ı r .

Türk le r in , Balkanlar'da, "yalnız h ü k ü m d a r l a r ı değil, devlet içinde esas rolü alan sınıfı, yani zâdegân ı kıl ıçtan geçirdikleri ve bıraktıklarını da zorla İs lâmiyete soktuklar ı " iddiası 1 2 8 , çok tan bir tarafa bırakılmışt ır J 2 9 .

1 2 5 Bunun la beraber t ı m a r l ı l a r ka t iyyen k a p a l ı b i r sınıf teşkil etmezler. Serhadlerde, s a v a ş l a r d a y a r a r l ı ğ ı n ı isbat eden m e n ş e i bellisiz g a r i p - y i ğ i t l e r , gö n ü l l ü l e r , s i p a h i - s m ı f m a a l ı n d ı ğ ı g i b i yedi sene askerlik d ı ş ı n d a şeyler le m e ş g u l o lan s i p a h i z â d e l e r de b u s ı fa t la r ın ı gaybederlerdi . Böy lece t i m a r l ı l a r s ını f ının teşekk ü l ü n d e kan değ i l , h izmet esas o l m u ş t u r (bak. no t 127).

1 2 6 Bak. not 121. 1 2 7 jyJ\ ı i j U j l ^ . 5 ilü, > u J ; l j . J & > ^ J ı - J j l osO- <~. ^ A »

« j U . ı j . . i * Ss.^ j i j t j f-l j . oj.ll l i U rx \ ^ L - Cr. J J J İ « I Usj - (Kanunnâme, M T M , I , 310). •IjUİÎ j j j ^ . i J.iy 03J cijlijjy •ÎÜ.Js j>_ i Ji^İji o^jW" i )JSK ^ u . \ J . : ^ » « y- t I X.~* j=Ei- oJ..;- J j l - ( A r v a n i d - i i i deft. ı ı . t i m a r ) .

1 2 8 K . Kad lec , Introduction à l'étude comparative de l'histoire du droit public des peuples slaves, Paris 1933, s. 97.

1 2 9 Bak. C. T r u h e l k a , K ö p r ü l ü z a d e A . Cemal tere. T H İ M , I , 57 v d .

S T E F A N D U Ş A N ' D A N O S M A N L I Î M P E R A T O R L U Ğ U N A 171

Y e r l i h ı r i s t i y a n s i p a h i s ı n ı f ı n ı n y e r l e r i n d e b ı r a k ı l m a s ı , fatih devlet t a ra f ından yalnız Bosna'da tatbik edilmiş istisnaî b i r siyaset değildir . Arnavut luk ' ta eski senyörlerin ve sipahi sınıfının nasıl t imar kadrosu içine al ınmış o lduğunu y u k a r ı d a misâl-leriyle gösterdik. Arnavut luk ' tak i hır is t iyan sipahiler ise, eski defterlerde Makedonya'da, S ı rb i s tan 'da ve Tesalya'da gösterdiğimiz h ı ristiyan sipahilerden hiç b i r suretle farklı değildiler. Şayet Bosna'da varl ıklarını y i rminc i asra kadar sakladıkları halde ö b ü r tarafta bu sipahiler daha X V I . asırda ortadan kalkmışlarsa, bunun sebebleri m a l û m d u r .

Burada b a ş t i n a mefhumundan hareket etmekle bir çok meseleler h a k k ı n d a daha açık bir fikre sahip olacağımızı san ıyorum. Bosna'da Osman l ı fethinden önce baştina, T r u h e l k a ' n m tarifine göre, h ü k ü m d a r l a r ı n m ü h i m bir hizmet karşı l ığında bir şahsa irsî ve daimî mutlak mülk olarak vermiş o lduklar ı bir arazi parçasıdır . Bu arazi satılabilir , terk ve ferağ edilebilirdi. B ü t ü n angarya ve vergilerden muâft ı . Başt inaya sahip olmak, asalet sıfatını tazammun ederdi 1 3 0 . Bu durumda baş t ina , esas it ibariyle Osman l ı l a rda P a d i ş a h t e m l i k l e r i n d e n farklı bir şey o lmayıp 1 3 1 Osmanl ı arazi hukukuna yabanc ı bir mefhum değildi. Fakat Osman l ı l a rda temlikler, t imar sahasını dara l t t ığ ı , hazine aleyhine netice verdiği için fevkalâde hallerde veri l ir ve zaman zaman u m u m î bir gözden geçirme muamelesine tâb i tutularak bir kısmı aslına, mi r î arazi haline irca e d i l i r d i 1 3 2 . Şu halde Bosna'da m ü h i m mikdara bal iğ olan baş t ina la rm, sahiplerinin ellerinde bırakı lması Osman l ı devletince eski devirlerin müesseselerine karşı hakikaten ehemmiyetli bir m ü s a m a h a y ı ifade eder. 11. 882 ta r ih l i 'Hersek sancağı def teri'ndeki şu m ü h i m kayıt dikkate değer : j > L & 4 . J U i ^ u A . p J U U ^ . J Î ) C S j N j l JL±\ jxy"

"JJJJ 4 - 5 * 1 -0-*!jl> J J I C « j ^ s l 4 j ^ ~ ü jU>v * X J \

Burada baş t ina lar (müs lüman oğullar ı eline geçince " ç i f t l i k " ) "Hersek zamanındanberü tasarruf ettikleri kendülerin yerleri" dir. Ancak

1 3 0 A y n ı makale, s. 53, 57. 1 3 1 E l i m i z d e en eski O s m a n l ı t e m l i k n â m e s i , H . 749 t a r ih i le O r h a n ' ı n b i r

t eml ik ine a i t t i r ; bak. Arşiv Kılavuzu, I , İ s t a n b u l 1938, 1 no. faksimile. 1 3 2 Bak. Bursa şer'iye sicillerine göre Fatih Sultan Mehmed'in Fermanları, Belleten

sayı 44 (1947), s. 695. B u sici l lerden 200 k a d a r ı b i r c i l t ha l inde T . T . K . y a y ı n l a r ı a r a s ı n d a t a r a f ı m d a n ç ı k a r ı l m a k ü z e r e d i r .

http://oj.ll

¡72 F A T İ H D E V R İ Ü Z E R İ N D E T E T K İ K L E R V E V E S İ K A L A R

sahipleri "âdet üzere öşür ve resimleri" n i verirler. Bosna ve Hersek'te mülk, yani baş t ina la r ım muhafaza eden t imar sahipleri, Anadolu ' da toprak la r ın ı irsi bir aile mal ı olarak muhafaza etmiş olan mülk-t imar sahipleriyle de bir bak ıma aynı d u r u m d a d ı r l a r 1 3 3 , Bu suretle Osmanl ı l a r ın , Anadolu İ s lâm sahas ında o lduğu gibi , Balkan hıris¬tiyan memleketlerinde de kendilerinden önceki arazi hukukuna riayet ettikleri bir hakikattir 1 3 4 . Bu suretle Bosna'da kendi topraklar ı üzer inde asır larca var l ığ ım ko rumuş olan bir hır is t iyan t imar l ı lar sınıfının devamına şâhit oluyoruz.

S ı r b i s t a n ve M a k e d o n y a sahasına geçersek, burada Osmanl ı fethinden önce sipahiler, Bosna'dakilerden f a r k l ı b i r d u r u m d a idiler. Bosna'da toprağı baş t ina olarak benimseyen asillerin kudret ve nüfuzu m ü t e m a d i y e n art t ığı halde, S ı rb i s tan 'da b ü y ü k asillerin ikt idar ı yeni bir memur sınıfı lehine gittikçe a z a l t ı l m ı ş t ı 1 3 5 . Sı rbis tan 'a ve Makedonya'ya ait Osmanl ı tahrir defterlerinde, Bosna'da olduğu gibi , başt inalar iyle yerlerinde bırakı lan k a d î m i sipahilere ras t lamıyoruz. Oralarda b a ş t i n a y ı v o y n u k l a r m arazisi olarak bulacağız . Bosna'da baştinasız asil tasavvur etmek hemen hemen imkânsız o lduğu halde 1 3 8 , S ı rb is tan 'da durum aynı değildir . Burada, fetihten önce sipahilerden çoğunun baştinasız o lduğu , fakat buna mukabil pronija'lar tasarruf ettiklerini biliyoruz 1 3 T . D u ş a n kanun mecellesine göre, pronija, sa t ı lamaz, satın a l ı namaz , vakfedilemezdi 1 3 S . Bu iktâ ' lar , Osman l ı t imarma çok yak ınd ı r ; ve çok muhtemeldir k i , Osmanl ı l a r , Sırp sipahilerini yeni devlete sadakatten başka hiç

1 3 3 T r u h e l k a ; i rs î t imar l a r tesisi neticesinde Bosna 'daki d u r u m u n ve baş t ina m e f h u m u n u n halis O s m a n l ı - İ s l â m müessese le r i ü z e r i n e tesir inden bahseder (mez. makale, s, 16 vd . ) .Fakat m ü l k - t i m a r l a r ı n A n a d o l u ' d a O s m a n l ı l a r t a r a f ı n d a n daha önce l e r i t a tb ik ed i l egehn i ş o l d u ğ u v a k ı a s ı n ı u n u t m u ş g ö r ü n m e k t e d i r .

1 3 4 Şu nokta da bilhassa kayde d e ğ e r k i , S ı r b i s t a n ve Bosna'da k ö y l ü y e m ü l k iye t h a k k ı t a n ı m ı y a n ve o n u ü z e r i n d e ç a l ı ş m a k t a o l d u ğ u t o p r a ğ a b a ğ l ı y a n arazi h u k u k u (bak. K a d l e c , 105 vd . , T r u h e l k a , 46-52), O s m a n l ı arazi sistemi i le tezat ha l inde d e ğ i l d i ( O s m a n l ı arazi h u k u k u h a k k ı n d a ş i m d i bak. Ö . L . B a r k a n , Osmanlı imparatorluğunda çiftçi sınıflarının hukukî statüsü, Ü l k ü Dergis i , say ı 49, 50, 53, 58, ve, Türkiye'de toprak meselesinin tarihî esasları, Ü l k ü , sayı 60, 63, 6 4 ; ve a y n ı m ü e l . XV. ve X VI. asırlarda Osmanlı imparatorluğunda zirai ekonominin hukuki ve mali esasları, I, Kanunlar, İ s t a n b u l 1945).

1 3 5 K a d l e c , 100-101. ise T r u h e l k a , 56. 1 3 7 K a d l e c , 98. 1 3 8 K a d l e c , 98-99.


bir şart koşmaksızm - yani bilhassa İs lâmiyete girmeye mecbur bırakmadan - eski pronija'larmda Osman l ı t imarl ı lar ı olarak ibka etmiş olsunlar; yalnız , herhalde yeni tahrirlerle mevcut vaziyeti t imar sistemine uydurdular. Hır is t iyan sipahilere bazı bölgelerde pek cüzi t imarlar verilmiş olması bun l a r ı n eskiden de fakir sipahiler olduklar ını gösterir. Ha lbuk i hır is t iyan senyörlerin ve senyör oğul lar ın ın büyük t imarlar tasarruf ettiklerini y u k a r ı d a gördük. M a m a f i h buradan baş t ina sahiplerinin v o y n u k , baş t inas ız larm s i p a h i yapıldıklar ı gibi b i r kaide ç ıka rmamal ıd ı r . Nadi r de olsa baz ı hallerde bir voynukun timar-eri o lduğunu görmekteyiz 1 3 9 . Böylece Sırp asiller inin u m u m î t i m a r r e j i m i a l t ına sokularak muhtel if sebeblerle yerlerini değişt i rmeğe mecbur o lmalar ı , onlar ın Bosna'da o lduğu gib i m u a y y e n t o p r a k l a r a b a ğ l ı s i p a h i a i l e l e r i halinde devam etmelerini önlemiştir . Fakat Sırbistan ve Makedonya'da da baş t ina sahibi küçük asiller v o y n u k olarak varl ıklarını saklamış gö rünmektedirler. Burada b a ş t i n a Bosna'dakinden farklı mahiyette olmalıdır . Voyini veya voynici, D u ş a n ' m Sırp i m p e r a t o r l u ğ u n d a Vlastelin (büyük asılzâdeler) i n aksine siyasî ve iktisadî ehemmiyeti o lmıyan , adedleri pek çok küçük asiîzâdeler sınıfını teşkil ediyordu 1 4 0 . Kuvvetle iddia olunabilir k i , f i i l i muharip olarak Osman l ı ordusunda m ü h i m bir miktara yükselen v o y n u k l a r , eski D u ş a n i m p e r a t o r l u ğ u n u n yayılmış b u l u n d u ğ u sahalarda mevcut b a ş t i n a s a h i b i k ü ç ü k a s i l l e r d e n gelmektedirler. Y u k a r ı d a tedkik etmiş o l d u ğ u m u z sahalar vaktiyle bu i m p e r a t o r l u ğ u n h u d u d l a r ı içine girmiş yerlerdir ve Osmanlı i m p e r a t o r l u ğ u n d a voynuk baştinası esas it ibariyle eski karakterini muhafaza etmiş görünmekted i r . O s m a n l ı d e v r i n d e b a ş t i n a adı a l t ında birbir inden ayrı başlıca i k i çeşit arazi kasd edilmektedir : 1 — R a i y y e t b a ş t i n a s ı , 2 — A s k e r î h i z m e t s a h i p l e r i n e t a h sis o l u n a n b a ş t i n a (voynuk başt inası , doğancı başt inası , akıncı başt inası v. s.). Raiyyet baş t inasmm, reâyâ elinde u m u m î m î r î arazi sistemine tâb i çift (çiftlik) lerden esas it ibariyle bir farkı yoktur. Yegâne fark, b u n l a r ı n hır is t iyanlar elinde olması ve haraca tâb i bulunmasıdır . Bu sebeble bunlara " h a r a ç l ı b a ş t i n a " da denmektedir u ı .

1 3 9 »jîl* 1 u i . t ib fiy< jyfi.A j j i i l J j i j ı £ > « Jy~•** <ı£>»s J u-J2^" « JXJJ ^jl> i l j t i * I - J J / j y ' A » ÛS^J.JİJ\ — ( 1 6 7 no. l u T ı r h a l a defteri, 126 a ) .

1 4 0 K a d l e c , 97-98. 141 "Eğer voynuklardan biri haraçlu raiyyet baştinasın tasarruf etse hem haraç alına

ve hem ispence alına ve hem öşür alına." ( M . 1516 t a r i h l i Bosna defteri k a n u n n â m e s i ,


Bu gibi baş t ina lar sonradan m ü l ü m a n l a r eline geçse bile sahibi h a r a ç vergisini ödemeğe mecburdu 1 4 2 . A s k e r î b a ş t i n a l a r , bu arada voynuk baş t ina lar ı ise, reâya çiftliklerinden (baş t ina l a rmdan) farklıdır . V o y n u k b a ş t i n a s ı A l i Ç a v u ş k a n u n n â m e s i n d e 1 4 3 şöyle ta r i f olunur : "ve bir bahşı dahi şol mezâri^dir ki; baştina itibarı üzere voynuk taifesine tayin olunmuştur ki, erbâb-i divân İstılahında baştina, çiftlik demektir, ve ziraat ve hırâset ederler, Lâşâr-i şerîye ve rüsûm-i örfiyyelerin-den ve harâc ve ispencelerinden ve cavârız-i divâniye ve cemî( tekâlifi örfiyye-den muaf ve müsellemlerdir, baştinaları hangi karye hududunda ise nün ba'ad sahib-i arzın ve gayrın medhali yoktur, öşür ve rüsumları kendülere mahsus-dur."

Buna ilâve edilebilecek bir nokta, voynuk baş t ina l a r ımn oğullar , kardeşler ve akraba elinde muhafaza o l u n d u ğ u d u r . Baştina üzer inde, voynuklara y a m a k olarak, kaideten oğullar ı ve kardeşleri ve diğer akrabas ı yazılır. Ö l ü m ü n d e voynukluk onlardan birine veril ir . Osmanl ı baş t inas ınm bu durumu, yani: i - Muayyen büyüklük te sınırlı toprak p a r ç a l a r ı n d a n ibaret bu lunma la r ı , 2 - Bir dereceye kadar b i r irsî aile toprağı olması, 3 - Vergilerden m u â f tu tu lmas ı , fetihten önceki Sırp baş t inas ınm karakterlerini muhafaza ettiğini gösterir 1 ) J . Osmanl ı la r ın fetihten önceki voynuk başt inasmı muhafaza ett iğini gösteren bazı vesikalar da mevcuttur. Dibra voynukla r ı h a k k ı n d a şu kayıt 1 4 5 bu b a k ı m d a n dikkati çeker : ^ / t o^fjj, j L I <cXlr ? » A * ? } y Jjı' yj "Vjl °XJ\ j < L . j \ j _r ^ r ^ j ^ b (Sjicf^rf^ji «fjüj»

Presba vilâyetine ait şu eski kayıt da voynukla r ın ve topraklar ın ın menşeini göstermesi b a k ı m ı n d a n m ü h i m d i r :

. 1 4 6 « A e A J j l j l j ^s!j]\

Barkan , Kanunlar, s. 398). — İ s t a n b u l h â s l a r ı n d a Ortakçı baştinası da h u s u s î b i r d u r u m arzeder. bak. Ba rkan , mez. eser, 94.

1 4 2 Bak. H . 1022 t a r i h l i Ohri kanunnâmesi, Barkan , mez. eser, s. 295. 1 4 3 A l i ç a v u ş Kanunu, H . H a d z ı b e g i c neş . Glasnik Z e m a l . M u z e a i Sarajevo,

H ( ! 947)> s- 158. K a r ş . İ . H . U z u n ç a r ş ı l ı , Belleten 59 (1951), s. 398. 1 4 4 U m u m i y e t l e S ı r b i s t a n ve Bosna'da b a ş t i n a h a k k ı n d a bak. K a d l e c , 9 8 ,

102-105; T r u h e l k a , 53 v d . 1 4 5 H . 871 t a r i h l i D i b r a (Debra) defteri , bak. not 109. 1 4 6 I I . M u r a d devrine ait K ı r ç e v a d e f t e r i (bak. no t 67) sahife 62.


K a l oy a n vi lâyet indeki şu kayı t ta dikkate değer :

Bunun üzer inde şu derkenar va rd ı r : < . * J S Û L « s~>xj\ 4--v^ ¿1 a . J ' ı - ^ ^ i 1 £ J 5 »

. «<ı'jji a o a _,;-Ni(ijLş- j j i j jb-îi y^=-A l a c a - h i s a r (Kruşevatz) ve K ü s t e n d i l (Kostandin-ili) voy-

nuklarma ait ! I . 892 ta r ih l i müstaki l bir voynuk defterinde 1 4 7 her voynukun bir " b a ş t i n a " ) sı o l d u ğ u n u ve bu baş t ina l a rm mahiyetini öğreniyoruz ; bir f i k i r vermek üzere bir tanesini aynen naklediyoruz : "Cebelu voynuk : Yuvan veled-i Olivir ( j ' r b 1 -*b jb*.) baştina: 6 tarla, bir çayır, bir bostan". Başt inalar aşağı yukar ı hep bu vüsat tedir ler . Bazı baş t ina l a rda fazla olarak deği rmen, meyva ağaçları da vard ı r .

Sırp baş t inas ınm esas it ibariyle muhafaza edilmiş olması Osmanlıların u m u m î poli t ikasına uygun bir vakıadı r : Osmanl ı la r ın , keşişleri , metrepolidleri ve peskoposları eski yerlerinde eski imtiyazlariyle ibka ettiklerine göre 1 4 8 , o derecede şiddetle hissedilen asker i h t i yacını karşı layabilecek eski askerî sınıfları muhafaza etmeleri kadar tab i î bir şey ola tnazdı .

Bizzat voynuklara gelince, bun l a r ı n şüphesiz en m ü h i m vasfı " a ske r î " o lmalar ıd ı r 1 4 9 ; onlar, raiyyet deği ldir ler ; raiyyet s ta tüsüne girmezler. Y u k a r ı d a naklet t iğimiz misâlde görü ldüğü gibi bazı lar ın ın kadîmi sipâhî o lduğu bilhassa zikredilmiştir . H a t t â bu sıfatları dolayı-siyle bir voynuk kolayca t imarl ı sipahiler sınıfına in t ika l edebilmekte i d i 1 5 ° . Aynı devirde bun la r ın fiilî muhar ip olduklar ına , savaşt ıklar ına şüphe yoktur 1 5 1 . H iç olmazsa H . 892 t a r ih l i K ü s t e n d i l ve

1 4 7 Başv . Arş iv , t apu defterleri no. 2 1 . D e f t e ı - i e s â m i - i v o y n u g â n - i l i v â - i K ü s t e n d i l v e l i v â - i A l a c a h i s a r .

1 4 8 bi6 }j_ üAi'Uj i3J-iiif j}f - i ' : (Ka labaka) L S j U î üUui fV J U - U j \ 3 ci jJSU* M , . -C ^ o ^ J j l > 3 6J . '^J* 3 }•'-'/> 3 i>Xj.i\j 4J\J i\jr. y:'U»U 3 J jULi s l « i - \ > ' o U A i r W J v y V-s1-»' > -(167 no . l u T ı r h a l a d e f . s. 1 2 4 a ) .

1 4 9 « . . . Yürük ve tatar ve voynuk taifeleri dahi askerîdir-» (Sultan Süleyman Kanun. T O E M . s. 4 0 ) , ve Galabov, Osmono Tıırski izvori.., 21 .

1 5 0 Bak. y u k a r ı d a not 139. ıs ı X V I . a s ı r d a d a h i P o j e g a v o y n u k l a r ı "atları ve tonları ve gönderleri ve

kalkanları ile" uc h izmet ine ve akma e ş m e k t e id i l e r (bak. H . 952 t a r i h l i Pojega kanunu, Barkan , mez. eser, 303). B o s n a ' d a Brod , N a r t o v a , Akhisar ve Sin ka le le r in in m u h a f a z a s ı voynuk la ra b ı r a k ı l m ı ş t ı ( H . 922 t a r i h l i Bosna kanunnâmesi, Barkan , 395).. K a r ş ı l a . B r o q u i e r e , 208.


A l a c a h i s a r voynuk defterinde ve H . 991 Avlonya defterinde 1 5 2

adlar ı geçen c e b e l u v o y n u k l a r («jb_9J'U=- ) menşede böyledir-

le r 1 5 3 . İstabl-i âmire 'ye ( J J * ^ I ) bağ lanmış olan B u l g a r i s t a n v o y n u k l a r ı , var l ıklar ını daha uzun zaman sakladıklar ı halde diğer bölgelerde voynuklarm azaldığını veya b ü s b ü t ü n ilga o l u n d u ğ u n u görmekteyiz . Görünüşe nazaran y a y a ve m ü s e l l e m l e r gibi bunlar da evvelâ fiilî muharipl ik hizmetinden geri hizmetlere alınmışlar; sonra voynuk yamak la r ın ın z a m a n ı n d a t a m a m l a n m a m a s ı yüzünden günder'lev'm ortadan kalkması 1 M , ba ş t i na l a rm reâya toprağı aras ına kar ışarak kaybolması 1 5 5 , merkezin tedbirleri z a m a n ı n d a a l amamas ı 1 5 6 y ü z ü n d e n teşkilât bozulup dağı lmış , yahut bizzat hük ü m e t birçok yerlerde zaman zaman voynuklarm bu sıfatlarını kald ı r a rak 1 5 7 ellerindeki baş t ina l a rm gelirini hâs veya timara bağlamıştır.

Osman l ı devletinin hır is t iyan t imarlarda o lduğu gibi , eski voynuklar ı ibka etmekle beraber, onlar ı da kendi bünyes inde mevcut mümâs i l kadrolara göre teşki lât landırdığı m u h a k k a k t ı r . Osmanlıların en eski askerî teşkilâtları olarak bil inen y a y a ve m ü s e l l e m t e ş k i l â t ı ile 1 5 8 v o y n u k t e ş k i l â t ı a r a s ında benzerlik i lk bakışta göze ça rpar . Öyle sanıyoruz k i , voynuk teşki lâ tmdaki v o y n u k , l aga -t o r , b a ş t i n a gibi tâbir ler hangi esasların Sırp devrinden intikâl ettiğini, ve Türkçe ç e r i - b a ş ı (ser-asker), g ö n d e r , y a m a k , e ş k i n c i gibi ıst ı lahlar da Osmanl ı l a r ın bu teşkilâta neler getirdiklerini göstermektedir . Esas itibariyle müsel lemler in çiftliği, baş-tinaya çok yakındır . Çiftlik üzer inde de in t ika l hak la r ı geniştir. Çiftl ik, müsel lemin "oğu l l a r ından veyahut ka r ındaş l a r ı ndan veyahut gayrı a k r a b a l a r ı n d a n kimler i ka l ı r sa" ona in t ika l eder 1 5 9 . Fakat

1 5 2 K ü s t e n d i l ve A l a c a h i s a r v o y n u k defteri , bak. not 147: H . 991 t a r i h l i A v l o n y a mufassal defteri, bak. not 107.

1 5 3 Buna m u k a b i l Kara-voynuklar v a r d ı r ( X V I . as ı r b i r i n c i ya r ı s ı , Galabov, 20). 1 5 4 Bak. K a n u n n â m e - i v o y n u g â n , B a r k a n , mez. eser, s. 266. 1 5 5 Buna da i r b i r m i s â l , bak. Galabov, 55. 1 5 6 Bak. G a l a b o v , 58, 62. 1 5 7 H . 991 t a r i h l i A v l o n y a defterinde (bak. not 107); voynugân-i mensûh-i

karye-i Visoçka, Karye-i Graboçka ma' voynugân-i mensûh-i Karye-i Grabova, Voynugân-i mensûh-i karye-i Pothom; Bulgar is tan 'da m e n s û h v o y n u k l a r i ç in bak. Ga labov 59.

1 5 8 Bak. Â ş ı k P a ş a z â d e 40 , 9 7 ; N e ş r î - T a e s c h n e r , 45. 1 5 9 H . 924 t a r i h l i Gelibolu müsellem ve piyâde kanunu, bak. Barkan, mez. eser,

242.


baş t inaya da, müsel lem çiftliğinde o lduğu gibi, yamak adedini doldurmak için har iç ten adam sokulmaktadı r . Baştina da, çiftlikler g i bi , vaktiyle ait o lduğu şahsın adiyle zikrolunur 1 6 0 . Yaya ve müsellem teşkilât ında y a y a - b a ş ı l a r ; voynuklarda, çeri-başılar ve lagator-lar komutan olup t i m ar alırlar. O n l a r ı n a l t ında bir tarafta yayalar, öbür tarafta voynuklar gelir. Gerek yaya ve müsellem, gerek voynuk teşkilât ında, daha aşağı derecede, vazifeleri aynı olan ve yamak ad ı verilen ya rd ımcı namzedler yer alır. Bunla r ın mikdar ı her i k i tarafta da muayyendir (2-8 yamak). Her yaya, müsel lem veya voynuka tâbi yamak la r ın heyet-i umumiyesine her i k i teşkilâtta gönder (günder) adı verilmektedir. Nihayet her i k i teşkilât aynı muâmeleye tâbi olmuşlar ve evvelâ bazı geri hizmetlere tahsis olunduktan sonra ekseri bölgelerde lağvedilerek çiftlik veya başt inalar ı t imarlara veri lmiştir 1 6 1 . Voynukla rm H . 779 ( M . 1377-1378) da Rumeli Beylerbeyi T i m u r t a ş bey ta raf ından ihdas edildiği iddiası l 6 2 , ancak bir yeniden teşki lâ t landı rma faaliyeti ile alâkalı olabilir.

Voynuklarm, fetihten önceki yerl i hır ist iyan sipahiler o lduğu hakk ında Heş t Behişt ' in (Nurosmaniye küt . 3209, varak 364a) şu kaydı m ü h i m d i r :

dUU* j \ fM J L A L - j J J İ ^ . . o J A I ( j l j L s ) 3I A%~\ jCıi J L J İ İ 31 ^ »

ı^fC&i ) tSjLai' j L « j 3 } S. \ ^J»j'A r/s (V_l j 1) oio%A ı^M-î-J } \ J J

ıSy'^j u r . J 4 ^ M J ^ ' J - A ^ A 4I11» l_r\ »LSl J J a&l^ ob"y\~° k_Iyj> »A ıSj^~} 3

« X\ cO } s

Y u k a r ı d a hır is t iyan t imar l ı sipahiler ve voynuklar gibi birbir inden ayrı askeri g rup la r ın menşeini izah ederken, en eski Osman l ı vesikal a r ı ndan geriye doğru giderek bun l a r ı n fetihten önceki zümreler le a lâkalar ını göstermeğe çalıştık ve Osman l ı devletinin, bun la r ın eski arazi ve sınıf s ta tüsünü esas ha t l a r ı nda muhafaza ettiğini işaret ettik. Şüphesiz bu suretle birçok B i z a n s - S l a v m ü e s s e s e l e r i Osmanl ı I m p e r a t o r l u ğ u n a in t ikal etmiştir. Eski hır is t iyan sipahilerin, yerlerinde b ı rakı ld ık tan sonra, hiç olmazsa bir t ak ım yerleşmiş â d â t ve a n a n â t -ta, eski ile birdenbire ve tamamiyle a lâkalar ını kesmiş o lmalar ı i h t i mal dış ındadır . Rumeli 'de Osman l ı t imarmm daha i y i t an ınmas ı bize u m u m î t imar sistemi içinde d ışar ıdan gelen bu mahalli izleri

1 6 0 Bastina-i Dimitri, y ahu t çiftlik-i yaya Oğulbeği g i b i . 1 6 1 Bak. no t 157. 1 6 2 H o c a S a d e d d i n , Tâc üt-tevârih, I , 94.



tayine ya rd ım edecektir. Burada, bu tesir ve nüfuzu göstermek üzere yalnız t imar bünyesine girmiş olan bir maha l l î mahsul vergisini bahis mevzuu edeceğiz.

X V I . asır baş lar ına kadar çıkan bir k a n u n n â m e kayd ına göre 1 6 3

Sofya havalisinde t imar sahipleri r e â y a d a n öşür vergilerini a ld ıktan sonra fazladan harman resmi adiyle b a ş t i n a baş ına i k i k i l e b u ğ d a y ve i k i k i l e a r p a a lmak tad ı r l a r (bunun mahalli kile ile alındığı da ayrıca işaret o lunmuş tu r ) . Bu vergi, mü teâmi l O sman l ı kanun la r ına aykırı bir vergidir 1 6 4 . Bunun içindir k i , K a n u n î S u l t a n S ü l e y m a n Belgrad seferine giderken, harp bölgesine yakın bu havali reâ-yasını memnun etmek düşüncesiyle 1 6 5 bu vergiyi kaldırmışt ı . Fakat sipahiler, sonradan iht iyar lar ın şehâdetiyle "bu vilâyet küfr ü dalâlet içinde iken reâyadan âdet-i harman alınugeldiğini" i ler i sürerek bu verginin iadesine muvaffak oldular ( H . 932) 1 6 e .

