SAMENLEVINC:TIEN JAREN STRIJD

DOOR

B. DE LIGT

N. V. UITGEVERS:MAATSCHAPPIIVAN LOGHUM SLATERUS EN VISSER

ARNHEM - MCMXXV

KERK, CULTUUR EN SAMENLEVING

KERK, CULTUUREN SAMENLEVING

TIEN JAREN STRIJD

DOOR

B. DE LIGT

N. V. UITGEVERS:MAATSCHAPPIJVAN LOGHUM SLATERUS EN VISSER

ARNHEM - MCMXXV

TRUUS KRUYT HOGERZEILTER GEDACHTENIS

INLEIDING

De menschheid vormt zich door onophoudelijkemede, en tegenwerking van tallooze enkelingen,welke, ieder afzonderlijk, zich in samenhang ont,wikkelen, en opnieuw ontelbare enkelingen voort,brengen, die zoowel met hen, uit wie zij ontstonden,als met elkander op het innigste verbonden zijn.In deze menschheid — zulk een veelheid — wordtde enkeling ingeboren.Hoe deze zich dan bij het bestaande aansluit, hangtzoowel van zijn lichamelijke en geestelijke gesteld,heid af, als van de onderscheiden ingewikkeldeverhoudingen, die buiten hem om — in familie,maatschappij, klasse, staat — reeds werkelijk zijn,en waarin hij min of meer intens is betrokken.Verschillende banen liggen voor hem open. Daarhij vooruit wil en vooruit mat, kiest hij zich uitde duizenden en duizenden idealen die, welke aanzijn lichamelijke en geestelijke vermogens beant,woorden. Hij gaat hierbij meestal afhankelijkheids,verhoudingen aan, zonder zich echter van uitwendigenof innerlijken dwang bewust te zijn. Omgekeerdneemt hijzelf aan dit proces ook actief deel: hijbouwt mede idealen of aanvaardt, overeenkomstigzijn groeiende krachten, allerlei leidende gedachten.Hij verbindt zich ten slotte met anderen om hetideale te verwerkelijken, en het bestaande tot hetideale op te voeren.

VERA STRASSER

1924

INLEIDING

INLEIDING

Tien jaren strijd. Maar dertig, die eraan voorafgaan. En waaruitde andere wel moesten volgen ...Zoon van een rechtzinnig predikant, verkeerde ik van jongs afin een omgeving, waar de dordtsche confessie van 1619 als DEwaarheid gold. Geschiedenis, menschheidsontwikkeling, zelf.bevrijding, toekomstmogelijkheden -- het waren leege woorden.Alles is af. Er is en blijft een onveranderlijk regiem, waaraanmen zich te onderwerpen heeft, en dat men heeft te dienen,„elk op de plaats, door God hem toebedeeld". „En aangaandehetgeen Hij doet boven het begrip des menschelijken verstands,hetzelve willen wij niet curieuselijk onderzoeken, maar wijaanbidden de rechtvaardige oordeelen Gods, die ons verborgenzijn, zonder de palen te overtreden." (artikel XIV)De eerste twintig jaren van mijn leven zijn tegen dit alleseen langzaam maar zeker aangroeiend verzet, een steedshartstochtelijker oproer geweest. Zielkundig zou men de wijzemijner ontwikkeling wel een geval van „opstand tegenden vader" kunnen noemen. Vooral tusschen mijn tiende entwintigste jaar botsten wij vaak hevig. En toch was het die.zelfde vader, die — meer dan ik toen zag — drift naar waarheid,zucht tot consequentie in mij wakker riep. Zijn gave oprechtheid,zijn onbaatzuchtig arbeiden, zijn toewijding aan het eenmaalaanvaarde beginsel, werkten inspireerend. Ten slotte wildenwij in menig opzicht eigenlijk hetzelfde, maar hij statisch, ikdynamisch ; hij meer persoonlijk, ik ook maatschappelijk,universeel. In een woord : ik wou „de palen overtreden."Ik meende weldra steun te vinden in het moderne calvinisme.De diepere beteekenis ervan mocht nauwelijks tot onzewoonplaats, Middelburg, zijn doorgedrongen, in Amsterdamhad Kuyper toch zijn Vrije Universiteit gesticht. Zij wasfeitelijk niet „vrij", en kon dus ook geen werkelijke „univer.

IX

INLEIDING 1924

siteit" heeten : zij was gebonden aan het orthodoxe dogma.Maar heel Kuyper's werk scheen mij in die dagen toch eenpoging, het calvinisme uit zijn verstarring los te maken. Ersprak hier, naar ik meende, duidelijk de behoefte om te komentot een nieuwe, werkelijke cultuur.Maar — deze cultuur bleek onmogelijk. Ik was bijna vijftien,toen ik in de boekenkast van mijn vader Kuyper's rede van1891 (VI) vond. Zij sloeg in als een bliksem : noodzakelijkwas een algeheele vernieuwing der maatschappij IWaarom mij dit zoo trof? Het moet door een bepaaldenaanleg zijn geweest, die echter vooral door mijn moeder wasgewekt. Lichamelijk zwak, was zij psychisch ten zeerste actief:er straalde iets van haar uit. Haar christendom kwam voort uiteen natuurlijke sympathie met het menschelijkste in het evangelie.Terwijl mijn vader vooral voor de vastgestelde waarheidwas, legde zij den nadruk op de onvergankelijke weldaadvan het christendom. Zij maakte mij al vroeg vertrouwd met hetschoonste uit de Bergrede en de profeten. Van jongs of hoordeik haar wonderlijke liedjes zingen, waarin sprake was vannaderend geluk, een komende gouden stad, een nieuwe hat..monie. Dit werkte sterk op mijn verbeelding.De religie van mijn moeder was even naief als zuiver. Zeschiep om zich een milde spheer. En deze spheer leek mijwaarachtig.menschelijk, normaal.Zielkundig zou men de wijze mijner ontwikkeling dus ookwel een geval van „trouw aan de moeder" kunnen noemen.De utopie is een zeer wezenlijk element in mijn levens• enwereldbeschouwing gebleven. En telkens scheen mij het modernemaatschappelijke leven mannelijk, al te mannelijk, bruut, geweld.dadig, uit waarlijk.menschelijk oogpunt abnormaal. Mijn levenlang heb ik tegenover den eenzijdig.mannelijken godsdienst,den eenzijdig.mannelijken staat, de eenzijdig.mannelijke moraal,de eenzijdig.mannelijke wetenschap, het vulgair.mannelijk

x

1924 INLEIDING

zakengedoe, contact met vrouwen gezocht, en ben al bewusteropgekomen voor eerherstel der vrouw als wezenlijke voor.waarde voor menschelijker samenleven. Zelden heeft ietsdieper indruk op mij gemaakt dan de opmerking van Drummondtegen het vulgair%mannelijk, tot platheid ontaard darwinisme :„Samenleven is evengoed een natuurwet als onderlinge strijd.De strijd om het eigen bestaan is gedeeltelijk een ontbindendekracht, de strijd voor het leven van anderen is geheel een socialekracht." De geschiedenis van de ontwikkeling der zoogdierenis die van het wordende moederschap. De opkomst van denmensch uit de natuur nemen wij waar in het toenemen vanden strijd voor het bestaan van anderen. (CLXX 188, 208, 210)Verlangen naar harmonie was het eene, vermogen, die harmonievan binnen uit te scheppen, het andere, wat mij in mijnmoeder trof. Het heeft een tijd geduurd, voor ik gevondenhad, waarom ik ten opzichte van Tolstoi's min of meer passiefgemotiveerde weerloosheidsleer jarenlang een onberedeneerdwantrouwen heb gehad. Later, toen ik daartegenover geestelijkeweerbaarheid als kernbeginsel stelde, werd mij bewust, datik dit ook aan mijn moeder had te danken.Als jongen van acht, negen jaar had ik oog gekregen voorde klassetegenstellingen. Ik ging, toen nog te Rhenen, op de open-bare school. Ik leefde veel onder het yolk. 1k was graag bij densmid en den tuinman. Ik kwam zoowel op bezoek bij dendeftigen burgemeester als bij de oude mannen en vrouwenin het bestedelingenhuis. Ik merkte, hoe, buiten ons om, zicheen stroom van ruw en ellendig arbeidersleven bewoog. Erwaren in onze plaats een tiental sigarenfabrieken. Daar werkte toenverwaarloosd, dikwijls verliederlijkt yolk. Er werd gedronken,gevochten, meermalen gemoord. Nooit is uit mijn herinneringverdwenen, hoe eens een moordenaar, temidden van een woestemenigte, door eenige politieagenten geboeid werd weggevoerd.De oogen van dien man waren diep,donkervragend, heel

XI

INLEIDING 1924

bedroefd en groot. Hij leek mij, op een onverklaarbare manier,toch niet het meeste schuldig. Dit wekte een vreemd verdriet,een wonderlijke sympathie in mij, waarmee ik maar geen raadwist. Er was iets, dat niet deugde Ik dacht hem weldramin of meer symbolisch samen met de sigarenmakers, metde proletariers in het algemeen.Nog sterker trof mij eens op een oranjedag, wat met eenstakkerigen jongeman gebeurde. Hij was van elders gekomen,en verspreidde revolutionaire pamfletten. Plotseling trad eengeweldige kuiper uit zijn werkplaats, en greep hem bij denkeel. Hij wierp hem tegen den grond en trapte hem voort. Hijvoetbalde dien armen jongen letterlijk uit het stadje. Eenjouwende menigte schold. Ik kon het weer niet verwerken,maar mijn sympathie was bij dien weggetrapten jongen.Ik zocht in de practijk naar menschelijkheid. Ik vond eenharde, wreede, helsche samenleving. En dat werd goedgepraat.Dus — leugen. Er groeide in mij een weerzin tegen vroomgefemel.Overigens was ik „een gewone jongen" : met de noodigegebreken. lets onhandiger dan de meesten, en wat zwakkervan gestel. Dit laatste was wellicht voor mijn ontwikkelingeen voordeel. In Middelburg mocht ik een jaar lang niet naarhet gymnasium. Ik doolde toen vrij over 't eiland Walcheren.Dit gaf mij veel gelegenheid tot nadenken.Ik leerde braaf, maar heb de school gehaat. Het schoollokaalscheen mij een soort gevangenis, de leeraren goedaardigecipieren. Al mijn belangstelling was voortdurend elders.') Meteen vriend verdiepte ik mij in de moderne literatuur. VanEeden en Van der Goes richtten onze aandacht weerop het sociale. Ik verslond Lamennais' „Woorden van eenGeloovige" en „Het Boek van het Volk". Kuyper's Stone.

1) Zie blz. 283-284.

XII

1924

INLEIDING

lezingen (XXXIII) werden al critisch beschouwd. Ik maaktekennis met Lessing's theologische strijdschriften, met zijn„Erziehung der Menschheit", was een getrouw lezer van de„Wetenschappelijke Bladen" en andere „ongeloovige" literatuuruit de leesportefeuille, en kreeg zoo een aanvankelijk begripvan de evolutiegedachte.Inmiddels was Slotemaker de Bruine naar Middelburg gekomenen had iets frisschers gebracht in de duffe kerkatmospheer.Hij deed sociaal, en sprak over moderne problemen. Maarhij bleef aarzelen, weifelen, stelde op den duur te leur ;bewoog zich onder allerlei vroom en gewichtig gepraat naarde officieele zijde.Van Kuyper's „socialisme" was ondertusschen niets over. Hijhad zijn „oude plunje" afgelegd en worgde met zijn wet destakers van 1903.Theologisch was ik wat vrijer komen te staan. In de boeken=kast van mijn vader had ik aldoor naar heidenen en kettersgezocht, en bij die zoo verachten en versmaden velerlei schoonsgevonden. Hoofdzaak scheen mij ten slotte in den godsdienst:zuiverheid van gezindheid en recht verband tusschen over.tuiging en daad.Vandaar mijn geluk, toen ik in 1901 „Fors Clavigera," debrieven aan werklieden van John Ruskin had gelezen. Ditwas het, wat mij diep met hem verbond :hij beschouwde „de moederlijke uitrusting van zijn geest"als het meest wezenlijke gedeelte van zijn opvoeding;hij ging uit van de schoonste en menschelijkste woorden inden bij bel ;hij hoonde scherp het officieele geloof;hij verklaarde de moderne maatschappij voor een levensgevaar.lijke verwording;hij eerde den arbeid ;hij bestreed de wraak ;

XIII

INLEIDING

1924

hij beriep zich op ieders zelfstandig oordeel;hij stelde voor de voile ontplooiing van het leven driestoffelijke en drie geestelijke voorwaarden: lucht, water, aarde ;bewondering, hoop en liefde.Bij Ruskin ligt zonder twijfel de oorsprong der gedachte,welke ik later „verantwoordelijk produceeren" heb genoemd.Slechts deelde ik niet zijn afschuw van de machine. In ditopzicht stelde ik meer vertrouwen in de opvattingen dermoderne socialisten. Ik was een geregeld bezoeker van poli.tieke vergaderingen geworden, en hoorde de beste en meestgeestdriftige sprekers. De sociaaldemocraten konden mij echterniet bevredigen. Alleen Gorter — die trouwens als dichter totmijn goden behoorde — vond ik klaar en helder. Maar hijscheen mij toch ook weer bekrompen, dogmatisch, intellectueelohoogmoedig tegenover arbeiders. Voor de anarchisten hadik nog de meeste sympathie. Maar hun propaganda leek mijvaak noodeloos vulgair.Tolstoi was intusschen aan mijn geestelijken horizont verschenen.Ik begon sympathie te voelen voor dienstweigering. Heteerste, wat ik in 1904 in de studentenpers schreef, was eenverdediging van den gevangen dienstweigeraar Jan Terweij.Van de universiteit had ik het ontsluiten van het universumverwacht. Dit viel echter bitter tegen. Ik ontliep de collegeszooveel mogelijk, en ontwikkelde mijzelf dwars tegen deofficieele opleiding in. ')Bizonder is in die dagen Dr. A. H. de Hartog voor mijgeweest. Ik zocht hem eens op, om over een theologischequaestie te spreken. Hij ontving mij in eens, volkomen, alsvriend. Ik beschouwde hem weldra als mijn geestelijkenvader. Hij leefde in Ommeren op zijn pastorie, alleen. 1kpelgrimde er vanuit Utrecht telkens heen. Dan praatten wij

Zie blz. 284-286.

XIV

1924

INLEIDING

tezamen, heele dagen, nachten. Hij maakte mij bekend metSchopenhauer en Von Hartmann. Ik werd een vurig discipelvan zijn redelijke religie. Ook later, toen hij getrouwd was,heb ik in Heemstede en Haarlem weken soms bij hemgelogeerd. Het was een zeldzaam mooie persoonlijke ver,houding.Nietzsche was mijn stichtelijke lectuur geworden. Aan „DerWille zur Macht" onderzocht ik mijn christendom. Eckharten Tauler waren mijn heiligen. Dank zij Bolland werd ookHegel bestudeerd.Een neerslag van dit alles vindt men in „Enkele opmerkingennaar aanleiding van prof. Bolland's „De Evangelische Jozua"dat, door De Hartog van een wel wat hoogdravend„voorwoord" voorzien, in 1907 verscheen. De hoofdzaak vanhet betoog schijnt mij thans geheel er naast. Het was eenpoging, aannemelijk te maken, dat, al is een historisch bestaanvan Jezus voor ons religieuze leven niet noodzakelijk, hettoch uit geschiedkundig oogpunt vrijwel zeker is. Dat wijvan een historischen Jezus niets weten, staat thans reeds sedertjaren voor mij vast. Trouwens, al had hij geleefd : wat inhet evangelie uit aesthetisch en religieus oogpunt juist degrootste waarde heeft, moet in ieder geval verdichtsel wezen,terwijl bovendien de hoogste wijsgeerige en moreele opvat:tingen, welke men in het N. T. aantreft, om en bij het beginvan de christelijke jaartelling ook elders te vinden zijn(CLXXIV, CLXXV, CLXXVI, CLXXVII 106-115). Eveneenslijkt mij de bestrijding van Hegel's wijsbegeerte thanskomen onvoldoende : ik keek er nog tegenaan, zag er nietdoorheen. Van belang was wellicht slechts de strekking:geen onvruchtbaar intellectualisme 1 de ware mensch is eenmedescheppende factor in het zich ontwikkelend geheel.Zonderling genoeg werd het boekje verrassend gunstig doorbijna alle recensenten ontvangen. Zelfs in de theologische

xv

INLEIDING

1924

pers ondervond het waardeering. Wellicht omdat het tegenden evenzeer gehaten als gevreesden Bolland ging? In iedergeval een bewijs, dat men de kern der quaestie noch uithistorisch noch uit wijsgeerig oogpunt begreep. Daarentegenweer Dr. G. A. van den Bergh van Eysinga in „De Spectator"op een tekort aan geschiedkunde, Dr. H. W. Ph. E. van denBergh van Eysinga in „Ontwikkeling" op een tekort aanwijsgeerig inzicht, dat ik weldra erkennen moest. De laatstewilt overigens op verrassende wijze de diepere strekking vanhet geheel te waardeeren, en in den onhandigen schrijver eentoekomstig medestrijder en zich ontwikkelend geestverwantte herkennen.Rustelooze studie, druk verkeer, courantengeschrijf, ver.gaderingen — hoezeer ook afgewisseld met telkens weer tochtenin de natuur — ondermijnden ten slotte mijn weerstands.vermogen. Van 1907 tot 1910 werd ik fel geteisterd doormalaria. Ook had ik allerlei persoonlijke moeilijkhedenen innerlijke conflicten door te maken. Er kwam een diepezwaarmoedigheid over mij, die door De Hartog's eenzijdigekruistheologie in niet geringe mate werd bevorderd. Hetprobleem der onsterfelijkheid, dat in die dagen nog al aan deorde was, hield eenigen tijd mijn aandacht in beslag. Hetleek mij echter niet van overwegend belang : uit religieusoogpunt scheen mij het individueele voortbestaan na den doodeer ongewenscht dan gewenscht, te eng, te beperkt, haast arm.zalig, niet universeel genoeg.Lichamelijke en geestelijke ellende gaven mij soms het gevoel,een hert te zijn, dat door een ongezienen jager wreed werddoodgejaagd. De Hartog's „Niet waarom, maar waartoe" wektenechter in mij den moed, het door te maken. Ofschoon ik hetgevoel had, bijna te bezwijken, stelde ik mij de hoogste eischenvan geestelijk leven. Ibsen's „Alles of niets" werd de leus.Heel de kleinburgerlijke vroomheid fel verachtend, mij al

XVI

1924

INLEIDING

meer van ieder, behalve van De Hartog, vervreemd gevoelend,kreeg ik het bewustzijn van een soort modernen monnik.Dit werd nog versterkt door de literatuur, die ik van mijnstudiegenoot G. H. van Senden ontving. Deze was in dequietistische mystiek verdwaald, blijkbaar óók al, omdat hijhet noch in het moderne leven, noch aan de verdorde universiteituithouden kon. De Bergrede, vroeger vooral irenisch, leek mijnu ironisch van karakter : Christus komt, hij predikt, en vanhet eerst geestdriftig toegeloopen yolk, zelfs van zijnpelen, blijft er op den duur niet een. Het kruis scheen mij eenharde onontkoombare eisch ; een zware, onontwijkbare verplich.ting. 1) De eenvoudige waarheid was, dat ik niet wist, waar ikhet zoeken moest. In het afgetrokkene volgepropt met weten•schap, mystiek en wijsbegeerte, door steeds grooter lichamelijkeverzwakking al meer aangewezen op mij zelf, opgevreten doortelkens hooger koorts, vergiftigd door arsenicum en quinine,dreigde ik door geestelijke overspanning ten onder — naarboven — te gaan. Gelukkig, dat ik juist het echtpaar Kruythad ontmoet. Dit werd het begin der bevrijding.J. W. Kruyt, die uitgever was geweest, o.a. van „De Kroniek",had een groote vereering behouden voor P. L. Tak. TruusKruyt Hogerzeil had zich bezig gehouden met literatuur. Zijwaren bevriend met moderne kunstenaars, stelden belang . inmaatschappelijke vraagstukken. Ontevreden met de ontwikkelingvan het socialisme bier te lande, zochten zij nieuwe orienteering.Ik was onderwiji geheel uit het practische weggeraakt. Toennu Kruyt in Utrecht theologie kwam studeeren, vulden wijelkander prachtig aan. De Kruyten hadden een flinke ver.

VgI. in „Nieuwe Banen" 1908 „IJit de Eenzaamheid," dat ik in monniksdeemoedslechts met drie sterretjes onderteekend heb. Het uiterste in deze richting was zondertwijfel mijn preek „De Voorwaarde" (zie „Nieuwe Banen" 1909). De innerlijke zelf.kwelling is hier tot een soort sadisme ten opzichte van de hoorders naar buitenuitgeslagen. Ik begrijp thans niet, hoe De Hartog iets zoo door en door zieks in zijntijdschrift heeft kunnen plaatsen.

XVII

INLEIDING

1924

zameling socialistische literatuur. En ik zat tusschen stapelswijsbegeerte. Onmiddellijk bij onze ontmoeting was mijnoude liefde voor het maatschappelijke vraagstuk, die mee doorBolland's en De Hartog's invloed ingesluimerd was, weerfrisch ontwaakt.Eenigen tijd later maakten wij kennis met A. R. de Jong. Dezekwam uit den evangelisatiehoek, en had al vroeg bij Jeruel gewerkt.Eerst stonden wij wat vreemd tegenover elkaar. Dat duurdeechter kort. Weldra waren wij ijverig met dezelfde quaestiesbezig. Door een toeval kwam ons een blaadje in handen,„Wereldvrede" getiteld. Het werd voornamelijk geredigeerd doorG. J. van Apeldoorn, een methodist, die sterk onder invloedvan den engelschen christensocialist R. J. Campbell (CLXXVIII)stond. Wat ons trof, was, dat de redactie ten opzichte vande historiciteit van een of anderen Jezus in het verleden zeersceptisch dacht, maar met des te grooter aandrang opkwamvoor de verwerkelijking van consequent christelijk leven „nu enhier." Het was verrassend blijmoedig van toon, daar niethet kruis maar — heel wat gezonder — de geestelijke opstan•ding in het middelpunt der aandacht stond. Wij traden metde redactie in briefwisseling. Het resultaat was een conferentie,waarop wij ook kennis maakten met J. Bommeljê, die eenvereerder van Keir Hardie (CLXXIX) bleek. Besloten werd,dat Truus Kruyt, De Jong en De Ligt tot de redactie zoudentoetreden. Wij zouden voorloopig onder schuilnamen schrijven,om eens te zien, hoe men in christelijke kringen op eenvolkomen onbekende redactie, die slechts consequente levens.practijk voorstond, zou reageeren. Wij spraken af, den eerstentijd het woord „socialisme" zelfs niet te gebruiken, omdatin de officieel christelijke wereld zulk een vOOroordeel leefde,dat wij, als we onze bedoelingen onmiddellijk als „socialistisch"betitelden, juist niet tot die menschen doordringen zouden,die wij bedoelden te bereiken. Inderdaad ontvingen wij weldra

XVIII

1924

INLEIDING

verrassende bewijzen van instemming, vaak van personen,die ons niet zouden hebben geschreven — misschien onsblaadje niet eens zouden hebben gelezen hadden zij vante voren geweten, wie de artikelen hadden opgesteld. Onseerste nummer verscheen in December 1909.„Wereldvrede" werd vrij goed opgenomen, maar kon slechtseen jaar blijven bestaan, omdat iemand, die ons financieelsteunde, plotseling weigerde te helpen, daar wij „te ver gegaan"waren. Op hetzelfde oogenblik, dat wij ons openlijk socialistennoemden, moest het blad verdwijnen.Wat mijn eigen bijdragen in „Wereldvrede" betreft — wie hetmaandschrift toevallig in handen krijgt, zal zich over hettheologisch gepeuter verbazen. Dit wordt wellicht nog over,troffen door „Dr. Bavinck over Orthodox en Modern" in„Nieuwe Banen" 1912 en een gedeelte van „Christensocialismeen S. D. A. P." in „De Samenwerking" 1912—'13. Het schijntwel, dat mystiek psychologisch met allerlei scholastiek moetsamengaan. Sedert ben ik van deze methode — ten minste inbeginsel — genezen. In ieder geval heb ik er nauwkeurigwerken door geleerd.Hoofdzaak was echter, dat er een evenwichtsherstel begonte ontstaan tusschen denken en leven. Terwijl ik de Kruyteninleidde in de wijsbegeerte, verrijkten zij mij met hun kennisen ervaring. Voortdurend waren wij met het maatschappelijkvraagstuk bezig. Wij lazen en herlazen Quack. Marx enEngels, Kautsky en Bernstein werden ter hand genomen. Wijleerden van hen veel. Maar onze sympathie bleef toch bijMaurice, Kingsley, Ruskin, Morris, Carlyle, Emerson, KeirHardie.Weldra kwamen wij in aanraking met enkele leden van denBond van Christen,Socialisten (CLXXX Lxvm—Lxx). Vangroot belang scheen ons onmiddellijk hun „christen, daaromsocialist". Wij konden echter niet besluiten tot deze organisatie

XIX

1924INLEIDING

toe te treden, omdat haar beginselverklaring uitging van deXII Artikelen des Geloofs : dit was ons te eng. 1 Mei 1910namen De Jong en ik kennis van het juist verschenen boekvan Van der Zee : „Een nieuwe Stem". Dit trof ons zoo,dat wij dienzelfden avond nog naar den schrijver reisden,om met hem te overleggen in hoeverre samenwerking mogelijkwas. Het duurde niet lang, of onze groep was zonder deXII Artikelen te aanvaarden, in den B. v. C. S. toegelatenmet de belofte, dat spoedig op breeder basis een nieuwebeginselverklaring zou worden ontworpen.Nog altijd door koortsen geplaagd, in allerlei moeilijkheden,zonder middelen van bestaan, kreeg ik maar nergens eenberoep. Ik dacht er al aan, iets an ders te beginnen, toen ikplotseling verrast werd door een uitnoodiging, te komenpreeken in Nunen — de eenige plaats waar ik ooit in mijnleven beroepen ben.Dank zij den steun van enkele kameraden, kon ik, v6Ormijn predikantenloopbaan te beginnen, een vrij langdurigereis naar Zwitserland maken. Hoog op de bergen vond ikeindelijk genezing. Eens, tegen den avond in een stadjenederkomend, trof ik op de markt een koorddanser, die, vOOrzijn toeren te verrichten, een toespraak hield. Tot de nieuws,gierig toegeloopen omstanders ongeduldig werden : „Wir hOrtennun genug von dem Seiltanzer ; nun lasst uns ihn auchsehen 1" (XCI 15)

16 October 1910 betrad ik zelf het koord. D.w.z. den kansel :ik hield mijn intreerede. Uitgangspunt was „het teeken dat weder,sproken worden zou" (Lucas II vs. 34b). Al te bitter schijntmij thans mijn woord, hard, bijna wreed. Zonder met eenigenaanleg of omstandigheid ook maar eenigszins rekening te houden,stelde ik den eisch der absolute heiligheid. Waarschijnlijkwas de zwaarte van den eisch daarom zooveel sterker dan de

xx

1924

INLEIDING

kracht van de opwekking, omdat ik het vermogen, anderenop te wekken, nog te zeer miste, en, wat ik anderen predikte,mijzelf al dadelijk „ueber die Kraft" ging. In elk geval trokik, zoo goed en zoo slecht als het ging, uit mijn beginsel deuiterste consequentie: „Ziet, ik predik u de groote revolutie :het koninkrijk Gods!"Wien ik dien dag miste, was De Hartog. Er begon tusschenons een scherp verschil te rijzen. Als men van de begaafdheidder personen afziet, zou men de verhouding van De Hartogen mij met die van Wagner en Nietzsche kunnen vergelijken.De Hartog wilde, zonder zich dit zoo helder bewust te zijn,eenvoudig „discipelen kweeken." En hij werd voor mij alminder . een „messias." Hij kon zich maar niet schikken in dewet, dat een werkelijk leerling eindelijk zijn leermeester ver=laat, en zelf op weg gaat om „nieuwe banen" te zoeken.De Hartog bewoog zich al meer langs oude paden, en koosten slotte onverdeeld de zijde van gezag, traditie en kerk.Terwijl ik, juist uit liefde tot het beste der traditie, mij tegende verwording van het officieele al feller keerde, en mijnoordeel dagelijks zooveel mogelijk herzag. Hij werd eenpriesterlijk vOOrspreker van het nu eenmaal bestaande. Ik, minof meer profetisch, een tegenspreker. En zooals hij sours weleenzijdig vôôrsprak, sprak ik waarschijnlijk wel eenzijdig tegen.Bovendien deelde ik, ofschoon al verder van dogma enorthodoxie verwijderd, de opvatting van Fabius, Groen enKuyper, dat de christenen in maatschappelijk opzicht een eigentaak te vervullen hebben ; meende met Pius X, dat de socialequaestie in de eerste plaats religieus,zedelijk van karakter is,en dat zij voor alles vanuit ons begrip van mensch en menschheid moet worden beschouwd. Terwijl De Hartog, die hetorthodoxe dogma dichter en dichter naderde, juist in dit opzichthoogst owcalvinistisch, anti,katholiek, duitsch=dualistisch,engelscholiberalistisch, darwinistisch,individualistisch dacht.

XXI

INLEIDING 1924

Ik verloor De Hartog. Maar vond Nunen. Hier voelde ik mijvoor het eerst in mijn leven thuis. De natuur gaf een tot nogtoe ongekende rust. Ik werd er vrijer, losser en gezonder. Degemeente was klein : ik kreeg een zeldzame gelegenheid totstudie. Heide, akkers, tuin, studeerkamer — 't werd een. Mijnhart ging uit naar Vincent van Gogh en Gezelle.De menschen zijn in Nunen goed voor mij geweest. Sommigenheel bizonder, zooals Sien Begemann. Haar huis werd langzaamaan het middelpunt van een nieuw wereldje. We hadden eronze geheelonthoudersbijeenkomsten. Ik gaf er aan belang.stellenden uit de buurt cursussen over wijsbegeerte. Er kwamenvrienden en geestverwanten, die zich verdiepten in discussiesover cultuur en samenleving. En ondertusschen werkte ik watik kon, vooral inzake de sociale quaestie. Want als men overde nunensche velden liep, zag men in de verte de schoorsteenenvan Helmond en Eindhoven rooken. Overal verrezen fabriekenen fabriekjes. Brabant werd door stoom en electriciteitzienderoogen omgewenteld. Maar niet opgewenteld ; veel oudewaarden gingen verloren, en voorloopig kwam er niet veelbizonders voor terug. Philips' fabrieken beinvloedden destreek diep. De behoefte aan jonge werkkrachten nam voort,durend toe; knapen en meisjes werden door het moderneproductieproces bij honderden opgezogen.In Eindhoven had ik geregeld contact met mijn viend VanPeursum, die, als predikant, de noodlottige werking dermoderne industrie op het geestess en gemoedsleven der bevolkingmet groote zorg constateerde. Wij bespraken theologische,maatschappelijke, zielkundige onderwerpen. Wijsbegeerte engeschiedenis werden vooral in Helmond met het echtpaarVan den Bergh van Eysinga Elias behandeld.Het innigst was ik in die dagen verbonden met Truus KruytHogerzeil en A. R. de Jong, die in Gennep en Veghel woonden.Eens in de week kwamen wij te Veghel of te Gennep bijeen.

XXII

1924 INLEIDING

Te Gennep was dan ook Kruyt, en dikwijls een of anderekameraad uit Holland. Onze samenwerking aan „Opwaarts",het orgaan van den B. v. C. S., bereikte een innerlijkevolmaaktheid, als ik niet voor mogelijk gehouden had.')Men vindt mijn opvattingen van om en bij dien tijd vertolktdoor „Wereldwijding", gepubliceerd in „Nieuwe Banen" 1912.Hier staat alles tenminste weer zuiver gericht. Eckhart's „Wirwollen alien Dingen Geist sein, and alle Dinge sollen unsGeist sein im Geiste" is het blijde motto. En de strekking:ware cultus is cultuur.Intusschen was er een commissie gevormd tot herziening vande beginselverklaring van den B. v. C. S. Aan F. J. Welzen.bach en mij werd opgedragen, een toelichting samen to stellen.Door allerlei omstandigheden kon Welzenbach er niet veelaan medewerken, zoodat men het boekje als werk van schrijverdezes kan beschouwen.De „Toelichting" (IV) werd een samenvatting van al wat ikaan maatschappelijk inzicht en sociale overtuiging veroverdhad. Uitgangspunt was de idee der liefde, d.w.z. der behoefteaan zelfmededeeling en aan uitwisseling van natuurlijk engeestelijk leven. De verwerkelijking hiervan is in de tegen.woordige maatschappij onmogelijk, daar alles verindividualiseerd,versplinterd wordt. Het gevolg is een zee van ellende, welkemensch en menschheid onteert. Het kapitalisme zou uitloopenop de afgrijselijkste slavernij, als er geen verzet tegen aan hetopkomen was. Echter niet van de zijde der christenen, hoewelzij den mensch als „beelddrager Gods" beschouwen, maar van„ongeloovigen." De christenen zijn ontrouw geworden aanhun beste tradities: er loopt een wezenlijk.socialistischeoverlevering van Amos af, zooal niet van Mozes, die reedsbehoorde tot de groote oproerlingen. De utopie, waardoor

1) Zie blz. 346.

XXIII

INLEIDING

1924

het oudste christendom vervoerd werd, is niet iets toevalligs :maatschappelijke ideaalvorming is altijd een noodzakelijke functievan den menschelijken geest geweest ; in zijn hoogste idealenvertolkt de mensch zijn diepste wezen. Vandaar dat juist intijden, als de wereld er al minder op gaat lijken, socialeutopieen des te krachtiger oprijzen in de verbeelding. Meer,malen hebben consequente christenen gepoogd, hun idealente verwerkelijken. Thans echter is het oude christelijke utopismedood. Doch reeds werd een nieuw utopisme geboren, dat,door de moderne wetenschap heengegaan, zich poogt doorte zetten in een nieuwe practijk. Wat de mensch vroeger uitkracht van zijn aard wenschte, droomde, wel moest hopen,wordt thans door de technische en oeconomische omstandig.heden al meer mogelijk, in zedelijk opzicht zelfs noodzakelijk,wil de menschheid niet te gronde gaan. Daarom willen wijtrouw blijven aan de diepste intuitie der volken. Men kanons evengoed „conservatief" als „revolutionair" noemen.Maar dan conservatief in den goeden zin van het woord:wij willen het beste van het verleden bewaren voor eennieuwe toekomst. Vooral sinds de fransche omwenteling is hetmoderne leven tegen het waarachtig.menschelijke een opstand.In zooverre zijn wij eerst werkelijk „anti.revolutionair": denmensch als gemeenschapswezen handhavend, keeren wij onstegen de veratomiseering, die het wezen van de burgerlijkerevolutie is. O. Wij willen echter niet terug, maar vooruit :het hemelsch ideaal der oude christenen met nieuwe middelenin de toekomst stichten.Wat de strijdwijzen betreft, verzette ik mij tegen de opvattingenvan Dr. A. Pannekoek in „Het Volk" van 22 Januari 1906,als zou elk middel, dat dienstig is voor het groote doel, door

9 Invloed van Groen en Kuyper. Dit verklaart uitdrukkingen als „(burgerlijke) rev°.lutie, opstand tegen God", „anti ... revolutionair(?)", „tegen de revolutie het evangelic"welke men hierna op blz. 4, 76 en 79 vindt.

XXIV

1924

INLEIDING

dit doel geheiligd worden. „Dit is openlijk uitgesproken— en inzooverre eerlijker dan het zwarte — rood jeztatisme."Naast het oeconomische, dat in de richting van het socialismewerkt, is er het zedelijke : de wil des menschen wordt een steedsbelangrijker factor, en van den aard van dien wil hangt inniet geringe mate de hoedanigheid der maatschappelijke toe,komst af.In de „Toelichting" kan men de kiemen van vrijwel al mijnlatere opvattingen duidelijk vinden. In dit verband is ook vanbelang wat men aangaande het recht der „inwendige ervaring"leest in „Christensocialisme en S.D.A.P." (CLXXXI 6-15).Sedert heb ik dit in lezingen over „De Utopie als Wereld=,beweegster" uitgewerkt.„Christensocialisme en S.D.A.P." verscheen oorspronkelijk in„De Samenwerking", religieus.socialistisch maandblad onderredactie van Dr. H. W. Ph. E. van den Bergh van Eysinga,Dr. A. J. Resink, Daan van der Zee en schrijver dezes. Hethield twee jaar stand, en bezweek even na den aanvang vanden wereldoorlog. Ik besprak er eenige boeken, die voormijn inzicht van beteekenis zijn geworden : Gogarten's studieover Fichte (LXXIII) en Sombart's boek over den bourgeois(XXXVII).Het tijdschrift „De Samenwerking" was een zijdelingsch resul.taat van het zooeven opgericht Religieus Socialistisch Verbond.Dit gaf aan vertegenwoordigers van verschillende richtingengelegenheid, hun opvattingen in allerlei deelen des lands vrijto verkondigen — een zaak van groot belang, omdat ons soortmenschen door de officieele wereld gewoonlijk in de bangedaan wordt of... in een hoek gezet. Een geniaal, veelzijdigen welsprekend man als H. van den Bergh van Eysinga konhet in de Ned. Herv. Kerk niet verder dan Zutphen brengen.En daar sprak hij dan nog vaak voor stoelen en banken.Velen onzer geestverwanten zaten eenvoudig „opgeborgen."

xxv

INLEIDING

1924

Schrijver dezes zou wellicht nooit uit Nunen zijn gekomen,als niet een al te voortvarend generaal hem naar het midden deslands gejaagd had. Ofschoon ik te Nunen het gevoel had, degelukkigste jaren van mijn leven door te brengen, besefte iktoch ook geroepen te zijn tot een meeromvattende taak, dandominee te wezen in een miniatuurgemeente van nog geen150 zielen. Het gaf een heerlijke verruiming, telkens uit hetdorp in de steden te komen, en contact te krijgen met geest,verwanten in Amsterdam, Rotterdam, Utrecht, Den Haag,Leeuwarden, enz. Bovendien was ik door het andere publiekgenoodzaakt, mij op meer algemeene, niet bepaald kerkelijkemanier te uiten. ') De nieuwe vormen brachten als vanzelfweer nieuwen inhoud mee. Uit den kring der hoorderskwamen mondelinge en schriftelijke vragen. Er ontstond eenlevendige wisselwerking, waarbij ik slechts kon winnen.Hoe meer ik het moderne leven met zijn problemen enworstelingen ingroeide, des te verder raakte ik of van mijncollegaas. Het leek wel, of de groote meerderheid zich omhet maatschappelijk vraagstuk, om al de kreunende noodenvan den nieuwen tijd geen oogenblik bekommerde. Zij lietenGods water maar over Gods akker loopen, en voegden ernu en dan een stichtelijk woordje aan toe. Er bleven er slechtsenkelen, met wie men werkelijk praten kon. Op de predi.kantenvergaderingen, op de bijeenkomsten van den ring, declassicale samenkomsten — overal scheen het mij duf endoodsch. Was er dan niets meer over van de wereldvernieu.wende kracht van het christendom ?

Alles wat zich aan teleurstelling en verontwaardiging over dekarakterloosheid van het officieele christendom gedurende jarenhad opgehoopt, barstte los, toen ik den brief las, welke de

1) Zie blz. 27-37.

XXVI

1924

INLEIDING

synode der Ned. Herv. Kerk naar aanleiding van de naderendeonafhankelijkheidsfeesten tot de predikanten richtte. ') Uitgaandevan Amos III vs. 1-2 hield ik daartegen een toornige rede.De preek werd weldra uitgegeven, voorafgegaan door hetbetoog, waarmede de hierna volgende verzameling begint.„Profeet en Volksfeest" besloot met een tiental bijlagen,waarin o.a. werd opgemerkt, dat wij waarschijnlijk vlak vooreen van die reusachtige catastrophen stonden, welke eeuwenlangde politieke lotgevallen der volken bepalen. En tegenover dedaadloosheid der kerken stelde ik het wereldvredecongres dersociaaldemocraten in den dom te Bazel.Geheel teleurgesteld door het officieele christendom, verwachtteik al te veel van het officieele socialisme. 2) Dit duurde echterslechts kort. Aandachtige bestudeering van „De Tribune",„De Nieuwe Tijd", en de daar aangehaalde en verwerkteliteratuur deden de Kruyten, De Jong en mij het vertrouwenin de II Internationale meer en meer verliezen. Met verbazingconstateerden wij, dat terwijl het in het buitenland al gevaar.lijker spande, de S.D.A.P..leiding zich hoofdzakelijk metbekrompen binnenlandsche politiek bezig hield. De lezersvan „Het Volk" werden van de groote imperialistischevraagstukken zoo goed als niet op de hoogte gesteld. Om hetmoderne kapitalisme te begrijpen, moest men zich in deliteratuur der neomarxistische oppositie verdiepen.In „Opwaatts" begon Truus Kruyt over internationale quaestieste schrijven. Kruyt ontdekte verband tusschen vaderlandsliefdeen petroleum. Ik bestreed de vlootplannen der nederlandscheregeering, de onzuivere antithesepolitiek der S.D.A.P., waardoorin beginsel nationalisme, oorlog en imperialisme aanvaardwerden 3), en keerde mij tegen het onzinnig besluit van de

I) Zie bk. 1.3) Zie blz. 15-17, 24.3) Zie blz. 37-38.

XXVII

INLEIDING 1924

synode der Ned. Herv. Kerk, om het beetje sociale opleidingdat de theologen sedert kort ontvingen, juist op dit critiekeoogenblik of to schaffen, waardoor zij zelfs niet zouden kunnenvermoeden, „welk bliksemend noodweer er nadert."Daar viel het schot van Serajewo. Het wereldzwerk betrok.Nog hoopten wij, dat de sociaaldemocraten ten minste letsdoers zouden. Kruyt wees de slaperig toeziende kerken ophet protest der oostenrijksche Partij, weer manifest van 25 Juli„met een mene tekel aan het imperialisme eindigde". Uit deduitsche hoofdstad klonk het, principieel :„Berlijn, 25 Juli 1914.„Geen druppel bloed van een duitsch soldaat mag aan de heersch.zucht der oostenrijksche machthebbers geofferd worden.„De wereldoorlog dreign„De heerschende klassen, die u in tijden van vredeknevelen, verachten en uitbuiten, willen u thans als kanonnen,voer misbruiken.„Overal moet den machthebbers in de ooren klinken : Wijwillen geen oorlog 1 Weg met den oorlog I Leve de internat.-tionale verbroedering der volken 1„Het partijbestuur."Maar reeds den 28en Juli verklaarde de „Wiener ArbeiterZeitung", dat de machten, die op oorlog aanstuurden, sterkerwaren dan de strijders voor vrede, en zond zij aan de arbeiders,die door de imperialistische regeering gemobiliseerd waren, eenvoorloopigen afscheidsgroet. Zij hoopte, dat hun „het ergstezou bespaard blijven", en dat zij spoedig „behouden" in degelederen der sociaaldemocratie zou wederkeeren „tot den strijdvoor de bevrijding der arbeiders."Die strijd werd dus voorloopig opgeheven: juist toen hij hetmeest noodig was. Inderdaad sloot men internationaal Godssvrede met de nationale bourgeoisie tot in het neutraleNederland toe. En daardoor werd de wereldoorlog mogelijk.

XXVIII

1924

1NLEIDING

De woeste aanval op Belgie overweldigde velen. De franschesyndicalisten lieten zich erdoor mee sleepen in den krijg.(CLXXXII 108-112) Zelfs mannen als Kropotkin werdenzedelijk overrompeld. (CXV 53) Hier in Nederland had menten minste gelegenheid, den eersten schok te verwerken.Weinigen stonden van den aanvang of zoo zeker als TruusKruyt Hogerzeil. ').Te Gennep stelden wij 3 Augustus het manifest „De Schuldder Kerken op". 2) Het werd aan alle nederlandsche predi.kanten en kerkeraden toegezonden, en door het land op ruimeschaal verspreid. De militaire overheid te Eindhoven nam hetin beslag. Het wekte een opschudding en verontwaardiging,alsof slechts de leden van den B. v. C. S. al het kwaad haddengedaan, dat door hen aangevallen en veroordeeld werd.Brabant en Limburg werden met soldaten overstroomd. Nunenen Geldrop konden er niet meer bergen. Ook op de pastoriewas inkwartiering gekomen. Ik had besloten, de militairentoe te laten, en temidden van hen, dwars tegen hen in, mijnplicht te doen. Er kwamen in mijn huis twee officieren, driesoldaten en op den stal zes paarden. (Vgl. CLXXXIV,CLVI 64-65)Het kerkje was den eersten zondag propvol. Burgers, boeren,officieren, soldaten — alien geleken voortdurend in een angst.Men vreesde elk oogenblik, dat de duitschers doorbrekenzouden. Ik waagde het dien morgen met den grootstenparadox, die in den bijbel staat: „Verblijdt u te alien tijde."(CLXXXV). Wie werkelijk mensch is — ziedaar den zinvan mijn betoog — is boven de tegenstelling smart en blijd.schap uit. Hij kent wat Eckhart „Ueberfreude" heeft genoemd,en glimlacht met Nietzsche over de treurspelen en treurernsten

2) Zie blz. 348.2) Zie blz. 43-44, 348.

XXIX

INLEIDING

1924

van dit leden. Al wat met die diepste vreugde strijdt, isminderwaardig. Al is het vastgesteld door wet, of schriftgeleerden,al eischt men het van ons onder het gruwelijkst bedreigen,al staat op weigering de zwaarste straf. Hoe dan te doenmet uw geweer, hoe tegenover „vijanden" te handelen ?Trouw blijven aan uw diepste zelf, altijd en overal, in vredestijd,op het slagveld, op den akker, in het studeervertrekOnmiddellijk kreeg ik een boodschap van een kapitein, datik anders moest preeken. Het was voor mij een duidelijkeaanwijzing, om in de ingeslagen richting voort te gaan.Nu begonnen eindelooze gesprekken. Met soldaten, gemeente,leden, collegaas, officieren, tot met mijn huishoudster toe.Behalve Sien Begemann en eenige catechisanten waren vrijwelalien tegen. En waar de hervormde gemeente zich ook overStiphout, Geldrop, Zesgehuchten, Croy, Op. en Neerwettenuitstrekte, die alle vol soldaten lagen, had ik met heel wattegenstanders te doen.Het duurde echter niet lang, of er ontstond bezinning. DeAugustusmaand was prachtig. De zomeravonden waren wonder,lijk stil. Maar dag en nacht donderden in de verte dekanonnen. Stroomen duitsche en belgische vluchtelingen vielenBrabant binnen. Alle verschrikkingen van de Apocalypseschenen over de aarde te zullen worden uitgestort.Natuurlijk meende de synode der Ned. Herv. Kerk ook eenwoordje mee te moeten spreken. Niet in staat, nieuwe ge,schiedenis te maken, verzocht zij de predikanten, God tesmeeken om herstel van de oude. Ik sprak daartegen naaraanleiding van jes. LIX vs. 12-15. De rede verschenen onderden titel „Profeet en Volksnood" eenigen tijd later bij Kruytte Amsterdam, voorzien van een twaalftal bijlagen over kerken imperialisme.Soldaten kwamen bij mij om literatuur. Ze slopen tot 's nachtsaan mijn deur. Zelfs officieren beleden hun afschuw van het

xxx

1924

INLEIDING

bloedige handwerk. De heele streek kwam onder den indrukvan het bericht, dat ds. De Jong uit het gebied van deIII Divisie was verbannen, omdat hij in een rede te Eindhoventot soldaten gezegd had, dat de nieuwe mensch innerlijk nietin staat is om oorlog te voeren.Mei 1915 aanvaardde de B. v. C. S. een program aan welksvoorbereiding ik hard had meegewerkt. Vooral het vraagstukoorlog—christendom—socialisme en oorlog—militarisme—impe,rialisme was grondig onderzocht. 1)De B. v. C. S. nam in Amsterdam zeer krachtig tegen hetimperialisme stelling. Hij werd de eerste politieke partij, dieopkwam voor onmiddellijke, absolute ontwapening, hier enin Nederlandsch Indie. Dat het ons ernst was, bleek uit hetfeit, dat we van de regeering op staanden voet demobilisatieeischten. En wij zonden een groet aan de engelsche IndependentLabour Party, „die, ofschoon Brittannie in oorlog is be.trokken, strijden durft voor internationale ontwapening."(CLXXXVI 79)Het programma als geheel maakt thans een min of meer naievenindruk. De overheid werd slechts erkend, voorzoover zijvolgens onze beginselen zou handelen. Hiermede was eenprincipieel revolutionair standpunt ingenomen. Maar zij werdals zoodanig nog lang niet verworpen, evenmin als de staat.Er was zelfs, in idealiseerenden zin, sprake van een „staten •

bond." Ook hadden wij een reeks radicale politieke eischenopgesteld, in verband met het plan, deel te gaan nemen aande verkiezingen. (CLXXXVI 83-87)Onze hoofdaandacht was voorloopig bij de groote internationaleproblemen. In „Opwaarts" constateerden wij, dat overal werddienst geweigerd, t.w. aan de christelijke en aan de socialistischeInternationale.

1) Zie blz. 45-112.

XXXI

INLEIDING 1924

Onderwijl ging de nederlandsche staat maar met zijn dwang:.mobilisatie voort, en bleef brutaal over het leven en strevenvan honderdduizenden jonge mannen beschikken. Diep trofmij het gezegde van een leerling, dat hij overtuigd was, datchristendom en oorlog met elkander vloekten ; dat hij denoorlog niet wilde, maar dat hij toch weldra zou gaan dienen,omdat hij de kracht niet had te weigeren, en de gevolgendaarvan te dragen. Een ganschen nacht martelde mij hetbewustzijn, dat juist de onvolgroeiden, de zwak maar zuiverinnerlijk levenden, door het militarisme het hevigst werdengeschaad. Den volgenden morgen namen Kruyt en ik hetinitiatief tot een Actie voor Conscientievrijheid ook inzakeKrijgsdienst. Er werden .weldra door het geheele land vex..gaderingen gehouden. De pers kwam in beweging. Overalwas het vraagstuk aan de orde.In den beginne ijverden wij voor een of anderen vorm vanalternatieven dienst. Na een paar jaar gaf ik dit op, en eischteeenvoudig opheffing van alien dienstdwang. Wat op formeelegronden aan alle theologen en geestelijken vrij werdtoegestaan, behoorde op materieele gronden zeker aan hentoegestaan te worden, die naar hun geweten of hun zedelijkeovertuiging consequent trachtten te handelen. Deze eisch kwamniet alleen uit onze revolutionaire overtuiging voort. Zij wasreeds consequentie van een gezonde liberale opvatting.(CLXXXVII) Zij volgt zelfs uit het katholieke dogma, zooalsik later met woorden van Jos. Aertnys, Mr. Dr. Raaymakers s.j.,kardinaal Caspari, J. M. Keulers (CLXXXVIII) en Dr. J. Stock!,in „De Wapens neder" heb aangetoond (CLVI 261-262,vgl. CLXXXIX). Conscientievrijheid overigens of niet — wijstreden rusteloos voort : als de regeering noch demobiliseerennoch ontwapenen wilde, dan zouden wij onszelf wel dernobiliseeren en ontwapenen.Pinksteren 1915 stelde ik tegenover het woeden van het

XXXII

1924

INLEIDING

oorlogsbeest het feest van den Heiligen Geest. „De eersteeisch van den militaristischen staat is deze, dat gij zoo noodig,uw geweten slingert uit uw borst."Toen ik hierover later in de kerk te Eindhoven, waar veelsoldaten waren, nog eens gesproken had, besloot de commanedant van het veldleger mij uit Brabant, Limburg en Zeelandte verbannen, als zijnde „gevaarlijk voor den troep, en voorde plichtsvervulling, ingeval op zijn daadwerkelijk optredeneen beroep zal moeten worden gedaan." (CXC) Het duurdetot 1 Mei 1920, eer ik in het zuiden des lands terug,komen kon.Enkelen uitgezonderd (CLVI 18), trokken mijn collegaas zichvan dit alles niets aan. De synode die Kruyt en mij al vroeger„wegens aanstootelijk geschrijf" (CXCI 633-634, 636-637)„onder opzicht" had gesteld, droeg aan het classicaal bestuurvan Eindhoven op, deze zaak te onderzoeken. (vgl. CLVI 18)Het liep uit op een „berisping," te kinderachtig om nogte herhalen.Intusschen had ik deelgenomen aan de opstelling van hetdienstweigeringsmanifest (CLVI 22). Van groot geestelijkbelang was het contact, dat wij hierdoor kregen met tolstojanenals Lod. van Mierop, met mevr. Roland Hoist en andereneomarxisten, met anarchisten, syndicalisten enz. Wij voerdencorrespondentie met engelsche oorlogsbestrijders, met prof.Ragaz te Zurich, redacteur van „Neue Wege," en met JulesHumbert Droz te La Chaux de Fonds, in wiens „Sentinelle"ik eenige malen over de nederlandsche beweging schreef.Zijn „Guerre a la Guerre. A bas l'Armee" door Jos. Giesenin het nederlandsch vertaald, was hier weldra in duizendenexemplaren verspreid. ') Tienduizenden brochures, honderd%

1) Humbert Droz veranderde later van opvatting, en ging over tot de III Inter:nationale. (CXV 95)

XXXIII

INLEIDING

1924

duizenden manifesten werden alom uitgereikt. Overal werdin het volksbewustzijn iets wakker. Het was een sterke,levende, prachtige tijd IIn deze dagen begon ik van „geestelijke weerbaarheid" tespreken. Men heeft zeer goed begrepen, hoe hierdoor in deeerste plaats werd duidelijk gemaakt, dat hetgeen wij voor.stonden, niets met karakterlooze slapheid of onwaardigesentimentaliteit te maken had. (CXCII 308) Wij wildeninderdaad „de strijdlust, het vermogen om te haten en tekampen, niet in den mensch dooden" — daarmede zoudenwij den mensch zelf hebben gedood — wij wilden ditalles op hooger gebied, veredeld, doen herleven. Het waseenvoudig een quaestie van sublimatie. Menschelijke vrijheidis het resultaat van den zwaarst denkbaren strijd : het is eengeweldige beheersching, samenvatting en omzetting van hetleven buiten zich en in zich. Tot de schoonste uitdrukkingenin het N. T. behooren „wereldoverwinning" (Joh. XVI vs. 33,I Joh. V vs. 4-5) „gevangenneming der gevangenis" (Ef. IVvs. 8) „wapenen der gerechtigheid" (2 Cor. VI vs. 7), „strijdenvan den goeden strijd" (I Tim. VI vs. 12). En revolutionairenzingen weder van „het zwaard des geestes" (Ef. VI vs. 17).Het komt mij trouwens voor, dat men heviger dan meteenig ander wapen, met het woord kan wonden. Maar,terwijl alle stoffelijke aanvals- en afweermiddelen slechtskunnen vernielen en dooden, is men door middel van hetgeestelijk wapen in staat, nieuw leven op te wekken, zelfsin hen, die men zoo krachtig mogelijk bestrijdt. Woordenals „weerloosheid", „geweldloosheid' enz. zeggen echterniets hiervan. Zij maken een negatieven, min of meet zwakkenindruk, terwijl wij de „wapenen der barbaren" juist in zôOverrehebben opgegeven, als wij van een degelijker, meer betrouw::baar soort van wapenen zeker zijn. ,Geestelijke weerbaarheid"doet dit onmiddellijk begrijpen. ilet maakt al dadelijk in

XXXIV

1924

INLEIDING

hem, die het met sterk bewustzijn uitspreekt, geestkrachtwakker. Het schijnt mij als grondbegrip dairom beter dan„passieve weerstand", omdat dit laatste slechts sbmmigevormen van geweldloozen strijd aangeeft — welke trouwenseerst de moeite waard zijn, als zij geestelijke weerbaarheidtot beweegkracht hebben —. Terwijl „nie4ewelddadige dwang",waarover den laatsten tijd Prof. Case spreekt (CXCIII), tegenheeft, dat hierbij het element van beroep doen op het bestein den tegenstander, het moment van moreelen drang geheelverwaarloosd wordt. ') Gandhi, wiens maatschappelijke doeleinden mij min of meer reactionair voorkomen, behoort, watde strijdmiddelen betreft, zeer zeker tot de revolutionairen,wanneer hij als kernbeginsel soulforce stelt : het vermogenvan den mensch, om krachten uit te stralen. (CXCIII 347-367,CXCIV, CXCV) Jets, waarmede men den laatsten tijd inhet westen veel te weinig rekening gehouden heeft, over,weldigd als men was door den indruk, dien de nieuwetechniek, heel het moderne, uiterlijke mechanisme vooral sedertde XIXe eeuw op het „ontwikkeld" en „beschaafd" modernbewustzijn maakte. (CXCVI)Uit christelijk zoowel als uit socialistisch oogpunt scheenmij een allereerste vereischte, het overal gehuldigde geloofin het geweld tot op het uiterste te bestrijden; het zelf,vertrouwen der menschen in hun geestelijke vermogens teversterken, en alles te doen, wat maar eenigszins mogelijkwas, om de van alle zijden ruw belaagde en beleedigdepersoonlijkheid te verdedigen. Door het brutaal geruchtvan den wereldkrijg dreigde de reeds eeuwenoude overleveringeener meer menschelijke strijdmethode totaal overstemd teworden. Opnieuw moest men begrijpen gaan, dat het conflicttusschen niets ontziende handhavers van het bestaande en ge,

1) Zie blz. 213-245.

XXXV

INLEIDING 1924

wetensgetrouwe worstelaars voor het nieuwe een om zoo tezeggen eeuwige verhouding is : een verhouding, die zich telkensweer voordoet, die wij telkens weer door moeten maken, wilde menschheid in haar ontwikkeling blijven stijgen. Daaromriep ik op tot trouw aan het hoogste, en stelde tegenover hetlot, dat ons deel was, de daad, die lag in ons scheppendvermogen. Daarom schreef ik „De Zin der Vervolgingen." 1)De schoonste traditie der volkeren was met ons. Wij haddende meest menschelijke menschen van alle plaatsen en tijdenabsoluut vOOr, en de meest dierlijke en benedendierlijke evenabsoluut tegen. En zij, die door verschillende rassen en volkenals de hoogste openbaring van goddelijke wijsheid en liefdewerden gehuldigd — Boeddha, Lao,tse, Christus — stondenprincipieel aan onze zijde.Dit bewustzijn begon ons te doorgloeien. Edel zelfrespect— voorwaarde voor elk waarachtig,menschelijk handelen —werd in al grooter groepen geestverwanten wakker : zij lietenmaar niet alles meer met zich doen1 Onder de leden vanden B. v. C. S. ontvlamde een ongekende strijdlust. Erontbloeide schoone solidariteit. Wij oefenden niet alleen— uitwendige — maatschappelijke critiek, maar stelden ook deneisch van — innerlijke — zelfherziening.Weldra begonnen verscheidenen onzer boven het zooevenplechtig vastgestelde bondsprogramma uit te groeien. Inconflict geraakt met de overheid, bestudeerden wij haarkarakter met de scherpste aandacht. Truus Kruyt en ikverdiepten ons in Kropotkin. Deze deed ons begrijpen, welk eenvermogen tot vrij, wederkeerig dienstbetoon door de modernesamenleving onderdrukt en verwaarloosd wordt (CXCVII), enonthulde ons den aard van den modernen staat. (CXCVIIIvgl. XL, CXCIX) Met anarchisten, syndicalisten, neomarxisten

1) Zie blz. 114-129.

XXXVI

1924

INLEIDING

werkten wij samen in het Revolutionair,Socialistisch Comiteetegen den Oorlog en zijn Gevolgen. Wij eischten practischemaatregelen ter voorziening in de groeiende nooden der be,volking, en kwamen voor directe actie op. (CLVI 77-79)Rusteloos vielen wij de sociaaldemocraten aan, die door denGodsvrede met de burgerlijke regeering verbonden, alle wezen2lijke bestrijding van den kapitalistischen staat en den imperia,listischen oorlog hadden opgegeven, en over algemeen kiesrechten onderwijs met de z.g. christelijke partijen op het onwaar,digst onderhandelden. I)Intusschen behoorden S. D. P. en B. v. C. S. tot die kleinegroepen, welke clOOrzetten, dat er verkiezingen zouden wordengehouden, tegen den wil der groote partijen, ook van deS. D. A. P., die rustig wilden „laten zitten, wat zit". Onsoptreden verwekte felle verontwaardiging. 2) Wij stelden eenprogram op, waarbij de strijd voor onmiddellijke demobilisatie,voor algemeene en algeheele ontwapening in het middelpuntstond. Wij werkten samen met de S. D. P., omdat wij hetmet haar eens waren in de groote hoofdeischen, zonder echteronze verschillen ook maar 66n oogenblik te verbergen. Beiderafgevaardigden zouden in de kamer eventueel stemmen tegenelke oorlogsbegrooting, en tegen deelname van Nederland inwelken oorlog ook. De samenwerking had op de meest loyalewijze plaats. En de resultaten ervan waren belangrijker danwij hadden verwacht. Duidelijk was hierdoor gebleken, datde sympathie voor wat wij wilden, groeide.Daar er voorloopig geen kans was, dat ik naar Brabant zoukunnen terugkeeren, nam ik als predikant ontslag, en beslmij . geheel aan de revolutionaire propaganda te gaan wijden.Mijn vriend en geestverwant P. Eldering wist er voor te

1) Zie blz. 135-145.2) Zie blz. 145.