Biliyoruz k i , daha Ç a r S a m u e l z a m a n ı n d a (976-1014) Bulgar köylüsü, mahsul vergisi olarak, yılda bir ö l ç e k b u ğ d a y ve b i r ölç e k d a r ı , ayr ıca bir küp şarap vermekte i d i . Bulgaristan, Bizans idaresine geçince bu vergiler aynen ibka edildi 1 6 7 .

İşte Osmanl ı devrinde, öşürden ayrı olarak g ö r d ü ğ ü m ü z mak tû mahsul vergisi bu vergiden başka bir şey değildir . Aynı vergiye X I X . asırda gospodarlık adiyle V i d i n ve havalisinde ras t lamaktay ız . Bu tarihte köylü, çift başına muayyen miktarda (50 okka) buğday , arpa ve m a h l û t t a n ibaret olan bu vergiyi " a ğ a l a r a " ö d e m e m e k için 1850 tarihinde büyük bir isyan çıkarmıştı 1 6 s . Bu suretle K a n u n î Sü leyman ' ın teşebbüsüne r a ğ m e n ka ld ı r ı l amayan bu k a d î m vergi, t imar bünyesine yerleşmiş ve İ m p e r a t o r l u ğ u n son z a m a n l a r ı n a kadar varl ığını saklamıştır. Burada ilâve edelim k i , Osman l ı t i m a r ı n m bünye-

163 Sofya kanunu ( H . 932), Barkan, mez. eser, 252. 1 6 4 A n a d o l u ' d a Ş a r k eyaletlerinde resm-i şahnegî a d ı a l t ı n d a bu mahiyet te eski

b i r vergi ekseri mahal lerde ka ld ı r ı lmış t ı r (Barkan, mez. eser, resm-i ş a h n e g î maddesi). K a r ş . W . H i n z , Dos Steuerıvesen 0'stanatoliens im 75 und 16 Jahr., Z D M G , Bd. 100-1, s. 181.

1 6 5 B u hava l i ahalisi 1443 de iJerliyen M a c a r ordusiyle b i r leşe rek isyan etmiş le rd i ( H a l i l İ n a l c ı k - M e v l u t O ğ u z , Teni bulunmuş bir Gazavât-ı Sultan Murad Han, D T C F Dergis i V I I . sayı 2, s. 488).

166 B a r k a n , 252. 1 6 7 C. J i r e c e k , Geschichle der Bulgaren, Prag 1876, s. 410. 1 6 8 H a l i l İ n a l c ı k , Tanzimat ve Bulgar meselesi, A n k a r a 1943, S. 45-107.


sine girmiş olan fetihten önceki zamanlara ait mahalli vergiler bundan ibaret değildir 1 6 9 .

Yuka r ıda , Fatih devri defterlerinde rast ladığımız Martolosları ( j l - y " j ' J ) işaret etmiştik. Bu kayı t lara göre : 1 - Martolos lar ı Tuna üzerindeki G ü ğ e r c i n l i k , V i d i n kalelerinde görmekteyiz ; 2 - G ü ğ e r c i n -l i k ' t e bun la r ın s i p a h i n e s l i n d e n hırist iyanlar oldukları tasrih olunuyor; 3 - Bunlar, u l û f e , yani y e v m i y e alan m a r t o l o s l a r l a , m ü s e l l e m , yani vergilerden afvedilmiş martoloslar olarak ik i grupa ay r ı lmak tad ı r ; 4 - G ü ğ e r c i n l i k u l û f e l i m a r t o l o s l a r ı 10-15 kişilik bölük'ler halinde bir reis idaresinde bulunmakta ve her bölük, reisinin adiyle zikredilmektedir;» her martolosun yevmiyesi i k i akçedir. Bu martoloslarm a k ı n l a r a katıldığı anlaşılıyor. Martoloslarm oğulları ve kardeşleri onlarla beraber ayrıca yazı lmışlardır .

Martolos kı ta lar ının I I . M u r a d taraf ından tesis edildiği i d d i a s ı 1 7 0

şüphesiz m a r t o l o s l a r m m e n ş e i n i izaha kâfi değildir. Yukar ıdak i misallerden, bun la r ın X V . asır ikinci yar ıs ında hudutta, T u n a üzer indeki kalelerde hizmet gören bir a s k e r î t e ş k i l â t a tâb i o lduğu görünmekted i r . Muahharan martoloslarm umumiyetle, hudut, kale askeri, akıncı sayılmaları 1 7 1 on la r ın bu menşei ile münasebe t t a r olsa gerektir. D o n a d o d a L e z z e , Fatih Sultan Mehmed devrinde onları tıpkı akıncılar [simili a guesti aganzı) gibi telakki etmektedir 1 7 2 . Y u k a r ı d a tedkik ett iğimiz iç-Rumel i defterlerinde martoloslara ras t lamadığ ımız halde onlar bu bölgelerde ancak müteakip as ı r larda görülmektedi r le r 1 7 S .

1 6 9 D e l v i n a ' d a Sopote ( ^ ) k ö y ü n d e evl i r e â y a sipahiye y ı l d a b i r k i l e b u ğ d a y b i r k i l e a r p a v e r i r d i (912 t a r i h l i A v l o n y a d e f t e r i ) . Bosna'da hane b a ş ı n a a lman P u l a ç i n e ( < - > - V ^ ) n a k d î vergisi t a 'd i len muhafaza o l u n m u ş t u . B u vergi n i n yar ı s ın ı t ı m a r sahibi yar ı s ın ı sancak beyi a l ı r d ı (1516 t a r i h l i Bosna kanunu, Barkan , 397, 399). Ge l ibo lu l i v â s m d a b a z ı R u m k ö y l e r i n d e n a lman ş ı ra vergis inin eski devi rden k a l d ı ğ ı h a k k ı n d a k a n u n n â m e d e şu i b â r e v a r d ı r : "Zikrolan kabakulak âdeti ve monapolya kadîmi kanunlardır" (1519 t a r i h l i Gelibolu kanunu, Barkan 236). Eski verg i le r in nası l ibka ed i ld iğ i h a k k ı n d a bilhassa bak. Kıbrıs kanunu, Barkan , 349.

1 7 0 B a r b a r ' a g ö r e (bak. A n h e g g e r , Martoloslar hakkında, T ü r k i y a t Mec m u a s ı , c. V H - V H I (1940-1942;, s. 285).

1 7 1 Anhegger, mez. mak. 283 v d . 1 7 2 Anhegger 'de s. 286, 308. 1455-1468 a r a s ı n d a yen içe r i o c a ğ ı n d a hizmet

e tmi ş o lan b i r S ı r p , M i c h a e l K o n s t a n t i n o v i c , h a t ı r a t ı n d a Marlulusi'leıden bahsile, b i r k a ç y ü z k i ş iden ibaret b u askerlerin hudu t muhafaza b ö l g e l e r i n d e nö betç i l ik y a p t ı k l a r ı n ı söyler ( J i r e ç e k , Gesch. der Bulgaren, s. 456).

1 7 3 Anhegger, 286 vd .

ı 8 o F A T İ H D E V R İ Ü Z E R İ N D E T E T K İ K L E R V E V E S İ K A L A R

Osmanl ı la r , k a l e l e r d e , iht iyaçlar ı olan b ü y ü k miktarda muhafaza kuvvetlerinin yerini tutmak üzere r e â y a y ı kullanmakta idiler. Bu usul, reâyayı m u â f vc m ü s e l l e m kı lmak suretiyle k a l e m u h a f a z a s ı n a tayin etmek şeklinde, i ç -Rumel i ' de i lk fetih zamanl a r ı ndan beri tatbik edilmiştir. Martoloslarm aslen raiyyet mi , yoksa askerî m i olduklar ı keyfiyeti menşeleri araşt ı r ı l ı rken bilhassa üzer inde duru lmas ı gereken bir noktad ı r 1 7 4 . R e â y a d a n olan diğer hizmet sahipleri, meselâ derbendeiler gibi , defterlerde onlar ın da bazan muâf lığı işaret olunur (müsellem martoloslar). Esasen derbendei r e â y a n m martolos yapı ldığına dair vesikalar va rd ı r 1 7 5 . Voynuklar-da o lduğu gibi hususi mahiyette bir b a ş t i n a n ı n martolos teşkila t ının bir unsuru o lduğunu sanmıyoruz . Bazan başt inal ı martolos-lardan bahsolunuyorsa 1 7 6 , burada başt inayı r e â y a ç i f t l i ğ i olarak an lamal ıd ı r 1 7 7 . Aynı şekilde X V I . asır baş la r ında Bosna'da re â y a d a n b in kişi a k ı n c ı yazılmış ve " b a ş t i n a l a r ı " her tür lü vergiden m u â f kılınmıştı 1 7 8 . Bununla beraber bu sınıf iç inde k a r a m a r t o l o s , m ü s e l l e m m a r t o l o s , u l û f e l i m a r t o l o s adîariyle g ö r d ü ğ ü m ü z muhtel if g rup la r ın herbiri ayrı bir menşeden gelmiş olabilir . Herhalde asıl martoloslar, menşede, m u â f ve m ü s e l l e m r e â y a d a n ayrı , muayyen ve müstaki l bir teşkilât o lmal ıd ı r lar . Bizzat m a r t o l o s adı Osman l ı l a r a yabanc ı bir menşe göstermektedir . Bunu, Anhegger'in d ü ş ü n d ü ğ ü gibi Bizms' ta mı 1 7 9 , yoksa Sırp - Macar hudut teşki lât ında mı aramak lâz ım geldiği bir meseledir. Osmanlıların, ih t iyaçlar ın zoru a l t ında bu sınıf askeri, m u â f ve m ü s e l l e m r e â y a n m ilhakı ile genişlettiği, ve bazı teşkilât hususiyetlerinin (bölük teşkilâtı) gösterdiği gibi , yeniden teşki lâ t landırmış o lduğu kuvvetle iddia olunabilir. D o n a d o da L e z z e ' n i n Fatih Mehmed' in Karaman ve U z u n Hasan seferlerinde ordusunda 6 0 0 0 hır ist iyan martolos b u l u n d u ğ u hakk ında ifadesi müba lağa l ı olsa bile 1 8 0 , bu

1 7 4 Bak. s. 168. F e v k a l â d e b i r h izmet karş ı l ığ ı b i r martolosa t imar va 'ded i ld i -ğ in i b i l i yo ruz (Dursun bey, T O E M ilâvesi , s. 130).

1 7 5 Bak. Anhegger , i l âve le r , no . 19. M u â f ve m ü s e l l e m d e r b e n d e i lere a i t n â d i r b i r m u â f i y e t b e r a t ı n ı n Z e y i l 'de fotosu (no. X ) v a r d ı r .

1 7 C Anhegger, 293. 1 7 7 Bak. y u k a r ı d a not 141. 1 7 8 Bak. H . 922 t a r i h l i Bosna kanunnâmesi, Barkan , mez. eser, s. 397. 1 7 9 Anhegger, 285. 1 8 0 Bak. Anhegger, i l âve . no. 3 ve s. 286.— Y u k a r ı d a , no t 172 de Kons tan-

t i n o v i ç ' i n v e r d i ğ i m i k t a r l a karş ı la .

S T E F A N D U Ş A N ' D A N O S M A N L I Î M P E R A T O R L U Ğ U N A 181

devirde bun la r ın Rumeli 'deki hır is t iyan askerler a ras ında ehemmiyetl i bir yer tu t tuk la r ı şüphesizdir . Macaristan fethinden sonra ise, bu memlekette bilhassa kalelerde kul lanı lan sırp as l ından martoloslar çok m ü h i m bir yer tu tacak t ı r 1 S 1 .

T r u h e l k a ' n m vaktiyle, muâsı r R a g u z a v e s i k a l a r ı n d a n i lham alarak Bosna için yazdığı şu sat ır ları b u g ü n Rumel i 'n in geniş bölgelerine hiç t e reddüdsüz tatbik edebiliriz. O, diyordu k i : "Bu vesikalar, Osmanl ı l a r ın katiyyen yerli müesseseleri tahrip etmeyip bilâkis bu müessesâta tamamiyle tetabuk etmek suretiyle o müesse-seselere hatta hizmet dahi ett iklerini isbat etmektedir. Bir kere Bo-gomillerin, emlâklerini gaybetmek istemeHikleri için kütleler halinde islâmiyeti kabul ettikleri keyfiyeti b i r efsaneden ibarettir. Tarihen müsbe t b i r tek vakıa yoktur k i , cebr î iht ida keyfiyetini isbat edebilmiş olsun. Buna mukabil m ü s l ü m a n l a r m , girdikleri yerlerdeki hıris-t iyanlar ı kendi dinlerinde taciz etmeden bırakt ıklar ının delil i ise pek çok tu r " 1 8 2 .

Eski O s m a n l ı defterlerinin tedkikinden anlaşılıyor k i , hakikatte Osman l ı fethi, âde ta sistematik bi r şekilde m u a y y e n s a f h a l a r d a n geçerek ge rçek leş i rd i : Evvelâ bir ha r a c g ü z â r l ı k d e v r e s i , bir alışma z a m a n ı teşkil eder: onun a rkas ından , bazan tamamiyle sulhcu vası talar la y e r l i h a n e d a n bertaraf ediliverir; fakat eski devlete mensup unsurlar muhafaza olunur ve yap ı lan bir tahrirle bunlar Osmanl ı n i zamına intibak e t t i r i l i rd i . Bunu müteak ip yeni nizam tedricen her şeye kendi kalıbını verirdi . Fakat hiç bir zaman eski n izamın birden ve toptan ilgası, Osman l ı kanun ve n izamlar ın ın zorla tatbiki gibi bir şeye ras t lanmamış t ı r . Denilebil ir k i , Osmanl ı la r feth ettikleri bölgelere m u h a f a z a k â r b i r s i ya se t l e yerleşmişlerdir : Din î müesseseler, sınıfların statüleri , ida r î taksimat 1 8 3 , vergiler 1 8 4 , yerli

1 8 1 Bak. Anhegger, 287 v d . — M a r t o l o s l a r h a k k ı n d a şu 'yazıyı g ö r e m e d i k : D . J . Popovic, O martolosima cı lurskoj vysci, P r i l o z i , c. 8 (1928), s. 213-229.

1 8 2 M e z . makale , t ü r k ç e tere. 57-58. 183 A r n a v u t l u k ' t a d a ğ l a r l a b i r b i r i n d e n a y r ı l m ı ş vadi ve havzalar, Jupe'ler

eski s e n y ö r l e r i n hak imiye t s a h a l a r ı n ı t a h d i d etmekte i d i . Bu Jupe'ler, O s m a n l ı idaresinde i d a r i b i r l i k l e r i n (ekseriya subaş ı l ık) esas ını teşkil etmekte devam et t i . M a kedonya ve S ı r b i s t a n ' d a a y n ı d u r u m u g ö r m e k t e y i z . O s m a n l ı l a r , M a c a r i s t a n ' ı feth e t t ik le r i zamanda eski i d a r i h u d u t l a r ı muhafaza e t m i ş l e r d i r ( H . K u n ' u n T . T . K . t a r a f ı n d a n ç ı k a r ı l m a k t a olan Segedin sancağı defteri mukaddemesi) .

1 8 4 Bak. y u k a r ı d a not. 169, ve H i n z , mez. makale.


âdet ler 1 8 0 ve nihayet askerî zümre le r esas it ibariyle muhafaza olunmuşlardı r . En büyük ve şümul lü yeniliği t imar sistemi teşkil ediyor, daha doğru bir ifade ile, Osman l ı ida r î ve askerî yerleşmesi buna dayan ıyordu . Fakat yuka r ıda temas o lunduğu üzere , bu da, Balkanl a r d a k i arazi hukuku ve eski sipahiler sınıfının durumu ile tezat halinde olmadığı , ve eski hırist iyan sipahiler t imar kadro la r ına alındığı için kolayca yerleşmiş, büyük mücadele le re yol açmamış t ı r 1 8 6 .

Hülâsa , Osmanl ı l a r , gerek zaruretlerin tesiri a l t ında , gerekse yeni fethedilen bölgelerde halkın i t iyat ve hislerine aykırı an î değişikliklerle bir muhalefet u y a n d ı r m a m a k için, baş langıç ta , mevcut nizam üzerine sadece hâkimiyet ler in in ö r tüsünü a t ıvermekle iktifa etmişlerdir. Sonra devlet, Anadolu ve Rumeli 'de âde t a devaml ı olan savaşları idame ettirmek için büyük askerî kuvvetlere m u h t a ç id i . Bilhassa yüzlerce kalede asker bulundurmak icab et t iğinden, bu suretle asıl faal muharip kuvvetlerini bu geniş bölgelere dağı t ıp elden ç ıkarmak tehlikesiyle karşılaşmış bulunuyordu. Ha lbuk i yuka r ıda gözden geçirdiğimiz memleketlerde yalnız N o v a b e r d a (Novobrdo) kalesinde 10 tüfenkci yeniçeriye ras t lamaktayız 1 8 7 . Bu suretle, kale muhafaza kuvvetleri a ras ında t i m a r l ı , u l û f e l i veya sadece vergilerden m u â f , muhtelif teşkilât lara tâbi b ü y ü k miktarda h ı r i s t i y a n y e r l i k u v v e t l e r bu lunmas ı böyle bir zaruretin neticesidir. Nihayet devlet, h a r a c g ü z â r l ı k d e v r e s i n d e Osman l ı ordusunda k e n d i s e n y ö r l e r i idaresinde yard ımcı asker olarak hizmete alışmış olan hırist iyan askerleri, hususiyle h ı r i s t i y a n s i p a h i l e r i , şimdi yerlerinde t imarl ı olarak b ı rakmakla , m ü t e m a d i savaşlar için daima artan muharip kuvvetler iht iyacını da karşılamış oluyordu. O s m a n l ı b e y l i ğ i n i n A n a d o l u ' d a r a k i p l e r i n e k a r ş ı ü s t ü n l ü ğ ü n ü s a ğ l ı y a n â m i l l e r d e n b i r i b u o l m a l ı d ı r .

Osman l ı devleti için, y e r l i a s k e r î s ı n ı f l a r ı n i b k a s ı , bir taraftan asker ih t iyac ından i leri gelmiş ise, diğer taraftan sosyal

1 8 5 L . Barkan t a r a f ı n d a n ne ş r ed i l en S a n c a k k a n u n n â m e l e r i n d e Osmanl ı la r ın her yerde âdel-i kadîme'yc ne kadar r e a y e t k â r b u l u n d u k l a r ı n ı g ö r m e k kolayd ı r .

ise A r n a v u t l u k ' t a , İ t a l y a n devle t le r in in y a r d ı m ve teşviki ve memleket i n hususiyetleri sebebiyle ye r l i feodal beyler isyan ve mukavemet t e ş e b b ü s l e r i n den ger i k a l m a m ı ş l a r d ı r , bak. H . İ n a l c ı k , iskender bey, İ A . , c ü z 52, ve, Arnavutluk'ta Osmanlı hâkimiyetinin yerleşmesi, F a t i h ve İ s t a n b u l I I , s. 163 v d .

1 8 7 H . 859 t a r i h l i V ı l k v i l â y e t i defteri, bak. not 68 c.

J 3 T E F A N D U Ş A N ' D A N O S M A N L I İ M P E R A T O R L U Ğ U N A 183

p o l i t i k a b a k ı m ı n d a n da en uygun yol olarak hissedilmiş olmalıdır . Eski devletin, yahut bu devleti temsil eden h a n e d a n ı n ortadan kaldır ı lmasıyla fâtih devlet ö n ü n d e bir t ak ım askerî, d in î zümreler kalmış oluyordu. Bunlar ya kılıçtan geçirilmeli, ya raiyyet haya t ına sürülmel i 1 8 8 , yahut aynı vazifelerine yeni devletin idaresi a l t ında devam etmeli idiler. Osmanl ı la r ı i lk i k i şıkka zorl ıyan sebebler yoktur, veya pek nadiren zuhur etmiştir. Fakat üçüncü şıkkın tatbiki ile devlet, büyük kazanç la r sağlıyor ve onlar ı kendisine bağl ıyordu. Beri taraftan bu yerli askerler, idare vc din adamla r ı da, Garp'tan gelen katolik hır is t iyan kuvvetlerin istilâsı tahakkuk ederse, her şeyin zorla değiştirileceğini, rafızî sıfatiyle takibe ve baskıya uğrayacaklar ın ı , mevkilerini onlara terk etmek zorunda kalacaklar ını pek i y i biliyorlardı .

Bunun için onlar, Osmanl ı istilâsına karşı ümitsiz bir mukavemet göstermedi ler ; sonra da ona hakikî m a n a s ı n d a bağ land ı la r 1 8 8 a , Hat ta bir çok unsurlar bu hâkimiyet in yerleşmesine b i l f i i l y a rd ım ettiler. Fetihten sonra sipahiler olsun, keşişler ve peskoposlar olsun, zaif ve h a r a c g ü z â r bir prensin kararsız idaresi yerine şimdi kuvvetli ve merkezî bir devletin muntazam ve mazbut kad ro l a r ında durumlar ının ve ekseriya imt iyazlar ın ın , emniyet ve garanti a l t ına al ındığım hissetmekte idiler. Devletin verdiği bu emniyet havası o n u n ge lecek y a y ı l m a l a r ı i ç i n en i y i b i r p r o p a g a n d a t e ş k i l e t m i ş t i r . Osman l ı padişahlar ı , hakimiyetlerinin yayı lmasına ve kökleşmesine y a r d ı m eden bu t e l i f e i siyaseti niçin terk edeceklerdi ? Bilâkis on lar ın geldikleri m u h i t ve a n a n e böyle bir siyaseti temamiy-le kolaylaş t ı rmakta i d i ve Osmanl ı l a r , muhakkak devletlerinin parlak tahini, menşeden itibaren bizzat b u p o l i t i k a y a borçlu bulunmakta idiler.

Gerçekten devletin bu karakteri, F. K ö p r ü l ü ve P. Wi t tek ' in gösterdikleri gibi , bir taraftan bir uc (marehe) d e v l e t i olarak doğmuş

ıss N o v a b e r d a ' d a b i r k ı s ı m " s i p â h î k â f i r l e r " H . 864 e d o ğ r u maden k u y u l a r ı n ı n suyunu ç e k m e k iç in i l t i zama g i r m i ş l e r d i r ( K a n u n n â m e - i S u l t â n î ber m û c e b - i c ör f - i O s m â n î , Paris, B ib . Na t . manus. turc 39). Ç o ğ u Fa t i h devrine ait y a s a k n â m e l e r i i h t i v a eden b u m ü h i m kanun m e c m u a s ı n ı D r . R . A n -hegger ' le beraber b a s t ı r m a k t a y ı z .

1 8 8 a " ( l e G r a n d T u r c ) est le plus obbey de ses subjectz que seigneur que je cognoisse" (B. de L a Broquiere, 273).


olmasına bağlı ise, öbür taraftan geniş zihniyetli bir idare ananesi

getiren u l e m â n ı n nüfuz ve faaliyetine bağlıdır . Devletin kuruluş

devrinde en baştaki r icalin çok defa kad ı l a rdan olması kayde şayan

bir vakıadır . İ s l â m i d a r e a n a n e s i n i n 1 8 8 b ehl-i zimmet hakk ında

eski d in î m ü s a m a h a ve himaye prensipleri, Osman l ı devletinde bu

sayede yerleşmiş ve İ m p e r a t o r l u k idaresinin temelini teşkil etmiştir.

U c d e v l e t i n i n gazâ ve c ihâd ideolojisi, f i i len onun, â zami derecede

müsamahac ı , tel if t i bir uc c e m i y e t i n i n realist temayül ler in i 1 8 9

benimsemesine mani olmamışt ı r . Hülâsa , bizzat Osman l ı devletinin

aslî karakteri, yerli müesseselerle ve sınıflarla bir uz laşmayı köstek

lemiyor, bilâkis teşvik ediyordu 1 9 0 .

Osman l ı devletinin, kendi hakimiyetini yaymaktan başka hiç

bir maksada tâb i olmayan hanedan impera to r luğu karakteri burada

kuvvetle t ezahür etmektedir.

ıs8b B u n u n iç in bak. P. W i t t e k , De la défaite d'Ankara.., T ü r k ç e ter. Belleten, sayı 27 (1943), s. 559-560.

1 8 9 Bak. M . F. K ö p r ü l ü , Les origines.., s. 88 v d . 1 9 0 Eski n i z a m ı n ve s ın ı f l a r ın ipkas ı sadece i n c e l e d i ğ i m i z b ö l g e l e r e mahsus b i r

v a k ı a değ i l , u m u m i b i r siyasetin neticesidir. İ l e r d e R u m e l i ' n i n d i ğ e r bö lge l e r i ve A n a d o l u i ç in de b ö y l e b i r t e d k i k y a y ı n l a m a k niyet indeyiz . O s m a n l ı l a r , A n a d o l u ' d a da a y n ı siyaseti, ha t ta daha geniş ö l ç ü d e t a tb ik ett i ler. İ l h a k o lunan beyl iklerde, â m m e h izme t i g ö r e n her t ü r l ü unsurlar , sadece b e r a t l a r ı O s m a n l ı P a d i ş a h ı a d ı n a değiş t i r i lerek yer ler inde b ı r a k ı l m a k t a idi ler . Bizzat y e r l i hanedan m e n s u p l a r ı , b i r kargaşa l ık ç ı k a r a m ı y a c a k l a r ı b ö l g e l e r d e m ü h i m vazifelere, sancak beyl ikler ine nak-lo lunmak ta id i ler . M ü l k t i m a r l a r , D i v a n î - m â l i k â n e sistemi, eski n izamla u z l a ş m a l a r ı n birer neticesidir ( B u n u n iç in bak. Ö . Barkan , Mâlikâne-di-vanî sistemi, T H İ M , I I (1932 - 1939), s. 119- 184) — A n a d o l u ' d a h ı r i s t i y a n t imar sahipleri mevcut tu r . B a y b u r d l i v a s ı n d a 63 tane sipâhizadegân-i gebrân kaydedi lmektedi r (Başv . Arş iv . T a p u def. no . 387, s. 925). H . 990 da K ü t a h y a kalesinde d i r l i k tasarruf eden z i m m î î e r i n mevcudiye t i merkeze ş ikâye t konusu o l m u ş , "bazısın Fatih Sultan Mehmed zamanından beri babadan evlâda dirliğe mutasarrıf oldukları ve bazısın sabık Padişahlar tarafından emirle tayin oldukları" t ahakkuk e tmi ş ve yerler inde b ı r a k ı l m ı ş l a r d ı r . "Hâlen kefereye öşür müstahak olduğuna" da i r bun l a r ı n el lerinde fetvalar b u l u n d u ğ u n u söy l eme le r i a r t ı k b u devirde z ihn iye t i n ne derecede değ iş t iğ in i g ö s t e r m e k t e d i r ( B u h ü k m ü n asl ı , M ü h i m m e d e f t e r i no. 48, sahife 30, t a r ih 18 Recep 990).

i 'i j

Z E Y İ L

ı

1

i

i .

No. I .

( v a r a k 2 7 a - 3 7 b )

y > l & j>~p j . s j S - ^ j ^ - Ü J I J S M J « . î L i L J U i J j J l y j > - . . . . (27 a)»

)XJ$s j j S ' ¿1*** l i j _ J <—>_jjl o J_C _J?L>- ,» 3* Ob j J ^ J u - k j i ?

A C U

Jj>j\ j l y j JİIÎ a yZ'iı çj O ( j^JİjJ U l ¿3.5 j jS' j*h_ A L J J İ T L O

» j ı Î J J İ ( 2 7 b) iSjj^Jj^ J^J^ J i J* 3 ' '_)X>\ s j*.S> L ç y .5' j*lı

\y* A İ U Î J J J l _ / I e a S J i o İİJbl j S"4^o l ¿ J L . - a . b l 4 İ y > j U * j U 4 J U > - ¿ 5 V

j L L Î ı AJ s J J ^ j j j l İ3 jia jSİ jS~ jL" j*»[>- AUJl>- l i j J_j ^ I A J J I

j j â ü j I (»li- .«.Jî; A^Jİ j l i j l I jk^jjy j j^>- oy (—> j j f^ j A L I ^ $ C ~ P

* Eser h a k k ı n d a bak. y u k a r ı d a s. 9.

http://%c2%bfJL.-a.bl


^ O j b aj j y jL* A > A J j y L i j l İ ^_fjj> ^JJ^J j jiJ* s - 2 - ' y*k . ( J j ^ i i

A O J T jS"jyj ^jj^T ön\y<h ij>-2 ıjjî <ZX~>) Jjji iJ~

A . i b j a . i b ( ^ i ' ^ j j ' - " ' t j ^ j - 5 ' '—Jy.Jjy,J jj1*j* c5*" A ^ ^ r ' j - ^ J - '

A l i l J C J t ı_-> j J j l ( } u s i Aj'yuJJ jl j i j a J S J o j j « - b l -bıjj b~j>

aJ i f j j . 5 J ^ y - i Aj t—) j J l AJ jyî AXJ J l y l i -d ' - to j j i j i A . b j ; ^¿.¿1 (il _ I

I - Ü J I Aİ.«jb y>~~£- j j j j S j i y- U l İ İ J . I J I _ / J ( j j j S " ( i lyî ^ S N J J İ J I

Î J 5 J . O ji« J J S A ^ L I ı _ ^ l ~ ? - I j j i j l y - ^ U - y _ ~ W P / y o İ Aj j 5 " « i d L J j l

aJJ

j j i l l ^ İ J J . 1 İ j l j j U j j J Â ' A.CKXJ O J I i _ J j j j l j b ( l i y i AJ |»^«İ-*SJI O J A ^ O

l y j / , 1 e J ü j j ( 2 8 a) J T 0 , i o A ; j T ^ ' T J J I j U » ( I V j l j - ^ U - ^ j j b

^ J j > - j o y O j l A > 0 U * j\h ıjy\ j L * i i j j " t ^ j J j l y ^ U - ^ i o i j j ¿5 J J >

d L J f l ^ - . i > - y i i j j J U l ( _ £ i j j i S " ( _ £ . u . . i J . J İ S ' Î j . » j j j i » v C O A ' J I y b I

^ P j İ J y o V j l a i j ^ j l ı j S " _ / A ~ J . S " A J U - J ) ^jrj..»-^ «j . j i~> ^ > - J ı J j l J b i U s

y ! y A ; (_£ y j j l j l s «^Ss^s J J U J ı _ J J J J I A ^ l î I / y j f j ı _ - > j j j j l l Ü ^ I J ' I

OLvâÜ yb 'I 0 J . I 3 - I j i " j J . : . S ' ^ i , j : s V J!)S~- )yi-~i jii I Oy^y I

A > * J 4 ^ , ; j . o £ja>j>- yL ' j_4>u_! a y ^ i y j j j l cİ^ 5 *- ' A - L J U ^ ! ( j l ^ i j

j j > u I J . i jJ ,^J l i i îj\jj^> jjc^* â - Ü j l V ^^jJ.")! ( J l a j 5 ^ A . ' l > J ~ * yjj~*

•J^JJ1 j i ,^JS~j~* ü j j ) j U j i i - v O İ y o j i ( j - ^ U l ¿ 5 ^ 1 5 " a j ^ i L

a j 5 l u o j j S ' j j ! a_/ j j Z " d)s I a j l > - lS" j j j;x*J^ ( J> -V_j l ^ J J j l U l j j j b

' y>~~~£- <—1 jJ» Jİ îi'iİ^ Alı A S ' ^ İ ji 0 J{>- I S " ^ U A ^ ^ J ^ I ^_r:*j Cj Jy*>

^ — - ! e O l ; J j l a y 5 w = O J J ' l j J ' W f y io i A s l ^ " l j ı j ^ l y l s l O J ^ J I

J j l (la JL.' S i\j\i~Jjj> j jkx.l>-j ji'ı j«U jl>\j ^ j J u l j J j j i _ w 2 ( J , I P {_tfjy

S T E F A N D U Ş A N ' D A N O S M A N L I İ M P A R A T O R L U Ğ U N A 18c

i h i p j i j * _ ' j j j i yi~^>] 1 a i U J J J U _/ s S*.~/3 OJJ l j O j~^S~ j i £İ _/

j j ^ A L I J J S P j j ^ ^ ^ ( iaü j l L » - J J C > (_5:!*'-1 j j ^ J ^ ' — ' A X I L L ^ 5

A J I P J I j \ ^ . c - A $ C > j U j l A L ( i a J j l U - j O j > y I ^ ^ v i l > - y °X> I a j - U . ^ - ^ j

_ tJ^-Îr^ J J ^ J j ' ^ * ^ i - 5 O U I J İ J İ J C ~ ^ y « a ^ y i ; I I y j ^>S" jj**

j l O I ^ P ^ j X İ « ) j l J y T l ( 2 8 b ) j S ı jy? ıj>- < J T 3 U y

A , y ^ ^ J J ^ J \ I AUy

I^JUJJ y ^JŞMAÎS*- SJS".\I2 J J V j l ( J ^ j b ¿ 1 . " j U 6 j>- ^ > - i A™J I j .» . .Lipb^»

y i î I (J,y I (_JalSC«j ı 1 J J J I ^..bl—>• I j Ûj! y * I j A$C J > J A , & J I—>jj S'/j^>-\

U l i ^ . U Î " ^ j l Ajl J J j ^ P j j A A l ^ i i b ( >U>- J j l y b i y J J I >—1 _»y j

A l " ^ ^ ı > - a b i i b v 5 ^ . i ' ı 5 ' ^ , r < — ' j j j - 2 i i y i İ i C i j , ; j L , S ' l > - j l i S ' j b L j j

abo ( i lp a b i ^ b U l aJ.SCj .S' A > - J S ' A J J Î J APÎi AJJ ^ » - i ^ L > J I J . L J J J J . J J S '

j l s ^ - j j i ? ^ } S j J j S ' Ua.4 i i j l i » ^ J y .İi 1—'J J j l j l J J j j S ' y yb" j*a>-

ij[>-jjb j ^ j C j , L l ü U y j A l lp j l Alib C P L - J j l J ^ > J . J j l ( _ y l ^ j j T A C

(_-> j j jİ3 ^SCı j b > - y y s ^ İ l . - ^ f i i e J . İ ^ j j - j j O j y S A£ I L_J j j j i s

^ $ C j . j l bib ^ - ' i j V j l ^ ^ . A . 5 C y l S s j ( J i ^ J j U l ^ J J J I ^ Â S - A L I (_£y.«l eU-^b

J J J > J V l i L J i ' j a ı i > - ^ > - i i j y L ' I j ^ j l j u J y ^ ^ j l j (_^-^ dJj'<.>-jjlz>ji

^SJJ&I bib ^ L i > - J J Ü J ( 3 y > - A ; U i b ^İJb>- ü V ^ Ü P I J J . « s w^

bib ^ ' i e J .S3y j ^->l j>- j i i j l l j l jİJjb (_jbl a j i l U S ^ ^ y İ b L İ b AJÎJ

JjJjALl jl*v.?-l AjyLpy l J_« J j 1 ( J j J * / i j O l b l » J J jÂİ;jl

i ^ y i i ^ - ^ s - abj ( İ I P al^j^b a-OİLo JJ^Ü J - ^ L — ^ J ^J*"* J ^ j — ' j ' £_b^> ab i^ ' b

w - j j j X i " ( 2 9 a ) ( j U ~ J 5 ^ i _ i ^ ' y " ^ J ' — • ' J J j l jbwS-l AjUib ( jAbi ^ 1)1 » J J

J& J J y S JyS !^~^ ^ g İ b j j l i ybAİJİ 0wU»*4*li C^âjJf

^ I j l ^ y b - S ' b i - j U 5 ' ^ ' t y * J S ' J ^ A A S S S - »3« U l (_£J.LI A ^ A * Ü

ı g o F A T İ H D E V R İ Ü Z E R İ N D E T E T K İ K L E R V E V E S İ K A L A R

Ja>- ^s- J İ I P a L i o b ^ J . İ S ' A Â ^ - toy>j$\ dJLj i j j £ y ( ^ J j l y l ^ . » ! ^ j i ' - r 1 3 ^

ı_L) ij^- a J S j J j l J l j ~ * ^ y i j j J j l ^ ,^*>l>- A > < L J J A > * J J l J J İ

Aİİ j j< (_J J> C _ J J J ; I j b j y _/ AAbiJsb 4 ^ J İ j_gJ.:^S Aİ 7 A j yi\SA;yA

V _ J j i T 4 ! 4 J _ 0 1 j j S " y _ / U J l j - U İ j s ; i i ^ v _ J İ > ^ ; i JyS^j a J i C j j l O . * * ' e b î o b

l — ' y ^ V i j y A O ^ J I y J L i b U l y b j . b j C l « ^ j j l j « y i b i b eJ.*; y b _ J J j l j > - b

^ . o A; . -^ , .L" r ^>- U b , ) i > - y L ^ J I e ^ S ^ j o J j i V ' i y J . U ^ . . b l OUkSI

û £ -rj\ 6 J> J ~ ^ * " CıSı J I İ J İ I ) C J ~ * j U - y v _ J j J j l ¿ 1 ; ! J l j y i "

AkC I A A L İ o b <_J j ^ S " Al«oljl i L i o l j J ¿7 ^ - b - i « y - b y ^ J c i ^ y J j j d J *^

j j ^ - I S " T ( C j u - i j a i , ^ l « y j y i r J j l ^ b i o b I y j p J ^ i y i l i

a b i o b ^ J J j l I y 5 " c ~ > * ^ s—'j.bT ajy%*\*% j y ^ » * > L » I V j l y i Asf

( _ J j O j l l j l A ^ J ^ ^ İ j £ j l ? A L I ^İUP-^b» J j l < — J J j I • _a L _ J j y j J I İ ( _ £ y S w P j >

J J .> - ^ ^ İ S J . O j U l i _ j j l i " i S ^ j L * J i U l ^ J J b l J J > - s y l i j ; ^ > o j j 5 " ^ . 1

ı ijj .1 a y j j j ^ L > J I eJ.xj J (_£Jlfl ( y İ v « J L I a3l»l A^yJu j~A>- ab j ^ İ I P b i b

U - j c o b i b J J > - j lySC"'

_ J j i ; J ü j l y i—•>jJ A l i l y i a b İ o b ^ L > J I j j S y < ı—>yj> ' A ^ b İ o b ÖjfJ

Jjy p » b İ o b ^ . v L t o 4 ^ y J ^ i > - ab j İ U - a b î o b b i b (29 b ) S J K J

a y i ) J J j U * J - i j r u « l y y b ' J J çj-A LXO b j U t J J J l J J AJ 1 yS 'y* J - ^ J A I ^ J T "

» —- j - ' i I I Y İ 4 ^ b ' ^ - U l i y«l o J . Î J . 0 yJ jT^S" ¿ 1 « j J . j j S ' ı — J j y J t y l _ f r

j ^ S \ J l A . C ' j xjUaL« A j _ u A S ' / ) ^ ç»js>biob ASÎîsy i ^ . u J « I

İJ j j j j l A 5 y J J j l y A İ S l i y J ü y ( » j l S c > - (_£-Uİ • — i j ! jjS. jii ( f J , l y İ

j - S - ^ - İ S " C - ^ - y " â ^ ^ J j . ^ ^ J A ^ I J I y.» A ^ > \ i j ^ l ı l y c J j J j l 1 — 5 y t « ^ a ji~j^>

b U j AÎ j .* .aJ . j l C - f - y » ( J ^ i ^ J L 5 j b j ^ . ^ j i y ^ l i ^ y A ^ y ^ ^ p-*b5ob

j l ^ * iS_tb ¿5 vc J I J U U U T i i a L I j J b i l : * - S ' y A? - . r A İ J I J U b aa ; : jT İ J b l

< _ J , y

S T E F A N D U Ş A N ' D A N O S M A N L I İ M P A R A T O R L U Ğ U N A ı g ı

A » A , ^ l b > - J ^ ' J Z ' A L I * J J , 1 « . _ U AJ A > - J Î A İ J J J ; y>b>-y j ^ J ^ I - İ ^ b

^ - J J J İ J J j V l S ' A ^ j X y!y=rb" j j j l C ^ - J ^ AİÎJ^- 4 y5W> Ü J . j j J J yv-Ajbl

(jA^>b <—Jjji ^ V j l j ^ i i 8 y 5 s ^ . i ü 5 C-~* j ^ a jSs: j •> j y b \ ~ İ S '

( j b U A J J : ^ ^ i - l a y S w » j J J l ^ ^ A I S " ^ (J<uU a U i b

t > y b " y ^ > - a L ı J İ I P a b i ^ b a y y_ J , X İ J > - a j£!k> j j . ~ a b i ^ b j l j j J w= j J j l ^ J . „ J

j j i ^ C I b > - J ^y^} t ^ * - ^ j b J L İ T ' A Ü İ j S \ * u j i Aj l _ J O y î j j ^ y i b İ b

^ y b _ J . l l y J L l b a J , S j . O j S s ^ j y O J I y j J . " A; I . S ' J J ^ , İ \ ^ . : ^ I ^ ^ J A » Ü ay J .1J>.^ U l

t_r~d' J ^ J > j ' 1 " " ^ ' ^ O j j ; ; ö U y î j l yy yj^-i j& (j^^y ( t - * b i i b

A ^ y ^ y i y i l S ^ j ; ^ j j ^ j j j l a j j l - İ » • • y j \ <>,i?~ J^y~ l 3 b > " j l j y b ' j l

iSıjlfjjy j l l j l A>tXy;\ a j j l ^ j j JUM\ Astli a j b ^ j l y \>j jhy J ^ - İ j b

u ^ j U ; ! J j J ^ . L s j 0 l 5 y l . j U * j U j j J ( 3 1 a ) ( b i r v a r a k n o k s a n )

i - J j i S ' 8y y ^ A b > y J b İ b tXı J&Z jyj_ yy j j . ' J İ X . Î ^ ( > j l j b

» J - ^ . J Î (v. j ^ - - ' 1 4 İ j . "fj-'-ih A * j_p^*r J j i j^-ı <-ÎJ-}J

U l j i l j j X İ j b J j i l y j J J J I ^ f e U ^ b e y j j l J l y j . jfj . C ^ \ ¿.1;^ T j j J j l

A ; ^ J ^ j ' l i j l V I j j j J j l A ^ y j i j l ^ S ' l yâA.is.'i s ^>-i »j

y J ^ Ş A ^ S öyf I y _ j Av»y t£y? y.zj\ y, j j İ l l i c J O l i l ^ j i l T

« J . S % ^ J ^ A J j S " ^ l ^ B J J ^ , ( j A - 1 a X ^ . l Î J . o A İ j l «JU a ; i ~ y U j j j j ^ i ^ j , 4 4 I ? -

J i y* y ^ i j J - ^ i y S ' ! J Û j ^ J yf \ y S ^ i y ü l y* İ J J - ^ ySÎ J F J J O J . } ^ J b İ ü

O U * 4 ~ J I j ^ J b l J ^ - y;yJjjyl A S S \ yy j i \ j J j ^ A I - A ^ J J > > i \ J j l ^ ^ u S "

t l i ^ s oJux! I ¿\jkli yS5 4 J J S " I j j j j i j j ^ v j r ^ l > - a j k x i j

d-U-4İS" A ~ J I j b . j l 0 U _ J J yS"! y j ^ b x ; y ^ i o l J J 4 : J I t_j J J I A L J ^ J AI\ jby~

eJ.;yiSJ,.o J J J J > ~ " yŞ~s 4 1 « L i J Î J J ^ L J ^ J * - - J A ^ / J Ü . j l A ; ^ J J . ^

^ ^ J ^ ' ( J A ; ^ V S " A U j ^ L > - ^ p j l A : L « _ J _ J J I A ; L J J ^ 5 V > - 9 J , J İ y i l l y i

ı 9 2 F A T İ H D E V R İ Ü Z E R İ N D E T E T K İ K L E R V E V E S İ K A L A R

o j j j ! J l J I « y d L J A A B I O B j i l j l j _> ç»5^-Lo y l L i b j db>-* j - b ' j T

4İJ J J * £ L > -

4 A L Î O U _ ^ S ^ A - b S ' J p j l « D B A L I d i l ~ > J i j y . o y y J l j 5 - I t - r ' j > ^ '

J p j l 4 : J B j y l i - 1 s—•j-t:' ö U y » [ e j j j l ] J ' j - ' J : J > " - abi ib W > J J - Ü J

j j S " y j i y U ? 5 " J M J _ l . C - » y ^ J ' U O j i ^ b ^ r ^ - J j l â l 4 İ Y I S

4 j y ! B L > - ai l j s L İ jfjjj>j\ ^ > - L J t d ^ ö j ^ tj jjz>- « U J ^ I P A B I I B

<—>j) j b Y J 4 ^ B ' ^ P U J J I Jsjy'S' ( J A I L J A B İ v _ - - j j * i ^ - b j j y i w * j i T

c - j j i ( 3 1 b ) ( J<ub j . . a ^ i J A I - S - ü j S " y L ^ J S S y L o ! A*hj*h « İ İ J A U I J

y O d . L * b İ i b J A \ az\ j * U e J i y i S l l o J fJ\ yy* ^ İ I P a b i i b i i b b

w j - I P Ü ? j v j i > Î _ J j j j i j l ^ A'J \ öf?j y jjjs' y^j ^ J j i j

ı _ J j J j j l ( J y f J * 4 J ' J İ İ L_J » J J I ^TJ^" O-ü'i^-jjLvSS İ İ j i A İ S " ! ^ g ^ U - J J s j

J ;Âb" o y ' V V yaj\y>'J*- tXjfxxf y-yj_ 4 j 4 j y o l öjfj jıjjjf y i j j y

A İ L i - ^ l yy* ti_yf'jij\« A M J J İ İ _> ^ - . u d » a i l y & l d ^JyKıy < _ J j J J I

4 j y ^ A i i ^ L M j y ^ j J j l O b k J l A ^ J ayL' I /la J J S " yi?- y b C J yJ 1—^Mb

J , L I * l d L ' j ; yy AJU ! J i J - ^Jl>-Js\>- ^ J J J y L ' L i J I A > C J I ? - ^ U -

y aJjj\S'j)S'y&ı 4 J 4 J ' y i i A I L Y A İ D j S j > J > - y b J İ J İ y i c b ^ v a j j J J J

4İ y f SZ i f??3^ ' J - ^ i J ' u â ; w"l 4 J E I L J A İ D J-f) j U * 3 y lCy yJ b i b

4 l ~ ! y Y A t_J j J I 4Jİ t\JJ&\±- dJılv«4L?- ( j ^ O A I L J A T İ J y L y A İ d j U ( J A I L J A B İ

4 b l b b < > j>J j i J \ y i l l ^ b b A I L Y F T L £> 1—>ji j i

Swt»Ijl j l Y I 4 Ü J - İ ( J J - j J L J y L y X İ J J ^ J J p J I

— j j l ! j l jS'i AS'JJ^MA'^.İ İ İ J J 3 \ J —

w O ( J y î l i ' J j l A " j j - J i ' â y Y J - L İ y ^ ^ i - 3 J J > ^ J * » 4 J ' l \ > - (»y U l

i L i j j b y^Vl y>-\J t _ - > j - İ j j i s 4 A *»jy tLk\c* J ' 4 İ J ^ ] j , s l 5 ' (y-Jy^ji

S T E F A N D U Ş A N ' D A N O S M A N L I İ M P A R A T O R L U Ğ U N A 193

A ; : Î ı - ^ j ' j î A - İ J I ^ ^ İ J N J U J ? - 4^j 4^ j r ^ c j J j I a J İ J j j l ( * i k * 4*!lj?-!

l ^ u r O ^ ' t / J J ^ y ^ V l y ^ T u j X İ (jfSj'is^bjj^-

( _ t İ b ^ b y j w> j j b ^]4^b 4J1P j l j b » y S t _ J j j j l e j j i j l ^ I P j l j b « y

( 3 2 a) 0 j i ' y jijjjf (_gJJbl J l ^ p j l A L i yjûb* A J L P j l j b » y ^yiS"

4 l l p j l j U y î ^ y j ^ - a b J l_Jy] J İ J ^ > - b ^_-Jyl J A J I P J İ j U l y S ljÎxiS J j \

J j J - ı — ^ 1 <£y ^ C i v ^ j i ^ J Ü ^k> 4J4Û ^ J P » İ u U l j l S ^ C ı ^ i y~\jj^s

JylA j y v i j 4)1 jl *j tS~~"AıJc\ ç j W 4İ> j j i J ^ v j j p j l j U l y î 4Î^V- j j \ j ]

jjjjby- i L b l J j v - l ¿ 1 ^ J I S J I y J j j ) 4^ j i 4ÜPJİ j b j p J y P j i l i j l

4J' 4 l l p j l j l j p yŞı 4İİJJ y <_£jjl 4--Ü.jl (_^yJabi d L b İ J b - l ¿1^ 4_jfc

j J J i l J ? - ! t i J l ^ y U l ( J - ^ J j İ Î J A J J ^ Î ? 4 J J J b j j İ j j 4 J j 4j j ( 3 - J J * j j 4 j j i l

4>nJ (_^>-j j j j i U j î J l e j S T j i C b î J J I ±ij—1 AİjiyL'j^ jL\lı\ tjyf

j J y ^ - « y aXİ I V I ? - j - L İ İ j j . ; j j ^ s y i i ' ^ j y C i I ^ J P j l j b j p <_$J.»—İ

d.l!b? j j j l d İ J İ I j A ^ b 4pbl y - U j i ^ y j b î j O C > - 4 ~ J L S ' ^ J Î J I

& — - a J j l ~ > - U ! j J j C i d U İ ; I Ja;^s> J J I 4 j b O b ^ - 4 ^ j y #

A İ J U j C i j «u-jl » j V C - O i J J I jj^jjf dXA>\ J J I P J jjJs>

V I j / _ r Cl a J j l C * ? y * / ^ a - b i Ja) J J j k v J » ^ _ C L i J J J I j J ü l cSy>-

^Cr'Ojj y \ y r J b i A J T J T j l j l J İ İ 4 ~ J I y i j j T i ^ ^ - U ? ^ i o l J j I ^

I ^ J ^ 1 « - b b ^ j l - b i - » dhİPjl ü l^P t-Jjii» j r O i j y c> j b

A S ' y * " d ı 4İ)j-i U l fyjj~» iîA^^ 4.CL ¿ 1 ^ 4 ^ ^ ^ J İ I ( _ J J J I J J J 1

J - b J ! ^ ^ k C l i j J J S J I _ J J İ 5 " O J ^ J Î ? - y^jy y j jjjb ^-^} y** Jr;-"*

d i - J J J »I d U - a J j l ^ j i - i ( 3 2 b ) j j _ i j i ^ J C - J C L Î J J I S ^ J a y S w ? j o i J j l

^ J p j l j \ ^ p y S ' l j A-«4İ) 4 İ ) j — i ^ » J J I S ' j . c â p - j j > - i d b _ - « y S s ^

^ l ^ S j j i !Av3İ i İ 4 _ ^ j j j ! O J > - J O f&jj < — ' ^ j ^ 4 * J J £ ^ j j j i



j o l k j y ıjy^ÜJ JjJJİ O İ A ' J İ O j ^ O j j b j j i ü j J l y İ ^ J y O l l y j

jL^f- A ^ J y ^ J j j j l cfjSs L / * 0 ^ ' ^ • • * b l O y " ü o y Al*b* / J ^ - J İ ö l c ^ -

j j y l i s A ^ j i j j t_-> j l i " ^ A L ? - _ , L C j V j l â-Uj'li y 5 j y î e j « - b l A J İ J ? - A L I

A — » j j l J I j - b a J ^

Jhı ^ ' A >

A „ J I dix>-b>- c X . b r j J j l y f ! / , 5 o l aJİI i j i A J j l ^ j U *

A I I J Î - I J J J P j l o U y A \ J J > - y i u . b l / ^ A ^ L ; y y y y*1*^) <x£y>~

S ;j"j> A l İ İ ( » İ O [ l j c>JJJ^* 4-^d >—JjJ I j A » - b U * ( j J - J j l z^-^

i_£y iC d J d p j l j U y U Î ( j j j j j l j l p i A U L ^ y L - (_$JJİ p j ü ? j b j ^ f + ı £ -

İ İ y î l i ' y J j i £ y l » j O d j l j J J 5 " t - J j i j l ^ I J AJU)1 J J c ^ y i j l j ' j

y U . o J j ! j I * J u l » j j J \ ~ ~ j i l j - p I y j A ^ İ O O ^ j i L ^ y J ^ <—J J>J AJ j J - *

i _ / l y d J c j J l S ' o U * J > j j ^>=..w2JjJ U J l i l l v - j i l î s ^ j ^ j - ^ J J ^ O (Jlc-"- 5

A — J I L I ~ — < J I A > - J A İ J I Ö Î > J i y i l i " J j I

J j I ^ O İ j ) a jb>- U l j k - l b l (3j>>- V j i - 5 j ~ £ - " j •> A L _ J I A U y

^ j y j C ' I , J L P J I AxJb A L I y\J-\ t _ . J U o j l U l c S - 1 - ^ - 0 - t i b A I J ^< l>-

İ İ j L İ ' V j U T J P j l 4 x J b j y b J - l J j i y ^ O J I 0 J - ^ X Î " A J J I d J J J ~ l <jy\>

« l x i I M J ^ i p j l d b a y S w > j o j j i ' J o l y ^ J J j i j ^ - b — J J / ' J A l A b G : ( 3 3 a )

<u«İ£- i İ J d T A J Aİ Jhyj y^ .^SA) y~» ç&<X*>) A Ü P J I Axlb J l y JjyjyS'

*y "o a y ^ b " yJcjJ J P J I A : ] L »sfjjy jjS'jiy^AhJ yC^y\Â y j \ ^ b .

^ P U İ j L ^ _ j j j o J j 5 ^ ^ i - l a j ^ * L i i b j U * ç j i ' i y>-b" d" JJS\~Uji y* i j y S s . ;

( . J ^ T J J J j 5 C l j > - i i j « * j » ^ ^ J J . J J S ' A J I J J J i j * " - * ^ b i i b j . v ^ ^ ^ d J j l j b J

y ı j l j J b j ^ î l ' l İ i b j ( » . U J İ ' A İ ^ J İ J J J a y A » ^ - j y > - j j j A i * L İ i b J

JL~& j\S i J j d J i j > - ı > y C « p d U b i i b ^ - U J ^ A d i j A I J - U J - 1


jj>\s~ Jkpyil A ^ J I ı i J b > - Alı j S ' j l ^ v s y S ' I j j b A İ I i L L « > - i l i J . p ^ j J d ^ J i o

y j A S İ y » Ö^SCdS' A J İ J J J y y l y i O j b İ İ j J . * b İ i b a ^ 5 y j l * * j i ' u ^ ı j

AlJb ^ I P - Jİ AXİb ı >JJÎIİİ Ü J J / O j ; w * 0 Ç » J ^ . 1 5 ^ A X - « J J S ^ ( _ ^ ^ w A * ^ j i j^>- J ) J J

LSs; a b i i b j a * » j l j İ J s j U y y I S İ J ^ İ O J İ J I b>-j e i b j O J A - » İ J t ^ J İ S ' A l p b ' j Î ı _ _ J j j l

j i « a ; . . ^ j j — d İ A ' L İ i b ^ . C Î J I J p j l A:)b a J . S ^ A j i ^ j y b i p b Al^j ( J a j J l l w

^ > - i y J . C J - j ! y j i o j J l y j ^ ^ j I _ J j ü j l CLSjp~ e j j j l ( O İ y a ^ J ^ ı J U *

I J J aXj.:S ¿0 j 5 ^ . S v ! i •^y~" Â ^ J ^ ) 4 J j - - ^ " 4 ^ » - ^ ' i i l ş - A U y

J ^ L İ j l j i U A P ^ Î b 15 .J J j l A$Cb J S b Asil bk^. j l i j l A İ İ U - y V I J j j j j l

( _g_Üjj^ y y J , l j ? - I 4 İ l y i i—»Jyi"AİXİ J l y İ 1—'JJİJ AİJ â j 5 j . J I

IS" T j j i T a j x j j j l j ^ y ^ b - i l y j j l i j l 0tj\ A > C J \ y ^ ^ i ys-j\j

( 3 3 b ) yJİPjl AXİb A l j J S ^ * A J J I J j b J İ j l a j j l d « y y j J Ü L S i / / > d J U y j C - J I J ? -

y ^ O b l J l ^ ü a ^ S j j y i jy j l J P j l A l i b y b i JL* J $ ~ J j <^ j j y S A*>\j.* J l y

İ İ j J j l ^ İ . A İ J İ b» - j j J ^ l C I J J Ü * " İ A>- j î y«*ıAx\s a j J , U * u O ^ A b İ i b

j « . / « j j j l (»*>lpl Al) A A b İ i b A—«i£ ^ ^ - ^ j j L e J j l ^ İ - « J A T j j ^ ı i ^ J j j J b İ j J ^ ^ J A « İ S

J \ ? - j l JJJ^^iJ 'f'A s j ~ " jfib j» 'y* " - ^ o - ^ ' ^ b i j l AXİb a j 5 l b i

j i ' J İ ^ y P y V l j J j l Jİ J j - 4 » â _ U Iİ J , S " i ! y > i l j — jS"A^jJü\ y S A L I

A İ İ P j l AXJb <— jJj j b _ J A . a b ' J ^ P j i _ J j J j ! ^İ1WC J L İ P ^ > - i j l ^ i l P ^ U j J j U , j l

j J j y J i O j j l j b j ( J ^ ^ J İ AXİb A b l Jj j jbîJ y b j A I J I < J * J A ^ A ' j A " 1

ı _ J j j J b İ j j ( _ ^ e j J l ^ w ı i _ J j j l j c _ J j j j J l â O J i — ' i i.S 1*'^ (Jf^ J 4 ^ ^ a y ^ \ V

( J b o j l U l e J i C k i S " t ^ J j l j l A J İ J J Al iy i? a b j i l p a b i i b ^ j j j l ^ o ~ J A J j ^ i J

J . ) l j j l j p J o j J j » ! ^ y 5 w p ^ _ ' j j j ! A l ; j d i ı . x J j j 5 i j l y C J P j ! j U y i

ahi ( l lp e L i i b U l A J J I - k ş j j J S J ^ ' J J j i A j ^ J l S ' j t—>ly>- J J J ' Jp^£J

y d j i y J ^ j ^ l ^ - i ^ t i j i ^ b j e i l j a b i J p j l aJ.;' v ^.d A İ j i l ^ ^ L "

http://cX.br


/ / i j j j l î J \ > J p j l j U

A ^ o l / j / « j j J j l i — J J Ü J İ J I j î oJ^zÂ e i l j e b i ( » J C J I J I J (_£Jİ I y ^ -

ü j S ' y <-~> yy ^ Ö-X\Â>- d i i l i—> «Jjj ( _gif > j ' ü U l y S J j l ^ j j l j 4 J ^ 5 W P

^ _ J j - i j l j ^ i l j o j j y l b i b j y i îC A L > « J j y l S j J İ ı l i \ y d l U ı S " ( _ J j Ü S a b i i b

< J ; J J I (34 a) y J y J b / ^ p j j J j U j ' ( j P İ y d i & b i i b y b l ^ J İ j l ajb>- Ul ^Jb J J J J — J j y > -

ysjjji ı_->jwbl A I . U i i i d l l U - j l j U y î <—>jJİ IjjVjl d—Jj' a b i i b O j i " /

« y ^ - İ ^ - J j i Ü J J I L i - ^ j ' j ^.JV" ' L S ^ J J V ! l—'y% ( - i ^ J - 1 "^^bc* 1 J j ^ l / J

A T V J I j> -bT i l j j S " « f e - l l l j y > - e y ^ ' j - b ^ j 1 j U y ü j 5 y e J . î J j j l J j > - b

A>-J AS'*\ajjS~ j j j l A Ü İ Aİ)I jy^s. y>jj~£'j jb>- i l y ,a j l i a L * -

* y ^ j H t r ; J İ " ^ j ^ * 2 " « b _ i i b Vb>- A l i l d i - j v j <-r>L?5^"

j j l İ b J J İ p ( jJJ l İo l <Sjf~ j ! J P J İ il) U y » A \ J J > - y b j J İ ; _ £ j j j l J > - l i

ö i b j i j tNjJb l j j d y > l J P j ! j U y ^ _ U J L J / J \ > - e J j l A > « J ^ J X Ş

( J j J İ j l ^ yX>\~0 U ! a J j l d i l ? - A İ & b İ i b ı _ J j ~ » y J J J ) J J V V J A * b İ i b

d J j J J V U J J J J P j l o U y » ^ \ L > < i ^ o * i > - *>L^>1 A i i j l d i f t b i i b j J J J U J J 5 O