XXXVII

INLEIDING

1924

zorgen, dat ik voorloopig zou kunnen bestaan. Verloor ikmijn kleine gemeente in het zuiden, benoorden Maas en Waalkreeg .ik een grootere, over heel het land verspreid, terug.Toen ik in de lente van 1917 te Kampen, Arnhem, Zutphen,Enschede, Oosterbeek en Nijverdal over de beginselen endoeleinden van den B. v. C. S. had gesproken, en krachtigtot dienstweigeren en verantwoordelijk produceeren opgewekthad, werd ik door den territorialen bevelhebber uit Overijselen Gelderland verbannen. 1 ) De generaals, die mijn „vader,land" voortdurend beperkten, dreven mij joist naar dehollandsche steden en het vrije Friesland op, waar voor eenantimilitarist het gunstigste arbeidsveld lag. Mijn woonplaatswerd voorloopig Utrecht. Tezamen met den gewezen katholiekJos. Giesen kon ik van daaruit de dienstweigeringsbewegingeen heel eind verder helpen.Dan gaf ik cursussen over sociale en cultureele onderwerpen,sprak voor het Revol. Soc. Comitee, het Rel. Soc. Verbond,den B. v. C. S. enz. Tusschen de neomarxisten en de revo.lutionaire christensocialisten was een schoone wisselwerkingontstaan. Wij kregen oog voor de revolutionaire beteekenisvan het historisch materialisme. (CC, CCI, CCII, CCIII67-134) 2) Mevr. Roland Hoist erkende het recht van onzecritiek op het vaak geesteloos moderne socialisme, en stemdemet de leuze „tweeerlei revolutie" in. 2) Men vindt mijnopvattingen uit dien tijd terug in de Inleiding tot het boekjevan Martinus van der Hoeven „Over het Wezen derGodsdienst" (CLXXX). De uitgever Ploegsma stelde mij inde gelegenheid dit op de best denkbare wijze te verzorgen.Toen het werkje al bijna was afgedrukt, brak de anarchistischelevensopvatting zich in mijn bewustzijn zoo krachtig baan,

Zie blz. 146-162.2) Zie blz. 178-180.3) Zie blz. 154, 232-237.

XXXVIII

1924

INLEIDING

dat ik niet nalaten kon, nog juist aan § 9 een aanteekeningtoe te voegen, waarin tegenover Van der Hoeven's idee vanden „staat" het beginsel eener nieuwe „levensgemeenschap"werd gesteld. (CLXXX 48)In September 1917 sprak ik voor het eerst op de Internationaleschool voor Wijsbegeerte. Behalve dat ik veel had aan devoorbereiding voor deze amersfoortsche cursussen, leerde iksoms nog meer uit onderlinge besprekingen met de leerlingen,waarbij de leeraar menigmaal de leerling bleek. 1 ) Ookontmoette ik er voor het eerst eenige personen, die voor deverdere ontwikkeling van mijn leven van groote beteekeniszijn geworden : Clara Wichmann, Mevrouw Werker en mijnvrouw. Met de eerste werd ik vooral in wetenschappelijkopzicht verbonden. Tot ons aller vreugde kwam zij weldratot de revolutionairen over, waar zij een der ijverigste props.gandisten werd. 2) Mevrouw Werker vestigde mijn aandachtop de moderne opvoedkundige vraagstukken. Mijn vrouwverrijkte mij verrassend door haar helderheid van geest en zuiveroordeel. Het dochtertje, dat zij medebracht, maakte hetvraagstuk der persoonlijke opvoeding voor ons nog des te meerlevend. Wij verdiepten ons in het Montessori.stelsel (CCIV,CCV). Het bleek een onopzettelijke bevestiging van wat wijmaatschappelijk wilden : „noch regeeren, noch geregeerdworden", maar zelfregeering, „selfexpression," zelfontvouwing.Het fichteaansch vrijheidsidealisme dat Bakoenin (XXII 5) enVan der Hoeven (CLXXX xLvi—xux) vervoerde, werd doorde nieuwe opvoedkundige ervaringen schitterend bevestigd,en als uit de wolken overgebracht op aarde. 3)

Langzamerhand had het in den loop der jaren den schijn gekregen,

Zie blz. 245-251, 287.2 Zie blz. 336-339.3 Zie blz. 287-288, 352-355.

XXXIX

INLEIDING

1924

alsof schrijver dezes de z.g. politieke leider van den B. v. C. S.zou worden. Zonder het te willen of te bedoelen, was ik doorallerlei omstandigheden op den voorgrond geraakt, in hetbizonder toen Enka was overgegaan naar de S. D. A. P. enVan der Zee naar Indic vertrokken. In den Bond achttenverscheidenen het mijn allereersten plicht, het nu eenmaalaangenomen beginselprogram zoo krachtig mogelijk voor testaan en te verdedigen. Men hield het niet voor gewenscht,nauwelijks voor geoorloofd, dat ik telkens weer van nieuwgewonnen opvattingen en inzichten blijk gaf: ik behoordevoor alles te rekenen met het Bondsbelang ; had tot taak „depolitieke machtsformatie te bevorderen." Dit was echterin strijd met mijn aard. Was het niet in strijd met het wezenvan de revolutie zelve ? In werkelijk.menschelijke verhoudingengaat het om een gezamenlijke ontwikkeling, waardoor elkweer zooveel mogelijk kans tot zelfiontwikkeling krijgt. Heel departijpolitiek, het partijwezen, heel de methode van machts•en verantwoordelijkheidsoverdracht leek mij burgerlijk.voor.burgerlijk, wezenlijk nog clericaal. Tegenover de bestaandeorganisaties, die de persoonlijkheid telkens weer bleken teschenden, zoo al niet dood te drukken, en die inderdaadslechts mechanisaties — al te vaak in dienst van machinaties —waren, was ik begonnen propaganda te maken voor eenstelsel van „organisaties in opzichten," dat ik later doorde anarchistische literatuur bevestigd vond (CCVI 37), enin hoofdzaak beantwoordde aan wat Cole thans als „functioneeledemocratic" betitelt. 1) Wel erkende — en erken — ik hetrecht en de noodzakelijkheid van leiding. 2) Maar ik bestreedhet recht van het officieele leiderschap, het zedelijk overwicht,dat daaraan mechanistisch wordt vastgekoppeld, en de bevOcir.

1) Zie blz. 294-300.2) Zie blz. 372-373.

XL

1924

INLEIDING

rechting, die er altijd weer uit volgt. Zooals de partijen totnu toe waren ingericht, moest de groote meerderheid welgedoemd worden tot passief zich maar laten „besturen" enbedoen, tot een gemakzuchtig maar overlaten van de beslissin.gen aan de officieele „vertegenwoordigers," de „gezag".hebbers,de „bonzen". Dit scheen mij uit sociaal.paedagogisch oogpunteenvoudig verderfelijk.lk• had echter reeds een „aanhang" gekregen. En deze lietniet zoo gemakkelijk los Ik was genoodzaakt mij krachtigte verdedigen, te meer, omdat zich een crisis in mijn levens.en wereldbeschouwing voltrok, waarvan ik de consequentiesnog niet overzag, maar, die — dit voelde ik — op eenuiterst linksch standpunt uitloopen zou. 1k waarschuwdeverschillende bondgenooten, op mij als „leider" niet te ver,trouwen. Ik waarschuwde met des te sterker nadruk, omdatSlotemaker de Bruine en anderen, die mijn ontwikkeling naarlinks nog eerder dan ik zelf in haar consequenties doorzagen,mijn persoonlijke opvattingen — die ik b.v. in het R. S. V.voorstond als de officieele bondsopvattingen gingen voor.stellen, en, griezelend van mijn „pantheisme", spraken : „Datkomt er nu van!" Terwij1 de waarheid was, dat zoo iets ervan kwam bij mij. 1) Een vroeger bondslid, die tot reactionaireopvattingen was teruggevallen, en over „de gevaren" van hetreligieuze socialisme schreef, begon mij reeds allerlei bedenkelijkste verwijten, waarvan hij echter weldra het onbillijke erkende.(CCVII, CCVIII, CCIX)Het politieke partijwezen eischt van de „leiders" nu eens, demassa op te jagen in een richting, waarvan ze zelf het doel nietziet, dan weer haar ongemerkt of te leiden van het doel, datvoorgespiegeld wordt, meermalen het oorspronkelijk bedoelde

Bij Kruyt b.v. kwam er heel iets anders van. Bij anderen bleef het, wat hetvroeger was.

XLI

INLEIDING

1924

op te geven, omdat de massa niet tot gaan in de goede richtinggeneigd is. Er zijn wellicht „leiders", die the) op driften eninstincten leven, wier gansche wezen zoo op partijwezen enpartijdigheid is ingesteld, dat ze zonder schaamte in staatzijn, de ontwikkeling van zekere opvattingen in zich zelf teremmen, en bepaalde gedachten en waardeeringen, die methet partijbelang strijdig schijnen, uit hun bewustzijn tebannen ; die met een goed geweten zeggen kunnen : „Quevoulez.vous I je suis leur chef, it faut que je les suive."Ik behoor tot hen niet. Ik moest onophoudelijk bewustveranderen, en, wilde ik mijzelf respecteeren blijven, vandie verandering blijk geven aan anderen. Dit nog te meer,nu ik in een bevoorrechte positie was. Ware ik predikantgebleven, dan had ik misschien gedaan als zoovelen : uiteraardmij ontwikkelend, zou ik als vanzelf zoolang mogelijk mijnnieuwe opvattingen uit den ouden bijbel hebben teruggelezen.Nu was ik plotseling tegenover mijn vroeger leven komen testaan, en kon er dus gemakkelijker een objectieven kijk opkrijgen. Ik begon alles opnieuw te onderzoeken.In 1918-19 gaf ik cursussen over de ontwikkeling van hetgodsdienstig leven, zooals dat in den bijbel wordt weer.spiegeld. Hoe meer ik mij daarmede bezig hield, — hoescherper ik begon waar te nemen, op welke wijze dit„dagboek van de volken" in den loop der eeuwen uit deziel der menschheid was geboren, — des te minder kon ikhet beschouwen blijven als het „Boek der boeken", hoeveelschoons en goeds het ook bevatte. Ik vond er steeds duidelijkerallerlei deugden, maar ook allerlei ondeugden der oude volkenin weerspiegeld, allerlei verhevens maar ook veel bekrompensen onedels. Het beste, wat ik erin zocht en vaak gevondenhad, was er toch eigenlijk slechts in beginsel aangegeven,meermalen zelfs op onheldere, dubbelzinnige, verwarring stich,tende wijze ; het slechtste, wat ik mij denken kon — wraak,

XLII

1924 INLEIDING

vergelding, willekeur, wereldvlucht, eeuwige straf b.v. —telkens weer bedenkelijk uitgewerkt. Ik ontdekte, dat ik degewoonte had aangenomen, eenige teksten uit den bijbel, diemin of meer met mijn opvattingen strookten, zooveel mogelijkin mijn geest uit te leggen, om ze daarna als het wezenlijkevan het 0. en N. Testament te beschouwen — zonder mij omde andere ernstig te bekommeren. Er gingen onmiskenbaarzuivere strekkingen door den bijbel heen. Maar het had voormij ten slotte toch geenerlei zin meer, de waarheid vanmijn inzicht te toetsen aan het evangelic. Ik was trouwensal bewust begonnen, de waarheid van het evangelic aan mijninzicht te toetsen. ') Enka, die weer bondslid was geworden,had hiertegen in „Opwaarts" geprotesteerd. Uit christelijkoogpunt terecht. Had ik zelf in 1912 niet geschreven :„Wat is een christen? Iemand, die Jezus Christus eert alsden waren mensch, den voorbeeldelijken mensch, het hoogte%punt der menschheid. Iemand, die spreekt : „Buiten Christusgeen heil," en alle goeds ter wereld tot Christus terugvoert,in Christus acht tezamengevat en uit Christus, het licht derwereld, uitstralen ziet. Die hem niet slechts eert als den warenmensch, maar als het hart der wereld." (IV 12-14)Volgens dit criterium behoorde ik thans niet meer tot dechristenheid, hoeveel ik wellicht ook aan haar te danken had.Het werd mij plotseling bewust, toen Van Doesburg, die inLeiden mijn cursussen volgde, eens op den man af vroeg :„Het is alles heel ruim en open ; maar — waarom noem jeje christen?" Ik kon daarop geen redelijk antwoord geven.Tot mijn eigen verbazing. Mijn overtuiging viel van hetchristendom af, als een vrucht van een boom.Het werd een onrustige, spannende tijd. De buitenwereldbeschouwde mij, of ik wilde of niet, als een der voornaamste

1) Zie blz. 213.

XLIII

INLEIDING 1924

christensocialistische „leiders". Ik had in het land een vrijgroote invloedspheer, en al te veel menschen stelden eenongecontroleerd vertrouwen in mij. Ik had niet het recht,omdat ik mij door het christendom hêên tot een meeruniverseele wereld. en levensbeschouwing opgeworsteld had,den geheelen B. v. C. S. onnoodig in verwarring te brengen.Derhalve gaf ik mijn functie als lid van het hoofdbestuur op,en legde zonder veel ophef het redacteurschap van „Opwaarts"neer. Ik verliet de kerk, en bedankte weldra als lid van den B.v. C. S.Nadat ik kort daarop voor de vrijzinnige theologen te Amsterdamde reeds een jaar geleden toegezegde lezing over christendom enrevolutie had gehouden 1 ), trok ik mij voor eenigen tijd terug :ik had behoefte aan rust en nieuwe orienteering.Het gaf een grooter schok en wekte meer misverstand —hier en daar zelfs toorn, verbittering, vervreemding — dan ikhad verwacht. Maar wat het zwaarste was, dat moest hetzwaarste wegen : met welk zedelijk recht zou ik ooit weer alsspreker of als schrijver zijn opgetreden, indien ik niet aan mijnontwikkelend inzicht trouw gebleven was ?Tot de crisis in mijn overtuiging hebben ook bijgedragende bijeenkomsten ten huize van mevrouw Kapteyn—Muyskenin Den Haag. Daar had ik het voorrecht, den anarchist Reijndorpte leeren kennen — een bekwaam sociaal.psycholoog (CCX),met wien ik sedert bevriend ben gebleven — ; daar ontmoetteik Clara Wichmann, Dr. Berlage en anderen. Wij besprakener verschillende problemen, vooral in verband met het verloopder europeesche revolutie, en verdiepten ons in vragen vanlevens. en wereldbeschouwing. Mevrouw Kapteyn — dieKropotkin had gekend, Guyau's boek over de moraal in hetengelsch vertaald, en een persoonlijke vriendin was van Car.penter, Shaw en Domela Nieuwenhuis (CCXI 119-152) —

1) Zie blz. 252-272.

XLIV

1924

1NLEIDING

vestigde mijn aandacht op het werk van Guyau (CCXII107-144).Guyau's „Schets eener onafhankelijke Moraal" (CCLVI),door Elisee Reclus als een nieuw evangelie begroet (CCXI 105),versterkte mijn vertrouwen in het sociale vermogen vanden mensch. Zijn leer van de idee force, welke hij met AlfredFouillee (CCXIII) deelde, bevestigde mijn opvattingen aan.gaande de „inschijnende en tot zich opvoerende macht dergeestdriftig gestelde idee," waarover ik in die dagen veel sprak.Het zich geven om der wille van het hoogste, waartoe eenmensch, waartoe heele groepen menschen op verrassendeoogenblikken telkens weer in staat blijken, komt niet voortuit een of ander moeten, maar uit innerlijken overvloed. Dezegedachte, die zich ook bij Nietzsche sterk naar voren dringt,maar daar niet tot haar recht kan komen (CCXIV), werd doorhet oorspronkelijk christendom vaag als werkelijkheid ervaren.Maar in het N. T. heerscht nog te veel de geest van hetmoeten, en wordt met de paedagogie van het mogen en kunnente weinig ernst gemaakt. Zelfs Jezus heeft zich van dwang enbedreiging nog lang niet bevrijd. Maar dan behoort hij doorons daarvan bevrijd te worden1 Er wordt door den Christusvoortdurend met straf en bedreiging, en met een nauwelijksvergeestelijkten vorm van gebod en bevel gewerkt, tot zelfsinzake het vrijste, de liefde toe. Volgens het evangelie moet menwedergeboren worden, of anders moet men liefhebben, ofanders..., moet men heilig zijn, of anders ... Het gevolg is, dat dechristen meestal bezig is, zich tot het een of ander te forceeren.En daar het hoogste alleen in vrijheid plaats vinden kan,wordt zoo juist het spontane, dat bier het minst gemist kanworden, het meeste geweld aangedaan. De „liefde tot God enden naaste" is ten slotte een plicht. En . . . een verzekerings¢middel tegen eeuwig onheil. Men gaat nu methodisch, metho.distisch, bekeeringen veroorzaken, menschen wederbaren — de

XLV

INLEIDING

1924

prachtige beeldspraak der wedergeboorte is tot een noodlottigedogmatische kunstbewerking geworden, waartoe een ieder,mechanisch, op de wijze der militie, is verplicht —; men komter toe een innerlijke houding van heiligheid, liefde, vreugde,zelfs een stereotypen uitwendigen glimlach aan te nemen —alles veel meer pose, dan de oprechtsten zelfs maar kannenvermoeden. Om van bewust verleugenden te zwijgen. Welzijn er christenen, hoog hierboven uit. Menschen, die in eenof ander opzicht door het evangelie getroffen, dit hebbenomgedicht tot een ideaal, dat hen werkelijk leidt. Aileen wetenzij niet, hoezeer zij eigenlijk zichzelf al leiden — naar iânleidingvan het evangelie. Zij behooren tot het ondogmatische type,tot de vrijzinnigen, de ketters, die in beginsel het traditioneelein zich overwonnen en tot zich omgezet hebben, omdat zijeigen, nieuw, oorspronkelijk leven in zich dragen.Er zijn in den bijbel zonder twijfel kiemen van een hoogereopvoedings% en bevrijdingsmethode. Maar zij blijven uitzonde.ringen, die een anderen regel bevestigen. Vandaar dat Gogartenopmerkt : wat het beste in Jezus was, leeft ook nu nog, maarzuiverder, voller ontwikkeld dan voor negentien eeuwenmogelijk is geweest. (LXXIII 102)Zoo is b.v. het nieuwtestamentisch, oudchristelijk communismealtijd min of meer begrensd van karakter gebleven : alleenvoor geloovigen. Wezenlijk is de strekking der leer van hetgodsrijk universeel. Feitelijk echter omvat dit slechts een ge.deelte der menschen : de uitverkorenen. Vrijzinnige christenenhebben de gewoonte aangenomen, in de idee van het godsrijkalien en alles samen te vatten. Het getuigt van een aanmerkelijkeverruiming. Maar — met dat zij dit doen, zijn ze boven hetchristendom uit.Dit deed vooral Johannes Wendland mij verstaan, wienshandboek voor maatschappelijke ethiek ik eenigen tijd laterleerde kennen : God en zijn Rijk — zoo zegt hij — is in

XLVI

1924

INLEIDING

zekeren zin een bovenwereldlijk ideaal. Het koninkrijk derhemelen moge op aarde dalen, het heeft toch een tinderkarakter dan de tegenwoordige wereld — er is b.v. geen smart,geen dood, geen onderscheid der geslachten —. Het christendomheeft een heel andere wereldbeschouwing dan het griekendom,dat den kosmos van eeuwige ideeen ziet doortrokken. „Degansche kosmos ligt in het booze" — antwoordt I Joh.V vs. 19 —.Ook de hoogste wijsheid van Griekenland, het opgaan in derede, waarvan Aristoteles als over het opgaan in het goddelijk'even spreekt, wordt door het christendom als zoodanig nietaanvaard. Wel trachtten Clemens en Origenes het griekscheen het christelijke te verbinden, — wel stroomde door Dionysiusden Areopagiet en door Augustinus het grieksche denkenin het christendom binnen, — maar dit betrof toch meerden vorm dan den inhoud. Wanneer echter Kant, Fichte,Schiller, Goethe, Schelling, Hegel, Humboldt, Schleiermacherde klassieke traditie voortzetten, en ten slotte Lasson ertoeovergaat, Plato en Aristoteles te christianiseeren, — wanneerHegel, Chr. F. Baur het christendom als een voleindigingvan de nieuwe levensbeweging aanzien, welke met Socratesbegint, — dan is dat geforceerd. De moderne idee derpersoonlijkheid stamt veeleer van Fichte dan van het evangelie;de moderne idee der geestelijke gemeenschap, waarin zich diepersoonlijkheid ontwikkelt, veeleer van de duitsche romantieken de klassieke wijsbegeerte, dan van het oude christendom.(CCXV 4-7)Hoe meer ik hierover nadacht, des te juister scheen het mij.Had ook ik zelf niet de fichteaansche.hegeliaansche maat,schappelijke idee, waardoor zoowel de gedachtenbouwselsvan Marx als die van Bakoenin gedragen worden, in hetevangelie ingedicht, en het N. T. al meer gelezen in dengeest van de tegenwoordige wijsbegeerte? Voor mij lag — enligt — de kosmos niet in het booze — het booze ligt óók in den

XLVII

INLEIDING

1924

kosmos —, en ik was misschien meer „jood" en „griek" dan„christen" geweest ; „jood", inzooverre ik met de israelitischeprofeten het leven „bejahte", het goede dezer wereld gaarneaanvaardde en dit aan elk, ook aan de dieren (Jez. XXX vs. 23-24)gunde '); „griek" inzooverre het mij ging om de verwerkelijkingvan een harmonie uit kracht der menschelijkobovenmenschelijkerede ; al wist ik mij boven de eenzijdigheden van „jodendom"(wil : zedelijkheid) en „griekendom" (intellect: redelijkheid)principieel uit, en voelde ik mij onvergankelijk verrijkt doorwat ik aan het „christendom" (gemoed : liefde) dankte. En zoomoest ik langs een gansch anderen weg tot dezelfde conclusieals Von Hartmann komen, die na een uiterst nauwkeurigen diepzinnig onderzoek van de beste vrijzinnig..christelijkedenkers 2 ) besloot, dat de modernogodsdienstige opvatting uit%loopt op „een algemeen.menschelijke religie, welke het ideeeleeinde van het christendom en de positieve overwinning daarvan,d.w.z. de ideeele aanvang van een nieuwen hoogeren trap vanhet religieus bewustzijn beduidt" (CCXVII 115). Dat naarmijn vaste overtuiging ook „het oosten" (gevoel : intuitie enteederheid) daarin een rol van beteekenis zal spelen, kan denlezer reeds zijn gebleken.Het is duidelijk, dat ondanks de versplintering der laatste tijden,iets van dit nieuwe overal wakker wordt. Reeds heeft Bakoeninvan de revolutionaire religie der vrijheid (CXLVII 353),van de komende religie der humaniteit (CCLIII 155) ge,sproken. Reeds wilde Vincent zijn kosmisch solidariteitsgevoelvertolken door „sterren en makkers" (CCXVIII 195). TerwijlVan Collem zingt:

') Er is waarheid in de opmerking van Chantepie de la Saussaye : „Er liggen in"tevangelie geen sociale lijnen, ook niet in de Bergrede. De profeten van Israel prediktenveel meer sociaal dan de apostelen." (CCXVI 292)

Lipsius, Biedermann, Pfleiderer, juist mannen, die ik als theoloog bizonder hadgeschat.

XLVIII

1924 INLEIDING

Er is niet anders dan het Communisme.Wat is de zee alleen, wat is de ster,Wat is de schemering, wat is het licht,Het stofgoudlicht, het alomvattende,Wat zijn de bergen en het hooge woud,Wat is de vogel aan de grijze wolk,Wat is de lente, winter, herfst en zomer,Wat is de aarde, de vruchtdragende,Wat zijt gij alle zwervers in het ruim,Wanneer de mensch niet komt, die u begrijpt,De komende, die uw bestaan uitzegt,De komende, die u uw doel aanwijst,De komende, die u tezamen vat,De komende, uw schepper en uw zoon,Uw nieuwe God, uw mensch, uw Communist.

Indien ik mij geen christen meer noem, is dit, omdat ik erboven.uit ben gegroeid. Omdat het Nieuwe Testament voor mij eenOud Testament is geworden. Omdat christendom, jodendom,griekendom, enz. alle slechts wortels zijn van den grootenboom der kosmische religie. Indien ik voor mijzelf het woord„godsdienst" niet meet. gebruik, is dit, omdat „God" zoowelals „dienst" in deze tijden meer misverstand wekt danverstand. Indien ik aarzel mij „religieus" te noemen, en bijgeen officieehreligieuze instellingen meer ben aangesloten, isdit, omdat ik alle officieele religie wantrouw ; omdat menwerkelijke religie slechts beleeft bij oogenblikken, en menvooral op dit gebied van zichzelf beter te weinig zegt dante veel. Het is geen quaestie van ontkenning, maar van op.heffing, niet van verarming, maar van ontzaglijke verrijking.

In 1917 was de russische revolutie uitgebroken. Uit hetoosten klonken schitterende klanken : „Raden! Zelforganisatie

XLIX

INLEIDING

1924

van het yolk I" De groote golven der omwenteling kwamennader : in 1918 werd er zelfs iets wakker in Nederland. Deregeering was van het leger niet meer zeker. Zij begon hetvertrouwen te verliezen van de middelklassen. Hoe het hierverder zou loopen, hing van de ontwikkeling in Europa af.Indien de revolutie hier werkelijk clOOrzetten zou, zou hetintellect worden verproletarizeerd, terwij1 het proletariaat zichintellectueel geweldig zou ontwikkelen. De valsche scheidingin hoofdo en handarbeiders zou worden opgeheven. Eennieuwe volksopvoeding zou noodzakelijk zijn. Technici,chemici, allerlei kenners van toegepaste wetenschap, artsen,onderwijzers, kunstenaars, zouden bij een mogelijken revolu=tionairen opbouw een grootsche taak te vervullen hebben.Daarom nam ik najaar 1919 deel aan de oprichting van denBond van Revolutionair Socialistische Intellectueelen. Beroepdoende op gemeenschapszin en behoefte aan persoonlijkzelfbeschikkingsrecht, trachtten wij al grooter groepen zooweldoor zedelijke als practische argumenten te winners, en hooptentevens het gewelddadig karakter van eventueele maatschappelijkecrisissen zooveel mogelijk te beperken : „hoe grooter hetaantal intellectueelen is, dat zich tijdig schaart aan de zijdeder onvermijdelijke revolutie, des te zachter zal de overgangkunnen plaats hebben naar een nieuwe maatschappij"(Oprichtingsmanifest).Daar anarchisten, syndicalisten, neomarxisten en christen=socialisten nog altijd samenwerkten, traden behalve schrijverdezes ook A. R. de Jong, Lod. van Mierop, Clara Wichmann,J. Bommelje, Jo. B. Meijer en andere geestverwanten toe.Het was o.a. onze bedoeling, te zorgen, dat de B. v. R. S. I.niet „een bijwagen" van de Moskowartij zou worden,maar vOOral zou dienen tot vorming van beroepsraden metalgemeen.revolutionaire strekking. Wij hoopten daarin de meestradicale mogelijkheden zoo ver mogelijk te kunnen doorvoeren,

L

1924

INLEIDING

en hadden openlijk verklaard slechts te zullen medewerken,indien ook de onzen loyaal de gelegenheid zouden krijgen, omnaar eigen overtuiging te handelen.In den B. v. R. S. I. deden wij hoogst eigenaardige ervaringenop. In de eerste plaats bleek de overheid voor deze organisatieonmatig bevreesd. Wel een bewijs, dat onze propaganda enwerkwijze practischen zin hadden. Spionnage, schending van hetbriefgeheim, provocatie, inhou den van passen, moeilijkheden metbetrekkingen — ziedaar wat er al dadelijk uit volgde. Overigensviel uit revolutionair oogpunt een aanmerkelijk deel dier z.g.intellectueelen niet mee. Enkelen liepen rond met zottedictatuur.plannen. Anderen meenden een maatschappelijkepanacee te hebben uitgevonden, die ze u geheimzinnig ver%toonden. Over het algemeen was hun maatschappelijke kennisbij die van revolutionaire boeren en arbeiders achter. Behalvenaieven en phantasten vond men onder hen een bedenkelijkprocent geloovigen : menschen die bereid waren, zichonmiddellijk „aan de leiding van Moskou over te geven,"zonder critiek ondoorgronde bevelen op te volgen, enz.Eens wekte ik de verontwaardiging van een groep opander gebied zeer hoogstaande personen door het voorstel,onmiddellijk de russische, hongaarsche, geheel de europeescherevolutie critisch te gaan bestudeeren, om in ieder geval tevoorkomen, dat wij bier tot allerlei reeds gemaakte foutenvervallen zouden, en om in staat te zijn, rekening houdendmet de werkelijkheid in het eigen land, slechts dat toe tepassen, wat uit het gebeurde in de laatste jaren inderdaadvoor Nederland zou volgen. Critiek op de russische revolutie?Maar dat was heiligschennis IDe B. v. R. S. I. gaf eenige geschriften uit, o.a. van ClaraWichmann over het nieuwe russische huwelijkso en familierechten over het syndicalisme (CCXXV 112-155, 163-191). Ookeen brochure van schrijver dezes tegen de antirevolutiewet,

LI

INLEIDING

1924

„Poging tot Aanslag op Revolutionairen," welke naar aanleidingvan Fichte's „Die Bestimmung des Gelehrten," met eenberoep op de studenten sloot.Het officieuse orgaan van den B. v. R. S. I. werd „De nieuweAmsterdammer." Zijn hoofdredacteur, Mr. Wiessing, socialistin den algemeenen zin des woords, was bij het begin vanden oorlog nalef.profransch geweest. De ontwikkeling dereuropeesche omwenteling had zijn inzicht verhelderd. Vooral hetaangrijpend beroep van Trotzky op het wereldproletariaatin 1917 hadden hem de oogen doen opengaan. Clara Wichmannen ik waren tot de redactie van zijn courant toegetreden. Zestond voor nieuwe richtingen op elk gebied open. Aan hetbureau van het blad werd een boekhandel verbonden, waarrevolutionaire literatuur op ieder terrein te verkrijgen was.Een oogenblik leek „De nieuwe Amsterdammer" een middelpuntte zullen worden van opkomend geestesleven, en van beteekenisvoor de revolutionaire zelfopvoeding. Toen echter de krachtder europeesche omwenteling afnam, verslapte ook in denB. v. R. S. I. de geestdrift. De reactie herwon. De gelegenheids.revolutionairen trokken af. De beste kameraden bleven over.Maar met „De nieuwe Groene" was het weldra gedaan : hetblad kon geen advertenties meer krijgen. Het werden goededagen voor „De Haagsche Post."

Om de werkelijke verhoudingen beter te leeren kennen, had ikmij naar Berlijn begeven. Daar was een brandend centrum vanrevolutionairen. Russen, zweden, spanjaarden, armeniers, indiers,chineezen — men ontmoette er van alle volken. En dan duitschersnatuurlijk. Hier was eindelijk gelegenheid, betrouwbare inlich•tingen te krijgen over de behandeling van anarchisten ensyndicalisten in Sovjet.Rusland. Het bevestigde de ernstigstegeruchten. De russische revolutie was aan 't verloopen.En van de duitsche revolutie zou niets komen. Vooral wat

LII

1924

INLEIDING

Franz Pfemfert mij dienaangaande meedeelde, liet geen twijfelover. Deze — een vriend van Karl Liebknecht, die alsredacteur van „Die Aktion" in 1914 tegen den oorlogswaanzinstand gehouden had, en de groote aanklager der duitschesociaaldemocratie was geweest — werd nu ook de aanklagervan het gezagscommunisme, dat hij eerst geestdriftig aan.gehangen had. Noch K. P. D. noch K. A. P. konden hemmeer bevredigen. Hij wilde verder, en trok consequenties,die in de richting van anarchisme en syndicalisme gingen.Maar juist daarom kon, wat in Duitschland geschiedde, hemal minder voldoen. Fel toornde hij tegen het opportunisme,de corruptie, het putschisme van de duitsche K. P..leidersen tegen het ondergeschikt maken van de III Internationale aande machtspolitiek van Moskou. Mededeelingen van K. P..ers,K. A. P..ers, leden der russische arbeidersoppositie, van anarchistenen syndicalisten uit Midden en Oost Europa bevestigden zijnopvatting. Ik leerde in Berlijn gruwelijke toestanden kennen.Niets was pijnlijker, dan van te voren te weten, dat er opeen werkelijke verlossing niet te rekenen viel.Thuis gekomen, begon ik onmiddellijk tegen de vervolgingder russische revolutionairen te ageeren, en deed ook eenberoep op de hollandsche C. P..ers. Dezen achtten het echtereen beleediging te veronderstellen, dat zij eenige fout in depractijk hunner russische kameraden toegeven zouden, en eenpoging zouden wagen, om hun partijgenooten tot een mensche.lijker optreden tegen vroegere makkers te bewegen. Zij gotenfiolen laster over de russische anarchisten en syndicalisten uit.1k waarschuwde in verschillende deelen des lands : „Derevolutie in gevaar 1" en deelde de berlijnsche ervaringen mede.Overal kwamen er C. P..ers fel in oppositie, zonder echterde feitelijke argumentatie te ontzenuwen.In 1922 en 1923 was ik opnieuw te Berlijn, en ontmoette errussen, die de uitmoording van Kronstadt hadden overleefd,

LIII

INLEIDING

1924

revolutionairen, die onder den czaar naar Siberie en onderLenin naar Duitschland waren verbannen. Ik hoorde deurenlange vertogen van Geizmann — die later tot de III Inter.nationale overging —, van Wollin — die met Machno samenhad gewerkt —, en sprak er met Jartschoek, Mratschny,Maximoff, Emma Goldman, Schapiro, Wilckens e.a. Hetwaren dikwijls trieste ontmoetingen. Toch was niemand vanhen geheel ter neer geslagen I Zij bleven trouw aan derevolutionaire idee, bereid te strijden voor hun hoog beginsel,desnoods tegen alien.In 1922 verscheiden maanden te Parijs, vernam ik weldrahetzelfde als in Duitschland : de revolutie verloopt : opportu.nisme, corruptie, militarisme, neiging tot putschisme. Ik woondede oprichtingsvergadering der C. G. T. U. bij, en verbaasde mijover de vertroebeling der fransche arbeidersbeweging doorde bolsjewistische tactiek. Om de internationale toestandennauwkeuriger te leeren kennen, raadpleegde ik italiaansche,russische en spaansche kameraden. Terug in Nederland, wan..schuwde ik opnieuw : „De revolutie in gevaar 1" Onderwijl werdin Duitschland de massa onverantwoordelijk opgejaagd, enmaakte de III Internationale uit tactisch oogpunt eindelijkde zonderlingste sprongen. Critiek was echter ongeoorloofd :men moest eerst wachten, tot Lenin zou zeggen : „Ik heb mijvergist" dan dit óók zeggen, en weer wachten, tot Lenin hetnag eens zeggen zou Vooral de stelling, dat het geloof in eenweldra naderende west.europeesche revolutie onverantwoordelijkutopisme was, werd door de bolsjewieken beschouwd alsrevolutionaire ketterij.Met dat al is de duitsche revolutie niet gekomen. Onverbiddelijkheeft de geschiedenis de opvattingen van Pfemfert, welke opgrondige kennis en bittere ervaring berustten, bevestigd.

De lezer van dit boek zal bemerken, dat er uit revolutionair

LIV

1924

INLEIDING

oogpunt m.i. altijd een zaak van het allerhoogste belang isgeweest : de verhouding van doel en middelen. Bijna opelk gebied is mislukking aan verwaarloozing van dit uiterstgewichtig moment te danken. Vandaar de laatste jaren mijnwerk in de internationale antimilitaristische beweging. Destrijdmiddelen, die het I. A. M. B. tegen oorlog en reactiepropageert, doen een beroep op het meest revolutionaire inde revolutionairen : verantwoordelijkheidsbesef, redelijk oordeel,solidariteit. Hoe meer de door ons voorgestane middelenworden toegepast, des te dichter komen wij bij het opperstgewilde : persoonlijke en maatschappelijke vernieuwing. Daaromhebben wij op het Internationaal Anti,Militaristen Congres teDen Haag ons verzet tegen „rood militarisme" en „revolutionairjezuitisme." (CXVI) Daarom heb ik het Wereldcongres voorden Vrede, belegd door het I.V.V., eraan herinnerd, dat nochde z.g. nationale democratie (parlementarisme, ministerialisme)noch de z.g. internationale democratie (volkenbond d. w. z.regeeringenbond, statenbond, imperialistenbond) in den strijdvoor vrede en vrijheid betrouwbare middelen zijn. (CCXIX,CCXX) Daarom keerden wij ons tegen de barbaarsche verdruk,king der revolutionairen in Sovjet Rusland, en sprak ik tegen deneiging van sommigen op het Anarchisten,Congres te Berlijnom in den strijd tegen de bolsjewistische terreur te vervallentot het „met welke middelen dan ook." 1) In het I. A. M. B.werken revolutionairen samen, die weten, dat het meer dan ooitnoodzakelijk is, strijd te voeren tegen het monster Staat, tegenalle dictatuur en tegen elk machtsmonopolie. (CCXXI,CCXXII, CCXXIII) Niemand minder dan de marxistischedenker Lukacs (CCII) heeft den 1 Mei 1920 verklaard, dat devrijheid maar niet plotseling aan het einde van een of andere

') Zie blz. 334-336.

LV

INLEIDING 1921

revolutionaire periode uit de lucht komt vallen: „er moet eenoogenblik in de ontwikkeling komen, waarop ze een derstuwkrachten wordt; haar beteekenis als stuwkracht moetgedurig toenemen, tot het oogenblik is aangebroken, dat zijvolkomen de leiding op zich neemt." (CCXXIV 485) Welnu:de vrijheid is haast van de aarde verdwenen. Ze wordt ookonder zich noemende revolutionairen al minder geduld. Haarbeteekenis als stuwkracht is sedert 1917 voortdurend afge-nomen. Een reden te meer, om voor die meest versmade, dietoch de meest onmisbare is, uit alle macht op te komen. Niet,dat wij nu weer anderen tot vrijheid dwingen willen. Welechter handhaven wij onverzettelijk ons recht om naar eigenopvatting te handelen, en laten wij noch onszelf noch onzekameraden door voorstanders en verdedigers van dwangmethodenweerstandsloos aantasten. Integendeel 1 Wij verzetten ons zookrachtig als wij kunnen, en doen op het strijdvermogen onzergeestverwanten voortdurend een beroep. En wel geven wij demiddelen aan, die ons doeltreffend lijken. Naar het oordeelvan schrijver dezes worden zij nog altijd het beste vanuit deidee der geestelijke weerbaarheid bepaald. Geweld zalaltijd de zwakste, Uri nimmer de sterkste zijde van derevolutie zijn. Het ontwikkelen van andere krachten is een,voudig absoluut noodzakelijk. Niemand wordt echter tot wat wijwillen, mechanisch genoodzaakt : aan dienstplicht doen wij niet.Misschien is trouwens wel niemand in staat altijd volkomendoor te voeren, wat wij willen. Misschien wij zelf welniet. Hoe zouden wij er anderen dan toe verplichten ? Erkunnen oogenblikken komen, dat hetzedelijk hooger staat, geweldte gebruiken, dan geheel en al niets te doen. (CCLIV)Er kunnen andere oogenblikken komen, dat zelfs bewust nietsdoen, al ware het ten koste van zijn leven, beter is, dangeweld te gebruiken. Indien men mij „een regel" vraagt, danantwoord ik gewoonlijk :

LW

1924

INLEIDING

wat gij niet kunt laten, moogt ge m. doen ;wat gij niet doen kunt, behoort ge m. te laten.Hieruit volgen voor ieder andere consequenties. Doch hoemeer men zich ernstig afvraagt : „Kan ik het werkelijk nietlaten ?" — „Kan ik dat inderdaad nog wel doen?" — des tegrooter is de kans, dat men in zich het vermogen tot hoogervorm van strijd ontdekt, en nieuwe krachten in zichgaat ontwikkelen.— Maar degenen die daaraan niet toe zijn?Die zullen dit alles zelfs niet willen probeeren. Zij zullenvoor hun eigen zaak op eigen wijze met eigen middelen strijdenhoe dan ook.Men heeft mij vaak gevraagd, of ik dan meen, dat alle strijdmet „wapenen der barbaren" waardeloos zou zijn. Het antwoordluidt : Waarschijnlijk niet, er is, mede door het geweld, heelwat goeds in de wereld tot stand gekomen. Zelfs de burgerlijkesamenleving is betrekkelijk te waardeeren — al dadelijk alsovergang naar beter.') Vergeleken bij het tegenwoordig Duitsch.land schijnt mij ondanks alles het bolsjewistisch Ruslandverder ; vergeleken bij het vroegere, czaristische Rusland ziirzeker. Wie echter kan betwijfelen, dat bij verdere ontwikkelingin de richting van persoonlijke en maatschappelijke vrijheid

waarom het nu eenmaal bij de revolutie is begonnenl —er met geweldsmethoden al minder zal te bereiken zijn?Er zijn bovendien in deze samenleving al geweldenarengenoeg, ook in de revolutionaire beweging : menschen, diez•56 onder de suggestie van het moderne militarisme en van hetimperialisme zijn gekomen, dat zij het onderdrukken en ver,moorden haast niet meer laten kunnen. Allerlei onwaardigedriften werden door de noodlottige omgeving, waarin zij ver,keerden, in hen onmatig geprikkeld en op bedenkelijke wijze

I) Zie bk. 146-148.

LVII

INLEIDING

1924

gewekt. Zelfs Henriette Roland Hoist heeft haar standpuntvan 1918 ') verlaten, en geleidelijk het roode militarisme enjezultisme aanvaard. Zij acht dit thans ook plicht vanschrijver dezes, dien zij verwijt, aan zijn vroegere overtuigingontrouw te zijn geworden. In hoeverre ? Ten opzichte vanjezultisme, militarisme, vrijheid en persoonlijkheid toch nietZelfs het marxisme heb ik altijd gewaardeerd, voorzoover hethet v r ij heid sbeginsel vertolkte 2), en om der wille van debeleediging der persoonl ij kheid ben ik tegen hetbolsjewisme in oppositie gegaan. 3)Wanneer zal mevrouw Hoist ontvankelijk blijken voor hetbetoog, waarmede Clara Meijer Wichmann haar al eenige jarengeleden heeft beantwoord? (CCXXV 192-213 vgl. 113-116)Wanneer zal zij, die onlangs zelf niet meer in staat bleekte bukken voor de eischen der moskovitische partijdictatuur,eindelijk eens ophouden van anderen te eischen, dat deze inalle opzichten het standpunt zullen aanvaarden, dat zij toevalliginneemt, op het oogenblik dat zij spreekt? Wat zou men erbij winnen, indien alien, die meer vrijheid en meer mensche,lijkheid in de revolutie voorstaan, capituleerden, en tot mili=tarisme, jezultisme, dictatuur en terreur hun toevlucht namen?Een groep menschen, die in zich zelf de kiemen van eenmenschelijker toekomst uit tactische overwegingen haddenonderdrukt. Alsof dit al niet weer dan genoeg is geschied.Alsof het er niet juist om ging, die kiemen ondanks alleszooveel mogelijk te beveiligen en aan te kweeken.De bolsjewieken zijn op noodlottige wijze tot het fanatismevan inquisiteurs vervallen. Bijna alles, wat onzerzijds tegendegenen, die kerk, staat en partij verabsoluteerden, tijdensden wereldoorlog gezegd werd, geidt thans ook hen, met wie

1) Zie blz. 232-237.2) Zie blz. 16-17, 35-36, 119, 139, 141-143, 147-149, 178-180, enz.

Zie blz. ur—uv, 335, 340-344, 366-367, 371-376.

LVIII

1924

INLEIDING

wij vroeger tegen kerk, staat en partij, Oar een nieuwe, vrijemenschelijke samenleving streden; met wie wij tegenwoordigniet meer samenwerken kitnnen, omdat zij onze opvattingenbeschouwen als „individualistisch, pacifistisch, reactionairutopisme" (De Kommunist" 23 Aug. 1924).Zijn wij individualisten? Neen! Ons uitgangspunt was en isaltijd geweest de p e r s o onl ij k h e i d, die slechts leven en zichontwikkelen kan uit kracht van de gemeenscha p. Daaromwerd de dienstweigering een „vertegenwoordigende daad"genoemd 1 ), en hebben wij altijd op het beste in de massa eenberoep gedaan.Zijn wij pacifist ? Neen, indien men daaronder verstaat, datwij een gemakzuchtigen, karakterloozen, voorbarigen vredezouden willen sluiten met burgers, staatssocialisten of bolsje,wieken. Ja, indien men onder „pacifisten" menschen verstaat,die „pacem facere," vrede scheppe n, vrede s tic ht enwillen, en die daar in en om zich dagelijks voor strijden.Zijn wij utopisten? Neen, indien men als utopist een menschbeschouwt, die een niet aan de werkelijkheid beantwoordendehersenschim buiten alles en alien am plotseling zou willenverwerkelijken. Ja echter, indien men er mee bedoelt, dat wijUtopi a, een waarlijk menschelijke samenleving, dien droomvan alle tijden, op de aarde zooveel mogelijk tot daad willenmaken, zonder in den blinde to forceeren. Heeft men ertrouwens wel eens aan gedacht, dat er ook zoo iets alsgeweldsutopisme bestaat?Zijn wij reactionairen? Waarom? Omdat wij, nieuwe,menschelijker strijd. en werkmethoden, hooger vormen vanorganisatie voorstaan, dan die tot nog toe gewoonlijk werdenaangewend? Omdat wij oog hebben gekregen voor het noodlotvan de dictatuur der middelen, waarvan ook Moskou de

Zie blz. 115.

LIX

INLEIDING

1924

volken niet kan bevrijden ? Wanneer zullen wij dichter bijeen nieuwe, werkelijk menschelijke samenleving komen : wanneerde geweldscultus voortduurt, het produceeren van verdelgingsamiddelen rusteloos doorgaat, de terreur maar woedt, — of wanneerhet yolk eindelijk naar de strijdmiddelen der revolutionaire anti,militaristen grijpt, welke, hoe meer ze worden toegepast, des tosterker het geweld van menschen tegen menschen doen ver,minderen ? 0.i. is de reactie juist aan den anderen kant : bijdie partij, waar het jezultisme is herboren, het militarisme, despionnage, de geheime diplomatie, het partijfanatisme, hetclericalisme, de staatsvergoding, de bureaucratie, waar menzelfs den index weer heeft ingevoerd. ')Werken wij dan „buiten verband met de organisatie derarbeiders om" ? Indien men onder deze organisatie slechts hetverbond van roomsche, protestantsch.christelijke, sociaalydemocratische of bolsjewistische arbeiders verstaat — ja. Maarwaarom ? Omdat dezen onze opvattingen eenvoudig nietverdragen kunnen ; omdat hun regeeringen de onzen telkensweer opdrijven, gevangen nemen en verbannen. Maar wij werkenal dadelijk in het I. A. M. B., dat aangesloten organisatiesheeft in vrijwel alle landen van Europa, in Amerika, en persoonlijkeleden in alle werelddeelen ; dat in geregeld verband staat metde revolutionaire syndicalisten en andere linkeragroepen, totver in het oosten toe. Indien wij nog geen aangesloten organi,saties in SovjetaRusland hebben, is dit alleen, omdat die daarvan overheidswege systematisch onmogelijk worden gemaakt.Terwijl schrijver dezes volgens H. R. H. van het revolutioynaire proletariaat zou zijn vervreemd, is de waarheid, dat hij

0 De werken van Guillaume, .Guyau, revolutionain:syndicalistische literatuur, depolitieke geschriften van Tolstoi zijn in Rusland verboden. Het in bezit hebbenvan anarchistische literatuur is even gevaarlijk als tijdens de hervorming dat van denbijbel. (Zie inzake Tolstoi het opstel van diens laatsten secretaris, Valentin Boelgakoff.kort geleden uit Rusland verbannen, in „Erkenntniss and Befreiung" 1924 no. 52, „DeWapens Neder" kerstnummer 1924.)

LX

1924

INLEIDING

nooit zoo als in de laatste vijf jaar met proletariers en prole.tarische organisaties in binnen en buitenland in aanraking isgekomen. En op wie hebben de anarchistische, syndicalistische,antimilitaristische congressen der laatste jaren anders een beroepgedaan dan op het yolk zel f, op zijn daadkracht, zijn zelfsbevrijdend vermogen? Op wie hebben wij ons op het I.V.V.-congres voor den vrede beroepen, over de hoofden van deleiders heen?— Maar gij hebt het „contact met de revolutionaire voorhoedeverloren."Hier antwoorden wij : Dat hebt gij. Gij zijt reeds in derevolutionaire achterhoede geraakt. Gij kunt u maar niet vanpolitiek partiganatisme bevrijden. In dat opzicht zijn Pannekoek,Pfemfert en Sylvia Pankhurst verder.

Elders kan men vinden, waarom en hoe ik temidden van deanarchisten strijd. (CLXXXIII) Er is geen sprake van, dat iknu plotseling in een of ander beloofd land zou zijn gekomen.Maar ik bevind mij tusschen menschen, die in de grootehoofdzaak hetzelfde willen, en, wat de middelen betreft, inenkele zeer voorname punten strijdgenooten zijn. (CCLI115-117) Mi. is het anarchisme theoretisch en practisch in menigopzicht verouderd. Maar zijn beginsel — zelfontwikkeling,z elforganisati e— is het eenige, dat toekomst hebben kan.Van groot belang is, dat men internationaal eigen fouten en zwak,heden beseft, en overgaat tot openlijke z e 1 fh e r z i en in g. Eris een ernstig pogen, op allerlei gebied zijn achterstand in tohalen. tioeken als van Nettlau over Malatesta (CCXXVII),Rocker over Most (CCXXVIII), Gille over de menschelijkewaardigheid (CCXXIX), opstellen als van Ludwig Oppenheimerover de geestelijke grondslagen van het anarchisme (CCXXX),openen reeds nieuwe perspectieven. Terwijl anderzijdsde moderne ziel. en opvoedkunde van beginselen uitgaat,

LXI

INLEIDING

1924

wier consequente doorvoering slechts in de richting van hetanarchisme leiden kan. Niet alleen heeft de z.g. psychoanalysebeteekenis tot doorgronding van het maatschappelijk levenin het algemeen (CCXXXI) en als aanvulling van het eenzijdigmarxisme (CCXXXII, CCXXXIII, CCXXXIV), maar menkan het beginsel van zelfgen ezin g, waarvan zij ten slotteuitgaat (CCXXXV), als principieel anarchistisch kenmerken.Trouwens zielkundigen van de meest verschillende opvattingenkomen thans tot anarchistische conclusies. Zoo huldigt Dr. Coxop verrassende wijze het beginsel der persoonlijke en maat,schappelijk v r ij h e i d (CCXXXVI), is het Dr. Van der Hoopto doen om zelfverwerkel ij king in mensch en gemeenschap,(CCXXXVII), en legt onze geestverwante Dr. Vera Strasser— de meest oorspronkelijke en veelzijdigste, meer dan eenander vrij van eenzijdig vastloopen in een of ander mode,dogma — in haar ontzaglijk hoofdwerk nieuwe grondslagen vooreen sociaa 1, anarchistische levens, en wereldbeschouwing,waarbij al wat tot nu toe in cultureel opzicht werkelijk demoeite waard was, nog slechts als v6Oronderstelling gelden kan(CCXXXVIII).Hetzelfde nemen wij waar op het gebied van de nieuwereopvoedkunde. Terecht heeft Eisenstadter opgemerkt, dat deanarchist Leo Tolstoi in zijn paedagogische werken (CCXXXIX)het verlossende woord sprak door de verklaring :„Een strakke bepaling van de opvoedkunde, van haar doel.einden in wijsgeerigen zin is onmogelijk, overbodig en schadelijk.Wij kunnen niet toegeven, dat een mensch weten kan, wateen mensch weten moet."Eisenstadter verzet zich daarom tegen eenzijdige theoretici,die meenen, dat er een alleenzaligmakende methode zou wezen,en dat wij tegenwoordig „den mensch" eens en voor goedvolkomen zouden kennen. Dit is z.i. de groote fout van Blonsky(CCXL), wiens beteekenis als paedagoog der arbeidsschool

LXII

1924

INLEIDING

hij overigens erkent. (CCXLI) Dit is m.i. ook het gevaarvan vele „montessorianen," die algemeen beginsel, en bizonderepractijk verwarren, vereenzelvigen. Het algemeen beginsel derMontessori.methode is dat der z e 1 fv er werk el ij king doorvrijheid, en het is dit algemeen beginsel, dat wij thans doorde meest verschillende opvoedkundigen gehuldigd vinden.Ook de uiteenzettingen van Helen Parkhurst over het Dalton•stelsel zijn principieel anarchistisch. (CCXLII 105) Zij laat zien,hoe het bij onderwijs en opvoeding er om te doen moet zijn,vrijheid in gem eenschap te verwerkelijken (CCXLII15-16, 38). Overal gaat het in de nieuwe school om „a ctieveen v r ij e disciplin e" (CCXLIII 19), die met de oude af.richtingsmethode niets meer gemeen heeft. (CCXLVII) WatLuther en Rabelais, Rousseau en Pestalozzi, Fichte en Froebelreeds bedoelden, gaat door De Vasconcellos (CCXLIV),Robin, Ferriere anderen aanvankelijk in vervulling (CCXLV).Schrikt Rudolf Lehmann van de consequenties der moderneopvoedkunde, waaraan hijzelf heeft meegewerkt, terug, en achthij de zwakste zijde van de school der „entschiedenen Schuhreformer" den eisch der zel fr egeering (CCXLVI 136),Edmond Holmes erkent in zijn veel gelezen studie over „Watis en wat kon zijn" met zooveel woorden : „Ik verkondigeen gevaarlijke leer; wat wij voor gehoorzaamheid in de plaatsstellen kunnen is slechts opheffing van alle wet, onbeperktevrijheid ; en anar chi e, maatschappelijk, zedelijke en geestelijk,is het uiterste doel van het pad, dat ik den onderwijzer aanspoorte betreden." (CCXLVIII 204 vgl. CCLV) Treffende bevestigingvan het geniale woord van Proudhon : „Tel instituteur, telhomme d'Etat" (CLI 130).En nu spreek ik nog niet eens van de anarchistische strekkingenop allerlei ander gebied (CCXLIX 542-543). Slechts zij nogherinnerd aan de belangwekkende mededeelingen van AlexanderSchmuller in „De Telegraaf" van 7 Juni 1924 over zijn

LXIII

INLEIDING

1924

ervaringen met „Persimfans (Pervi Simfonitscheski Ansambly)"te Moskou, een orkest zonder dirigen t, twee jaar geledenonder invloed der revolutionaire denkbeelden opgericht.De stichter, prof. Zetlin, ging uit van de gedachte, „dat deorkestspelers in vele gevallen niet meer zijn dan kanonnen.vleesch. Zij hebben geen persoonlijk initiatief, behoevenniets te weten van de andere orkestpartijen en dragen geenmoreele of artistieke verantwoordelij khei d." De z.g.„groote dirigent" onderdrukt gewoonlijk de persoonlijkheidvan de medewerkenden. Bij het Persimfans (aldus Schmuller)zijn de spelers in een kring gezeten — de strijkers met denrug naar het publiek —, zoodat zij op elkander kunnenreageeren als de leden van een strijkkwartet. Op de repetitieswordt gediscussieerd, een passage wordt b.v. door de blazersgespeeld, en de strijkers luisteren en oefenen critiek. Vaakgaat de partituur van hand tot hand, zoodat een amerikaan,die het zag, uitriep: „Het is geen orkest zonder dirigent, hetis een orkest van honderd dirigenten." Schmuller, die als solistmet hen heeft samengespeeld, was voor hun „merkwaardigaanpassingsvermogen" vol bewondering.Den laatsten tijd beginnen zelfs in de moderne vakbewegingde oogen voor de waarheid van hetgeen wij overal willen,open te gaan. Wanneer op het N.V.V..Congres zooevenStenhuis zich genoodzaakt ziet, te verklaren, dat z.i. depolitieke democratie niet in staat is, de financieele en kapita.listische machtscentra, welke de bourgeoisie heeft geschapen,te overwinnen, — wanneer hij alles op oeconomischen strijdterugvoert, en opkomt voor een „oeconomisch parlement," —dan erkent zelfs hij onhandig, aarzelenderwijze toch iets vanhet beginsel der oeconomische zelforganisatie, datvanouds het grondbeginsel van anarchisten en revolutionairesyndicalisten is geweest.Wanneer vorige maand op het XXXIII Wereldvredecongres te

LXIV

1924

INLEIDING

Berlijn persoonlijke dienstweigering als nooit werd gewaardeerd,— wanneer men daar opkwam voor afschaffing van elkendienstdwang, en van den volkenbond een tolerantie,edict vooralle dienstweigeraars in alle landen eischte, — dan bewijstdit, dat zelfs in de kringen, waar men vroeger het revolutionnaire antimilitarisme „het pacifisme van de idioten" noemde 1),„der Linkspazifismus" krachtig begint door te werken, en datde strijd onzer kameraden, die sedert het einde der vorigeeeuw werden beleedigd, gehoond, gemarteld, gedood of ingevangenissen opgesloten, niet voor niets is geweest.Wanneer daarenboven door al grooter groepen arbeiders hetvroeger zoo gesmade middel van de algemeene staking tegenden oorlog geestdriftig wordt aanvaard, — wanneer fransche enduitsche generaals verklaren, dat de georganiseerde arbeiders doorweigering om moordtuig te vervaardigen en door algemeenestaking elken krijg onmogelijk behooren te maken (CCL 285), —dan beteekent dit de aanneming van wat de veelgesmadeDomela Nieuwenhuis schijnbaar vergeefs gepropageerd heeftop de congressen te Parijs (1889), Brussel (1891) Zurich (1893),en een eindelijk gehoor geven aan den oproep der InternationaleAnti,Militaristen Congressen te Amsterdam in 1904 en 1907en te Den Haag in 1921.„Het is de vrijheid alleen, die de onvrijheid met wortel entak uitroeien kan" — heeft Domela Nieuwenhuis geschreven(CCXLIX 333) —. En Macauly moet hebben gezegd : „Onzebarbaren komen van boven." Welnu I dan willen wij tot inde onderste lagen dezer samenleving menschen wekken, diein staat zijn, zich van die barbaren en hun strijdrnethodente bevrijden, en die bereid zijn om een nieuwe, werkelijkecultuur te stichten.

1) Aldus op het XVI Wereldvredecongres te Miinchen in 1907 de bekende pacifistAlfred H. Fried (CCL 291).

LXV

INLEIDING 1924

Wat thans volgt, is een herziene, vaak verkorte uitgave van voorhet meerendeel vroeger verschenen opstellen, redevoeringen enartikelen. Ze werden tusschen velerlei werkzaamheden door, dik,wijls op reis, zelden geheel in rust geschreven — tumultuarie, zouErasmus zeggen. Ze verschenen meermalen slecht gecorrigeerd,niet geheel overeenkomstig mijn bedoeling in de pers. Ik bende uitgeefster dankbaar, dat zij mij in de gelegenheid heeftwillen stellen, ze op deze wijze definitief weer te geven.Temidden van allerlei bezigheden zou ik tot de samenstellingen de correctie niet in staat zijn geweest, indien mijn vriendH. A. F. Harmsen niet met groot geduld en bizondere toe,wijding geholpen had. Mijn zuster, Mej. H. de Ligt, was zoovriendelijk, een namenregister te vervaardigen, wat de over,zichtelijkheid van het geheel bevordert.

Het spreekt vanzelf, dat iemand, wiens overtuiging niet stil,staat, zijn werk voor beter geeft. Al dadelijk heeft het zijnnadeel, dat dit boek niet een doorloopend geheel is, datkortgeleden achter elkaar werd neergeschreven. Ware dit wel hetgeval geweest, dan zou mijn uitdrukkingswijze de eerste250 bladzijden zeer zeker anders geweest zijn, en had degansche inhoud een ander karakter gekregen. Ook zou er danmet het werk van Dr. Franz Oppenheimer rekening gehoudenzijn, wiens belangwekkende uiteenzettingen wij voor allerleitheoretische en practische vragen m.i. niet langer kunnenmissen (CXLII, CCLII).Hier staat echter tegenover, dat de lezer nu een belangrijkstuk geschiedenis aan zich ziet voorbijgaan, mijn persoonlijkeontwikkeling critisch mee doormaken kan, dat hij geleidelijkhet maatschappelijk vraagstuk van verschillende kanten leertkennen, en opgewekt wordt tot het maken van eigen conclusies.

DEN HAAG, December 1924

B. D. L.

LXVI

TIEN JAREN STRIJD

De welvarende nijverheid met haar al to grootenrijkdom heeft tot op heden nog niemand rijk gemaakt.Indien er een klasse van menschen is, die gevoelt,dat zij daardoor wairlijk aan welvaart heeftwonnen, dat zij zich aanmelde 1De menschelijke aangezichten zien elkander duisteren wantrouwend aan.

THOMAS CARLYLE

Beschaving, beschaving, trots der europeanen gijbouwt uw rijk op lijken gij zijt geen fakkel, maareen brand.

RENE MARAN

Het socialisme moet ♦anuit een nieuwen geest ge•organiseerd worden.

GUSTAV LANDAUER

1913 DE SYNODE EN DE ONAFHANKELIJKHEIDSFEESTEN

DE SYNODE EN DE ONAFHANKELIJKHEIDSFEESTEN

De Algemeene Synode der Nederlandsche Hervormde Kerkheeft den 20en Augustus j.l. tot de Kerkeraden der Ned. Herv.Gemeenten het volgend schrijven gericht (no. 654) :

WAARDE BROEDERS.In den loop van dit jaar hebben in tal van plaatsen van onsVaderland feestvieringen plaats gehad, die duidelijk hebbenbewezen, hoezeer men zich allerwege verheugde over de in 1813verkregen onafhankelijkheid, waardoor on s land weer inde rij der zelfstandige staten van Europa werdopgenomen en opnieuw een band werd geknoopt tusschenNederland en het Huis van Oranje.Met blijdschap kon worden opgemerkt, dat op sommige plaatsendie feestviering geopend werd door eene godsdienstige samen.komst in het bedehuis, of daarvan vergezeld ging. Maar evenalsde omstandigheden er toe geleid hebben, dat die feestvieringniet overal op denzelfden dag plaats had, hebben deze er toemedegewerkt, dat de godsdienstige herdenking van de grootezegeningen, door God aan land en yolk in de laatste honderdjaren geschonken, op vele plaatsen tot hiertoe achterwege bleef.Daarom heeft de Algemeene Synode der Nederlandsche Her.vormde Kerk, in hare zitting van 2 Augustus 1.1., besloten eenschrijven te richten aan de Kerkeraden, om de predikanten, voorzoover zulks nog niet door hen is gedaan, uit te noodigen in degodsdienstoefeningen van Zondag 16 November 1913 (den dagvoorafgaande aan dien, waarop voor honderd jaren Nederlandsonafhankelijkheid werd verkregen) Gode lof en dank te brengenvoor de van Hem ontvangen zegeningen, en Zijnen zegen ofte smeeken over ons Vaderland en ons geliefd Vorstenhuis.De Algemeene Synode der Nederlandsche Hervormde Kerk,H. A. LEENMANS, president.J. KNOTTENBELT, secretaris.

1

DE SYNODE EN DE ONAFHANKELIJKHEIDSFEESTEN 1913

Dit nu niet juist in jezajaanschen stij1 gestelde stuk, dit korten goed mat, energieloos schrijven verraste ons den Ventober j.l. En hoe meer wij het lazen en herlazen, om tochmaar jets te vinden, dat van waarheidszin, van levenskracht,van geloofsmoed, van eeuwige, goddelijke zekerheid getuigde,hoe meer wij werden teleurgesteld, ontgoocheld, verbitterdnaar den Geest : hoe meer wij ontdekten — phrasen. Wanthet is niet w a a r, dat men zich over de in 1813 verkregenonafhankelijkheid „allerwege" zoozeer verblijddeZelfs te Amsterdam, gelijk overbekend, zijn de feesten verrevan geslaagd 1); van echte, gezonde, spontane volksvreugde,van kernzuivere uitingen van edel nationaliteitsgevoel is nergenssprake geweest. En dat kon ook niet, want de eenheid desyolks is verbroke n. De maatschappelijke toestand is dooren door ongezond. Wezenlijk is hij dezelfde als die waartegenIspels grootste profeten zich voortdurend keerden: „een toestandvan rijkdom, van gemakkelijk leven, van weelde, in een woordvan wat wij noemen zouden: uitwendige beschaving. In dezedeelen echter alleen de voornamen. Naast dezen staat de grootehoop van 't yolk." Lees: onder dezen. Het yolk „was in afhan,kelijkheid van de hooge standen gebracht. Vandaar de gruwe,lijke misstanden. En ondertusschen vermeerderden de schattensteeds in de handen van weinigen, en wekten daar in toene,mende mate gelddorst en weeldelust." Ook toen : „les genssatisfaits, lieden die zich volkomen veilig wanen, omdat zijzitten achter gouden grendels" (II 7-8). Amos — zoo ge,tuigt prof. Valeton — spreekt van „de zomer, en winterhuizen,gelijk ook van de huizen van gehouwen steen en versierd metkostbaar ivoor, waarin vele van zijn tijdgenooten, gelijk aande onze, hun rijkdom openbaren. Hij maakt gewag van hetfijne linnen en het kostelijk damast, waarop men nederligt ;

I) Dorst de eerste stad des lands wellicht niet vrijuit feest vieren, gedachtig aan haarhouding in 1813? Vgl. I 212-214, 253 v. en:.

2

1913 DE SYNODE EN DE ONAFHANKELIJKHEIDSFEESTEN

van elpenbeenen sofa's en divans ; van het weelderig leven dervrouwen. Indien de profeet in onze dagen leefde, zou hij ookin onze „moderne beschaving" niet weinig dingen of te keurenvinden. Maar laat ons niet vergeten, dat het niet de dingenop zichzelve zijn, die hij veracht. Al die rijkdom en welvaarthebben een keerzijde I Hoeveel ellende roept deze weelde inhet leven, en hoe duur wordt die schittering — door anderen —betaald. Amos heeft het goud, waarvan de glans den opper,vlakkigen beschouwer bekoort, gewogen op de weegschaal desrechts, en hij is getroffen geworden door het feit, dat het nietanders dan klatergoud is. Hij heeft erbnder gezien, en hij isteruggeschrikt voor de 1 ij k l u c h t, die hem van onder al dieversierselen tegen kwam. Hoevele poelen van ongerechtigheiden onzedelijkheid, die daaronder gapen, en die ternauwernoodook maar oppervlakkig erdoor worden bedekt! Afgronden vansociale en zedelijke ellende ; gebrek aan mededoogen bij dezen,rechtsverkrachting bij genen. Met anderer geluk wordt gespeeld,op anderer vrijheid op de schandelijkste wijze inbreuk ge,maakt. Alles is er om te doen geld te verkrijgen ; voor geldverkoopt men den onschuldige, en den behoeftige voor eenpaar schoenen. Men is blij als men de armen er onder kanhouden, de zwakken en geringen kunnen geen recht krijgen ;ja, men kent zelfs het recht niet meer. De armen wordenuitgezogen en onderdrukt, en als er iemand is, die zichdaartegen durft verzetten, wordt hij gehaat. Zelfs voor degemeenste handelspraktijken : vervalsching van maat en ge,wicht, schrikt men evenmin terug als men er bang voor is,afval te verkoopen voor graan. En zoo worden in de paleizenschatten opgestapeld ; maar het zijn schatt en van gewelden onderdrukking. Is het wonder, dat men op zedelijkgebied in engeren zin alle kieschheid heeft afgeschud ?" —Spreek ik nog van overoude tijden uit een ver, vreemd land?Inderdaad I doch men behoeft voor standen slechts klassen te

3

DE SYNODE EN DE ONAFHANKELIJKHEIDSFEESTEN 1913

lezen, en met een paar kleine wijzigingen geldt dit al voor't heden; geldt dit ook voor Nederland (III 8 v. IV 22 v. V 1 v.).„Heel onze maatschappij is gedesorganiseerd" — riep nog onlangsMr. Dr. A. R. van de Laar in „De Beukelaar" uit —. „Zooge u nog een menschelijk hart in den boezem voelt kloppen,en zoo ooit het ideaal van ons heilig Evangelie u verruktheeft, moet ook in u elke betere aspiratie vloeken tegen denhuidigen toestand. Immers, gaat het zoo voort dan wordt hetal minder een hemel en krijgt het al meer iets van een helop aarde. Van den Christus raakt onze maatschappij los; voorden Mammon ligt ze in 't stof gebogen", verklaarde Dr. Abr.Kuyper in 1891 (VI 17). Het is ons niet bekend, dat sindsdien tijd de toestand principieel verbeterd is. Integendeel, nogimmer heeft ook van het sociale leven in ons vaderland hetwoord te gelden, dat de r..k. Graaf de Mun in 1886 sprakte Luik: Wij leven nog steeds in de revolutie: op,stand van den mensch tegen God. Het eigenbelang is regel,de rijkdom is doel; de menschen staan tegenover elkanderzonder gemeenschappelijk belang, dat hen vereenigt, zonderwederzijdschen plicht, die hen bijeenbrengt, overgelaten aan huneigen krachten op het kampveld van het leven. (VII 36-37)En zoo kan het ons zelfs niet verbazen, dat men in „Het Week,blad" (15 Aug. 1913) de overigens niet te beantwoorden vraagheeft gesteld : „Of het voor de arbeiders in ons land beterzou zijn geweest, dat Nederland onder Frankrijk ware gebleven."Ja, zulk een vraag, of dergelijke, stellen zich heden ten dage— terecht of ten onrechte, daarover gaat het nu niet — hon.derden, duizenden. Honderden, duizenden, die zich meer eenvoelen met lijdende, strijdende zwoegers in Frankrijk, Rusland,Engeland, Japan — met honderdduizenden, die zij nimmer zagen —dan met degenen met wie zij „samenwerken", ach 1 — in wier„dienst" zij zijn. en die hen meest niet meer kennen, niet meernaar hen omzien, dan hun zaken,belang d. i. hun eigen,belang

4

1913 DE SYNODE EN DE ONAFHANKELIJKHEIDSFEESTEN

dat met zich brengt. Dat zelfs de groote bourgeoisie zoomatig feest viert, kan desnoods verwondering wekken ; dat„kleine luyden" en de arbeidsman zeer nuchter tegenover haarreeds verre van spontane „blijdschap" staan, toch zeker niet.En zijn er geen beminnaars van ons vaderland, die zich overdeze eeuw van „onafhankelijkheid" tot zwijgens toe geschaamdhebben; zijn er niet, die zich en elkander in ontzetting hebbentoegevoegd : hoe weinig waren wij haar waardig ?Voorwaar, men kent zelfs het recht niet meer. T.w.het recht, dat eerst waarlijk recht kan heeten, wijl het gerichtis op een gemeenschap in heilige, goddelijke Liefde. Wanthet in Gods naam gehandhaafde recht beschermt, wat in Godsnaam als Onrecht moest worden veroordeeld : ook Kier te landezijn de rechten van den arbeid niet ontzien. En sinds eeneeuw zijn vrijwel alle wetten gemaakt ten gunste van hetkapitaal, om aan het kapitaal alle mogelijke middelen te ver,schaffen ter organisatie, terwijl men in verhouding bijna nietsdeed „om de rechten van den arbeid te waarborgen, en hemwapenen te geven ter verdediging. Ziedaar de onrechtvaardig,heid, waardoor onze sociale toestanden uit hun evenwicht zijngebracht" (VII 31). 0 zeker, den laatsten tijd is men aarze.lenderwijs begonnen, den arbeider min of meer te „beschermen".Nochtans heeft Nederland het na een eeuw van onafhanke.lijkheid zelfs niet tot een armzalige tienurenwet gebracht. Ennog altijd worden er kinderen geexploiteerd ; nog altijd rukthet kapitaal de gezinnen meedoogenloos uiteen ; nog altijdlijden er gebrek, die werken willen 1) ; nog altijd zwoegt de

I ) „Hoeveel eerlijke en eerzame werklieden — roept zelfs de „Meierijsche Courant",wellicht het allertamste r. k. blad van heel Nederland, verontwaardigd uit (25 Oct. '13) —zoeken te vergeefs naar werk, dat is naar brood; hoe brengen ze offers om den strijdvol te houden tegen den honger, die de ingewanden geeselt, die de gezondheid ende krachten ondermijnt van hun dierbaren I En elders weet men niet op welk eenaan krankzinnigheid grenzende manier aan spijs en drank te verknoeien voor duizendmaal duizend gulden." (vernietiging van waren, waarop niet verdiend wordt)

5

DE SYNODE EN DE ONAFHANKELIJKHEIDSFEESTEN 1913

massa voor ellendig loon. Maar de „nationale" rijkdom stapeltzich : van 1899 tot 1909 met 1040 millioen gulden hooger ;in 1910 alleen met 288 millioen. Nochtans is het voedsel desyolks voor de goedkoopte vervalscht 1); en de woningen zijnondanks de woningwet nog immer onvoldoende 2); en wat onzetijd aan schoonheid en geestelijken rijkdom bezit, ontgaatden honderduizenden. „Vindt men in den gildentijd een ge.stadige promotie der tuchtige gezellen naar de meesterwaar.digheid — de nadruk, de zegepraal, waarmee men u heden tendage den grootindustrieel wijst, die zichzelf heeft opgewerkt,bewijst duidelijk, dat de aangewezenen de uitzonderingen zijn,die den regel van het „tweeerlei yolk" bevestigen. Tweeerleiyolk, de bezitters en de bezitloozen! Tweeerlei instoffelijk en geestelijk wezen. Tweeerlei in welvaart en levens.comfort, tweeerlei in ontwikkeling en aesthetischen zin, tweeerleiin hun arbeid en hun uitspanning, tweeerlei in hun voorkomen,in hun kleeding, in hun houding en spraak, tweeerlei in dewijze, waarop zij eten en drinken." (Enka_VIII 210) Hoe zoumen zich dan thans „allerwege" eensgezind „verheugen"? En kunnen wij van een zuiver christelijk standpunt de statenvan Europa als „zelfstandig" prijzen, en ons derhalve naar denGeest erover verblijden, dat Nederland in 1813 opgenomenwerd in hunne rij ? De Nederlandsche Leeuw weer naast denDuitschen Adelaar, etc. Hoeveel zegt reeds die beeldspraak IImmers van Europa's „zelfstandige" staten geldt nog steeds,wat Augustinus eens van het Romeinsche Rijk, het Rijk derWolven schreef: Wanneer er geen gerechtigheid is, wat zijndan de koninkrijken anders dan groote rooversbenden? Wantwat zijn rooversbenden anders dan kleine koninkrijken? 't Zijn

1) Herinner u de opmerking van den natuuronderzoeker Alfred Russel Wallace, datgedurende de 80 jaren van zijn leven alle levensmiddelen vervalschtzijn. (IX 35-40).2) Met groote gezinnen weet men in de steden gewoon geen raad.

6

1913 DE SYNODE EN DE ONAFHANKELIJKHEIDSFEESTEN

immers ook een handvol menschen, bestuurd door het bevelvan een overste, gebonden door een gemeenschappelijk ver.drag, en hun buit wordt naar een wet van onderlinge overeen.komst verdeeld. (X 117, XI 23) De zelfstandigheid en onaf.hankelijkheid der europeesche staten ligt in de spheer vande zelfhandhaving der dieren. Floe zijn ze dan ook alientuk op buit 1 Niet ten onrechte heeft Groen van Prinstererover de toenemende „Kans.politiek" der volkeren gesproken:,Als in de Heidensche wereld, vreemdeling is vijand" (XII 161).

?Wat wij zooeven constateerden in het maatschappelijk leven,zag Groen al in zijn dagen meer en meer ook in het politieke :„Sedert 1852 en ook reeds vroeger (is de diplomatie) bedachtniet op handhaving van het regt, maar op regularisatievan het tot stand gekomen onregt" (XIII 19). Sindsde Fransche Revolutie lijkt het volkerenrecht „op dezelfdegrondbeginselen als het revolutionaire staatsregt gebouwd".Beslissend is „het belang van hen, wier kracht van over.reding op het zwaard, op het geschut, op het droit canon(kanonnenrecht)" rust (XIV 376-377). Daarom waarschuwdehij tegen Bismarck's gewetenlooze staatkunde (vgl. XV 209-222) ;het zich in den loop der XIXe eeuw steeds meer natuur,driftig handhaven der europeesche staten ontging hem niet.En wij weten dan ook van den landenroof door Oostenrijk,door Engeland, door Rusland, door Frankrijk, door Spanje ;een roof, die Italie zoozeer met afgunst vervulde, dat het,blijkens Crispi's gedenkschriften, zich twintig jaren lang voor.zichtig voorbereidde, om, toen de omstandigheden even gunstigwaren als de nood en de winzucht — vooral der hooge.,geestelijkheid" — drong, ten slotte, uitschietend als een tijger,plotseling te trachten Tripolis aan Turkije te ontrukken. „Demondig geworden natie, zoo verklaarde ons de turijnsche hoopleeraar Robert Michels, wil erkend zijn door hare naburen enbondgenooten en verlangt vurig hare zonen niet meer als

7

DE SYNODE EN DE ONAFHANKELIJKHEIDSFEESTEN 1913

dragers der beschaving aan vreemde volkeren of te staan, nietmeer door Italiaansche werkkracht en bekwaamheid het vreemdekapitaal productief te maken en te doen vermeerderen." („DeAmsterdammer" No. 1825, 1827). Het doel: macht, welvaart,winst, heiligt het middel: plundering, roof, doodslag. Enbisschoppen zegenen de wapenen in den naam van God: Vader,Zoon en H. Geest, wien toekomt alle lof en eere I Ja, in dekerken stijgen als een afschuwelijke wierook de gebeden tenhemel der misleide millioenen, die hartstochtelijk smeeken omzege, om zege, alsof hun strijd een strijd voor Gods Koninkrijkwas. — Dat het beter is onrecht te lijden dan onrecht te doen,dit goddelijk woord schijnt voor de onderlinge verhouding der„zelfstandige staten van Europa" wel allerminst geopenbaard.En toch, wie waagt de waarheid te ontkennen van 't geenFabius schrijft: „voor politiek en diplomatie gelden dezelfdeeischen als op elk ander gebied" (XVI 78). Daarin ligt debeteekenis van Groen van Prinsterer's woord: „Een Staatsmanniet — een evangeliebelijder." Ten voile vereenigt hij (Groen)zich dan ook met wat Von Gerlach schrijft: „Nationale be,hoeften en eischen — wereldhistorische oogenblikken en wereld,historische zending — providentieele roeping en providentieeledoeleinden — deze en al dergelijke ideeen behooren diepondergeschikt te zijn aan de heilige majesteit der gebodenGods, dezelfde geboden die het dorpskind op de schoolleert, wier diepte en hoogte echter geen menschelijke geestvermag te peilen." En met wat Von Ketteler zeide : „D ebetrekkingen der volkeren rusten wezenlijk opdezelfde grondslagen, als de betrekkingen derenkele menschen onder elkander, op de verwerke,hiking van de door God in ons gelegde wetten der zedelijkheid,van wederzijdsche welwillendheid, van het gebod: wat gij nietwilt, dat u geschiedt, doe dat ook aan een ander niet. Al dezewetten, die God voor het verkeer der menschen en der volkeren

8

1913 DE SYNODE EN DE ONAFHANKELIJKHEIDSFEESTEN

in ons geweten gelegd heeft, vinden hare hoogste en ver,hevenste uitdrukking in het Christendom. Het ideaalste volke,renrecht zou een verwerkelijking van de wetten des Christen,doms zijn in de onderlinge betrekkingen der volkeren; deideaalste diplomatie en politiek, een diplomatie en politiekvolgens de grondstellingen van het Christendom wezen. E enhoogere wijsheid is er voor het volkerenverkeern i e t, dan die, waardoor het eenvoudigste Christenkind zichin zijn persoonlijk leven laat leiden." (XVI 78-79) Wiewaagt de waarheid daarvan te ontkennen? De ware zelf,standigheid is het staan in de vrijheid des Geestes; het iseen volkomen afhankelijk zijn van de heilige wet der Liefde,volgens welke alle schepsel naar bizonderen aard, aanleg enbestemming juist in en door 't geheel tot zijn recht, zijn vrijheiden zijn heerlijkheid moet worden gebracht; de sterke denzwakke met eigen sterkte dient ; de rijke den arme met eigenrijkdom verrijkt. Maar de zelfstandigheid der europeesche statenis nog immer wezenlijk losbandigheid; haar karakter is baby=lonisch, en vloekt tegen het wereldomhelzend Beginsel van hetPinksterfeest, het feest van de God,menschelijke liefde.Staat Nederland wellicht in heilige zelfstandigheid te middenvan den raad dier gewelddadigen, als het Kind Jezus tusschenPharizeen en Schriftgeleerden; als een waarachtig enfant terrible,daarom een vreeselijk kind, omdat het waarheid doet en waarheidspreekt, al vloekt daarmede vrijwel alles ter wereld? En is deSynode opgetogen in den geest, omdat ons vaderland 't beginselvan het goddelijk Lam met leeuwenmoed ontdekt den volkeren?Omdat het openbaart de liefde en het recht van den Vader?Wij weten wel beter I wel slechter I Hoe Holland in de rij dereuropeesche volkeren staat, blijkt uit het ook bier langzaammaar zeker veldwinnend imperialism e: gewetenloozemachts,politiek ten bate van handel en industrie, ten bate van winst,van goud. Het zoo juist verschenen „'s Lands Welvaart

9

DE SYNODE EN DE ONAFHANKELIJKHEIDSFEESTEN 1913

in Gevaar 1" is daarvan schrikwekkend.duidelijk getuige. Almeer moet Holland mee in den bewapeningswedijver dervolkeren. De Leeuw moet zijne krachten steeds meer toonendie tenminste vêrtoonen : manen schudden, brullen. Er is eenhooge Staatscommissie ingesteld, waarin veel rechtsche mannen:De Waal Malefijt, Colijn, en zoo maar voort ; men was be.vreesd, dat Indie ons zou worden weggeroofd, Indie, o n sIndie immers, dat wij eens hebben... Nu ja, maar dat magtoch niet, dat kan toch niet. Waarom dan niet? Om Indieniet? Hoor, hoe de Staatscommissie spreekt — gelijk deItalianen spraken —: Het verlies van Indie uit onze staats,eenheid zou „Nederland in weinige jaren doen dalen tot eender minstbeduidende onder de Staatsmachten in Europa" ;'t zou „in den volsten zin een nationale ramp voor het Moeder.land (sic! sic!) zijn", en „het geheele volksbestaan in zijngrondslagen treffen". En 't wordt herhaald in de brochure,gepubliceerd door „onze Vloot", 't wordt toegestemd doorhoogleeraren in 't volkenrecht, in 't staatsrecht, zelfs door eenpastoor, al mag die zelf geen wapens dragen. Wij hebbennoodig : negen pantserschepen, zes torpedokruisers, acht torpedo.bootjagers, vier en veertig torpedobooten, twee en dertig onder.zeebooten, met al de haven. en vestingwerken, die tot steun.punt voor die vloot dienen moeten ; en wij hebben die noodigten spoedigste : „Volk van Nederland — zoo heet het — zijtge bereid uwe onafhankelijkheid te handhaven? Bedenk, watu aan het bezit van Indie is gelegen. Aileen aan Hollandschkapitaal is daar in koloniale ondernemingen belegd voor meerdan een milliard". En in gansch dit geschrift door eersten deslands, rijksgrooten, onderteekend, zoekt ge woorden van be,rouw en schaamte, van verplichting en heilige roeping Indiebetreffend, te vergeefs. Dat verre goud,en.groene land heet zelfs„onze schatkamer" : de bron van die onafhankelijkheid, waarinwij ons, naar de Synode, godsdienstig behooren te verheugen.

10

1913 DE SYNODE EN DE ONAFHANKELIJKHEIDSFEESTEN

Nederland nog immer „een roofstaat aan de zee, tusschenOost.Friesland en de Schelde" (Multatuli); een al te waardigplaatsbekleeder in de rij der europeesche staten, van wie thanswederom 't „zelfstandig" Oostenrijk, loerend als een dief, het„onafhankelijke" Albanie binnensluipt. Het is in het godsdienstigszedelijk leven een bekend veegteeken, als aan officieele vertegenwoordigers der religie de moedder waarheid ontgaan blijkt. En voor dat veege teeken staanwij thans ten derde. Want het is evenmin waar, dat onsVorstenhuis zoozeer „geliefd" is. De Synode weet bete r.Toch stuurt ze een vagen term de wereld in, een term, dieaan haar eigen liefde twijfelen doet, wijl er niets in siddertvan een levend hart; een zoeten term ; een afgesleten, karaktersloozen. Hoe staat het tusschen yolk en vorstenhuis ? OverWillem I en II leze men elders (I, XVII) ; wat Willem IIIvoor goeds had, wordt overschaduwd door zijn persoonlijkleven; „geliefd" in den zuiveren zin des woords, — zou hijdat geweest zijn? Men weet, dat de verhouding van ons yolktot zijne Koningin bizonder kalm en rustig is; „geliefd" is zijin zeer beperkten kring. Er is tusschen vorstin en yolknooit innig contact geweest. ') Soms heeft zij zondertwijfel sympathie van edeldenkenden gewekt: in haar houding

1) Bij gelegenheid van de kroning in 1898 verscheen het historisch gedenkboek „Eenhalve Eeuw", opgedragen aan de jonge Majesteit. Doch hierin was slechts sprake vanal wat in het land goed s ch een, en schoon en rijk. Daarom werd 't aangevuld met„fen vergeten Hoofdstuk", handelend over duizenden van „Blanke Slaven". De schr.droeg ook dit werk op aan Koningin Wilhelmina. Hij herhaalde Ds. L. Knappert'swoord, dat H. M. door de rijke en feestelijke ontvangsten der elf provincies hetyolk niet had leer en k en n en: „het is alles door en door onnatuurlijk. Meestvan al kent zij militaire uniformen; achter al deze uniformen staat het yolk, en hetkan niet naderen ..... " (Uit De Hervorming van 9 Oct. 1897), en dan gaat hij voort:„Toen gij met uwe moeder indertijd een reisje gemaakt hebt door Friesland, was eriemand, door en door bekend met de toestanden van die arme provincie, die zichvrijwillig aanbood om u te begeleiden en binnen te voeren in hetgeen daar geledenwordt door duizenden. Het antwoord was afwijzend. Wij betreuren het, dat het aande omgeving uwer moeder steeds gelukt is, om elke poging tegen te houden, die gedaanis om haar en u op de hoogte van het leven des yolks te brengen." (XVIII 10)

11

DE SYNODE EN DE ONAFHANKELIJKHEIDSFEESTEN 1913

tegenover Kruger, in haar manmoedig trouw.zijn aan haarreligieuze overtuiging. Maar reeds de 144,000 roode stemmendoen min of meer beseffen, buiten welk een groot deel vanhet yolk Oranje leeft. En hoe waardeert men haar in r..katholiekestreken, niet met de mond, maar met het hart? En in calvi.nistische kringen, d.w.z. kringen diergenen, die principieelrepublikeinen zijn, doch uit historische en utilistische over•wegingen voor onze monarchie ')? De wijze waarop Kuyperzich te haren opzichte in de zwolsche quaestie gedroeg, isteekenend. Dezer dagen deed zij juist weer van zich spreken.Eerst door het „C hrist avant tout (Christus voor alles)" ; toendoor haar toespraak in het leger : „Ik ben een echt soldaten.kind" ; en in de Kamer heeft ze welbewust 't woord „slagschip"geaccentueerd, als wilde zij ermee zeggen : Daarom gaat het!Vreesde men eenerzijds, dat haar zich meermalen openbarende„warme genegenheid voor het militarisme" de populariteit vanOranje in dit „door en door onmilitaristisch land" al wederomzou doen dalen („Het Volk"), anderzijds merkte men schamperdoch scherper op, „dat ze van de haar toegevallen betrekkingzoo weinig wist te maken voor het imperialistisch reclame•belang der burgerij. Wilhelmina was om zoo te zeggen watte gereserveerd kleinburgerlijk", en daarom wint zij thans inzekere kringen wat meer sympathie („De Tribune") — eensympathie, die nog wel zal zijn toegenomen door haar jongstspeciaal bezoek aan amsterdamsche groot.kapitalisten.„Een echt soldatenkind", dit woord vloekt met dat andere :„Christ avant tout." Had deze Vrouw gezegd, dat zelfverdediginghelaas een droeve noodzakelijkheid is, en dan de mannenopgeroepen tot een heilig plichtsbetrachten : had zij hen kunnenwijzen op een vaderland, waarvoor het bloed te storten edel

1 ) Vgl. Dr. A. Kuyper (XIX 109-113): „Elke staatsvorm bruikbaar". Het a. r. programnoemt het tegenwoordig koningschap „den voor Nederland meest ge schikt enregeeringsvorm" (Art. 5).

12

1913 DE SYNODE EN DE ONAFHANKELIJKHEIDSFEESTEN

voorrecht was, wijl hier recht en gerechtigdheid heerschtenals nergens ter aarde; had deze Vrouw het woord „slagschip",haar door imperialistische ministers in den mond gelegd,huiverend uitgefluisterd, wij zouden hierover zwijgen. Dochthans zijn het te ernstige symptonen; vandaar dit woord vanprotest. Het imperialisme, d.i. de geest van den anti,Christ1 e s Affa ir es avant tout (de Zaken voor alles) woedtals een koorts onder de volkeren; reeds heeft 't ook Hollandsmachthebbers aanget t en zijne Koningin; het imperialisme,waarvan wij dra nog een giftigen wortel uitgraven zullen. —Ook Rotterdam bereidt zich voor tot 't vieren van het on,afhankelijkheidsfeest; en 't zal er wel — want er wonen daarvele „godsdienstigen" — godsdienstig worden gewijd. Inderdaadis naar de maat der uitwendige welvaart die havenstad indeze eeuw bizonder wel gevaren; al zou zij dit zeer waar,schijnlijk niet minder, wanneer wij onder Duitschland hoorden,of deel uitmaakten van een West,Europeesche Vereenigingvan Staten. Zij dankt die welvaart aan het ... internationalisme,het toenemend wereldhandelsverkeer. Oppervlakkig gesprokenis bier louter reden tot danken voor mateloos veel „zegeningen";gaat 't alles best; lijkt God, om op de wijze der Ouden tespreken, wel „met die stad" te zijn. Doch wie wat meervan den handel weet, huivert als hij aan de schatten denkt,die in 's lands eerste haven liggen opgestapeld. Een substituut,officier van Justitie heeft ten vorige jare in een openlijk rechts,geding Rotterdam gekenschetst als een plaats, waar paleizenvan „r o o fr i d d e r s" rijzen ; en toen daartegen werd geprotes,teerd, heeft hij, in het bewustzijn van zijn ambt getuigd, dathij „zijn woorden handhaafde betreffende den indruk, dienmen in deze rechtzaal van de haven krijgt, waarmede nietgezegd is, dat elk schip beroofd wordt" (XX).Niet, dat elk schip beroofd wordt. Maar bergt niet elk schipgoederen, die spreken van bedrog en rooverij? — Dezer dagen

13

DE SYNODE EN DE ONAFHANKELIJKHEIDSFEESTEN 1913

op reis, ontmoette ik eerst een boekhouder van een grooteen geziene fabriek in Holland, waarvan de eigenaars ten zeersteworden geeerd. Maar hij klaagde mij, dat hij van maandagtot zaterdag meezwoegde in een bedrijf, waarvan de winstenzich door handigheid, bedrog en knoeierijen stapelden: „en zoois 't overal"; toen een man, die jarenlang in den handel liever„tot de geslagenen behoorde, dan tot wie slaan" ; die tot zijnschade nooit had willen knoeien. „Heel mijn leven heeft despreuk bevestigd: hoe beter handelaar, hoe slechter mensch",daar vatte hij zijn betoog in samen. — Wat zou b.v. Amos hiervanwel zeggen? Doch de Synode, het Mad der Hervormde Kerk,dringt slechts op danken aan, en 't smeeken om nieuwen zegen.Reeds al to zeer beseften wij, wat soort van onafhankelijkheidtot „vreugde" wekt. Een onafhankelijkheid, die blijkt eenbarre slavernij van het internationaal kapitalisme.Achter de regeeringen met haar wassende legers en angstiggroeiende vloten staan de drijvers : grootfabrikanten, diezelf weer door de banken steeds strenger worden beheerscht(V 20-21, XXI), bankiers, grootgrondbezitters : de kapitaal,magnaten. En niet alleen die van het eigen land achter deeigen regeering, maar de grootste bezitters ter garde beslissennaar hun wijsheid, meest naar hun gouddorstig eigenbelang,over den oorlog en vrede der volkeren. Wat op het Vredes,congres dienaangaande werd geopenbaard, is wel het tenhemel,schreiendst van al. Het voortdurend krankzinniger opdrijvender bewapening gaat uit van Duitschland; dwong Frankrijktot den driejarigen diensttijd, en zoo maar voort. Doch achterDuitschland staan de ware daemonen : belangheb be n,den bij de wapenindustrie, gelijk die ook al meerachter Engeland en Frankrijk staan. Zij bezielen de regeeringensteeds sterker met den geest van den ant i,C hrist; zelfsde engelsche regeering, die een groot deel van de wereld be,heerscht, „staat hulpeloos tegen de intrigues dezer belang%

14

1913 DE SYNODE EN DE ONAFHANKELIJKHEIDSFEESTEN

hebbende „kooplieden in oorlog"." Dit is op het Vredescongresgezegd, in tegenwoordigheid van de afgevaardigden van vrijwelalle erkende Rijken der aarde ; niemand he e ft g e w a a g dh e t te we er spreke n. Integendeel. Met algemeene stemmenis een motie aangenomen, waarin de aandacht werd gevestigdop „het algemeen b ekende feit, dat de belanghebbendenbij de bewapeningsindustrie zich op de meest gewetenloozewijze bedienen van de meest verwerpelijke middelen, om devolkeren te drijven tot steeds sterker bewapening. Hun invloedop de regeeringen en de openbare meening is een der grootstegevaren voor de internationale betrekkingen en voor denwereldvrede". Ziehier wel de giftigste wortel van dat imperialisme,hetwelk ook reeds de machthebbers van en over ons vaderlandgaat bezielen. Wie durft nog spreken van Neerlands onafhan,kelijkheid? Wij moeten mee, of wij willen of niet, in dien krank,zinnigen wedstrijd der volkeren, gelijk wij mee moeten in diekrankzinnige concurrentie op oeconomisch gebied, tenzij ...Tenzij er een machtig verzet ontwaakt. Tenzij de misleidevolkeren zich keeren tegen zulk „regeeren". Tenzij de ver,drukten opkomen voor het recht van hun persoonlijkheid,voor het recht van hun gezin, voor het leven van hunnevrouw, voor de jeugd van hunne kinderen ; en de rechtvaardigenen de barmhartigen met en voor hen. Tenzij de Macht tendienste komt van 't Recht, en niet meer willekeur.van,goud,dorst wetten maakt. 0, er kbmt zoo'n verzet, hier en elders,tot ver over de grenzen, tot in Japan en China toe. 0 ergaat een roepen door de wereld :

Niet meer het yolk, en niet meer het ras,nieuwe eenheid wordt in menschheid geboren.

Er zijn er honderden, er zijn er duizenden, hier en elders,tot ver, ver over de grenzen, tot in Japan en China toe, die

15

DE SYNODE EN DE ONAFHANKELIJKHEIDSFEESTEN 1913

willen, dat er niet meer zal worden gearbeid om winst, maarom hetgeen vannoode is; dat ieder op menschwaardige wijzenaar natuur en geest steeds beter zal kunnen bestaan; dat hetoeconomisch leven niet een zich natuurdriftig uitleven is ineen fel en meedoogenloos, anarchisch individualisme, maareen beheerscht proces ten dienste der ganschemenschheid, waarin een ieder naar zijn aard envermogen dient.Er waakt een revolutie tegen de revolutie op. Wie zijn de leiders ?De geloovigen, de Kerken ? De Katholieken d.i. de wereldom,helzenden ; de Protestanten, die protesteeren tegen wat strijdtmet den Geest van het Woord van God?.... Helaas I onge,loovigen, verfoeiden. Theoretische historisch,materialisten ;theoretische utilisten, en wie niet al. Doch in de p r a c t ij kbetoonen zij meermalen een idealisme, als op aarde slechtszelden to voren: „In plaats van de oude burgerlijke maatschappijmet klassen en klassentegenstellingen trede een associatie,waarin de vrije ontwikkeling van een ieder de voor,waarde is voor de vrije ontwikkeling van alien,"spraken Marx en Engels in het Communistisch Manifest.Een offervaardigheid wordt openbaar, die alle Kerken beschaamt

Kunt g' alleen worden doordat wij vergaan:Het komt op geen verbruikte harten aan.

Kunt g' alleen bloeien zoo ons hart verdort,en groeien wanneer het verbrijzeld wordt,

zoo weet ge immers dat ik mijn hart gaf,en niets bedong, want dat waar klein en laf, —

zoo bid ik nimmer, dat ge mijn hart spaart,op d' andere schaal zweeft het geluk der aard.

16

1913 DE SYNODE EN DE ONAFHANKELIJKHEIDSFEESTEN

Hoeveel duizend harten ook noodig zijn,ge moogt ze nemen, en de prijs blijft klein.

De prijs blijft klein voor het menscheogeluk,al gaan duizendmaal duizend harten stuk.

En nieuwe deugden ontluiken; en nieuwe vreugden doorsidderende harten.— Zijn er tegen die nieuwe beweging, die wereldbeweging,dan niet zeer vele bezwaren ?

Zeer zeker. Maar voorloopig allereerst oneindig meer tegende practische historischomaterialisten, die ondanks de verhevenstetheorieen de volkeren bestieren naar het beginsel der zelfzucht ;wier idealistische woorden voortdurend gepaard gaan aanutilistische daden ; tegen hen, die het proletariaat, vaak in Godsnaam, tot tevredenheid manen met en in een armoe, die zijzelfblijkbaar schuwen en ontvluchten ; die zij nimmer hopen, dathun vrouw, hun broeder of hun kind, met wie ze toch „hetgoede" voor hebben, zal leeren kennen. Voorloopig allereersttegen de Kerken, die haar plicht verzaakten, wiji zij niet vooraanstonden in den strijd voor maatschappelijk recht, voor goddelijkebarmhartigheid. Voorloopig allereerst tegen een Synode, diebazelt over God en Vaderland, als 't heidensch en zelfzuchtigyolk van Israel. Voorloopig allermeest tegen onszelf, omdatwij nog zoo weinig Jezus Christus in zijn voetstappen volgen,hoe heilig een exempel Hij ook achterliet. —Wij hebben er hier niet over te discussieeren, hoe heel 't ontowrichte wereldleven, waarin wij alien zijn betrokken, behoortte worden in het lid gebracht. Doch drie stellingen leggen wijmet allen nadruk vast :lo. Er mag geen verschil zijn onder Christenen over den m a a tostaf waarmede wij ons politiek en maatschappelijk leven hebbente meten ; deze is — en blijft van eeuwigheid tot eeuwigheid — :het Koninkrijk Gods en zijn gerechtigheid (III 8).

II 17

DE SYNODE EN DE ONAFHANKELIJKHEIDSFEESTEN 1913

2o. Met dezen maatstaf gemeten is het p oliti elc,o ec onmisch leven van ons vaderland.principieel ver.oordeeld; dit bevestigen zoowel de gereformeerde Kuyper alsde ethischen Van der Laar en Slotemaker ; de roomsche graafde Mun zoowel als de vrijzinnige Quack (XXII 429-430, XVdoorloopend).3o. Dan moet dus ons leven her vormd naar dienmaa t s t a f: „Alle streven om in het maatschappelijke en Staats,leven bij de natuur te blijven is geoordeeld uit kracht vanWezen en Wet des Geestes, Die alom in zijn negativiteitintreedt, óók in het maatschappelijk.sociale leven ter kruisigingvan de natuur ter opstanding in hooger werkelijkheid".(XXIII 251-252)In dezen zin had de Synode naar aanleiding van de onafhanakelijkheidsfeesten behooren te spreken. Want de nood der tijdenis groot, en het gaat er thans om, of het Christendomnog een maatschappelijke kracht zal kunnen heeten;of „de Geest, die in alle waarheid leidt", nog immer de wereldoverwint, ook al moet het door doodsduisternis heen. En ditzal slechts geschieden, indien het waarachtig profetisme wederomonder ons opwaakt; herleeft in mannen en vrouwen, die,universeel, de wereld overzien.De Synode pleegt haar zittingen te openen met het lezen vaneen gedeelte der H. Schrift. Zij kieze daarvoor bij de eerste,beste gelegenheid het boek van Amos. Want overzag en doorzagdie profeet op het volksfeest het politiek. en sociaal leven enstreven der volkeren, zoo ver hij maar kon, zij staart helaasin den geest slechts aan tegen de versierde straten eenerhollandsche residentie.

Uit: Profeet en Volksfeest. Rede naar aanleiding van het verzoekvan de Alg. Synode der N. H. Kerk, om den 16en Nov. 1913het onafhankelijkheidsfeest godsdienstig te vieren. Met voor,woord, bijlagen en een naschrift Over de Beteekenis der Profetievoor Religie en Gemeenschap. Amsterdam, A. H. Kruyt 1913

18

1913 KERK, CULTUUR EN MAATSCHAPPIJ

KERK, CULTUUR EN MAATSCHAPPIJ

De Geest is universeel, en deelt zich onuitputtelijk mede.

Indien er nog waarlijk christelijk leven is, leven uit den Geest,het zal mo e ten blij k e n in een strijd voor het goddelijkRecht. Want „'t is een ontzettend feit, dat de wereld zooals zijis, nog maar weinig gelijkt op hetgeen zij zijn moet" (XXIV 55).De beestmensch woedt losbandig.

Daar is het eudaemonism e, dat Nietzsche terecht zoohaatte, dat hij terecht zoo verachtelijk zag, het eudaemonismein de kunst: de kunst om de kunst, de kunst om den kunste,naar, de kunst om mij. Daar is het eudaemonisme op zedelijkgebied, bizonderlijk het sexueele: mannen, die hun vrouwenals lustobjecten onteeren, en 't deert hen niet, al leidt dit tothypochondrie, al pijnigt het haar ziel, al verscheurt het dengeest; vrouwen, die niet meer baren willen ; knapen en maagden,die elkander verontreinigen, vooral in de groote fabriekscentra,dat het ten hemel schreit. Daar is die strijd om het b e.staan op 't ceconomisch terrein, waar als in een dierenwereldde wet opgaat : survival of the fittest. „Als ge een land, eenmaatschappij ziet, waar luien rijk zijn en nijveren arm, waarde menschen niet beloond worden voor nuttigheid en arbeid,doch voor sluwheid en geslaagde zelfzucht — zegt ge danniet van zoo'n maatschappij, dat haar instellingen onrecht,vaardig zijn en de regeering slecht?" (XXV 50) „Diese Härte,diese Unterwerfung der Person unter die Sache,diese Verunendlichung der Giitererzeugung ohne die entspre.chende Guterverteilung", gelijk Ferdinand Jakob Schmidt hetnoemt (XXVI 58, 38), een daemonische heerschappij. Dan't imperialisme, waarover we reeds spraken. Daar is het socia•lisme, waarvan duizenden aanhangers door zelfzuchtige geluks.

19

KERK, CULTUUR EN MAATSCHAPPIJ 1913

motieven koortsig worden voortgedreven, de afgunst vanbeneden op de genadelooze tyrannie daarboven. Daar is deonderkruiperij, de dronkenschap. Onrecht alles, ongerechtig.heid 'Wilt ge het leven kennen, lees Schopenhauer, Nietzsche,Ibsen, Zola, Querido, — lees Tolstoi, en degenen, die metden laatste, al die duisternis erkennend, nochtans durvengetuigen van het eeuwig Licht.— Hoe staat hiertegenover het officieele Christendom?De Kerk als Kerk, de roomsche, protestantsche, heult metden Mammon. Wel in verspreide individuen onder hareleden, maar in haarzelf woont gan rechtsbesef meer. Zijversterft, gaat het zoo voort, naar den Geest. Weet de ge.meente den weg niet meer? Heeft ze niet meer de leiding?In dezen kokenden, ziedenden tijd komt de Synode eenerchristelijke, hervermde kerk, en bazelt van danken voor zege•ningen en smeeken om nieuwe, om meerder. Hoe is men op dendag, dat blinden ziende worden, zoo ziende blind? ') Zijmist het profetisch besef; ze kent niet de teekenen der tijden.Haar theologie verduistert haar teleogie; haar patriotisme hetchristelijk universalisme.En toch, indien ooit, dan zijn thans die teekenen verstaanbaar.De wereldgeschiedenis ligt open; wie zich in denGeest verheft, kan 't woelen van de volkeren over., doorzien.

Renaissance: tegenover het bovennatuurlijke, algemeentheisme een natuurlijk, individualistisch humanisme ; H er.v o r mi n g: tegenover het wereldomvattend rechtzinnigheideischende, katholieke Rome het enkele, individueele geweten ;het religieuze subject in alleenzaligmakend geloof tegenoverde objectief geldigheid eischende, alleenzaligmakende Kerk;Kapitalisme tegenover de sociale orde der gilden, een in

1) De blind= en =doofstomme Helen Keller verklaarde: „Mijn duisternis is vol van het lichtder rede, maar de verlichte wereld strompelt en tast in sociale blindheid." (XXVII)

20

1913 KERK, CULTUUR EN MAATSCHAPPIJ

religie, onder bescherming der heiligen, de wanorde eenermeer en meer anarchische concurrentie ; inplaats van het „alienvoor alien" : „leder voor zich": homo homini lupus, — ziedaarde drie machten die naast en tegenover, ja die zelfs binnenRome (renaissance,pausen ; jezulten.kapitalisme), de nieuwegeschiedenis bepalen. Het Protestantisme vervalt metRenaissance en Kapitalisme uit het abstract saamgehoudene derkatholieke kerk tot 't atomistisch ongebondene der moderne„liberaliteit." In zooverre als het Protestantisme katholiek wildezijn, is het m islukt '): voorloopig valt in de nieuwe geschie•denis alles uiteen. En er is disharmonie tusschen religie enwetenschap, staat en kerk, godsdienst en wijsbegeerte, gods,dienst en kunst. Alles emancipeert zich, alles secu,lariseert zich. Reeds in onze veelgeroemde „gouden eeuw"is er geen harmonisch geestesleven meer: bij de kunstenaarsvloekt het heidensch humanisme met een waarlijk religieuzewereld, en levenswaardeering; bij de handelaars hun praktijkenin het oosten met hun westersch geloof; en de waarachtig vromenzonderen zich veeleer of dan dat ze de wereld doorheiligen ;terwijl wie Naar heiligen willen, dit wederom trachten op eenabstracte, uitwendig,katholieke wijze. E en centralise e,rende Idee ontbreek t. Reeds in de XVIe eeuw ligt voorhet protestantsch besef alles zoozeer uiteen, dat Luther heeftgesproken : „Een vorst kan wel een christen zijn, maar alschristen moet hij niet regeeren. De persoon is wel een christen,maar het ambt of vorstendom gaat zijn christendom nietsaan." (XXVIII 30-31) Zoo slaat om, valt uiteen de leer dertwee zwaarden 2), en dergelijke ontbin ding treft ons overal.Alles wordt in de nieuwe geschiedenis vreemd aan elkander.

1) Dr. H. Bavinck heeft dit erkend (XXVIII 31).2) Leer, dat de paus over twee zwaarden beschikt: het geestelijke, dat hij zelf voert,en het wereldlijke, dat hij aan de vorsten uitleent (door Bonifacius VIII in 1302vastgesteld in den bul Unam sanctam).

21

KERK, CULTUUR EN MAATSCHAPPIJ 1913

De Katholieke Kerk is niet katholiek meer. Het Protestantismeverloopt in 't sectewezen ; de maatschappij onderscheidt zichin steeds meer vijandige klassen, waarvan zelfs de vertegen,woordigers derzélfde elkander als vijanden bestrijden ; „vrije"kunsten gaan ieder haar gang afzonderlijk ; de wetenschappenspecialiseeren zich ; er is geen contact meer. Al wat zich vroegerharmonisch voegde in 't groote geheel wil zich absoluut „vrij"maken : wereldschuw pietisme, l'art pour !'art, intellectualisme,empirisme, pychologisme, enz. Wel staan hiertegenover metwaarlijk katholieke strekking de groote synthetische systemender duitsche wijsbegeerte, doch hun tijd kan ze niet verduren.En het hegelianisme slaat om in menschvergoding ; ja inmaterialisme, dat het geheel uit onderdeelen te begrijpen ente verklaren tracht, etc. Wel wordt in de romantiek beseft deheerlijkheid der middeleeuwsche cultuur, doch zij zelf blijft,buiten haar eigen tijd, binnen een kring van begaafden. Terwijlde groote symbolische kunsten vervallen, ontstaat een wonder,schoone, uiterst individualistische lyriek ; en de muziek wordtvertolking van allerpersoonlijkste stemming. Was er wel ooiteen eeuw met meer innerlijke tegenstrijdigheid behept dandeze? Op oeconomisch gebied ontspringt naar het woord vanProudhon gebrek uit overvloed ; armoe uit den rijkdom. Deuitvindingen en ontdekkingen, die hadden kunnen zijn totheil der menschheid, worden een vloek voor zwoegende ge,slachten. Op geestelijk gebied bankroet op bankroet. Hetbankroet, zoo heette het, van de idealistische wijsbegeerte.0 zeker, maar ook van de empiristische alwetenschap; en zoomaar verder. Schopenhauer's klacht „Herrlich zu sehen, aberschrecklich zu sein", klinkt alom ; Ibsen geeft maar geen ant,woord ; Multatuli bidt het gebed des onwetenden ; Nietzsche phi,losopheert met zijn hamer. Klaagt Kuyper, dat in de negentiendeeeuw de balken en binten van het maatschappelijk gebouw angstigbeginnen te kraken, men antwoordt : Wat kraakt niet?

22

1913 KERK, CULTUUR EN MAATSCHAPPIJ

Dit alles is slechts constateeren. Het is, uit teleologischoogpunt beschouwd, geen klacht, geen uiting van wanhoop.Integendeel I Het individualisme der nieuwe geschiedenisis de noodzakelijke reactie op het abstract middel%eeuwsch katholicisme. En de drift tot verbizondering heeftalle krachten en faculteiten van den menschelijken geest doenaanwenden en leeren kennen als zelden te voren. Het telkensweer absoluut trachten te maken van een of andere kunst ofwetenschap heeft tot nimmer vermoede mogelijkheden vanverfijning en inzicht geleid. En tevens is het volstrekt door,voeren van welke geestesverbizondering dan ook een vol,komen onmogelijkheid gebleken: evenals doorgevoerd inclivi,dualisme op oeconomisch gebied maakt ook b.v. het l'art pourl'art önmenschen. En zoo heeft het welhaast atomistischuiteenvallen op ieder gebied doen roepen om contact, omaanvulling, om band; niets had ten slotte meer zin: zoo konhet niet langer.Zoo kon het niet langer op oeconomisch gebied. De maat,schappij werd van nijd . en strijd uiteengescheurd: land-genooten, dorpsgenooten, h uisgenooten werden elkaarsvijanden, vreemden. Toen kwam Marx, de Jood, die hier hetbevrijdende woord sprak: „In plaats van de oude burgerlijkemaatschappij met hare klassen en klassentegenstellingen tredeeen associatie, waarin de vrije ontwikkeling van een iederde voorwaarde is voor de vrije ontwikkeling van all en. —Proletariers van alle landen, vere enigt u I Wordt bondge,nooten, kameraden, socii, makkers 1" En binnen een halve eeuwwas 't socialisme een europeesche beweging geworden, opstre.vend naar een nieuw, saambindend toekomstideaal.En wat dan ook de motieven der individuen waren, de Id eedie hen voortdreef tot den grooten bevrijdingsstrijd was deIdee der m ens c h waardigheid. Edel zelfrespect, solidariteits.besef, offervaardigheid, allerlei heldendeugden ontloken. De

23

KERK, CULTUUR EN MAATSCHAPPIJ 1913

oude haat der nationaliteiten verglom, verbleekte, stierf; eneen geestdrift van genegenheid gloeide op voor uitgebuite envermoeide lotgenooten, al woonden ze in Siberie, op Helgoland.Ja, de Franschen kwamen pleiten voor den vrede te Berlijn,en de Duitschers voor den vrede te Parijs. En 't eene yolkzond zijn kinderen vol vertrouwen aan het andere yolk:Belgische kinderen waren bij Hollandsche ouders tehuis. Enmen ijvert voor maatschappelijk recht, voor volksgezondheid,goede scholen, kunst aan 't yolk, waardoor op schoone wijshet ideaal wordt verbeeld ; bestrijdt wat lichaam en geslachtondermijnt ; 't intellect schaadt; het gevoel verstompt; domhoudt, en den mensch ontadelt. — Overal sedert de tachtigerjaren openbaart zich al meer de behoe ft e aan onder,1 in gen band. Overal klinkt een roep om het ware, het goede,het schoone. En de oorlog om winst wordt verfoeid ; hetimperialisme verstaan en ontmaskerd : de menschheid wordtzich als gemeenschapswezen meer bewust dan ooit. Eenerozijds decentraliseerend komt men op voor het recht derdeelen, anderzijds centraliseerend voor dat van het geheel.Vrij wil men zijn in vrijwilligen band: het socialismebedoelt eenheid van individualisme en katholi•cisme, d.i. ontwikkeling der vrije persoonlijkheid naar deIdee der Menschheid.Op ieder terrein wordt reeds, bewust of onbewust, gestreefdnaar dat groote centrum. Op artistiek gebied bezweek hetl'art pour l'art, het individualistisch impressionisme, het mensch.onteerend naturalisme. Men zoekt thans weer te geven nietabstractopersoonlijke, maar groote, algemeen e, symbol i•sche, menschheidberoerende kunst. De bouwkunst,gemeenschapskunst bij uitstek, herleefde naar geestelijk be.ginsel (XXIX), en zoo zouden wij kunnen voortgaan, overalin de laatste geschiedenis aanwijzend h e t in g r ij pen eenercentraliseerende gemeenschapsidee, totindenieuwe

24

1913 KERK, CULTUUR EN MAATSCHAPPIJ

glasbranderskunst toe. Wij beleven het opkomen van eennieuwe cultuur; een cultuur van univ ersali stisch in di,vidualisme; doch gelijk Ferdinand Jacob Schmidt hetheeft uitgedrukt: deze kan zich niet in de werkelijkheidrealiseeren, tenzij de uiterlijke verhoudingen „van de rechts,kundige, staatkundige en staathuishoudkundige levensordenovereenkomstig de Idee van den protestantschen mensch 1)hervormd worden". En wat het oeconomische betreft, eischthij daarom een organisatie, waarvan het grondprinciepluidt: dat i e d e r v o or de doeleinden van allen, en a 11 env o or de doeleinden van i e der arbeiden; want slechts zoo„kan de mensch de doeleinden van 't Geheel tot zijn eigendoeleinden maken".

Uit ethisch,religieus oogpunt treft onmiddellijk het grootetekort van het Christendom. Sedert de nieuwe ge,schiedenis heeft de Christelijke Kerk de leiding des Geestesverloren. Oeconomisch ware het nimmer tot zulk een bittereellende en verscheurdheid gekomen, indien de Kerk voor 'theilige Recht profetisch gestreden had. Helaas, op allegebied is zij angstig ten achter. Een Jood — o goddelijkeironie! — een Jood moest komen protesteeren tegeneen principieel onchristelijk oeconomisch stelsel,hetwelk den mensch, naar Kuypers woord, verlaagt tot in,strument der kapitaalvoeding, tot verlengstuk eener machine(VI 14). Een Jood moest tegen het Jodendom der Chris,tenen getuigen: „Uit Naar eigen ingewanden brengt de bur,gerlijke maatschappij voortdurend den Jood voort. Vatwas op en voor zich zelf de grondslag van den joodschenGodsdienst? De practische behoefte, de zelfzucht". Het

') Ten onrechte noemt Schmidt o.i. dezen mensch „pro testantsch"; hij zal waarlijkkat holi ek, u n iv e r s ee 1 hebben to heeten; het Protestantisme als zoodanig iseenzijdig. Vgl. XXX.

25

KERK, CULTUUR EN MAATSCHAPPIJ 1913

Christendom is uit het Jodendom ontsprongen. Het heeft zichweer in het Jodendom opgelost. De practische Christen isweer Jood geworden" ; want „het Geld is de naijverigeGod van Israel, voor Wien geen andere god mag bestaan".En eerst wanneer „het de maatschappij gelukt het kenbarewezen van den Jood: den schacher en zijn bestaansvoorwaar,den op te heffen, is de Jood onmogelijk geworden". (XXXI)Heeft het Christendom dit dan met alle kracht gepoogd,gedaan? „Het was te voornaam, te geestelijk om de ruwheidvan de practische behoefte anders dan door de verheffing inde blauwe lucht terzijde te stellen". Maar Owen, e en mat e,rialist offerde uit liefde tot zijn medemenschen, uit rechtsbesefen vrije barmhartigheid zijn leven, en wist na jarenlanginspannende worsteling eindelijk te bereiken, dat in hetgeloovig Engeland in 1819 een wet werd aangenomen, omhet uitbuiten van vrouwen en van kinderen tenminste eenweinig te matigen (XXXII 231-385). Zoo zouden wij voortkunnen gaan: de Kerk had „ten eenenmale vergeten, dat zeeen roeping voor de menschheid, een roeping voor heel onsmenschelijk leven had", verklaarde reeds Kuyper in zijn Stone,lezingen (XXXIII 172). Gelijk in het buitenland, zoo bier.De Kerk draagt mede schuld voor de ontaarding,verkommering, zedelijke verwoesting van hetproletari a at : ze heeft geen recht gek end, geen goddelijkebarmhartigheid geoefend; mede schuld voor het daemonischdrijven der grootkapitalisten, die ze eert in haar besneden,rijk versierde banken, en wier geweten zij niet wakker riep.En een Rus uit die verre, trage, doode Orthodoxe Kerk,waarboven wij ons zelf zoo zeer verheven achten, Tolstoiheeft de Wereldgeest in 't hart gegrepen, opdat die overgansch Europa profeteeren zou, en het gew et en wakkerschudden van de volkeren (XXXIV). „Indien God de recht,vaardigheid is, is er slechts een middel om met Hem in

26

1914 SOCIALISME EN RELIGIE

Harmonie en vrede te geraken, d.i. Hem gelijk te worden.De volstrekte godsdienst en het volstrekte zedelijk leven zijnwezenlijk hetzelfde. De oude tweeheid is overwonnenin de eenheid van het christelijk geweten". (XXXV)Er gaan ook binnen de Kerk van deze stemmen op. Zelfshier te lande. Maar de Kerk als zoodanig beseft het niet, enduizenden barer leden ontkennen het dagelijks practisch.Moet dit zoo blijven? Of zal het oude „reformati quiareformandi" wederom gaan gelden?

Uit: Profeet en Volksfeest 1913

SOCIALISME EN RELIGIE

Dit is het groote van den tijd, waarin wij leven, dat eengeslacht opwaken gaat, 't welk niet meer neerzit, klagend overonvervulde, onvervulbare idealen: omdat dit ging te loor, endoor een niet te keeren noodlot dat ongeluk heilloos kwam —„tragisch, tragisch..." maar dat dramatisch het leven weeraanvaarden wil met al zijn duisternissen en zijn pijnen alseen grootsche t a a k, een strijd, een zeer verwoed gevechtdesnoods, maar dan om zoo jets groots, iets heerlijks, dat't wonden, angsten, tranen, doodsnood zelfs meer dan over,waard is. Wederom wordt geschouwd de Idee, waarom hetal is begonnen. Lichten en bezielen gaat een ideaal, 't welk dewereld beweegt.