AlJI t _ J j J j i £ ? - ey y j y l i \ j j (_£jL ^ ^ H A S " Al—b (iJb—Jjl eJjübLa ^ U C ^ j J

a y y c i j b ' j l ( j i J İ j y Ü Ç ç . j j j l <jL<£j A d j l j J ¿7 ^ J J ^ J ^ ^ J i

Ö J J C » . Ü J C * * ? - l y ( _ J j J j i a y j j j ı _ ' j j i j A A b İ i b j l y 5 5 ISy ) y J j J j ! e j j b i v *

y İ A ) J . A y j b mi t- i>jlj l d i > - e J j l A İ J j l J ( j ^ J İ j l J ^ j f j j i j J Aİ -Uv«y (_£yuP

^ U A L ^ - J <—JjlSÂljyL'jjU* j l j O d İ J y i j ^ ^ b - a b j j i U e b i i b y b ı i j i j ı — J j j j i

<_J jO j U V l j U l (j-a-bl j S \ j l l > - A_vôl ( _ J J J I J J I j ^ A b İ i b ı _ J j j j l , e y j j J

C ? ^ ^ y j i i e b , ) j i b i e l d i b ^ 9 - y L j İ İ P İ ı _ > y i U y . ı I » Aİj'Ub d i a b i i b

j l y C j ^ L I A I İ P J I j U y î j ( _ ^ J İ d p b ,1—>j J J I J İ P J ^ J dJLİP j ! j U y â > _ J J J J I

(34 b ) çAŞ j »Jj L - j ji j j j i A L I (»tjLul ^ 5 W P e b i i b j >_ j jy •


(S 1 ^ > j - b l y « l e l d i b j y b J J J Î ı_J j i S ' A l ^ e j j l ^ J b < ı—< j Â Ü ö i l j j l

A>>l!bi- A l j jSe, C - J J J J I Al>ukİ ^jlisj j \ + » J (jbi-l y ^ > - (_s-"l^-'

4 j l ji y î b i b y i S C J ^ J Ü ^ S \ J J J ; J I e y l j ' y j j t^jjjjj.S' J L * » U J 4 _ J J J J I y lü l i ı ' l

(_^J~« ^re j jS^_JJôl j w U j i p j l j S ^ A b İ i b » j j l J J O ^ J J I <y j S s ^ b İ i b 4 > t d S '

l_C ^ & j f j 5 \ — ) J y i J l > - 4>>J A İ j l y A i _ J j J j l y j J J A>ı~) J J j l > - Aşx^J

e b İ i b V U - j i j y j A . 4 J I P J I A J U ^ - I J ^ I j l P j ^ j ^ ^ - J fT b" 4 İ ^ /y l y j j ^ J - O

y b i j j j ) < _ J J J J I 4 > - j J AJAJ' j i l ^ « A İ ? - J*>*)J yl-bib A L > J aL*" y ^ l j iSy^fi

A j ' y r İ A j j i l A » X J I A~) 4 ? - S A J y ıy$\Jî jj~~f-j i_^jJ l i e J j ' j l Î'LP e U o b

dJj{Âx*i j y.Üİ (_) j l j l j t i s L u A l y (_^bb e i l j a b i j y b J İ j l J > - l i <_J J İ S "

J j . V J ı »jbşs l j j l S ^ . Â « J J J J I i — J j ! j l ~- 4 Ü jZi (Jji w- J ; Jİ ^ J y U - Li-«

^ J b l ^ J L J L J I a J l S ' l y > _ J j j b v .İ4^lj A * i l i " I t3lyls>l O j « U ¿ 5 y i S J j i

1 1 j j Ş O J ? ~ J O j l ! I Ai i j j • j y > ^ X - > - ^ j i S j j i 4^ j j i i J.x-« Ü J J j J

J t j j i - J l ^ / A L I S j P i J . O J J . » J J C - i - j ) ^•0jjS'yX'\ j l j Ç ^ S \ J J X J I

^J .C Ab?" AJV--L' i I j P İ J J İ j J İ > t I ~ « . 4 LÎİAj" i5s—( j ) y$---l j l « ¿7 ^vL-j'

ı s : - y i u b j

a y j i " T — J J J J I C - S 4 , b j l ^ j J j l ^jbo 4jyA ISv—< (j- ü j ~ J j l a.11

J\*>**~2j ı J y o y i j i j j y * 4 > ı J 4>tJ e j J S ' I S J ) ,y*-£ yy y^1 j V e l — b 4?S-J

j j (35 a) I _ J ^ i > - L_5?--bl j l ^ i y i > - j_i iy?~ L5yiSJ. J . - s j i J j l t--1 j J J I

g^li y (_5Jjbl j l y î JİÎ 4) j j " y a J l ^ l l j ySsifl i—J j i i ' i l j J j l (Jİ y P İ

A I - ^ S " y L<l y l e J ) l e b i i b (j>JJ v—1 J A İ S I S ' J ) t — J j i i ' ( J İ ? - , j » S > J i J J J I j j İ

1 J J J j S ' J . U - j J _ O j > - 4.« j . j i (_>J^sijl O b k l l Al~^£~» ı _ J J J I > - V — ^ - U Ö A ) A ^ I J J İ

^ J . : ^ " t _ j j J j j j T ( J j S " i ^.¿1 > — J J J Î I ' İ J i l j j l j c 5 ^ J j l o L i j y t £ y ! s l > -

i g 8 F A T İ H D E V R İ Ü Z E R İ N D E T E T K İ K L E R V E V E S İ K A L A R

j\ji < > J J J I Í i > j & ,y>-i A J J J S Í ^ P I AA'J y o j i j ö i j\j jS

< ú u ¿ ¡y y*[¿Ai Ab?- I >JJJ\ J A \ a l — i b ^JiS"" A J A J J Í I J O » J J

üUsL« ' J j * b j — j j — j j jí¡ a J Í J j i j j i j l A ? t J ¡JZÍ\y <—J j J J !

J t í i j S y™-^ y^c-~ ü » l ( — ' j j ^ ^ Aj-¿&>- i l y

,-^.pi A . a j j i AX—! jSs—; j j i s AJ' .^i>JÓS' ^J>-İ JŞÂ. j ¡j>¿\ a y J j l ¿ j j ! JJ j )

a l — i b y b i b <£x> a J j ^ i Í J j i 4_¿-ÜLJ i J a * * ? AJL?- ¿ r ' b y j ! J i l l s ' >— j lS" A¡ \S'i

A A I — i b L«l j j j J b j — j j — 1 j - J J - * V L$J y*j y b J J j l a j j b ¿ « W - J J J ^ J Í

b i b i y b j J J j S " J ¿ l — b i j ^ . ^ - < _ J J ; j í " c ~ > s i ^ 2 ^ > ^ * , 4 y M ? - I _ J j J S Î J Ç " ^ i \ j

y > - j (^wic j i ? *>lvf! y l i ^ y U Í y yS~i L _ J j — _j i AJ J J _ J Í S " < _ J j l S ^ A h y l j j s ^ ? - ^

A L ^ S - W P J j l p j j . — ' j J j l y l A J I İ b ¿ A I — a i l j a b i e,Jİ J b y Ul ^ J İ j l ^ > - i

» J J j . ' i ¿ Í A I Í Í I ) y I ^ > - i l—b ( j^bİ Aİ5" j J j j i ? - ¿ J J A i j j i i _ i J j l j

¿ J V ^ O - ^ j ' Ó i y i í C l ¿b Ul y b i J J J J ^ b j j j l A.« j j i Í _ J j ] I j ^ S C ~ P

j l . * — j j i J j p ¿ J J I J A J S X J j J y ¿ J J O j j i — ' j j ! j A S C J J 1 > ! j U y A I I P J !

fo ; j i " ( 3 5 b) £ ~ £ J j i j ( 5 - l b l ;ix>c-va.i j ( ^ i j JJ jS" > j J j l j U y S ^ - b ^ J p

ay5 \^í O Í Jù\ Ul j j i j — A J P I J ^ S ^ - J J — A j j J f j j J j d x — I i J J J I J ¡Sj~*

i i y j j b i j V j l ¿ i b a _ j j - J j l j r - C i y ' J j j i_>j J j l ü U y ^ i i j j b y í i b i b

J j ! I >jh>- Í J j J . 1 5 a J J j ! ¿CMS~j A 5 " A J J I J j l — b A l J y l i b j - ^ j A b y ^ ¿ l i

U! ( j C J l S " ¿ r , ¿ A j A / > j j i J p j ! ^ j t ü-bíyW j J UT y o y b \ — A J I X ; tSj&>)

j i j i l i " (_5Jb_i J l j — i — ' J j i £ Í j ^ " ¿ b ^ l 4 ^ < — J j A J l j s - I j j A v > j j i

J j j j h y y k ü y ^ ß y ,»> X j j ï j i fjj3iiJ3^ J a ; J ^ J H , ^ .

¿ U l A?sJ b (_¿J"jl A ^ j j i eJJy iSJ j i j j l j l j b c J l ? - y j ^ j j ^ - ^ y y j j j j

j — a j í j ajjí<! A J _ / O v > M — J — j U * A S ^ J Í J J İİJİJJ l i j j A Í ^ J J J I J I j \ J i í Ú j i


¿ b ' A ^ > j j i j>j j l / a J j y 5 J b i y ¿[¿r «i- A ~ ¿ - aJj! ^°%>c^>\y j j j J l

J J A I V — I A L J ^ j y f o \ J y j j î J i j J ^ l ¿ ^ - T ¿ J J ! A ? î j " J j l i _ J j J İ j ? ^ 3 A l İ b J U -

w J ¿ 1 ) ^ ^ - i J P j l £ - j ï j j b j í í i J i l 5 \ j y Ul c5J-?y < _ J J ' J ^ ^ A

_ J a j j : S " A j l ( J A ^ J j j i ^ T b A . i r ^ j i J j A S ^ I J I « ^ ( » i l A J I — b j < _ J y j ) o y ß y

yJ¿j\ ^ L ^ J (*$c>J ( ^ J J J _ I J J J . J a j l y ¡_¿ j l y A.» j j i p i ó ^ J d oí y - ^

¿JJ A ^ j j İ C_pb— J j l (1)U* j J i v * ? ï i A ^ j j i j^SsjjJI J P J I J J W ? - ^ j ä

JşS\l£j J J ! ^g>-i J P ( J ^ l ^ 1 Ü ^ J Î P ¿ Í J M yÁzf y j i i ^ - ^ _ J J — j i A J ' Í j l

* _ J J ¿ J J ! ^ > - i b i b 'jxJif- i J y J j j j j ( _ g J — j i A O j ! ^ - j J j l i _ j j j j J J i Ojj j

< > j î j b j y y y- j l _/ j j i > c j l ¿ . O J J T A / a j j i L«! ^ J x i " < — J J — j i A b y i j l

J ^ X L-JjiSs?- t _ J j — j i A l — j â j j î ^ i b j ( 3 6 a ) « d j - ^ j J b y > i a j l i

âAjyi i ' j j i ( ^ J > - A)4J-bi A ^ J j i ^ j L i y j y J ¿ A j b İ b J J İ y S j ; (_$->>í AJ Aj-b« J

^ " b l j l j J ^ > A ¿ I I >—J j j l j (_>A^ 3 3^ 3 J 3 **^3 4*-^ A 5 ^ 5 J L I J * \ b i b

ı _ j J — j i A J ' Í J I ^y~i y^'Sj ^-bbi j X b ' j A - J J ^ ù a P j J i 3 — 8 y ? r . S ( J A ^ j j i

( ^ J t ^ J C _ J j X ä a j j J J y K I J A ^ S A İ ; — J 9 J J * üb»- A . 4 j j i üJİy i s jJ [A\ y i j t

i ^ j i j j i ^jú"<ô[ï JJS<! A J J I C-«*>L— u j i j y l A J j J b — I Oji j ,_ğ>-

j j j . I Î N J ¿ J J I ^ P J T b J p j l fljNj-'X-i y j S C j j ^ j - b J — y y â j j S ' ; ( J A Ä S I j

A.» > J i a j S l b i ^ " - b C j i ISs— i¿-5slifj J J ! İ j ? - b J ^ j T i l l j ! j b l i s - A l ~ J ~ y

A ^ y i S " ! A b ! J y b i U j I A İ J y » i l *>lvsl J ^ J J yJ^f^h ^ i l y *>UÎ>' bxj C Î J - X J I

^ > - i A İ J J J İ — I AÏXb j y i j j i S ' ¿ySi A l — y Ş A J J İ İ A^d) Ab_J.^2.í ¿ U ! X¡y> ^

ajS'Xii y*&jji' ^ S ' j ! J J i i y ^ - « j J yXjMÂÀ y - ù j l ü V j l Ü U * ) J J * J l

*j l5j j l l i j l y f i UT ( ^ J j i j i A J i j i i^JlS^ y y \ y & . A İ İ b j l > - İ İ J J S V

j i l j j l j ^ l j j />4l i 4 j A v » j j i < — • ' j i j l ô j b > - Ul y b i j i t _ J j â a j j J J j S ' j j A ? " ^

j U j y j y ( _ ^ P J J.İ j l J l ? - AJ' A J _ A ^ j j i < _ J j i r AlXÍ a b İ i b A J A J J İ İ t_J j j J i


(_£üJul y L ' L - ^ - i j (»Ujl Aby j& ^ . J J J J I J 2 > - y i l j a i l je l— j y L j J j ! j L o j

jjSs^-aJjl Jr>*i j J S N 7 I Jlşsbjl b»! : J J J C J ° A I X Î

; j $ O j > Ul ( ^ j L i ) A J A - İ J J J İ J ySxİ v_J j J j â AdJ I ^jyiS\U j > - AİXİ Ab

j i l j j j ¿ 7 A 1 I J I j j i j l y ^ U - ^ j j b yİA-ab' Aîlyisl Cbji (»Jİl j J j * J J j j * l »

Ab j j j l liJu'l J p j l jbtp j (»iyJi>- j J d b <_jjjjl J ^ v i l j l y S C j ^.li- j l j U l y i

j_g"*"iy J J~*Aj j j y j i Ajji ( j y S . I yJ>-İJ O j j " y a j5"L.UÎ"~ <—Jj J J ! ^ A r f

j t j p j ^ j C b î J J j l ı J jJjiyjAL?- j jJ A>-J (j>-^ (36 b) ^ j % - AİJİ A . « j j i (Ji j y

I _ J J j b _ J A ^ U j j i ( İ A İ J > ^ A İ S J — J • V l i ' w> j J J I Ja^^s t _ j j j ! j j J I d . i x i p j l

J l jİ Ul (^Jjl y~-a J I J g*A.-sb' y Aby (_j'"~ Ali I yi , y J ^ \ j I J Jj I jJU>"

dJlbo»J j J İ J AJJyİA^jb yİA^ÜJ^P -Jip j < JjJ J I (jbijlj A L I jLjjp J i J U İ J J

< » j i - ö J d j l jytol j » .Sv ) i j j S ' j j x U ı j \ J U l (_£JJI 1 o b i ı i l A I — A . « U j j

(j>-! j j i> t _ j j J . j l J J U ISTjj ^S'l j y t . A ^ 4 * > ı ! j J — b ^ * b j i !>b

j U a j j j b ^ A J j i AbİL; yXJi C*J>\Ş. <_J j l J İ j b j j J L P yjA,.Xİ A;- j j A—j j j J İ

Aİlyî A^Lij ^ J . L I j L » j ! < — J j j b A li y Ablly» ^ J y î C I jlySsj J jSCj

4 ./ J iSjLK^jA J t>yb'b Ab?" Î ^ J J Î y.« ! j l y i S J İ j j j j J J V ? J W > j i ^

j i* J J-V" J jJii— I y A-VLa J b Aİ! J — O i A.a b ^Jj -Lİ J I A.«U ¿3 J J 5 J <_J y j J I

(tJO—AİJjl (»jjbva A I Î J — a J l l J A ^ S j 4*b J , — J l y â 0 (jljy— JJ A5\Î—

^İbl y A Ü P j l Ü ^ P aijSsSjJ.15' Ab j j j l jttp J I J J J ! U J J U J —

j jw J J S P y eOjS'i j l İİym U! ( _ £ i j b l j l ^İol O j j j l J J J j J ^ 5 Î J J I ^ytdjl

Aj jbCjb dibU- j l j b ^ P y> y\xS~ ^-J j j j i (_iyS' ı—J j — j i ASj>- ALp\Jk j l J J N ^ İ İ

^£>- i_>-bl yLL«*>bmb A İ ^ I i Ab -b i ! J , j l a b ' I * } £ U> J y j " > J j i j j j J j ; î

J I ^ P j j > - i y j İ A C J J S J J i i J u A j i j ji? i_J y » ylm £ /y â i l J J J

C-£J>- j j j b > - j y ^ > - i ¿7 J J j I j ^bb-ipUa ı ••y>-'İ ¿5 yj\J.P J J b İ P j l


\z~J> {j£xij J J I JJ .Jİ 4_jjiS' j x 2 > - dldpjl ul^p <—>j>J I 4>b"jjlj C _ J J J J I

j U i ı r i j J T J J^»>5 ı—JjJj i ı_Jy^».Â Sy .S"ijl A vJİ J .* » J j J j i i J j l J a j j j

A \ L > - V _ J j - i j i j j j j (37 a) l i j j j A 5 ' [ ( _ / J J S J J _ J A L « i j-Üjd b J S J J — j b ı_-jji

yiS\>- Ab^bt«b>- < _ J J J ) I ^ L J ( J A * Ü ^S 'a jJb» .— a A S ^ P J İ İ İ J I ^ İ J j i l

ySsîly ^>-\^> i ! J İ J J _J yjy 'J jij5\>cj! AK) j j j l (» j i j t . 4 (_JJÎ j S j J ^ ? l

£ > • y 5 w P j*^j;jl yj>-b" C-pUvy j i j ly a j J y p j Avsb (_£JÎ (y- *.* jJ

Olwi» j (II y i j j i j i (—J j j I AJİjl v yT/" J-by y J j iA j j l J— y~ u 4 J J J J '

S_JjJjl jjJJjS A J ^ g ^ P Cby^?- I > J v 3 İ y İ 5 \ ? - AbyLwl>- t_JjJjl ^y^J ^ J yiyî

^>y\ŞAbjjjl^JPjl j U l y î i i y jbkl— ^J .» - İ l y j jiaJjl O i l ^ P O j j j j b '

( J ^ T I — j U (_^J— yj"l j j J İ j î ^ * jb>- *>LÎ5 I Aİ.i*)A»-İ;lî ^ y y b y i i j l aJbib

APb?-jl A_~J j l ^.İ j İ ç Cb j d ^yi iS S i 15" I y A — j j i S " t _Jj J.Jİ i l y

¿1; .—y A5^x;^.b_! Jk>î 4b_ — < _ J J J J I J U V U 4 b l y L 5~( j j j j b j i j^üTi j i l i

j S " A ^ J I J J İ 5 İ _ J _ J J J I cSy>~ jyiCI e j j ! C-^yij>; j5"I (_^wUİ j j I S i ^ r Cî d jU. i

AÎj-wAJj A L J — jS"A— y O İ >lSj>- > J j ^ l ı l O b i J l AJA^b' y i " l j J j j S ^ A İ

C j j ] j l t A«iT^Â>- j J j j j i y*l5' v j;j— t _ j j J j l CbjbCi A)bb (t*j j i j —

AbyL'b a Jİ J J j i J l j5~lj> J U i Jj J l j % a yJjJ ^İ^-bl » U ^ — A V J * _ J J J İ

i i b y y ^ « j y ^ A âJS j j i iâJjl A > t J j5\—y i AJ' J— i J j î b AbyiiCmyAj

j y j b j b j j i l ) C - P I — 01«* eJJyl5jJbl A U U ^ Abl O J 5 W L J J İ A b j j >

AS J > - J jS" i U j l IİS.J y v / Ul (_£JJI ,«Jji aJj j l t> y ( l l y i ^ 5 \ J J X J I (_> j j J İ i

^Jb>yİ ^ J * J J . ' LİJbip j l öbjp ¿11 J I (j- 4«ii (_£JJİ j S j J>=İ 1 > y J I < J j — J İ

jy î I _ J j ] j j j " ^ - A b ? - iSyL'I jS" Jjl A ™ İ l i j>-i j j5"jji yu> (37 b) ^ P - «ijjl

^£*L-5j j j AJ j jjji J J J lî Ajy i I Aj £ ç o k Sİlİk jrvSi A j ' j i j ; < J j J j l J j J J J 3 j l y i

< JxS" [ s i l ik üç k e l i m e ] J l * i _b J L İ a J İ İ b i jÎT J A I S ' İ ^ J [silik, i k i k e l i m e ]


lijübl J~c ( j M* )) V r i J 1 . a L - ^JSS. 4 j l ^ 4 ; ^

y y l f j ı o J J J J J J I (V) d J U i l > - - [bir kelime sil ik] ¿ 5 0 jj.&M* C 5 > u ^

^ j - b i y j j j : ' ^ A L > ( V sJSCto j J j C i , Jb>-y . . . ) 4. :l;l; fj iSj

( ( J J JoT j i y i e y i - iSj^.Jjjj


No. I I I .

F a t i h S u l t a n M e h m e d ' i ı ı b o r ç s e n e d i *

(10 - X I I - 1444, Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi, no. 10729 )

j U l jJUi*j^a>- 4 X Ü S I P J*>Ui A\)\ x» <^ajlj ^ j l S J j j l J ı ? -

j j . ı—L. yLb» yS"ij O-'Ü—Lj- yL 45"j 0 J I — 1 ^ - L«i j y i

J y j y i L v O A l J yi" i j .S ' j i j > j ~ i ! e ? j j L i j 4 > J l

• - J J ~£ yi"İ 4 i " ı — J > - J ^ J J y ÜjJİ ' 4 b »

4 j l j > - J j ^ s o 4 İ j i ! j i ; 4 b ı 4 > î . i İ 4 â j i p d*^.^ b—jy j ^ ' 41«

3 0 0 0 0 1 J 4 - 4 S " 50 3 0 0 0 0 1 J 4 ~ * f 40

4^*1 l ibj j J>yS"y^J j «i 4 > J İ ¿1-0 j j J j i ^ f i j J I

(_ylj 15C00 1 »l ıp! «b,- P : A ! « 4 d ^ i ! * l r P : Ala

15 J «i^; 0 A ^ T j j > ^ j i

A>J I ¿1^1 jyİo.) (»y.C j 4 . 2 y i i Jiyİ j J - * J Î V —

J ¿11 j>- A J İ J ^ « İ J i A J i j < ' L — I j A?-!y i A J İ »L. P ; A 1 «

A J i j _r- j J . » cSİyi" j C — b £ I j i 4 i " ^ iy—' •} }

A J Ü ı^£- <—>L—I j L—b -U.:£ s A ? x p b j ( jr*"jj i

O J J-L» J^'y* tİ-L^ O y i ö j l

4>aS! yİdu J iy î j j ) jSs— dJLo j u J İ j h ¿ 1 ^ j j ) J i " bts"-

_ J j i /«JL« j i A L > J J ( ^ j J j l ^ J j J ¿5 J j Ü _jC'yi ¿1;) O Jİ j j ! (J>"bj

*. B a k . Fo to 2. 1 Ori j inal inde bu rakamlar siyakatle yaz ı lmı ş t ı r . 2 D o ğ r u y e k û n 3285840 dır .


Jl ^ L J 4 b - o y l p l4j\j>- i l j j ^ l p l C J j j i ^ - 4 ? x l l d L (_JJİ j j i

4>xîl y i i j y y jy_ j5L» d L < i y y*-1^ i L j j i J 5 " j ^ - * p ^ i e i ^ ^

d i l L f J : J . * y ^ y j C y 4 _ J j ! A J J I y j j ü J^'y d L O j j O j l j

M j l dJJ»c?- 4 ? - U - L U P AiıS^>JJ

4 Î U I X J j v v j l j j U S ; - ^>d\ j U d j .« y _ y d * i l j ^ L J i j L ' . ^ * "

4J' J J I ^ L J L C

No. I V .

ı ı . M ıı r a d ' ı n V a s i y e t n â m e s i *

(Başvekâlet Arşivi, A l i Emîr î tasnifi, ı ı . Murad devri vesikaları)

^ l i p t->u>.->- ^J .bJ ö s . d S " 4 S ' 4 > : 7 S ' J j l ^r-UîtJ j ' U a ? - ^ (i)

t j i l y - l j l ^ i y ^ ^ j j y L ^ U ; ^ J İ J J ^ i j j t ü i ( 2 ) J U S J V I J J I j U ;

c j j j l j j l j i l " y 4 4S~4J J - J J j l (3) i j - b £ U djL*î j JJ-b».. y P O İ j L s j

A ' U ^ - j s ~ ^Jü*J ( 4 ) • ü i j L a J i j d ^ y - U y 4bU*?lj 4iJT d L ' î j

(5) Ğ>y ^ J üJL. pik*.. j U U j j » I I P I j Ü a L C 4 ~ O J J J J I j j J>bJj

« . l i s v a J l j j P ^ S y d i l j âJiSCSlJJlS > J . A ' b i l j â l j i l l â > r - a i p - ^ ' j ^ y * i l i l j L

^ j U Ü j i y y L l \ j ^ - N J I Ü J P J ^ / i l l J 4 J 1 I J I (6) o / U i l j

A İ l i i «üll Jd>- ü U - - U J İ j U a L J I ( 7 ) y J İ y OÜabJI j ^ ' J y-'1' j b U L -

O Uf d J j l y ( 8 ) V j l «Ls- ej*>U- 4 S ^ 0 , - i ; j« ioJİ Jj»- 4 ' l k L - j

J . S " " i 4 S " J J j ~ ; J , U J j 4İU,- . - y>- 4 J . J J İ ^ - J J J ^ i j ) j - w 4 P y > -

^y>-V w V j l ( y J b w s l i (»Jâ a J y r j ySj£? ü ~ b « a p ( 9 ) O j l l 4 I I I

J l j j ( J ^ J İ j J l y V J l . J i d i ? - ^ J (10) JbîiM 4JUİ ( ^ U i < j ^ j = r j u ? 1 ^

4JL»rm jb*- 4 i (. ( i i ) J U ' j flyS"l j j d * k j^SsJl i j f j j ^ j J j l

* Bak„ Foto 3.

S T E F A N D U Ş A N ' D A N O S M A N L I İ M P A R A T O R L U Ğ U N A 2 0 5

t ^ j f ^ j J ^ J I d L JA*rjJ&3 öli L ^ I P J . S " 4 4 S " j j j U i j

V c s ^ j d İs* 1 («-L*» y I J>- U c 45"upy j j d L ' y i ? - J J - J ( 1 2 ) J l i u l

¿J j . i l 4 ^ 4 1 ^ " j V j l Ö^L^ j ^ t l (13) 6 ^ J J j P 4; j l X « 4İU*2 J J

( 1 4 ) C ~ W Î > j y a J j ^ ^ C l 4S"jJj } \ j>y V j ! ^ A b J dJL»-Jbl 0 ^ |

• j J i j i s ( ^ I J L ^ J j o x > J ^ j l > - (^J. ; ! j (y>o • V j l « J J j l i 1 JJL

a J ^ j Î " 4 İ J . 4 - ü £ \ j r j j ' i i ' d i b i J j V l (15) ti?ib?; a J J b l j 4LcLc j j j v ^

» d — j (16 )^1? d i i b » - ü V j l e i l ^ ^ - i i aJ.lLI j l ^ - j j U s i 4 S O _ / J J 4 L j d

; yJ3\ y.~*î j - d U y t j J > T J C L>- j j ~ J j l

4 S ^ 4 > ^ ş - J j — d 4 j j l Afyjjii. d L j j l - ı

2 ^ j i j 3 ( s i l i k ) 4 İ J _ y d s 4 i C ^ j j i i j j j ^ i j u ( 1 7 ) d b ^ j l : J i j l

i y l a j j a d l j l J U î 4J0İ y î . ( 1 8 ) 4bml^jîi AAjjİ, £ 4 b J . . « t ^ j j i i j j J d L

(19) « j i " d L y^Cj_ a . U — I j ! ^sia>- 4İI A-JHS"" 4 j j j j ^ d j j d i İ K o ^ j l j * > * i _ j

" 4 b ^ ı 4 j ' j j J <yîbjj i 4— J L J j ^ İ İ _ / l a J . J j l 4b">\î i y j f l j j i l l i V l 4İI V

' 4 j y " a O b ^ j l < _ A J y İ b j > ~ " j 4 - I P A İ I J V ? ( 2 0 ) d L " y O > - y v i U j aa/L^fd

j ; y l - b i j ! 4bJ*>\i ; (21) y ' a J J J J 4>)lVl 4İIV a ^ d L a d ^ ; j d y " 4bm___,^k«

O j j İ (J«İ J . J y J a j j J d l j ! 4 j y Ü İ U J j j U ^ m - Ü O j j J y İ i J d L J Ç 4 — y İ ! j J b î J

4b* *>li y j a J J J J 4iivı 4 i ı v c 4 ^ i r a J ^ ^ Ü l . b >t — « j a J İ y ^ 5 ' 4 J ^ > - J (22)

J d l j ' V U ; 4Î1İ aOjl y J « J J j j AS~jA (23) 4— y b J J J Î J _ J e J b İ j l

Ç j j ü j l 4 j j j j l d i i l Vİb>*l d b î i > -

" ^ j j j 1 y^jA »İL ^ u î ^ 1 ( 2 4 ) c~s* j ^ / - b ^ j j i i d L o j l j - ı ı

1 B u h a d î s b u metinde y a n l ı ş yaz ı lmış olup arapca vasiyetnamede d o ğ r u d u r ( bak no. V ) .

2 Arapcasmda ( zeyil V , sa t ı r 1 1 ) yed inc i g ü n ü demektedir k i , bu d o ğ r u d u r . 3 E v k a f n ü s h a s ı n d a b u r a s ı " Jejjj.ilj\ •u~\_,2s .

http://%c2%bfJj.il

http://Jejjj.il

ao6 F A T İ H D E V R İ Ü Z E R İ N D E T E T K İ K L E R V E V E S İ K A L A R

e y ^ d L Juı,j ¿11^1 ' A U r 4 y f d L Juii J J O J J ^ Ü ^ ^ b U

¿R^JJ\i d L ^ J u j i y A ^ d k ) A J A J I J I ^ a b i o b y l y k - j j - V J I _ , S " i O İ j U f (25)

ç j j j j i A j ' j j j l (27) d L J b J d L L - ^ j dJJNUJ ¿ 1 a J j j y v J J i j y AS"_,A

d j j i b y : A S J J J J J - L ^ d A;ly.>- J ,UJ A İ J İ J ^ İ J " ^ J i l d - ^ j ( J > - J J - m

J \ J J y b a J b b y i «>JJM üy"Lf A ; ? J ! d L (28) J~k> j b - Ü » A S "

(Jij-^s (29) a y L i j l j T y « J - ^ j j j l d * * ' y ^ L f i j J â i b j j J İ b d a y â J b j j

£ ^ j d J b ' V U J - A İ I Î A J J J y ^ J J < J y A S ^ A j j S ' d l * y C i y i e - b l

: j j ~ J _ j l A J J J j l d L J L J dLb>-

^ b J T - T j j i J d ü ^ a i y : ^ J J J u / j ( s o ) ^ - i j - I V

i j s j j ü (31) AİilVl AİIV a^S" d L ( y V O « O j j S ' J j l a J . . * j j j l c yb"l^»

4 y l o j l i — J U Ö SySw> i jilj» y" i i A*» jA~>Vp jf\ i j S J : i A ^ J y

A j ' j j j l db ' l Jd«J d L V « ^ . J (32) d b ' V U J Aİİİ 4 e J j l y d J ı j j J AS"yA

<•.j j l

JsbL - l Ü J ^ J İ A T ^ J J İ İ d L j J J U J j l : Î S ~ Ü \ d w > j ^ / ^ J - V

A S ^ A Î j^AJLs-yjJbl S j L s i s l i - ! j j j b » J j l pL\;i d w > j j (33) y b l

AJ d L dblU- *y_ j (34) db 'VUî A İ I A L I A L - J a J j l J j y y oyb*y

» j j « J j l

J p 1^-jl ( » y - y * «•"»b»jy : ASby J J A L _ J — ^ J J J d - - ^ J J > O J - V ı

i _ ^ İ I j j j i y b U j i y£b_ ySCl L»l i y L j i i aOb'U £ İ y i ^ P e J d b (35)

• y i" J ^ " * y-> A?>1»>-y« sJdLo

d L u « w J - b L J j ^ l : « S O J J - O ^ " - ^ J (36) d w > j , j > - J j - V I I Jl j! .

A S ' V J I y > - i ( J - J I cybb A j y J j I y y j b » - y A ^ j j j l - J - U İ ^ji- ^ j j ü


j l j i JJkî[>- e U d l i ^ iaJj i A i j j l J i b o j y > i U J j j * * J (37) A ^ j j j l

» (Jj>npL*>jl

j j . x L . J l j j j j i V j i «ySs^s (38) j J b : ^ i y J J ^ j j j l c~~^>jj - V I I I

A / I S ^ J U J İ a d C b "j A - J j l d i i - I A S ^ r j S . j J L C j ^ j J J C y ^ A L İ - İ J

iSjf j i U j y : ^ J J ; J A İ y İ ^»Jjl d _ w - j ( 3 9 ) " I X

• A i j * ( 4 ° ) j j S ' A - . i d ^ b AS^,JajJI A b _ j d >^Jj\ CJjî a i y

d U j d j - U y L l i _y_-JİjT ; " T i y y A b j d t _ j j j l d J w ? j ^-ij - X

j j i t j y j j j l l <y j j j j l ( 4 i ) s i y ^ j A^Sjfj «Jjflâ ij^S" C J J J C ' ^ I P ' I

ylj'l A - J j l J M P I yJİJ fljjflî a ^ S L j ? j J j ' y ; i j y j j l j l j i ^ j T j l

i j j ~ J j l j l j l öyf i}J (42) j j j i l d- ^ J

^> A S ^ y l ! y ^dUS"" A L A L J J j x b l j l > - j j d ? a j k - j b ' j j A S ^ > J j y j - X I

d-^'yJj^f» J J U J - J j i y ^ V j ^ . j j j y l ^ - j j l i j j i y l ^ İ j l p (43) y 3 ^ J j i aJjflî

^^JsJ^-J^J y a - b b y ^ j (44) jJj'ylj'tAp I o T j j i y l A d ^ - j j j y ^ d U i s j

A — - J İ J py^î ( j y t a j J İ j j _ L > . y A L İ - | J j j j y p j j i y t

( j > t d l J .

^ J j j J j l i i j T j y S " J y j j j l I d, j X r i j ; (45) ^ g - o P j ^ j f

(46) ^ j l y j j j J j l aOb:Sdif j l j p A S C T , * | Î J J İ C - J S Ö J j>-ij - X I I

A b ~ C İ « İ J L A . A J ' J J J I « j ^ T l a J a J İ y İ j L j l y ^ j j -

E A - j ^ a-U ; >- J j l j (47) 4 V j l ^ j A-CJCİ J d i j e

â J j r j . a C : v » j j

A — y j j i ^ y j j ^ A-Ck^S" a J^_mjJ»j C A — y " j l ı__jb' j (_yili A S S İ ^ A â i l — j y

J J ' J U J . i y i V j l JS>\J' AL~£\ j j S j ^ . ^ J ıjjk^aj (48ı j U j i y T i y

http://jj.xL.Jlj

ao8 F A T İ H D E V R İ Ü Z E R İ N D E T E T K İ K L E R V E V E S İ K A L A R

A - J J £ İ U (49) IJcJ ısjsx+fij ObJj lyS^i j j A S C . S ^ A Î

dLü">U d J j ^ U J ¿ 1 A - J j l d U j j J y J J J j ) j i j j S " ! * -ku ly^J

ç ö y j j l 4 i j j j l (50) d L ( j^tJ

İ L — < _ - > • " > l ^ j J j l j l J "jj^j i l l i ^ y r j - X I I I

. 4 j y £ A j U ' l C j

j j * a d l y w t J b ^ I S İ I -U-l Î£-X~* dr « jy>- ci^'p A J U £ W ? J

• ( 5 1 ) ^ 3 p r * c >

U i J J U j ^ J U ^ İ . ! 4 - ; l ^ l j A I T ( 5 2 ) J p j ¿ r J j . i l * J İ - U Î £ b v J

^ U l j * O J P (53) ¿ 0 y d ! j S U Ü I ^ l i ¿ , 0 * 1 ^ 1 J 3 ! ; i ! l O l k b j l f

j , ; i i l (54) 4 . ; j Â > j J l ^1 j ' a ' l -t^dll a ; * J i d - ^ L İ l j f ^ L ^ l d b U

O J İ i l l J İ J L S » - 4ü l l ^ L f 0 l > - -ust ( j - l ül>- *\y O l U J I j l k U l y l j l k U l

j ? L o J a l J j j di l l i A J I I - U P ^ h t y 01 j ^ J l ÂjL- U * l i - j (55)

^ A L T J l o b J - l " « t > l p l y d J j Ö U î ^ ^ b < y Ö ^ ( 5 6 ) S J T 3 O l y . i l

J i W c i l j j l J a - - i l 4 İ İ 4 2 j j U f (57) J*>'d>Yı J P J ^ U H A L L J l i V l

• U j U s V l y A İ J ^ J - O L L ; (58) U J J J J « L i * J l V ' i ^ j - f 'y->---b» e L ' j j S y d V l j b

(59) L> yf" ^ L > - j j - ^ Î l-s-j'lS' J V J I J J ^ - J ^ j - ^ ' 1

( 6 0 ) ^ ^ / 4;» c s i i i 4 İ jyJL!! J J l J P J * : d J Js\ j l o l l ^ A J j L i ^ l

~Ai£-ji A~' J * > - J 4 X ^ j j j b p-y$s!l 4 İ İ İ j y a J İ y ** j (jdll d i d a d ^Lâilj

dUİ ,j0yfi&- A+Jii l—Ja* ^ n _ P J 4 Î - V P j J - W S 4 İ ;^la} d_>" J l 4 > - J l (61)

o*ly5J 4İ"y ^ L S C i l Ü A y. £ î j ^ b ^ J AJ (62) ^ j l U , 1 J l

Asj ^1 y û i / y J ^ j l >Ly£. « y - > - l J (63) 4^0İ U J J Ü ^ J j j J * l yL\ çy_

A J U 4 » j a l j V l (64) j)>&-<y cft^t J j . ' t f - j j i ' d i l A > - y i l j A > ' L O - ! Ü j p

(65) *•>) j e d j j iü'dl yüU y > y d i l i ; y k i î - b l j A J ^ j i l j A ^ U J I

V E S İ K A L A R 2 o g

A j U j y i a j l j j l l d i l i d » *_.il:!l S y C i j 4 ; i J İ N » j ı_îUaJI

U U I j O I A U I I J P J U J J İ J I l r ^y>- U j y ö a ^ J i ^ i r (66) U L ^ - J j l j i î l

l j j . i j ! ? - j J A ^ İ I J wVjj?m:ll (67) / j p 4bA:*vil d n l L i - l i l i i j j

j l j i l ^ t l l ^ . J b / ü j J ^ - J İ J (68) o*dPj L J J I J J J İ A İ J İ ^ j j a ^ P İ « - j b S ' J

Cj\jf- (69) J U J A I I I J ^ İ " j j i j i l (Jaî l j l l a T , U < j ^ f i i l

A I T J (70) â l ^ l l ^ i d b J j £ o l y J l j O J L - J V I ^ b U ^ b l j o l y . ^ 1

dnbl ÂdJ O L t i ^ l _ j l ( j y y d l j j L f i J l ^ » j d i l i J p j aUİI A J U ^ I J

. Âj_y£ A ' U L C j

No. V .

I I . M u r a d ' ı n V a s i y e t n a m e s i *

(Başv . Arşivi Maliye'den müd . vakfiyeler No. 162-14)

d ^ J l ^ > \ . ^

J P â j i ^ a î l j j b a J . V l J j l y L a J J^P Âiiill İJUi dadir 4İ1 J u J - l ( 1 )

J U J j 4 i U ^ AİiS j i j L J i o*.. U l J L J . L . ' V I dru-lkll A J T J JUsi U - U - (2)

^ J l j V y J I iijL ^ I ^ U j d i l U r J i * i l O l i U I j l k L J I ( 3 )

d r j y * d l j • SUJalI ^ . l i d ^ S J d i l j e y i d s l l j ; l i (4) yJj&İÂ]j Slji î l S y ^ J

f i l i y i O l k U l y ^ l l j y J l 0 l k L . ( 5 ) ^ - V l d b j p yflA\j ^ I j U ^ l j y P

J - j y b 0HaL.ll X ^ d l l OlJalJ l ( 6 ) ^ Jw*it O l k L i l J U j l j U a O dr 0l>- *\y

O Î j O y i l Â Â l i uJû (7) j r o l İ P ^ A A L İ — , j A 5 C U J U J A J ) U . U -

^ Ü > - ^ j (8) f i y T y i j J ^ l j i d L j A = » - J J ^ j OU l 4 d p ^ J 3 "

* Bak . Foto 4. Fatih Devri Araştırmaları 14

http://%c2%bfrJj.il

http://Oly.il

http://0HaL.ll

z ı o F A T İ H D E V R İ Ü Z E R İ N D E T E T K İ K L E R V E V E S İ K A L A R

S- } 5 fi — J ^ s A J j Â J i u i j j y J l djkSL ^ ' y o V j bJjJI S j J - l p ^ J y o V J U J A I j i

A ^ > J j VI d*dj d - ~ J J A İ <_gİ Aİ1~« * y i J p - U İ - J A İ P 411 (9)

i l j jal l i-Li^»j İ J I j\>- y p «öl_/_?"- J U J 4 J I J J L " ( i o ) a-Up ÂJ_jiiv«

ylsClİAİU c l t ; A J I C U J j ^ ÂbJ J j V I c P ^ r y « ^ U l ( i i ) * l ^ l ^ j j

J p U Î J j Ü I L i V l s y İ P Lb« d n ' p j jjy*- (12) Ü U ^ J J U Â-CLf J

d i l i y . ^ j j i i l A J L ^ İ - J (13) t J V T i'Vu L i y ^ j y S İ j (âil J - ^ i J I Ü A

o (14) cSy?-! 4 ; W * ~ J L Î V T Â'tAJj J U J 4 i l Lg iy i ÂSC* #•!yii J l £ İ İ !

J l t s i i l 4b> A J L V > - t J i y ^ j i l " - j A~1P 4 1 İ J j — » J \ A b J , « * l y » J l UâJ'

4) lVi A İ I V Â j ı T d j y d İ İ J Î ^ - I j A ^ s C l l ^ n j Â5C J A I y « O y * ^ . (15) <y

A"l y>- 411 JJİJ j j S " j i . l j l l A J İ j " j j k * J j Sy> «JflJI (16) ^

A : ! I ^ j l l ^ j i i A J I y o j k * i j S ^ J . ^ P I j l y ( n ) ^ W l o l y î l l j y ^ - , y

J A I y » 0 j * ^ f y* J l tyi i l (18) 4b> A J U - > <JÎy<aj j A j * U — 4 1 1 J J ;

p j L J I j (19) S j L a . l l A J P « J J > = . ~ . / > J i — » J A İ P 4 1 I J * ? J J — J U Âbd»

(Jftil (20) d**--* 4 i l V i A J I V Â ^ . l i ' j j 7 S " i i Syg.ki.1 Â ^ > J J J l dj\LJİ:_*»*

(21) İC ^ü*Sl j l y l l j y ^ j A J U — . ? - 411 J - 2 7 ^ j U A j l j j j j k * J j S y

y * J i ^ ^ - j j A J I y d J U J 4)1 J J 7 ^ j i l V ' j * ^J- 2*^-? « - b a p I j l y »

A J L ~ İ - o > y ^ . j ^ J L İ İ I C U * l y â i J l A J L J - J cJül dfi lJi J J İ V I (22)

UfdjjfjJ S y i J U l l Â J j ^ » V l a > c J » I J j j * ^ . (23) //> J l C - J J .

dAJj J by . b f î j y > ^üxll O İ J J Î J I (24) O j - o - ^ . J Lal l i?*-* 41İVI AİlV

^ Ü l J (25) Â$ \J*3Ü.IJ AJJİ Â U J A J U İ A « ^ . _ - U J J O AI J J i U l T s y İ P

(26) u î y ^ l c S j j - ^ l L Î V T syd/o AJ"I 9- J U J 4 i l J J ; ^ j l ç üy^1

( ^ j j l İ l J i V T Â * ^ - * 3 y ^ l ) j&i J ; - ^ i l Ü A J P J l i l dUİ

j u i b j l J l Â lJ j ç J I J T a J ı l j T y î l A J P U j y J j r - i j - i ! *1 y ı î i (27) J l

V E S İ K A L A R 2 ı

L î y ^ J j 4 j l y > - J U J dilI J J J ^ ^ j i l A J I J J j j k x J J ( 2 8 ) c î j j i î V l

^ J I J p J ^ J ^ J l y J T ^ İ Î J ' J J V I p : i l j ( 2 9 ) O b l _ l J l J I If*

4)1 J J 7 ^ " j i l A J I J J j j k a j j ( 3 0 ) *y (_AİI i _ — j A J P A)) I J V ?

J r - V - 41İVI AİIV ( 3 1 ) A I P j j y S ' J ü J l y»M , _ a l î j 4j1y>- J U 7

j i ( 3 2 ) Â-Uir ö ^ I P d ü r A ; L ~ S - 411 JJii* ^ j i l A J I J J öJa*>_j â y (Jalî

41IJJ; ^ ^ j l j n « ^ l ^ Ü l j ÂSC"ÂİIJ 4 I I Â * J J A J * S A * ^ — U JL«O A İ J J

j j j H J j ^ S O j î b y^ A) t£İSI /rUÎ j î A j l j o l J U J (33)

Â — ^ j s i A J İ Î ^ J İ I ( ^ ^ j l l fllj^—¿1 J l S ' J i AbA A J j (34) J U U j y

J . ; Î Î I j lyâ l l A J P ü j j i dv J l A b : (35) « J i y ^ u j p , A j i JaJI

AS0*>AİIJ AISIÂ;*J ijji ( 3 6 ) A J V » - U J . J O A İ J J d>i a i b j l J l J J J I j ^ j j l J

AbC d ( 3 7 ) J a - l l l Aİ^"l>- <>LJ j l j l j j n * ^ l ( j - Ü I j

J i ( 3 8 ) « J U P i j l y ö y <jJl 41İVI AİÎV Â^İT j j y S j j j y J l

ıJîy/SJ U (39) ^ y J k - J j J A y i C i j l l d i l i J j l j d ü Ü Î ' e - b o j

ÂSC'MİI j 4 ) l ibJ A J U İ A » ^ - U J * J AJ J J y i ' y J l SijlJ ry_ f y l U J i

J l ı _ î j - ^ J A ; I P J a l İ - V A l p j l j l p-" j j - b J ! j ( 4 0 )

A J a â A « . ^ . _ — U J J O Aİ J.J y i J l i l d ) J İ d " 0 <-£ / J ^ ' i_dû-İI ( 4 1 ) Ab* ç£ y*

A L S - ^ I J ¿ 5 J L P lıl^ı j l ^ j l j ( 4 2 ) ¿ « ^ 1 U M \ j Â.O*>U.ij A Î I I Â ; * ]

A J U İ A * * U J * J (43) A I J J y i ^İj U UJL J l i l i l l i y » A J İ dj*a>J

l _ — j y Â — — j y i ( j y i J j j l ^ ı f j l j d*1-**.! < y l ^ l j i i ^ ' d l l j 4)1 i b J

( 4 5 ) A J O J I J I £ySİ ÂÎMJ j l d î u Ab= Jj«i y J . l l t j lp jÜaJLJI eJİ j ı _ ; > - (44)

dnis'AÜI ylST"l ( « j b ^ A İ J x ^ V J Â Î j l y i l ÂbJl j A L $ " ı _ J İ y l l j p ^ j > J

l^J J Î (daJi—JJ AJO J I j l jJ j» - dflJyİ.İI U * J İ y « J j ? - j l ^ J I J (46)

u j d . C yAÂ~J\ iz^j j j î C j *iySJi [^J- y-».ı>«J j V i * . j i J = L I (47) d *

http://jLa.ll

http://yJ.ll

2!2 F A T İ H D E V R İ Ü Z E R İ N D E T E T K İ K L E R V E V E S İ K A L A R

W > L - l b J l ^j-A-{3 4)1 4 > j j l ' T y * j A <Ly - i j . ! J P JjrbJ (48)

y * JLS-I eJU; Ifci ^ j J V j l ^ j l j J l i l d ü i y c?J_d»l ( 4 9 ) ı 3 V Î

J i y J b o / J U J 4 ) 1 6 J h l ^ ^ J J İ A J Î ^ J I J 4 ' b y İ j ( 5 0 ) s i V j l

j y < J u - i ^ l J L J 1 J - ^ . U J I 4 ; < j j b ( 5 1 ) L » j y 4 b y b > J

j V i J L * j r j ı » ^ 4 * ^ 1 a) (52) u ^ j V i e / U j j i

j V l C Î - U P j l s " * l j - (53) j L j l ^ ¿ 1 Sj-^J ^ - l l - b o y * 4SCU1-J

J I S j i*j>_ ( 5 4 ) j ^ j l t i j » J / J j I y cfA ^ ^ l i i l

p.* j (55) Ja j l jkSI ^ y A J J J I J l j l > - j j U » Â$d£ y * ^ «-U- a^p J S "

U y d ^ j b _ J R J J î y - / /Çl» j / o l l £ j B J A İ j i l J ^

ÂJ^JI 4 .CL.U J î y ^ l y . j j ü j 5 C y J l 4Îbb~>- 4)1 J-Â" ^ j l f ( 5 6 )

y , J ^ j U >- ijyiH J l y M l J ^ y ^ J J ^ - l d B j ( 5 7 )

y y ^ U l ^ j b b > J L y U j L y y 4 - j y < J ( 5 8 ) W " 1 »

( J î y f j w > j i l d ; i b " J 4J*y' jUjj 4» y f l î O l # > - j y y J ( 5 9 ) ^ j î l j ^

^ j j v l l ^ j ddü ^ J ^ J S j y L d l ^ ' ( 6 0 ) S J J J . J ^ üMyVI

4 J U l i j y - ^ Â ' - J j ^ y - 4 C i j ^ - V l L S İ U ^ 7 P ( 6 1 ) - k - l j l j J I 4 - V İ J

j&İJuP y J>w<l 4 1 İ J - P ir A>-jjL? f?*^) Lf_ J ^ 5 "

A I P J P U ^ I P , j p

Baş ta yanda :

4;"ljcZ- 4 J I J J J " ( 2 ) ^ j » l ( y 4"C*wj ^ S ^ P Â ^ J I y » 4;« U iSj>- (1)

j y ^ d l y C ^ l b ^ t i l l j y l y î y . U * (3) ; ^ U J J 4 ^ j J l y i ü l l ' l j l ^ i l i *

K e n a r d a ek yerlerinde 4 defa :

J ^ V l ı_Jl5" e j y > - J-^s «i! £ w »

V E S İ K A L A R 213

Burada I I . M u r a d ' ı n vasiyetnâmesinin üç nüshasını neşrediyoruz. Bunlardan A r a b ç a olanı , d o ğ r u d a n doğruya Kadıasker Mol l a Hüsrev (Mehmed bin Fe râmurz ) ta ra f ından yazılmış ve tasdik olunmuş nüshadı r . O, kend' el yazısıylc yapt ığı tasdikte 1 vasiyet sahi¬binin ağz ından dinlediğini belirtmiştir (L>lı* 4Iİ J:*" y P a d i ş a h ' m vasiyeti o lduğu için bunun, maha l l î kadın ın önünde değil, Divan'da kadıasker ve vezirler önünde tanzim o lunduğu anlaş ı lmaktadı r . Kadıasker resmen bu gibi muamelelerin en son merciidir. K a d ı l a r t a ra f ından verilen karar ve hüccet ler Kadıasker ta ra f ından tasdik olunmak lâz ımdır . Şu halde bu vas iye tnâmede diğer şerî hüccet le rde görülen kadı tescilini a r a m a ğ a hacet yoktur.

Elimizdeki Türkçe nüsha l a r a gelince, bunlardan eskisi, T o p k a p ı sarayı nüshası olup Kadıasker M a h m u d b in Seydî A h -med'in tasdikiyle yap ı l an zeyille aynı zamana ait görünüyor . Zeyil , kopya ile aynı kâ t ip ta raf ından yazılmış olup noksan olarak <. Lc L: , ycTI tar ihini taşır. Zeyli tasdik eden Kadıasker M a h m u d bin Seydî Ahmed H . 869 y ı l ında k a d ı a s k e r d i . 2 Vas iye tnâme kop-yasmdaki tarih, H . 872, yahut daha büyük bir ihtimalle, H . 862 olabilir. 3 Şu halde vas iye tnâmenin kopyası ve zeylin yazılması bu tarihe ait olmalıdır .

Elimizdeki ikinci Tü rkçe kopya, Evkaf tescil defterindeki nüsha , şüphesiz yuka r ıdak inden istinsah edilmiştir. Onun şu ha ta la r ın ı tekrar eder :

I . nüsha 42. satır : : j j S ' j J ı ı . nüsha sondan ikinci sat ı r : ojS"3J ( doğrusu : J j l of^j )•

ı . nüsha 70. satır : * l ı l i j <_n-i I I . nüsha son satır : *> Lc Lc 3. C$~\ (aşarât hanesi noksan).

1 K a r ş ı l a , foto 4. ve 6. : V I I N o . vesikadaki tasdiki . 2 Bk. H a c ı K e m â l e d d i n İ s m a i l B e y ' i n H . 869 C e m â z ü l â h i r o r t a l a r ı t a r i h l i

vakfiyesi ü z e r i n d e a y n ı el yaz ı s ıy l e y a p ı l m ı ş tasdik k a y d ı (bk. T . G ö k b i l g i n , Ed i rne ve P a ş a l ivas ı , Vakf iye le r , s. 195). H . 875 t a r ih inde ev in i e v l â d l ı k vakfı y a p m ı ş o lan M a h m u d b i n S e y d î (bk. a y n ı eser, s. 350) muhtemelen b i z i m M a h m u d ' d u r .

3 N e ş r î ' y e g ö r e ( s. 203 ) H . 872 de K ü b l ü o ğ l u ( ¿¿^1 j b s " ) ' k a d ı a s k e r d i . M e v l â n a V i l d a n ( M u h i d d i n ) (bk. Ş a k a y ı k t e r c ü m e s i , s. 215^ ona halef o l m u ş t u r .

•214- F A T İ H D E V R İ Ü Z E R İ N D E T E T K İ K L E R V E V E S İ K A L A R

I . nüsha 7. sat ı r : 4t>

I I . nüsha 7. satır : ^ ( A r a p ç a s m d a <iCb JL" dll_ıU-).

Bu ikinci nüshada 15. asır imlâ hususiyetleri de terk o lunmuş tu r . Netice i t ibariyle bu nüshayı , tetkikimizde bir tarafa bırakabi l i r iz .

I . T ü r k ç e nüshan ın Arapça nüsha ile karş ı laş t ı r ı lmasından öyle anlaşıl ıyor k i , T ü r k ç e nüsha A r a p ç a s m d a n on, onbeş g ü n sonra yapılmış ve ayrıca tescil o lunmuş bir t e r cümeden ibarettir (tar ihler i karşı la) . Bunu gösteren deliller şunlard ı r : A r a p ç a s m d a

" ^ U l i , t > _ > < ! J j M I cSiU- j-> /Jİ—!1 d±!l »?_ „ tar ihi Türkçes inde

" o a b ^ r ^ ı - «iLI J_>MI ^ j U - cxl~, * [ S ' [ Î j Cn-> „ şeklindedir.

C e m â z ü l û l â n m yedisi Salıya ( v - < - ) isabet eder ve A r a p ç a d a k i tarihe mutab ık t ı r . Fakat orada ^bJI bir okuyuş hatası y ü z ü n d e n olarak al ınmış ve Türkçeye "dokuzuncu g ü n " şeklinde t e rcüme o l unm uş t u r k i , pencşenbe (perşembe) g ü n ü n e rastlar. Tü rkçe n ü s h a d a Arapçadak i bazı. tâbi r ler in yanlış al ındığı da görülmektedi r . Meselâ A r a p ç a nüsha 4. sa t ı rda — M I -b_»i O ^ L - l l } U . - Ü İ „ Türkçes inde (satır 5 - 6 ) " o U - l l j C j \ J ^ \ j ^ O ^ j M I j <Ü!İ < r"L.ll _j *L.bdl şeklindedir. Burada ikinci " j > c „ kelimesi Arapçadak i " i > „ o lmal ıdı r . Bundan maada T ü r k ç e nüshada (satır 12) J = ~ K , hadîs i yanlış nak lo lunmuş tur . Bu da bir kopya hatas ı olarak gö rünüyor .

İ lk nazarda bu deliller, Arapça nüshan ın orij inal nüsha o lduğunu gösterir mahiyettedir. Fakat öbür taraftan Türkçes inde bazı fazlalıklar da dikkati çekmektedir . Arapçasmda sadece " «_iil_}k)l y

tâbir i a l t ında kasdolunanlar, Türkçes inde j i J s ' İ ^ * j j i ^ ^ l s } j j Jy> ic 5 ,

" j j j j j i j j j j ^ - i l 3 J J J L T ' J - 5 şeklinde tafsil o lunmuş tu r . Keza Arap

çasmda " J l ^ J - j l j M I j ' S ' J . - j l i j l £ j „ Türkçes inde ise

" j ^ J j l «jjlf" 4 fjf} aaıli J J " jarlMcjl ¿.1 tüJ>-i „ şeklindedir , ve

"^^.^ "tımar,, olarak t e rcüme o lunmuş tu r . K e z a " ^ ! ^ - j lkbJU J3 <_^?-„

Türkçes inde " o^'s i^S j ^ ' t ı^^^n şeklindedir.

Bu noktalar, Türkçes in in A r a p ç a d a n sâde bir t e r c ü m e olmadığını göstermektedir . Tü rkçe nüshayı Sultan M u r a d ' m ağz ından zaptedi lmiş şeklinde telâkki edemiyoruz. Zira, y u k a r ı d a bel ir t t iğimiz gibi, bunun A r a p ç a nüshayı esas t u t t u ğ u n u gösteren deliller katidir .


Gerçek ten , bu Türkçe nüshada , esasa ait tâdi lâ t yoktur. Şu halde niç in A r a p ç a vas iye tnâmenin tanziminden on onbeş gün sonra tescil edilmiş bir Tü rkçe t e rcüme meydana getirilmiştir ? Burada ancak bir faraziye öne sürülebi l i r : Divanda vas iye tnâmenin K a d ı -asker ta ra f ından tanziminden sonra vesika Receb baş la r ında mahall i n kadı siciline dahi tesbit ettirilmek* istenmiştir, ve herhalde alâkadarlara şar t lar ını açıkça görebi lmek imkânın ı vermek üzere T ü r k -çesi yaz ı lmı ş t ı r 1 . Bu Türkçe t e r cümede , yuka r ıda işaret ettiğimiz ilâvelere mukabi l bir t ak ım unvanlar a t lanmış ve bir yerde ehemmiyet l i bir takdim tehir yapılmışt ır . Bunlar ı aşağıda gösterdik :

Arapça nüsha T ü r k ç e nüsha

(joyd.1 _j i l ik l i ^t» (satır: 5 ) —

£^%l (satır: 6 ) — -drl <L_! J>J"İ\ cJ- W ; A,_U J J I jS3 (satır: 39-40) —

Türkçes inde 25-26 sa t ı r larda *J- ' j j j l o j j j j - f j o^y^Ş ¿1-; <£ X . „ '" J o x \ ^ <JJİ fıkrası sâdâ ta ve kelime-i şehâdet getirenlere verilen m e b l a ğ d a n sonra z ikro lunmuştur . A r a p ç a d a ise bu evvelâ yaz ı lmış t ı r 2 .

No. V I I .

I I . M u r a d ' m â z â d n â m e s i 3

( 1444 İ l k k â m m ortaları , Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi No. 5566)

^ . - J 1 ö*-J\

jl\ U y^lı «uÜsb* İ < P y «b£ j-a Â^>-j Â—Py-İ A s ^ ^ İ Â J j « İ . A ( i )

^ « 5 1 3 yjJ>\ i J y U J y y\ij JJ.IL. j l s l ^ l j ^ V l j l k U l (2)

£ » l î ¿ n i j . i l ! S y i S s l l J j i i y J L A U İ I j S l j i l l ij^aj (3) 12) i j ( J i u J l <»_.>-u»

1 E l i m i z d e k i en eski k a d ı sicil defterlerinde d a h i (Bursa M ü z e s i , s e r îye sicil defter ler i , A . ı gg - 8 o 8 , t a r i h i H . 8 6 0 ) v e s i k a l a r ı n b ü y ü k b i r k ı s m ı T ü r k ç e zap to lun-m u ş t u r . A l â k a d a r l a r a h ü c c e t , b u sicillere g ö r e v e r i l i r d i .