„E enmaa I, eenmaa 1..." Van ouds is de wereld door dich,ters, droomers en phantasten aldus naar eeuwigen samenhangbeleefd geweest. Maar zij, die waren slaven hunner driften,die werden verblind door natuurlijk begeeren, die zich ver,gaapten aan den schijn der dingen, en joegen achter stof,stof, stof, scholden deze dronkenen in den Geest, wier

27

SOCIALISME EN RELIGIE 1914

goddelijke nuchterheid zij niet verstonden, voor dwazen, krank,zinnigen ; het laatst — gij kent dat woord — voor utopisten :„Utopie 1 Gij droomt van Nergenshuizen 1" Doch genen wisten,dat zij in hun ideaal getuigden van de eeuwige Idee. En aldreef men hen op brandstapels, al sloeg men hen aan kruisen,altijd weer fluisterden zij, te midden van de vlammen, onderhelsche pijnen : „Eenmaal, eenmaal...." Zij hielden vast, alsziende het onzienlijke. Steeds zekerder gewerd de eeuwen doorhun deze zekerheid, dat de tijden beter zullen worden, naar,mate de Geest het op de natuur wint. Niet in dien zin, dateen volgend geslacht, persoon voor persoon, vanzelf reedsheilig zou zijn — in ieder geslacht moet het heilig, persoonlijkleven altijd weer opnieuw door ieder persoonlijk veroverd,ontvangen worden maar zoo, dat het goede — de Geest —,ondanks achteruitgang en mislukking zelfs bij tijd en wijle,door de zich ontwikkelende cultuur, door ervaring en zedetot altijd rijker ontplooiing en ontvouwing zal komen ; steedsgrooter menigvuldigheid gewinnen van middelen en mo,gelijkheden, om zich te openbaren, tot het ten slotte, hoedan ook, waar en wanneer, vrijwillig wordt gediend in allesen door allen. Gelijk ook Fichte spreekt: De Li e fd e — endat is toch: samenhang beleven — wordt den religieuzen menscheen altijd voortwellende bron van geloof en hoop. Eindelijk,eindelijk — en waar is het einde — moet alles, hoe dan ook,inloopen in den zekeren haven; eindelijk moet toch te voor,schijn treden het Godsrijk, en zijn macht en zijn kracht enzijn heerlijkheid. (XXXVI)

Of... waren het toch dwazen ? Hebben die schoonste, rijkste,diepste menschenkinderen in een waan, een koortsroes geleefd?Ja — indien het huidig maatschappelijk systeem waarachtigmenschelijk ware. Want het kapitalisme ontbindt. Het ontbindtalles en alien; vermoordt den samenhang. Menmoet het

28

1914 SOCIALISME EN RELIGIE

jongste boek vanWerner Sombart maar eenslezen: Der Bourgeois,De Kapitalist, een Boek ter Kenschetsing van den Geest vanden huidigen oeconomischen Mensch. Eerst lijkt 't ons eenidylle, wanneer hij in een kort hoofdstuk de maatschappijnaar de opvatting van Thomas Aquinas beschrijft. Men werktvoor zijn behoefte ; het doel is voedsel, kleeding, levensmiddelen;het handwerk moet den oefenaar onderhouden; het voort•gebrachte goed behoort zijnen meester te eeren ; de qualiteitendeugen : boer en handwerksman stian voor hun levenswerkmet kunstenaarseer. Ach, gij weet dat wel. Gij zaagt welmiddeleeuwsche kasten, kisten, tafels, stoelen ; dooldet welom oude kathedralen. Welk een samenhang, een religieusbesefl De gilden onder bescherming van de heiligen; de natuurin dienst van den geest; alles bewerkt naar eigen karakter enaard. 0 zeker, de middeleeuwen zijn vol fouten en gebreken— men kan er zelfs de wortels van het kapitalisme zoeken —,doch er heerschte over alle onrust toch een ideeele rust.Waar zijn wij thans ? Werner Sombart doet het onmiddellijkverstaan, wanneer hij zijn eerste hoofddeel over den Onder.nemingsgeest inzet met 'n kapittel over De Drift n a a rG o u d en G el d. Hoe daar van ouds is de schat, de ver.borgen rijkdom. Hoe koningen zijn uitgetrokken en volkenhebben gestreden om stralende gesteenten. De schoone schijnder stof vervoerde hen. En er was hebzucht, eerzucht, heersch.zucht, veroveringszucht, zucht naar avontuur ; al meer joegmen om goud, om geld, om waarde, macht 1 Alchimisten,schatgravers, projectanten, spelers, — zij zijn met hun ideeen.rijkdom, hun organisatorisch vermogen, hun taai geduld, devaders der modern e grootkapitalisten geweest. Het is verbijsterend,geschiedgetrouw beschreven te vinden, hoe in den loop vanenkele eeuwen het al voor een moest wijken, totdat eindelijkniet meer de geest heerschen over de stof, maar de stof daemonischheerschen ging over den geest; totdat gewetenloos materialisme,

29

SOCIALISME EN RELIGIE

1914

redelooze stofvergoding, ongebonden zinnelijkheid, toomeloozewil tot macht het wonnen. Met den ouden kleinkapitalistwas er nog kans op goede waar, op gewetenstrouwen arbeid,kon er nog sprake zijn van religie — schoon reeds niet meervan de allerinnigste —, kunst, wijsbegeerte. Maar met deontwikkeling van het kapitalistisch systeem wordt dit steedsmeer onmogelijk ; alle deugden der menschheid worden meeren meer in dienst gesteld van die eene groote ondeugd : dehartstocht voor de Zaak, het ding, 't mechanische, het geestelijk,doode. En wat daartoe niet dienen kan, wordt uitgeroeid,geextirpeerd. Wij beschuldigen hier niet; wij veroordeelenniemand ; wij zoeken thans niet naar aanleiding of oorzaken ;wij constateeren. Dit is de consequentie van het kapitalismein den grootkapitalist, wanneer 't zijn duizelingwekkend hoogte,punt bereikt: diens zie 1 v er d or t, zegt Sombart. „Hetvaderland wordt voor den ondernemer vreemd. Natuur, kunst,literatuur, staat, vrienden : alles verdwijnt in een raadselachtigniets voor hem, die geen „tijd" meer heeft, zich aan hen towijden". Liefde versterft. „Nu staat hij in de woestijn,en moest ten gronde gaan, nadat alles wat waarde heeft, voorhem vernietigd is. Maar hij wil leven, want er stuwt eensterke levensdrang in hem. Zoo moet hij zich een nieuwewaarde scheppen, en deze vindt hij nu -- in zijne zaak". Dezaak wordt zijn een, de zaak wordt zijn al, „het middel vanhet middel wordt alles waard geacht, en het einddoel - -- hetlevend menschdom — vergeten", geofferd aan de zaak, zoodrade zaak het eischt. Het kapitalisme „heeft den ondernemerin een woeste razernij van redeloos zakenleven neergetrokken.En het heeft dit eerst kunnen doen, nadat de laatste barriêrewas weggerukt, die den ondernemer voor het verzinken indeze bodemlooze diepte beveiligde : het religieus gevoel"(XXXVII). Gij verstaat dat : het religieus gevoel beleeft densamenhang, en samenhang is hier niet meer. Weg het verband

30

1914

SOCIALISME EN RELIGIE

tusschen voedsel en menschheid, kleeding en menschheid,mensch en menschheid, God en menschheid, natuur en geest,stof en vorm, weg, weg, weg, alles weg, behalve dat eene,dat koude, harde, doode : „de Zaak".En nu anderzijds. Wat praat men toch, dat de proletariersden klassenstrijd in de wereld zouden hebben gebracht ? Zijzijn door de bezittende klas tot klassestr ij d opgege e.s e 1 d. Zij zijn de vorige eeuw verdrukt, beleedigd, geschonden,vergiftigd, vermoord bij duizenden en nog eens duizenden.Men heeft ze zelfs op kerkerstraf verboden zich te vereenigen,saam te hangen, door heel Europa heen. Gij kunt 't wel.haast niet gelooven, als gij leest, hoe menschen, die zich tochgodsdienstig noemden, hun arbeiders beschouwden en behan,delden als minder dan hun vee; beelddragers Gods veelslechter lot beschoren, dan Abram aan zijn slaven. De negen•tiende eeuw, van stoom, electriciteit, wetenschap, muziek,velerlei kunst, die eeuw der „wonderen", is de eeuw van deverdrukking van het yolk geweest. De heerschende klassewilde niet den samenhang erkennen tusschen mensch en mensch;voortbrenger en voorbrengsel; werk, werkgever en werknemer ;zij heeft al 's werelds gaven voor zich opgeeischt. Voor haarde stoom, voor haar de fabriek, voor haar de electriciteit, enhet graan, en de wol, het katoen, suiker, petroleum, de bos,schen, de velden, de stranden langs de zee, de gletschers opde bergen; alles en alles, — en voor het yolk niet meer dandat 't zou kunnen blijven leven, zij 't ook verkommerd, omte zwoegen in een proces, dat rijkdom stapelde op rijkdomvoor enkele duizenden, en armoe wekte na armoede bij milli,oenen. Voor haar de wetenschap, om middelen te bedenkenvoor dit ontzettend doel. Voor haar de kunst, totdat „de Zaak"haar eindelijk zoo beheerscht, dat zij zich niet meer met „diekunsten" inlaten kan; voor haar alles en alien. En voor hetproletariaat : hongerloon, ziekte, overwerk; kromme mannen,

31

SOCIALISME EN RELIGIE 1914

onteerde dochters, gebroken moeders, kindersterfte, woningnood,en — godsdienst, religie opdat het yolk den samenhangbeseffen zou, dien samenhang, en 't kapitalisme als 't „van Godgewild" systeem. Zoo heeft men dan het proletariaat in razernijtot klassestrijd opgegeeseld, en de religie uitgemartelduit de z i e 1 des v o 1k s. Verbroken was de samenhang, wêg't samenhang beleven. Wie heeft het yolk geleerd, dat religieoverbodig was? De groote bourgeoisie. Wie heeft het yolkgeleerd, dat goud en zingenot, mooie kleeren, neomalthusia.nisme het allerbeste was ? De bourgeoisie. Wie heeft het yolkgeleerd, dat Godsdienst waardeloos was? De kleine burger,die knoeide in effecten, in koffie, in kaneel ; die speculeerde,en bad: — „Onze Vader"... Wie is ontrouw geworden aande groote idealen der profeten, heeft ze gesleurd door het slijk?De bourgeoisie ; de groote groot ; de kleine klein ; de kleine,die alles klein heeft gemaakt, terwijl zij zelf klein werd ge.maakt : klein haar kunst, klein haar godsdienst, klein haarnaastenliefde, klein haar zelfzucht, klein, bekrompen, zelf,genoegzaam ; o, zoo droevig arm en innerlijk verscheurd. Menliegt en bedriegt om niet failliet te gaan, men knoeit om zichte verrijken en spreekt : „zaken zijn zaken" ; ondanks recht,zinnigheid zelfs is men telkens weer banger voor armoe enoeconomische schande dan voor zonde. Weg is de samenhang:wetten zijn noodig tegen vervalsching van levensmiddelen ;men heeft zelfs chocolade vervalscht met 't stof uit stofzuigers.Dit is 't princiep geworden : ieder voor zich.— Dus hadden die oude profeten en dichters, die allerschoonste,heerlijkste menschenkinderen zich toch vergist? Dus is toch't leven een redeloos=razende, donkere bloedzee ?Religie is samenhang beleven ; philosophie dien begrijpen ; kunstdien aanschouwen en verbeelden ; wetenschap dien bekennen.Marx is opgestaan, de man der wetenschap, en wederom heefteen samenhangbekenner den grooten wereld,samenhang bewezen,

32

1914 SOCIALISME EN RELIGIE

die reeds was uitgesproken in dat oude woord: In den beginnewas de Logos, waardoor alles is geworden, en wordt. Ookhier, op oeconomisch gebied, bevestigde een n e g e n,tiend'oeeuwsche wetenschap overoude droomen;phantasmen van dichters en denkers bleken goddelijker werakelijkheid dan 't resultaat van 't ijverigst wakende gezwoeg derstofo en zaaksvergoders. Nadat Fichte en Hegel al meer degeschiedenis hadden begrepen en doen verstaan als wordendegeestesvrijheid, kwam Marx, en hij zag orde in het woelenen woeden van klassen en geslachten; bekende samenhang,wereldgroei, wereldsontwikkeling. Hij verstond, wat de oudeprofeten verstonden — hij, de zoon van het oude ras datde zelfzucht van individuen en klassen dient een hooger doel;dat zelfs het jagen der meest gewetenlooze kapitalisten nochtansin het belang van komende geslachten was; hij ontdekte deeenheid van het natuurlijk belang van het proletariaat methet geestelijk belang der menschheid, en riep het tot zijnwereldhistorische taak : volksbevrijding. „Proletariers van allelanden, vereenigt u": hangt samen1 De Kerken waren ingeslapen 1);Joden en Heidenen waakten. 0, het leven was geen chaos, geenwilde, woedende, redelooze zee. Het leven bleek weer kosmos,ontzaglijke orde; logisch, redelijk:

Ontwaakt, verworpenen der aarde IOntwaakt, verdoemden in hongers sfeer!Reedl ij k willen stroomt over de aarde,en die stroom rijst al meer en meer.

1 ) „En dan is de oorzaak van het kwaad in niets anders aan te wijzen dan in degeestelijke verbastering aan het eind der vorige eeuw. Dat de kerken, ook die derReformatie, hieraan schuld hadden, ontken ik niet. Vermoeid van de reformatorischeworsteling, waren ze ingeslapen, hadden blad en bloesem aan haar takken laten ver..dorren, en te eenen male vergeten, dat ze een roeping ook voor de menschheid, eenroeping voor heel ons menschelijk leven hadden." (Kuyper XXXIII 176)

III 33

SOCIALISME EN RELIGIE

1914

Redelijk willen: een schoon samenhangende menschheid ;een natuur, onderworpen aan den geest ; en de stof, het ding,de zaak aan den mensch. Niet meer ieder voor zich, maaralien voor alien, en zoo ieder voor zich, wbnderlijker, mede ;en geen strijd van klassen, maar menschheidsvrede ; 't geheelgedragen door die eene, aard'omspannende Idee: menschelijkewaarde.Men heeft mij ruw en bitter toegevoegd wat zoekt gij voordat yolk, „dat jankt om zijn brok als een hond", omdat menniet verstond, wat machtig idealisme, wat samenbindende krachter in het socialisme openbaar wordt. Zeker, dank zij niet't minst de burgerlijke, materialistische philosophie is er zelfsgeroepen : „Wij zijn de partij van den buik! Wij willen eenhemel op aarde!" — gruwelijk. Doch zulk een genotzuchtvind ik in burgerlijke kringen ook, zoo al niet erger, wij1 minderopen ; vooral bij hen, die een aarde in den hemel willen hebben —en wat voor aarde! Maar wat ik in burgerlijke kringen zeldenvind, treft telkens weer uit de kreten van wie strijden voor't socialisme. Niet een roep om stof, materie, zaak, maar eenroep om krach t, leve n, gees t. In zijn laatste werk wijstMatthieu erop, hoe de liederen der arbeiders telkens weerbovenal roepen om licht — dat is wat anders dan goud —,om liefde — dat is wat anders dan concurrentie om ge,rechtigheid — dat is wat anders dan winst eerbied voorde persoon, bescherming van de vrouw, beveiliging van hetkind ; om het goede, het ware, het schoone (XXXVIII 57). Onderde bourgeoisie tiert in de binnenkamer pessimisme ; ook ondervelen, die zich religieus, godsdienstig noemen. Het Boeddhismevindt er zijn waardeering. „Waartoe ? ..." En inderdaad,indien het antwoord van het kapitalisme 't laatste was, waar,toe dan? Sterven ware beter dan zoo leven. Bij den groot,kapitalist al meer redelooze jacht, dorst, dorst, niet to stillenblinde wil tot macht. „Zal hij zich niet moede rennen? Ik

34

1914 SOCIALISME EN RELIGIE

geloof, hij zal het doen. Ik geloof, dat in de natuur van denkapitalistischen geest zelf een strekking ligt, die hem vanbinnen uit tracht te breken en te dooden." (XXXVII 463)Bij den middenstand lugubere onoprechtheid, lichtloos lijden,zorgen, zorgen. Bij de massa, slavernij, lichaamsnood, geestelijkverkommeren. Maar hier ! De wereld heeft zin, logos, rede,samenhang ; het gaat ergens om; ze is drama: op totden strijd. Hoort een edele, die uit het doodend materia•listisch kamp overliep naar 't leger, dat om licht en levenworstelt :

0 schenke 't lot ons als eenige gunststrijdend te vallen, wetende te stervenvoor 't rijk der broederschap, dat zeker komt.

En van een, die zich offert, zingt Henriette Roland Holst :

Hij gaat den dood in, gansch doorlicht van moed :o zoo willen wij leven, als hij sterft.

Waar hoort men onder christelijke bourgeoisie zulke klankenvan zuivere offervaardigheid? Op een kermesse d'ete,dadigheidsbazaar, diaconie.vergadering ? En toch behoorden„Christenen" zelfs van grooter, voller offervaardigheid vervuldte zijn dan een „ongeloovige". 0 zeker! het wemelt ookonder socialisten van zelfzuchtigen. Er zullen er wel jagen naarhun prooi als hyena's. Maar het doel der beweging is dantoch de menschheid ; zelfzucht wordt in haar recht als zoodanigniet erkend. Zoo komt hier nieuwe samenbinding, — nieuwreligieus besef.Eerst werkte onder 't proletariaat het burgerlijk materialismedoor. Doch ook reeds de groote ideeen van Fichte, Hegel.En liefde is nu eenmaal geestelijk van karakter. Toen liefde.

35

SOCIALISME EN RELIGIE 1914

voile harten zich vrijwillig aan het yolk gingen wijden, werdennieuwe idealen geboren, ging 't meer om geestelijke vreugd.En de geschiedenis werd bestudeerd in haar noodzakelijkheid.Overal bleek logos, rede, ontwikkeling, samenhang. Menschheidwerd wereldbeginsel. Zoo, dat b.v. Herman Gorter spreekt:

Stort, o arbeiders, u diep in de zeeder wereld, heb de menschheid lief, meer danu zelf, uw vrouw, uw kindren. Hebt de menschheidlief, en het socialisme dat er in komt.Geeft u daaraan met heel uw ziel, uw hart:Wilt daarom leven en wilt daarom sterven.Bedenkt : van u hangt 't of of de wereld wordtVrij.Stort u daarom midden diep in de zeeder wereld.

Herinnert gij u nog, hoe Sombart eindigt met den groot,kapitalist, zonder eenig religieus besef neerstortend tegen wilen dank in een chaos van kolkende driften? Hier storten dearbeiders zich vrijwillig, offervaardig in de zee der wereld,uit liefde, religieus besef: dewiji zij samenhang beleven.Door en ondanks 't historisch,materialisme werd een nieuwereligie geboren, die der menschheid, edel, schoon, wereldom,vattend, in de allerbesten diep,geestelijk.En toch ... Hoe grooter uwe liefde tot de menschheid, des towanhopiger gij wordt, wanneer gij haar omhelst. Een sterve,ling, die een sterveling omhelst, — en welk een sterveling :een lijdende, kreunende, in wier borst woelen angstige driften,door wier ziel varen eeuwige klachten. Zal een mensch demenschheid troosten, troost de menschheid een mensch, als zijelkaar omhelzen op een dolende planeet, die tot doodens toeverkoelt, waarop zij zullen sterven? 0 wanhoop, zulk een

36

1914

LOOD OM OUD IJZER

liefde te hebben gevonden op zulk een boot over zulk eenmeer in zulk een nacht 1 Telkens vraagt de mensch aan demenschheid, telkens vraagt de menschheid aan den mensch :„Wie zijt gij toch, en vanwaar, weemoedig wonder? Hoe vindik u hier.... en gij mij.... en ik mij zelf?" Doch schouwendin den duisteren nacht zien zij de sterren staan als goddelijkejuweelen. En 't Mysterie waakt op.

Uit : De Zin der Religieusocialistische Bijeenkomsten. Rede,uitgesproken ter opening van de Religieus:Socialistische Samen,komsten te Utrecht op 26 April 1914. „De Toekomst" Schiedam

LOOD OM OUD IJZER

Of rechts regeert of links — het is lood om oud ijzer. Opsociaal, oeconomisch, politiek gebied gaat alles, of gaat niet,als voorheen. Er komen niet meer, maar ook niet minderwetten, die den nood der tijden lenigen, leiden tot mensch.waardiger maatschappij, dan die der bourgeoisie noodzakelijkblijken vanwege den aandrang des yolks.Schoolstrijd of geen schoolstrijd, armzalig pensioen of evenarmzalige bedeeling, als het er op aan komt, staan rechts enlinks trouw te zamen, en handhaven het karakter der huidigemaatschappij.Bewijs ? — : ze trekken nu reeds een 1 ij n inzake milit a.r i s m e d.i. imperialisme, d.i. grootkapitaal.— Ook links ? Maar behoort bij links dan niet de S.D.A.P.?'t Is waar. Maar zij zal in deze zeer onmogelijke en onzuiverepositie niet kunnen blijven volharden. Tenzij ze anti.clericalismebelangrijker acht dan 't strij den voor een nieuwe samenleving.Tenzij zij 't practisch ijveren voor grootfinanciers.belangenboven den strijd tegen het imperialisme acht. Tenzij ze haarkarakter gaat verliezen, en, om onmiddellijk voordeel, haargrooten vredesstrijd eraan geeft.

37

FUTURISTISCHE VRIJZINNIGHEID 1914

Inplaats van door zelfstandige houding de burgerlijke partijente noodzaken, de antithese op te geven, voorzoover deze inden politieken strijd onwezenlijk is, verklaart men haar sindsjaren voor dood, doch bestendigt ze practisch voortdurend.En dat, terwijl toch rechts of links in socialistisch opzicht loadom oud ijzer is.Wanneer de S.D.A.P. het durfde verliezen, om het eerst rechtte winnen: als kleine, uiterst krachtige groep rustig zelfstandigging staan, zouden de „antithesen" of elkander tot het in hetchaotische moeten bestrijden — en zelfs dan zou het metleger en vloot in een lijn ordelijk voortgaan —, of zij zoudenzich moeten vereenigen. Maar algemeen kiesrecht, met zekerebeperkingen en onder welken naam dan ook, brachten zij.Gelijk nu links. Gelijk anders rechts. En het kapitalisme handshaafden zij. Gelijk nu links. En anders rechts.Ook practisch gesproken is daarom het standpunt van Mendelsjuist : stemmen tegen oorlo g, d.i. tegen imperialisme.Maar uit de lokkende winst, die Troelstra en de zijnen vet.,voerde, dreigt gruwelijk verlies : verburgerlijking der Partij ;stemmen voor oorlogHet inzicht der S. D. P. missen de parlementairen.En toch schreef over de antithese Van Ravesteyn reeds voorde verkiezingen zijn uitstekende brochure (XXXIX).

Uit: „Opwaarts", 15 Mei 1914

FUTURISTISCHE VRIJZINNIGHEII)

Op een landdag der vrijzinnige concentratie sprak te Utrechtprof. Van Hamel over de beteekenis van het vrijzinnig staats,beleid. Hij verklaarde „in een opgewekte stemming" te zijn,en die stemming te willen behouden. Er voeren wederomvrijzinnige mannen het bewind, en de vrijzinnigheid verkeert

38

1914 FUTURISTISCHE VRIJZINNIGHEID

in de gestalte der concentratie. Dit alles is een zegen voor hetvaderland, een vreugde voor wie het beleeft! „Welke grond,gedachte brengt een vrijzinnig staatsbeleid met zich? Het isde grondgedachte der v r ij h e i d. Wij willen vormen zoeken,waardoor de vrijheid van den een kan gehandhaafd wordennaast de vrijheid van den ander ; wij zoeken harm oni e inde tegenstellinge n, die het leven geeft." Die harmonie isniet te vinden door een woord; dat zou dwang zijn. „Er isvolhardend zoeken, ook intuitie en gave, maar niet louterintuitie en gave, voor noodig." De kerkelijken kunnen deharmonie niet vinden ; laat staan de socialisten. Wel deliberalen. Al dadelijk, „omdat wij in onze constitutioneelemonarchie der Oranj es een der verzoenende symbolenzien onzer nationale eenheid. De koningin was het, die eenvelen bevredigende oplossing heeft gegeven in 1913 van deparlementaire crisis, wat heeft bewezen, dat de taak van denconstitutioneelen monarch geen ornament is, zooals men be,weerde, dat wij zeiden, maar wel degelijk een element. En desocialisten staan van die gedachte ver. De verzoenende gedachteder vrijzinnige staatkunde is ten slotte onontbeerlijk vooreen goed beheer onzer kolonien, dat op zich zelf zulkeen schoone levenstaak is voor ons yolk." („De Telegraaf")Vrijheid, harmonie, verzoening I Er klinkt nog iets na van :Vrijheid, gelijkheid en broederschap IVrijheid om te concurreeren ; vrijheid om te veroveren van deproductiemiddelen der menschheid, wat ieder maar kan. Ge,lijkheid in naam, bevoorrechting van naar de natuur het besttoegerusten, de handigsten, de gelukkigsten, de slimsten, dearmsten,aan,geweten inderdaad. Broederschap — o zeker, maarde klassenmaatschappij blijve: de arme broeder gunne denrijke alles, de rijke den arme slechts allernoodzakelijkst levens%onderhoud! Vrijheid van den een, die millioenen bezit, omdie te behouden, naast vrijheid van den ander, die niets bezit,

39

FUTURISTISCHE VRIJZINNIGHEID 1914

om te gaan wandelen en van honger te versterven. De rijkdomder cultuur aan een kleine groep bevoorrechten ; de moeitenen de nood daarvan, met wat surrogaat van religie, wetenschapen kunst, voor de groote massa, die leeft in geestelijkeduisternis, — het verbaast ons niet, dat de vrijzinnigen deharmonie hier zoeken! „Het leven geeft nu eenmaal die tegen.stelling." En ze wordt niet opgelost door een woord. Echtergedeeltijk door... dertien: Spreker begroet „in onze constitu.tioneele monarchie der Oranjes een der verzoenende symbolenonzer nationale eenheid." Wel is waar zijn de tegenstellingendes levens van internationaa 1 karakter; wel is waar is deOranjemonarchie geenszins een verzoenend symbool,wijl ze meer en meer de zijde kiest der imperialisten tegenovereen groeiend deel van 't vredelievend yolk; wel is waar bestaater gansch en al geen nationale eenheid : is het landdoor klassenstrijd verscheurd, — maar 't was nu eenmaal feest,'t was lentefeest, 't was kermis in de we!! Er waren holle enbolle spiegels: daarin zag men de wereld nog eens anders! —zeer obscure camera's zetten 't al op z'n kop; en er werdreclame gemaakt hiervoor en daarvoor; waar aangeboden, zoogoed als verder ter wereld nergens; en er werd in de tentjesgetoost....Toen kwam mr. dr. J. H. W. Q. ter Spill. Spreker toonde aan,dat de straks zoo schoon ontwikkelde ideeen van vooruitgangen vrijheid, die de kern der vrijzinnigheid vormen, niet metelkander in strijd zijn, maar elkaar aanvullen en van elkaarafhankelijk zijn. — Dat was geen gekheid. Het werd onderde hoorders muisstil. — „Zonder v r ij h e i d, r u i m t e v o orde persoonlijkheid, is alle vooruitgang onmo.g e 1 ij k ; omgekeerd beteekent geen vooruitgang, stilstand, ver,val, ten slotte ondergang. De toepassing van dit vrijzinnigbeginsel nu is in hooge mate van beteekenis bij een der ge.wichtigste problemen van onzen tijd: sociale wetgeving en

40

1914 FUTURISTISCHE VRIJZINNIGHEI D

sociale voorziening. Wij bedoelen met sociale hervorming nietin de eerste plaats een stoffelijke verbetering van de levens,voorwaarden van wat wij noemen „de arbeidende klasse", die aaneen andere, meer bevoorrechte wordt afgedwongen; wij zien inhaar integendeel een belang voor de geheele natie, n.l. voorhet op hooger peil brengen van ons geheele yolk. Het socialevraagstuk is dus in de eerste plaats een cultuurvraagstuk."Noemt de beer mr. dr. J. H. W. Q ter Spill „de arbeidendeklasse" zoo ten onrechte ? Neen! Wat is haar beteekenis andersin 't oeconomisch proces dan arbeiden en nog eens arbeiden,verhuren en verkoopen van haar arbeidskracht? Bezitten tochwel niet. Uitgebuit worden. Maar dat is geen net woord. Dannog maar liever van „arbeidende" klasse gesproken.En dan die „natie". Als het sociale vraagstuk zoo'n geweldigcultuurprobleem is, zal het toch wel i nt ernationa al vankarakter zijn. Er is dan ook een internationale beweging omvrijheid, ruimte voor de persoonlijkheid des yolks. We staanvoor het zeer eigenaardige feit (dat we ter overdenking aande handhavers van het kapitalistisch stelsel met nadruk aan,bevelen), dat de door een liberaal zelfs als bevoorrechtengekenschetsten o n v e r z o e n l ij k staan tegenover de ver,ongelijkten, zoo die rechten om der persoonlijkheid wilernstig eischen. Wij staan voor het feit, dat de bezittendeklasse hardnekkig den klassestrijd strijdt, onder schijn vanhandhaving eerier orde. Wat heett ooit het proletariaat vandie zoo tot verzoening gezinden ontvangen, dat het niet intoorn tenslotte afgedwongen had ?„Op zichzelf" is een goed beheer van Indie een schoonelevenstaak voor ons yolk ; in de practijk is het een winstbronvoor de bezittende klasse.,,Op zichzelf" klinkt alles heel mooi en opgewekt, mijneheeren 1 In verband met de werkelijkheid is het zeergeleerde,hooggeleerde onzin.

41

WEG MET COEN

1914

Uw waardeering der huidige samenleving doet aan die futu,ristische muziekliefhebbers denken, die bij een kabaal, datzuiver,hoorende menschen wanhopig maakt, in onbegrijpelijkegeestvervoering jubelen : „Hoe vrij! Hoe harmonisch! Welkeen verzoeningl Machtige vooruitgang! Dat is wat anders dande middeleeuwen 1 Eindelijk kans op cultuur I"

Uit: „Opwaarts" 5 Juni 1914

WEG MET COEN!

Voorwaar, de dagen van Coen en De Ruyter,zij behoeven, zij mogen niet tot het verledenbehooren. WILHELMINA

De koningin heeft in Groningen gemeend te moeten sprekenover Thomson, een moedig man, die zich gaf voor een Jaffezaak. Zij heeft gemeend over hem te moeten spreken tot hetleger. „Zij heeft altijd — merkt „De Tribune" naar waarheidop — veel van het leger gehouden, reeds sedert de doorjagingvan de liberale militiewet van 1901. En zoo laten de liberalen,de „Volksregeering" notabene, haar ook nu weer toosten opons dapper leger. En de als humaan geprezen Thomson wordtzoo door H.M. zelve op een lijn gezet met een man, wiensnagedachtenis bij het Nederlandsche yolk reeds lang versietenis, maar die bij de bourgeoisie nog leeft: den listigen, wreed,aardigen veroveraar van Indie voor de Nederlanders, JanPieterszoon Coen I"Heeft men haar bij het geschiedenisonderricht misleid ? Weetze niet? Maar ze kon toch weten, als ze wilde. En ze kantoch nagaan, hoe wij aan onze kolonien zijn gekomen. Doorroof, door moord, door doodslag. Door onwaarachtige con,tracten, door looze beloften. Dit is 't, wat jongens op de

42

1914 DE SCHULD DER KERKEN

schoolbanken reeds treft, wanneer ze lezen, hoe, t ij densonzen eigen vrijheidsoorlog, then er opstand uitge.broken was op de Banda,eilanden, Jan Pieterszoon Coen eendeel der oorspronkelijke bewoners verplaatste — een anderdeel was eigener beweging reeds van hun moederlijken grondgeweken; de rest was doodgemoord —, den grond in perkenverdeelde en dien aan nederlanders gaf, op dat z ij d a a rmuskaatnooten kweeken zouden.Is ze dan ziende blind, en hoorende, nochtans doof? Blind•doekt men haar wellicht, stopt men haar de ooren ?Zoo de zonen des yolks toespreken : „Moge u bezielen degeest van Jan Pieterszoon Coen 1" Dat is de geest van FransFerdinand; de geest van Chamberlain; dat is de geest, dieden Congo bezette, een onreine geest, een martelendedaemon.Neen, neen, ze wist dit alles niet. Men zal haar het nooitduidelijk hebben gemaakt. En 't is te hopen, dat ook de infan,teristen te Groningen er niets van wisten ; of, zoo wel: datzij 't met weerzin hebben aangehoord, en tot zichzelf hebbengesproken :„Neen I neen 1 Dat nooit 1 Weg met Coen I"

Uit: „Opwaarts", 10 Juli 1914

DE SCHULD DER KERKEN

Er is een groote schrik over de volken gekomen; een angstvoor naderend onheil; een gevoel, dat niemand keeren kan,wat niemand wil, dan enkelen, dat komt — ook niet meer zij,die de onmiddellijke oorzaak zijn van het conflict, 't welkdreigt Europa in een slagveld te veranderen; ontzetting, omdatwellicht binnen enkele weken akkers zullen zijn verwoest bij

43

DE SCHULD DER KERKEN 1914

honderden, steden en dorpen verbrand ; en in de woningenvan honderdduizenden angst, nood, honger, wanhoop, trooste.loosheid, God vervloeken.De bedehuizen zijn meer nog dan gewoonlijk bedelhuizen :„O God, Almachtige, heb meelij. Toon ons uw mededoogen.Spaar onsl Genal genal"Dit nu is Onze schrik, dat wij maar niet vernemen uit datkoor van stemmen een stem, die roept in een vreemd enpijnigend contrast met al dat gebedel om verlossing, uitred,ding, zegen :„Het kon niet anders dan zoo komen. Wij hebben ditover ons eigen hoofd gehaald. En het zijn vooral de ge,loovigen, het zijn vooral de kerken, het zijn bovenal dege ne n,die de leiding hebben in de kerken, de paus, dekardinalen, de bisschoppen, de geestelijken in 't algemeengesproken; de predikanten, de voorgangers der christelijkegemeenten, op wie rust de schuld, nu zich thans die roodeverdoemenis, bloedstortend, bliksemend en brandend overEuropa begint te voltrekken."Dit is de gruwel, dat bijna altijd en alom de kerk aan dezij de van het imp eriali sme staat. Gaat zij nu, voor,zoover zij niet liever nog om overwinning bidt, bidden omvrede, zoo vergeet ze, en vergeten hare leiders dat ze geenrecht hebben om zulks te bidden. De leiders der kerkenhebben voortdurend geheuld met den Mammon. Behalveenkele verachten en miskenden, hebben zij niet slechts nietgeprotesteerd tegen wat in Gods naam steeds godlasterlijkergebeurde, maar het vrijwel alles gesanc tioneer d. Zich naar't schijnt thuis voelend in een wereld, die kreunt van onrechten gewelddadigheid, hebben zij, 't zij door te zwijgen, 't zijdoor te spreken, het Koninkrijk Gods geschaad.

Uit: „Opwaarts", 3 Augustus 1914

44

1914 EEN MILITARISTISCHE REDENEERING

EEN MILITARISTISCHE REDENEERING

Men zegt : „Het afschuwelijk handwerk van oorlogvoerenwordt den soldaat opgedrongen. Het proletariaat werpt deverantwoording van den gruwel des oorlogs met verontwaar,diging van zich af. Die zit „boven." "Maar — dit is een zuiver militaristische redeneering I Dat isjuist, wat het militarisme eischt als no 1: voortgaan, schieten,strijden zonder geweten of oordeel, luisterend naar de bevelenvan boven, mechanisch, machinaal.Een mensch is in oorlogstijd toch geen geweer, geen machine.kanon, dat men laden kan en richten en afschieten, waarheendan ook, al was het tegen 't heiligst en onschuldigst hart terwereld ; al ging het om de duisterste zaak; al diende het dat•geen, hetwelk die mensch in vredestijd verfoeide?

Uit : „Opwaarts", 4 September 1914

DE NATIONALE EN DE INTERNATIONALE IDEE

Indien er iets diep in den mensch zit ingeworteld, dan dezedrift: te strijden voor en om eigen bodem. Want het strijdenvoor en om eigen bodem heeft in overoude tijden eeuwen naeeuwen beduid: strijden voor en om mogelijkheid van eigenleven, vrijheid, ontwikkeling, karakterontplooiing. En steedsbeter gaan wij heden ten dage den zeer ingewikkelden enonlosmakelijken samenhang verstaan tusschen landstreek envolksaard; ras, bodem, cultuur, enz. Het is hier niet de plaats,de zielsfactoren te ontleden, die daarenboven leiden tot ge,hechtheid aan het eenmaal verworvene, hechter, naarmate menzich het verworvene toeeigende ten koste van grooter offerdes levens. Slechts hebben wij in dit verband te constateeren,

45

DE NATIONALE EN DE INTERNATIONALE IDEE 1914

dat wie de levensvoorwaarden van een yolk aantast, naar hetonmiddellijk besef der volkeren van ouds, dat yolk zelf aan,tact. Vandaar dan ook, dat men zoo vaak de eenheid vanyolk, land en cultuur religieus belee fd e, d.w.z. de beeteekenis van 't eigen land besefte, voor 't geen men aangeestelijke waarde in zich droeg. En zoolang men nu eigencultuur, eigen geesteswaarde beschouwt als eenig ware : —waarachtig menschelijk tegenover al 't barbaarsche —, of ookals de uitnemendste 9, wijdt men zich in tijden van nood aanhaar met des te volkomener toewijding, naarmate de deugdendes yolks iemand meer persoonlijk eigen zijn ; zoo zeer, dathet doel, handhaving van eigen geestelijke waarde, vrijwel allemiddelen, tot spionnage, omkooping, bedrog, sluipmoord, mareteling en doodslag toe, te wettigen schijnt en heiligt. Gloeiendvulcanisch, onweerstaanbaar zich baanbrekend, komen d eoude instincten der menschheid in tijden van lands,nood op ; de driften der voorouders, die hun armoedige holenaan 't wild gedierte grimmig betwistten, mengen zich metoffervaardigheid voor 't eigen geslacht, Welke door eerbiedigovergeleverde verhalen van allesoverwinnende heldenmoed dervroegere grooten des yolks reeds in 't jong, ontvankelijk gemoedgewekt werd; de liefde voor 't bloed, kortom ; de gehechtheidaan eigen „geschiedenis, kultuur, levenswijze, zeden en geewoonten", die — naar Troelstra's opmerking (XLI) „veeldieper zitten in de menschen dan zelfs de ekonomische grond,slagen van den klassenstrijd, daar zij het onderbewustzijn,de oerinstincten van de massa raken", stuwt zich naar vorentot aderdoortinteling toe, overweldigt het individu, vervoertde scharen.1) Volgens Aristoteles bezaten de bewoners van de noordelijke landen van Europawel moed, maar geen denkkracht, de aziaten denkkracht, maar geen moed, de griekenechter bezaten beide, en muntten daardoor zoozeer in politieke bekwaamheden uit,dat ze het recht hadden om over anderen te heerschen. (Gumplowicz noemt ditethnocentrisme XL 12).

46

1914 DE NATIONALE EN DE INTERNATIONALE WEE

Hoe jong nog is tegenover de machtige nationale idee deinternationalel Hoe kort nog slechts beduidt „vreemdeling"niet meer: vijand, barbaar ; beginnen de volken elkander inhun edelsten te eeren en te waardeeren ; ontdekte men eenmenschheidswaarde, universeel, die zich door en in verschil.lende stammen, volken en rassen wonderbaar openbaart.En bijna nog niet werd verstaan, hoe 't mogelijk zou kunnenzijn, eigen land en volksbestaan desnoods zelfs in den doodte geven, opdat een hooger, geestelijk leven uit Bien doodzou verrijzen: de christelijke ethieken, die voor hetpersoonlijk leven steeds zuiverder het beginsel van hetevangelie stelden, durven het vrijwel geen van alle aan, ditbeginsel ook voor het oeconomische en politieke leven doorte voeren.Er heeft in de dusgenaamde „christelijke staten" een eigen.aardige vermenging en vergroeiing plaats gevonden van deoude nationale idee met de christelijke, internationale, welkeuit zegswijzen als „de God van Nederland", „de oude Godvan Duitschland", „de groote God van Rusland" duidelijkblijkt. En in tijden als het werkelijk spande, won de nationaleidee het welhaast immer, zij 't, getooid met wezenlijk inter,nationale leuzen, als God, waarheid, vrijheid, gerechtigheid.Het modern oeconomisch proces heeft de internationale ideedaarom vooral begunstigd, omdat het levensbelang van denkapitalist, de levensvoorwaarde van het kapitalisme werel d.omspannende handel en nij'verheid is. En het feit,dat de „proletariers van alle landen" buiten het hoogercultuurleven van hun „vaderland" gesloten waren, dat zijeen grauwe, internationale massa vormden, heeft desnelle verspreiding der internationale idee onder hen als nooitte voren in de hand gewerkt. Hun vaderland was immersgeen vaderland, en hun belang een belang, natuurlijk engeestelijk van karakter: het menschwaardige.

47

DE NATIONALE EN DE INTERNATIONALE IDEE 1914

Intusschen werd de nationale idee meer en meer in dienstgesteld van chauvinistische doeleinden, en hielden groot,kapitalisten, wier bedrijf naar wezen internationaal was, haarkunstmatig levend in kleinburgerlij k e k r in g en, welkerbelang nog meer nationaal van karakter was, of dit tenminste scheen.Ondernemingen, die bescherm in g noodig hadden, wektenbij een deel der industrieelen „vaderlands gezinde" stemming.En door alles heen sprak de oude stern des bloeds.De begrijpelijke reactie der „vaderlandslooze gezellen" ophet nauw verbonden zijn van kapitaal, leger, vloot enz.was een sterke onderschatting van de kracht dern a tio n ale i d e e, welke zich uitte in bitterheden als deze :„De arbeider bezit van zijn vaderlandschen bodem niet daneen bloempot vol." Omgekeerd was de kracht der internationaleidee in hen &Aram minder machtig dan ze scheen, omdatdoor de leiders al te zeer het onmiddellij k b elan g, vaakin vulgairen zin, als wereldbewegend beginsel werd gepropa,geerd. De internationale idee eischt, als het erop aan komt,bovenal belangeloosheid, onbepaalde toewijding; een idealismeen geestkracht, z456 sterk, eenvoudig en groot, dat daardoorde nationale idee niet wordt opzijgedrongen of genegeerd,maar opgenomen en verheerlijkt omgezet. Doch het predikenvan het proletariersbelang bracht telkens en telkens weermee, dat direct te behalen voordeelen op den voor,grond werden gesteld. Bo'vendien kwam het snel toenemenda an t al leden, met name in Duitschland en Nederland, dehoedanigheid der socialistische Internationale niet ten goede.Beseffen wij, dat zelfs bij de waarachtigst toegewijden intijden van wereldspanning de internationale idee te kampenheeft met de wakende stem des bloeds; dat ook him onder,bewustzijn bewogen wordt door eeuwenoude, machtige instinc,ten; dat juist dan de geestelijke, welbewuste liefde voor het

48

1914 DE NATIONALE EN DE INTERNATIONALE IDEE

edelste van eigen yolk zich 't krachtigst gelden doet ; datvooral bij minontwikkelden een onberedeneerde, welhaastbarbaarsche vaderlandsliefde altijd weer licht ontvlambaarblijkt, — denken wij dit met den politiek,oeconomischentoestand van Europa, zooals die tot op het uitbreken vanden wereldoorlog was samen — dan wordt ons de houdingder duitsche sociaaldemocratie begrijpelijk.Allereerst vinden wij in de duitsche sociaaldemocratie mannenals Quark. In zijn brief aan „Het Volk" van 7 Septemberspeelt het internationale wonderlijk door 't nationale been.Ook hij veroordeelt den oorlog. Hij begrijpt en erkent denoeconomischen achtergrond. Deze oorlog is volgens hem eenbevrijdingsoorlog in tweeerlei zin : eenerzijds moet Duitschlandzijn politieke, cultureele wereldroeping kunnen vervullen ; hetmag niet worden teruggehouden op de tweede, derde plaats ; diteischt ook het belang der groote arbeidersmassa : „Duitschlandmoet zich ook kapitalistisch, of, zoo gij wilt, in koloniaal,politiek opzicht vrij kunnen ontwikkelen in den wedstrijd vanhet internationaal wereldverkeer, indien voor de internationalearbeidsverdeeling onder de industrie, en handelsvolken derwereld het grootste technische en sociale werkvermogenbeslissend zal blijven," anderzijds zal deze oorlog de heer,schappij van den bloedczaar vernietigen, dat wil tevens zeggen,de ergste duitsche reactionairen, de „echt,pruisische mannen"van hun ruggesteun berooven. „Mocht daarom het vrijerewesten, mochten vooral onze fransche kameraden hun landtot een spoedigen vrede brengen, en het ons mogelijk maken,met volkomen vrijen rug op to marcheeren tegen de bloed,honden aan de Newa 1"De internationale idee is hier haast door de nationale ver,slonden : de sociaaldemocraat verdedigt omderwille van hetduitsche proletariersbelang de duitsch.kapitalistische belangen.Terecht protesteerde de redactie van „Het Volk", wijl de

IV 49

DE NATIONALE EN DE INTERNATIONALE IDEE 1914

kern van Quark's brief „v erdediging van het imp e.r i al i s m e" blijkt. De wijze van spreken van Quark is „bijuitstek geschikt voor de bezittende, de heerschende klasse vaniedere natie, om met geweld van wapenen zich een grooterplaats onder de zon te veroveren."Maar toch, zelfs bij Quark een klacht, dat de strijd tegen hetvrijere westen den sociaaldemocraat „zoozeer tegen den inner.lijken aard gaat." En een groet in den geest aan den franschenkameraad ; een roep, om, ten minste met hem, vrede. Deinternationale idee dus niet volkomen machtelooslDenk oak aan Frank. Het is ontroerend te lezen, hoe dezeman, die zoozeer de fransche cultuur liefhad, die met al dekracht van zijn ziel en de gaven van zijn rijken geest voor deverbroedering van 't duitsche en fransche proletariaat ijverde,zich nochtans opgaf als vrijwilliger in dezen oorlog, dien hijevenzeer vervloekte als noodzakelijk achtte. Ontroerender nogte lezen, hoezeer de fransche sociaaldemocratische pers dendood van dezen „vijand", die haar vriend bleef, betreurt, wijlhij naar diepste overtuiging was u it getogen om vo or denvrede te strijden.En toch stelt dit alles te leur. Meer nog, wanneer wij vernemen,dat de duitsche a r b eider sklasse, óók voorzoover zij sociaal.democratisch was, geestdriftig meetoog in den oorlog. Heeft deinternationale idee nog zoo weinig in haar leven ingegrepen?Dat een regeering altijd haar yolk wel wijs maken kan, datzij de aangevallene is en dat ze zich slechts verdedigt, hadKautsky tegen Bebel reeds in 1907 opgemerkt. Hoe wordtdit thans bewaarheid I De duitsche sociaaldemocratie was onderde eersten, die geloofden: „Het gaat tegen Rusland!"Het socialistisch inzicht in de duitsche partij was de laatste

jaren verzwakt. Bureaukratie deed zelfs het leven dier partij minof meer verstarren. Pannekoek, die de duitsche sociaandemocratiedoor en door kent, en reeds vroeger meermalen op het dreigend

50

1914 DE NATIONALE EN DE INTERNATIONALE IDEE

gevaar van ontaarding heeft gewezen, merkt in „De Tribune"van 26 Augustus 1914 op, dat men onder 't gebrekkigomhulsel van revolutionaire phrasen de revolutio.naire actie zelf al meer opgaf, en de regeering practisch voorhaar wereldpolitiek meer en meer vrijliet. Men werd tammer ;„de organisatie werd als eigenlijk doel geproklameerd, en omdit hulpmiddel tot den strijd in stand te houden, werd destrijd ontweken ; alle zelfstandig initiatief der massa's werd als„gebrek aan discipline" uitgescholden en onderdrukt. Zooontbraken in de duitsche partij alle voorwaarden, om krachtigtegen den oorlog te strijden. Van bekrompen bureaukraten enparlementariers als Ebert en Scheidemann te verwachten, datzij een scherpe revolutionaire actie tegen den oorlog zoudenontketenen, ware even belachelijk, als van den duitschen keizerte verwachten, dat hij socialist wordt. En 't feit, dat de partijhen op die leidende plaats gezet heeft, bewijst, dat de arbeiderszelf even weinig tot zulk een actie in staat waren, en er geenoogenblik aan dachten, tegen den wil van de leiders, zelf loste breken. Zoo bepaalde zich de actie der partij tot de protest%vergaderingen van Dinsdagavond 28 Juli, die wel overvolwaren, maar waar een gedrukte geest heerschte, uit 't bewustzijnvan eigen krachteloosheid geboren. De volgende dagen gingenzonder aktie voorbij, en toen Vrijdag de krijgswet werd afge%kondigd, ... wij weten het 1"„Het lag echter niet alleen aan de leiders, die niets wildenondernemen. Ook zij, die wat anders wenschten, zagen daartoegeenmogelijkheid.... De arbeiders voelden niets voorden strijd tegen den oorlog; ja, men kon zelfs zeggen,dat groote massa's, ook van de leden der partij, sterk voorden oorlog voelden, en zich gemakkelijk door de bourgeoisielieten meesleepen." Een groot deel der partijpers stelde eenen ander voor als strijd tegen het czarisme ; slechts enkelenals Radek en de redactie der „Leipziger", waarschuwden, dat

51

DE NATIONALE EN DE INTERNATIONALE IDEE 1914

het tevens en vooral een strijd voor het duitsche imperialismewas. De gruwelen, door Rusland vooral ten opzichte van dearbeiders bedreven, zijn mateloos. En zoo kon zich slechts eenzeer kleine kern „tot het inzicht in de ware natuur van denoorlog verheffen". De massa vreesde dien „barbaar uit hetoosten" : de stem des bloeds waakte op.Het in z i c h t in de beteekenis van het imperialisme ontbrakaan het meerendeel der duitsche partij. Zonder het te willen,heeft de meerderheid der duitsche leiders „het yolk in hetgareel van het imperialisme gespannen".En uit een rede, door Pannekoek den 11 December in hetamsterdamsche „Concordia" gehouden, blijkt, dat ook de wilontbrak: „Daarbij komt, dat in een tijdperk van ekonomischenbloei de arbeiders voor strijd niet zoo gemakkelijk zijn warmzijn te krijgen, zoodat door den ekonomischen toestand derlaatste 20 jaren de Duitsche arbeidersbeweging is verslapt."Ziehier de armoe, de machteloosheid van het sociaaldemocratischbeginsel. Gaat het haar klasse betrekkelijk goed, zoo begintze te verburgerlijken; er is geen hooger princiep, datdit weerhouden kan.Inzicht ontbrak en wil. Schoon nog immer iets van het oudeideaal leefde. Schoon het internationaal besef niet geheel gingte loor. Doch dit werd beheerscht door 't nationaal instinct,dat heftig opjoeg tegen Rusland.Het engelsche sociaaldemocratische weekblad „Justice" vestigter de aandacht op, dat het duitsche yolk tot 4 Augustus inonwetendheid werd gehouden aangaande hetgeen bij den aan,yang van den oorlog gebeurde, „zoodat het geheele yolkmoest denken. dat de uitgebroken oorlog een strijd was, totverdediging van het volksbestaan." Het is wederom een bewijs,hoezeer de intemationale idee nog leeft en werkzaam is,dat dit engelsche blad vervolgt : „De rechtvaardigheid tenopzichte van de groote massa der duitsche bevolking verlangt,

52

1914 DE NATIONALE EN DE INTERNATIONALE IDEE

dat hieraan zooveel mogelijk ruchtbaarheid worde gegeven."De vijand, die den vijand verdedigt, verontschuldigt, en hemals vriend bewaart— Maar de niet misleiden? De groote mannen van het inzicht?Maar Haase, Kautsky e.a. ?„In de zitting der sociaaldemocratische fractie — schrijft Panne.,koek — bleek dadelijk na de rede van Bethmann Hollweg,hoe revisionisme en oud,radikalisme eensgezind voor de be.williging van de oorlogsbegrooting waren. Wel streden Haase,Liebknecht, Lensch en Ledebour met alle kracht voor eenweigering, wezen op Bebel's houding in 1870, op 't imperia,listisch karakter van den oorlog enz., maar slechts 17 manstonden aan hun kant. Een voorstel van Kautsky aan deregeering voorwaarden te stellen (de kosten op de bezittendente leggen, belofte, geen grondgebied te annexeeren enz.) kongeen bijval vinden; want natuurlijk zou de regeering metminachtend gebaar elke conditie afwijzen : zij was meester, zijvoelde zich door de strooming in het yolk sterk, en zij voeldede zwakte der partij zoo goed als wij. De meerderheid derfractie wilde eenvoudig de credieten toestaan, omdat zij vreesde,de publieke opinie (door onze eigen pers voorbe•r e i clI) tegen onze partij in te nemen, en omdat zij boven•dien bang was, dat de regeering dan scherpe maatregelen tegenhaar zou nemen, haar leiders wegens hoogverraad in de kastzou zetten en haar bladen zou onderdrukken. Weer werd dusuit vrees voor een benadeeling der organisatiede strijd opgegevenl"En nu dit tragische : In de openbare zitting legde Haase, dievijf dagen tevoren te Brussel in het fransch de kreet aan,hief: „Weg met den oorlog, leve de vrede I" en daar denduitsch.00stenrijkschen opzet vol verontwaardiging ontmaskerdhad, — Haase, die zooeven nog had verklaard tegen de be,grooting te willen stemmen, — de verklaring af, „dat de

53

DE NATIONALE EN DE INTERNATIONALE IDEE 1914

sociaaldemocraten voor de oorlogskredieten stemden, omdatzij den oorlog als een verdedigingsoorlog tegen een russischenaanval beschouwden."Welk een discipline en zelfverloochening. Wel,haast die van militairen 1 Welk een „trouw aan de sociaal,democratische partij."Doch waarlijk trouw aan zijn partij en aan zijn overtuiging zou,dunkt ons, hij geweest zijn, en met hem zestien anderen, indienzij hun partij thans ontrouw en afvallig geworden waren.Hoe groot wij ook het offer van hun overtuiging achten, ditoffer, gebracht aan hun overtuiging, zouden wij grooter enverhevener, waarlijk socialistisch hebben geacht.En zoo zij het dan Pannekoek toegestemd : „Waar het diepe,echte revolutionaire gev o el ontbrak, moest het wel loopen,zOcials het thans is geschied."

Zullen wij nog afzonderlijk over andere partijen spreken ?Het is thans niet noodzakelijk meer. Ook elders een dooreen.woelen van 't nationaal en internationaal besef; vaderlands,liefde, menschheidsliefde, zucht tot zelfbehoud, trots, enz.Ook daar een opwaken van oude instincten ; de internationaleidee teruggedrongen ; schijnbare terugval tot het verleden inmenig opzicht.

Wat echter treft is, dat uit de gelederen van de minst marxistischepartij, de engelsche, waarin zich veel religieu s.s ociali s.t i s c h leven openbaart, het krachtigst protest rees tegen dedaden der eigen regeering, de sterkste strijd werd doorgezetvoor wereldvrede.En zoo juist vernemen wij, dat de «Vorwarts" voor drie dagendoor de duitsche regeering geschorst werd; dat Liebknechtdeze week een bezoek bracht aan de voormannen der brus.selsche sociaaldemocratische partij. De belgen bewezen hem,

54

1914 MODERNE DEVOTIE

dat de in Duitschland verspreide berichten, als zouden defranschen bij den aanvang van den oorlog de belgische grensgeschonden hebben, leugens waren, en Liebknecht verklaardede houding der duitsche sociaaldemocraten ; kon hun zelfsmededeelen, hoe sommigen dezer, ondanks 't misleidendebericht, persoonlijk toch tegen de oorlogsbegrooting waren.

In christelijk geheeten bladen kan men met eenig leedvermaakbeweerd vinden, dat de Internationale voor goed zou zijnverbroken.Wat hebben echter de christelijke kerken gedaan?En toch is het christendom drager van de internationale Ideeten voile.

Uit : „Opwaarts" 25 Sept. 1914

MODERNE DEVOTIE

Terwij1 een deel der coalitiegenooten jaarlijks nog naief terbeevaart gaat naar 't landelijk Hoogeloon, om bij St. Pan.cratius heul tegen dauwworm te zoeken; uittijgt in heiligeprocessie, om door 't aanbidden van den nijnselschen Antoniushet vinden van verloren voorwerpen te vergemakkelijken ; aanOnze Lieve Vrouwe van Handel kinderlijk om regen smeekt,— richt men aan de andere zijde, meer up to date, zijn bede.vaart naar ... de terreinen van de Asiatic.In „De Stemmen des Tijds" — meldt „De Standaard"vol eerbied — geeft Colijn zijn reisbrieven ten beste, en schrijfto.m. over „nederlandsche energie" :„Gisteren heb ik ook nog een bedevaart ondernomen. Eenbedevaart naar het terrein van de Asiatic. Wijwaren de eerste Europeanen in China en thans vindt men in

55

MODERNE DEVOTIE

1914

Hankow alle Europeesche staten, met uitzondering van Ne.derland en Montenegro.„Kunt ge de innigheid van mijn ergernis begrijpen?„Maar gelukkig I Vijf mijlen beneden Hankow is een pracht%stuk van Nederlandsche energie te zien : de installatie van deAsiatic. Zeker, de Britsche vlag waait er boven, maar dat konniet anders ; Holland kon zijn onderneming geen vierkantecentimeter grond aanbieden.„Belgie biedt zijn zonen overal plaats voor een woningonder vaderlandsche vlag, Nederland dacht slechts aan dehandhaving der openbare school, en vergat inmiddels dat dewereld groot is.„Ik heb dan een bedevaart gemaakt naar de terreinen van deAsiatic ; een werkelijke bedevaart; dat is : niet zonder devotiein het hart voor dien schitterenden ondernemingsgeest, diezelfs hier de Standard Oil wist te bestrijden .... met succes IHet eenige lichaam ter wereld dat tegen den Oktopos opge.wassen bleek, was een door Nederlanders bestuurde onder,neming. Ik had ten slotte een genietbaren dag."Ziedaar het j o n g s t calv in isme: de reformatie gerefor%meerd ; het christendom gezuiverd van Geest en Waarheid ;de zaak vergoddelijkt ; de kapitalistische ondernemingsgeest inreligieuzen zin verheerlijkt, en ook nog gedacht aan... dechristelijke school.De driestarschrijver wordt erdoor innerlijk met begeerte be=wogen, en spreekt :„Het is zoo terdege goed, dat op het verschil tusschen deXVIe eeuw en nu, ook wat het verre Oosten betreft, weer eensgewezen wordt. In de XVIe en in het begin van de XVIIe eeuwwaren de Hollanders altijd allerwege de eersten aan bod, heteerst op het appel, en nooit aarzele nd om toe te tasten.Nu zijn wij slechts nakomers.„Gelukkig, dat Colijn althans op een teeken van leven wijzen

56

1914 KARL LIEBKNECHT

kon, maar helaas, zelfs dat êene buitenkansje droeg nog hetengelsche etiket."Zoo spreekt de wetgever van het Nieuwste Verbond, dat deeenheid van godsdienst en imperialisme is :Dit is het ware leven, dat zijn teekenen en wonderen inbuitenkansjes heeft.Een nieuw gebod geef ik u: dat gij nooit aarzelen zult omtoe te tasten.

Uit: „Opwaarts" 23 Oct. 1914

KARL LIEBKNECHT

In „Opwaarts" No. 339 hebben wij het betreurd, dat zeventienleiders der duitsche sociaaldemocratie, die den uitgebrokenoorlog principieel veroordeelden, in welhaast militaristischeonderworpenheid aan de massa.opinie, de regeering steunden enhaar credieten goedkeurden. Hoe groot wij het offer van hunovertuiging achtten, het offer Ain hun overtuiging, zouden wijgrooter en verhevener, waarachtig socialistisch hebben geacht.Dit groot en waarlijk mannelijk offer heeft thans Karl Liebknechtgebracht. Door alleen te stemmen tegen de opnieuw aange.vraagde oorlogscredieten, brak hij uit liefde tot het socialismemet zijn geestverwanten. En hij motiveerde zijn stem zoo, datde rijksdagvoorzitter hem verbood, de verklaring voor te lezen.Dan zou hij de spreker tot de orde moeten roepen. T. w. tot dekapitalistische.Het gaat hier niet om den inhoud der motiveering. Het gaathier om den moed der overtuiging; om trouw aan eigenidealisme; om karaktervaste zedelijkheid.Deze held roept tot de ware heldhaftigheid, welke zelfs inoorlogstijd onder wie zich „Christenen" — „koningsmenschen"1— noemen, zeldzaam is.

Uit: ,.Opwaarts" 11 Dec. 1914

57

TROELSTRA 'S KERSTREDE 1915

TROELSTRA'S KERSTREDE

Het belangrijkste uit de gebruikelijke kerstrede, welke Troelstraden 26en December te Amsterdam hield, schijnt ons dezeverklaring:„De oorlog heeft zeker iets gebracht aan ons allen. 1k vraagmij wel eens af, of wij onze actie niet te veel hebben gerichtop directe, stoffelijke verbeteringen; of wij wel voldoendegekweekt hebben de groote deugden, den breeden blik, welkede klasse, die de wereld verlossen wil van een systeem vanloonslavernij en militarisme, noodig heeft. Deze oorlog heeftvan honderdduizenden het stoffelijk bestaan vernield; denband van duizenden met de stoffelijke goederen, met al dat,gene, wat in den gewonen tijd de begeerte wekt, Tosser gemaakt.Deze oorlog heeft aan het hechten aan het leven een schokgegeven; ons geleerd, dat het behoud van het levenniet vó O r alles moet gaan. Het is gebleken, dat duizendengewillig hun leven kunnen geven voor een groote zaak, al isook de zaak, waar het in dezen oorlog om gaat, voor bns dehoogste niet. Er is nog iets hoogers dan het leven. Wij moetenin staat zijn, desnoods ons leven te geven om den vrede aande wereld te verschaffen. Oorlog aan den oorlog, in het belangvan de toekomst van het menschelijk geslachtl Past den helden,moed, in dezen oorlog betoond, eens toe voor de vrede, —heb daarvoor eens uw goed, uw leven veil, — zou het voorde sociaaldemokratie te veel zijn? ..."Inderdaad bevat dit woord een ontzettende critiek, niet alleenop den strijd der sociaaldemocraten, gelijk die door de meestenin vredestijd werd gevoerd, maar ook op de houding van deovergroote meerderheid der Internationale bij het uitbrekenvan en tijdens den wereldoorlog.VOOr den oorlog heeft men meestentijds utopist is c h v e r.trouwen gesteld in parlementen en regeerings.