2 E v k a f n ü s h a s ı için bak. foto 5. Kars . A ş ı k p a ş a z â d e , s. 139; T â c - ü t - t e v â r i h , I , 405 ; Neşr î , 177.

3 Bak . foto 6.

http://%c2%bfnij.il

2 i 6 F A T İ H D E V R İ Ü Z E R İ N D E T E T K İ K L E R V E V E S İ K A L A R

4.iJı>-_j < j w * j ^ (j (4) "Ü1İJ.İİ ( j v S ' L J L İ j ( j O j - o - d l j «bVkSf

dr j l ^ z\j* ö l k J L J l y ^ J ! J J ! y J I j Ji\ [sic] j l k ü J I ^ % * V l « J a ^ - y l U !

4 l f j P İ ü U - Ju_>L j l k U l Ju^dli ü lkLJI y J ı * # j l k U l J L j t J I j l k L J i (5)

A j İ î y ^ J J İ J AbîP O L j ( J y J . i i i i j ; J | (g) â j l j i l i_jL£-\y>j â j L a J İ

iSj^ (7) Âİ1Iİ*~« \ J S \ i ^ ^ A U J _^b£İI A Ü J U P dr J j i ' l y j P J İ I S - L P üt1

o* (J^-* ^ w J ^ f V l ^ L - J P jj>-yl?xj _ ^ b i l l 4 1 İ J - P y J ^ j j L ' V f

yfbii! 4)1 J ~ P dr i j * _ £ j Î Ü İ » J - ^ V l ^ j V ( 8 ) J P ^ ^ A b İ J ^ . ¿ 1 1 4)1 J * P

(9) . j^basb i ; y ^ d i l <0lU:P dr -b?-l j J ^ V l y J L M j > JJ*.ÎZ ^yjtlftli*

L £ ^ J ^ j l L ^ J * ^ 1 j f"^^ <Ü)I-LP d v < y ^ j ^lll j i -^ 4 j L ^ V I *S

J v » V l L P y j \ jâ>- ^*AİL> jf*\i\ aîltJup ( 1 0 ) d" 3 ^111 i*~« J ^ ^ '

( 1 1 ) J ^ V l (Sj^Jİ y A İ d ^ » - J İ U J J ^ . İ İ I «Üll-L-P d* Ü İ A ^ J i**"*

VI L P J I J J I j j S ' l j * ( y r j ^ j r ~ ^ 4)1 J U P dr j y " L > * j ^11!

j L ^ V l ( 1 2 ) J d > - İ _ J P j l o j i - ^ b i i l 4)1 J * P dr J J > - j ÂİİI

i l l i J ^ V l j)jl y < 2 » - j l J J > J L J ^ d l l « Û J I J L P d' y 2 9 - j 4İİS İ L *

y b i l l 4 İ İ 0 . P dr_ j ÂİU l — 4 VI L S J V ( 1 3 ) y[fj\ 4 J I J U P dr a j ^ - j

y ^ U , ( 1 4 ) _ ^ d i l 41İJUP dr ı _ L J I } ÂİU^~.« J v V l

J ^ V l ^ ^ S İ ^ b i a J i 4)I_L.P dr ç*\j\j ÂÜI i~v« J ^ V l c i ^ j U j l t j a ^ j i

Â ^ J J - ^ I Ijb*»?-l j ijçS~[sicj«yJİ- A Î C J U Î J » J . ~ - P ( is) İ J J W T U Jbo ÂİLI^L~»

cULt ib> ç*.AyJî ( 1 6 ) ö r j U l c i üLi>-Vb 4)1«IjU- 0 L - 9 - V L ^ A İ j U - Jİr

ç\i l i -bj-~> y p 4 )U>-jJ tiila^ T j o J J ı_jlîlx!l I İ A ^ j b " y^ L ^ d r ; - ^

J . ^ J J U ^ J . ^ ^ İ : L LS"^ûad A J ' I y > - 4 i l J J j * y i l ^ İ L «.L^-l (17) j j y J İ I «-VjA

^ ^ J J C J V Ü I Î V J A t L p y ( 1 8 ) y t P İ j U p y j l ^ ; ^ 5 I j l j i l JiJalİ

* Bak. foto 6.


£J\js.£-\(19) j L ^ S J A J L Î j î 4 l b l j j J 5 J . 1 I yâil ^ - A ^ . O ( juJI ^ ö j * M '

hj~\ L î y i Ijj lJ ü l i A ' L C U J ü i ^ j l j i_r*^" ^ " t İ d j L - J - l j l i ı l /

I g J j ~ " ^ l « j j ^ c j I jo^İJu- l ç^«a*)j ^ I J U J S J (20) J J S J . 1 I y î l l dr4

^ I j d V l j d d - l ^ i j d i l i S^l^dJI âÛ^ (21) L i I j j U i ¿ ^ » 1 ) 1 ^ j y j l

4 - J j~ı 4 - J y f A Î L C U J ^ J ! J üLc

dr.x^l " V ^ J I J J ^ . ^ - A*>j J P e jJLs<a!lj 4 ) J ^ i - l j

Yukar ı kenarda :

dr J * İ I A J J (J,l ^ İ ^ J Î İ I J ( _ ^ J » P y j j d l y^ «*i L* y j

J P ÂJ\^xil âjjâAİl ^S'L*»*]lj ^¿12)1 }j*\Jl

Kenarda :

J - s ^ V l ı—JlS" « j j > - J - r f j i l ^ v f

No. V I I I .

A k Ş e m s e d d i n ' d e n F a t i h S u l t a n M e h m e d ' e

m e k t u b. *

(Topkap ı Sarayı Müzesi Arşivi No. 5584 )

âJI Jxil j A

A£J$ ajiLp j J i U â O l i L ^ £j\gL3j <^~>İS \j û U ( 1 )

j-jfâ J ^ < U I Î (_gj]jl j - U I A I ^ A S " J j l A I ' L b ^ l p ^ j l A S J J J J I ( 2 ) y s ^ j * 4

y (_gjiT jf 4 ; p j . J j l o j j y j j S ' (3) L L ~ S Î » J » y L S - 5 J ^ d . ^ - 4 j

i i j L » A İ y j ( ^ j J j ! (4) *İJpl ÂJ^d ı _ ) j l -rjS j ^ { j s O y . p

AAfâj> (5) A S J J ıSj 3 <J>1 J)l d->^L .Ss?- i l i J ^ > J P j j o L a i J « j S o j > - j

* Bak. foto 7 . B u ves ikan ın l â t i n harf ler iyle b i r neşr i H . Âli Yüce l t a r a f ı n d a n y a p ı l m ı ş t ı r (Cumhuriyet Gazetesi, 17 T e m m u z 1 9 5 3 ) .

http://j5j.1I

http://jjSJ.1I

2 i 8 F A T İ H D E V R İ Ü Z E R İ N D E T E T K İ K L E R V E V E S İ K A L A R

(jy>- j j - b £ ( _£*o j J j l j l JŞMA J S - y»jJSSıj ( j l j l <Jb-uJ Uo «Ll>si*«ıl »••AP

'j> j J u - S " I _ J J J I * L A 2 Î _ » * I İ a-bI; ^ ^ i i j j i J ^ j ^ ( J * J J 4 İ A L ~ « (6)

J J*î } ^ S ' J j P iS_,!f 4.*.kp C J J İ P L _ . L J <5-^j' ( 7 ) f - ^ J «-¿1^

j . U j J ı ] j k <j ~ U - ^ J di>-bjj »>ji& 4 ; 4* l î ( 8 ) bjSj j j b L J V J I _,S"I ( ^ S ' j j J . d

^ d l j ^Jl>- j J P T « ü ı l j j j ' d w > (9) J L o j ^ y l ; _Jj -bl j j L I J b L j l

- j j ^ : b j i ( io) cjyb'U- JtjjÎ C ~ * ~ P j _ ifjsL* j i j l ü i j l jr_jü

!>Uî jÂ A^-lkuvVlj-üb J 4 ? - j a>- j j J j l j ^ J j ^ - j * ci-b»l J I J I a i j l

•ıj^yJ ^ ^.ıj* ^ J ^ - J J ~ * ^ t 5 s ? - j \jS\ j t . A j ( i i )

J , ^ l ( J R - L LS" sb.;i J i J j J j J J J J J j — a j j j j AJA;*«5"(12) y î j i j l J | * J J

. J L J L P ° I J ¿ ^ 1 1 1 J j l i S O l - u U - ^ . Û \ b (13) J U J «üi lJl î j j j l j ^ J P j . i

J l i ; 4-^Jip j l j s Cj^jjJ (14) 4İxJ>L j l £ » l j 4b~J <_->-P y 1 f>^lf-

^ İ l U ' p j C5_0LS' (15) Â;TJJ a j j l J j b İ l <jj.iU> y>>- O b b J l j l k L * İİbJİ

«üil j f ^ J j *>+r*>- (_£* I f i ¿ 7 J J L > - ^L$>- j l J j ü S U l j o l a b i l J ¿nlib.ll

çS^- y j ^ > öU—» J ^ l ^ J V > j l j d e s - * - 4 ' 2 jpÂ* <-->IİP JMJ)_j (16)

,(_£Jb5o ( J j t İ l i k i j i j - l j - a J İ İ j l JL« aJ.-*b£>- ( 1 7 ) < — J Ü P 4 İ y l 5 ' e i y ü l b »

4İjLdC'l «ıbJU*?- O J I P ( 1 8 ) y^l-bl o * 6 <jj-Ujji" O^Jâ-* -b-biJ ^.o

,<j;.bsl (19) ¿^»1 ¿ 7 4 J I j j * > j j L b 5 ' j - â l i * J JJ~OX*J ryi A S ^ J J j j L k i T "

A Î J I T j j j l J>?i j <oı ^SCJ-l j i C ~ ; i j ^ A . . ^ j i l i j y j J - J J.C*Ü 4?-__p

j i j . ; d L l ^ l j i i « ü i l j i l ^ i L i " ! yâÂ" (20) J j i iS-^prj -b»-

p l j j l 4 J J , U J d i l JyJ^ (5-i.Sjl (21) <-~i_}l j l j y 4 , 1 : ] ^ j

. ^ J b - d j l J:^> (22) ¿1)1 j : j U j t i j > - A İ j a i j l J J J L J « _ J J J I J i k l A İ ^ J

1 Sû re I X , â y e t 74. 2 Sû re I X , â y e t 69-


. ^ j S j y à s - j J (23) j - i j i î j — U j l

No. I X .

Ç a n d a r 11 H a l i l P a ş a ' y a a i t b i r m ü l k ü n

s ı n ı r t e m e s s ü k ü *

(1451 E y l ü l ortaları , T o p k a p ı Sarayı Müzes i Arş iv i , No. E . 5488)

o j L a J I 4Î1İJPİ ¿ w L . i l j j l k L u 4 Î j J J J ! C$jj>- j (ı)

J v ^ l j -Ik^s (2) j İ£>- j t - ^ " j - d ^ « U İ * u ' « J ^ u d ib^. l jyâ?- â j l - U i l L A P I L » J

4 j l d b J d d j r î i j j J l y j i - « » U V l ^ J l ^ 4 jfl»b' »lk*!l * l j j j ! l t^-üjl

4 b j l â l ^ . ^ ^ (J>-l j J j 4 İ J J J ^ j (3) i jJLs- 1 j5" j J i l 4 ^ y . l a J b O İ j î 4îâ

d r j j l ^ i v a . « U V y {£y\~fs\>- S l ^ i J l j l > c Ü 4 İ ^ ; b 5 j 5 ^ ^ j j > y j l^viSCU

O ^ l j j J j T ^ l _ ; j b y j d b 4.C 4 ^ - v i * l y ^ J I L a ^ r (4)

J~«Vjl ^ (5) j S ^ P j ^ - î i i i ^ f 4 ^ J J . J J 5 ' ^ > j l (_j>-b J j l <«jjL

Jr>*"VjJ ^ L i l j j y — ~ " j j i j J ? - jwbCJİ J " ^ l j J ^ j j j l d b j S ' Ü j l j

j J İ J ^ ı l y j C _ J j ^ G ^ P jtı 4 b ^ l i l iİX\l_jkjjvk>- L i b 4JI j L b a İ _ J İ İ [sİc] yjC j

j j i j . i l d - a i l ^ L ^ ^ U V y j ajlsj-o J U Ü y M J ( 7 ) * V l : : . ^ l ' 4 j j l 4b_l ^ j l y l

J ; * ^ l J p j l ¿1 , JbW^ a > - L V I j J j L V I j b W ; s l yiS" j a ^ l ı ^ ^ L i b j

j-bc-bî d i j j S ' J j l j b j l j 4 j j j j l d l j S ' ^ . b l 4 ^ - y jjfİA ( 8 ) dJL

j - U _ $ w / l drI i L j r - b l jJ.b^.i»~/» J j J . P 1İJ.JI t J k jL-iS~ jiı j j j ^ ^ ı

* Bak . foto 8 ; bu m ü l k ü n I I . 935 t a r ih indek i durumu için bak. T. G ö k t ü g i n , Edirne ve Paşa Livası, s. 424, not 664.

1 F i l ibe G ü n e y i n d e K r i t z m a ı r m a ğ ı ü z e r i n d e K r i t z m a k ö y ü o lmal ıd ı r .

http://%c2%bfnlib.ll

http://%c2%bfwL.il

http://jjij.il


A>-j J A J Î \ Bjçf O P U ? - j J ; * J ^ I j r . tS"J-*J îJ? J > çfjJİJ W

J j S d l » j V . I jfi (10) A J ^ J İ J M iSjj^ j J j C J İ diıA^j» J J L _ O J J J

<—yp j J b j . ^ A Â ^ J aXİjb A İ İ d i - j j S ' d J j j î e J b ' b ( j ^ b i l d l İ A / ? -

A'jıjb t _ J P j J j l j j l « (11) A b d ı p l i j y > l £ b _ j j j l y i p b ^ a J J î J e

J J J J S ' A ^ . C a J u i j l j l b i j f I J J L » <hJt> J b r 1 j j l j (12) a y . . ^ O _ y ^ b

j j ; l (13) j j l j A>{~~Af j J i T 4 . J I y j j l iSS'jjS' ö % j l d l ^ j l j j V j i

ı— 1 j P Î J I J ıd> A i T j J J i j j l j 4 b ' j j j b i j j l î j i J J L » < £ » j U r - C . S

j j l j A>\JZ j y j l j d j l i A I U ^ (14) j J j l j j l j A ; İ U - J i J b J J L A İ ^ J S

_ J j ) b > - « y i j J o j L S ' J j j j J - d " A i j i i j ' b t j i A j j ıt\J&J& A J L £ A - S A İ - İ İ j a J l

j l _ / ıSj&jb J& ^ y j L b ^ji J>} a d — ^ l j l (15)

A ^ - j j yji>Jh A İ S J S t_J j f - A ' £ j J j l (16) j j l j A j ' J - f d * y i j j V j 9 J ^ ; ^

A L « J (17) j J . J l y ' L l » A J J J ; - « J J A ^ - I J > - J P j j l j Î J ^ J J İ ' j l e J J d J j - t S "

A S " J J I J A*JÛ<a.?- J ^ l » j î b i 4 ^ * u d - y * j J . J l j l l ş r ^ 7 _ y (Jd-* ^ i ^

J J U A A J A ; : T j a i J j l ^ a s - J j l j J j i d J L ü L * « y ( i s ) A>*blo y l f T 15" I

j j j i j j l j İ5"l (19) J ^ j ' j ji-^Üs> J İ X J _ İ j J £ J İ s ^ J b j « j ; - ^ j - "

^ ^ - i j j l j A İ J b JS> di: y J j l aJ.b>-jl a j i A * d l c i ^ P j i » 4 İ ^ ^ L i

e J b İ b JL> j l j A^ji y y j b A İ ^ l s A İ J A ' S (20) c £ J J * j l L S ^ Î

i j ; ; l s ^ I P I ( 2 i ) J ? j L d L j j tsyj2* A ; S " j J J l j j l j A > - I P I e y d.kjS'

j i j j j u * j J ı J İ j l S ^ J - A . C ^ j j l e ^ J b i j L i U s yjb-J? j J j ' l j j l j ^ S j i j ^

( 5 j j İ j l J , j j J j l j J j ' l j j l j A-iUa j l i j j a J İ y i i (22) J l ^ ¿ 1 ! j J j J j l J £

jŞ- j X î V I 5 « _ > ^ P d L ' A P j y (23) j b l j 2 > - j l j j i j J J İ Î j i ^ b j % -

j\X& jj>?>\ ^ j 'y Jİ-Î J ^ j l j j * J J J j ! 2 - > - A j b i a j b b d n ^ j l ( j r " ! ^


' A P j y j b l j j î ^ e j i a J b İ b ^ Ü s yyj\> j j l î j J (_j>-b j J J İ (24)

J j l j j b î > - Aît>bb j b l A ^ J S J J J j j l j (25) J j l * j i j - b ' I j j l l J j > = J

« J A J İ y j (26) j b l a j j j j b ö-X-ijte AJLİ _ / j j A ; S ^ j j . i l j j l î j ^ > ^ l c î^>bb

i l y î V l j \ ^ l j O y j l î jj^s^c-»I a j Â i b J J S ~ X A J J \ A b j ^ p Af-

( j l j b * - j 5 j ^ j l j W j y ^ j ^ İ . d j (27) d X J.*x^».*»ı! ^ * . X ^ J İ ^ ~ { J £ > ,

s-bl a J J ^ I j j ^ a . ? - cJfl.**"j) (28) J P j l j L ' U y ^ » J ^ i l j b > - J p j i « J ^ "

(29) d İ J İ j U a j j V j l J ^ L - a i ^ J y j U j l jfijij ^ İ J J İ İ A ^ P ^ - İ ' a j l ^ J l

j U J j l ^ r i j c d l j j j : J i [ ( 5 ]

y i J P j J b y - L . , * J J J P A ^ aJ*J (30) ( i k i k e l i m e s i l i k ) j J - 5 J ^ b j i y

O j j î d r (31) ^ S j j J ; j 5 " j . » j J j ^ l l Aİ İ İ J -P d f l A î ^ j j L - i > j J ^ - I J I A İ I J ^ P

y jjLf j j j C J . 5 i L ^ u j ^ L I j i j i j b j £~X* İ İ J ' A / S * - J I Î J ; < — ' j > J J J } A>-jAj^\

j J J y l j A İ İ y j j J i l 8 j i ' b j U j l Js'i J j l j y î j l (32) A S j J j b ^ ] J J J * \

A X d j j ) a J İ J î * d l b j ^ s A ^ y i J % (33) L > J J ^ j ' ( ^ I J 1 ^ ' ^ J i *

j j l j A b - ı b i J j ^ d ' I (34) A İ y k J j j - l ^ AlS' j J J İ j l â f » - A A J İ J L ^ Î aJ;xi l

d Jb 'A>- j J jb j j ; p j ! l j l ^ l l s j C l ( j > - b j - ' j i J J _ U AU»Jh J l ^ j y S * j J . i l

J £ j J . p l J s J J U <&J& L Î J - İ JJ2 j j j i ^ J 4 b y ( 5 , J J > / I (35)

^ j j j * J . L i P j - ^ j ; ^ J İ ^ j ' j . U S ^ ( 3 6 ) A J A İ İ j i A ^ ) AİJİ J J J

J j l A ^ s^-b ^ $ " ( 3 7 ) L i J j » j l J j J J J I L U J İ J J ( J İ U J - C J ( j İ Ü ? ^ « J j l

J b r 1 A İ - J J J l - I A ^ r j J . i l j j l j A S ^ J Î ! ^ P J İ ? JH> J I J T 1 A İ - J Î J J ^ I

j j l j A—¿11? j l C o JfaXÂJ& 1}jS d l S ' j J İ < _ £ V P j l ? A İ ^ İ s (38)

y L S J ! " J J l—- JJi L 5 a j ^ 5 - j H ^ * ^ 1 J^*" ( 3 9 ) j l ^ l A p r J J { d j !

j ^ 4 ^ ^ 4 ^ r j i ( J ^ - ' ( 4 0 ) iSyjb ^ J L < > J b r 1 4 ^ j J J İ j j i l s J J > ? J

j j l j Ad l l s J L C ^ a j ^ d b ^ p s j ^ î ^ l s ı j y i d l b ^ V j i » jV£ j J ^ I j ^ - l ? - j i j j '

http://jj.il

http://jJ.il

http://jJ.il


j İ A ^ y i A İ - J > jCvvl J j l A£ bX>\ j j i U j y j j l ^ ^ j b j>-[>- SjJi J>.J (41>

« X P J J I j l < _ y V _ i > i S j ^ J , i T j i d l 4 ) 1 ( 4 2 ) _ / w T y b l A ^ A S ' J J V I

d - b y P ı i l b>- lp l - > j y > l d b y ) (43 ) {S A A ^ A <Jb£ j - V İ İ J j l j A d Ü s j i £ o

( 4 4 ) â j l *«

J - Î A ^ - J j l * A İ ^ U J l ^ * 1 A ; S " Ü J J I J J ' J IS"' J - ^ J ' J j l - ^ ^ u , . d J » C o « j J j t

J J ' J A ; ? - I P İ O J - C - d J b j j ^ b j ^ S " < _ S J J * J ' ( 4 5 ) J

A P j > - j l S C A p l d i d l o ( 4 6 ) ° « j ^ O J j l j - ' U s A J I J J y ! 5 " diA'S^jl

(47) d l İ A ^ j i J J O J J J I jjh O j ^ «W-yjs A^S" j j l j ( _ £ y y i ? j J J l j o t

L O Ü H j j S d l * ( J P j i jU>w» o ? - L > V ! j J j U V l ^ i ^ j p j j i j l ijjj**»

d * £ j j ^ i e j j S " j > c « : > l | d j _ , L J İ Î ' a i l g — d * W ( 4 8 ) « J J j j v a > - d L

<5^3âj jSJU âbd jd i l ^ L u l d j C i j l j ( 4 9 ) İ İ _ J J a 7 C , £ > j J j ' ^ l S J . ^ I d i " b " A L I

_,5":> y d t jj*<*j (ro) ^ j j > - ^j^r d b ' A ^ y i i j j ı _ _ > j J j l ^ 1 j a j j y i ' a j o -

I d b ( 5 1 ) A . ! l jLds y j C J > A * J J İ Aİ_! ^_JyJ j t j O j J . b ^ J y j l j j l

J a^ul j l j J Î j j£- Al\j\ ( y i jC- 4;>-b£-!jUp A S ^ J İ y j d l - ~ £ O ^ ü l d t a _ J j y , â > -

A J U L C J 4 y ^ " ( » ^ d > j j a * l l <L)L*A ( 5 2 )

: A İ U d f İ ( 5 3 )

A j ü ^ i k i y i y _ j j ! ^ i ^ a . / i ^ b U J j U V l j b W : â i

j b W İ ^ j J y l j ( 5 4 ) Xs~\ y 1 4*2» y * " * " j A^sJT'U y jbJ.*» j ^ - b t - l j

j L J L ı ¿7 J „ * u y j j C s l d (_gıilî L - o U A ; JÎÎ J p J A ] j J a y y d * £ - j ,

d i J ; * ^ y J k * ^ j ( ? ) y l « y _ b y ^ d i i ı d a . . v j J j ( 5 5 ) J P y ö b l ^ j

j l * - " y yv2> Aİ la^P ¿ ' 1 A ^ / 1 J J $ İ L J y J k s A 4 y

A3JİJLP ÇJ»\J'\ d ü İ J 4 ) i a ? p y | ( ? ) ^ j / . y U o A İ Lc a^ .d (56>


^ U - l 4 J i r o ^ d ^ J l ^ l y j^ ^ ^ - 1 5 3 1

O U - J J U * A J LC_ a 4 d ^ İ Ü I J ^ . s i ^ - U - l J » , y L | ( 5 7 ) A I I İ O ^ P y l y A U i

AİP J p A J I İ J L P

Kenardaki tasdikler :

J l 1 f J J J^~*>. ^ l î - 1 1 ' A İ I İ J ^ P A f i " J , U ! l l^U»S j j a S j y ^

( M ü h ü r )

d î M d'_ ^ A İ b ^ y A J I y Â Ü I AÂ£ j t A \ g?J\ J v ^ V I a j j ^ >

W p J j k b ' l ^12)1' ( Mühür )

6>j>- A > . ^ ^ l>^>. û X > " A ; y : % ^ j A İ U ^ J ; P ^ d > j 11

Aİİ S o L ^ l i i i ^ ] ^ ü > (<Q ı j y J j w i d > l yÂ2!l.

J P y ( j k ^ • i b ^ l tJi î id'I b ' l j A ^ - ^ a ) C 5 \ > - j ( ^ J C P 4 J U

N o . X .

D e r be n d b e k l i y e n h ı r i s t i y a n r e â y â y a v e r i l m i ş b i r m u â f i y e t h ü k m ü *

(17 Mayıs 1456, Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi No. 10737).

( T u ğ r a )

s\j» dr X*£-

L e b y i Ü l l

^ b j i « - U ^ l j J a X l l y J J Û d i A Î j j J j l d j / l > j l d i ( 1 )

J.LL j j i ^ j d , J 5 j | j j j y 4 , C X C ( 2 ) [ i i J j J j J j J L S "

* B a k . f o t o 9.


a i J j J ^ j f j Î İ J S A ^ Ş (3) İ & J U A J J ijiji^ jAı çJ>J o\j 4Jİ(_. . ; W

^ 5 o - y t _ j j J j l J j J ^-\X,ı \ i-Jjj'S a j j l ^ S J . A - i y ı i ytaJ^j

y i ) çjC J J L - j l y y ^ j l j ^ » J J J J J J J j ' j i j j o ^ J J I (4)

J A ; K J jJy\y>-j j J j __,Pj l s i ^ J j J j j S j s i J İ A S ^ S " ( 5 ) c i - ^ i J - 5

^ « - r 4İJ y i 4 L J - - İ j _JaJjl 4 * J A S J Ö S S ' J ( _ . ." j i s ( 6 ) J l > e J y <j)/>-j 33^y*~

4 ; d b ^ A b ' U - i l y 4 : ~ i ~ ı L u : ~ ö J A I J ¿0^li^L,, .> ( 7 ) p J j l , ^ - b ^ « J J I

.; < jv»^P (8) 4~*yj j ! ^S"İJ j j b j

j i A ^ i ^ l j OX>-\j>- dXij[S^JX\j ^ X J J İ J _ J I « j j l j b J j l yS"i

y y l ÖHj>^J ü - l i V j l j ı l U Â ^ b j L a ? - j j J İ U j î j (9) j X ; i l p j y ; * j

_ J V T j y l v » ^ L A ^ S I ASCL 4 ;LT j 4 İ > - j S " O i j L ' y ( i o ) 4 ; ^ r " v J V j l

No. X I .

Ser ez c i v a r ı n d a G l a m o v i k o ğ l u n a m ü l k k ö y ü n d e n

t i m a r a y r ı l d ı ğ ı n a d a i r h ü k ü m *

(1472 î lk teşr in başları , Topkapı Sarayı M . Arşivi no. 5947).

( T u ğ r a )

j b * - i\y y Xo£-

U C b yiÜll

' l ' V y y J L - ^ l l 3 « - ^ ^ 3 ü ^ * « V j V j l d n ^ L i l SLiâ (_g^*l ( 1 )

Ö J j y ^ S i j l çykv« ( j l > t J j l J ^ s l j ö j j L * J~> A İ v i î ^ b ^xj>{» (2) j j —

B a k . f o t o 10 .


<—ol (Jl*vjl d w ( 3 )

4 ^ l i (5 ) yjjj w k H . ^ j l l ( ¿ j T d J l l . j V j l o J j j u l y j ^ y ^ (4 )

4 J y ^ S " l d i ^ j y > ^ j y y > ( 6 ) ü X L ^ b » ¿ K L j ^ S J U aJjl^Jj? yy y ^ a j O L

4İ_! 4;bl £ ~ A J J \ A 4Ajy¿!l* jLç- A S ^ O L I ( 7 J 4 > J ! ¿ L j j l j l ç j ^ - y

(SjyS\ ( 9 ) d i ^ i p j l d i> J J ^ ! > I P j y y £ 4 ^ l l ^ J J S J U I T ^ İ J J J (8) U j l

f ' ^ l i S ^ ^ t - ^ L J ( i o ) A A y i ^ « i b j ü i 4 > a â T ¿JLj öj\ y¿\ J y i j j c . s '

jflj y - a j J İ . yjb ( i i ) / v i j i ^ j 4 _ ^ J j ¿ , ^ í y j 15"l 4 - j . y - - y T

j j T j d . a - U â j J - ^ U - (12) ^ J j y j 4_4*i=.l¿« a ^ T - U y ^ r ^ l y ! l

4^ j j^ab> 7 C P j ] T (13) ' ^ â T ¿ L ü j ! ^ J J J İ ^1 J p j l d L j y . M p

J ' ^ J 1 J ' V . ^ ' (14) y - e ^ J İ i l ^ l 8 yy i ^ y ^ , 4 l 4jLİ A J L I C ~ « j M .

4 J U U J ¿ryt.*xj 4;*- J , j V l ( 5 İ L î ~

%

Faii'/ı PeiTİ Araştırmaları 15

İ N D E K S

. i b d ü l l â t i f M i r z a , 22, 66. A b d u l l a h , R u m e l i k a d ı a s k e r i , 223. A d a (Ed i rne 'de ) , 100. . Â d e t - i h a r m a n , bak. h a r m a n resmi. A ğ a ç - d e n i z i , bak. D e l i - O r m a n . A ğ a l a r , 178. A ğ n a m , 203. Agrafa , 26, 145, 169. A g r i b o z , 105, 147. A ğ u s t o s ( t i m a r - e r i ) , 149. A h i d n â m e , 195, 200, 202. A h m e d ( t i m a r - e r i ) , 147, 167. A h m e d bey (Sancak-beyi) , 145, 152. A h m e d G ü r â n î , 128. A h m e d , K ü ç ü k , ( I I . M e h m e d ' i n kar

d e ş i ) , 110. A k ç a , 203.

A k ç a - h i s a r , bak. A n a d o l u h i s a r ı . A k ç a h i s a r ( Cro ia ) , 34, 109, 158,

160, 163. A k d e n i z , 52. Akhisa r (Bosna 'da) , 175. A k ı n c ı b a ş t i n a s ı , 173. A k k o y u n l u l a r , 62. A k r i t o i , 140.