58

1915 TROELSTRA'S KERSTREDE

maatreg e le n. Gelijk het woord „parlement" reeds uitdrukt,is in de landsvergaderzalen genoeg gepraat, en heeft men kleinemaatregelen genomen, welke de niet of weinig bezittendendoor onbeduidend onmiddellijk voordeel bekoorden ; heeft menniet onbelangrijke bijzaken — b.v. den strijd voor algemeenkiesrecht — tot hoofdzaken der aandachtsbepaling gemaakt ; denstrijd al te zeer beperkt tot de politiek. Bovendien heeft men,om meer onmiddellijk succes, geijverd voor een steeds zich uit,breidende hoeveelheid partijgenooten, die de hoedanigheid vande partij en hare leiding noodzakelijk moest schaden.Er is iets hoogers dan het leven. Datwilduszeggen:er is zeer zeker iets hoogers dan het onmiddellijk natuurlijklevensbelang. Stellen wij derhalve al te zeer de richting vanonzen maatschappelijken strijd op direct, stoffelijk voordeel in,dan werken wij miskenning van het leven zelf in de hand :verlagen wij ons levensniveau. Gelijk wij vroeger schreven :De internationale idee — en wat is zij anders dan het waar,achtig menschelijk leven ? — eischt als het erop aan komt,bovenal belangeloosheid, onbepaalde toewijding, geestkracht,idealisme.Herinneren wij ons goed, dan heeft bij den aanvang van eennieuwen „Tribune".jaargang Gorter eens tegen den meer en meerontaardenden strijd der S. D. A. P. naar waarheid opgemerkt,dat het lot der massa zoo ellendig is, dat het behalen vankleine voordeelen, b.v. van 50 cent loon meer per week, hetgevaar in zich draagt : de groote aandacht en toewijding voorwaarachtig socialisme tot verdwijnens toe te verzwakken. Enonzerzijds is meermalen betoogd, dat naast inzicht bovenaloffervaardigheid moet worden gewekt. Offervaardigheid nueischt vOOr alles vergeestelijking der persoonlijkegezindhei d. Veel minder nog dan gepopulariseerd his,torisch materialisme is het slappe ijveren van revisionisten enreformisten, de goedkoope, en het pharizeisme in de hand

59

TROELSTRA'S KERSTREDE 1915

werkende voorstelling van de onschuldig verdrukte arbeiders,klasse en den schandelijken bourgeois, in staat, menschentot heiligen strijd te bewegen. Om van het werpen van „schuld"op „omstandigheden" maar te zwijgen.Echter stelt het overige van Troelstra's rede te leur.Vooreerst wordt wederom de niet zeer heldhaftige en gretigaanvaarde theorie verkondigd, die zelfs geregeld ook in „DeTribune" is te vinden, als zoude het kapitalisme menscheneenvoudigweg dwingen „zich achter hun elkaar bestrijdenderegeeringen te plaatsen." Deze redeneering wordt echter onmo,gelijk gemaakt door Troelstra's inzet, waarin dit niet alleendiep pijnigend, maar ook beschamend wordt genoemd.Hier spreekt zedelijke waardeering, die wij echter later weervergeefs zoeken, wanneer we vernemen, dat wij „gelukkig"neutraal zijn, dat „wij als sociaaldemocraten het als het grootsteon geluk zouden beschouwen, het moordend lood te moetenrichten op onze broeders over de grenzen." Dat hier de vader,landsliefde, in het parlement naar voren gebracht, een mindergloeiend karakter verkrijgt, — dat hier de internationale ideede nationale te machtig wordt, — zij slechts terloops aan.gegeven.

Bewijst Karl Liebknecht niet, dat een mensch, op grond vanverworven inzicht, zich uit kracht van zijn liefde boven degeweldigste omstandigheden uitheffen kan? Ziedaareen man, op wien de smaad niet valt. Waarom ten minstehem niet genoemd en geeerd op 't geboortefeest van dien Ander,den Stichter van den godsdienst van 't geweten? Wij vreezen,omdat de eenheid van de Partij, de Nederlandsche partij, bijTroelstra nu eenmaal gaat v6 6r al — eenheid en ... veelheid.En ook, omdat dit de aandacht vestigen zou op de houdingder sociaaldemocratische kamerfractie sinds Augustus 1914.Sprekend van vrede op aarde en welbehagen in menschen,mocht hij toch zeker den Gbdsvrede niet verbreken 1 .

60

1915

TROELSTRA'S KERSTREDE

Troelstra heeft gelijk: een proletariaat, dat zich dwingen laat„om in de militaire werkplaatsen in loondienst de oorlogs,werktuigen te vervaardigen" kan niet sterk genoeg zijn „omhet gebruik dier moordwerktuigen te verhinderen." Dat wildus zeggen: het staat aan den tegenwoordigen oorlog even„schuldig" als de in sociaaldemocratische bladen nu niet juistgeprezen Krupp : gelijk deze bezitter zoo hebben ook diebezitloozen zich door oeconomische omstandigheden tot eenwerk lat en d win g e n, dat zij wellicht beiden in het diepstvan hun hart verfoeien. „Goed werk doen, hetzij gij leeft ofsterft" — dit woord van Ruskin heeft hun oor of niet getroffen,of is er zonder uitwerking doorheen gegaan.Ondanks het feit, dat Troelstra tegen het einde van zijnrede met zekeren pathos den revolutionairen moed deed„bruisen", meenen wij dat het lichtvaardig determinisme,dat door zijn rede heenspeelt, waarachtige socialistische offer,vaardigheid eer schaadt dan bevordert.En het inzicht ? Behalve over de bekende eischen: geenannexatie, tenminste open kolonien, afschaffing der geheimediplomatie, recht van oorlogsverklaring aan het yolk, ontwape.ping enz., waarover de spreker bekende gedachtenreeksen tengehoore bracht, sprak hij ervan, hoe de sociaaldemocratenden vrede zouden moeten bevorderen. Echter niet in dengeest der stuttgarter resolutie : hij acht het niet goed, dat desociaaldemocratie in neutrale landen i e d e r oogenblik z o umoeten aangr ij p en, om vrede te verkrijgen. Het moetaan de oorlogvoerende staten zelf worden overgelaten. Op desociaaldemocratische conferentie te Kopenhagen van 17 januaria.s. zal worden voorgesteld, dat de socialistische partijen inde neutrale landen er bij hare regeeringen op zullen aandringenzich bereid te houden om op het gunstige oogenblik hetinitiatief te nemen voor de vrede 1Met verontwaardiging verzette spreker zich ertegen, dat de

61

HISTORISCH%EMPIRISCH REALISME 1915

vrede door generaals zou worden gesloten, of dat het al gere,geld zou worden door geheime diplomatie. Het yolk moet inalle landen, wanneer er van vrede sprake zal zijn, „het poli,tieke instrument in beweging zetten, dat het in handen heeft(1)".Het moet van „yredelieyende parlementen eischen, dat zij zicheen recht aanmatigen, dat zij nog niet hebben." Van de doemab.v.? Er moet een parlem en ten c ongr e s, door officieeleparlementsdeputaties bezocht, gehouden worden „ten eindedaar in een Europeesch interparlementair Kongres een algemeenvredesprogram te maken, om dat vervolgens in alle parlementente doen aanvaarden." Dat kan alleen, „als de parlementenzich officieel met elkaar in verbinding stellen." Als IEn a 1 s dit nu eens gebeurde? Wij vreezen, dat er op ditparlementenparlement zeer veel noodelooze pourparlers zoudengemaakt worden. En indien het tot een besluit kwam, zoudit dan niet, overeenkomstig de meerderheid in de parlementen,beantwoorden aan het kapitalistisch karakter onzer samen,leving?Op niet zeer beminnelijke wijze heeft in het debat De Vissererop gewezen, dat de arbeidershoofden tot onverzoenlijkenstrijd tegen het kapitalisme moeten worden verhelderd.En dat de harten moeten worden geheiligd, daarvan sprak stilhet zwijgend Kerstfeest.

„Opwaarts" 1 Jan. 1915

HISTORISCH,EMPIRISCH REALISME

Volgens Troelstra (XLI 39) overheerscht thans „de nationalegedachte". Dit is gelijk hij zegt, hetzelfde als hetgeen Kautskynoemen zou: das nationale Empfinden. Wij kiezen allereerstvoor Kautsky's zuiverder uitdrukking. Het national istischg e v o e 1, zoo zeggen wij zelfs, overheerscht. Heel het Lang-

62

1915 HISTORISCHP'EMPIRISCH REALISME

ademig en rijk gedocumenteerd pleidooi van den sociaal.democratischen Meester kan het felt niet wegsuggereeren, dat,om Schopenhauer's termen aan te wenden, de nationalistische„wil" bij de overgroote meerderheid der leidende europeeschegeestverwanten het „intellect" verduisterd heeft. Veeleer is dezelijvige brochure een bewijs voor de stelling, dat de natuur isgegaan, en nog gaat, boven de leer. De lichtende Idee, de sterke,zegevierende, internationale — die zon I — is huiveringwekkendverduisterd door de armoedige maan der vaderlandsliefde —daarom armoedig, omdat vaderlandsliefde eerst wiArlijk vader.landsliefde blijkt, als in haar licht zich weerkaatst het al.omhelzende, allesdragende, universeele : de groote liefde desGeestes ; maar nu zij zelf haar eigen bron verduistert, wordtze lichtelO6s —. Uit nationalistisch voelen is Troelstra's nationalegedachte geboren, die in dit geschrift verheerlijkt wordt, meeter rechtvaardiging van 't natuurdriftig elkander vermoorden,door wie zich kort te voren ondanks alle grenzen voeldenen prezen als een.Troelstra verklaart, dat hij zijn oude „historisch.empirisch.realistische methode van denken en werken" getrouw blijft.Wie zich den hoofdinhoud van „Theorie en Be weging" en„Inzake partijleiding" herinnert, weet, dat dit wil zeggen, dataan de nederlandsche menigte gevraagd zal worden, wat zijwil; dat met haar eigenaardige bekrompenheden en blindekoppigheden zooveel mogelijk rekening zal worden gehoudenten bate van een zoo groot mogelijke „partij" ; dat een theoriezal worden gezocht, beantwoordend aan den aard der actueelemassabeweging. Het historisch.materialisme — verzekert onsTroelstra — leert, „dat, zoolang naast de maatschappelijke schei.ding der menschen in kl a s sen staat hunmaatschappelijke scheidingin natie n, ook deze laatste het denken zal blijven beinvloeden.Een invloed, die in normale tijden, als de nationale vraag nietin haar scherpsten vorm wordt gesteld, bij dat deel van het

63

HISTORISCHoEMPIRISCH REALISME 1915

yolk, waarin de klassenstrijd tot bewustheid is gekomen, wordtteruggedrongen, zoo niet geheel tot zwijgen gebracht, door hetmoderne maatschappelijke moment van zijn klassebestaan. Maardie, zoodra zich het nationale moment vertoont op die actueele,dreigende, overweldigende wijze, als in dezen wereldoorloghet geval was, het allesbeheerschende moment in aller denkenwordt, althans voor den tijd, dat de massasuggestie dierdreigende situatie duurt." (XLI 53) Dit mag dan de historisch.empirisch.realistische methode leeren zeker is, dat hieruitnog geenszins volgt, dat het zoo behOOrt te geschieden. Hetyolk is gesuggereerd, — maar e r word t naar de w a a r d edier suggestie niet gevraagd. Deze wordt als gegevenaanvaard, op grond van haar feitelijkheid goedgekeurd, inwetenschappelijke citaten gewikkeld, van nationalistische linten ensjerpen voorzien, als een godin der rede aangebeden en metpriesterlijke wijding galmend verheerlijkt, op pathetische wijze ge.diend. Morgen echter buigt men, als een moderne Salomo, weervoor een anderen god, al naar den gril der aangebeden Massa.Morgen — zegt Troelstra — is het mogelijk, „dat hetzelfdeinstinct van persoonlijk zelfbehoud, — wegens het besef, datdit onafscheidelijk verbonden is aan het behoud der natie,zeker wel het voornaamste element in die massasuggestie — bijverder verloop van den oorlog zich juist tegen den oorlog entegen de machten, die hem ontketenden, keert" (XLI 53). Nu,dan is dat weer goed. 't Oranje.blanje.bleu wordt neergehaald,het roode vaandel in den top geheschen, en roerloos dobbertmen voort. Alles is zoo „wetenschappelijk" goed te praten,en leiders worden aldus windwijzers, die de richting hebbenaan te geven van den storm, die door de onbewuste, onbe.heerschte ziel der massa loeit ; van zachte zefiers, die doorzelfzuchtige, bekrompen harten suizen. En het instinct vanpersoonlijk zelfbehoud — ziedaar den aard van denwind, waaraan men — uit instinct van persoonlijk zelfbehoud?

64

1915 HISTORISCH$EMPIRISCH REALISME

zoo zouden wij haast bitter vragen — zich gelaten overgeeft,uit welken hoek, met welke kracht hij ook waait. Het onbe,wuste, het onderbewuste bepaalt het bewustzijn. In plaatservan, dat bewusten licht scheppen in de duisternis I Leiders,die leeuwen, worden als lammeren geleid. In plaats ervan,dat zij zeggen: daar is het doel en dit is de weg, en andersis er geen. 1) Wij vinden hier een historisch,materialisme vandenzelfden aard als de officieele godsdienst, die uit het nationaalbelang — d.i. het imperialisme — geboren wordt.Heel wat beter historisch,empirisch.realistisch redeneert deschrijver van het hoofdartikel in de twaalfde „Nieuwe Groene".Deze verwijt de massa haar karakterloosheid. . . .In „Het Weekblad" van 12 Maart vindt men twee kolomdruks van J. G. v. D. over het vraagstuk der nationa,litei t, van waaruit Troelstra's boekdeel in het hart wordtgetroffen. „Nationale en internationale gezindheid, lezen wijdaar, sluiten elkaar natuurlijk niet uit. Maar men kan moeilijktegelijk meer nationaal en meer internationaal worden. Wanneerde arbeidersklasse steeds nationalistischer wordt en behoortto worden — zooals de „Volk",redactie in hare artikelen enTroelstra in zijn brochure beweren — dan moet de arbeiderzich voor alles Nederlander of Duitscher of Engelschmanvoelen. leder, die kennis neemt van wat de Duitsche revisio.nisten (met loffelijke uitzondering van Bernstein) tegenwoordigin de „SoziaI. Monatshefte" en elders schrijven, zal begrijpen,hoezeer dat standpunt moet leiden tot toegeven aan chauvi.nistische en imperialistische stroomingen. De menschheid iszoowel gescheiden in volken als in klassen. Maar aangeziendeze scheidslinieen elkander kruisen, zal de propaganda voor

1) In S.D.A.PAcringen vermaakt men zich met de uitspraak van Gorter, dat de massa,zonder leiders" moet gaan handelen (XLII 69). Maar men ziet niet, dat Gorter vanhistorisch:materialistisch standpunt waarlijk leidt, terwij1 „leiders" als Troelstra juistdoor de massa meegevoerd worden als waterbellen op een stroom.

65

HISTORISCHoEMPIRISCH REALISME 1915

de eene onderscheiding noodzakelijk de andere verzwakken.De ziel van een mensch kan nu eenmaal niet tegelijkertijd evenvurig vervuld zijn van de nationale en van de klasse,idee."Dan wijst de schrijver aan, dat wat er aan hedendaagschecultuur is, overwegend internationaal van karakter blijkt, enhoe het proces tot internationalisatie der cultuur machtig wordtbevorderd door het groeien der wereldhuishouding.Hier hebben wij tenminste een gezonden historisch,materia.listischen kijk op de dingen. En historisch,empirisch:realistischluidt de opmerking, dat in den tijd der groote godsdienst,twisten in de XVIe en XVIIe eeuw de kracht der nationalegedachte door groote bewegingen verlam.d werd.„Robert Michels wijst er terecht op, clat toenmaals zoowelKatholieken als Protestanten zich telkens schuldig maakten aanhandelingen, die wij tegenwoordig „landverraad"konden noeme n, maar die men toen als heel natuurlijkbeschouwde, omdat in die tijden van religieuse begeesteringde plichten der godsdienstige solidaritei.t sterker werden ge,voeld dan die der nationale gemeenschap. Bij den opstandtegen Spanje waren de Nederlanders onderling fel verdeelddoor geloofs= en ekonomische belangen. Evenzoo riepen deFransche Katholieken de Spanjaarden en omgekeerd de Pro,testanten de Hollanders en Engelschen to hulp. Tijdens deDuitsche godsdienstoorlogen hebben de Duitsche Protestantende hulp der Denen en Zweden en later zelfs die der FranscheKatholieken niet versmaad, terwijl de Katholieken de Spanjaardenen Italianen in het land riepen. Toen in .1685 in Frankrijk degeloofsvrijheid voor de Protestanten werd opgeheven, verlieten400.000 Franschen hun geboorteland ; zeer velen van hen namentoen dienst in de legers, die hun eigen vaderland bestreden IEveneens Levert de tijd der Fransche revolutie vele gegevensvoor de stelling, dat groote ekonomische en ideeele geschillende kracht der nationale gedachte kunnen neutraliseeren.

66

1915

REDELIJK OFFER

,,En zou nu dat, wat mogelijk bleek in de tijden der Hervormingen der Fransche revolutie, onmogelijk zijn in de verdere ont%wikkeling der socialistische beweging? Integendeel."Vernietigd echter wordt Troelstra's brochure door de eenvoudigewoorden van twee russische sociaal,democraten, in de „Prole,tarische Vrouw" vermeld :„Wij wisten niet, wat onze vrienden in andere landen van planwaren, maar wij meenen, dat alles moet gedaan worden omeen beweging te organiseeren, die de regeering noodzaakt denoorlog te eindigen". En wat de houding der andere sociaal%democratische partijen betrof, zeiden zij nog: „Men mag zichdoor de fouten der broederpartijen niet van de vervulling vaneigen plichten laten afhouden. Slechts door de eigendaad kunnen wij invloed op de broederpartijenuito efene n. Wij zullen onzen eigen strijdweg gaan, enhopen, dat de ondervinding van den wereldoorlog de Inter,nationale versterkt en meer gesloten zal doen herleven. Zij zalhebben te werken in een atmosfeer van verscherpte tegensteb:lingen. Daarom hopen wij, dat alle schadelijke illusie's zullenverdwijnen".

Uit: „Opwaarts" 26 Maart 1915

REDELIJK OFFER

Algemeen erkent men reeds als absolute fout van alle oorlogs%beslissing, dat blinde, ruwe, gevoellooze Macht het ziende Recht,het teeder Geweten genadeloos leiden moet, ook al voert ditop de gruwelijkste wegen.Algemeen eert men reeds 't heldhaftig offer voor waarheid, enhet uit liefde vrijwillig sterven.Maar nog te weinig stelt men zich de vraag : Waar a anoffer ik mij ? Te veel ontwijkt men de vraag : Offer ik mijivel op de rechte wijze?

67

DE „TIMES " SPREEKT DE WAARHEID 1915

Men kan zich offeren uit liefde voor iets verkeerds.Men kan zich offeren uit liefde voor iets goeds.Men kan zich offeren uit liefde voor iets verkeerds op goedbedoelde wijze.Men kan zich offeren voor iets goeds op Even verkeerde wijze.Men kan zijn leven met goede bedoeling slecht offeren voorde heiligste zaak, en die, schijnbaar dienende, naar het wezenschaden.Liefde eischt beleidvolle toewijding ; redelijk handelen ; zuiveroordeelen ; helder en kloek besluit.Het is goed zijn vaderland lief te hebben. Maar 't is verkeerddoze vraag zich zelf maar niet te stellen : Sterf ik waarlijk voormijn vaderland, sterf ik voor het ware vaderland, wanneer ikals soldaat daarvoor strijd op de thans gebruikelijke wijze?Hoe moet ik mijn leven offeren voor het vaderland? En heefthet vaderland het hoogste recht ?'t Is niet voldoende, om te roepen : Offert u! Zeg mij,waaraan en hoe.

Uit: Wereldstrijd. Een wooed tot de kerken, haar voor,gangers en leiders, in het bizonder tot de Synode derN. H. Kerk van 1915. „De Toekomst", Schiedam 1915

DE „TIMES" SPREEKT DE WAARHEID

„Er zijn — begint de „Times" —, naar het schijnt, nog engelschemannen en vrouwen, die zich grootelijks vergissen in de redenen,die Engeland hebben gedwongen het zwaard te trekken. Zijweten, dat het de schandelijke schending van Belgie's onzij,digheid door Duitschland is, waardoor de beker van verontawaardiging overliep en waarom het engelsche yolk op oorlogaandrong. Zij bedenken echter niet, dat onze eer en onsbelang ons hadden moeten nopen, ons bij Frankrijk enRusland aan te sluiten, zelfs al had Duitschland stipt derechten van zijn kleine naburen ontzien. Ook als Duitschland

68

1915 DE ,,TIMES" SPREEKT DE WAARHEID

niet in Belgie was binnengevallen zouden eer en belang onsmet Frankrijk hebben vereenigd. Wij hadden wel is waar tothet laatst geweigerd, aan Frankrijk en Rusland een bindendegelofte te doen, maar wij hadden al vele jaren lang beide teverstaan gegeven, dat, zoo zij onrechtmatig werden aangevallen,zij op onze hulp konden rekenen. Deze overeenkomst is despil geweest, waarom de europeesche politiek van de driemogendheden draaide."De redenen, waarom Engeland zich zoo bond, en daarmedehet europeesch evenwicht trachtte te bewaren, waren „geengevoelsredenen. Het waren z elf z uchtige en z elf s b a a t.z u c h t i g e red en e n. De voornaamste was zeker, den vredevan Europa te bewaren, maar dat was alleen de voornaamstereden, omdat het bewaren van dien vrede de eenige zekereweg was, om onzen eigen vrede te bewaren. Bij een oorlogzien wij Engelands eerste aanvals, en verdedigingslinie in zijnvastelandsche bondgenooten, evenals onze voorouders. Toendezen in den grooten oorlog elken staat van Duitschland eneigenlijk in heel Europa subsidieerden, v e r k wi s t ten w ijons go u d n i et uit liefde voor Duitschlands of Oostenrijksvrijheid of uit zuiver altruisme. Neen 1 wij belegden het vooronze eigen veiligheid en ons eigen voordeel, en over hetgeheel hebben die beleggingen win st opgeleverd."Het slot van het artikel zegt, dat het nu weer zoo is. Engelandverheugt zich, dat het Belgie en Servie steunt, en aan de zijdevan Frankrijk en Rusland staat, maar het vecht in de eersteplaats v o or zich z el f. Want Duitschland heeft het op devernietiging van het Britsche Rijk voorzien.De „N.R.Ct" merkt op, dat de „Times" niet altijd zoo heeftgeschreven. En dat Asquith in het lagerhuis anders heeft ge.sproken. Daarvoor is dan ook de „Times" de „Times", Asquitheerste minister, en het lagerhuis een parlement : gelegenheidom door spreken zijn bedoelingen te... verbergen.

69

DE „TIMES" SPREEKT DE WAARHEID 1915

De oorlog blijkt Engeland oneindig meer opofferingen te kosten,dan men zich van het eerste oogenblik of had voorgesteld.En dat alles alleen maar voor een rechtvaardige zaak ? Hetoogenblik is nu aangebroken, om duidelijk en klaar ook aanhet yolk te zeggen, waarom het wez enlijk gaat. Deoorlogsstemming, de nationalistische drift is nu sterk genoeg,om de waarheid niet slechts te kunnen verdragen, maar haarzelfs te omhelzen.Tegen hen, die den strijd vOciral ethisch opvatten, merkt thansde „Times" meedoogenloos,cynisch op : ,,Onnoozelen, weetgij nog niet, dat het belang alleen beslist, en dat het in degroote politiek gaat om winst en voordeel ?"Reeds eenige maanden geleden hadden wij de aandacht vanonze lezers willen vestigen op enkele werken, die een duidelijkinzicht geven in het wezen van het tegenwoordig conflict.Voorloopig in verband met ons onderwerp slechts dit :In Maart 1914 werd opschudding verwekt door het felt, datde duitsche kroonprins aan den schrijver van „Het beslissendUur voor het duitsche Rijk" (XLIII), H. Frobenius, dit telegramhad gezonden : „Ik heb uw uitstekende brochure met de grootstebelangstelling gelezen en wensch haar onder het duitsche yolkde ruimste verspreiding. Wilhelm, kroonprins." In deze brochurewerd de politieke verhouding tusschen Groot Brittannie, Rus.land, Frankrijk en Duitschland op uitnemende wijze uiteen.gezet. „Het beslissend Uur voor het Duitsche Rijk" : inderdaad,eenmaal de beginselen aangenomen, die in het tegenwoordigpolitieke leven heerschen — beginselen, waaarover Brailsfordons niet in het onzeker liet (LXV) —, was 1914-1915 voorDuitschland het beslissend tijdsgewricht. Men heeft wel denduitschen kroonprins oorlogszuchtigheid verweten, maar er,naar wij meenen, niet op gewezen, dat Homer Lea kort tevoren een boek in de wereld had gezonden „De Dag vanden Saks" getiteld, waarin werd uiteengezet dat het voor het

70

1915 DE „TIMES " SPREEKT DE WAARHEID

Britsche Rijk noodzakelijk was, zich in defensie.opzicht buiten.gemeen te versterken, zich groote landlegers aan te schaffenenz., daar er conflicten dreigden met Duitschland en Japan ;met Duitschland bovenal. Gelijk het voor Duitschland nood•zakelijk is, om Engeland te vernietigen, en uit zijn ruineneigen heerlijkheid op te bouwen, zoo is het voor Engelandnoodzakelijk, ja, zijn eerste plicht, om Duitschland's krachtte breken, opdat het zijn suprematie over de wereld behoude— ziedaar het thema.Dit boek van Lea, opgedragen aan Veldmaarschalk LordRoberts, handelt telkens en telkens weer over de beteekenisder kleine staten, vooral over Denemarken, Nederland enB elgie.Welnu: een van de groote politiek.strategische hoofdregels luidt :„Wanneer ooit een physiek minderwaardige staattusschen twee grootere machten geplaatst is, zoodathij ingesloten is binnen hun spheer van politieke en militaireontwikkeling, dan is zijn onafhankelijkheid nooit meer daneen poging, en zijn politiek voortbestaan kort." (XLIV 45)In dit beginsel ligt de oorzaak van den ondergang van onnoem.baar veel kleine staten. „Wat dit betreft, is God geen helper,want Palestina was zulk een staat. Dapperheid heeft niets methun duur te maken, want Polen was zulk een koninkrijk.Eeuwen geven zulken staten heiligheid noch bescherming, wantKorea was een ander land in zulk een ongelukkige positieEn tot deze tragische soort behooren Belgie. en de Nederlanden,Denemarken, de Balkan, Perzie en Afghanistan."(XLIV 45-36)„In een oorlog met Groot Brittannie is de bezetting vanDenemarken en de Nederlanden door Duitschland juist evennoodzakelijk, als de bezetting van Korea door Japan."(XLIV 141)„Om Belgie, Holland en Denemarken in zich op te nemen, is hetnoodzakelijk, dat Duitschland Engeland vernietigt." (XLIV 160)

71

DE „TIMES " SPREEKT DE WAARHEID 1915

De britsche oorlogsbasis reikt tot de kusten vanEurop a. Het britsche oorlogstooneel begint slechts op diekusten, en strekt zich oostwaarts uit tot dat levenscentrum,waarvan de vermeestering of de verwoesting den oorlog doetbeeindigen." (XLIV 212-213)„De neutraliteit van een kleinen staat, wanneer die eenmaalis ingesloten binnen het oorlogstooneel van twee groote naties,wordt een onregelmatigheid." (XLIV 21:3)Het is mogelijk, dat een bezetting van neutrale staten inEngeland protest zou wekken. „Dat is ongerechtvaardigd, wanthet Britsche Rijk trekt zich van de heiligheid derneutraliteit niets aan.... Geen natie heeft neutraalgebied weer geschonden en genegeerd, da rn de angelsaksische...Bezetten de angelsaksen deze grenzen, zoo betreft deze schen,ding het grondgebied en niet de zedelijkheid.... Dergelijkeneutraliteit (van kleine staten, terwijl het belang van grootede bezetting ervan zou eischen) is een moderne illusie. Hetis een overspannen dwaling." (XLIV 226-227)„Terwijl Engeland en andere naties vrede zoowel als neutra,liteit in het begin van de XIXe eeuw hebben geschonden, blijktons, dat Rusland en Japan in China en Korea bij denaanhef van de XXe hetzelfde hebben gedaan." (XLIV 228)„Wanneer een kleine staat overblijft tusschen de oorlogsbasesvan twee strijdenden en deel uitmaakt van het noodzakelijkhierbij behoorend oorlogstooneel, is het van het grootste belangdien kleineren staat vlak voor of bij het uitbreken van denoorlog te overrompelen, of omderwille van eigen voordeel, Ofom te voorkomen, dat hij valt in de handen van den vijand."(XLIV 228)Genoeg om te doen zien, dat Duitschland ten opzichte vanBelgie handelde naar... engelsche, naar algemeen erkende,kortgeleden nog door Engelands bondgenooten toegepasteoorlogsregels.

72

1915 ZAKENPOLITIEK

En het verbaast ons dan ook niet, dat Frobenius, wiens brochureeigenlijk een reactie is op het riicksichtslose boek van Lea, naaraanleiding van diens stellingen schrijft, dat, als bij een moge.lijken oorlog Duitschland niet onmiddellijk Belgie bezet,Frankrijk of Engeland het bezetten zal, „onder voorwendsel,Belgie tegen het roofzuchtige Duitsche Rijk te moeten be.schermen." (XLIV 77-78)Eenmaal de hier gekenschetste beginselen aangesnome n, had Duitschland wel ten zeerste het recht, Belgieonmiddellijk te bezetten, onder voorwendsel, dat de franschen deneutraliteit van het land reeds geschonden hadden, gelijk onderwelk ander voorwendsel dan ook, of onder geen desnoods.De nadenkende lezer zal begrepen hebben dat Nederlandsneutraliteit in dezen oorlog niet geschonden is, omdat ditvoorloopig beiden partijen eer nas dan voordeelig scheen. DatLea dit geval niet vooruit behandelde, zit wel hierin, dat hij noggeen engelschsrussisch.fransch.japansch samenstrijden voorzag.Hoe dit ook zij, onze paar honderdduizend man hebben onsniet beschermd, en könden ons zelfs niet beschermen. Dat ziet geaan Belgie I Veeleer het felt, dat alle betrokken machten, ook debondgenooten onderling, elkander onze IndiEn misgunden.

Uit: „Opwaarts" 19 Maart 1915

ZAKENPOLITIEKHet verschrikkelijke van den oorlog is niet, dat honderd,duizenden en millioenen menschen vallen — dat een deelzich opoffert voor het geheel, voor de groote gemeenschap,waartoe zij behooren, is niet alleen de natuurlijkste, maarook de grootste en mooiste grondslag van al het maat,schappelijk samenleven der menschen. Het verschrikkelijkeis, dat zij vallen voor een 1 e u g en; dat deze oorlog konuitbreken, is een bewijs, hoe machtig deze leugen nog is.

A. PANNEKOEK

Z.Exc. de minister van Staat jhr. mr. A. F. de Savornin Lohman,lid van de Tweede Kamer, heeft — zoo meldt „De Telegraaf"—

73

ZAKENPOLITIEK

1915

voor de Algemeene Debatingclub te Utrecht gesproken overden oorlog.Wat den huidigen wereldstrijd betreft, aan dezen dragen„alien de schuld.„Het wezen nu van dezen oorlog is : wie is de sterkste:Engeland of Duitschland ? Voor de oplossing van die vraagworden dagelijks duizenden jonge mannen opgeofferd". Er isdaar nog iets bijgekomen : de geldmakerij. Ook vroeger warener handelsoorlogen, maar then had men louter huursoldaten,en, ten tweede, konden de vorsten niet onbepaald beschikkenover 't geld hunner onderdanen, zoodat als 't geld op was, deoorlogen moesten eindigen.„Thans zijn de oorlogen nationale oorlogen. leder yolk moetdaarom de noodige gelden voteeren, wil 't zichzelf niet vet.,nietigd zien. Het geld is dan ook onuitputtelijk.„De leiders zorgen, dat 't den schijn heeft, aIs of men voorhooger doeleinden, voor zelfverdediging vecht.„Inderdaad is 't anders. Spreker wijst op 't groot,kapitalisme,dat op de lagere cultuurstaten als roofvogels neerstrijkt. Dekapitalisten,exploitanten van die zwakke cultuurstaten wordengesteund door de diplomaten, die de kleine staten dwingen,zich te laten exploiteeren. Zoo heeft Egypte zich moeten latenexploiteeren, gedwongen door Engelands geweldigevlootmacht.„Het kapitalisme wordt gesteund door de krijgsmacht dergroote staten. De zwakke staten komen nu wel niet in oorlog,maar wel de groote mogendheden, die alien jagen naar het bezitvan nieuwe streken, waar ze het monopolie kunnen uitoefenen."Deze verklaring van een man van gezag, wiens positie buiten,gewoon verantwoordelijk is, bevestigt dus, wat de revolutionairemarxisten sinds jaren schreven. Mr. Lohman, in christelijkekringen algemeen geeerd, handhaaft de waarheid der princi,pieele protesten van de veelgesmade christensocialisten tegenhet politiek en oeconomisch leven der moderne volkeren.

74

1915

ZAKENPOLITIEK

Oorlog = handelsoorlog. Macht = recht. Vaderlandsverdedi.ging roofvogelrechtverdediging. Geestdrift voor hoogerdoeleinden in den strijd = waan. Ziedaar, wat vast staat.Mr. Lohman vervolgt :„Hebzucht, heerschzucht en jalouzie zijn zonder eenigen twijfelde moreele oorzaken van den huidigen toestand."Hebzucht, heerschzucht, jalouzie. Maar zijn die alleen het deelvan grOOte staten ?Wij herinneren den lezer er aan, hoe wij, juist voor het uit.slaan van den wereldbrand, in „Opwaarts" van 17 Juli deaandacht vestigden op uitingen van een anderen minister vanStaat, Dr. Kuyper. Als „moedgevend voor rechts" had „DeStandaard" kort to voren het d ertigjarig b e lgischc 1 e ri c a al b e win d gekenschetst. Belgie bloeit schier in elkopzicht — zoo heette het — : welk een bewijs voor de uitnemend.heid van rechtsch bewindl Cijfers werden genoemd. Cijfers werdengeroemd. Inderdaad : in politiek, in financieel, in oeconomischopzicht zag het er, oppervlakkig beschouwd althans, wonderlijkuit. ,De Standaard", die kort geleden Parijs veroordeeld had,.gaf van zijn oude sympathie voor Brussels weelde opgetogenblijk. „De Congo is een rijke kolonie geworden. In Rusland,China en Egypte deed het Belgisch kapitaal wonderen." En wijstemden het toe : Belgie bloeit schier in elk opzicht — behalve ingeestelijk. Dank zij het dertigjarig clericaal regiem 1Juist dezen morgen vestigt men in „De Tribune" de aandachtop een brochure van H. de Man (XLV). Daar staat van die door„De Standaard" hoog geroemde, rechtsche partij geschreven :„Zij is regeeringspartij en als zulks onderdanige dienares vande politieke belangen der heerschende, d.i. der bezittende klassengeworden. Zij heeft .zich met de grootkapitalistenklasse, wierpolitische spits en meteen typische vertegenwoordiger de KoningLeopold is, moeten verstaan, en zich haar dienstbaar maken.Met de toenemende verscherping der klassentegenstellingen,

75

ZAKENPOLITIEK

1915

heeft die toestand mettertijd ook de hevige klassebotsingenin haren schoot veroorzaakt. Eenerzijds bevindt zich de reuseachtige industrieele ontwikkeling van Belgie dank aan denovervloed van inlandsch kapitaal in voortdurenden snellengroei, zij voert bijgevolg tot een buitengewoon snellen uit.breiding en concentratie der bedrijven en, tot een overeen.komstige ontwikkeling der klasseverhoudingen.„Vooral bij de tegenwoordige industrieele hoogconjunctuur werdde behoefte naar kapitalistische uitbreiding altijdmachtiger ; zij uitte zich onder politisch oogpunt in den roof vande Kempensche kolenmijnen, in het militairistisch streven naar deversterking van Antwerpen, en vooral in de Kongo.politiek".De meest corrupte politieke en oeconornische levensopvattingkwam in Belgie practisch tot ongekenden, verwonderingwek.kenden bloei. En deze roofstaat, die uit het Congoneger.bloedhet voedsel voor 't onheilig vuur van zijne glorie optrok —die belgische lamp, wier vlam zoo stralend was, omdat de euro•peesche brander met geweld geschroefd was op de afrikaanschepeer; die uit een gebied als vijfmaal Frankrijk de brandstof voorhaar onreine levensgloed steeds feller opzoog werd als eenster van licht, een bloem van voorbeeld.elijk nationaal leven,een navolgenswaardig voorbeeld aan Nederland aangewezen inde hoofdartikelen eener antirevolutionaire courant.C o 1 ij n is thans de groote nederlandsche anti ... revolutionair(?),Colijn, in „De Standaard" geprezen als „koloniaal expert enfinancier van professie", Colijn, als vrucht van wiens „beleiden doortastendheid" het „gemobiliseerde leger to velde staat".Colijn moet ook zorgen — zoo roept Kuyper uit — voor„onze kolonien, die nog altoos geen vloot hebben".Onze kolonienl „Het gaat — sprak met hartstocht het bestuurvan de vereeniging „Onze Vloot" in haar bij duizenden ver•spreide brochure — om het behoud van milliarden." Japanzal ons dien schoonen buit ontrooven, zoo wij ons niet

76

1915

ZAKENPOLITIEK

wapenen wat wij kunnen I Het „moederland" is zijn beteekenis„in de eerste plaats verschuldigd aan zijn souvereine verhoudingtot het eilandenrijk in het Oosten." Dit laatste woord werdmet instemming aangehaald uit het rapport der staatscommissie,waarin gezeteld waren vele rechtsche mannen. Naar waarheidheeft Truus Kruyt hiervan geschreven :„Uit dit oordeel zien we opnieuw, hoe de macht niet van den geest,doch de macht van het kapitaal de onderlinge waardeering dernaties bepaalt. Het is de verantwoordelijkheid vanhet eigenbelang, waarop al deze mannen speculeeren."Het gaat ook in kleine staten steeds geweldiger om de „geld.makerij". Ook in Nederland.Wee 't heimwee naar den gouden eeuw van Holland]Wij hebben erop gewezen — wij hebben er na het uitbrek envan den wereldstr ij d op moeten wijzen — dat de eene lijn,de spil, waarom zich wentelen rechts en links : d e 1 ij n vanhet imp erialism e, de lijn van Colijn, door den driestendriestarschrijver in hetzelfde nummer van „De Standaard" door•getrokken werd, waarin zeer duidelijk de politieke en oecono•mische oorzaken van den wereldoorlog werden aangegeven.Het kapitalisme wordt ook gediend door de krijgsmachtender kleine staten. En dat „de lijn van Colijn", d.i. de lijn vanhet imperialisme, ook door Cort's ministerie gevolgd werd,constateerde met vreugde te midden des vorigen jaars het bladvan ... Lohman, „De Nederlander" No. 6362.Was „rechts" hier te landeniettegen den vrijhandel? Protectiewerddoor Kuyper zelfs — voor en aleer de nederlandsche „volkswil"anders had gesproken — geprotegeerd uit naam van de H. Schrift.Verneem, hoe jhr. Lohman zijn betoog vervolgt:„Tot de redenen van dezen oorlog behooren ook de belem•meringen, die de eene staat het verkeer van een anderen staatin den weg legt. Als alle staten hun havens vrij lieten, zoudenvele oorzaken van wrijving achterwege blijven."

77

ZAKENPOLITIEK

1915

Terecht wijst jhr. Lohman er vervolgens op, dat het onjuistis te meenen, „dat de vorsten en diplomaten tegen 't oordeelvan het heele yolk ingaan". Hij heeft ors immers zooeven teverstaan gegeven, hoe de openbare meeriing tot een onzuiveroordeel misleid wordt. Het moge waar zijn, dat een deelzelfs van de duitsche socialisten imperialistisch gezind is, degroote meerderheid der thans in den krijg betrokken volken wildedezen oorlog niet. En zag men klaar en duid elijk, wat mr. Lohmanziet, wist men, wat wij thans weten, wie Wilde hem zelfs nu?In 1911 schreef Martin Rade een staatsburgerlijk vlugschrift,getiteld : „Meer idealisme in de Politiek". Hoe juist blijktthans zijn waarschuwing, dat het door den amerikaan StephanDecatus in 1820 eens bij een toast gesproken: „Right orwrong — my country" onheilspellend, verderfaanbren,gend is. Wê1 wees hij op de toenemende oorlogsgevaren.„Het feit, dat de regeeringen en de volken erachter gekomenwaren, wat nationale gezindheid voor den machtsstaat betee,kent, leidde tot dit ongewenschte resultaat :„I. Kleine natien wilden ook machtsstaten vormen. Men denkeaan den nationaliteitenchaos op den Balkan en in OostenrijkeHongarije. 1)„II. Groote natien, die zich als staten reeds gevestigd hadden,kenden boven de eischen van hun nationale zelfhandhavinggeen hoogere belangenmaatstaf meer. 2) De strijd om de wereld.heerschappij was het eenige, wat overbleef, en de eenige toekomst,verwachting de triomf van 66n natie boven alle andere. Deslechts uit het nationalistisch beginsel levende machtsstaat kentgeen (1) grenzen.„III. Om tegelijkertijd de macht naar binnen te doen groeien,was men er op uit, het nationaliteitsgevoel kunstmatig teonderhouden en te prikkelen. School, kerk, leger, vereenigings,

1) Men denke ook aan Belgie en ... Nederland.2) Kleine natien ook niet.

78

1915 HET IMPERIALISME

wezen, pers moesten dit doel voornamelijk dienen. Het geheeleregeeringsapparaat van den staat, in het bizonder de politie,moest daarop gericht. Dat een natie, om sterk en grootte zijn, voor alles karakter noodig heeft, werdvergeten". I) (XLVI 15)Waartoe de door Rade veroordeelde „ongezonde zelfzuchtigepolitiek" in dienst van een oeconomisch leven, dat naar Somebart's oordeel slechts mogelijk blijkt onder voortdurende „mis.kenning van al de door de christelijke zedeleeren — roomschezoowel als protestantsche — verkondigde geboden" (XXXVII359), waartoe zulk een politiek, in zulk een dienst, leidenmoet, leert onverbiddelijk de wereldoorlog, dien men dengrootsten ramp genoemd heeft na den zondvloed.

Uit: Tegen de Revolutie het Evangelie. „De Toekomst" Schiedam 1915

HET IMPERIALISME

Is 't wonder, dat dit beginsel van doodelijken strijd enroofzucht, dat in ons midden heerscht, deze lage begeerig:heid, die sommiger lichamen overlaadt met juweelen enbont, en hun tafels met kostbaar voedsel, zonder acht tegeven op hen, aan wie deze levensveraangenaming ontruktis, eindelijk op het groot tooneel van 't drama der vol:keren uitliep in roof en gewelddadigheid, en in roode lettersvan oorlog en worsteling dwars over het vasteland gevschreven werd? Het geeft niets, om met een vroom gezichtte zeggen, dat wij bezig zijn oorlog en militarisme te ver:nietigen, — als wij onderwiji voortdurend in ons eigen leven, inonze Kerk, in Imperiale Bonden en andere instellingen hetaller=gemeenste en ,zelfzuchtigste handelssysteem aanmoe:digen — daar dit in wezen zelf een oorlog is, alleen eenoorlog van veel lager en laffer soort, dan die in het oogvalt door de botsing van troepen of het geraas van gewerenen kanonnen. EDWARD CARPENTER

Wie het niet wist, hij zou toch wel niet denken, dat het doelvan het staathuishoudkundig leven onder beschaafde, christelijk

1) Het kapitalisme eis cht karakterloosheid en ma a kt karakterloos, omdat zijneigen karakter niet qualitatief maar quantitatief van wezen is.

79

HET IMPERIALISME

1915

geheeten volken is: winst. Kinderlijk onnoozel zou hij meenen,dat het was: voorziening in de behoe:ften der gemeenschapop de allerbeste wijze. Doch — niet het onderhoud van alien,niet het scheppen van de gunstigste levensvoorwaarden voorieder zooveel mogelijk in natuurlijk en in geestelijk opzicht —winst voor betrekkelijk weinigen, ziet daar het doelvan het moderne oeconomisch proces. Dat weet gij wel, nietwaar, daaraan behoeven wij toch niet veel woorden te verliezen;het moderne oeconomisch systeem is een kapitalistisch systeem,d.w.z. grond, arbeidsmiddelen.... achl al wat gij u maardenken kunt: zeeen van graan en afgronden van koper, goud,ijzer, zout; al wat er welhaast is in de wereld aan bewerkteen onbewerkte stoffen; het over., over., overgroote deel vande rijkdommen der aarde; wat voortgebracht werd en voort.gebracht wordt door wetenschap en kunst; al wat men cul•tuurvoorwaarden en cultuurschatten pleegt te noemen, 't komthoofdzakelijk toe aan een betrekkelijk kleine klasse. En daar.tegenover staan de aangroeiende millioenen bezitloozen, metniets dan hun lichamelijke en geestelij ke arbeidskracht. Zijmogen.... o 1 de nood dwingt ze ertoe, zij moeten wel voorde bezittende klasse arbeiden op voorwaarden, die aan dieklasse winst verzekeren. Zij brengen in hun arbeid m e e rwaarde op, dan zij van hun werkgevers terug ontvangen.En van wat zij ontvangen, daarvan moeten zij al wederomtot winst van de bezittende klasse een groot deel afgeven.Want de bezitlooze klasse koopt van de bezittende, wat zijaan levensbehoeften nog koopen kAn; en de bezittende klassegeeft dit al wederom niet of dan tegen winst. In kleeding, invoedsel, in huishuur, en zoo maar voort, moet de bezitloozevan zijn armzalig loon nogmaals winst voor de bezittendenopbrengen. En zoo hij bovendien niet wordt geplaagd doordirecte, dan toch zeker door indirecte b ela sting en. Zwoegen,slaven, en als belooning... uitgebuit worden. Dat is wat anders

80

1915 HET IMPERIALISME

dan „Arbeid adelt." Arbeid vermoordt. Arbeid eischt de bestekrachten op van het yolk, merg en bloed, jeugd en bezonnenleeftijd, intellect en spieren, mannen, vrouwen, kinderen, alles,alien, en dat in steeds sneller en steeds meer verslindendtempo... En de vrucht hiervan valt oeconomisch toe aanweinigen; de vrucht van het levensoffer van millioenen slechtsaan duizenden, van wie er velen overigens mede,zwoegen —zoo zelfs, dat zij niet eens genieten kunnen —. Aldus strektheel het maatschappelijk stelsel oeconomisch weinigen tenprofijte, zedelijk echter vrijwel alien ten verderve.— 0, arbeid adelt toch : tot parvenu. — Hebt gij datnooit bedacht, hoe vreeselijk het is, dat het millioenen,leger ophaalt uit de duistere aarde, bewerkt, voert over zeeen,inlaadt en uitlaadt in sporen en booten, kweekt en oogst,vervaardigt en versiert, met zijn leven verovert, verdedigt enbeschermt, wat het nimmer bezitten zal; waarvan het meest debeteekenis gansch en al niet verstaat? Heel de were Id,rijkdom wordt voortdurend voortgebracht dankzij lichaamskracht en intellect van millioenen,die zelf hieraan geen deel hebben, en die zich inhun „vrijen tijd" mogen troosten in de slechtste huizen, metde slechtste kleeding, het slechtste voedsel en de leelijksteversierselen en maar moeten zien, hoe zij zich levensvreugdeen geestelijke ontwikkeling verschaffen zullen. Nationalerijkdommen stapelen zich op — duizenden millioenen wor,den in de nederlandsche vermogensbelasting aangeslagen —,doch het yolk blijft arm. Kolonien worden eeuwen uitgebuitdoor 't „moederland," doch het yolk blijft arm. Zilveren, goudenvloten varen of en aan, doch het yolk blijft arm. Zooals eens eenengelsche bedelaar zei : „Ik bezit Australia, Canada, Nieuw,Zeeland, India, Birma, en de eilanden van den Stillen Oceaan,ik ben een burger van de grootste moderne wereldmacht, allevolken moeten voor mij buigen, en... ik sterf van honger."

VI 81

HET IMPERIALISME 1915

Was het een bedelaar door eigen schuld? Gij weet wel, metwelk recht ik u die vraag stel. Daar is in het kapitalisme hetprobleem van de werklooshei d. Men produceert en pro%duceert; de voorraden stapelen zich torenhoog; eindelijk is erte veel. Te veel — niet voor alle volksgenooten om te ge%bruiken, maar te veel, om met winst van de hand te doen.Overproducti e. Thans breekt het oogenblik aan, dat dewerkgever zijn arbeiders behoort te ontslaan. Omdat er te veelkleedingstoffen zijn, loopen de arbeiders dan haveloos langsovervulde magazijnen. Omdat er te veel levensmiddelen zijn,mogen arbeiders dan hongeren gaan. En zoo maar voort.Want het teveel kan en mag men naar het kapitalistisch systeemzonder winst niet aan zijn arbeiders afstaan. Wat daarmeedan begonnen? Afzetgebieden gezocht, in den vreemde.Als er eindelijk weer winst kan worden behaald, wordt dearbeider opnieuw aangenomen. Liefst tegen een zoo laagmogelijk loon. Doch de arbeider zijnerzijds wil liefst een zoohoog mogelijk loon. Klassestr ij dl Het natuurlijk belangvan de kapitaalbezittende klasse is in strijd met het natuurlijkbelang van de niets bezittende klasse — en het geestelijkbelang van alle klassen —. Want de bezittende klasse behoortzoowel te houden wat ze heeft, als te winnen, wat ze kan,en moet daartoe de laagste loonsvoorwaarden stellen. Doch debezitlooze klasse geeft eerst, noodgedwongen, voor het hoogstbereikbare toe. Klassestrijd al meer tussc:hen twee zichzeerende groepen des yolks, die meer en meer van elkandervervreemden — waartusschenin een worstelende midden.stand, worstelend om er boven op te blijven (di. opde onderste klasse), doch waarvan er menigeen zinkt, terwijlslechts enkelen stijgen —: een heerschersvolk en eenslavenvolk; ieder met eigen taal, gebruiken, gewoonten,gedachten, gedichten, idealen; de bezitlooze klasse, strijdendvoor haar rechtmatig deel van den arbeidsopbrengst; de

82

1915 HET IMPERIALISME

bezittende, houdende wat zij heeft, en ziende er bij te krijgenwat zij kan — o 1 en dan is er nog oorlog tusschen klasse.genooten en klassegenooten: ieder die hooger stijgt, stijgt open over anderen, die hij zoo noodig in de diepte nederstoot,zoowel in de bezittende als in de bezitlOOze klasse — onderbescherming der wet en met sanctie van den officieelen gods.dienst. Voor de bezittende klasse de rijkdom aan goud, zilver,diamanten, edelsteen ; voor haar de schoonste kleedij en defijnste spijs; voor haar de mooiste woningen; voor haar hetbeste van kunsten en wetenschappen; voor haar allereerst destranden van de zee; voor haar de koele toppen van debergen; voor haar alles en alien... Doch de massa zwoegtmaar. Haar bloed, haar tranen, haar hersensubstantie zijn alsolie voor het glorielicht der groote bourgeoisie. — Deze klassenzijn en worden steeds meer v o or elkander vreemden.Hare levensrichtingen moeten tegen elkaar op het geweldigstindruischen in een strijd om clêze of een andere wereld.Tenzij bezittenden hun eigen onrecht zien en 't niet meerwillen; tenzij bezitloozen te slaperig.onnadenkend, te suf, tetraag, te geestesarm zijn geworden, om zelfs maar te gevoelen,dat het zoo niet mag; dat het zoo niet kan ; dat het zoo nietgaat. Maar de bezittenden willen het meest wel. En van debezitloozen zijn o zoo velen suf geworden; zijn blind en doofen stom geworden. Hoe weinigen onder hen zijn nog ont,waakt; hoe weinigen zijn de schellen van het oog gevallen,zoo, dat zij zagen, hoe het eigenlijk stond. Hoorende doof, hebbenzij niet de stemmen vernomen, die getuigden tegen dit al, enriepen daarover oordeel. Oordeel, omdat millioenen missenmenschwaardig bestaan. Oordeel, omdat de duizenden, alskapitaalbezitter geboren of hoe dan ook geworden — datkunnen zij meest persoonlijk ook niet helpen; het overkomtvaak als een noodlot —, op onmenschwaardige wijze hun mede.menschen wel uitbuiten moêten: het volgt uit 't systee m.

83

HET IMPERIALISME

1915

Hoevelen zijn er stom geworden, en spreken maar niet datedele woord: Voor onze plicht ons recht I Komen maar nietop voor 't beste, wat zij in zich dragen. Eischen maar geeneerbied voor hun persoonlijkheid, voor de vonk Gods in hen.Het systeem deugt niet. Dat bleek immers verleden jaar in talvan stak in g en. Gij zult u hier te lande wellicht de haagschetramstaking herinneren. Duizenden, zoo merkte naar aanleidingdaarvan „Patrimonium" op, kwijnen in onze naaste omgevingweg van kommer en van zorg. Duizenden werkers, alsof hetniets,nutters waren. — Dat bleek in de groote landverhui,zingen. Er was in Europa te veel geproduceerd. Honderd,duizenden, die werken wilden, konden er geen werk meervinden. Het spook honger joeg ze over landen, over zeeennaar Amerika. En daar? Duister die toekomst.De kapitalistische klasse behoort naar her systeem alleen voorzichzelf te zorgen, en slechts zoo lang en in zoo verre voorde bezitlooze, als ze die noodig heeft. Dit is niet als lasteringbedoeld tegen de enkele, kapitaalbezittende personen, onderwie oprecht wewillenden zijn, dit is het constateeren van eenrotsvast oeconomisch feit. En de bezitlooze klasse moet om dekleinste loonsverhoogingen altijd en altijd weer in stakingenvech ten.De bezittende klasse zoekt maar naar winst. Wat is daarvooralzoo noodig? Goedkoope grondstoffen, lage productiekosten,ruime afzetgebieden — dat voor ondernemers en handelaars.Voordeelige belegging voor bankiers en geldbezitters.Afzetgebiede n. Want de massa in eigen land is niet koop,krachtig en niet groot genoeg. Dan maar gezocht in overzeeschelanden. Go edko op e grondstoffen. Dan maar landen„beschermd" en „geopend", waar delfstoffen reeds eeuwen inden ondoorwroeten bodem rusten — Marokko b.v. —, al kostdit aan 't „beschermde" land zijn onafhankelijkheid. L ageproductiekosten. Ten oosten van het Suez,kanaal, zegt de

84

1915

HET IMPERIALISME

engelsche imperialist Kipling, gelden de Tien Geboden niet.Hij bedoelt : Men is daar niet aan allerlei sociale wetten envoorwaarden gebonden, die het yolk in 't westen zich reedsveroverd heeft. Men kan er vrij vrouwen en kinderen exploi,teeren, schandloonen geven.... Daarheen1 — Vo or de eligeb eleggin g, die door dit alles mogelijk wordt. — In China b.v.,waar de bevolking zeer sober en eenvoudig leeft, met weinigtevreden. Daarheen 1 daarheen 1 roept ook de anti:revolutionaire„Standaard" uit. Weer een deugd gesteld in dienst van demammonistische ondeugd. — Industrieele landen hebben daar,boven meest een tekort aan levensmiddelen. Dat kan meteenuit verre gewesten worden aangevuld. Zoo zoekt de groot•kapitalist spheeren van invloed en gebiedsuitbrei•ding. Kolonien worden weer Mammon's levenseisch.En hoe zal men anders spheeren van invloed vinden, hoeanders zijn gebied uitbreiden kunnen dan door middel vanleger en vloot van den modernen staat? De zakenman roeptom den krijgsman. Staathuishoudkunde wordt staatkunde.Oeconomie gaat over in politiek. Dat wil in het hollandschzeggen : uitbuiter en roover vinden elkander.Op geweld is de moderne staat gebouwd. Van oudshebben de menschen gestreden om woonplaatsen, vruchtbarengrond, bezittingen en rijkdom ; rivieren, zeemonden, hoogvlaktenen dalen. Het is waar, dat in de Middeleeuwen van katholiekezijde meermalen gepoogd is in staatkundig opzicht zedelijkemacht to stellen boven physieke kracht, en nog in het beginder Nieuwe Geschiedenis sommigen theologen het ideaal voor.zweefde van een Internationale rechts.gemeenschap, maar landen,roof was en bleef ook in het christelijk Europa aan de ordevan den dag. De vorsten — die voorsten — voerden oorlogop kosten van de volkeren. Denkt aan Lodewijk XIV, denZonnekoning, die gansch de wereld in zijn glorie baden wou —die in de glorie van de gansche wereld baden wou —, in wien

85

HET IMPERIALISME

1915

de roofzucht waarlijk een hoogtepunt bereikte, terwij1 hij dezetrachtte te maskeeren achter het middeleeuwsche ideaal eenerkatholieke internationale eenheid. Hiertegenover poogde toenWillem III, stadhouder van Holland en koning van Engeland,een stelsel te scheppen, het z.g. evenwichtstelsel, dat in beginselaan alle staten hetzelfde recht zou toekennenHoe men zich nu ook in Europa onderling verhield, sindsongeveer 1500 gaan Spanje, Portugal, Holland, Frankrijk,Engeland al meer op landenroof uit, in 't nieuw ontdekteAmerika, in Azie, Afrika, Australia. En onderling voeren dielanden een geweldigen strijd om de opperheerschappij terzee, welke, na vele, langdurige bloedige oorlogen eindelijk,in den napoleontischen tijd, door Engeland beslissend wordtvermeesterd. Engeland hield haar, gelijk gij weet, tot nutoe ; en gedurende de XIXe eeuw breidde het zijn machtzoo uit, dat 't angelsaksische gebied thans meer dan eenvijfde van het landoppervlak der aarde omspant, en zichuitstrekt over de vijf groote zeeen : „een rijk, waarover zonen sterren samen schijnen ; waar nacht nooit valt nochdageraad ooit begint... Over zeventien twintigste van dewereld waakt spannend het wantrouwend en bezorgd gelaatvan 't angelsaksische ras." (XLIV 5, 15)Na den val van Napoleon komt het Weener Congresbijeen. En dit heeft „d e kiem gel egd voor de b ero e,ringen, die nu een eeuw lang Europa hebben ge,teister d. Want de vorsten en diplomaten die aan het Congresdeelnamen hebben hun tijd niet begrepen.... Nu men tochde kaart van Europa moest herzien en nieuwe grenzen vast,stellen, had men allereerst op de belangen der volken, niet opdie der dynasten moeten letten. Het vroegere „evenwicht",in het leven geroepen door de steeds wisselende belangen eninzichten der Vorsten, had moeten worden vervangen dooreen op het recht gegrond evenwicht. Maar het Weener Congres

86

1915

HET IMPERIALISME

ging dien weg niet op. Het ging uit van een gelijke verdeelingvan macht tusschen de voornaamste volken. Men trachtte,tegenover het revolutionaire Frankrijk, dat in thorn moestworden gehouden, de groote Mogendheden met de handhavingvan het evenwicht in Europa te belasten. Geheel het Staten,stelsel zou in zijn wezen berusten op de macht der grooteMogendheden. Maar die macht werd, omdat men met allerleidynastieke belangen te rekenen had, op zoo onhandige wijzeover Europa verdeeld — Engeland stond er echter feitelijkbijna geheel buiten — dat op den duur de machtsverdeelingniet in stand kon blijven." (XLVII 24, 25) Ja, die machtsver,deeling was zoozeer evident,ongelukkig, dat de abbe De Pradtreeds in 1815 de gruwelijke gevolgen daarvan voorzag ').Theoretisch ging het voortdurend om evenwicht ; practischging het onmiddellijk om overwicht. Onderwijl bevestigdeEngeland overal zijn heerschappij.Sedert 1831 begon de breuk der tractaten. Belgie brak zichmet goedkeuring van Frankrijk en Engeland los van Nederland ;Frankrijk verscheurde onder Napoleon III de „vodjes papier"van 1815; Duitschland echter wilde niet, dat Frankrijk op hetvasteland oppermachtig was. Bismarck, volgens wien het doer,de staat, alle middelen heiligt, bewerkte den broederoorlogmet Oostenrijk ; smeedde de eenheid van het nieuwe DuitscheRijk in 't oorlogsvuur van 1870. Rusland trachtte onderwijldoor middel van omkooping, moord, bedrog op den Balkanzijn zin door te zetten; de groote al,slavische beweginggroeide. Na allerlei oorlogen, woordbreuk en onheilige ver,wikkelingen komt het tot een voorloopige regeling. MaarDuitschland en Oostenrijk,Hongarije meenen toch in 1879een defensief verbond te moeten sluiten. — De engelscheminister Salisbury noemde dit toen een bizonder heugelijk

1) In zijn werk „Du Congres de Vienne", waaruit belangrijke citaten bij Lohman(XLVII 71-74).

87

HET IMPERIALISME

1915

feit I — In 1880 bezet Frankrijk Tunis. Dit maakt het jongeItalie ongerust, en wordt de aanleiding waarom dit rijk zichin 1888 bij de centralen aansluit. De Balkan blijft een heksenoketel. Ruslands politiek wordt daar voortdurend gedwarsboomd.Hierdoor wordt zijn energie naar 't oosten gedreven, wat o.a.tot den oorlog met Japan leidt. In Duitschland zette zich deoudopruisische, militaristische geest door. Frankrijk zon opwraak wegens roof van ElzasoLotharingen... Er waren in hetpolitieke leven van Europa geen andere dan machts%, roofs.en geweldsbeginselen meer. Hier te lande protesteerden daarotegen mannen als Groen van Prinsterer, Thorbecke, Quack.De z.g. christelijke staten bleken al meer r o o fs taten (XIV376-377 XV 209-227 XVI 2-3 XLVIII 108 v.); geen verbondwas heilig; geen volksrecht onschendbaar ; geen middel telaag. Diplomatie werd al duivelslistiger. Het eenig erkendeen geeerbiedigde beginsel bleek physieke kracht.Zoo werd het dan de tijd van het militarisme. Een staat heeftzooveel gebied en invloed, zooveel zeggingskracht, zooveelrecht en vrijheid van beweging, als hij militair waard is.'t Kanonnenrecht zegevierde. Het ideaal was niet de heilige,maar de worstelaar.Staat en onderneming groeiden den jongsten tijd hechteren hechter saam. Beide werden al meer door den invloed derbanken beheerscht. Uitvoer van kapitaal werd 't voordeeligste:belegging in verre, vreemde streken beloofde oneindig hoogerrente dan belegging in 't eigen land en uitvoer van waren.De staat, reeds zooveel mogelijk dienaar van het kapitaalobelang, waar het betrof het binnenland, werd nu eerst rechteen machtsmiddel ook tegenover 't buitenland. Een nieuwebuitenlandsche en koloniale politiek werd geboren, wier strek.king was, tot op het uiterste gelegenheid te schepp entot kapitaaluitvoer met exploitatiedoel. Zoo heboben kapitalisme, militarisme en diplomatie elkander gevonden ;

88

1915

HET IMPERIALISME

werden uitbuiting en roof een in het moderne imp e r ilisme.Kon dat wel anders ? Is 't wonder, dat de wereldomwemelendeslangen der begeerte in den strijd om het bestaan zich schubdentot gepantserde draken? Is 't wonder, dat in het militair sterksteland van Europa, met zijn ontzaglijke industrieele kracht en zijnebehoefte aan expansie: Duitschland, datna 1870 geweldig opkwam(XLIX 167 v.), krijgsman en bezitter steeds meer samenwerkten,opdat de krijger meer bezitten, en de bezitter meer krijgen zoude?Dit was uit zaken.00gpunt 't noodlot, dat Duitschlandzich ontwikkelen ging, toen het welhaast van de wereldzeewas afgesloten door Denemarken, Nederland en Belgie ; dathet nimmer een zeevolk was geweest, waardoor het kolonienmiste. En zoo kwam er naast de historische en onmidtdellijk defensieve oorzaken, welke tot oorlogsgevaar aanleidinggaven — als de neiging tot weerwraak in Frankrijk en het gevaarvan uit Rusland — nog een reden, die het duitsch militarismezooveel mogelijk aanwakkerde : er lagen nog „plekken onder dezon", die als kolonien dienstbaar gemaakt konden worden aanhet groottkapitalisme. Afrika, Azie boden nog gelegenheid teover om grondstoffen te rooven, om geld te beleggen, productente ruilen. En macht was immers 't eenig wereldrecht ? Hetnaakte staatsbelang viel samen met het naakte kapitaalbelang ;de hebzucht der groote bezitters dreef in een richting met deeerzucht van veroveraars en de keizerlijke dorst naar wereldtheerschappij. Het bewustzijn van oergermaansche kracht enintellectueele sterkte wakkerde den waan aan, waaraan geenopstrevend yolk zich ooit heeft kunnen onttrekken : providenttieel geroepen te zijn der wereld eigen Stempel in te drukken :duitsche cultuur was de ware cultuur, en wereldcultuur moestzij worden. Bovendien voldoet een groot procent Duitschersaan de voorwaarden, die den modernen ondernemer maken :sterke wil en intellect, heerschzucht en organiseerend vermogen,

89

HET IMPERIALISME

1915

groote levenskracht, bij triviaal gevoelsa en gemoedsleven(XXXVII). Al meer wist men zich oeconomisch tegen anderelanden, tegen Engeland zelfs, opgewassen. De wereldhandelgroeide; de productie steeg; de rijkdom rees tot gouden bergen;de bevolking nam toe; de grenzen werden te eng ; de middel,eeuwsche droom van 't Heilige Roomsche Rijk der DuitscheNatie werd in nieuwe vormen wakker ; de oude germaanscheveroveringszucht waakte op ; innerlijk onweerstaanbaar dreefals een geweldige mystieke werkelijkheid de idee van het grootImperium. Wat Frankrijk eens was op het vasteland, ja meer,dat zou Duitschland worden ; wat Engeland nog was op deaarde, zou Duitschland worden : Zum Weltvolk hindurch Iwerd de leus. Maar dan moest ook een vloot gebouwd. Ende bewapeningswedijver te land en ter zee begon als nooit tevoren, nog aangevuurd door de daemonische praktijken van,.groothandelaars in oorlog". Politiek,oeconomisch echter hieldenEngeland en Frankrijk Duitschland tot op het uiterste buitenAfrika 1); politiek,strategisch werd Duitschland al meer be,dreigd door Frankrijk, den geldschieter, en diens schuldenaarRusland. Eduard VII begon daarenboven zijn omsingelingsapolitiek. Dit werd 't ideaal : Duitschland inknellen — als eensHolland tusschen Engeland, Frankrijk, Munster en Keulen —.Van Italie was men in Berlijn onzeker. En zoo zal men danverstaan, waarom Duitschland streefde naar een goede verstand,houding met Turkije. Een sterk Turksch Rijk is een gevaarvoor Rusland, en bindt bovendien Duitschland—Oostenrijk-Hongarije met een deel van Azie, waar Duitschland groot,kapitalistische belangen heeft. Een machtig gebied van deNoordzee tot de Perzische Golf is de droom van het duitschimperialisme. Dit zou dan meteen als barriere dienen tegenRusland, Engelands macht over het Suezkanaal bedreigen, en

2) Vgl. vooral L. Men vindt hierin een overzicht van de Marokko=politiek van1880 tot 1912.

90

1915

HET IMPERIALISME

den trouw der aan Engeland onderworpen Mohammedanenondermijnen.Er moet nu eenmaal een zondebok zijn, en de zondebok derpublieke opinie is Duitschland. Van der Goes heeft gevraagd:„Aan wie de Schuld ?" — t.w. van den thans uitgebrokenwereldoorlog —, en hij zegt : „Aan Duitschland." Onmiddellijkgesproken is daarvan veel aan. Maar in een boekje over deslavische politiek zegt Van Royen : „De schuld ligt bij Rusland."In de

',Nieuwe Gids" heeft Nuys op Frankrijks schuld gee

wezen. Van Duitsche zijde wijst men vooral op Engeland.Ach, zij hebben alien min of meer gelijk.1)Wij willen Duitschland allerminst vrijpleiten. De lezers van„Opwaarts" weten, dat wij voortdurend op het duitsch impeerialisme als typisch wijzen. Daar woedt op dit oogenblik dekoorts het hevigst onder alle lagen van het yolk. Deze heeftvrijwel de geheele natie bevangen. Het succes van Bismarckheeft de aanvaarding bevorderd van stellingen als die vanAdolf Lasson, die reeds in 1868 verkondigde : dat tusschenstaten macht beslist ; dat er geen hooger rechtspraak denkbaaris dan geweld ; dat de staat in en op zichzelf bestaat, en allevreemde macht terugstoot; dat de verhouding der staten ligtbuiten het gebied der zedelijkheid; wie staat zegt, zegt oorelog; tusschen staten is geen vriendschap mogelijk, hoogstensovereenkomst van belangen, want de staat als redelijk natuure

') Men late zich toch niet eenzijdig voorlichten b.v. door geschriften als LI, LII,LIII enz. Men neme er naast ten minste kennis b.v. van LIV, LV, LVI, LVII ende overige door ons hierbij betrokken werken.Wanneer wij spreken over „Engeland", „Duitschland" enz., en hunne schuld, danworden vooral bedoeld diegenen in die landen, die politiekroeconomisch leidinggeven. De volkeren vechten, in het algemeen gesproken, alien voor min of meergeestelijke doeleinden. „Iedere natie schrijft op haar banier : V r ij h e i d, Re c htv a a r;digheid, Religie, Cultuur, tegen Barbarisme of iets dergelijks."(LVIII30)De treffendste bewijzen hiervan vindt men in de verheerlijking van Ruslands strijddoor prof. Paul Vinogradoff. Zie zijn artikel in de „Times" 14 Sept. 1914, afzonr.derlijk in het hollandsch uitgegeven (LIX, zie LVI 126 v.).Vgl. ook Bourtseff (LVI 111 v.)en Kropotkin (LVI 117).

91

HET IMPERIALISME

1915

wezen is een egoistisch wezen; de ware proef, of een yolkrijp is, geeft zijn politieke en militaire organisatie ; nationalehaat behoort noodzakelijk bij nationale cultuur (LX). En iederheeft nu wel van Treitschke en Bernhardi gehoord, en weet,hoe een oppervlakkig nietzscheanisme angstig terrein heeftgewonnen. De waan het eerste yolk ter aarde te zijn, doetnog des te gemakkelijker tot gewelddadigheid besluiten. Menacht die voorloopig om 't bestwil van den tegenstander, daardeze immers na de teutoonsche zegepraal met de hoogstecultuur gezegend zal worden. De germaansch.religieuze aanlegis daarenboven in een nationalen godsdienstwaanzin losge.broken; het Nieuwe Testament is oud, het Oude nieuwgeworden ; de God van Duitschland, der legerscharen Heer,strijdt mede met de beste Krupp.kanonnen. Ons martelt hetriicksichtslose optreden, het naar buiten tredend barbarisme, deschaamtelooze woordbreuk, de meedoogenlooze wreedheid dierzich als cultuurdragers prijzenden, maar wij moeten vooralniet vergeten dat Rohrbach's „Zum Weltvolk hindurch I" begintmet een hoofdstuk uit 1912, getiteld : Hoe Engeland onsopvoedde (LXI), en wanneer prof. Tiinnies de engelschewereldpolitiek, door Engelschen beschreven, u voor den geestvoert, dan vraagt gij u toch af, met well: recht Engeland denDuitscher durft te veroordeelen (LXII).Engeland heeft altijd neergeslagen wie het voor zijn heerschappijgevaarlijk achtte. In de XVIIe eeuw Holland; in de XVIIIe enXIXe Frankrijk. Beide mochten Engelands vriendenworden, nadatEngeland hun zeehandel, hun oorlogsvloten en koloniaal gebiedgewelddadig binnen zekere perken had gebracht. Hollandshandel moest voor Engelands macht eens bezwijken, omdathet uit zuinigheid niet genoeg oorlogsschepen gebouwd had.Dat, zoo zegt Rohrbach, heeft Duitschland op tijd begrepen.En daarom zette het in met zijn vloot. Hij wijst verder opde bekende politiek van Eduard VII, die Duitschland wilde

92

1915

HET IMPERIALISME

inpersen in een ring van vijandige staten het als het wareverstikken tusschen muren van kanonnen, bajonetten, geweren —;die Rusland voor zijn plan omkocht op kosten van den Turken den Pers ; die Frankrijk en Spanje wilde winnen, en Italieafvallig maken van den Driebond. — En luitenant Frobeniustoont in het boekje, dat voor het uitbreken van den oorlogde openlijke instemming van den duitschen kroonprins verywierf (XLIII), zonneklaar aan, hoe de engelsche politiekonmiddellijk omsloeg na de eerste duitsche vlootwet. Engelandheeft in eenige eeuwen met bewonderenswaardige energie envolkomen Riicksichtslosigkeit alom in de wereldoceanen dieeilanden en streken weten te bezetten, welke de groote verkeersawegen beheerschen. En terwij1 het zelf overal in de wereldzijn kolenstations heeft, wilt het iedere poging van het DuitscheRijk om zich ook maar eenige steunpunten of kolenstationste verwerven, zonder genade te doen mislukken. Verder heefthet bijna heel het zeeatelegraafkabelnet in handen. Met welkrecht deed het dit anders dan met het recht van d enst erkste? En eenmaal dat recht als wereldpolitiek beginselaangenomen, waarom zou Duitschland zich dan niet te land enter zee versterken, zooveel het kon, om niet door Engelandverstikt te worden, om bovendien zooveel mogelijk met Engelandgelijk te komen, of zelfs het te overtreffen ? Frobenius wees erin den aanvang van het vorig jaar op, dat de politieke en militairesituatie van Europa the) was, dat 1915-1916 de beslissing vallenmoest, en riep Duitschland op om den oorlog te bereiden.Ook Engelands politiek is nooit door iets anders danmachtsbeginselen gedreven geworden. Dat heeft voor een eeuwde wijsgeer Kant reeds gezien, hij, die toch zoo zeer voorEngeland voelde. 1) En men vergete dan ook niet, dat het

1) „De engelsche natie ... is het kostbaarste geheel van menschen, wanneer men zeonder elkander beschouwt. Maar als staat tegenover andere staten de verderfelijkste,gewelddadigste, heerschzuchtigste en meest oorlogverwekkende onder alien." (LXIII 129)

93

HET IMPERIALISME

1915

geschrift van Frobenius niet anders is dan een reactie op hetin 1912 verschenen boek van Homer Lea „The Day of theSaxon", aan Lord Roberts opgedragen, waarvan het eerstemotto luidt, dat de sterkste nu eenmaal heerschen moet. 1 ) Hetis werkelijk noodig om deze dingen door en door te beseffen.Leugen is al het idealistisch gepreek en gedweep — zij 'tveelal onbewuste leugen — van de leiders der volksopinie, dieroepen tot een strijd tegen het pruisisch militarisme, een heiligoffer voor de vrijheid en de rechten van de kleine landen.Lea schrijft in 1912, dat het voor Engeland noodzakelijk iszich te versterken, wat het kan, want er dreigt gevaar van denkant van Japan en Duitschland. Het moet, om wereldbeheerscherte blijven, niet slechts Duitschlands vloot vernietigen, zijnhandel verlammen, maar ook zijn landleger verpletteren. Hetmoet er voor zorgen, verbondenen te vinden, die den oorlogop het vaste land tot het uiterste voeren, terwijl het zelf terzee ... zoo beperkt mogelijk optreedt. anderen moetenvoor Engeland zoo veel mogelijk de kastanjes uit het vuurhalen. — Er staat nog meer in dat boek. Vooral over Belgie,Denemarken en Nederland....2)Het berlijnsche verachten van vodjes papier harmonieertkomen met Engelands beruchte perfiditeit. En het londenschegeprotesteer tegen duitsche wreedheden en ongeoorloofde vet..delgingsmethoden roept des te sterker in onze herinnering opbritsche gruwelen. In de politiek gelden verdragen slechts,

1) Wijt men van engelsche zijde, merkt Steffen (LVII 28) op, aan theoretics,als Treitschke en Nietzsche, en pr a ctic als generaal Bernhardi, het ontstaan vanhet duitsch imperialisme, ook het vroeger ontstane engelsch imperialisme dankt zijn oor.,sprong aan die beide. Vooral aan generaal Roberts en prof. Seeley. Het werk van Seeleyover „De Expansie van Engeland" sedert 1883 jaarlijks herdrukt, heeft de engelsch,imperialistische geschiedenis.opvatting in de wereld gebracht (LXIV). Niet de in,w en di g e politieke ontwikkeling tot democratie en vrijheid is volgens hem de hoofdzaakder engelsche geschiedenis gedurende de laatste drie eeu wen, maar de uitwen dig epolitieke ontwikkeling tot wereldbeheerschende macht.2) Vgl. hiervOOr blz. 71-72.

94

1915

HET IMPERIALISME

zoolang men er voordeel van heeft; in den oorlog overeen,komsten slechts, zoolang men er niet te veel nadeel vanondervindt. En wanneer de nood het eischt, kent men geengebod, en verricht eenvoudig wat doeltreffend schijnt.Nu de engelsche opvatting van de verhoudingtusschen politiek en oeconomie. Wij bezitten hien:over een uitnemend werk, in onze taal overgebracht doorVan Ravesteyn: „De Oorlog van Staal en Goud, een studieomtrent den gewapenden vrede" door H. N. Brailsford. Hetis al wederom vOôr den oorlog verschenen. Brailsford laat zienhoe sedert 1850 — het eerst door Palmerston — de leer werdverkondigd, „dat een buitenslands verblijfhoudende of han.delende onderdaan aanspraak heeft op heel de macht derdiplomatie, zoo noodig door de wapenen ondersteund, nietalleen ter verdediging van zijn persoonlijke veiligheid, maarook van zijn stoffelijke belangen, indien deze bedreigd wordendoor het yolk of de regeering van het land, waarin hij verblijfhoudt of handel drijft." Het eerste geval, waarin deze opvattingwerd toegepast, was, toen een portugeesche jood, die op eenof andere duistere manier britsch burger geworden was, eenphantastische aanspraak maakte op een grieksche schadeloos,stelling. Weigerend zich aan de grieksche rechtspraak teonderwerpen, riep hij de hulp in van de britsche diplomatie,en dreigend verscheen voor Athene's haven de engelsche vloot.Palmerston's leer, die eerst zeer bedenkelijk werd geacht, isnu het onaangevochten dogma geworden van iedere grootemogendheid, en wordt het al meer van de kleine. „Ter ver.dediging van de belangen van Lord Rothschild en zijn mede.aandeelhouders werd Egypte eerst bezet en daarna practischdoor Groot,Brittannie geannexeerd. Om den moord van eenzendeling door een Chineesche bende te wreken, annexeerdende Duitschers het district Kiautsjau, honderd mijlen binnen,waarts reikend — en de plaats was, mogen wij opmerken, niet

95

HET IMPERIALISME 1915

alleen bekend door haar afkeer van Duitsche zendelingen, maarook door het feit, dat er een uitstekende haven bestond." TotJapan het ten eigen bate ... bevrijdt. „De aanspraken vandiverse financieele avonturiers, die grieven hadden tegen hetgouvernement van president Castro, brachten Brittannie enDuitschland er toe een maritieme expeditie tegen Venezuelaop touw te zetten." (LXV 44) En zoo maar voort. „Palmerston'sleer is, in 't kort, een voorwendsel, dat elke en iedersoortigedaad van aanval of tusschenkomst verontschuldigen kan," enbeteekent eigenlijk dit: Iedere staat poge te rooven, wat hijkan, voor zijn bezittende klasse. Het zijn vooral de belangender groote banken, waarvoor leger en vloot naar buiten dienstmoeten doen. Ja, „bescherming" is „steun" geworden, en steungaat over in gewapende bedreiging, zoovaak het zakenbelanghet eischt. De vlag volgt en beschermt den handel; en de winstkomt in de zakken van enkelen, terwijl de massa in verhoudingarmer wordt door de geweldig aangroeiende lasten, die zij tedragen krijgt van het ijzeren militarisme. Let daarop, dat hetuitgebuit yolk bovendien nog goed en bloed en leven gevenmoet, zoodra het zakenbelang dit eischt. Het kapitaal wordtten nadeele van bezitloozen in massa uitgevoerd, en het yolkin zijn geheel wordt door middel van het militaristisch stelselten voordeele van een kleine, gewetenloos handelende groepals blinde kracht gebruikt tot het doorzetten van de meestmenschoonteerende practijken.Is het duitsch imperialisme een landmonster, zegt Steffen, hetbritsche is een zeemonster. En hebt gij nooit gemerkt, datzeemonsters de ontzettendste zijn? Er is veel waarheid in ditwoord. In ieder geval geven wij Rohrbach toe, dat Duitsch,land van Engeland goed geleerd heeft. Nogmaals — wanneerhet egoisme onder de staten heerschen mag, wat is dan demisdaad van Duitschland? Dat het te laat kwam? MaarEngeland kwam ook eens te laat, gelijk eens Holland te laat

96

1915

HET IMPERIALISME

kwam. Van het moderne politiek,economisch standpunt uit ishet door Engeland ingeknelde en teruggedrongen Duitschlandvolkomen in zijn recht.1)Maar het even pijnlijke als komische is, dat wij dit ook vanRusland kunnen zeggen. De geschiedkundige Von Mitrofanofverklaarde voor het uitbreken van den oorlog in een openbrief aan zijn vroegeren leermeester Delbriick: Duitschlandwil ons afsnoeren van het groote wereldleven. Het heeft dooreen listige politiek ons tusschen Zweden, zichzelf, OostenrijkeHongarije en Turkije ingekneld. Zoo wordt ten slotte voorons de oorlog een noodzakelijkheid. 2)Achl het is overal hetzelfde. Duitschland protesteert erverontwaardigd tegen, dat Amerika den geallieerden wapenslevert. Maar het vergeet, dat het vroeger precies hetzelfde deedtegenover zijn bondgenoot Italie: het leverde toen den Turk.Het is een fransch blad, dat er ons opmerkzaam op maakt.Doch Frankrijk zelf? Het ondermijnt zooveel mogelijk deitaliaansche kolonien in N. Afrika. Italie schaamt zich trouwensvoor zijn sacro egoismo al evenmin. En als gij van de Balkan,politiek vernomen hebt, en van de middelen, daar aangewend,sluipmoord en wat niet al; als ge denkt aan het spionnageestelsel; welk een rol daarin vrouwen spelen; en dat alles oplast en op kosten der groote „christelijke" regeeringen — gijvloekt welhaast het leven als een gouddorstige, geile hel.

1) „Maar waarom zou Duitschland niet doen, wat Engeland gedaan had — en hetinderdaad veel beter doen met rechte wetenschap en naar goede methode? Brittannieheeft zonder eenig gewetensbezwaar zich een vijfde van den aardbol toegeeigend enzijn tegenstanders beteugeld, wilden zoowel als beschaafden, waarom zou Duitschlanddan bezwaren maken ?" (LVIII 85)2) Vgl. LXI 27-32. Zoo verklaarde Sassonof in de Doema: Duitschland trad overalRusland in den weg, en trachtte ook onze buren tegen ons op to hitsen, met namediegenen, met wie Rusland door gewichtige belangengemeenschap verbonden is,zooals b.v. de skandinavische landen, waar Duitschland wantrouwen tegen Ruslandzaaide ; zooals Galicie, waar het duitsche geld de Oekraine:,beweging in het leven riep ;zooals Roemenie enz.

VII

97

HET IMPERIALISME

1915

Het is een martelende bezigheid, het standpunt der modernemogendheden na te gaan. Heel het politiekooeconomisch levenstaat in dienst van kleine groepen belanghebbenden, die legeren vloot der eigen volken en die van hun bondgenooten tegenelkander uitspelen ; die, door middel van cle pers en op allerleiandere wijzen rasbewustzijn en oude veeten, nationale idealenen droomen, godsdienstige gezindheid en edele vaderlands%liefde aanstoken tot een vlammende razernij, een krankzinnigeoorlogsdrift, waardoor zelfs minnaars, verdedigers en predikersvan internationaliteit en wereldvrede daemonisch worden geogrepen ; christenen en sociaalodemocraten worden in gloedgezet. Denkt aan de bekentenis van de „Times" I): het gaatom „zelfzuchtige en zelfs baatzuchtige redenen." Ja — om dewereldmacht I De oorlog valt Engeland niet mee, en de grootebladen beseffen langzamerhand wel, dat op het grofst egoismemoet worden ingewerkt om de energie tot het uiterste teprikkelen, en dat tegelijkertijd ook weer zoo, dat men zichtoch in zijn „recht" voelt. Daarom worden de oorlogsgruwelenin Engeland duizendmaal vergroot verspreid, en alles altijdweer geweten aan het duitsche militarisme alleen. Daaromworden er lasterocampagnes op touw gezet. (LVI 76 v.) Hetyolk moet dol gemaakt. God en duivel, belang en ideaal,romantiek en realisme, alles wordt in 't werk gesteld, opdathet yolk maar geeft wat noodig is : geld, arbeidskracht, goed,bloed, leven.De Savornin Lohman heeft in zijn „Geclachten over Oorlogen Vrede" even helder als afschrikwekkend het moderne staat-kundig leven geschetst. Geheel overeenkomstig Brailsford'suiteenzettingen schrijft hij : „Het beschik ken over een haven,het aanleggen van spoorwegen in nog minder ontwikkelde enarme landstreken, het bezit van mijnen en diamantvelden, het

1 ) Vgl. hierv6Or blz. 68-73.

98

1915

HET IMPERIALISME

zich verzekeren van invloeden op zwakkere vorsten of landen,ten einde daar, met geheele of gedeeltelijke uitsluiting vanconcurrentie, de rijkdommen van den bodem te exploiteeren,het bezetten van alle gewichtige punten op den aardbodem,ten einde het „buitrecht" te kunnen uitoefenen en zoo allemededingers te kunnen overtroeven, ziedaar eenige der hoofd•motieven, die de „groote mogendheden" leiden. Het is niette doen om rechtshandhaving, maar om geld, om voorrang,om macht; om eigen ingezetenen boven alle andere te bevoor.deelen". (XLVII 37-38) Nadrukkelijk wijst hij erop, hoenauw de politiek samenhangt met de particuliere belangenvan rijke geldbezitters en groot.ondernemers. Gelijk deze directprofiteeren van de enorme zaken, die de regeeringen hunbezorgen, moeten de regeeringen voor hun legers en vlotenalweer bij de bankiers hun ontzaglijke leeningen sluiten. Endan is er nog een geheimzinnig verband tusschen bankiers envervaardigers van kanonnen, geweren, luchtschepen, dread.noughts, vliegtuigen, onderzeeers. „Godsdienst is privaatzaak.God en Zijn gebod — zegt Lohman — zijn ook hier uitgeschakelduit de diplomatie". (XLVII 39) Zoo bij de groote mogendheden.Zoo al meer — wij komen erop terug — ook bij de kleine.Als het er op aankomt, breekt de oorlog onverbiddelijk uit.Vochten vroeger nog vrijwilligers, thans is er en komt er steedsmeer die vervloekte di en stplicht, die u op genade en ongenadeoverlevert aan regeeringen, die in het geheim plannen maken ;verbonden sluiten ; in het geheim het offer van uw liefde enleven verzekeren aan anderen ... voor zaken. Daar klinkt hetmobilisatie.bevel. — Waarheen ? — Naar den vijand. — Naarwelken vijand? — Dat zult ge wel zien, als gij over zijn lijkzult struikelen. Voorwaartsl — Waarom? — Geen tijd om nute antwoorden. Eerst schieten, dooden, harten breken, hersensdooven, houwen, slaan, kerven, steden verbranden, weerloozen,vrouwen en kinderen zelfs dooden, zoodra de militaire noodzaak

99

HET IMPERIALISME

1915

het eischt... — Ik wil niet! ik wil eersi: weten waarom I —Maar 't vaderland roept! — Ik wil niet, ik wil eerst wetenwaarom! — Welaan, dan zullen wij 't u in uw hersens borenmet een kogell — — Wie weigert dan nog? Daarenboven ismen voordien meest zoo voorgelogen en in een roes gebrachtdoor couranten en predikanten, door schoohneesters, godsdienst.onderwijzers en leiders van arbeiderspartijen; de eigengerech.tigheid, en de zucht tot zelfbehoud zijn zoo daemonisch groot,dat vrijwel ieder — tot christenen en sociaaldemocraten toe —gretig aanneemt : Ja, 't vaderland is in gevaar. Wij moeten datheiligste goed verdedigen vOOr al. De nationale maagd moetbeschermd 1 — — Ruk haar de kleeren af; sla 't masker vanhaar gezicht! De nationale maagd is een vraatzieke wolvin,of een beer, of een Bier. De wapendieren zijn de waarheid,en de maagd is leugen.Ziet, dat is het vreeselijke, dat de volken niet weten, hoe zijbedrogen zijn, door menschen, die meestentijds zichzelfbedriegen. Dat de internationaal wewillenden zich maar nietvereenigen tegen de internationaal kwaadwilligen, voorzooverdie de regels van dat spel uitvinden, invoeren, handhaven ;de inzetten bepalen, en tot deelneming beslissen. Maar dat zijzich volksgewijs om hunne regeeringen scharen, altijd en altijden altijd maar weer gereed tot moorden en branden, om eenspoorweg, om havens, om afzetgebieden, om rijken van nogkinderlijke volken, die het kapitalisme in het bizonder uitbuitenkan, wil en zal. Dat is het vreeselijke van socialisten en christenen,niet slechts in het buitenland, ook hier niet slechts in degroote landen, ook in de kleine.De kleine Staten zijn in het groote spel betrokken.Men zegt b.v. wel : Belgie was neutraal. Maar het was nietalleen de moreele, doch tevens de oeconomische bondgenoot vanEngeland en Frankrijk. Ook van Rusland. Al was het dit nietzoo officieel gelijk diens „democratische" bondgenoot Frankrijk.

100

1915

HET IMPERIALISME

D.w.z. Belgie was de bedekte en Frankrijk en Engeland warende openlijke bondgenooten, Frankrijk daarenboven de grootegeldschieter van een regeering, die de Finnen verdrukt, dePolen verdrukt, de Roethenen verdrukt, de Joden vervolgt ;die zich nooit om democratie of de rechten der nationaliteitenbekommerd heeft, al zegt de czaar zoo nu en dan eens : „Mijnelieve Joden". Oeconomische samenwerking wil tegenwoordigreeds alles zeggen. — Weet gij waarom een paar jaar geledenkansen op een oorlog tusschen Duitschland en Frankrijk bijnauit de wereld waren? Omdat Caillaux een eind eraan wildemaken, dat de fransche grootkapitalisten den duitschen spoorwegboycotten; omdat hij duitsche effecten wilde toelaten op deofficieele beurslijst ; omdat hij Frankrijks en Duitschlandskoloniaal bezit in beider belang wilde regelen. Ware dit door.gevoerd, dan zou niet slechts de fransche, maar heel deeuropeesche, de wereldpolitiek zijn veranderd. Dan hadden wijnu waarschijnlijk geen oorlog. Caillaux heeft het niet gehaald.Engeland heeft de anti.verzoeningsgezinde politiek in Frankrijkvoortdurend gesteund. Want het wilde tot geen prijs, datFrankrijk in de „aantrekkingspheer" van Duitschland zou komen.Welnu — zoo zouden wij aan Van der Goes kunnen vragen — :Aan wie de schuld ? Belgie stond ten minste in moreelen oeconomisch bondgenootschap met Frankrijk, Engeland enRusland. En men weet dan ook in Engeland zeer wel, dat,indien, bij 't uitbreken van een fransch:cluitschen oorlog,Frankrijk — volgens de engelsche regelen der politieke strategie —met schending der neutraliteit door Belgie heen op Duitscipland was aangevallen, Engeland zich daarom niet naast Duitsch.land in een oorlog tegen Frankrijk gekeerd zou hebben (LIV 65,XLVII 34).De kleine staten zijn — of zij willen of niet — in het grootesysteem opgenomen. leder vindt er zijn bepaalde plaats ; krijgtdie vanzelf. Daar zijn het nu eenmaal alle kapitalistische

101

HET IMPERIALISME

1915

staten voor (XLII, LXVI). 1) Ook Nederland. Welke plaats?Ja, dat is nu juist het geheim der diplomatie. Waarom, waartoezijn wij gemobiliseerd ? Wie weet het? Niemand weet het.Wat is de regeering van plan? Wie weet het? Weet ze hetzelf wel? Waarschijnlijk niet. Dat hangt van de plannen teLonden, of Berlijn, of elders af. Dit alleen erkent de directeurvan de Hoogere Krijgsschool bier te lande — een man vangezag derhalve — : dat iedere regeering alleen met het staats.belang rekent, d. i. met het kapitalistisch, imperialistisch belang.Een ding is in ieder geval zeker : dat de gemobiliseerden zoonoodig — d.w.z. zoodra Indie aangevallen wordt, waarom danook, door wien dan ook — goed en bloed en leven daarvoorte geven hebben : Indie, volgens de groote mannen van Linksen Rechts, onze rijkdom, onze trots, onze schatkamer, onzelevenskracht. Indie moet beschermd en verdedigd voor al. Degroote politiek van het oogenblik is niet zoozeer den oorlogbuiten Hollands grenzen te houden, als Indie onbeschermd tebewaren. En zoo te reilen en te zeilen, toe te geven aan dezeneisch, zich voorzichtig te verzetten tegen weer een ãnderen,dat de „gordel van smaragd" als pronkjuweel der NederlandscheMaagd om den evenaar geslingerd blijft. Indie moet desnoodsdoor de gemobiliseerden verdedigd. Voor wie? Voor degemobiliseerden? — Neen. Voor de inlanders? — Neen. Voorde kapitaalbeleggers. Het tijdperk der koloniale ethiek isvoorbij. Troelstra erkent het (XLI 24) — ge zoudt het nietzeggen Kapitaaluitvoer stelt zijn eigen wetten : imperialistische.Werd het zwitsersch volksleger zelfs militaristisch, het neder.landsch militarisme wordt imperialistisch. Internationaal neemtde macht van de banken toe — de eerste indische leening wasdaarvoor bier te lande het beste bewijs —.

zelfs „Het Volk" dat immers voor de „onafhankelijkheid" van Nederland desnoodszou willen vechten, erkent: „De Heine landen zullen na dezen oorlog minder onaf=hankelijk zijn dan ooit". (no. 4718)

102

1915

HET IMPERIALISME

Democratic is onmogelijk geworden (LXVII). Parle.menten zijn kooien, waarin vogels van diverse pluimageleeuweriksliederen van vrijheid zingen. In de kabinetten vanministers, op de kantoren der groote banken, door geldmannenwordt beslist '). Het doel is: de zaak. Het middel: leger envloot, door het yolk betaald, opdat de „nationale" rijkdom (vanenkelen) groeie en bloeie. Eerst als dreigmidde 1. — Ookhier wil men het leger welhaast tot een millioen opvoeren :men wil bij den a.s. vrede een woordje medespreken, zijngewicht in de schaal werpen. Zijn geestelijk gewicht? Zijnkanonnen., granaten., oorlogsschepen.gewicht, en het gewichtvan mannenvleesch en .been 1 — En het uiterste middel isoorlog. En tot oorlog wordt gij thans letterlijk opgevoeddoor „Telegraaf", „Standaard", „Handelsblad", ja zelfs „HetVolk", door predikanten en nationalistische sociaal.democratenZij weten niet wat ze doen. 2)Moet ik u nog zeggen dat het moderne politiek.oeconomischeleven anti.christelijk is? Nogmaals: het is een hel. Maar erzijn naar verhouding zeer weinig bewuste, koele duivels in.De meesten — millioenen ach — zijn arme duivels, zelfsonder degenen, die de vuren stoken. 't Zijn menschenkinderenin waan, in verblinding, koorts, zinnedrift; slachtoffers vanarmoe en van rijkdom ; van slechte opvoeding en gevaarlijkedenkgewoonten — deugden worden geleid door ondeugden;

Zelfs de engelsch gezinde „Telegraaf" (10 Juni 1915) die immers in de geallieerdenstrijders voor democratie en vrijheid ziet, schrijft : „Naarmate de Parlementen aaninvloed en beteekenis verliezen, stijgt die der commercieele Parlementen der Kamersvan Koophandel, vooral van die, welke aan de Theems, in het Centrum van denWereldhandel, gevestigd zijn. En welke business=like, welke vaderlandslievende taalwerd niet gehoord op de eerste algemeene vergadering van the British ImperialCouncil of Commerce op 2 Juni 1.1., in wier bestuur de vertegenwoordigers derKolonien en mannen van gezag op allerlei gebied zitting hebben".2) Onder opvoeden tot oorlog verstaan wij ook: het yolk wijsmaken, dat het inter.nationale socialisme heen moet door een socialistisch nationalisme; dat men bij aanvalonmiddellijk naar de grenzen moet snellen, enz. — alles ter handhaving van „deneutraliteit en de onafhankelijkheid van ons land" („Het Volk" 30 Juni).

103

OORLOG

1915

ondeugden voor deugden uitgegeven Velen zijn slachtoffersvan een verkeerden wil ; meerderen van gebrekkig inzicht ;de meesten van hun eigen lafheid.Indien gij met dit alles vrede hebt, indien gij wilt, dat demenschenwereld zulk een hel zal blijven, neemt dan uw guldens enrijksdaalders en slijpt er af: „God met orts". En maakt er van :„God met enkelen". En vervloekt het kruis ; en verbrandtuw bijbel, want die is staatsgevaarlijk.

Uit: Het Karakter van den B. v. C. S. Verslag van de 8e Jaar,vergadering van den B. v. C. S. Amsterdam, A. H. Kruyt 1915

OORLOG

Oorlog als rechtsbeslissing, geweld als laatste rechter is onredelijken onzedelijk. Oorlog is niet goed te praten, omdat er zooveel„zegen" aan te danken zou zijn. Tegenover Steinmetz (LXVIII)neme men kennis van Polak's oorlogsphilosophie (LXIX).Terecht merkt Prof. Heymans op, dat mogelijke gevolgen vanden oorlog den oorlog niet rechtvaardigen (LXX). Men behoortiets niet te beoordeelen naar zijn mogelijke of hopelijke ge,volgen (dit zou tot de vreemdste consequenties leiden I), maarnaar zijn aard. Het recht wordt in den oorlog vertrapt doorde blinde kracht. De oorlog moet naar zijn wezen hetrecht negeere n. Militaire noodzaak beslist over alles.Zoo heiligt hier het doel alle middelen. Dit geldt vooral voorhet militaristisch stelsel. De persoonlijke verantwoordelijkheidis uitgeschakeld. Cadaverdiscipline. Christenen, die zich metalle macht tegen de jezuieten keeren, nog wel op zedelijkegronden ; die den klassestrijd veroordeelen, voor zoover daarineen onbepaald „klassebelang" als „proletarische noodzaak" demiddelen heiligt, geven al hun geliefde zedewetten en hetrecht der vrije persoonlijkheid op, als het om het natuurlijkbestaan van het vaderland gaat

Uit: Het Karakter van den B. v. C. S. 1915

104

1915 MILITARISME — POSITIE DER KLEINE STATEN

MILITARISME

Het militarisme maakt van den mensch een oorlogsmachine.Het eischt het offer der vrije persoonlijkheid v66r al — heteenige, dat men niet offeren magl—. Men heeft de bevelen vanhooger blind en gevoelloos, oordeelloos te gehoorzamen. Watde protestant meent in den jezuiet te moeten afkeuren dathet doel: de kerk, de middelen heiligt; dat bij opdracht doorsuperieuren de persoonlijke verantwoordelijkheid wordt uit.geschakeld dat eischt de huidige staat niet slechts onver,biddelijk, maar deze „hoogere" gehoorzaamheidsplicht wordtdoor protestanten vaak zOcizeer voorgestaan, dat zij het zelfsin roomschen afkeuren, dat zij de kerk, de geestelijke levens,gemeenschap, boven de natuurlijke gemeenschap des vaderlandsstellen. Op straffe des doods heeft men zijn intellect te offeren,de lichten zijner idealen uit te dooven, de stem van liefde engeweten te negeeren, wanneer een commando klinkt, dat methet beste in eigen hart en leven vloekend strijdt. Men heeftte dooden, tegen wien men ook gekeerd wordt, als een machine,geweer, een onderdeel van een kanon. Geen wonder, dat hetmilitaristisch stelsel aan welbewuste handhavers van het kapi.talisme zoozeer dierbaar is! Het leger is vooral een machts,middel tegen den binnenlandschen vijand. Juist de mobil i,satie,oproep ontwapent het yolk tegen de eigenregeering en maakt het tot wapen van deze (die juist, als't er om gaat, zijn wezenlijkste vijand is) tegen zijn wezenlijkenvriend : het yolk van over de grenzen, dat eveneens, juist doorwapening ontwapend, als wapen van zijn eigen regeering dient.

Uit : Het Karakter van den B. v. C. S. 1915

POSITIE DER KLEINE STATEN

Bij de tegenwoordige politiek,oeconornische verhoudingen isniet meer te onderscheiden tusschen aanvals. en verdedigings,

105

KARAKTER DER STAATSHANDHAVING 1915

oorlog. De kleine staten hebben ieder hun plaats in het systeemder groote. In beginsel zijn alle staten aanvallers, en hebbenzich onderling naar zelfzuchtige beginselen gegroepeerd. Prin.cipieel is het met de zelfstandigheid der kleine staten gedaan.Belgie komt of aan Duitschland, of 't zal politiek,strategischen oeconomisch aan Engeland—Frankrijk worden gebonden.Ook Nederland is niet meer „vrij". Wint Duitschland, danzijn onze dagen vrijwel geteld, onder waken schijn..vorm danook. En als het verliest ? Zelfs „Het Volk" verklaarde Dinsdag•avond, dat wij na den oorlog, indien we erbuiten bleven,tenminste „v riendschappelij k o m a rm d" zullen worden.Nomineel blijven wij hoogsten vrij ; reeel zijn we het nietmeer. De regeering zal aansturen op die imperialistische groep,of macht, waar het voorloopig, vooral met het oog op I n d ie,het veiligst schijnt.

Uit : Het Karakter van den B. v. C. S. 1915

KARAKTER DER STAATSHANDHAVING

Bovendien is niet een staat geheel vrij te pleiten, in zooverrezij alle uit roof zijn geboren en zich door middel van diplo•matieke listigheden met als laatste bedreiging hun militairemacht handhaven en doorzetten. Dat Denemarken, Nederlanden Belgie Duitschland vrijwel afsluiten van de zee, geschiedtniet anders dan met recht van den sterkste. Heeft Duitschlanddan geen „recht", zich door te zetten, waar het kan? DatNederland Nederlandsch Indie heeft, is een politiek%oecono,mische onrechtvaardigheid tegenover grootere staten, die het,naar de tegenwoordige beginselen dan altijd, veel meer noodighebben. Alle politiek is van oorsprong en in wezen tot nogtoe rooverpolitiek, en het kapitalisme, dat in de staten enstaatjes machtsmiddelen vindt, wordt alom imperialistisch van

106

1915 HET NATIONALE EN HET INTERNATIONALE

karakter. D. w. z. alle staatshandhaving door middel vanwapengeweld is het toegeven aan verkeerde machtenen het versterken van antisocialistische krachten.

Uit : Het Karakter van den B. v. C. S. 1915

HET NATIONALE EN HET INTERNATIONALE

Zelfs aangenomen, dat het doel de middelen heiligt, en aan,genomen, dat wij politiek zelfstandig mogen heeten, hetnatuurlijk bestaan van het vaderland is toch het hoogste niet?Het oude Christendom was principieel internationaal vankarakter. Het bedoelde een geheiligde menschhei d. Allerleioude volken werkten ondanks zichzelf aan den voorarbeid totdie groote internationale. Het Christendom is katholie k. HetN. T. staat in verband met Palestina, Egypte, Griekenland.Jezus is een Jood. De taal van het N. T. is grieksch. HetChristendom verspreidt zich door het Romeinsche Rijk. Hetgaat om een wereld, waarin de natien daarom eerst waarlijktot haar recht komen, omdat de grenzen overgangen wordenvan de eene heerlijkheid tot de andere. (Vgl. LXXI 15-16)Het nationale is heel iets anders en van hoogerorde dan het politiek,zelfstandige van den moder:nen staa t, die in zijn kapitalistisch karakter zich al bitterweinig om het waarachtig nationale bekommert. Politiekeafhankelijkheid sluit nationale kracht en adel des geestes nietbuiten, kan die zelfs bevorderen. Denkt aan Israel, Griekenland.Denkt aan de groote duitsche dichters en denkers, de grootemusici, die alien typisch germaansche kunst voortbrachten intijden van politiek,oeconomisch onbeduidend leven. Hoe armis hierbij het moderne Keizerrijk I

Uit : Het Karakter van den B. v. C. S. 1915

107

ALLE CULTUUR BEDREIGD 1915

ALLE CULTUUR BEDREIGD

De politieke en oeconomische rechten en vrijheden wordenin Europa weer en meer dezelfde. In Rusl and versnelthet proces terwij1 het in het Westen vertraagt.Gaat het zoo voort — het resultaat zal weldra zijn internatio,nale schijndemocratie. Moet daarvoor dan alles opgeofferd?Men dient, wat men niet wil; men dient niet, wat men wil,wanneer men in den volkerenstrijd voor democratie en vrijheidvechten gaat.Alle cultuurmogelijkheid zal te gronde gaan, als de volkswape.fling wordt doorgezet. „Iedere man soldaat" wil zeggen:Iedere man bar baa r. De veeleenigheid der nationaliteiten zalworden gedood in de afgetrokken internationale, militaristischeuniformiteit. Reeds drijft men in Nederland aan op een Legervan een millioen man, en een geweldige vloot voor Indie.Heel de volksenergie wordt zoo in verkeerde baneng e s t u w d, de waarachtige menschelijke gezindheid ingeschrom•peld, het denken vergiftigd. „Volkswapening" is eeninternationaleschijndemocratische leus, die men moet doorgronden en onver•biddelijk weerstaan. In Engeland begint men op dienstplichtaan te drijven. Hoeveel millioenen moeten daar dan wel komenin verhouding tot Nederland? En in Amerika? Het eeneland maakt het andere krankzinnig. Er bestaat gevaar, dat dewereld een imperialistisch.militaristisch dolhuis wordt. Iederenatie, die niet tegen is, is voor. Men . zegt: de kleine statenkunnen met ontwapening niet beginnen. Laten de grootenbeginnen. Neen 1 begint gij. Dan wekt ge misschien iets inandere op. Durft liever uw weerbaarheid opgeven in het belangvan den grooten Wereldvrede. Waagt het te verliezen, opdatgij het wint naar den Geest. Opdat het Christendom nietterugvalle tot den godsdienst van Gideon en Barak.

Uit: Het Karakter van den B. v. C. S. 1915

108

1915 ALLE STATEN AANVALLERS

ALLE STATEN AANVALLERS

Nu leert echter de tegenwoordige oorlog:lo. dat iedere regeering te alien tijde de middelen kan vinden,om het eigen yolk in de overtuiging te brengen, dat afweerplicht is (men lette op de duitsche sociaal.democraten, onder deleus : „Tegen Rusland 1" door een imperialistische regeering inhet beruchtst militaristisch dwangsysteem meegesleept ter vet.•woesting van Belgie, ter verovering van Parijs);2o. dat in de huidige politiek.oeconomische verhoudingen tusschenaanvals. en verdedigingsoorlog niet te onderscheiden valt. Debedrijver van de eerste oorlogsdaad kan een daad van afweerverrichten. De aanvaller kan den schijn eener verongelijkingbij eenige diplomatieke bekwaamheid gemakkelijk op zichnemen. Jaren en jaren later blijkt soms eerst, wie de eigenlijkeaanvaller, wie de verdediger was.Bovendien is oorlog voortzetting van het politiek.oeconomischleven met andere wapenen. De politiek is „zakenpolitiek".In beginsel zijn alle staten aanvallers; ieder dreigtmet eigen macht en die zijner verbondenen, en sluit in 't geheimovereenkomsten met anderen ter bereiking van zekere Joel.einden of ter handhaving eener bepaalde positie.0.i. wordt geen staat ter aarde volkomen onrechtvaardig aan.gevallen, al dadelijk in thaverre, als alle staten hun zelfstan.digheid en politieke uitgebreidheid op wapengeweld naar hetrecht van den sterkste hebben gegrond. En onder z.g. beschaafdeen christelijke volken berust de vrede op diplomatische kunst.grepen en practisch toegepaste onwaarachtigheid met als laatstemotief kanon en zwaard.Waarbij komt, wat Fedder (LXVI) treffend heeft opgemerkt : „D egewapende verdediging van het grondgebied derkleine staten, die om de grenzen der groote zijngegroepeerd, voltooit het stelsel van gewapenden

109

VERANTWOORDELIJK SPELBREKEN 1915

v r e d e; het behoort onverbrekelijk in het geheel van militairecombinaties, welke Europa sedert jaren aan den rand van denafgrond hielden, waarin het thans is neergestort. Op hetmoment dan ook, dat een der kleine staten zich tegen een derimperialistische grootmachten verweert, wordt het onverbiddelijkin de combinatie der tegenpartij opgenomen." En hij laat zien,dat, als Duitschland wint, Belgie geannexeerd wordt, maarwint Engeland, dan wordt Belgie vrij... in naam. Trouwens,was het feitelijk niet reeds voor den oorlog wezenlijk in hetFransch,Engelsch,Russisch politiek.economisch systeem opge,nomen ?

Uit: Het Karakter van den B. v. C. S. 1915

VERANTWOORDELIJK SPELBREKEN

Het geheele politielueconomische spel deugt niet,omdat de grondregels niet deugen. En de ingewik,keldheid ervan is zoo groot dat iedere daad van welken staatdan ook, wereldbewegende beteekenis .krijgt. Zooals bij eengecompliceerde machine de gesteldheid van ieder klein rad ofeen schijnbaar onaanzienlijk buisje invloed uitoefent op dengang van het geheel. Iedere daad wordt al meer we,r el ddaa d. Daarom hebben wij niet slechts to letten op onsvaderland en zijn z.g. zelfstandigheid, maar op de noodzakelijkebeteekenis van onze daad ten opzichte van het wereldlevemVoorzoover wij van het wereldleven bewust zijn, dragen wijer mede voor de verantwoordelijkheid.Aangenomen nu voor het oogenblik, dat het doel de middelenheiligt, het vaderland is toch het hoogste niet?Diepzinnig zegt het Evangelic, dat wie vader of moederheeft boven Jezus, zijns niet waardig is. Het beginsel desGeestes gaat boven dat der natuur. Het beginsel der hoogste

110

1915 VERANTWOORDELIJK SPELBREKEN

internationaliteit gaat boven dat der nationaliteit. Niet, omdatin het 'nationale louter het lager natuurlijke zou worden be,leefd. Integendeel, hoe dieper en hoe rijker levend mensch,des te meer zal zijne liefde tot de eigen natie geestelijk vankarakter zijn.Zegt feitelijk ook Jezus Christus niet : Wie zijn natie liefheeftboven mij, is mijns niet waardig — hij, die zich tegen z ij neigen natie keerde ? Het oude Christendom was princi%pied internationaal van karakter. Het betrekkelijk toeval vangeboortegrond en levensmilieu moet voor de absolute nood,zakelijkheid des Geestes wijken. Daarom strijden wij voor eeninternationaliteit, die echter juist de nationaliteit tenvolle tot h a a r recht wil laten komen. Dit kan echternimmer gebeuren door alle landen als krankzinnigen te be,wapenen en van iederen mensch een soldaat te maken. Hierdoorzou het typisch (wezenlijk geestelijk) nationale meer en meerworden gedood en een internationale uniformiteit geborenworden, die den menschen het beste roofde! Het zich hand,haven der nationaliteiten of der (toevallige) staatgemeenschappendoor (de best toegeruste volks,) legers en vloten leidt totinternationale barbaarschheid. Het prikkelt de sterksten endrijft de machtigsten tot een daemonische uitwendige wereld.beheersching. Het zuigt het merg uit de volken uit.De consequentie eischt, dat Nederland zou ijveren voor eenvolksleger van een kleine millioen man. Men spreekt nu alvan eigen wapenfabrieken. En dan nog de vloot!... Menoverdenke hiervan de politieke gevolgen. Niet minder desociale. En toch, als afweer plicht is, en het gevaar steedsdreigender wordt — en dat wordt het deze eeuw —, dan moetmen toch zoo goed mogelijk zijn toegerust! Eer men 't weetis gansch de volksenergie in banen van geweld gestuwd ; ismen blind geworden voor alles wat niet is physieke kracht.Heel Europa, heel de wereld zal e en a fgrij se lijk s y steem

111

STRIJDEN MET PERSPECTIEF 1915

van imperialistisch militarisme worden, indien men zich tegen hetmilitaristisch imperialisme verzetten wil op militaristische wijze.Het ijveren voor algemeene weerplicht is — of men wil ofniet — het ijveren in de principieel verkeerde po.litiek,oeconomische richting van alle kapitalistischestaten, d. i. van het imperialisme. Slechts door dit spel tebreken, kan de heilige ernst van den waarachtig socialistischenstrijd worden bevorderd en opgewekt.Het ijveren voor ontwapening is de ontkenning van machtals recht. Het onklaar maken van het geweldigst heerschers,instrument der in politiek.oeconomisch opzicht kapitalistischgezinde leiders.Hoe meer een natie zich uitwendig steak en machtig maakt,des te grooter is het gevaar voor geestesontadeling. Doch desterkte eener geestelijke nationaliteit is zoo groot,dat geen uitwendige overwinning, geen ondergang van politiek,oeconomische zelfstandigheid haar schaden kan.Strijd voor ontwapening is strijd voor het waarachtig nationale,dat aan alle ware internationaliteit voorondersteld is ; voorhet waarachtig internationale, waarin alle nationaliteiten tot haarrecht, d. haar vrijheid kunnen komen.

Uit : Het Karakter van den B. v. C. S. 1915

STRIJDEN MET PERSPECTIEF

De christenen, wier levensdoel wereldomspannend is, ach zedenken en doen over het algemeen zoo angstig klein en be,krompen in dezen grooten, volkenberoerenden tijd. Vooral inNederland ziet men maar niet verder dan zijn eigen arme,sidderende, brokkelige grenzen.Het nationaal belang verduistert 't geestesoog. Instinctieve angst

112

1915 STRIJDEN MET PERSPECTIEF

voor 't eigen leven toovert zich in het door 't christelijk denkenbeinvloed bewustzijn tot het „plichtsgevoel" der landsverdedi.ging om. Aldus ontstaat dan meest e en held eni d e a a I,waarvan het wezen angst is. Terwijl men steeds van„offer" spreekt, wil men zichzelf, het eigen land en zijngeluk niet offeren, maar, door 't maken van slachtoffers onderzijn aanvallers, juist handhaven 1 Evenzoo bij de sociaal.democraten. Men wil de nationaliteit handhaven voor al. Vandie gedachte uit bepaalt men zijn doen en laten.Over het algemeen heeft men in christelijk geheeten kringenvergeten, dat een nieuwe aard e, waarop gerechtigheidwoont, ons doel moet zijn. In de groote imperialistische rijkenvalt het „christelijk" doel meest met het politiek.oeconomischesamen, en dient zoo de kerk den staat, de priester den veldheer.In de kleine landen ontzet men zich over het babylonischwoeden der grooten; doch bidt, en vecht desnoods, voor„het zelfstandig en onafhankelijk bestaan" van eigen rijksgebied.Het christelijk politiek.oeconomisch bewustzijn is joodsch enheidensch vertroebeld. Nabijliggende, natuurlijke doeleindenworden kortzichtig als de hoogste, ongeestelijk als de alien,beste voorgesteld.Dit hebben de christenen te leeren van de imperialisten:Eerst het groote doel stellen. Hoofdlijnen zetten, be.heerscht door de centrale Idee. Dan naar den aard van hetdoel den aard der middelen, en zoo onze handelwijzen, onze„handelingen" bepalen.Niet allereerst vragen: Zal Nederland al of niet in oorlograken? — maar: Wat eischt de groote, toekomende, princi.pieel.internationale vrede, die wezenlijk reeds in ons leeft,gelijk de idee van het groot.imperium in een imperialistischgezinde?En eischt deze vrede — gelijk wij vroeger trachtten aan tetoonen — strijd ondanks alley, dan ook, rustig en onbezorgd

VIII

113

LOT EN DAAD 1916

naar den geest, de gevolgen hiervan op ons genomen. Alwerden de vaderlandsche grenzen geschonden. Al werd onshuis en onze hof verwoest. Al brak dit ons leven stuk.Het is vooral noodzakelijk deze dingen te beseffen, nu eenknaap al weten kan, d a t er de eerste vijftig, honderd jarenvan socialisme en van christensocialisme nauwelijks iets zalverwerkelijkt worden. Geen onzer leeftijdgenooten zal dewereld beleven, waarvoor wij dagelijks, ieder uur strijden.Dit is de reden waarom de moderne sociaaldemocratie verliep :Ten eerste werd het toekomstideaal te zeer nabijgedroomd. Dat moest steeds meer te leur stellen. Wanthet ging in de wereld de laatste halve eeuw al minder opsocialisme lijken.Dan werd de socialistische opvoeding te veel ge,mina c h t. Gelijk Seeley zegt: Wie het groot.imperium wil,moet imperialisten opvoeden, zoo had men moeten zeggen:Wie het socialisme wil, moet socialisten opvoeden. Slechtsuit socialistisch gezinde menschen kan een socialistische toe.komst geboren worden. Slechts offervaardigen, spartanen naarden geest, zullen in staat zijn, voor de verlokkingen van't nationale niet te bezwijken.

Uit : „Opwaarts", 30 Juli 1915

LOT EN DAAD

Indien wij een daad in deze dagen noodig achten, dan welde dien stweig er in g. En dat niet in een verborgen hoek,verduisterd door rijen soldaten; achter trieste kazernemurenweggestopt, en in den luguberen kerker snel gewelddadiggesmoord, — maar zoo, dat ze treedt aan den dag als een felt,waarmede men heeft te rekenen; een gebeurtenis, die burgers

114

1916

LOT EN DAAD

en soldaten beiden, soldaten vooral, treft tot in 't hart; nadenkenwekt, en aldus een levende aansporing wordt tot dezelfde ofdergelijke daad. Ja, zulk een daad moet bekend worden totover de enge, bekrompen, sidderende, afgezette grenzen. Derechte stralen van het moedig geesteslicht, dat in haar naar buitenbreekt, moeten alzijdig uitgaan over vele volken, zoodat menhet bemerkt in Engeland en Duitschland, in Spanje, in Noon,wegen en Zweden, in Rusland en Italie, in Amerika. Wantdeze daad openbaart het z w a k k e punt van het imperialismeen ... van de morrende volken.Van het imperialisme: Gelijk reeds meermalen en van yen:schillende zijden werd aangetoond, kan dit zonder de slavernijder volkeren niet bestaan. Op hetzelfde oogenblik, dat wijweigeren, onze persoonlijkheid in dienst te stellen van hetkapitalistisch.militaristisch regiem, maken wij voor ons deelhet imperialisme onmogelijk ; breken wij een slavenboei. Wijopenbarendande bron der menschelijke vrijheid: nietomstandigheden (die er maar omheen staan), niets uitwendigs,allerminst het oeconomische (dat juist slechts waarde heeft,voor zoover het openbaring van de menschelijke vrijheid tenopzichte van de onvrije natuur is), maar het innerlijke zelf,het geestelijke : de persoonl ij khei d, die zich eigen vrij.heid door en ondanks de omstandigheden schept, en haarvrijheidscheppende macht zelfs tegenover overmachtige, ver.nietigende omstandigheden betoonen kan, door, trouw aanzichzelf, uitwendig, oeconomisch, physiek te bezwijken.Daarom hebben wij de dienstweigering niet beschouwd alseen privaatzaak, als een particuliere liefhebberij van enkelerespectabele singulieren, die buiten het groote leven staan,doch het vertegenwoordigend karakter ervan naarvoren gebracht. De daad der dienstweigering zij een daad vanpersoonlijkheden, d.w.z. van menschen in wie het beste vanindividualisme en communisme tot een hoogere, levende eenheid

115

LOT EN DAAD

1916

is geworden; die vrij en zelfstandig, niet als armzalige enke.lingen, maar als soci kameraden, makkers, als leden eenermenschelijke gemeenschap handelen, bezield door een internatio.nalen, wereldomscheppenden, levensvernieuwenden geest. Diedaad zij een betooning van zuiver verantwoordelijkheidsbesef,welke de dienende, geuniformde slaven van het onverantwoor.delijk zich,laten.gaan op den duur toch wel bewust moetmaken, geroepen als ze worden tot weloverdacht, recht.willend,liefdevol handelen.Die daad openbare meteen den morrenden volken, waaromdeze het gruwelijke lot ondergaan, dat zij aan zichzelf enaan elkander voltrekken: omdat zij den moed missen, zich tegeneen stelsel te keeren, dat tot beginsel het blinde natuurtoeval,de drift der zelfhandhaving, en de strijdwijze der wilde dierenheeft (voorzoover ze niet door die der dieren veroordeeldwordt 1).Wij achten dienstweigering op dit oogenblik objectief dejuiste, politiek,oeconomisch de meest belangrijke daad. Endat niet alleen dienstweigering in het le ,ger, maar ook die inde munitie,fabrieken; kortom, overal, op fabrieken en inwerkplaatsen, waar slechts die nationale zaak, wier ongemas.kerd wezen het internationale imperialisme is, wordt gediend.Liever sterven, dan daaraan mede doen! Ruskin's grootegedachte wordt weer wakker, dat de arbeider goed werkmoet verrichten, hetzij hij leeft of sterft. „Het kan zijn, datgij zult moeten sterven; welnu, er zijn dikwijls menschen voorhun vaderland gestorven, terwijl zij toch geen goed deden ;weest bereid ervoor te sterven met de zekerheid het goed tehebben gedaan. Geeft acht op uw eigen werk met geheel uwhart en ziel, maar ziet allereerst toe, slat het goed werk is.Dat het koren is en welriekende lathyrus, wat ge voortbrengt,geen buskruit of rattenkruit. En wees hiervan in letterlijkenzin zeker: — gij moet eenvoudig liever sterven, d an

116

1916

LOT EN DAAD

eenig verdelgingsmechanisme of .mengsel te fabri.ceeren. Gij moet letterlijk bezig zijn met den grond te be•bouwen, of nuttige dingen te maken, en ze te brengen, waarze noodig zijn... Er is heden ten dage geen materieele misdaadzoo buiten de grenzen van vergiffenis, zoo zonder wedergadein haar ongewroken schuld als het maken van oorlogswerk.tuigen en het uitvinden van schadelijke stollen. Twee volkenmogen dol worden en vechten als wilde dieren — God zijhun genadig; — maar gij, die hun de voorsnijmessen van detafel toereikt, om voor u zelf een gevallen stuivertje te mogenoprapen, welke genade is er voor u ?" 1) En in 1873 schrijftRuskin : „De allereerste en absolute vraag van alle economieis : — Wat maakt gij? Maakt gij Hemelsche of Helsche goe.deren? — koren of buskruit? Het is niet de vraag of gijwerk hebt of niet. De vraag is welk werk." Zooals een manliever heeft dat zijn dochter sterft, dan dat ze zich vergooit,om in opschik en weelde rijkelijk te kunnen leven, zoo moethijzelf liever sterven, dan soldaat worden, of gaan werken ineen munitiefabriek e.d. Eerst als men alles, wat met militarismeen imperialisme wezenlijk samenhangt, recht ingaat tegen demaatschappelijke ontwikkeling, en mensch en menschheid ont•adelt, beleeft als een vloek, een smet, een plaag, een noodlot,waar wij ons door innerlijke kracht uit moeten losbreken, —eerst dan is de mogelijkheid van een nieuwe wereld geboren.Wij hebben meermalen opgemerkt, dat er is het kapitalismeals I o t en als d a a d. Wij worden in het kapitalisme geboren,wij ademen erin. Gegeven is dat groote systeem, dat demenschheid te machtig is ; onze jas, onze schoenen, ons brood,onze pen, al onze natuurlijke en geestelijke levensvoorwaardenspreken daarvan. Dat komt, omdat de mensch op zichzelf eenarmzalig, machteloos wezen is. Zonder de menschheid, zonderI) Deze woorden werden geschreven aan arbeiders tijdens den fransch:duitschen oorlog(LXXII brief vu).