A k ş e h i r , 15, 23, 36, 114, 115, 116. A k ş e m s e d d i n , 127, 128, 131, 217-A h i A l i , 65. Alacahisar ( S ı r b i s t a n ' d a K r u ş e v a c ) ,

114, 157, 175, 176. A l â e d d i n A l i Ç e l e b i ( I I . M u r a d ' m

o ğ l u ) , 16, 55-60, 103, 104, 206, 211 , 214.

A l â i y e , 113, 116, 124. Alaza r , 158. Aleksinac, 158.

Alfonso d i A r a g o n a , 6, 30, 3 1 , 119. A l i , 102, 147. A l i , bak. A l â e d d i n A l i Ç e l e b i .

Â l î , m ü v e r r i h , 22, 6 1 , 88, 99. A l i , 9 6 , 102, 147. A l i bey, Evrenuz o ğ l u , 1. A l i bey, C ü b b e , 71 .

A l i Ç e l e b i ( Z a ğ a n o s P a ş a o ğ l u ) , 135. A l i Ç a v u ş k a n u n u , 174. A l i F a k î h , n â i b , 222. A l i ( A r a n i t i t o r u n u ) , 162. A l i , Ş a m l u , 198, 199. A l i , K a r l i - o ğ l u , 160, 161. A l i E m i r î , 102. Alphonse V . , bak. Alfonso d i A r a

gona. A l t u n - i l i ( İ b a l e a ) , 152, 161. Amasya , 55, 56, 57, 6 4 , 96, 117. A n a d o l u , 12, 13, 14, 30, 32, 35, 36,

50. 52, 53» 56, 62, 63, 7 1 , 72, 73» 79» 9°> 95» I 0 5 » !o6 , 113, " 9 » ! 35» !59> ' 7 2 , 178» l 8 2 , 184, 196, 200.

A n a d o l u b e y l i k l e r i , 184. A n a d o l u h i s a r ı , 120, 122. A n a d o l u s u l t a n ı , 80. A n a p o l i , bak. N a u p l i a . A n d r i y a , 152. A n g i o l e l l o , J . M . 27, go, 102, 112,

118, 166. A n k a r a , muharebes i , 2. A r a d (Maca r i s t an 'da ) , 11. A r a n i d , bak. A r a n i t i . A r a n i t i , 162. A r g i r i k a s r ı , bak. E r g i r i k a s r ı . Ar i s tok ra t l a r , 16. A r m a t o l l a r , 146. A r n a k i s , G . , 143.

A r n a v u t ( A r n a v u d , A r v a n i d ) , 16. 138, 141, 146, 164, 216;—ka-

tunesi, 1 4 6 ; — s e n y ö r l e r i , 1 4 8 ; — i l i , 84 , 8 6 ; — S a n c a ğ ı , 159.

228 İ N D E K S

A r n a v u d l u k , 16, 27, 3 1 , 34, 5 8 » 8 4» 95, 107, 144, 148, 153, 158-164, 168, 171, 181, 182.

A r v a n i d - i l i ( b a k . A r n a v u d l u k ) , 5 1 , 148, 158, 169.

A r v a n i d - s a n c a ğ ı ( bak. A r n a v u d

l u k ) 14. Ascol i , 6. Aşçı , 207. Âşık P a ş a z â d e , 20, 22, 33, 6 1 , 66,

73, 120, 124, 126, 133, 134, 141, 142, 146, 162, 176.

A ş t i n ( A r n a v u t s e n y ö r ü ) , 148. A t g e m i l e r i , 71 . A t o ğ l a n ı , 207. A t i n a d u k a l ı ğ ı , 32. Athanasius Frashak, 17.

A t m a c a , 152. A t m a c a , A b d u l l a h o ğ l u , 222. A v a l a , bak. Hava l e . A v a r ı z , 151, 155' ! 7 ° » 174-A v l o n y a , 34, 161, 162, 163, 166,

176.

A v r u p a , 2 , 5 2 , 58, 90, 106; —sul t a n ı , go.

Ayas H a m z a bey, 160. A y as, i l -yaz ıc ıs ı , 152. Ayaso luk (Ayaso lug) , 64, 96, 105,

108. Ayasofya c a m i i , 134. A y a Stefanos, 114. A y d ı n , 73, 8 0 ; — i l i , 113. A y d ı n beg i b n İ s k e n d e r , 219. A y d i n o , 151. A y n î , 77.

A y n î A l i , 118, 138. Ayos- i lya k ö y ü , 220. A z a d s ı z k u l , 207. A z e b , 57. Azeb bey, 77.

B â d î , A . , 135. B a h ş i ş , 110.

Balaban (Palapanis) , 143.

Bal ıkes i r , 135.

Balkan , 70, 168, 170, 182;—aristokrasisi, 168; — d a ğ l a r ı 7 4 ; — g e ç i t l e r i 2, 57 ; —iş l e r i 3 1 ; — m i l l e t l e r i 137; —seferi 3 1 .

Balkan la r (bak . Ba lkan) ,2 , 12, 25, 34, 52, ı o g , I 2 g , 138, 139, 140, 141.

Balşa - i l i , 159. B a l t a o ğ l u karyesi , 26. Balyoz, 124. Bana, 158. Banlar , 50, 187, 2 0 1 . Basel kons i l i , 42. B a ş t i n a , 163, 171-177, 180. Barak, 147. B a r ç a v i l â y e t i , 154. B a t ı - T r a k y a , 114. B a t k o n , 220. B a y b u r d , 184. Baysungur M i r z a , 22, 62, 65, 66. Bayezid I ( Y ı l d ı r ı m ) , 58, 69, 119,

122, 130, 132, 144, 159-Bayezid I I , 117, 167. Beyezid, A ğ u s t o s o ğ l u , 149. Bedestan, 70. Beheim, M . , 36. Belgrad , 1, 9, 10, 27, 49, 15 8 » I D ° »

162, 163, 166, 178, 187. B e n n â , 155. Bennak, 170. Berat , 159. Bergama, 97. B e ş â r e t n â m e , 75. B e ş i k t a ş , 225. B e y p a z a r ı , 15, 23. B e y ş e h r i , 15, 23, 36, 115, 116. Bey, 139, 194. B e y - k u l u , bak. g u l â m . Biga (Pegae), 143. Bigados, 114. Bihor , 152. B i t i , 169. Bizans, 30, 3 1 , 33, 49, 5 ° ' 53» 7 2

8 1 , 82 , 86, 108, 114, 115, 118 119, 120, 122, 123, 124, 125 127, 129, 178.

İ N D E K S 829

Bizans-slav m ü e s s e s e l e r i , 177. Boga , 147.

B o ğ a z l a r , 3, 30, 32, 35, 39, 64, 106, 115, 119, 121.

Bogaz-kesen h i s a r ı , bak. R u m e l i h i s a r ı .

Bogdan R i p e , 159. Bogdan, S ı r p şansö lyes i , 17. Bogoslav, 147, 152. Bogota , 155. Bolgar , 178. B o l v a d i n , 15, 23.

Bosna ( K ı r a l - i l i ) , ı 6 6 ; — k i r a l ı , 27, 48, 123, 216.

B ö l ü k 155:—teşki lâ t ı , 179, 180. B r a n i ç e v a ( B r a n i ç e v o ) , 155, 156, 168. Brankovic , bak. Georg B r a n k o v i ç . Branis lav, t i m a r - e r i , 149, 157. Bran i lo , 149. B r a n o ş , 152.

B r a t u ş e ş , bak. Yenice-kale. B r o d , 175. Broquiere , B. de L a , 1, 20, 27, 34,

57' 59 ' " 2 , 144' 175» l 8 3 -B u ç u k - d e p e , 92, 93, 96. Buda , 10, 28, 3 1 , 40, 4 8 ; — d i e t i , 9,

10, 12. Bulgar , 16, 20, 26, 34, 138. Bulgar is tan ( Ş i ş m a n - i l i ) , 20, 159, 176,

— k ı r a l h ğ ı , 3 , 2 1 ; — v o y n u k l a r ı ,

157-B u r g u n d y a , 29, 30, 3 1 . Bursa, 36, 56, 62, 64, 66, 67, 70, 7 1 ,

78, 96, 97, 99, 103, 120, 122, 135, 196, 2 0 1 , 203, 207, 209, 2 1 2 ; — t e k v u r u , 142.

B u y a , yamak , 175.

Cafer Ç e l e b i , T â c i z â d e , 119, 125, 126, 127, 128, 129, 130, 131.

Cal l imachus , 2 1 , 49. Cebeci, 72, 169, Cebelu v o y n u k , 157. C e m Sul tan , 148. Cenevizl i ler , 37, 72, 127.

Cerehor, 57.

Cesarini , İ . , K a r d i n a l Lega t , 3, 8,

18, 28, 30, 3 1 , 32, 4 1 , 42, 43,

47» 5°» 5 T -C i h a n ş â h , K a r a k o y u n l u Sul tan , 76,

127. C i h â d , 184. Cizye, 163.

Chalkokondyles , 2, 4, 10, 11, 15, 2 1 , 26, 34, 56, 59» 60, 6 1 , 67, 69, 70, 74, 77, 8 1 , 84, 85, 86, 90, 92, gg, 100, ı o g , 110, 114, 116, 117, 118, 124, 128, 131, 132,

133. 159-C h i r m e n k i a , bak. H a r m a n k a y a . Coia Zaccar ia , 144. Cyriacus (Cir iaco d ' A n c o n a , Pizzi-

c o l l i ) , 5, 6, 7, 8, g, 13, 14, 17, ı g , 24, 25, 28, 35, 37, 38, 39,

44, 6 1 , 97.

Ç a d ı r mehte r i , 207. Ç a k m a k , M ı s ı r S u l t a n ı , 22, 64, 65,

66, 67. Ç a k ı r c ı , 118, 216. Ç a n a k k a l e B o ğ a z ı , 110. Ç a n d a r l ı l a r . 82.

Ç a r t a l o s ( A r n a v u t l u k ' t a ) , 158, 159.

Ç a t a l c a ( T e s a l y ı ' d a Phersala), 146.

Ç e r g e , 155, 156. Ç e r i b a ş ı (serasker), 156, 176, 177. Çift l ik , 154, 171, 173, 174, 176, 180. Ç i r m e n , 86. Ç o r l u , 114. Ç ö l m e k , k ö y , 203.

Dadya , 151. D a r p h â n e , 56. D a v u d , Savc ı o ğ l u , 88, 106. D a v u d (bey, P a ş a ) , 74, 75, 84, 98. Debre , bak. D i b r a . D e l i - O r m a n , 70, 197, 198. D e l v i n a , 162, 178. D e r b e n d , 169, 224. D e m i r c i , 155.

İ N D E K S

Despot , 6 ı . Devec i , 207. D e v ş i r m e , 137, 138, 140. D i b r a (Debre ) , 152, 164, 174. D i v a n , 103, 104, 1 1 7 , 2 1 4 ; — ç a v u ş u ,

26.

D i v â n i - m a l i k â n e sistemi, 184.

Dlugosz, 3, 12, 20, 2 1 , 28, 29, 30, 46,

4 8 » 5°» 5 1 » 52, 129. D i m e t o k a , 37, 56, 75. D i m o Sopotino ( t i m a r - e r i ) , 166.

D i m i t r i , 145, 146, 149, 169, 173, 174. D i m i t r i , v o y n u k , 177. D i m i t r i , e lç i , 174, D i m i t r i Presba, 161.

D o l f i n , Z o r z o , 86, 124, 126, 128,

129, 130, 136. D'Ohsson , M . , 138. D o b r u c a , 37, 88. Domekos, bak. D ö m e k e . D o m i n i k a , 145.

D o ğ a n c ı , 118, 158, 1 6 9 , 2 0 7 ; — b a ş -t i n a s ı , 173.

D o ğ u - A v r u p a , 52. Donado da Lezze, 179, 180.

D ö m e k e , 146. D r a k u l , V l a d I . , 34, 98. D r a k u l , V l a d I I . , 98. D r a g o ş , 151. D r a p p e r i o , F . , 7, 97. D u b r o v n i k , bak. Raguza .

Ducas, 1, 15, 2 1 , 22, 26, 47, 53, 56, 6 0 , 67, 72, 73, 76, 77, 82 , 85, 106, ı o g , 110, ı ı ı , 112, 113, 114, 115, 120, 121, 125, 126, 131, 132.

D u k a , 149. D u k a g i n , 149. Dulgobe rda , 164. D u r s u n bey, bak. T u r s u n bey. D u ş a n , Stefan ( S ı r p ç a r ı ) , 145, 146;

— i m p e r a t o r l u ğ u , 1 73 ; — kanu n u , 172.

Edi rne , 5, 8, g, 10, 11, 13, 17, 19, 22, 23, 24, 25, 28, 3 0 , 3 1 , 33,

35» 36, 37» 3 8 » 4 0 , 4 1 » 42, 44» 48, 4 9 , 5 1 , 57, 58, 6 1 , 62, 63 , 69, 70, 7 1 , 73, 74, 75, 76, 79, 8 1 , 9 0 , 92, 93, 94, 9 6 , 97, 98, gg, 100, 108, 109, 110, 112, 114, 115, 120, 121, 133, ı g o , 192, 193, 195, 197, 199, 2 0 1 , 204, 212.

Ege den iz i , 105, 129. ' Ef l ak , gg, ı o g , 144, 157, 158, 216,

— v o y v o d a s ı , ı g , 88. E f lak la r , 154-156; — k â t i b i , 152; —

k a n u n u , 146, 154.

E f l â k i y e â d e t i , 171. Efrenc, 144. Elbasan, 15g. E n v e r î , 56, g8 , ı o g , 113, 131. Enez, 133. E r e ğ l i , 114. E r g i r i k a s r ı (Argy rokas t ron , A r g i r i k a -

s ı ) , 84 , 158, I 5 g , 160, 163.

Ergene i m a r e t i , 83. Erz incan , 62. Eski-hisar, 75. E s k i - S ı r b i y e , 58. E s â m i defter i , 156. E ş k ü n ( e şk in ) , ı 6 g .

E ş k ü n c ü ( e ş k i n c i ) , 153, 154, 155, 176.

Eugene I V , Papa, 2, 3, 6, 30, 4 3 ,

4 4 ' 4 9 ' 50. E v r e m i z (Evrenos) bey, 145, 146,

1 5 8 ; — o ğ u l l a r ı , 57.

Eynis i , k ö y , 203.

Faz lu l l ah ( F a d l u l l a h ) , vez i r , 1, 84. Fener (Tesa lya 'da) , 145, 148. Feodal , 137, i 3 g , 182. Fetret d e v r i , 106. F e t v â , 184. F e r i d u n bey, 14, 15, 22, 50, 62, 65,

66, 76, 77, 108, 127.

F i l a t r i n o , 147.

İ N D E K S 231

F i l i b e , 124, 135, 194, 219, 2 2 1 , 222. F i l o r i d i n (F i l o r en t i n ) , 158. F i l o r i , 203, 204, 205, 206, 207, 20g,

211.

Fi renk (Frenk, F r e n g i y â n ) , 72, g8, 147.

F î r u z bey, 75. Floransa, kons i l i , 1, 20, 3 1 , 34, 44,

48, 8 1 ; —-hlar, 48. F l o r e n t i n , bak. F i l o r i d i n . F o ç a , 97. Foscolo, A . , 80. Fransa k i r a l ı , 124. Frenk g e m i l e r i , 194. Freder ik I I I . , impera to r , 29, 48. F r u z i n , Bulgar prensi , 20.

Garp kil isesi , 1. G a z i dev le t i , 140. Gala ta , 128.

G e l i b o l u , 30, 3 1 , 7 1 , 72, 73, 87, 110. 117, 179, 198; — b o ğ a z ı , 120; —

y a r ı m a d a s ı , 143.

Gerg İ s t e p a n , z a î m , 150. G e r m i y a n , 15, 23, 113. Geracice ( A r n a v u d l u k ' t a ) , 163. Georg Brankovic ( S ı r p despotu) , 1,

2, 3, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 17, 18, 20, 2 1 , 23, 24, 25, 26, 27, 35' 3 8 ' 4 0 ' 4 1 ' 4 3 ' 44» 4 5 ' 4 6 ' 47» 4 8 ' 4 9 ' 5 i ' 57» 5 8 » 8 4» 8 7 » 90, 95, 113, 123, 124, 134, 144, 187, 191, 194, 195.

G h i n Zenebissi, 34. Gilibertes K a n ç i l a r y u s , 147. G i l a n , bak. M o r a v a . G i n , 148. G i n , A n d r i y a o ğ l u , 166. G i n , K a r l i o ğ l u , 161. G i n ( V o y n u k ) , 174. G i o r g i ( t i m a r - e r i ) , 166. G ı r g o r , 147. G i u s t i n i a n i , 131; Gius t in ian i -Banca , 8.

G l a m o v i k , t i m a r - e r i , 169, 170, 224, 225.

G o n o m a ( G o n o m a y m o , Y o n i m a ) , ı 6 o . Gorne Obr?afce, 152. G o s p o d a r l ı k , 178. G ö k s u , 7 1 , 72. G ö n , 147.

G ö n d e r ( G ü n d e r ) , 176. G r a b o v a , 176. G r a b o ç k a , 176.

G u l â m , 150,—1 m î r , 146;—sis temi , 137, 168.

G u r o , 152. G u r k o , yamak , 175. G ü ğ e r c i n l i k (Go lubac ) , 10, 19, 20,

24, 26, 27, 5 1 , 155, 178, 189, 191.

G ü l h a n , bak. M o r a v a . G ü m ü ş maden le r i , g5. G ü z e l c e - h i s a r ( A n a d o l u h i s a r ı ) , 72. G ü m l ü ( K ü m ü l i ) o ğ u l l a r ı , 57.

H a ç l ı , 1, 2, 6, 12, 13, 14, 20, 2 1 , 27,

30, 3 1 » 33» 34» 35' 37' 4 0 , 4 4 ' 47, 4 8 , 50, 62, 74, 8 1 , 85 , 88, 90, 98, 109, 119, 124, 129, 144.

H a k a n î defterler, 75. H a l i ç , 128. H a l i l P a ş a , Ç a n d a r l ı , 16, 17, 24,

35' 36» 37» 5 8 - 7 ° , 71-135» ı 8 9 » 190, 219.

H a l i l P a ş a , Burgos lu , 134. F l a l i l K o n e v î , 55. H a l i l , Ş i r v a n ş â h , 66. H a m i d - e l i , 15, 26. H a m z a ( t i m a r - e r i ) , 5 1 . H a m z a , Ba l şa o ğ l u , 158. H a m z a , K a r a R a h m a n o ğ l u , 73. H a m z a , K a r l i o ğ l u , 161. H a m z a , Ş a r a b d â r , 79, 150, 151. H a r a ç , 155, 169, 173, 174, 224;

— lı b a ş t i n a , 173; — g ü z â r l ı k , 181, 182.

Harbende , 207.

232 İ N D E K S

H a r m a n k a y a , ( C h i r m e n k i a ) 142. H a r m a n resmi , 178. Hasan ( t i m a r - e r i ) , 152. Hasan bey, Z e n e b i ş (Zenebissi) o ğ

l u , 148, 162. Hasan bey R u m l û , 118. Hasan F a k î h , A h m e d o ğ l u , 222. H â s , 176, 225. H a s k ö y k a d ı s ı , 219. Hat ice h a t u n , Zaganuz P a ş a k ız ı ,

135-Hava le (Ava la , Bosna 'da) , 156. H a z î n e - o ğ l a n ı , 216. Hersek, 152, 153, 159, 171, 172. Hersekler, 50, 187, 2 0 1 . H e k s a m i l i o n suru ( K e r m e ) , 32, 109. H i z â n e - i â m i r e , 78, 203, 204. H ı r i s t i y a n , 4 ; — â l e m i , 123; —bey

l e r i , 142;—ordusu, 10;—devletl e r i ; 16, — l ık , ag, 53, 108.

Hisse, 147, 166, 175. H ı z ı r , 166. H ı z ı r a ğ a , Y e n i ç e r i a ğ a s ı , 64. H ı z ı r bey, V u l k a ş i n o ğ l u , 147. H ı z ı r , M a t r a n i k o ğ l u , 163. H ı z ı r ş a h , 65. H o c a F î r u z , 82. Hodi-dede , 149. H o ş k a d e m , 163. H u n d k â r , 51 . H u n y a d i Y a n o ş , bak. Y a n k o . H u r û f î , 37, 70. H ü m â h â t û n , 105.

İ b a l e a ( A l t u n - i l i ) , 152. İ b n Hacer , 52, 75. İ b n İ y a s , 107. İ b n K e m a l bak. K e m a l P a ş a z â d e . İ b n T a g r i b i r d î , 64, 77, 107. İ b r a h i m , 222. İ b r a h i m bey, K a r a m a n - o ğ l u , 14, 15,

22, 33» 35» 3 6 ' 4 9 ' 5°> 56, 6 1 , 62, 63, 64, 77, 89, 90, 95, 108, 112, 113, 114, 115, 123, 124, 129.

İ b r a h i m , İ s a bey o ğ l u , 161. İ b r a h i m P a ş a , Ç a n d a r l ı , 8 1 , 133. İ b r a h i m P a ş a , n i ş a n c ı , 55, 74, 8 0 ,

87, 99, 104, i n , 112, 113, 135, 138.

İ ç o ğ l a n ı , 26, 207, 211 . İ d r î s - i B id l î s î , 22, 24. İ h t i m a n , 169. İ l a n d a r i , 146. İ l y a s , 146, 150.

İ n c ü ğ i z ( İ n c e ğ i z ) , 37, 72, 147, 197. İ p e k , 156, 157. İ r a n , 56. İ sa B a l i , n e v - m ü s l ü m a n , 153. İ sa bey, İ s h a k bey o ğ l u , 57, 83, 149,

150, 153-İ s a bey, Pavlo K u r t i k o ğ l u , 160, 161. İ s a bey, O z g u r o ğ l u , 77, 83, 84, 93,

99, 104, 106, 112. î s k a r a p a r (Skarapar ) , 158, 160,

162, 163. İ s k e n d e r bey, 3 1 , 34, 108, 109, 159,

162, 164. İ s k e n d e r , k a d ı , 223. İ s l â m i y e t , 4 8 , 137. İ s l â m l a ş m a , 147, 161, 167, 168, 173,

181. İ s l â m l a ş t ı r m a , 141. İ s m a i l , O r h a n Gaz i o ğ l u , 143.

İ s m a i l bey, 213. İ s m a i l bey, İ s f e n d i y a r o ğ l u , 8g , 90,

110, 123, 131. İ s m a i l bey, M i h a l bey o ğ l u , 219,

222. İ s p e n c e , 155, 224. İ s t a n b u l , 6, 37, 38, 52, 53, 70, 72,

74, 78, 79, 8 0 , 82 , 90, 92, 96, 9 9 , 101, 106, 109, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 126, 127, 129, 134, 1 4 3 ; — B o ğ a z ı , 12, 3 1 , 36, 7 1 , 72.

İ s t a l e , 151. İ s t o y a , ¡ 5 1 . İ s t e p a n , 156. İ s t e f a n y e , 148.

İ N D E K S 233

İ s t i f a , 146. İ s t i r , 147.

İ s h a k bey, Ü s k ü p bey i , 57, 83, 153. İ s h a k P a ş a b i n A b d u l l a h , 73, 79,

83, 8 9 , 90, 93, 99, 103, 104,

m , 112, 134. İ s h a k P a ş a , L a l a , 83, 84. İ s h a k P a ş a , S a r ı , 83, 84. İ s h a k bey, K ı r a l o ğ l u , 84. İ t a l y a , 30.

İ t a l y a n devle t le r i , 30, 52, 182. İ v r a c e , 153. İ v r a d k o , 166. İ z d i n ( Z e y t u n i ) , 146. İ z l a d i derbendi , 2;—seferi, 11, 16,

17' 34- 35. 57' 6 1 , 62, 87. İ z m i t , 73. İ z n i k , 142, 143. İ z v e c a n , 149. İ z v i r d ( Z v i r d ) , 157. İ z v i z d e (Zv izde ) , 156. İ g l a v e , 145.

I l g m - e l i , 115.

Jd re l , 157. Jupe , 181.

K a b a k u l a k (verg i ) , 179. K â b e , 193. K a d î m i , 149, 151, 152, 158, 160,

168, 171, 174, 175. K a d ı , 146, 198, 207;—asker, 207,

213, 214, 217. K a h i r e , 65, 77. K a k a r u a , 161. K a l a b a k a , 175. K a l e - e r i , 155, 158, 160. K a l k a n d e l e n (Tetovo) 149, 151. K a l o y a n v i l â y e t i , 148, 149. K a l o y a n , 175. K a l o , M a r u l o ğ l u , 175. K a n i n a , 34, 158, 160, 162. K a p ı c ı , 2 0 7 ; — b a ş ı , . 26, 73. K a p ı , 224, 225.

K a p ı - k u l u , 64, 135, 200. K a r a c a , k ö y , 203. K a r a c a bey, D a y ı , 60, 74, 78, g8,

104, 113, 114, 219. K a r a c a bey, G ü v e y ( G ü y e g ü ) , 77,

83, 84, g 3 . K a r a c a , 8g. Karaden iz , 3 1 , 52, 70, 7 1 , 121, ı g g . Karah i sa r , 15, 23. K a r a s u , 114. K a r a R a h m a n Gaz i , 73. K a r a v o y n u k l a r , 176. K a r a m a n , 23, 113, 115;—oğlu, 23,

33, ı g 3 , ı g 4 , ı g 6 , 200;—seferi , 2, 6 1 , 110;—lılar , 15.

Kares i , 123. K a r l i - i l i , 154, i 5 g , 162. K a r l i o ğ l u , 160, 161. Karvansa ray , 203. Karystenos (Bizans elç is i ) , 6, 33. K a s ı m P a ş a , vezir , 10, 57, 75, 85,

89, 189. K a s ı m P a ş a , T o d o r M u z a k o ğ l u , 162. Kas torya (Kesriye) 148, 149. K â ş i f i , 74, 85, 102, 107, 108. K a t a l a n i a r , 142. K a t o l i k , 13.

K a t u n e , 146, 156. K a y a p a , 117.

K a y m a k a m , 35. K ü b l ü o ğ l u , K a d ı a s k e r , 213. Kefa lya , i 3 g .

K e m a l P a ş a z â d e ( İ b n K e m a l ) , 22, 24, 56, 60, 71 , 72, 73, 75, 79, 8 1 , 85, 92, 93, 94, 95, 103, m , 112, 114, 115, 116, 117, 121, 122, 123, 124, 125, 127, 132,

133' 134» '35-K e r m e bak. Heksami l ion . K e r e m e d d i n , M i h a l k o ç o ğ l u , 175. Kesr iye bak. Kas to rya . Keş i ş , 175. K i r L u k a , bak. Lukas Notaras. K i r m a s t i , 142. Kise , 203.

234 İ N D E K S

K ı l a v u z , 158. K ı l m ç A r s l a n , 62, 66, 75. K ı r a l , 98 . K ı r a l - i l i , bak. Bosna. K ı r ç e v a ( K r ç e v o ) , 148, 150, 151. K ı r ş e h i r , 115. K l i s u r a , 160. Klaz inos , 147.

K o n s t a n t i n X I . , Palaeologos, 6, 32, 9 1 , 98, 99, 104, 109, 114, 115, 118, 120, 131.

Kos tan t i n iyye , bak. İ s t a n b u l . K o s t a n d i n - i l i (bak. K ü s t e n d i l ) 223. Kons t an t i nov i c , M i c h a e l , i 7 g , 180. K o c a - e l i , 72, 120. K o c a c ı k h i s a r ı , 107, 109. K o ç H ü s e y i n o ğ l u , 70, 198, 199. K o ç i bey, 169. K o l a n k o v s k i , L . , 5. K o m o r n i t s a , 156. K o n a k , 224. K o n d o M i h o , 159, 160. K o n y a , 56.

K o v a c , 1 5 3 ; —vi lâye t i , bak. Saray-ovas ı .

K o y u n - â d e t i , 224.

Kosova , 7 6 ; — h a r b i , 88, 104, 107, ı o g , 120, 130.

K o r e n t b e r z a h ı , 32, 104. K o r u c u , 203. K ö k e , 72.

K ö p r ü l ü ( ş eh i r ) , 148, 149, 151, 168. K ö s e M i h a l (Koze M i c h a e l ) , 142. K r a v a l d i , 148. K r ç e v o , bak. K ı r ç e v a . K r i t z m a k ö y ü , 219, 220. K r i t o v u l o s , 69, 70, 8 1 , g ı , 104, 118,

119, 120, 121, 122, 125, 126, 129, 132, 133, 134, 135.

K r u ş e v a c , bak. Alacahisar. K u b r i n , 149. K u d ü s , 193, 205. K u l a v u z l u , 220. Kule -Burgos , 133. K u l l a r , 198, 207.

K u k r a , 147. K u m a ş , 203. K u p i n o v o , 45. K u r t k ö y ü , 220.

K u r t ç u D o ğ a n ( K u ş ç u , K a z a n c ı ) , 60 , 8 3 , 8 4 , 95 , 101, 117, 118.

K u r t i k Musta fa , 160, 167. K ü m ü l i , bak. G ü m l ü . K ü s t e n d i l , 157, 159, 175.

L a b , 151, 152.

Ladislas, Lehis tan ve Maca r i s t an k i r a l ı , 1-52, 57, 64, 187, 188, 191, 195, 200.

Lagator , 152, 176, 177. L a l a , 158, 192.

Lasocki , Nicolas , 30. Las, 144. L â r e n d e , 56. L â r î , 134.

L a t i n , â l e m i , 5 3 ; — h â k i m i y e t i , 119;

— i m p e r a t o r l u ğ u , 119. L a z - i l i , bak. S ı r b i s t a n . Lebadea, bak. L i v a d y a . L â z î , 216. L e b l e b i c i - h i s a r ı , 142. Lefce, (Levatz) 156. Lefke 142.

Leonardo , Peskopos, 130, 131. Leva tz , bak. Lefce. L e h d i e t i , 2 1 , 29, 4 1 , 51 . Lehis tan (Polonya) 29, 4 2 , 106. L o d o r i k , ( L o i d o r i k a n ) , 146. L o m n i c a , 157.

Loredano , A . , 32, 4 1 , 43 , 44. Loredano , G . , 129. Lucas Notaras ( K i r L u k a ) , 131. L u ş a ( T ı r h a l a ' d a ) , 169.

Macar , 1, 6, 11, 13, 2 1 , 27, 58, 69, 77, 82 , 98, 109, 114, 1 7 8 ; — d i e t i , 8, g, 28, 2 9 ; — e l ç i s i , 20, 2 8 , 3 5 ; — k i r a l ı , 11, 4 6 , 5 0 ; — m a g n a t l a r ı , 29, 3 8 ; — o r d u s u ,

İ N D E K S 235

20, 3 3 ; — s a r a y ı , 18, 30, 3 1 , 35,

— t a a r r u z u , 153.