117

LOT EN DAAD

1916

de geschiedenis der op elkaar volgende geslachten, zondertraditie, overlevering van heel het natuurlijke en geestelijkeleven van eeuw tot eeuw, is hij niets. De mensch is eenhistorisch wezen, en waar hij ook geboren wordt, heeft hetgroote menschheidsleven een bepaalde ontwikkeling bereikt, tengoede zoowel als ten kwade, waarin hij onmiddellijk ingeborenwordt. Fichte spreekt hier van het rijk der „gegeven vrijheid",het rijk van de geestelijke of zedelijke „natuur". Gelijk Gogartenhet vertolkt: „De menschen worden heden niet meer zoogeboren als voor duizend of nog meer jaren. Wanneer zijheden, na zoo langen arbeid der voorafgaande geslachten hetleven bekomen, zoo is in hen een deel van de vrijheid, diede vroegeren langzaam zich moesten veroveren, reeds vet.,werkelijkt." (LXXIII 91). Ook Kuyper heeft dit uitnemendvertolkt in zijn bekende rede van 1891, waar hij eropwijst dat de „natuur" in den loop der eeuwen door demenschelijke „kunst" moet omgewerkt worden, dat ze moetworden veredeld en vervolmaakt door de kracht des geestes :wel is er dwaling en velerlei zonde, maar toch kan men in grootelijnen ontwikkeling aanwijzen. Wij, menschenkinderen, wordenalom geboren in een rijk van „gegeven vrijheid", dat op,komt uit een wereld van gebondenheid. Op ons rusten alde zonden en dwalingen van het voorgeslacht. In ons levenze. Maar tevens leeft in ons jets van dat andere, dat geeste,lijke, dat vrije. Een vonkje sluimert ten minste in alien. Hetis nu onze taak, niet om ons buiten het groote wereldleven,maar hier, en daarmee bezig te houden, 't zij met schoon,heid of waarheid, 't zij met godsdienst of wetenschap, maar om i nhet voile menschheidsleven onze heilige roeping totvrijheid, die tevens de roeping der menschheid is, te vervullen.Kunnen wij uit de kapitalistische, imperialistische omstandig,heden van ons leven al niet uit, wij kunnen, die van binnenuit6mscheppen; wij kunnen het wereldleven opvoeren in de

118

1916

LOT EN DAAD

richting der menschelijke vrijheid, voorzoover wij.zelf, innerlijkbevrijd, die vrijheid maatschappelijk betoonen. Het kapitalisme,het imperialisme is niet anders dan een politiek,oeconomischwereldleven dat is, zooals het is, dus : zijn moet, zooals hetis, omdat de menschheid is, zooals ze is; het is n.l. nietanders dan de verhouding der menschen onderling in verbandmet het natuurlijk leven. — Denk aan een enkeling : Gij komtook zoo maar niet van uw verleden af. Gij hebt b.v. ietsverkeerds gedaan in uw leven. Dat heeft onvermijdelijkeconsequenties gehad, die gij niet alle meer kunt wegwerken.Nu wilt gij anders. Nu wilt gij beter. Maar de gevolgen vanuw daden blijven. Nu aanvaardt gij de gegeven werkelijkheid,voorzoover gij wel moet, als lot; ten opzichte waarvan gij uhandelend openbaart in nieuwe daden op grond van uw ver,nieuwde gezindheid. En zoo komt uit het kwade ten slotte't goede voort. — In den mensch aanvaarde de menschheid,in de menschheid aanvaarde de mensch het kapitalistischsysteem als lot, voorzoover dat wel moet. Maar nooit verder,dan zoo, dat men dit kapitalisme tegelijk in socialistischen zinkan omzetten. Anders houdt men de levensontwikkeling dermenschheid of op hetzelfde niveau, of trekt die neer in hetnoodlot der dierlijke driften. Liever offere men zich in derichting der vrijheid, dan dat men, veilig,en,wel op het verledenparasiteerend, het geestesleven tot een last, tot neerdrukkendemacht wordt.Dat wisten Hegel (LXXIV) en Marx (LXXV 355), dat dewereldgeschiedenis wordt opgevoerd tot v r ij h e i d door enondanks de menschenkinderen. Dat verstonden van ouds dechristenen, voorzoover zij zich niet terugtrokken achter klooster,muren, maar uittogen ter wereldheiliging. En wanneer dan ookvoor onzen geest „duizend jaren een dag" worden, dan zienwij, hoe door en ondanks de wereldgeschiedenis steeds wonder,lijker schatten van wijsheid en schoonheid en goedheid voort.

119

LOT EN DAAD

1916

breken in den tijd ; hoe een innerlijke macht, van binnen uit,het menschheidsleven schept en herschept. Men vergelijke eensden geest van het Richterenboek met dien van Jeremia ; vanBoeddha met dien van Christus. Er is op allerlei gebiedobjectief vooruitgang: techniek, wetenschap, kunst, zedelijk.heid, godsdienst, zij hebben alle hun geschiedenis. En diegeschiedenissen hangen weer onderling samen in de eenecultuurgeschiedenis, die ontstaat uit het groote levensoffer vanmillioenen. Zoo is de menschheid opgegroeid, en telkens weerinnerlijk omgeschapen tot hooger leven, dat door omstandig.heden werd gewekt ; zoo is het leven der (private) persoonlijk,heid in de laatste negentien eeuwen meer en meer vergeestelijkt(d. w. z. was er objectief g el eg en h eid voor menschen,om zich als persoonlijkheid te vergeestelijken en te doenvergeestelijken als nimmer te voren). De vrijheid desmenschen werd in het moderne individualismeten slotte formeel openbaar. Doch deze vrijheid waseene abstractie : stond buiten het gemeenschapsleven, gelijk ditvooral in politiek en oeconomie aan den dag trad. Ja 't wasermee in strijd1 Want het leven der maatschappij — Engels(LXXVI) en Tolstoi (XXXIV 159) hebben het opgemerkt —verkeert nog in een benedenmenschelijk stadium. De individ u.eele ethiek vloekte al meer onmiskenbaar met desociale ethie k. Deze laatste was eigenlijk geen ethiek. Uitden instinctieven zelfhandhavingsdrang van individu, geslacht,stam enz. kwam voort de steeds meer bewuste, weloverlegdezelfdoorzettingsdwang van staten en volken. 't Benedenbewusteen 't welbewuste speelden door elkander heen. Het geestelijkelag nog, in het natuurlijke verwikkeld, verborgen, en roerdehet zich, dan roerde het natuurdriftige machtig mede. Terwijlde mensch als enkeling ernaar streefde (streven kon) voor zichzelf en in zijn particuliere betrekkingen zijn leven om tescheppen tot een kosmo s, een welgeorclend en schoon, hat..

120

1916

LOT EN DAAD

monisch levensgeheel, werd diezelfde mensch als gemeenschaps.wezen, door chaotische machten redeloos beheerscht, engelukte het hem niet, zich duidelijk te maken, hoe instinct,zelfzucht, opofferingsgezindheid, liefde, hoe driften en deugdendoor elkander speelden. Het onbewuste was hier nog volkomenmeester van het bewuste ; terwiji binnen den kring van hetparticuliere leven de redelijk.zedelijke vrijheid zich reedsbetoonde in geestelijken strijd en zegepraal. Eerst moest echterjuist die menschelijke persoonlijkheid worden gewekt, eerstmoest de menschheid zich van hare geestkracht, haar innerlijk,omscheppend vermogen in de enkelingen bewust worden, vooren aleer die enkelingen naar een harmonie van vrije persoon.lijkheden, die samen de natuur met geestelijke doeleindenwelbewust beheerschen, konden gaan streven.Daarom is, groot gezien, eerst de afzondering in de middel•eeuwsche kloosters noodzakelijk, voor in de Nieuwe Geschiedenisde mensch naar voren treedt ter wereldverovering, ter wereld.omwenteling, ter werelddoorheiliging. En nu is het oogenblikaangebroken van crisis tusschen het privaat.leven, dat beheerschtwordt (behoort te, of : kan worden) door religieus.zedelijkeideeen, en het maatschappelijk Leven, waarin macht nog immerbeslist over (on)recht. Het gemeenschaps1even moetin politiek en oeconomisch opzicht tot hoogerworden wedergeb oren — Of de zedelijke persoonlijkheid,de persoonlijke zedelijkheid, de waarachtig religieuze mensch,de waarlijk menschelijke religie moet ondergaan. Zie 1 wijhebben als gegeven vrijheid voor ons privaat bestaan hetheerlijkst geestesleven ; wij mogen dat in ons opnemen ; wijkunnen daarin ingroeien, en zoo ja, dan zullen wij tenslottezelf een nieuwe bron van geestesleven worden. Maar tegelijkvoelen wij ons gekneld in noodlottige gebondenheid door depolitiek:oeconomische machten. De spanning is heden tot ophet uiterste. Onze vrijheid kan onze slavernij niet

121

LOT EN DAAD

1916

me e r v erdrage Onze slavernij wil onze vrijheid yen,moorden. Wij — de tegenwoordige menschheid in ons —hebben dit noodlot m et, ter,daad te breken, of... wordengebroken, en het leven valt voor eeuwen terug. Wij hebbendaarom noodig allereerst een heilige gezindheid, die bereidmaakt, zich om der wille van de vrijheid te geven. Maar daneen zoo goed mogelijk inzicht, opdat wij weten, in hoeverrewij de bestaande verhoudingen mogen aanvaarden, en in hoeverreniet. Als het ons niet gaat om alles, wat goed is en schoonop alle gebied, dan zijn we halfslachtige strijders. Want danleven wij bier en ginds nog uit het natuurdriftige, en houdenhet menschheidsleven in zijn ontwikkeling elders tegen, ondanksde schoonste leuzen en wellicht de edelste daden op andergebied. Hoe meer de menschheid Vrijheid nadert,hoe hooger ieder persoonlijk moet staan, om't leven tot haar op te voeren. Niets stelt hooger eischenaan ons persoonlijk dan het socialisme. Als wij aan onszelfdenken in dezen strijd, of aan onze familie voor al, aan onzetoekomst, ja, zelfs aan onze natie, ons werelddeel, of slechtsaan het eerst,volgende geslacht, dan kunnen wij den strijdniet op de ware wijze voeren. Wij hebben onze gezindheidsteeds zuiverder te richten op de menschheid,in,vrijheid, onsideaal zoo hoog mogelijk stellen, en dat ideaal tegelijk zoowetenschappelijk mogelijk op te bouwen op grond van onzekennis van de menschelijke ziel (psychologie) en van de zielder menschheid (cultuurphilosophie). Wij hebben het huidigmaatschappelijk leven te doorgronden; het te aanvaarden,voorzoover het in formeel opzicht reeds socialistisch is, en hetin materieel opzicht socialistisch om te zetten. En het overige teverwerpen, te bestrijden, ten onder te brengen. Anders brengthet ons ten onder. Wij hebben waan na waan te verscheuren ;onze gevoelens te wantrouwen. Niet, of wij voor ons vader,land willen sterven, is belangrijk. Maar waarom wij dat

122

1916 DE ZIN DER VERVOLGINGEN

willen ; en hoe wij dat zullen doen op de beste wijze. Niet,dat wij in het oeconomisch proces zwoegen, is belangrijk, maarwaartoe wij dat doen, en waardoor gedreven.Er moet een algemeene levensherziening plaats vinden. Wijmoeten niets liever doen dan „dienen", maar slechts de komstder Vrijheid. Ziedaar onze levensroeping. Heel ons innerlijk levenen heel ons uiterlijk leven moeten voortdurend omgezet enverheerlijkt. Zoo niet, wij leven te vergeefs. Zoo niet, ookmilitaire dienstweigering heeft bitter weinig te beduiden. Watwij dan wellicht op het eene gebied goed doen, bederven wijop een ander gebied. En teekenen op een Manifest heeftinderdaad slechts waarde, als „o n z e gansche z i e 1" zichtegen het militarisme keert, en wij inderdaad op alle gebiedgaan weigeren „ontrouw te plegen aan ons geweten, onzeovertuiging, of wat wij de hoogste wetten van algemeenemenschelijkheid achten."

Uit : Socialisme en .:Dienstweigering. Rotterdam, Honnef 1916

DE ZIN DER VERVOLGINGEN

Oorlog mist, theoreties en prakties, feitelijk en in wezen,elke waarborg van selektieve rechtvaardigheid, van kut,tureel gunstig in plaats van verderfelik selektief effect.

LEO POLAK

De oorlog negeert het recht. Daarmede is de oorlog zede.,lijk veroordeeld. Prof. Dr. G. HEUMANS

„Het is nuttiger, dat een mensch sterft voor het yolk, dandat het geheele yolk verloren gaat". Deze grove, gewetenloozeredeneering van Kajaphas (Johannes XI vs. 50) is de klassiekevertolking van een conservatisme, dat het eenmaal

123

DE ZIN DER VERVOLGINGEN

1916

bestaande handhaven wil, hoe dan ook, al ware hetdoor gerechtelijken moord. Hier komt een der grooteselen tot uiting van de staatkundige en kerkelijke machtspoli.tiek, gelijk die zich in vervolgingen, inquisities e. cf. telkensweer openbaart. Men stelt een zekeren staat, kerk, of een andermaatschappelijk geheel, dat men voor zichzelf gewenscht, nuttig,begeerenswaard, dat men nu eenmaal onontbeerlijk acht, alsopperst, eenig goddelijk levensdoel. En wiens leven of leer,wiens persoon of princiep een gevaar blijkt te zijn voor hetbehoud dier onaantastbaar geachte instelling, die moet „onscha..delijk worden gemaakt" ; hij zij een schurk of een heilige, —weg met deze 1 Aangrijpend wordt dit in het vierde evangelieverbeeld : De joden vreezen, dat door Jezus' optreden yolks.bewegingen zullen ontstaan, die de romeinen als gelegenheidzullen aangrijpen, om hen van hun laatste restje zelfstandigheid teberooven. „Wat staat ons te doen ?" roepen de leden vanden Grooten Raad uit. — „Dat is nogal eenvoudig — antwoordtKajaphas — : den opruier dooden". Dergelijke conflicten tus.schen enkelingen, die inderdaad een gevaar voor bestaande,eeuwenoude, politieke en kerkelijke instellingen zijn, en deofficieele machthebbers, wier hoogste Joel het is, die instel,lingen als zoodanig te handhaven — niet 't minst vaak, omdatzij.zelf daaraan hun eigen waarde en waardigheid danken —,vinden vooral plaats in groote tijden : tijden, dat een nieuwgeestelijk levensbeginsel zich doorzet. Eenerzijds degenen, inwie de traditie vleesch en bloed is geworden ; karakters, dooren in wie een eeuwenoud historisch proces tot zijn laatste,vaste, typische v o r m en komt ; — anderzijds de dragers vanhet toekomstig leven; persoonlijkheden, door wier woord endaad nieuwe k r a c ht en zich baan breken ; revolutionairen,wier hooger, diep ingrijpend levensbeginsel de „oude vormenen gedachten" met ondergang en vernietiging bedreigt. Hetgewordene onderdrukt dan het wordende tot op het uiterste.

124

1916 DE ZIN DER VERVOLGINGEN

De vraag is dan allereerst niet: Wil deze persoon iets goeds ?Kan of mag hij wel anders? maar: Schaadt zijn optredensoms de kerk, den staat etc.? — Staat, kerk, maatschappij, diedienen moesten om het leven der vrije persoonlijkheid mogelijkte maken, maken dan de persoonlijke vrijheid onmogelijk.Men mag immers niet naar zijn geweten handelen, tenzij dehandelingen voor die instellingen tenminste niet „ondermijnend"zijn. En toch: wat er goed is in staat, kerk en maat.schappij, is 't niet uit de menschelijke persoonlijk,h e i d geboren? Indien het ooit gelukte, de geestkracht tedooden, die het wereldleven voortdurend van binnen uitrevolutioneert, — de geschiedenis ware ten einde ; menschenwerden exemplaren.Het woord van Kajaphas vertolkt de houding van de jodentegenover Jezus; van het oude Rome tegenover het eersteChristendom; van het fransche absolutisme tegenover dehugenoten. Het geeft een der vaste regels aan voor gezag.hebbers in die gemeenschappen, welke op de macht als zoo•danig zijn gebouwd, en zich met uitwendig geweld handhavenen doorzetten. Dus voor heerschers in de moderne (= impe.rialistische) staten wel zeer in het bizonder. Immers de oor,sprong der staten is blinde natuurkracht, zelfhandhavingsdrift,groeps,egoisme: staat en maatschappij zijn principieel onzedelijk(iedere staat is egoist ten opzichte van alle andere; en de maat•schappij heeft tot beginsel dierlijk.benedendierlijke drift).Maar zooals in een nog natuurlijk levenden knaap hooger,geestelijk leven opwaken kan en groeien gaat, zoo in staat enmaatschappij. Binnen de grenzen van iederen staatk o m t het zed el ij k e o p, en wordt soms zelfs door denstaat bevorderd en gesteund ; door en ondanks de wezenlijkimmoreele maatschappij kiemen en ontwikkelen zich socialisetische verhoudingen. Marx ziet in den schoot der oude maat=schappij zich de nieuwe vormen ; Leopold Ziegler wijst

125

DE ZIN DER VERVOLGINGEN 1916

erop, hoe binnen den staat het rechtsbewustzijn zich vernieuwenkan, wat weer tot staatsvernieuwing kan Leiden (LXXVII 55). Opdit oogenblik nu beleven wij den inzet van de g r o o t ew o rs teling, om het politiek,oeconomisch leven op te heffenuit de spheer van de natuur in die des geestes: staat en mat,schappij moeten zedelijk worden wedergeboren; zooals ze nuzijn, zijn ze mensch,onwaardig. Macht besliste tot nu toe overrecht; de macht kome thans aan het recht; en het recht zijde orde der Liefde, — daarom gaat het in den diepsten grond.Derhalve is wederom de felle tegenstelling schrijnend tusschende revolutionaire vertegenwoordigers van het nieuwe en dereactionaire handhavers van het oude. Omdat nu de eerstenpotentieel de toekomst bezitten, en zich wel bewust zijn,waarom het gaat, meten zij aan hun (innerlijk) doel de eischenen wetten van den staat, de toestanden der maatschappij; enzij aanvaarden het gewordene slechts in zooverre,als het aan 't wordende be antw oordt; voor de restverwerpen zij het; keeren zij zich ertegen. Maar de gezag,voerders der oude orde meten alles aan hun (uiterlijk) doel:het bestaande ; slechts wat dat dienen kan, keuren zij goed,en het andere kunnen zij slechts gedoogen, voorzoover hethun niet al te zeer nadeelig schijnt. Zoo moest dan het con,flict tusschen die beiden zich wel toespitsen in oorlogstijd,omdat de oorlog zelf het wezen van de huidigemaatschappij en de oorsprong van den staat is.Wie deze maatschappij als zoodanig, en dezen staat als zoo,danig wil, moet den oorlog willen. En hij beseft terecht, datde tegenstanders van den oorlog zoowel den staat ondermijnenals de maatschappij revolutioneeren. Vrijheid tot oorlogen,wanneer het eigenbelang dit eischt, is zijn oeconomisch enpolitiek beginsel. Wie weigert daaraan mede te doen, acht hijeen gevaar voor staat en maatschappij beide. Die bre ek teen eeuw en o u d s p e 1. Inderdaad: zooals Jezus' optreden

126

1916 DE ZIN DER VERVOLGINGEN

een gevaar, ja de ondergang was voor het joodsche nationa,lisme, en het oude Christendom Rome ondermijnde, zoo is dienst.weigeringsactie in princiep de dood voor 't imperialisme.„Stultitia fundamentum regnorum": de rijken der machtigen zijnop de domheid der menigten gegrond. Men ziet het in oor,logstijd. Als de mobilisatimproep weerklinkt, aanvaardt hetyolk den krijg als een goddelijke beschikking of een duivelschnoodlot. Waren er tijden, dat oorlog nog in het belang wasvan yolk of stam als geheel thans weet ieder eigenlijk wel,dat dit zelfs niet meer het geval kan zijn, en dat de grootemassa, behalve haar bloed, in de toekomst ook haar arbeids,kracht als slaaf zal moeten geven, om de kosten te dekken.Dat de volken nochtans uitgaan tot den strijd, komt over henals schuld. Ze hebben zich laten opruien en in een roes brengen;zij vinden het heerlijk te gelooven aan phrasen en leuzen, diehoe verheven ook schijnend, natuurdrift wekken, opjagen dendonkeren drang van het bloed. Ach, eigenlijk laten ze zich indien roes brengen, omdat de oorlog „immers toch" komt, alseen onvermijdelijkheid ; omdat ze wanen tegen de groote stuw.krachten in 't politieke en oeconomisch leven niet op te kunnen.Want de machthebbers, die over den oorlog beslissen, zijhebben de gevangenis, dreigen met den kogel. Maar nu komter een dienstweigeraar en zegt : „Als gij Allen handelt als ik,wie zal ens dan met den kogel straffen ? Windt u niet op.Blijftrustig. Alle oorlogstuig en alle moordmachineis machteloos, als de hoofdmachine geweigerdw or dt: de me n s ch. Laat u toch niet dronken maken doorphrasen en leuzen ; laat u toch niet in een roes brengen omvan uw angst of te wezen. Denkt nuchter en eenvoudig na.Gij beschouwt den oorlog als een vloek ? Welnu : vloekt danniet meer — Of: „Kant gij dit alles rijmen met hetE v angelie? 1k geloof het niet. Gij weet zelf wel, dat gijde goddelijke Liefde niet dient. Waarom blijft gij niet aan

127

DE ZIN DER VERVOLGINGEN 1916

haar trouw? Waarom laat gij u bedriegen door courantenen predikanten ? Omdat dit voor u het gemakkelijkst is. Durfttoch trouw te zijn aan beginselen als vertolkt staan inRomeinen XII. Doet als ik, en gij worstelt u vr ij, enbaant den weg voor een nieuwen, edeler tijd 1" — Zoo sprekende dienstweigeraars door hun leven. Wcrdt er door het yolknaar geluisterd, dan is de oorlog voorbij. Niet onbegrijpelijkdus, dat op dienstweigering in oorlogstijd de kogel staat.Het gaat hier om de mogelijkheid of onmogelijk,heid van den modernen staat zelf. Wat een dienst,weigeraar ook beziele, het schoonste ideaal desnoods, de god,delijkste liefde, ,het is nuttiger dat een, dat tien, dat honderd,duizend menschen sterven voor het yolk, dan dat het geheeleyolk verloren gaat." Zoo luidt het antwoord, volkomen in dengeest van Kajaphas' staats,jezuitisme. „Het kan immers nueenmaal niet anders!" En daarom ontziet men ook geenconscientie.bezwaren. „Het is nuttiger dat een, dat tien, dathonderd, dat duizend menschen sterven voor het yolk. dandat het geheele yolk verloren gaat." En men dwingt doodeen,voudig zoovelen mogelijk tot krijgsdiertst. Omdat de staatzich nu eenmaal gewelddadig handhaven moot, begint hijuiteraard, geweld te doen aan het geweten van in hun con,scientie bezwaarden. Maar 't nieuwe leven wordt in deze dagenmachtig. Antimilitarisme waakt op ; en er is een roep omconscientie,vrijheid. Sociaaldemocraten, anarchisten, christen,anarchisten, christensocialisten, gaan ook bier te lande totnog toe ongehoorde woorden spreken. Predikanten handhavenden eisch van 't evangelie ondanks het wenkbrauwfronsen vanmilitaire overheden. In het dienstweigeringsmanifest concen,treeren zich nieuwe, hooge krachtsopenbaringen. „Dat wordtgevaarlijk ! Dat is een brutaal stuk : een aanslag op den staat!"Onmiddellijk is de overheid er bij. Kajaphas' raad wordt indit christelijk land zonder blikken of blozen opgevolgd : „Het

128

1916 NEDERLAND EN INDIE

is nuttiger, dat van een, tien, twintig menschen het karakterwordt stuk gebroken, dan dat geheel het yolk verloren gaat":de ministers dreigen de onderteekenaars van het Manifest metbroodroof. Wie zijn naam niet terugtrekt, zal uit zijn werkworden gestooten. Een radicaal middel: „Indien gij uw per=soonlijkheid geven blijft aan dezen gewetensstrijd, dan zullenwij uw vrouw broodeloos maken, en uw kinderen hongerig.Dan moet uw oude moeder maar zien, hoe ze verder door dewereld komt. Dan maken wij uw voorgenomen huwelijk stuk."Enz. enz. „Gij moogt denken wat gij wilt, maar tot in uwenvrijen (1) tijd toe zult gij voor ons, uw broodheeren, kronkelenenkruipen. Indien gij bijgeval geestelijk staan blijft,slaan wij u oeconomisch neder."Diepzinnig zegt Johannes, dat Kajaphas meer waarheid heeftgesproken dan hijaelf heeft geweten : Jezus is inderdaad voorzijn yolk gestorven ; ja, voor de geheele menschheid. — Wieveroordeelden de rechters van den Christus eigenlijk andersdan zichzelf, toen zij hem veroordeelden? Tegen hun duisterstaatkundig jezuitisme komt het licht van zijn wereldomhel=zende liefde to goddelijker uit.Jets hiervan — hoe weinig dan ook — weerspiegelt zich inden dienstweigeringsstrijd dezer dagen. En hoe meer menweigeraars straft, onderteekenaars van het Manifest met brood=roof bedreigt, vervolgt, gevangen zet, — hoe meer men juist hetomgekeerde van wat men bedoelt, zal bereiken. Men veroordeeltin zijn veroordeeling zichzelf, zijn staat, zijn maatschappij. Endoor en ondanks alles groeit het nieuwe leven machtig.

Uit : De tin der Vervolgingen. Drachten, Laverman 1916

NEDERLAND EN INDIE

Gelijk reeds tientallen van jaren in Engeland de gedachte wordtnaar voren gebracht, dat niet de inwendige politieke ontwikkeling

Ix 129

NEDERLAND EN INDIE

1916

van dat rijk tot democratie en individueele vrijheid, maar deuitwendige expansie over een groot deel der wereld zijn hoofd.beteekenis is in de historie, niet de moreele qualiteit vanzijn yolk, maar de ma c htsqu antiteit van zijn wereld.heerschappij (LXIV), — zoo klinkt hier te lande den laatstentijd al luider de leus : „Indie verloren, rampspoed geboren !"Openlijk erkent men : „Zonder Indie zouden wij tot onbe.duidendheid terugzinken," enz.Dit is het eerste, wat wij zien moeten : ondanks allerlei cantover ethische politiek en verantwoordelijkheid tegenover dendonkeren broeder, ondanks allerlei klanken van belange.loosheid, weet men in den grond zeer wel, dat het gaat om„onzen indischen schatkame r". En zoo evil men dan Engelandnavolgen, Klein Engeland worden. Want Engeland schijnt hetgelukt, millioenen aan zich te binden. Men wordt min of meer„humaan" in zijn politiek. Aandoenlijk ethisch. Men gaat, korten goed, mee met zijn tijd. Ook al, om Engeland en Japan geenschijnmotief te geven, N. Indie in te pikken. Wat zou mener niet voor over hebben, om „het Rijk, welks grenzen aanalle oceanen zijn", te behouden!Nederland en 0. Indie tezamen moeten een politiek.oeco.misch, steeds meer ook een strategisch geheel worden, dochdan zóó, dat het nederlandsch kapitalisme er wel bij ware.Dat is punt 1.Voorzichtig is de regeering bezig, vooral de javaansc heint ellectueelen — die een gevaarlijk element zouden kunnenworden, wanneer zij „vrij en blir„,ontworsteld aan deslavernij", op „eigen dierbren grond" zouden willen leven aanzich te binden. En zoo hoorde men kort geleden van allerleinieuwigheden : een Ontwerp Regeling Kiesrecht van Inlandersvoor Gemeenteraden, een Kolonialen Raad. . . Doch dat kies,recht zou bepaald worden door een bekwaamheids, enwelstands.eisch, zoo, dat — gelijk A. Baars in „Het vrije

130

1916

NEDERLAND EN INDIE

Woord" (orgaan van de Indische S. D. V.) opmerkte — „hetkiesrecht beperkt wordt tot de elite van de Inlandsche wereld,die men daardoor hoopt te scheiden van de groote massa.Ziedaar het uitgesproken doel." In hetzelfde blad noemtSneevliet den Kolonialen Raad — dat college, waarin de yolks.meening niet tot uiting kan komen, dat geenerlei beslissingnemen kan ; dat lichaam, staande los van de beinvloeding doorhet yolk zelf, zonder eenige regelende bevoegdheid — „eenonding", een „werktuig van de kaste van Indische ambtenaren."Is het wonder, dat toen deze zaak in de tweede kamer aan deorde kwam, zelfs de a. r. Schreuder haar een „schijnvertooning"noemde ?Maar in die dagen had men de „N.R.C." eens moeten hooren :„Het Nederlandsch gezag beteekent licht, vrijheid, liefde,vooruitgang, orde, het beteekent voor Indie tevens de her.schepping van een rechtlooze bezitting in een gemeenbest meteigen staatkundig leven."De saaie hoofdartikelschrijver werd dichterlijk. En hij gundeIndie van alles. Doch op een voorwaarde : volkomen onde r.werping aan het nederlandsch gezag.„Indie is geenszins deloyaal, maar er bestaan daar haardenvan deloyauteit; van de deloyauteit van het pan.islamisme,van die van het anarchisme, om niet te spreken van de zeerverbreide deloyauteit in de kringen van halfrijpe intellectueelen,zekere kwajongensdeloyauteit, welke, op zichzelf misschien vrijonschuldig, onder den druk van kwaadaardige invloeden ge•vaarlijk kan worden, en op zeer ongewenschte wijze epidemischom zich kan grijpen. En dan heeft men er de deloyauteit,welke moedwillig wordt geimporteerd door sommige Neder.Landers, die er hun sociaaldemocratische propaganda meeopsmukken. Deloyauteit nu onder geen van deze vormen magworden geduld, en moet met alle middelen, welke de wettoelaat, worden tegengegaan ; mocht de wet niet toereikend

131

NEDERLAND EN INDIE

1916

wezen, dan behoort zij te worden aangevuld — gelijk ook inBritsch Indie geschied is.„Onschendbaar, onaantastbaar moet het Nederlandsche gezagin Indie zijn; hoog moet het worden gehouden en heiliggeacht. Mild moet het zich toonen als een vader, maar sterkals een koning.„Over de rechten en vrijheden, welke de bevolking van Indiewenscht, en over de vraag hoever men met de inwilligingdaarvan mag gaan, valt nog heel wat te verhandelen.„Naar verschillende opvattingen zal het vraagstuk kunnenworden behandeld ; maar een basis zullen alle beschouwingengemeen moeten hebben : het Nederlandsch gezag. Buiten dienbasis is het niet denkbaar, stelling te nemen."M.a.w. : Gij moogt volkomen doen en zijn, wat ge wilt, maarals ge mijn zin niet doet, sla ik u dood. Welk eenlicht, een liefde, straalt hier den inlander tegen 1 De liefde vanden egoist, die om zijn zin door te zetten, zegt : „Toe, weesnu eens lief." —; die een medemensch zoolang lief vindt, alsdie z ij n zin doet. En anders„Maar met welk recht ?" — zoo vraagt men wellicht aarzelend.Met het recht van den WelEerwaarden Heer Johann Picardt,die om en bij het midden der XVIIe eeuw te Koevordenpredikant moet zijn geweest, en, naar wij onlangs lazen, in1660 van de negers schreef:„Deze menschen zijn alzoo genaturaliseert, soo wanneer zij invrijheit gestelt of lieftallig gekoestert word en, soo en willenzij niet deugen en weten haar zelfs niet te gouverneeren. Maarbij aldien men gedurig met rottingen in hare leden woont, endat men dezelvige 't elckers sonder genade bastonneert, sooheeft men goede diensten van dezelve te wachten, alsoo haarewelvaart bestaat in slavernije."Te meer, daar onze welvaart 66k in hunne slavernij bestaat.

Uit: „Opwaarts" 13 October 1916

132

1917 ZENDING EN REGEERING

ZENDING EN REGEERING

In het „orgaan van de Nederlandsche Zendingsvereeniging"van 1 Jan. 1917 schrijft broeder L. Borst over „Een gewichtige(n)Dag", dien de Kweekschool te Bandoeng doormaakte. Vrijdag11 Augustus 1916 kwam „Mevrouw de Gravin Van LimburgStirum, de Echtgenoote van Z.Exc. den Gouverneur Generaal",de zendingskweekschool bezoeken. Z.Ed. Gestrenge de Inspec.teur van het inlandsch onderwijs deelde den heer Borst eenigedagen van te voren mede, „dat we in het wit mochten gekleedzijn." Verder liet hij alles om „de hooge bezoekster" te ont•vangen, aan den heer Borst over.Onmiddellijk ging men aan het repareeren en bijverven,schoonmaken, oppoetsen en verfraaien. Looper, bloempotten,de vlag.. .. Kort en goed, het werd een ontvangst als vorstinnennu eenmaal te beurt pleegt te vallen. Wanneer Gravin VanLimburg Stirum bij geval het „Orgaan" van Jan. 1917 inhanden krijgt, zal Zij met voldoening kunnen zien, hoe alleskoortsachtig opgedreven werd.]den ding echter kenden de kweekelingen reeds goed. Hetbehoefde slechts even gerepeteerd te worden, en heeft toenop den gewichtigen dag een uitnemenden indruk gemaakt.Wij laten broeder Borst hier zelf aan 't woord :„Inmiddels hadden de kweekelingen met de onderwijzers zichopgesteld in de teekenzaal, en na daarheen te zijn gewandeld,noodigde ik de hooge Bezoekster uit, op de voor haar bestemdezetel plaats te nemen. Naast haar zetten zich mevrouw Janssenen mevrouw Van Bemmel, en daar achter het overige gezelschap.Ik gaf den toon voor het Wilhelm u s, en dat werd daaroponder mijne leiding z66 netjes v i er s t emming met d enmond geflote n, dat Mevrouw Van Limburg Stirum zichniet kon weerhouden hare groote voldoening daarover inwoord en gebaar te uiten."

133

STRIJDEN OP HOOGER PLAN

1917

Geen wonder: stonden die arme jongens niet evenzeer zichzelfals het christendom uit te fluiten, tot meerdere glorie van hetlieve vaderland? En zoo fluisterde ze dan „iets tot den particu,lieren Secretaris, die daarop naar mij toe kwam en namenshaar een enveloppe met een gift van f 25.— aanbood voortractatie aan de kweekelingen. U begrijpt, dat ik namens dejongens hartelijk dank betuigde."Dat broeder Borst in zijn rede eerbiedig heeft verzocht, „aanZijne Excellentie den Gouverneur Generaal onze betuigingenvan hoogachting, eerbied en onderdanigheid over te brengen",behoeft geen betoog.„Met voldoening en dank aan God" zag hij (let welt) den 31enAugustus op dezen dag terug. Hij is gelukkig, in nauwereaanraking met de Regeering te zijn gekomen, daar immers„een gunstige meening bij de hooggeplaatsten inGods hand een middel kan zijn tot steun en daardoor totbevordering van ons werk."Naieve, onbeklemde Borst! Het was een gewichtige dag: voorhet imperialisme.

Uit: „Opwaarts", 12 Januari 1917

STRIJDEN OP HOOGER PLAN

De internationale verhoudingen zijn door de nieuwe maat,regelen der duitsche regeering ook voor Nederland ten zeerstegespannen. En het is begrijpelijk, dat men over het riicksichtsloseoptreden der berlijnsche machthebbers alom verontwaardigdis. Deze verontwaardiging zal nog toenemen, indien bijgevalde nood aan den nederlandschen man, zijn vrouw, zijn moeder,zijn kind komt. De schandelijke behandeling van de belgenheeft reeds menigeen tot toornig protest opgedreven. Hettoelaten van de gruwelen ten opzichte der bij duizenden ge,

134

1917

DAAD EN WOORD

slachte, uitgehongerde en in de rivier geworpen armeniers —daar dit een zaak zou zijn van binnenlandsche politiek derturken, die Duitschland niet aangaat — martelt wel ieder, dieiets in zich heeft van een menschelijk hart. „En nu weer dit —zullen velen spreken —. De maat loopt over!"Inderdaad. Wat nu hiertegen te beginnen ?Het pruisisch militarisme is slechts op tweew ij zen te overwinnen. Of door een militarisme, waarbijdat van Duitschland kinderspel is. Men zou dan „door Beelzebulde duivelen uitwerpen" (Lucas XI vs. 15). Of, men geeft datkrankzinnige middel : geweld met geweld de wereld uit tedrijven — op, en strijdt den strijd der liefde, die Internationale.Dat de eerste methode van ellende tot ellende leidt, is bekend.Wij hebben het naar ons beginsel met de tweede in heiligegeestdrift te wagen.Dat men zich niet door gemakkelijke, onmiddellijke driftenlate overweldigen, en verleiden tot ... prusianisme. Hoofdenkoel, harten warm! En zóó, standvastig, in den êênig menschowaardigen strijd tegen den volkerenmoord.

Uit: „Opwaarts", 2 Februari 1917

DAAD EN WOORD

In „De blijde Wereld" van vorige week beschrijft Bruins denpractischen zin der S.D.A.P.sche gemeenteraads• en parlementsaleden, die ijveren voor rechtvaardige distributieregeling, rantsoe.neering en prijsstelling. „Zij zijn de stuwkracht tot al diemaatregelen, die den nood eenigermate beperken. Van hengaat voortdurend aandrang uit op de overheid, opdat de hongerniet al te fel gaat worden." „Onze coOperaties" zijn voorbeeldig ;„onze mannen" zijn mannen van daden.„Wat doet ondertusschen De Ligt? IJveren voor een demos

135

DAAD EN WOORD

1917

bilisatie waardoor het oorlogsgevaar zeker veel grooter zouworden. Dwaze dingen schrijven over de politie en anarchiein de hand werken. Hij schrijft en spreekt veel, maar doetniets. Zelfs als hij in de Kamer zat, zoo verklaarde hij onlangsin een debat, zou hij waarschijnlijk niet anders doen dan .protesteeren. Protesteer,machines hebben we echter niet noodig,maar mannen, die werken. Beter een Wibaut dan honderdDe Ligt's in dezen tijd."Nu hebben wij alle respect voor den ij v e r van vele S.D.A.P.,ers.Maar ons bezwaar is, dat hun ijver een blinde is. IJverals van een mieren,kolonie, buiten welker bewustzijn omgaat,wat er in het groote leven geschiedt; ijver immers van eengroep menschen, die altijd eerst het nederlandsch belang, hetnederlandsch bestaan, de nederlandsche veiligheid vooropzetten ; zich zoo goed mogelijk door de huidige omstandig'heden trachten heen te werken, met als eerste doel : „Neder,land buiten den oorlog te houden" ; en als tweede, gelijkBruins 't inderdaad zeer bescheiden noemt : te zorgen „datde honger niet te fel (1) gaat woeden." Dit is m.a.w. watprof. Heymans van Groningen het standr unt van het groep s,e g ° ism e noemt.Doch zelfs aangenomen, dat in deze dagen de nationale ge,dachte alles overheerschen moet, — zelfs dan is de houdingder S.D.A.P. juist uit practisch oogpunt zeer te laken. „DeTelegraaf" en de „N. Amsterdammer" zijn ook voor nationaledefensie. En, terecht van hun standpunt, dringen zij er daaromnadrukkelijk op aan, dat de bewape a i n g in orde zij,opdat het nederlandsche leger niet — zooals onlangs ookmr. Bomans in de Tweede Kamer verklaarde — een weerloosslachtoffer van een welbewapende tegenpartij zou worden. Desociaaldemocraten echter laten een Bosboom zitten, van wienmen openlijk verklaart, dat hij bij niemand, ook niet bij deofficieren,zelf, vertrouwen wekt. Is chat practisch? Ons dunkt

136

1917

DAAD EN WOORD

het, vanuit het standpunt der nationale defensie, misdadigvan nalatigheid.En diezelfde bladen, wier redactie met die van „Volk" en„Blijde Wereld" in een heilige, nationale eenheid saam zijn ver,bonden hebben oneindig krachtiger dan de S. D.A.P.gestreden voor volksvoeding, opdat tenminste invervulling zou gaan het woord van Treub, dat er geen hongerzou worden geleden in Nederland. Wie is niet onder denindruk gekomen van de zaakrijke critiek, in die beide bladendag aan dag, week na week haast verschenen?Doch dezelfde Epimetheus,aard, dien wij vorige week bijTroelstra moesten vaststellen '), blijkt heel de partijleidingeigen. Thans kan men telkens lezen in „Het Volk", dat defout schuilt in den Haag, op het ministerie, bij Postuma.Doch waarom is men dan zoo onverstandig geweest, dezenminister te handhaven? Men begrijpt toch zeker wel, dat naeenige jaren verkeerde leiding de levensmiddelen,voorzieningzoo in de war is geraakt, dat een man als Wibaut, die zondertwijfel bizonder practische gaven heeft, juist daarom eindelijkaarzelen zal om, als het spaak loopt, 't ministerschap over tenemen ?En is het practisch, om niet,eens,algemeen,kiesrechtte ruilen tegen een schoolwetgeving, die de ontwikke,ling van het geestelijk leven in Nederland ernstig bedreigt,en bizonderlijk Rome ten goede zal komen?Of is het bijgeval practisch, om — zooals Troelstra — wanne erer van grondwetsherziening sprake is, de geheimediplomatie niet aan te tasten, maar als degelegenheidvoorbij is, een gewichtig betoog over buitenlandsch beleidop te zetten, en met het onbeduidend voorstel voor den dagte komen, een adres aan de koningin te zenden?

1) Inzake het achteraf eerst bestrijden der geheime diplomatie (zie hieronder).

137

DAAD EN WOORD

1917

Is het practisch, „de magt des konings" dezelfde telate n, zoowel als de regeling der tr o on sopvolgin g, welkeeen geweldige geestelijke invalspoort voor het duitsch imperia,lisme worden kan — zoo al niet is?Van de zijde van den B. v. C. S. is daarentegen — afgezienvan de quaestie art. 80 en 192 Gw. — niet slechts aangedrongenop demobilisatie, gelijk deze uit onze internationale opvattingennu eenmaal volgt, maar naar de mate van onze kracht, bijmonde van Kruyt, ook op gezonde levensmiddelenvoorziening :men behoorde uit te gaan van de behoeften van het nederr.landsche yolk, en van daaruit de mogelijkheid van uitvoernader te bepalen. En hoe meer het, ten gevolge van denschandelijken uitvoer misloopt, hoe sterker zal onzerzijds won--den aangedrongen niet op een distributie, die een contributieder armen ten bate van de rijken is, maar op een rantsoeneering,die rekent met menschelijke levensbehoeften, afgezien van devraag, tot welke klasse de behoeftige menschen behooren.Dat onzerzijds vele practische maatregelen worden geeischt,in het belang van heel het yolk, kan Bruins bekend zijn.Maar als men die maatregelen Of niet nemen wil, of slechtsmet zulke andere verbonden, dat ze wezenlijk waardeloosworden, — wat zal men dan doen, zoo niet : daartegen krachtigprotesteeren en het bedrog ontmaskeren?Welnu, al wat de revolutionaire socialisten in het algemeen,de christen,socialisten in 't bizonder willen, ook voor de alle,daagsche practijk, geschiedt juist niet, of uiterst gebrekkig, ofin schijn, of met verzwegen of openlijk bekend gemaaktebijbedoelingen.In het bizonder hebben wij dus van ons standpunt uit het yolkte doen verstaan, dat het revolutionair karakter der S.D.A.P.op het oogenblik zoek is; dat — gelijk wij de vorige week tegenKleerekoper opmerkten — het Communistisch Manifest, waarinwij lezen :

138

1917

DAAD EN WOORD

„De Communisten ondersteunen overal iedere revolutionairebeweging tegen de bestaande maatschappelijke en staatkundigetoestanden",voor de practici der S.D.A.P. eenvoudig „een vodje papier"is geworden : tegenwoordig sluiten zij liever overeenkomstenmet de burgerlijke partijen. En dan hebben wij, op grondvan die oude gezindheid tot nieuwe daden op te wekken,daden van revolutie, waarin ook de politie betrokken behoortte zijn, als zij nog niet geheel haar ziel aan de heerschendeklasse heeft verkocht.Er zijn nu eenmaal oogenblikken in de geschiedenis, dat degroote practijk allereerst revolutionaire dad en eischt, alware het ten koste van den ondergang van een persoon, eenpartij, een land. En tot de sterkste revolutionaire daden behoorenonder menschenkinderen, die niet in de materie verzonkenzijn, altijd en altijd weer woorde n. Een woord als :„Proletariers van alle landen, vereenigt ul"beteekent meer dan duizenden kleine, ijverige daden, dieonmiddellijke pijnen stillen. Als Marx dat alleen had gezegdzóó, dat het over de wereld had geklonken, en hij was on,middellijk daarna gestorven, zijn woord zou DE groote daadzijn gebleven in de nieuwe geschiedenis.En wat beteekent meer, Bruins, gij Man van het Woord : hetwoord van Luther, waarmee hij een nieuweren tijd overEuropa, over de aarde inluidde, of zijn daad: dat hij meeren meer een knecht werd van de heerschende klasse vanzijn land? Tot deze daad behoort ook dit . . . . woord,dat hij sprak tot de ridders, die handhavers van onrecht enverdrukking tegenover de boeren waren : „Doet het, zooalsmen een dollen hond doodslaat : als gij 't niet doet, zijtgijzelf het kind van de rekening." Dit woord was een daadvan verraad.„Luther — zoo schrijft Quack (LXXVIII 101) — had door

139

DAAD EN WOORD

1917

zijn machtig woord aan de beweging, die in Ober Schwabenen Franckenland waarlijk in beginsel zoo dwaas niet was, eengeschikte leiding kunnen geven, en zou zoo aan het Duitsch.land der toekomst onberekenbaar voordeel hebben gedaan.Luther deed het niet. Hij stak de hand niet toe aan deboeren. Toen hij zijn overtuiging had uitgesproken, deinsdehij terug voor de gevolgen dier overtuiging, ook op maat,schappelijk gebied, terug. Luther sloot zich vast bij de gevestigdemachten aan," — en deed zoo aan cle toekomst vanDuitschland onberekenbaar nadeel.Wie zich aan een ander spiegelt, spiegelt zich zacht. Desociaaldemocratische practici, de wethouders in het bizonder,zullen al meer voor Luthers keus komen te staan. En hetbegint er al angstig op te lijken, dat zelfs een Wibaut, inAmsterdam, tot Tellegen ten slotte gaat spreken : „Doe het!..."Wat doet de S.D.A.P. tegen het bijeenbrengen van infanterieen huzaren in het „roode Amsterdam" ter versterking der politie,die handhaafster der burgerlijke orde? Zal er weereen protest komen, als het te laat is?....„De springstof van de Fransche Revolutie was de grauwehersensubstantie", lazen we eens ergens. Woorden kunnenmachten, kunnen krachten zijn, waartegenover kanonnen engeweren niets vermogen. Woorden kunnen daden wekken vaninternationale beteekenis, die spreken van een nieuw en edelleven. Denk b.v. aan de daad der dienstweigering.Als men doorredeneert in de lijn van Bruins, dan is de duitschelevensmiddelendictator een heel wat beter socialist dan deonpractische Liebknecht. Die zei immers maar woorden. Levede daad I Zelfs ten dienste van het imperialisme. Zelfs tot schadevan het socialisme.Onze vriend Bruins, Bedienaar des Goddelijken Woords teStiens, had geen gelukkig oogenblik, toen hij zijn kroniekjeover honger en orde schreef, ter bevordering van socialistische

140

1917 ANTI.x.SOCIALISTISCHE ACTIE ?

daden. Het is ook niet practisch, al te practisch te willen zijn.En het is niet billijk schrijver dezes, vertegenwoordiger vaneen jonge, moeilijk opkomende beweging, moederziel alleenten toon te stellen tegenover honderden S.D.A.P.,ers, ledeneener groote, al te gevestigde partij, die hun werk onderlingop bekwame wijze hebben verdeeld, — en dan te conclu,deeren, dat bier de daad en ginds slechts mechanisch protest tevinden zou zijn. Is het wel geoorloofd onder ... protestanten ?

Uit: „Opwaarts", 23 Februari 1917

ANTI,SOCIALISTISCHE ACTIE ?

„Gij, onnoozele lezers, dacht in uw onschuld, dat men voorden strijd tegen het onrecht dezer vervloekte samenleving bijburgerlijke partijen terecht moest. Dat de prediking van eenChristelijk Socialisme juist tegenover liberalen en kerkelijkenop haar plaats was. Doch dan vergeet gij, dat deze vex.,dwaasden geen predikers meer zijn van Christendom en Sociallisme, maar van haat alleen tegen die groote, politieke partijder arbeiders, wier kracht en groei hen, hulpeloozen, metwoede vervult." („Het Volk")Wij willen trachten, naar aanleiding hiervan eenige misverstandenuit den weg te ruimen.Emile Vandervelde heeft het Communistisch Manifest eensgenoemd „een beroep op het geweten van het proletariaat,op zijn energie, zijn initiatief, zijn solidariteitsgevoel"(LXXIXII) — dat Manifest, waarin de p r oletariers van all elan den werden opgeroepen tot een gedurigen wereldstrijdvoor een nieuwe, edele samenleving, welke zou staan in het teekender Vrijheid. Troelstra's woord, dat de nationale gedachteoverheerscht, zijn brochure „De Wereldoorlog en de Sociaale

141

ANTIoSOCIALISTISCHE ACTIE ? 1917

Democratie", het samengaan der S.D.A.P..leiding met Cort'sregeering — zij breken datzelfde solidariteitsgevoel stuk, zijvernielen het initiatief, zij dooden de energie van hen, dievoor een nieuwe samenleving behoorden te strijden ; zij ver.stikken ten slotte de stem van het volksgeweten. De houdingder groote duitsche, fransche, belgische, nederlandsche, tweed.sche partijen schijnt ons, ondanks wellicht de beste persoonlijkebedoelingen der leiders, evenzeer in strijd met het socialistischbeginsel, als de houding der officieel christelijke kerken in ver•scheidene landen in strijd is met het Christendom.Juist omdat wij voor internationaal Christendom en dienten.gevolge voor internationaal Socialisme strijden, hebben wij onstegen het officieele christendom en de officieele sociaaldemo.cratie te keeren, die zich in een onheilig verb ond hebbenvereenigd om, als het er op aankomt, het nationale kapitaal tedienen „met geheel hun hart, geheel hun ziel, geheel hun verstand"(Matth. XXII vs. 37). Beide zijn zeer internationaal van karakter,als dit geen onmiddellijk gevaar oplevert. Beide gebruikeninternationale phrasen en leuzen, om zelfs den dienst van hetmeest bekrompen nationalisme goed te praten. Hun verbond isgesymboliseerd in een en denzelfden majoor.veldprediker. Enminister Cort heeft dan ook duidelijk en naar waarheid gespro•ken, dat de ruilhandel inzake artikel 80 (ten bate der officieelesociaaldemocratie) en 192 (ten bate van het officieele christen.dom) hem daarom zoo lief is, omdat deze voorkomt, dat hetyolk wordt geleid in revolutionaire banen, terwijl daarenbovende nationale eenheid, die voor dezen imperialist het hoogste doelis, er door bevorderd worth.De oppositie van de I. L. P. in Engeland, van Liebknecht en dezijnen in Duitschland, van de minderheden in Frankrijk, en zoomaar voort, hebben onze waardeering en bewondering. Hunstrijd is voor een zeer belangrijk deel ook onze strijd, gelijk dievan de dienstweigeraars in Rusland en Zwitserland.

142

1917 ANTD:SOCIALISTISCHE ACTIE

En evenzoo heeft de oppositie van de S.D.P. en de trouweijver der hollandsche anarchisten voor de internationale idee,onze bescheiden, dochgeestdriftige waardeering en moreelen steun.Ziedaar dan ten minste consequent Socialisme — zoo zeggenwij. — „De Tribune", „De Vrije Socialist", „De Arbeider",voeden het yolk niet op tot oorlog ten bate van de bezittendeklasse, tot schade van het cultuurleven der volkeren, maar,ieder vanuit hun beginsel, kweeken zij strijders voor wereldvredeen een nieuwe maatschappij. De st a atsslav er nij, die meeren meer komende is, en een schijngestalte van staatssocialismeaannemen zal, doorgronden zij; zij beroepen zich op persoonlijkeoffervaardigheid, en wekken hun geestverwanten op tot be.tooning van daadwerkelijke vrijheid.Opvoeden tot oorlog — wij willen het nog eens herhalen — isdit: de nationale (schiMonafhankelijkheid altijd weer alle offersvan goed, bloed, leven en liefde waard verklaren ; en dat nog welin een tijd, nu aan de internationale slavenmassaas de maskersvan vrijheid en zelfstandigheid meedoogenloos ontvielen ; ineen tijd, nu zelfs de drijvers gedrevenen blijken door den dood,het doodende : de Zaak. En dit doet „Het Volk" en Naarpartij gedurig. Evenals het officieele christendom hier te lande,richten zij de massa of tot gehoorzame bloedhonden ten diensteder bezittende klasse ; dringen zij het yolk, tegen zijn eigenzuiver diep besef in, op, dat nit de nationale zaak gaat vooral. Ja, den laatsten tijd is „Het Volk" in zijn nationalismezelfs zoo ver gegaan, dat mevrouw Wibaut in „Het Weekblad"bij de redactie oorlogspsychose meende te moeten constateeren.De hoofdartikelen van 26 en 28 Februari, naar aanleiding vande bekende torpedeering der 6 nederlandsche schepen, warenkort en goed „agiteerend".De macht van het internationaal imperialisme isdaarom vooral zoo buitengewoon groot, omdat het in demeeste landen niet slechts beschikt over kerken en bioscopen,

143

ANTIoSOCIALISTISCHE ACTIE ? 1917

over bisschoppen en predikanten, maar ook over de groote,officieekocialistische partijleidingen, courantenen t ij d s chri ft en. En tegen deze verderfelijke eenheid hebbenwij ons in het eigen land te keeren.De groote partij lijdt aan al de kwalen der officieele christen.heid, inzonderheid der roomsch.katholieke. Extra Ec c 1 e si a mnulla salus : buiten Haar, de alleenzaligmakende, geen heil.Buiten Haar geenerlei socialisme. Evenals de Roomsche Kerkstrijci.tegen:Haar als uiting van den anzi.Christ betitelt, zooheeten de daden van revolutionaire christensocialisten bij deofficieele sociaaldemocratie „antkocialistische actie". De waar.heid is, dat wij socialistische protestanten zijn, die desociaaldemocratische, eenig.ware kerk in hun zelfstandigheiddulden kan noch zien, en die zij moet beschouwen als wie Romenoemt „rampzaligen", „waanzinnigen", „ordeverstoorders", uit.muntend in „redeloozen moedwil en ijdele beschuldigingen",„valsche hervormers", die het yolk „met dwalingen besmetten"(Encycliek van Z. H. Paus Pius X ter Gelegenheid van hetderde Eeuwfeest van den H. Carolus Borromaeus).Wij gelooven aan een alleen,zaligmakende kerk noch op religieus,noch op oeconomisch gebied. Wij wantrouwen niet alleen hetstoffelijk, maar meer nog het geestel ijk uniform. Hetgeestesleven des yolks moet zich in veelzijdigheid uiten. Erzijn onderscheiden groepen en partijen noodzakelijk, wil ookhet Socialisme in al zijn schakeeringen tot zijn recht komen.Zoo zijn velen onzer er toe gekomen, in de Revolutionair.Socialistische Actie met verschillende anarchisten en sociaal,democraten in zekere opzichten saam te werken. Zoo werken wijb.v. met hen samen inzake dienstweigering.En zoo zijn we er ook toe gekomen, om met de S.D.P. samenden strijd aan te binden tegen een Regeering en Tweede Kamer,die naar ons beider overtuiging het yolk ten onder leidt.„Gij, — zoo roept men ons toe — speelt in de kaart van de

144

1917

TOORN DER S.D.A.P.

allergevaarlijkste reactie van Nederland." Vreemd verwijt van dezijde eener partij, die Cort, Ort, Posthuma en Bosboom steunt.

Uit: „Opwaarts", 16 Maart 1917

TOORN DER S. D. A. P.

„Zij staan op tegen ons. Zij zullen ons leeren kennen 1 Wijhebben het anarchisme gebroken. Wij hebben Wijnkoop dewoestijn ingestuurd. En ook deze redeloozen zullen wij duidelijkmaken, dat hun machteloos streven onzen opmarsch geenseconde vertragen zal. De stumperds I" (Kleerekoper)Men ziet, dat we niet to veel zeiden, toen wij de vloek. enbanwoorden van den paus aan de S.D.A.P.oleiding in den mondgaven. „Tegen ons opstaan" is de grootst denkbare misdaad.Dan wordt men in de woestijn gestuurd, als men bijgeval inde S. D. A. P. is. En anders gescholden voor „redeloozen",„stumperds". Doch welk een misverstand, dat wij hun„opmarsch" ook maar een seconde zouden willen vertragen!Ons bezwaar is juist, dat de S. D. A. P. achter: en niet voor.uitgaat. Dat zij de internationale zaak practisch verraadt, tendienste der heerschende klasse.Onze strijd gaat niet tegen de S. D. A. P. uit „puren naijveren machtelooze mededinging": uit een soort afgunst, omdat zijzoo machtig zou zijn, en wij zoo zwak. Het eigenaardige gevaldoet zich voor, dat wij tot onzen spijt juist bij de grootePartij moreele ma ch t el o o sheid moeten constateeren.En wij stuiten daarom zoo vaak op haar, omdat wij dehuidige imperialistische regeering gedurig aanvallen, die voor•namelijk op de R. K. Staatspartij en de S. D. A. P. steunt,en die deze laatste voortdurend gebruikt voor haar, zelfs voorRome's bedoelingen. De oorzaak is dus de Cortaichtigheid derS.D.A.P., en niet onze „weerzin" tegen die partij als zoodanig.