Macar i s t an , 1, 3, 8 , 12, 14, 17, 23,

25, 26, 27, 29, 30, 33» 42, 43¬

47, 49» ! 3 9 ' i 8 t -M a g n a t , 12. M a ğ n i s a ( M a n i s a ) , 55, 56, 6 1 , 66,

76, 79, 8 o , 89 , 9 1 , 92, 93» 94»

97, 99, 100, 103, 104, 105, ı o g , 110, 111, 112, 205.

M a h m u d Ç e l e b i , Ç a n d a r h , 10, 11, 58. M a h m u d bey, K a s s â b z â d e , 37, 55,

70, 7 1 , 115, 189, 190, ı g 8 . M a h m u d P a ş a , V e l i , 71, 1 3 5 , —

v e l â y e t n â m e l e r i , 37.

M a h m u d b i n S e y d î , K a d ı a s k e r ,

208, 213. M a h m u d , A r a n i t i o ğ l u , 161. M a j a r a , 169. M a k e d o n y a , 16, 27, 148, 171, '173. M a l k a r a ( M a ğ a l k a r a ) , 7 i ;—küres i ,152. M a l k o ç o ğ l u , 57. M a l u g a , E f l a k reisi , 156. M a r t o l o s , 57, 155, 168, 179-181. M a r a ( I I . M u r a d ' m ka r ı s ı ) , 8 , 9, 11,

28. M a r k o , 156, 157. M a r k o K r a l y e v i c , 144. M a t , 164. M a t r a n i k ( t i m a r - e r i ) , 166. M a t r a n i k Yusuf, 166, 167. M a v r o z o u m i s , 143. Mazerak , 145. M e d i n e s u l t a n ı , ı g o , Q05. M e d r e p o l i d ( M e t r e p o l i d ) , 151, 159,

166, 167, 175. Medrese, 207. M e l i k İ l y a s bey, 108. M e h m e d L , Ç e l e b i , 26, 55, 58, 148,

159, 166. M e h m e d I I , F â t i h , 14, 16, 22, 26,

35, 36, 37, 5 5 - ! 3 6 , 151, 154» 155, 157, 171, ' 7 9 , 180, 183, 184, 192, ı g s , ı g 6 , ı g 7 , ı g 8 , 203.

M e h m e d Ç e l e b i , Z a ğ a n o s P a ş a o ğ l u ,

135-

M e h m e d Ç e l e b i , İ s a bey o ğ l u , 153. M e h m e d bey, F î r u z bey o ğ l u , 75. M e h m e d bey, A k ç a y h o ğ l u , 123. M e h m e d b i n F e r â m u r z , k a d ı a s k e r ,

212, 213, 217. M e h m e d b i n H a c ı H a l i l , 82. M e h m e d , K a r a b u l a o ğ l u , 222. M e h m e d , i l -yazıc ıs ı , 152. M e h m e d ( t i m a r e r i ) , 147, 166. M e h m e d P a ş a , 203. M e k k e , 210. M e n t e ş e - i l i ( M e n t e ş e ) , 80, 113. M e r i ç vadis i , 2. M e s i h P a ş a , 84. M e s î h î ( şa i r ) , 22. M e z î d bey, 1, 85. M i d y e , 70. M i d i l l i , 26. M i d r e v f a ( M e d r e p o l i d ) , 151. M i d y e , ı g g . M i h a l , 145.

M i h a l o ğ l u , 57, 58. M i h a h ç , 36, 64, 66, 67, 7g, ıg6 .

M i h a l k o ç , 175. M i h o , 147. M i h a y i l ( t i m a r - e r i ) , 157, 158. M i h a y i l , 152. M i k i r a , 145, 147, 148, i 4 g ; — i l i ,

145, 146. M i k o , i 4 g . M i l a n ( v o y n u k ) , 174. M i l a n o d u k a s ı , 30. M i l o ş , yamak , 175. M i r a ş ( t i m a r - e r i ) , 147, 167. M i s t r a , 32.

M ı s ı r , 6 6 ; — s u l t a n ı , 1, 62, 66, 127; — k a y n a k l a r ı , 77.

M o d o n , 30. M o i s D i b r a , 164.

M o r a , 32, 9 1 , g8, 105, 113;—desp o t l u ğ u , 32, 33;—seferi, 109.

M o l l a H ü s r e v ( M e h m e d b i n F e r â m u r z ) , 78.

236 İ N D E K S

M o n a p o l y e , 179. M o r a v a , ( G i l a n , G i i l h a n ) 4 g , 151, 152. M u â f ve m ü s e l l e m , 163, 168, 174,

175, 180. M u h i d d i n , M e v l â n a V i l d a n , 154,

213.

M u h t e s i b z â d e , 73. M u k a t a a , 225. M u r a d I L , I - I I O , 113, 114, 117,

118, 120, 141, 144, 145, 148, 150, 152, 154, 155, 166, 174, 179, 189, 190, 196, 198, 199, 2 0 0 ; — vasiyetnamesi, 204, 215, 216;—medresesi, 207.

M u r a d (saltanat m ü d d e i s i ) , 106. M u r a d bey, O z g u r o ğ l u , 161, 162. M u s a b i n İ s m a i l , 220. M u s a , Petko o ğ l u , 149. M u s l i h i d d i n , 219, 222. Mustafa b i n A l i , 223. Mustafa , İ s m a i l b e ğ o ğ l u , 222. Mustafa , 145, 146, 147. Mustafa , D ü z m e , 58, 106, 118. Mustafa , İ s h a k bey o ğ l u , 83. Mustafa , Pavlo K u r a k o ğ l u , 160. Mustafa a ğ a , Y e n i ç e r i a ğ a s ı , 118. M u z a k i l e r , 162. M u z a k , K a r l i o ğ l u , 161. M u z a k i y e , 161. M ü c m e l defteri , 149. M ü d e r r i s , 207. M ü h t e d i , 153. M ü l k , 174, 175;—timar , 172, 184,

— k ö y , 225. M ü n e c c i m b a ş ı A h m e d , 22. M ü r s e î b i n S ü l e y m a n , 222. Mustahfaz , 153. M ü s e l l e m , 57, 176;—çif t l i ğ i , 176;

—marto los , 158;—ulûfes i , 158.

Nagy V a r a d , 28, 48. N â i b , 207, 212. Nar tova , 175. N a u p l i a ( A n a p o l i ) 105. N e c c â r , 155.

N e ş r i , ı o , 11, 15, 2 1 , 23, 33, 58, 60, 6 1 , 70, 7 1 , 72, 74, 99, ı°4» n 3 , 116, 117, 118, 120, 121, 122, 123, 124, 131, 133, 134, r 3 5 , 141, 142, 143, 146.

N e v - m ü s l ü m a n , 148, 150, 152, 164.

Nevrekop , 148, 149. N i g b o l u , 75, 98.

N i k o , 166. N i k o l a , 150, 151, 156, 166. N i k o l a (Papa) , 9 1 . N i k o l a , D u ş i k o ğ l u , 174. N i z â m ü d d i n Ş â m î , 144. Novak , 151. Novaberda ( N o v o b r d o ) , 34, 44 ' 45 '

64, 84, 95, 152, 182, 183. N u h b i n A h m e d , A n a d o l u k a d ı a s -

, k e r i , 223.

Ocak h a l k ı , 191. O d a - o ğ l a m , 216. O ğ u l b e ğ i (yaya) , 177. O k l u k - h i s a r ı , 23, 36. Oreos ( A g r i b o z ' d a ) , 7. O r h a n Gaz i , 138, 142, 143, 17i-O r h a n Ç e l e b i ( m ü d d e i , d ü z m e ) , 37,

38, 69, 70, 79, 82, 85, 96, 110, m , 114, 119, 120, 132, 198, 200.

O r t a k ç ı b a ş t i n a s ı , 174. O r u ç , 1, 2 1 , 22, 6 1 , 74, 8 0 , 8 1 , 84,

85 , 86, 87, 93, 94, 96, 97 ' 99 ' 100, 104, 112, 118, 133, 134, 141, 162.

Osman Gaz i , 122, 1 4 2 ;—oğlu , 189,

193-

O s m a n l ı l a r , 6, g, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 22, 23, 25, 27, 32, 33, 35, 38, 45, 47, 49, 50, 5 1 , 70, 109, 116, 119;—devle t i , 1, 2, 14, 16, 45, 55, 106, 119, 130, 139, 140, 142;—feth i , 181,—elçisi , 25, 40, —ordusu , 4 9 , 115, 131.

Ostoya , 147, 167. O x f o r d , 23, 78.

İ N D E K S 237

O z g u r (Sguras, Skuras), 77, 161. Ö m e r bey, T u r a h a n o ğ l u , 145, 146.

Pachymeres, 142. Palapanis, bak. Balaban . Palamas, G . , 143. Palat io , 18, 40, 4 1 , 48. Papa, 72, 129, 2 0 1 ; — lık, 13, 18. Papa kalesi (Maca r i s t an ' da ) , 138.

Paris, 23. P a ş a d e f t e r d a r ı , 198, ı g g . P a ş a l a r , 19, 191, ı g 7 , 198. P a ş a - Y i ğ i t , 145. Paleologlar, (Palaeologos) 119. Pavlo k u r t i k , 160; — v i l â y e t i , 158,

159, 160, 161. P a v l i M a t r a n i k , 162. Pav l i v i l â y e t i , 153, 154. P e ç e v î , 138. Pegae, bak. Biga . Pelegr in , 147. Peskopos, 167, 175. Pera, 8. Petko, 149. Petros, 145.

Phenar ion , bak. Fener. Phersala, bak. Ç a t a l c a . Phi le lphus, 124.

Phrantzes, 32, 59, 9 1 , 111, 114, 121, 122, 123, 126, 128, 129, 130,

I 3 1 ' ' 3 5 ' I 3 6 -Picco lomin i , A . Sylvius (Papa Pie,

I I . ) 30, 3 1 , 42. Pierre de Tekoszyn, 18. Pindus d a ğ l a r ı , 34. Pir lepe ( P r i l i p ) , 150, 151. P i r A l i beg, 62 , 63. Pla t amon , 146. Pojega, 175. Polonya , bak. Lehis tan . Poran u , 223. P o t h o m , 176. Prbo , 149.

Premedi , 159, 162, 169.

Presba-ili , 150, 159, 174 Prezr in , 152. P r i l i p , bak. Pirlepe. P r i m i k û r , 156. P r i ş t i n a , 151, 152. P u l a ç i n e , i 7 g . Pusculus, 86.

Radice ( t i m a r - e r i ) , 155, 157. R a d i v c y , 154.

R a d o h i n d , 157. R a d u l , 157. Radoslav, 152. R a d o m i r , 2 1 . Raguza , 30, 34, 101, 137, 181. Raiyye t , bak. r e â y â . Ras, 149, 153. Ravanica , 157.

R e â y â ( ra iyye t ) , ¡37 , 138, 153, 163, 168, 169, 170, 173, 175, 176, 178, 180, 190; — r ü s u m u , 155, 156, ı6g .

Reguardat is , G . de, 30, 43.

R i m - P a p a , bak. Papa. R i y e k a , 164.

R i k â b î , 216. R o m a , 3 1 , 4g , 53. Romanus k a p ı s ı , 128. R u h î , 6 1 , 86, 8g , go, 100, 112, 113,

116, 123, 131. R u m , i n , 138, 141, 179 ;—askeri ,

ı g 8 ; — keşiş i , g, 11, 28. R u m e l i , 1, 2, 3, 12, 14, 16, 20, 34,

35' 4 9 ' 52, 53 ' 56» 58, 6 2 , 69, 72, 73' 75' 76' 85, 95, 97» 98, 187. gg, 100, 106, 109, 115,

117, 119, 122, 134, 137, 138, 141, 163, 168, 177, 178, 181, 182, 184; — beyle r i , 10; — beylerbeyi , 84, 85, 113; — h i sa r ı , 7 1 , 112, 121, 122, 123.

R ü s û m - i ör f iye , 163.

S â d â t , 205. Sadeddin, H o c a , 10, 22, 55, 77, 86,

238 İ N D E K S

8 7» 94, 99» I O I , 105, m , 121, 130, 177.

S a h a v î , 59. Sak ız a d a s ı , 7, 129. Samabor 153. Samsa ç a v u ş , 142. Samuel , Bulgar Ç a r ı , 178. S a r a y o v a s ı (Kavac v i l â y e t i ) , 153. Saruca P a ş a , 85, 86, 87, 93, 99, 102,

103, 104, 106, 112, 114, 122, 158.

Saruca P a ş a , Y a y a b a ş ı , 86. Saruca i b n A b d u l l a h , 220. Saruca, t o p ç u k u m a n d a m , 72. Saruhan, A b d u l l a h o ğ l u , 223. Saruhan, 55, 80, 192, 205, 212. Sâs î , 216.

Scanderbeg, bak. İ s k e n d e r bey. Segedin, 3, 4, g, 18, 20, 25, 28, 30,

3 1 , 4 1 , 42, 43, 46, 47, 48. S e k i d e l ü , 220. S e h î , 59. Sekban, 207. Seksuncu, 118. S e l â n i k , 3 1 , 53, u ç . Semendere (Semendire, Smederevo),

10, 20, 24, 26, 4 0 , 45, 48, 5 1 ,

87, i 3 8 » 155» l 8 9 » 191» r 95» 200.

Senica (Senitsa), 149, 153. S e n y ö r , 2, 147. Serasker, bak. ç e r i b a ş ı . Serez, 96, 224. S e y d i ş e h r i , 15, 23, 36, 115. Sguras, bak. Ozgur . Sigismond, 20, 27, 106. S i l i v r i , 114. S i l â h d a r , 216. Sin, 175.

Sinan bey (Sancak b e y i ) , 152. Sinan bey ( R u m e l i beylerbeyi ) , 84. Sinan, Sofu, 222. Sipahi ler , 38, 146. Si t t H a t u n , 109. Sivr ihisar , 15, 23.

Suhre, 224. S ı r p , 27, 138, 139, 141 ;—dev le t i ,

149;—askeri , 144, 173;—despot u (bak. Georg B r a n k o v i ç ) ; —

k u m a n d a n ı , 27 ; — i m p e r a t o r l u -ğ u , 145; — ka le le r i , 26, 40, 4 1 , 46, 84.

S ı r b i s t a n , 1, 8, 9, 14, 16, 44, 45, 49, 144, 151, 158, 171, 172.

Skoplje, bak. Ü s k ü p . Skrapar , bak. Iskarapar . Slav, 139.

Smederovo, bak. Semendere. Sofya, 2, 20, 2 1 , 57, 88, 178, 194. Sopote, 178. Solak, 207. Sorkun , 142. Stefan D u ş a n , 58, Stefan Lazarevic ( S ı r p despotu) , 1,

26, 27, 45. Stoyka Gisdan ich , 17, 20. Srbrn ica , 34, 156. S u b a ş ı , 139, 156, 198. Suvalak, 148. S ü l e y m a n bey ( Z ü l k a d i r o ğ l u ) , 109. S ü l e y m a n b i n K a s ı m , 222. S ü l e y m a n bey, 20. S ü l e y m a n P a ş a , 143. S ü l e y m a n , K a n u n î , 155, 178. S ü l e y m a n , E m î r , 6g. S ü l e y m a n , t i m a r - e r i , 220. S ü l e y m a n , A l i o ğ l u , 222. S ü l e y m a n , B a l t a o ğ l u (So l imambeg) ,

25, 26, 28, 4 0 , 4 1 , 46, 58, 169,

191, 192, 194, 195. S ü r g ü n , 159.

Ş a h a b e d d i n P a ş a ( H a d ı m , L a l a , K u la Ş a h i n ) , 1, 10, 37, 70, 74, 75, 8 0 , 84, 85, 86, 88, 89, 93, 95, 96, g7, 103, 110, m , 112, 116, 122, 128, 130, 132, 134, 135, 189, 198, 199.

Ş a h - M i r z a , 108.

Ş a h i n , A b d u l l a h o ğ l u , 223.

İ N D E K S 239

Ş a h i n c i , 216. Ş a h r u h , 14, 22, 62, 65 . Ş a h n e g î resmi , 178. S a r a b d â r H a m z a , bak. H a m z a . Ş a p maden le r i , 97.

Ş a r k kilisesi, 1. Ş e h z a d e , 104. Ş e y h Bedredd in , 59, 107. Ş i k â r î , 15. Ş ı r a vergis i , 179. Ş i ş m a n - i l i , bak. Bulgar is tan . Ş ü k r u l l a h , 55, 56, 6 1 .

T a h v i l , 16, 203. T a m e ş v a r , 138. T a ş e l i , 115. Taron i t e s , 143. T a t a r , 175. T e d a l d i , 130. T e k v u r , 53.

T e m i r t a ş b i n A b d u l l a h , 112. T e m l i k , 1 7 1 ; — n â m e , 171. T e m e s s ü k , 204. Tesc i l , 214.

Tesalya, 58, 9 1 , 95, 145, 146, 171. T e t o v o , bak. Ka lkande l en . Tezk i re , 158. Theodore , M o r a despotu, 6. T h u r o c z y , 2 1 . T i m a r , 207.

T i m o r i n c e ( T o m o r i n c e ) , 159, 160. T i m u r , 82 , 144;—isti lâs ı , 106; —

l u l a r , 59, 65. T i m u r - h i s a r , 148. T i m u r t a ş ( t i m a r - e r i ) , 146, 169. T i m u r t a ş bey, 145, 177. T i r e , 64. T ı r h a l a , 26, 145, 147, 161, 169,

— y ü r ü k l e r i , 148. T o d o r , 146. T o d o r B a r d i d ( t i m a r - e r i ) , 160. T o d o r M u z a k , 159, 162. Todoros , 149.

T o k a t , 11, 16, 58, 86, 150, 189; T o m o r i n c e , bak. T i m o r i n c e .

T o p ç u , 72, 151, 156, 1 6 9 ; — l u k , 156. T o p k a p ı s a r a y ı , 23, 55, 76, 83. T o p o l n i c a , 152.

Torze l l o ( T o r c e l l o ) , J . , 1, 2 0 , 3 1 , 120, 144.

Trans i l vanya , 1. T r ı g u ş n a , 151. Tr i s t en ik , 220.

T u n a , 4, 22, 27, 30, 4 8 , 49, 52 , 57, 70, 75, 87, 88, 179.

T u n c a , 69.

T u r a h a n bey ( P a ş a ) , 16, 23, 57, 58, 86, g8 , 116, 128, 130, 132, 145, 146, 189.

T u r s u n bey, 77, 8 0 , 8 1 , 90, g 2 , g7, 104, 106, 114, 116, 118, n g , 122, 123, 125, 127, 130, 134.

T ü f e n k ç i , 1 5 2 ; — l i k , 156. T ü r k , 2, 3, 4 , 12, 32, 37, 3 g , 43 ,

47, 4 8 , 50, 5 1 , 58, 69, 9 8 , 114,

137, 159» 170; — «Şivi» 137; —devle t l e r i , 139, 140; — kayn a k l a r ı , 1, 8 , 2 1 , 22, 4 0 , 4 1 , 4 5 ; — e l ç i l e r i , 28, 29, 3 8 , 45 , 46, 48, 4 9 ; — k u v v e t l e r i , 3 0 ; — v i l â y e t l e r i , 125 (bak. Osm a n l ı ) .

T v r t k o (Bosna k i r a l ı ) , 34.

Uc, 183; — bey i , 16, 57, 58, 8 5 ; — devle t i , 139, 140, 184; — k ü l t ü r ü , 140.

U d o l , 157. U l a k , 224. U l a h l a r , 34. U l u - v e z î r , 207. U l u g beg, 66. U l û f e , g4, 96, 156, 203. U l û f e c i , 207. U l û f e c i M a r t o l o s , 158. U m u r , Ş a h i n o ğ l u , 84 . U m u r , Todoros o ğ l u , 149. U m u r beg,. 86, 117. U m u r bey, Efendre o ğ l u , 148. U m u r bey, Saruca P a ş a o ğ l u , 158.

240 İ N D E K S

U n g u r u s (bak. M a c a r ) , — k i r a l ı , 190, 191, 193, 194.

U n i o n , 1, ı g , 49.

U z u n Hasan bey, 27, 118, 140, 146,

180.

Ü s k ü p (Skoplje) , 57, 149, 150, 151.

V a r n a , 36, 4 5 ; — muharebes i , 2, 7,

14, 2 1 , 22, 24, 36, 45, 48, 49,

50, 52, 53, 6 1 , 62, 65, 67, 72,

73, 74» 75, 76, 77, 78, 79' 8 " ' 82 , 83, 86, 87, 9 1 , 92, 95, 99, 102, 104, 109, 120, 130; — fet ihnamesi , 1, 62, 66.

Veles, bak. K ö p r ü l ü .

V e n e d i k , 29, 30, 3 1 , 43, 44, 47, 53, 7 2 , 8 0 , 101, 105, 123, 124, 129; — l i l e r , go, 119, i 2 g .

V e z i r l e r , 19.

V i d i n , 157, 158, 168, 178, 179.

V i l d a n , bak. M u h i d d i n .

V i l a g o ş ş a t o s u , 11.

V i s a ç k o ( V i s o ç k a ) , 163, 176.

V i ş a n i , 163.

Vi t i s l aus , 17.

V ı l k ( V u k , V u l k ) , 3, 151, 152; — v i l â y e t , 151 ; — o ğ l u , bak. Georg i Brankovic .

V l a d i k a , 2 1 .

V l a d i s l a v , 58, 157. V l a s t e l i n , 173.

V o y n u k ( V o y i n i , V o y n i c i ) , 57, 137, 144, 146, 148, 151, 154, 155, 156' 157' I 5 8 , 163, 164, 169, 172, 173, 174' 175' 176, 177' 178, 180; — l a g a t o r u , 152; — m e n s û h , 176.

V o y v o d a , 139.

V r a n a (Vranos ) , 28, 48. V u k ç a , 154.

V u k a ş i n , 147. V u l ç i t r i n , 151, 152.

W a w r i n , J . de, 3g, 4 2 , 5 1 . VVladislav, D a n - o ğ l u , 98.

Yagel lon la r , 5. Y a h ş i , t i m a r - e r i , 2 2 1 . Y a h ş i bey, 102. Y a h ş i F a k î h , 203. Y a k u b bey, Ba l şa o ğ l u 158. Y a k u b bey, A ş t i n o ğ l u , 148, 162. Y a k u b bey , T o d o r M u z a k oğ lu ,

159, 162. Y a m a k , 169, 174, 175, 176, 177. Y a n k o ( H u n y a d i Y a n o ş , I a n c u , Y a n -

k u l , Y a n k u l e ) , 1, 3, 4, 7, 8, 10, 12, 13, 17, 19, 2 1 , 23, 25, 26,

2 9 ' 3 8 ' 4 ° ' 4 i ' 4 U ' 47 ' 5 1 ' 5 2 ' 57, 58, 75, 85, 88, 9 8 , 109, 129, 187, 191, 194, 195, 201 .

Y a n b o l u , 75. Yaros lav , K u t e o ğ l u , 155. Y a s a k n â m e , 183. Yasak m ü s l ü m a n ı , 218. Y a y a , 57, 156, 176; — b a ş ı , 156;

— ve m ü s e l l e m , 176, 177. Yelec ( Y e l e ç ) , 149, 152, 153. Yel l i -Burgaz kulesi , 133. Y e n i c e - k ö y , 220. Yenice-kale ( B r a t u ş e ş ) , 160. Y e n i ç e r i , 72, 92, 93, 95, 96, 101,

1,10, 116, 1 3 5 ; — i s y a n ı , 94, 100;

— a ğ a s ı , 197. Y e n i ş e h i r ( A n a d o l u ' d a ) , 35, 36, 64,

196.

Y e n i ş e h i r (Tesa lya 'da) , 151. Y e r g ö ğ ü ( G i u r g i u ) , 8 8 , 98. Y ı l d ı r ı m , bak. Bayezid I . Y o l d a ş , 146.

Y o n i m a , bak. G o n o m a y m o , 160. Y ö r g ü ç b i n K u r t , 219, 221 . Yuann i s Palaeologos, 1, 6, 8, 9, 12,

H ' 3 1 ' 32, 33 ' 3 9 ' 42. 4 9 ' 50, 53> 69, 70, 87 , 90, ı g 2 , ı g 7 , 198,-ı g g , 200.

Y u n a n k a y n a k l a r ı , 2 1 , 42. Yusuf , 105, 148, 152.

İ N D E K S 241

Yusuf, Fa t i r o ğ l u , 222. Yusuf , İ s a bey o ğ l u , 161. Yusuf , K a r a m a n l ı o ğ l u , 220. Yusuf, M a t r a n i k o ğ l u , 163. Y u s u f h a n , 222. Y u v a n , O l i v i r o ğ l u , 175. Y u v a n , yamak , 175". Y u v a n - i l i , 34, I 5 g . Y ü r ü k , 148, 155, 175.

Z a ğ a r c ı , 118. Z a ğ a n o s (Zaganuz) P a ş a , 74, 8 0 ,

85, 86, go, 103, 104, 10, 1, 11

112, 120, 121, 122, 126, 128 130, 131, 132, 134, 135, 148

Z a î m , 146. Z e â m e t , 155, 163. Zenberekci , 152, 155. Zenebissi ( Z e n e b i ş ) , 148, 159, 162

— v i l â y e t i , i 5 g . Zenebissi, G i o n , i 5 g . Z e y t u n i , bak. İ z d i n . Z u b r v i k , T 50, 151. Z v e ç a n , bak. İ z v e c a n . Z v o r n i k , bak. İ z v o r n i k . Z v i r d , bak. İ z v i r d . Zv izde , bak. İ z v i z d e .

D Ü Z E L T M E L E R

Sahife Sat ı r Yanlış Doğru

3 3 ' ladislas Ladislas

9 8 M u r a t M u r a d

13 11 muse lâha musâ leha J 5 not 6 5 yuka r ıda aşağıda 36 14 o lmad ı r o lmal ıd ı r

37 kat l i -âm katl- i â m 40 23 kabil izah kabil- i izah 42 5 sor' son

53 18 koz dava

58 not 13 149 219 61 l 5 kaimmakam kaim-i makam

65 2 ¿W*- j)

7 i not 8

74 alttan 4 dir bir 76 23 kaimmakam kaim-i makam

79 sondan 2 ciyş u ' işretle ciyş u 'işrete 84 2 Anadol beylerbeyil iğine oraya

89 not C u m â z e C u m â d â

93 4 â lem (?) (?) â lem

96 not 123 chalko. Chalkokondyles 102 13 tescil tasdik 112 not 193 Ç a n d a r l Ç a n d a r l ı 116 bir inc i not 217a 217 118 not 227a Hasan bey Hasan beğ 121 !9 i i len f i i len

not 258 ve 258a birleşecektir. 140 not- 15 i k r i f i k r i

144 not 34

J 53 not 72b yıgmamış la rd ı r y ıkmamış la rd ı r 160 24 M i h o v M i h o v. 165 Hersek- l iv . Hersek l iv . H .

244 D Ü Z E L T M E L E R

Sahife Satır Yanlış

174 9 m i n ba cad 180 not 174 Dursun 188 10

188 11

188 son satır

189 2

189 12

190 2

190 4 190

191 16

191 l 9

191 7 [ ^ • ] ! 9 ! 16

I 9 6 19 I96 23

!97 2

197 18 . w

197 *9

!99 6 c ^ l - J j l ol*

!99 9 r 9 9 son satır

200 11 , c -

200 14

204 sondan 4 i -

206 10

208 13 208 16

208 20

208 22

209 7

D o ğ r u

m i n ba'd Tursun

<ü»J

» L l l c ol— •>!>

0 J 3 I

>£• 0°

D Ü Z E L T M E L E R

Sahife Sat ı r

210 8 210 !9 2IO 21

211 18

211 20

212 sondan 1

213 sondan 1

217 sondan 6

218 3 220 4 220 4 221 sondan 3

222 r 3 222 sondan 2

224 sondan 1

Yanlış D o ğ r u

i v

i l l i

İJUt

J - ' i

-adi

J A d A

^ A

•1 l

h -

Sahife 88 de not 92 n in devamı olan liste sahife 89 a gitmiştir . Sahife 100 baş ında i k i satır sahife 101 baş ında o lacakt ı r .

Z . N o . 2 — H . 856 ta r ih ine a i t Takvîm-i Hümâyûn ( T o p k a p ı Saray! M ü z e s i Arş iv i K ö ş k ü K i t . . N o . qoq) .

F a t i h Su l t an M e h m e d ' i n b o r ç senedi ( ı o .

Lev. III1

ı

Z . N o . 4 — I I . M u r a d ' m vasiyetnamesi, (Başv. Arş iv i , A l i E m i n tasn ı f t ,

,ev. III2

i

I

• • I I B

í -*.sr->J.M-'^- '• • ' ••• ••'•.

• I I B

i l lB i l i lS

LOT. 7 / i 3

• - ' S Î " / ! ! f ' l - ' . - - L

i

^ ^ ^ ^ ^ ^

.1!

(

Lev. III*

» " 1 - . » 1 ' ' . ' I r • n „ ' . * ; i - ; i l i 1 T

' • e

I r a . 7 F 1

Lev. m

Lev. m Lev. lVn

Lev, VI

Lev. VII

Z . N o . 8 — A k ş e m s e d d i n ' i n Fa t i h Sul tan M e h m e d ' e m e k t u b u , (Nisan 1453).

( T o p k a p ı S a r a y ı M ü z e s i Ar ş iv i N o . E . 5584) .

Lev. IX

. >:>V»V-. ^^m^m'M 1111'':=

l « l l J İ ! İ § l « ^

p * i i i i i * ^ i î i i i i î ^

, . , r a n „ â v â v a ve r i lmi ş b i r m u â f i y e t h ü k m ü , N o . 1 0 _ D e r b e n d bekhyen ^ = ™ > £ ^ ^

(18 M a v ı s IÎ^O). ( l o o k a o ı

Lev. X

Z . No . 11 — Serez c i v a r ı n d a G l a m o v i k o ğ l a n a M ü l k k ö y ü n d e n t i m a r a y r ı l d ı ğ ı n d a i r h ü k ü m , (1463 Ocak b a ş l a r ı ) , ( T o p k a p ı S. M . A r ş . N o . 5947).

TÜRK TARİH KURUM YAYINLARINDAU N XI. S E İ-R II NoI . 6 · Segedin'de müzakereleri seyr 38-41n...

Documents

Transcript of TÜRK TARİH KURUM YAYINLARINDAU N XI. S E İ-R II NoI . 6 · Segedin'de müzakereleri seyr 38-41n...