Uit: „Opwaarts", 23 Maart 1917

x 145

ovERoArvospRoBtEmEN 1917

OVERGANGSPROBLEMEN

Ziet toch, hoe 't socialisme, technisch gesproken,meer d an ooit mogel ij k is! Al gaat de wereldontwikke,ling buiten het officieele christendom om, ze heeft daaromniet minder geweldig plaats. Op ieder gebied ontstaan devoorwaarden tot een edeler leven. Het oeconomisch proces,de wetenschap, de kunst, de godsdienst, — zij zijn allenationaal van karakter geworden. De ontwikkelde mensch vanhier is geestelijk reeds min of meer een met dien in Engeland,in Amerika, in China, Voor,Indie, Australia, Japan. De pro,letariers van alle landen zijn een geworden in ellende ; ze wordendoor de geschiedenis zelf genoodzaakt tot een internationalenstrijd voor een en hetzelfde doel tegen het internationaalkapitalisme, een in verschillende regeeringen. Internationaalverkeer, internationale markt, internationaal crediet, en zoo maarvoort (LXXX, LXXXI). Stoomboot, spoorweg, telegraaf en tele,foon hebben de aarde in beginsel tot eery bol, een hoofd, eenwereldgeesteshoofd gemaakt. Ja, ondanks zich zelf schiep 't kapi,talisme het productieproces grootendeels reeds om in socialisti.schen zin : er is tegenwoordig haast geen product meer — destoelen hier, de lampen, uw schoenen, de klok —, of verschillendemenschen, verschillende volken, verschillende rassen zelfs hebbeneraan meegewerkt. Het kapitalisme heeft den arbeid wereld,gemeenschappelijk gemaakt. Bovendien is door electriciteit enstoom de voortbrenging vijfmaal versneld,. En de concentratieder oeconomische machten wordt hoe langer hoe grooter.In Helmond staat ergens vlak bij een kasteel een modernefabriek. Als gij die beide naast elkander ziet en nadenkt, beseftgij vooruitgang. Vroeger een eenzaam heerscher, die zich vet..enkeld gevestigd had met een kleine groep om zich heen, welkevoor hem zwoegde. Alles saam afgesloten in een betrekkelijkzeer kleinen kring ; de leiding geconcentreerd achter zware,

146

1917

OVERGANGSPROBLEMEN.

doode muren. Nu de fabriek, van alle zijden toegankelijk voorlicht — dat is symbolisch: het licht vereenigt —, bijna doorzichtiggebouwd; en daarbinnen arbeiders saam aan een werk, datsamenhangt met werk van arbeiders uit allerleilanden; de leidinggeconcentreerd in open kantoren, waar telefoon en telegraafals in een zenuwknoop tezamen komen; waarvanuit allerleidraden over geheel de aarde gaan. „Kapitali stis ch e o m.w e n t e ling — zegt Engels —; omvorming der industrie in deeerste plaats door middel van de eenvoudige samenwerkingder tot dusver verstrooide productiemiddelen in groote werk•plaatsen, daarmee hun omvorming uit productiemiddelen vanden enkeling in maatschappelijke — een omvorming, die denvorm van ruil in 't algemeen niet aanroert. De oude toeeige.ningsvormen blijven van kracht. De kapitalist treedt op: inzijn eigenschap van bezitter der productiemiddelen eigent hijzich ook de producten toe en maakt deze tot waren. D eproductie is een gemeenschappelijke daad ge,worden; de ruil en met deze de toeeigeningblijven individueele daden, daden van den enkeling;het maatschappelijk product wordt toegeeigend door den indi,vidueelen kapitalist. F un damenteele teg en s trij d, waaruitalle tegenstrijdigheden ontspringen, waarin de huidige maat,schappij zich beweegt en die de groot,industrie openlijk aanden dag brengt." (LXXXII 49) De productie is reeds for,meel socialistisch, maar de distributie — dat weten wijtegenwoordig wel — deugt niet.Marx, die in groote lijnen den groei van het moderne mast,schappelijk leven voorzag, omdat hij 't in zijn tijd tot in dekleinigheden toe doorschouwde, heeft — wat trouwens reedsanderen op hun manier hadden gedaan (LXXXIII, LXXXIV,LXXXV 102-141) — op een zoodanige wijze deze kernfoutaangewezen, dat ze nooit meer uit het geheugen der mensch.heid verdwijnen zal. En terecht heeft hij het volgende genees,

147

OVERGANGSPROBLEMEN

1917

middel voorgeschreven : Als het waar is, dat heel de wereldzwoegt voor betrekkelijk weinigen ; als de menschheid zwoegenmoet, slechts enkelen groepen individuen — en dan nogmaar louter,oeconomisch — ten bate, geestelijk vrijwel alienten verderve, — dan moet men de individueele onteigenaarsonteigenen. De distributie moet sociaal gemaaktworde n. Daar dit nu heden technisch mogelijk is, als nooitte voren, zou ik toch eindelijk wel eens willen weten, watchristenmenschen — ja : in Gods naam — daartegen hebbenkunnen. Moesten zij niet in de voorste gelederen staan derstrijders voor een nieu we maatschappij, in plaats van in deloopgraven te kruipen voor de meedoogenlooze handhavers vandie vervloekte o u d e? Ziet men dan niet, dat ons lot alsnooit roept om die daad ?Tot daad riep Marx de proletariers van alle landen. Hijbegreep, dat van alle elementen, waaruit de geschiedenis issaamgesteld, de menschelijke w i 1 de voornaamste factor is.(LXXXVI 10-21 in verband met LXXXV][I 5-15, LXXXVIII)Marx redeneerde in het algemeen aldus : Het tegenwoordigproductieproces is in strijd met het belang van de grootemeerderheid der menschen : de proletarische klasse ; wanneerwij dus die klasse maar van den werkelijken toestand bewustmaken en wijzen op haar eigen belang, dan zal ze uiteraardgaan strijden voor het socialisme, dat tegelijk het belang dertoekomstige menschheid is. Zoo valt clus het proletarischbelang saam met het algemeen belang (LXXXIX). Door zichzelf te bevrijden, bevrijde het proletariaat de menschheid, envervulle alzoo zijn historische taak I Daartoe moeten dus nietalleen „de verhoudingen in de maatschappij, maar ook demenschen zelve en in de eerste plaats de arbeidersgeh eel verander en. Het „herziet u,zelven" is een les, dieMarx den arbeiders telkens toeroept. Hij vleide zijne volge,lingen niet, integendeel, hij wees hen telkens op de nog steeds

148

1917 OVERGANGSPROBLEMEN

onontwikkelde gestalte van het tegenwoordig proletariaat.Waarlijk mocht het enkel woord: „proletariaat" niet als eenheilig parool worden aangeroepen. Die dat doen, stellen, volgensMarx, inplaats van de revolutionnaire ontwikkeling, slechts defrase der revolutie."Proletarisch klassebelang had derhalve principieel te beduiden :algemeen menschheidsbelang. Maar 't woord „belang" is eeng e v a a r l ij k woor d. Men kan het zeer klein en bekrompenopvatten. Dit dreigt vooral, wanneer de betrokken personenin zulke ellendige omstandigheden verkeeren, dat zij voorgeestelijke waarden welhaast verdooven en blind worden moeten.Het onmiddellijk levensbelang, de roep van het zuiver dierlijkeinstinct neemt in hun denken dan vaak een veel te grooteplaats in ; prikkelt zelfzuchtige begeerten ; wekt spoedig nijden haat tegenover maatschappelijk bevoorrechten. Het mogewaar zijn, dat Marx de stelling naar voren bracht: „De (komende)maatschappij mag niet in de eerste plaats aan wraak, maar aanredding denken" (XC 326, 324); waar zijn, dat hij van uit zijntheorie ten slotte heel het leven verklaren wilde, zelf konhij — en wij begrijpen, billijken dit zelfs voor een deel —zeer heftig tegen de bezittende klasse uitvaren. De sociaal.democraten in het algemeen hebben zich bij hun volkspro,paganda in ieder geval veel en veel te lichtvaardig aan hetopwekken van lagere driften, vulgaire begeerten en gemak,kelijke toekomstdroomen schuldig gemaakt. Bovendien heiligdehet doel: klasse. (d.i. menschheids,)belang alle middelen. Zoois de moderne sociaaldemocratie, die steeds meer de leidingkreeg in het moderne socialisme, en eenerzijds groote geeste.lijke beteekenis heeft, anderzijds een gevaar v o or hetmoreele peil van 't yolk geworden. Te meer nog, omdatde theorieen van velen barer leiders uit het burgerlijkematerialisme stamden, en deze hun propaganda met de ver,kondiging van een oppervlakkig darwinisme en een weinig

149

OVERGANGSPROBLEMEN

1917

beduidende, maar gemakkelijk inslaande bestrijding van aliengodsdienst jarenlang geregeld deden samengaan. Zuivere religiemet schijn.godsdienst vrijwel vereenzelvigend, heeft zij het yolkvan geestelijke energie beroofd, zonder in staat te zijn, hiervooriets beters in de plaats te brengen. Historisch gezien moest dezegeestesbeweging zich wel zoo voltrekken: is ze een flood•zakelijke reactie op een zinledig spiritualisme, dat meestentijds

doch de sluier was o zoo doorzichtig geworden vulgairrealisme omhulde. Maar feitelijk heeft dit aan de faam van 'tsocialisme in het algemeen, en van het christensocialisme inhet bizonder, veel kwaad gedaan. Omgekeerd zag men van deandere zijde niet door de grofimaterialistische omhulselen heen,die voor den oppervlakkigen toeschouwer zuivere geestdrift entrouw idealisme dikwijls dan ook geheel verborgen. Gedurig inde practijk, begon men theoretisch al kortzichtiger te worden.Men ging al meer streven naar mass a.a anhang; lette teweinig op de qualiteit der personen, die in de geschiedenishet nieuwe moesten brengen. Evenals de oude Katholieke Kerkbleek de moderne Sociaal,Democratie eindelijk angstwekkenddoor de machtsidee, door den roem der uitwendige groottebekoord. Quantiteit in overvloed. Maar karaktervormingwerd verwaarloosd. — In dit opzicht hebben de anarchistenbeter begrepen, hoe het moet, en gedurig de idee der per:soonlijkheid naar voren gebracht. — Evenals in de kerk,ging men, naarmate de eigen krachten minder werden, ookhier al vaster op het eenzijdig buiten.menschelijke vertrou.wen. Wilden veel kerkelijken alles „aan God overlaten",sociaaldemocraten vertrouwden steeds meer op de machtder „omstandigheden" (hunne goden). De groote partij scheenlangzamerhand te vergeten, dat om,stamsdigheden — tochzoo'n mooi, duidelijk woord — altijd maar o m mens c h enheen staan.Het is daarom op dit oogenblik zoozeer van belang hierop

150

1917 OVERGANGSPROBLEMEN

te letten, omdat, terwij1 de maatschappij tot nog toe werdgedragen door onbewuste driften en instincten ; terwijl hetpolitiek,oeconomisch wereldproces tot heden toe bestond uiteen chaotisch dooreenwoeden van stammen, volken, rassen, dieieder.voomich eigen willekeur tot op 't uiterste trachtten doorte zetten met welke middelen dan ook, — de menschheidsedert de vorige eeuw begonnen is, haar oeconomisch levente doorgronden, en haar beste leiders welbewust aansturen opeen wereldmaatschappij, die door den z e d e l ij ken wilvan rassen, volken en personen gedragen wordt. Tot nu toelag de menschelijke samenleving vrijwel nog geheel in de spheerder natuurdrift, thans moet zij, uit kracht van den mensch alsredelijk, zedelijk wezen, worden wedergeboren. Wij moeten dediermenschheid te boven komen, predikt Tolstoi (XXXIV 159).„Het is de sprong der menschheid uit het rijk der noodwen,digheid in het rijk der vrijheid," schrijft Engels (LXXXII 49).Hiertoe nu is de offervaardige gezindheid van enke,lingen en van groepen onmisbare vooronderstelling. Hiertoe isnoodzakelijk opvoeding van den mensch van (willekeurig)individu tot (redelijk,willende) persoonlijkheid. De zedelijkewil wordt voor de nieuwe samenleving hoofdvoorwaarde. Isdie er niet, dan zullen de individuen en groepen, die hetoeconomisch proces verstandelijk het scherpst doorzien, daarvannaar eigen lust op 't gruwelijkst m is bruik blijven maken. Zooalsdat op dit oogenblik geschiedt door de grootimperialisten. Demystieke omhulsels zijn voor hen van het oeconomisch wereld,leven afgevallen. Hiervan maken zij riicksichtslos gebruikom de volken, die nog in waan en in groepsegoisme leven,ten eigen bate uit te buiten, tot schade van 't groote geheel.In 't allergunstigste geval zou bij doorgronding van het oeco,nomisch proces zonder verhooging van het zedelijk peil dervolken er misschien een karakterlooze wereldvrede kunnenworden geboren, die dan op verstandige en kleinzielige zelf,

151

OVERGANGSPROBLEMEN 1917

zucht rusten zou. ') Reeds thans trouwens is de massa zed e,lijk achter bij wat de omstandigheden technischaan socialisme to elate n. Dank allereerst aan 't oecono,misch en godsdienstig fatalisme. En dan aan 't feit, dat desociaaldemocratische propagandisten in het algemeen te zeer dekleine belangzucht prikkelden. Jets, wat te begrijpen is, wanneermen bedenkt, in welk een onbeschrijfelijke ellende gedurendede vorige eeuw het proletariaat verkeerde. Allerlei kleine, ensoms zeer groote hervormingen waren onmiddellijk noodig.En om die op de weerbarstige bourgeoisie te veroveren, moestworden opgestuwd een vloedgolf van energie. Het „bewustmaken" van het proletariaat was bovendien daarom zoo gevaarlijk,omdat het mooie, nieuwe, waarom het ging, tegelijk ook uitzelfzuchtig oogpunt voor de bezitloozen wel buitengewoonbegeerlijk scheen. Dit had juist een reden te meer moetenzijn, om de massale zelfzucht in te toomen. Gedurig meerechter werd de groote strijd vulgair. Men vocht bijnaalleen om onmiddellijke lotsverbeteringen en betrekkelijkgemakkelijk te veroveren politieke voordeelen. Het inter,nationaal karakter der verschillende partijen was nog te zeerphrase. Feitelijk streed iedere partij op eigen, afzonderlijkewijze slechts binnen de grenzen van haar land. Men richttezijn krachten eenzijdig op het veroveren der regeeringsmacht,om die dan zooveel mogelijk in socialistischen zin te kunnenaanwenden. De meeste leiders in de verschillende landenhadden hierop dag en nacht hun aandacht gespannen; richtten&Amp vooral den wil van hunne volgelingen. Dit leidde totbe gripsver en gin g. Terwijl het kapitalisme de nationalegrenzen meer en meer ging scheuren, hield het socialisme diegrenzen angstvallig vast. Daarbinnen lag immers het vader,land, waar langzamerhand ook de arbeider zijn voordeeltjes

Nietzsche heeft zulk een vrede terecht veracht en fel gehoond (XCI 19-21).

152

1917 OVERGANGSPROBLEMEN

veroverd had! Als er een vreemde heerscher kwam, zou 'tyolk er maar bij verliezen. Dus handhaafde men uit beginsel— t.w. 't vulgair belang der nationale klasse: uit groep s,egoism e — de nationale defensie. Terwijl de nationalekapitalen het internationalisme steeds beter voorbereidden,beloofden de internationale socialisten aan de burgerlijkeregeeringen militaire trouw, op voorwaarde van min of meeralgemeen kiesrecht, e.d. Opportunisme, parlementarisme, minis,terialisme zijn de woorden, die de verschillende phasen vanontaarding verduidelijken. De partij kwam, evenals de kerk,zoodra het spande, aan de zijde der regeeringen te staan, die,ten dienste van het imperialisme, het militarisme doorzettentot het uiterste. Van welke ongedachte gelegenheid de heer,schende klasse handig gebruik maakte bij haar pogen omoveral ter aarde vaderlanden tot eigen baat te schenden. Menleed aan geestelijke kortzichtigheid — in Nederland moet gijCort dan met een C schrijven —; het oog was door kleinebegeerten en groote angsten verblind. En dan de bureaucratie1De Internationale ging wezenlijk dood. Wel waren er kleinegroepen, minderheden, die de revolutionaire daad predikten,vooral onder de religieus,bezielden in Engeland en onder dediepere marxisten in Rusland, Duitschland, bizonder in Neder,land, maar — de geschiedenis toont het onweersprekelijk aan —de groote massa liet zich door leiders, die zelf weer door debourgeoisie werden geleid, tot de uiterste internationale ver,scheurdheid misleiden, vierkant in strijd met het woord vanMarx, dat de proletariers van alle landen zich moesten ver,eenigen. Eeren wij hen, die, hoe ook gehoond en gesmaad,onverzettelijk trouw bleven aan hun wereldomspannend beginsellEeren wij hen metterdaad vooral. Hun moed is thans evennoodig voor het socialisme, als graan voor brood. En hetverheugt ons, dat zij strijdgenooten vinden in die hollandschemarxisten, die — als S.D.P. — de Internationale handhaven.

153

OVERGANGSPROBLEMEN 1917

Van groote beteekenis is in dit verband het optreden van H.Roland Ho1st. Zij erkent, dat de Internationale karaktervormingveel te veel verwaarloosd heeft; zij verkondigt de noodzake,lijkheid van gedurige offervaardigheid voor het socialisme,zich uitend in omwentelende daden. Het gaat om persoonlijkeen maatschappelijke revolutie : om wedergeboorte (XCII,XCIII, XCIV, XCV).Dat ook wij revolutie allereerst van den menschnoodzakelijk achten, is u reeds gebleken.„Maar gij zit immers midden in de maatschappij! Gij moetwel meedoen!"Het is waar. Wij zijn in het kapitalisme ingeboren. Wij ademenin een imperialistische atmospheer. Maar zullen wij daarombukken onder dit lot als onder een noodlot? Neen! wij zettenhiertegen in, van uit onszelf, de daad. Wij hebb en he twereldleven van,binnen,uit om te scheppen. Wijwillen het vele goede, dat formeel in het kapitalisme is, aan.vaarden. Maar de rest verwerpen. En voor zoover wij dat nogniet kunnen, al meer trachten het onmogelijk te maken, hette vernietigen, of — wat nog beter is — het om te zetten.Maar wij meten de bestaande maatschappelijke verhoudingenaan ons beginsel. En niet omgekeerd.Wij gaan niet uit van klasse of belang, maar van de mensch,heid, van een nieuwe wereld. Om tot een nie uw, mensc h,waardig bestaan te komen, gaan we uit van de ideevan den bestaanswaardigen mensch.Wij voeren den . klassestrijd als rechtsstrijd derhalve. Wat isrecht? Dat menschen en dingen verkeeren in rechte verhou,dingen; dat „aan ieder het zijne" toekomt: hetgeen voor zijnlichamelijke en geestelijke ontwikkeling de beste kansen geeft.Als ik een plantje zie, dat met bleeke, armzalige knopjes inde schaduw staat — wie denkt niet aan een proletarierskind? —zeg ik: „Dat plantje kan niet tot zijn recht: komen; het verkeert

154

1917 OVERGANGSPROBLEMEN

in te ongunstige omstandigheden. Ik zal het in de zon zetten."Daar vindt het dan de rechte levensverhouding. Zoo v o e r enwij den klassestrijd: om recht. Wij gaan opzettelijkniet uit van het gevaarlijk begrip : „proletarisch klassebelang",dat dit zou eischen, en dat, en nog veel meer. Want demenschheid moet niet een proletarische klasse worden, maar deproletarische klasse moet tot waarachtige menschheid komen.En niet slechts zij, ook de grootkapitalist, de middenman,wij alien moeten, uit kracht van onze menschenwaarde, vanhet kapitalisme bevrijd. Wij motiveeren den klassestrijd alsrechtsstrijd van uit ons levensbeginsel. Te meer, waar hetklassebeginsel als eenig princiep, zelfs wanneer het zeer diep,menschheidomhelzend wordt opgevat, zoo licht tot eenonkerkelijken vorm van jezuit is m e leidt. Want dat ver:werpen wij. Een heilig doel stelt heilige middelen vast. Hoeedeler doel, hoe schooner ook zijn middelen zullen blijken.„Strijdt voor uw klasse en ge wint een nieuwe wereld 1" —kan altijd weer in bekrompen.zelfzuchtigen zin worden verstaan.„Strijdt om een nieuwe menschheid. Leef in beginsel daaruit.Beurt daartoe het lot van uw klasse op 1" — doet onmiddellijkden eisch der offervaardigheid in het hart weerklinken.Wij strijden voor allerlei directe verbeteringen. Dat scan, datmag niet anders. Wel echter moeten alle geeischte hervormingeninnig verband houden met het groote doel: desocialiseering van de maatschappij. De klassestaat moet ver,dwijnen. Het erfrecht afgeschaft. En nog veel meer. Het is„een zaak van langen adem". Wij zullen de socialistische victorieniet beleven. Toch moet onze hoofdaandacht daarop voort.durend gericht blijven. Van uit dat doel, zoo zuiver mogelijkdoordacht, hebben wij onze dagelijksche practijk te bepalen.„Maar gij zijt niet pr a ctischl ..." Dat weet ik nog zoo niet.Waartoe heeft uw practijk geleid ? Dat de kosten van Legeren vloot alle hervormingen op het gebied van onderwijs,

155

DEFENSIEF IMPERIALISME 1917

volksontwikkeling, ouderdoms., ziekteverzorging, enz. enz.onmogelijk maakten. Dat de volken thans als slaven zijn gevangen.Dat de christelijk.geheeten natien in plaats van de wereld vredeto brengen, elkander vernietigen, onder de oplettende belang.stelling van het gele ras, dat men tot ditzelfdeoeconomische leven opgevoed heeft. Is dit bij geval practisch ?Als onze practijk mislukt, kan de mislukking in ieder gevalniet gruwelijker zijn dan die der andere partij. Maar gij zultdit bedoelen met onpractisch : Dat wij als individu meergevaren loopen ; dat wanneer deze opvattingen zich in hetvolksbewustzijn doorzetten, Nederland wellicht met grootemogendheden in conflict zou komen, enz. Inderdaad : zoogezien, zijn wij misschien onpractisch. Het gaat ons niet omhet kapitalistisch Nederland, noch om onszelf veuir al. Wie eengrooten strijd begint, moet veel op het spel zetten. Allereerst :zijn leven. En een yolk, dat de menschheid zou willen verlossen:zijn imperialistische „zelfstandigheid".

Uit: Tweeerlei Revolutie. Een rede over Christendom en Maat:schappij van B. de Ligt, naar aanleiding waarvan hij door denterritorialen bevelhebber uit het in staat van beleg verklaarde gebiedin Gelderland en Overijsel werd verbannen. Amsterdam, Kruyt 1917

DEFENSIEF IMPERIALISME

Wat is het onderscheid tusschen de politiek van het z.g.christelijke Nederland en die van het z.g. heidensche Japan?Voorzoover ik zie, geen. Ook Japan gedraagt zich volgens dewetten van het moderne kapitalisme. Precies als Nederland.Dat wij niet in oorlog zijn, is waarlijk geen wonder: het isnoch in het belang van de nederlandsche heerschende klasse,noch in dat van de engelsche, noch in dat van de duitsche.'t Zou alleen in belang van Japan kunnen zijn welks belang,

156

1917 DEFENSIEF IMPERIALISME

als het er op aan komt, veel meer met het engelsche dan methet duitsche vloekt 1 —. Japan zou Nederlandsch Indie kunnengrijpen. Dit wordt noch in Den Haag, noch in Berlijn, nochin Londen gewild, en evenmin in Washington. Wij Leven ineen volkomen zelfzuchtigen vrede, die door de zelfzucht vande groote buitenlanden gedragen wordt. „Hoe komen wij't voordeeligst door het groote conflict heen?" — is de hier alge,meen gestelde vraag, die 't antwoord in zich sluit. En dan :„Hoe kunnen wij, neutralen van de oorlog,voerenden zooveelmogelijk profiteeren ?"Dat Nederland niet als Duitschland om kolonien strijdt, isnog geen teeken van askese. Het heeft kolonien in overvloed.Lijkt Duitschland wel een uitgehongerde wolf, ons land doetaan een slang denken, die een omvangrijk dier heeft ingeslikt,en tijden noodig heeft om dit te verteren en tot zich zelf omte zetten. 't Weet met zijn machtige kolonien juist nog raad.Meer kan 't niet aan. Daarom voert het een politiek vandefensief imperialisme.Indertijd heeft schrijver dezes de aandacht gevestigd op hetpsychologisch voorspel van den wereldoorlog. Sedert 1883verscheen in Engeland jaarlijks in herdruk het boek van Seeley,„The Expansion of England," waarin geleerd wordt, nietdat de innerlijke geschiedenis van Engeland : de groei totdemocratie en persoonlijke vrijheid maar dat de uitwendige,politieke ontwikkeling tot wereldmacht de hoofdzaak is. (Menlette er op : overal waar het kapitalisme zich geestelijk doorzet,geeft men steeds meer de qualiteit op voor de quantiteit ; hetkarakter voor uitoefening van brute macht en kracht.) Hetimperialisme heeft in de eerste plaats zijn theoretic i,wijsgeeren, dichters zelfs. Zoo in Duitschland b.v. Treitschkeen Nietzsche. Zij vertolken het groeiend machtsbewustzijnder volksziel, prikkelen het zelfrespect tot zelfoverschatting,wekken machtsbegeerte. Het yolk voert dan meer en meer

157

DEFENSIEF IMPERIALISME

1917

„zijn historische roeping," zijn „wereldgeschiedkundige taak"(Seeley, Rohrbach, Roosevelt). Dan zijn er de groote gene raal s,Roberts b.v. in Engeland en Bernhardi in Duitschland. En voortstheoretici der politieke strategic. Wanneer het in dewereldpolitiek meer en meer gaat spannen, komen zij met hunpolitiek,oeconomisch gemotiveerde krijgskundige formules enmet hun kaarten naar voren. In dit stadium van geestelijkeoorlogstoebereiding verkeeren thans onderling Japan enNederland.In Japan wordt voortdurend door vooruitstrevende mannengeaccentueerd, dat het Rijk expansie moet zoeken naar hetZuiden. Grooter,Japan moet een Rijk van 100.000.000 zielenworden. En in Nederland verschijnen telkens geschriften,waarin men op het japansche gevaar wordt opmerkzaam ge,maakt, en waardoor tegelijkertijd het eergevoel gestreeld wordt.Treffend is vooral de parallel tusschen het werk van Lea (XLIV)en dat van den jongen Van Heutsz (XCVI, XCVII) hier te lande.Lea waarschuwt Engeland voortdurend voor dreigende conflicten.Het reuzen.imperium, zouden wij kunnen zeggen, wordt toteen defensief imperialisme krachtig opgewekt, op grond vande nieuwe politieke situatie, waarin het niet meer gaat om heteuropeesche z.g. evenwicht, om het „europeesch concert,"enz. maar om een nieuw were l d:-evenwicht. Evenzooroept de jonge Van Heutsz in zijn politiek,strategische werkenNederland tot krachtig defensief imperialisme, tot impe,rialistische defensie op. De groote dag nadert, en erdreigen van vele kanten gevaren. „Met brochures over inter,nationaalrechtstelsels onder rembours, de centjes worden nietvergeten, tracht men weerstand te bieden aan de „strong waveof change". Daarmede schiet men echter niet doorengelsche, amerikaansche en japansche dread,n o ugh tp an ts er s". (XCVII 194) Het boek, dat niet voorproletariers is geschreven — het kost ingenaaid f 7.90 ; een

158

1917 DEFENSIEF IMPERIALISME

mooi verjaarsgeschenk voor leden der heerschende klasse —,bevat, evenals het engelsche, duidelijke politiekostrategischekaarten met het oog op toekomstige pr act ij k.Hiernaast zien wij in ons land historici en leiders der beschaafdepublieke opinie het yolk theoretisch toebereiden, en het be.wustzijn van „onze historische roeping" wekken. Men spreektreeds — als Seeley van „GrooteroBrittanne" — van „GrooteroNederland": een Rijk, aan alle oceanen grenzend, van 50.000.000zielen (Let op de „Groene" met Van Hamel, Kernkamp, VanEeden, die nog wel eens nationale dichter wordt). Hoe verhet met de hollandsche psyche nu reeds is gekornen, blijktwel uit het feit, dat de jonge Van Heutsz in zijn boek reedsgaat spreken over „de positie van Indisch Nederland."Nederland, GrooteroNederland, is het geheel ; OostoIndie hethoofdbestanddeel daarvan : javanen, balineezen, dajakkers,enz. 't zijn toch alien : nederlanders, evenals indertijd grieken,joden, egyptenaren : romeinen. En de oude Van Heutsz, depacificator — si vis pacem, para bellum! —, is dan onzeBemhardi ; wordt de Hindenburg van onze (indische) oostgrensmisschien.De nieuwe wereldproblemen zullen zich vooral concentreerenom den Stillen Oceaan, die waarschijnlijk nog wel eens anderszal heeten. Een van de hoofdredenen, waarom bijvoorbeeldAmerika in den oorlog ging is deze : om voorloopig (als„bondgenoot") een moorddadig conflict met Japan te voorkomen,en toch invloed te hebben op den komenden vrede vooralinzake China. Als zelfs Amerika zijn isolement niet meerbewaren kan, maar Leger en vloot gestadig uitbreidende, aandezen oorlog wel deelnemen moêt, en zich tot een nieuwenoorlog krachtig voorbereidt, dacht men dan, dat Nederland erbuiten zou blijven ? Wij worden tengevolge van de strategischeen oeconomische waarde van Oost Indict langzaam maar zekerin het nieuwe wereldconflict betrokken.

159

WAT ZULT GIJ DOEN ? 1917

Doch nu de keerzij : dan krijgt ook ieder onzer daden al meerwereldbeteekeni s. Indertijd heeft Nederland aan Japanhet eerste oorlogsschip ten geschenke geboden, en diens aan,dacht zoo gevestigd op den moderneri oorlog. Zullen wijniet eindelijk daartegen waarachtig,menschelijk medicijn geven?De dienstweigeringsdaden in Nederland, in Engeland, inZwitserland, in Frankrijk, in Rusland, zijn de nieuwe geschen,ken van het eene yolk aan het andere yolk; opwekkingen totsocialisme en strijd voor internationalen vrede. Moge hetjapansche yolk ook die aanvaarden, en zich met ons verzettentegen het oorlogsdrijven van de eigen regeerin g.

Uit: Tweeerlei Revolutie 1917

WAT ZULT GIJ DOEN ?

Weet, wat gij doen zult, als 't op een vreeselijken dag wordtbeslist : als dan de predikanten met de vlag gaan wuiven ; inde kerken vaderlandsche liederen klinken; de koningin, deprins, de generaals, ministers, kamerleden over onzen goddeslijken plicht en roeping, de dagen van Coen, Piet Hein enDe Ruyter spreken ... Wilt gij voor zulk een zaak uwleven geven? Durft gij uw zonen opvoeden, om dat ooitte doen? Of zult ge eindelijk verstandig worden, enzeggen, doen : „Neen I" —? En als men morgen te Berlijn ofLonden bijgeval besluit, dat ge in den oorlog moet: als hetbelang van het buitenlandsch imperialisme het offer van uwleven, uw liefde, uw godsdienst, uw socialisme eischt, watzal er gebeuren? Nog eens het spant. Al blijven wij buitendezen oorlog, een volgende dreigt. Vandaar ons Leger van eenhalf millioen; vandaar de ijver der vereeniging „Onze Vloot";vandaar een diplomaat te Batavia ; vandaar de prinselijkebelangstelling in padvinders — moedersi toekomstige soldaten —,

160

1917 WAT ZULT GIJ DOEN?

padvindstertjes — munitietoebereidsters! —; vandaar de indischeMunitie.Commissie, ten einde „te geraken tot de munitie.aan.maak in eigen beheer om zoodoende onafhankelijk van hetbuitenland te worden". En zooveel meer. Ik waarschuw unadrukkelijk voor den oranjeroes, waarin men u reeds trachtte brengen. Voor mannen als Dr. J. Th. de Visser en Ds.J. J. van Noort. Voor den laatste, voorzitter van het Neder.landsch Tongelings.Verbond, in de eerste plaats. Hij heeft zeergrooten invloed, waarmede hij in heilige onnoozelheid dechristelijk geheeten jeugd, uw kinderen, op het gruwelijkstbenevelt. Ouders, past toch op uw jongens. Weert dieninvloed! Maakt uw zonen van vaaroordeel vrij, opdat zijwalgen van praatjes als deze:

',Wij hebben geen groot

land, maar een goed land. En wij hebben goed en bloed veilvoor het vaderland. Wij zouden met andere volken niet kunnenruilen, zonder nog altijd veel te verliezen. Ten Oosten vanons woont het yolk van het zwaard, ten Zuiden het yolk vanden roem, ten Westen het yolk van het pond, laat bier danmaar het volkske van de vrijheid en den Bijbel blijven."(„Volk en Troon") Vrijheid en Bijbel! Ja, voorzoover menleeft uit den geest van Psalm CXXXVII : „O dochter Babels,die verwoest zult worden, welgelukzalig zal hij zijn, die uuwe misdaad vergelden zal, die gij aan ons misdaan hebt;welgelukzalig zal hij zijn, die uwe kinderkens zal grijpen enaan de steenrots verpletteren zal." Ja, indien men van de leervan Jezus Christus niet meer aanvaardt, dan men met dendood van Simson overeen kan brengen. Neen echter, indiengij uit den geest van 't Nieuwe Testament v r ij leven wilt.Dan gaat gij de gevangenis in; dan wordt gij uit uw eigen huisgejaagd. Zullen wij eindelijk niet eens een yolk der vrijheidwarden ? Zullen wij ons niet losrukken uit de traditioneeleboeien, en bewijzen, dat wij in die vrijheid staan, waartoe debijbel christenmenschen roept (Galaten V — tegen joodsch

xi 161

OOSTERSCH ANTIMILITARISME 1917

nationalisme, voor universeelen godsdien.st —)? Zullen wij indezen tijd van werelddelirium eindelijk geheelonthoudersworden, om nuchter, wakend, een geestelijken strijd te voerenvoor dat goddelijk Koninkrijk, dat same agroeit uit alle natienen tongen ?Dienstweigeren is geen zinledige weerbarstigheid, maar komtuit heilige behoefte voort om dienst te doen: voor nieuw,menschwaardig leven.„Maar gij ruit op!"Neen, indien gij daaronder verstaat: het yolk in den blindeopjagen tot het volbrengen van dingen, waarvan het de betee,kenis niet verstaat. Ja, indien gij bedoelt, dat wij onze mede,menschen opwekken willen tot wat uit hun beginsel practischvolgt: dat wij het yolk willen opvoeden tot daden, waardoorhet zich hoog uitheft boven zijn ellendigen slaventoestand...Wij willen nationaal en internationaal nieuw leven wekken,tegen dien dood: den Mammon.

Uit: Tweeerlei Revolutie 1917

OOSTERSCH ANTIMILITARISME

Diep leeft van ouds in het bewustzijn der chineesche wijzen,dat de mensch geme ens cha p sw ez en is. Dat het in degeschiedenis gaat om den bouw van een wonderbaar rijk, uitreligie geboren, waarin alle menschen en volken worden toteen. Als de menschen maar „hun verloren hart zoeken", —als zij maar hooren naar het woord van Mi,tse:„De werkzaamheid van den hemel is universeel, zonder zelfezuchtig te zijn. Hij deelt rijkelijk mede, zonder beperking;zijn licht is gedurig zonder afname. Daarom hebben de heiligenhem als voorbeeld genomen Wat wenscht en wat haatnu de hemel? Hij wenscht, dat de menschen elkander

162

1917 OOSTERSCH ANTIMILITARISME

hebben, dat zij elkander nuttig zijn, en wenscht niet, dat zijelkander haten, elkander berooven. Maar hoe weet men dat?Hieruit, dat hij ze zonder uitzondering lief heeft, hun zonderuitzondering nuttig is. Dat ziet men daaruit, dat hij ze zonderuitzondering bezit en zonder uitzondering voedt. Onder denhemel zouden er dus geen groote en kleine staten zijn, maaralien zouden zij gemeenschappen des hemels zijn; de menschenzouden niet klein, groot, voornttam en gering, maar alienzouden dienaren des hemels zijn Wie zoo de menschenlief heeft, den menschen nuttig is, dien maakt de hemel gelukkig ;wie de menschen haat en schendt, dien zendt de hemelongeluk; wie onschuldigen pleegt te dooden, zal tegenspoedervaren. Daaruit kan men zien, dat de hemel wenscht, dat demenschen elkander liefhebben, elkander nuttig zijn, en niet wildat zij elkander haten en elkander schenden." (XCVIII 77) —,dan, maar ook slechts dan, kan er van waarachtig menschelijkleven sprake zijn.Vijf eeuwen vOtir Christus spreekt Kongotse : „De deugd isde oorsprong, de bezittingen zijn het einde." Het oeconomischvraagstuk is in wezen een religieusozedelijk vraagstuk. Uitgoede gezindheid worden goede maatschappelijke verhoudingen,individueele welvaart, persoonlijk zoowel als maatschappelijkgeluk — gelijk vruchten uit bloesems — geboren. Het is helaasmet het streven der menschen meest z66 gesteld „leder trachtte verkrijgen, wat hij niet weet, „geen tracht te verkrijgen,wat hij weet." Doch de Kioenotse (de ware mensch) leeft uitde eenheid, en verwerkelijkt de eenheid. Hij predikt haar doorwoord en daden. De mensch is naar zijn natuur (in den zinvan aanleg, wezen en bestemming) vredestichter. De vrededien hij sticht, is uitkomst van zijn innerlijke daad:het zich vrijwillig wijden aan het hoogste.Volgens Kongotse maakt de menschheid drie groote tijdperkendoor. Eerst het Wanordelijke Tijdperk. Dan is de maatschappe,

163

OOSTERSCH ANTIMILITARISME 1917

lijke geest nog niet sterk ontwikkeld. landen zijn langsde grenzen als van elkander afgescheurd. „Daarom wordtmeer gelet op de toestanden in eigen land, dan in den vreemde,en behalve machtige rijken, die worden gevreesd, wordenkleine landjes verwaarloosd en over 't hoofd gezien. In hettweede, het z.g. Vooruitgaande Vrede Stadium, is er enkelonderscheid tusschen beschaafde landen en de onbeschaafde,de barbarenvolken. De grens der beschaving is breeder en devriendschap der naties nauwer. Door gelijke rechten kunnen kleinelanden bij groote hun vertegenwoordiger hebben." (XCIX 51)In het derde tijdperk, dat van de Gro o t e Gel ij k h e i d, „wordtde geheele wereld — aldus Kong,tse — een republiek.Men kiest menschen van talent, deugd en kunde, deze sprekenover ernstige overeenkomst en samenwerking en bevorderenalgemeenen wereld.vrede. De menschen beschouwen hun oudersniet enkel meer als hun eigen ouders of hun kinderen als huneigen kinderen. Er wordt een practische voorziening getroffenvoor ouden van dagen tot aan hun dood, werkverschaffingvoor den middelbaren leeftijd en opvoeding voor de jeugd.De weduwnaars, weduwen en weezen en kinderlooze oudemenschen, en zij, die door ziekte niet meer in staat zijn towerken, worden alien behoorlijk onderhouden. Iedere manheeft zijn rechten en de individualiteit van iedere vrouw isgewaarborgd. De menschen produceeren goederen en weelde,omdat zij niet willen, dat die verwaarloosd zullen worden,maar niet voor eigen plezier alleen. Ledigheid hatende, werkenzij, maar niet met het oog op eigen voordeel." In dit tijdperkder Groote Gelijkheid zullen zoowel de sociale als de persoon,lijke karakters hun hoogste ontwikkeling bereiken. Er is geennationale staat en daarom geen leger of oorlog meer. Deeenige betrekking, die nog onder de menschen bestaat, isvriendschap.Kong.tse veroordeelde reeds zoowel den oorlog als de oorlogs.

164

1917 OOSTERSCH ANTIMILITARISME

voorbereiding. Deze laatste was verspilling en een drukkende lastvoor het yolk. Zijn ideaal was : oorlog afschaffen en de mill.taire maatschappij veranderen in een industrieele.Wie denkt hier niet aan de idealen der israelietische profeten,in het bizonder aan 't goddelijke woord uit jesaja :

Zij zullen dan hunne zwaarden tot ploegscharen omsmeden,hunne speren tot sikkelen;geene natie zal meer tegen eene andere het zwaard opheffen,en zij zullen den krijg niet meer leeren.

Volgens de moderne confucianisten zijn yi, rechtvaardigheid,en li, voordeel, onafscheidelijk en wezenlijk met elkanderverbonden. Het ware voordeel is rechtvaardig, de ware recht,vaardigheid is principieel voordeelig. Schijnbaar voordeel, datin beginsel onrechtvaardig is, leidt noodzakelijk tot ellende.Allereerst moet yi gezocht worden. Meng,tse verklaarde : „Wijbegeeren leven en wij begeeren rechtvaardigheid. Als wij zeniet beide kunnen behouden, zullen we afstand doen van hetleven en de rechtvaardigheid kiezen. Wij begeeren inderdaadte leven, maar er is iets, dat wij meer begeeren dan leven, endaarom willen wij niet het leven trachten te behouden door eenigonrein middel. Wij verafschuwen den dood, maar er is iets,dat wij meer dan den dood verafschuwen, en daarom zijn ergevallen, waarin wij het gevaar niet willen ontwijken."Volgens Meng,tse is de mensch steeds geroepen tot deugd.En deze bestaat uit vier beginselen : welwillendheid, recht,schapenheid, voegzaamheid en zedelijke kennis. „Zoekt mendeze gevoelens, zoo zal men ze vinden ; verwaarloost men ze,zoo zal men ze verliezen." „Door deugd alleen in zichzelfkrijgt men nooit macht over andere harten. Men moet zijndeugd tot steun van anderen maken." Doch z ul k eenwijsheid geldt bier tegenwoordig als nalef, geheel

165

OOSTERSCH ANTIMILITARISME 1917

verouderd. Systematisch wordt de jonge mensch tot een mee,doogenlooze concurrentie opgevoed. Alle knapen wordenthans op uniforme wijze tot riicksichtslose moordmachinesomgebouwd, die zich voor de gruwelijkste bedoelingen karaketerloos laten gebruiken. Meng,tse daarentegen zeide : „Er zijnmenschen, die zeggen : „Ik kan goed troepen drillen, ik kangoed veldslagen leveren", — maar dat zijn groote misdacdigers." En: „Groote veldheeren zijn groote misdadigers. Deharten der menschen onderwerpen zich niet aan kracht, maaraan deugd." Terecht ontkent de moderne confucianist Dr.Chen Huan Chang, dat er zoo iets als een louter „Deco-nomische mensch" zou bestaan. Ethic a en oeconomiebehooren met elkaar te harmonieeren. (Vgl. C, CLCII, CIII, CIV) ')Zooals in het Westen opwaakt de geest van jeremia, de geestvan den Christus, de geest van den dienstweigeraar Maximilianus— door de Katholieke Kerk eens heilig verklaard 2) -, de geestvan vele trouwe strijders, uit op verovering van een nieuwHeilig Land, een Rijk van vreugde en vrijheid ; zooals bierwonderlijk boven ons Leven reeds straalt 't ideaal van Jesaja,— zoo rijst thans de oude droom van Kong,tse als een nieuwe,inspireerende macht boven de oostersche volken. Zij wetenwel, wat ook hun geestverwanten in het Westen weten:dat zij het voorloopig verliez en zullen. Want inderdaadionze strijd moet nog heen door ondergang na ondergang.Het is treffend om te zien, hoe Oost en West, die thans

1) Zie thans (1924) ook het twee jaar geleden verschen2n CV, door den bewerkeropgedragen aan .... den DuitschAziatischen Bank, „der bekanntten FOrderindes Deutschtums im fernen Osten."2) „De moed dien hij had — schrijft Tillemont — om liever den dood te ondergaan,dan zijn voornemen op te geven, en de eer die hem de Kerk geeft, zijn voldoendeom ons zijn besluit te doen eeren, hetzij als christelijke bedachtzaamheid, hetzij alseen bizondere beweging van den Heiligen Geest .... De Kerk eert hem als een heiligMartelaar." (CVI 21-27)

166

1917 OOSTERSCH ANTIMILITARISME

elkaar in menig opzicht reeds begroeten, ook samen komenin den strijd tegen het wereldverslindend militarisme.Reeds het eerste nummer van het „Tijdschrift der Chineezenin Nederland en Nederlandsch Indie" (CVII) geeft daarvanblijk. Tegenover Teng Sioe Hie, wiens zeer begrijpelijke vex.,ontwaardiging over de millioenen misdaden, die het Westenhet Oosten heeft aangedaan, hem verleidde tot een vergeeflijkenhaat, een haat, welke geldt Japan — het Duitschland van hetOosten —, en die ondanks zijn echt chineeschen afkeer vanalle militair gedoe nochtans „te wapen I" roept om zijn land,genooten te bevrijden, wekt onze vriend Liem Bwan Tjie tottrouw aan de religie der vaderen op. „Geen Zelfverloochening"noemt hij zijn belangrijk artikel, en hij bedoelt daarmee dit,dat zijn volksgenooten niet hun diepste, geestelijke zelf, hetbeste in hen moeten verloochenen. Op grond hiervan verzethij zich, geboortig uit Nederlandsch Indie, tegen het drijvenvan „Indie Weerbaar 1" Het feit op zich zelf goedkeurend,dat de indische chineezen getoond hebben aan de propagandavoor weerbaarmaking van Nederlandsch Indie niet te willenmedewerken, betreurt hij het, dat dit bij de meesten waarschijnlijkslechts voortkwam uit een gevoel van maatschappelijke veron,gelijktheid. Immers uit allerlei feiten blijkt, dat de grooteoorlog bij velen het oorspronkelijk chineesche karakter heeftweggedoezeld, ja zelfs omgewerkt tot heel iets anders.„Door dezen oorlog zijn ook wij, althans verscheidene onzerlandgenooten, blijkbaar in den maalstroom van verdedigings.woede meegesleurd. Ook bij ons vindt de idee Vaderlandsliefde,zooals ze hier in het Westen heerscht, meer en meer ingang.Men moet het vaderland verdedigen en de militaire machtversterken, om mee te kunnen doen aan den wedren in bewape,ping, dien men „het streven naar machts,evenwicht" noemt. Zouin het Oosten, helaas, de Westersche beschavingsm eth ode(de kanonnenmethode) reeds gevolgd worden? Zijn we door

167

OOSTERSCH ANTIMILITARISME 1917

de oorlogsdrukte om ons heen vergeten, dat we tot eenyolk behooren, dat komt uit een „land des vredes", zooalsprofessor Niermeyer eens, in een lezing voor onze vereeniginggehouden, China terecht heeft genoemd, met toelichting vandeze conclusie. In plaats van het Westen in al zijn handelingenprecies te volgen, doen we beter ons deze verheven benamingwaardig te maken en te beginnen ons los te maken van de nuheerschende oorlogsstemming, om tot een objectieve beschou,wing te kunnen geraken van de wereldgebeurtenissen.„Gaan we onze stemming gedurende d,ezen oorlog na, danherinneren we ons nog, dat we bij het begin van den oorlogvoor een groot deel pro,Engelsch waren, omdat Engeland met

Japan samenging en deze laatste de edele neiging toondeKiautschou aan China terug te geven. Toen het bleek, dat ditvertoon een masker was voor den waren Imperialistischenaard, dien Japan in den loop der tijden gekregen heeft, kwamener anti,Japansche, dus ook anti,Engelsche gevoelens. Men werdpro,Duitsch, omdat men in de meening was, dat Duitschlandinzake Kiautschou thans het zelfde leed lijdt als China. Datdit inderdaad niet zoo is, behoeven we niet te betwijfelen, alswe slechts bedenken, dat ons stamland met Kiautschou eenrechtmatig eigendom heeft verloren, terwij1 Duitschland daar,entegen een geannexeerd gebied mist. Gaan we na, wat er inde geschiedenis gebeurd is in verband met ons stamland, danherinneren we ons, behalve den roof en de plundering onzersteden (waaronder Kiautschou) nog den opiumoorlog.Het Westen heeft ons genoeg getoond dat we slechts zijnvrienden genoemd worden, zoodra wij aan zijn belangen dienst,baar gemaakt kunnen worden. De Tonkineezen en Indiers uitEngelsch,Indie zijn vrienden der geallieerclen, omdat ze (wanen)voor hun belangen aan de oorlogsfronten hun kostbare levenste geven. Deze droevige ervaringen zijn voor ens genoegom noch pro,Duitsch, noch pro.Engelsch te zijn.

168

1917 OOSTERSCH ANTIMILITARISME

„Tot voor het uitbreken van den oorlog deed heel het Westenzich vredelievend voor, getuige de bouw van het Vredespaleis,waarmee alle vorsten en hoofden der regeeringen uit allewerelddeelen door kostbare geschenken hun innige instemminghebben doen blijken. Zooals de toestand toen was, behoefdemen dus, althans het grootste deel van het yolk, geen oorlogte verwachten. Dat er ondanks het streven naar vrede, tochpersonen zijn geweest, die een oorlog hebben voorzien, bewijstte meer de oneerlijkheid in het streven naar vrede. Verschillenderegeeringspersonen, in het bijzonder de heeren der geheimediplomatie, hebben dus, terwij1 men bezig was het Vredes,paleis te bouwen, geweten dat er een oorlog in aantocht was.„Een der argumenten, waarmede de opvoering van militairemachten verdedigd wordt, is wel het volgende : Om den vredete behouden moet men zich wapenen om aan den eisch vanhet machtsevenwicht te voldoen. want dit machtsevenwichtverzekert het behoud van den vrede. Dat deze zienswijze nietde juiste is, kan men aan het bloedige gevolg zien. Iederestaat wilde het machtsevenwicht benaderen, doch iederestaat had ook blijkbaar een eigen opvatting vanhet machtsevenwicht. Was dit niet het geval, dan zoude wedstrijd in het voortdurend versterken der militaire machtenonbestaanbaar zijn. Verder zegt men : „de vrede is verzekerdals er machtsevenwicht is ; opdat het machtsevenwicht er zijnzal moet een ieder zich wapenen voor een krachtige verdedi,ging van het land, en om het land te willen verdedigen moetmen Vaderlandsliefde bezitten". Dus als er maar Vaderlands,liefde is van zulk een kwaliteit in elk land, dat ze desnoodselkaar kunnen vermoorden, dan zal de rest van zelf welkomen, n.l. het machtsevenwicht dat den vrede moet ver,zekeren. Aan het misleidende dezer gedachte behoeven we nietmeer te twijfelen, als we slechts denken aan een gezegde vanonzen grooten leermeester Lao Tze : „Als men een lemmet, na

169

OOSTERSCH ANTIMILITARISME 1917

het gescherpt te hebben, telkens met de hand voelt, zal hetniet lang goed kunnen blijven", en verder : „Wapenen zijninstrumenten van onheil". Is deze oorlog geen bevestiging vandeze waarheden? Vrede, iets verhevens, zal nooit betrachtkunnen worden door geweldsmiddelen, evenmin als men dedeugd door ondeugd kan verkrijgen. Bovendien is het geweldaangewend om de hebzucht te bevredigen."Liem Bwam Tjie schetst dan in 't kort den groei van 'timp erialisme.„leder land ging zich wapenen, om dien strijd zoo noodig metgeweldmiddelen voort te zetten en maskeerde dit door eenvredesbeweging, die het grootste deel van het yolk in slaapmoest houden. Deze bewapening werd steeds meer opgevoerdtotdat eindelijk het noodzakelijke gevolg daarvan, de oorlogmet zijn groote ellenden, is gekomen. Ook dit is weer eenbevestiging van hetgeen Lao Tze eens zeide: „Overal waarlegers zijn geweest, groeien doornen en distels". En: „Opgroote veldtochten volgen stellig jaren van hongersnood".„We leeren hieruit, dat hebzucht geweld met zich meebrengten geweld tot allerlei rampen leidt. Deze Europeesche rampmoge voor ons een waarschuwing zijn, het Westen niet in alzijn handelingen na te volgen, maar instede daarvan ons oor.spronkelijk anti,militaristische karakter hoog te houden. Onzeindustrie en de daardoor afgeworpen rijkdom zijn nog nietvan dien aard, dat we over het algemeen van een verblindingdoor den rijkdom en verwaarloozing van de broederlijke ver•houding onderling kunnen spreken. Maar beginnen we hetgeweld te voeden, dan zal dit, naarmate de rijkdom groeit,ook aan de hebzucht dienstbaar gemaakt worden, evenals inhet Westen is geschied, waarvan dan groote rampen het gevolgkunnen zijn. Doch gelukkig zijn er oncler ons nog stemmenopgegaan, die getuigen van onzen vreedzamen aard, zooalso.a. in verband met „Indie Weerbaar" vooral in Soerabaja is

170

1917 OOSTERSCH ANTIMILITARISME

gebeurd. Een ding is echter jammer en dat is, dat bij som,migen onze positie in de Indische maatschappij de hoofd,oorzaak is van de koelheid ten opzichte van „Indie Weerbaar".Zijn we dan reeds zoo ver, dat de woorden van onze GrooteMeesters bij ons geen gehoor meer vinden? Is ons niet altijdvoorgehouden geworden dat de bestem min g van denmensch allerminst die van broedermoordenaar is?Zooals reeds opgemerkt is, vindt het begrip Vaderlandsliefdebij ons meer en meer ingang. Vaderlandsliefde moge in haarwezen verheven zijn, doch zooals ze in onzen modernen tijdhaar toepassing vindt, is ze een goed middel, om den menschdienstbaar te maken aan het geweld, wat een uiting is van hetlagere in den mensch. Men kan zeggen, dat het Vaderlandverdedigd moet worden maar nooit is precies gezegd geworden,wat er van het Vaderland verdedigd moet worden. Wat hetook zij, de e e r is het zeker niet, die men van het Vaderlandte verdedigen heeft, want als ik een ander om welke redenenook dood, kan ik slechts de eer van mijn familie bezo e,d el e n. En wat het overige betreft, dat hebben wij reeds eerderbesproken. Met geweld kan een yolk slechts in s c h ij n grootzijn. Al zijn kleinheid komt in dat geweld uit. Goede men,schen zijn noodig voor een goede samenleving, en geen goedesoldaten. Een gesprek tusschen onzen Meester Khoeng Foe Tzeen zijn discipel moge het ons verduidelijken. Op een vraag vanTze Loe wat gewelddadig was, antwoordde Khoeng Foe Tze :„Geduldigheid en zachtheid in het onderwijzen en geen kwaadmet kwaad vergelden, dit is de geweldigheid van het Zuiden,het is de geweldigheid van den Kiun Tze. De wapenen dragenen den dood vinden zonder te morren, is de geweldigheidvan het Noorden, dit is de geweldigheid van den geweldige".Verder is door Chwang Tze over dit onderwerp het volgendegezegd : „Zijn toevlucht te nemen tot een wapen is de laatstevorm van dapperheid".

171

OOSTERSCH ANTIMILITARISME 1917

„Deze enkele regels van onze oude leermeesters brengen we inherinnering, omdat er voor ons gevaar bestaat, dat wij in dezetijden van oorlogswoede ons oorspronkelijk karakter verloo,chenen en aan het Westersche militaristische streven meedoen.Door de voortdurende aanraking met de moderne Westerschebeschaving hebben we met dit streven kennis gemaakt, maarwe mogen ook niet vergeten, dat we de gevolgen daarvaneveneens hebben waargenomen. Moderne begrippen als recht,vaardige oorlog en verwesterde opvattingen van naastenliefdezouden ons van het door onze Meesters voorgeschreven Padkunnen doen afwijken. Wij zouden dan, evenals de Westerlingenvoor een groot deel verwoede Chauvinisten worden inplaatsvan te trachten goede menschen te zijn. In dezen tijd vanalgemeene geestelijke en materieele verwarring is het meer danooit noodig, dat wij ons een oogenblik tot rust dwingen, omaandacht te kunnen schenken aan de Leeringen van onzeWijzen, willen we niet heelemaal meegesleurd worden. Devraag naar onze adhaesiebetuiging met de motie „Indie Weerbaar"moge voor ons een feit zijn, waardoor we tot onderzoek vanonze houding in dezen tijd zullen geraken. .De passieve houdingvan ons over het algemeen ten opzichte van bedoelde motie,vindt zijn oorzaak hoofdzakelijk in het feit, dat we steedsstiefmoederlijk behandeld zijn geweest en geen gelijke rechtengenieten.„Dat dit zeker op zich zelf die houding materieel rechtvaardigt,is niet te ontkennen ; maar in geestelijken zin mag dat niethet punt van uitgang zijn. Niet om onze positie moeten weweigeren mede te doen aan elke bevordering van het militarisme,maar omdat het den mensch niet waardig is als broeders vanelkaar te vervreemden. Er zijn in de samenleving nog genoegwerkzaamheden te verrichten, die het geluk der menschheidbeter dienen dan het geweld. Het militarisme kan geen andergevolg hebben dan den oorlog. En in den oorlog worden de

172

1917 OOSTERSCH ANTIMILITARISME

menschen door de diverse regeeringen geboden elkaar alsvijanden te beschouwen en af te maken, terwij1 zij misschienenkele dagen geleden vrienden waren. Steeds is ons door onzeWijzen geleerd, ons tegen alien vorm van geweld te keeren,ja zelfs kwaad met goed te vergelden. Deze waarhed enzijn niet alleen in het Oosten verkondigd, dochin alle werelddeelen gemanifesteerd. Dat anderevolken zich niet waardig toonen voor Tao's openbaringen, isvoor ons Been reden om er niet naar te leven. Wij moetentrachten, zelfs in deze tijden niet van den ons aangewezen wegaf te wijken. Het voortdurende contact met het Westen magons niet tot zeifverloochening leiden. Is het gebleken dat hetWesten een verkeerden weg is opgegaan, dan dienen we hetWesten niet verder te volgen. We hebben waarlijk zelf genoegfouten, dan dat we nog die van anderen zouden overnemen.Laat het Oosten zich op zijn oude Leer richten, zijn eigenfouten verbeteren en in datgene, waarin het Westen gefaaldheeft, trachten een goed voorbeeld te zijn, terwij1 het Westenhet Oosten die dingen kan leeren, waaraan het laatste behoefteheeft. Dan pas kan de samenwerking tusschen Oost en Westvoor de menschheid vruchtbaar genoemd worden.„Hetgeen we b ij ons hebben kan ons worden afgenomen,doch wat we i n ons hebben is onverwoestbaar en kan steedsvan de eene generatie op de volgende overgaan. De weinigemiddelen, die ons yolk thans tot zijn beschikking heeft, dienendus allereerst aangewend te worden voor het onderwijs datden weg opent tot hoogere geestelijke ontwikkeling.„Er wordt hier vaak gesproken van het ontwaakte Oosten, welnuhet Oosten zorge dan dat het na het ontwaken uit den langenslaap zijn kostbaren tijd in de goede richting benut en niet in denroes vervalt, waarin het Westen verkeert. Eens werd door eenonzer gewezen voorzitters terecht gezegd : „Wij zijn niet van hetopium weggeloopen om in den drank te vallen." Evenzoo zijn

173

OOSTERSCH ANTIMILITARISME 1917

wij niet uit den slaap ontwaakt om in een roes te vervallen.Ook in het Westen valt, hoe gering ook, een ontwaken waar tenemen, dat beter „ontnuchtering" genoemd kan worden. Ver.,scheiden stemmen uit de neutrale en oorlogvoerende landenprotesteeren reeds heftig in woord en daad tegen dezen massalenbroedermoord, doch ze zijn nog te gering in aantal.„Uit het ontwaken en de ontnuchtering van Oost en Westkunnen goede dingen geboren worden. Eens zal de tijd komen,dat de menschen in elkander den broeder zullen terugvinden.Dan zullen de zwaarden tot sikkels, arsenalen tot tempelsherschapen worden, en de voorspellingen der Groote Meestersuit alle tijden en all e werelddeele.n verwezenlijkt zijn." Men spreekt veel over het „gele gevaar". Inderdaad, dat bestaat.Evenals er voor het Oosten is „een blank gevaar", ja meerdan een gevaar, welhaast een blanke verdoemenis, een noodlot.Wij, westerlingen, die ons zoo op onze beschaving en gods,dienst beroemen, hebben de oostersche volken beroofd, ver,drukt, geplunderd, uitgebuit. Wij hebben ze alcohol gebrachten syphilis, kanonnen en het Evangelie van Jezus Christus,zoo vervalscht, dat de zuivere Geest, waaruit het werd geboren,voor oningewijden welhaast onherkenbaa:r is. Wij hebben henbetrokken in een geraffineerd systeem van maatschappelijkleven, dat het slechtste in de ziel der menschheid opwekt enhet beste schaadt. Maar in het kapitalisme ligt toch ookde mogelijkheid van bevrijding. De spoorwegen, debooten, de telegraaf en telefoon, heel het moderne transport,bedrijf en voortbrengingsproces kan een ontzaglijk middelworden tot heil der volken, indien oosterlingen ginds, enwesterlingen bier zich gaan bewust worden van het beste inhen. Indien zij weigeren dit Langer te verloochenen, en besluiten,van nu of aan slechts goed werk te doen, hetzij in leven ofsterven. Het gele gevaar en het blanke noodlot, — zij wordenin en door waarachtig socialisme opgeheven. Er komt een groote

174

1917 OOSTERSCH ANTIMILITARISME

tegenstelling op. Ze is al haast gespannen tot het uiterste : dewereldbourgeoisie — amerikanen, japanners, chineezen, engel,schen, duitschers, russen, hollanders, belgen, en zoo maar voort —tegenover het wereldproletariaat — het blanke, het zwarte, hetroode, het gele, het bruine —. De wereldonteigenaars tegen,over de millioenen en millioenen uitgebuiten van alle yolk entong en natie. Deze internationale tegenstelling moet internactionaal worden te niet gedaan, wil het menschdom tot menschswaardig leven komen. En zoo hebben dan alle religieusssocialistischsgezinden van alle landen en volken den heiligenplicht: hier leiding te geven ten goede. Wat wij nual zoo lang weten, moet in practijk gebracht worden. Hetkan, en het moet nu, meer dan ooit. De nieuwe massa,bewegingen, die tegen het imperialisme al rondom de aardeopkomen, zullen slechts waarde hebben als zij zedelijkworden geadeld.Dat onze vriend Liem dit heeft verstaan, en aan zijn landsgenooten op zoo schoone wijze te verstaan gegeven, strekt onstot vreugde. China heeft een geweldige taak. Daar is die vanNederland niets bij. En het chineesche yolk heeft een aard,die het voor den nieuwen strijd tegen het kapitalisme uitermategeschikt maakt. Voor de practijk van massale dienstweigering,massale staking, boy cot, enz. zijn de oosterlingen als 't waregeboren. Vooral door hun diep gemeenschapsgevoel is hunpassieve weerstand groot. 1) Het groote Rijk der chineezen

1) Zoo verhaalt Emile Engelhardt (CVIII 18), hoe door het boycotbesluit van hetchineesche yolk de japansche uitvoer naar het Hemelsche Rijk in een jaar f 25.000.000terugliep. Er was — bovendien tegen den zin der regeering — een rondschrijven doorhet land gegaan van dezen inhoud : „Eet geen voedingsmiddelen die uit Japan komenlGebruikt geen japansche artikelenl Eet niet in de japansche kinos 1 Draagt geenkleederen uit japansche stoffenl" — Het gevolg was verrassend. „De japansche kinosin Shanghai en elders stonden plotseling leeg. De booten tusschen Shanghai enYokohama liepen onder ballast. Chineesche geldwisselaars weigerden japansch geldte wisselen. Kooplieden namen het niet meer, als vroeger, aan. Chineesche restauratie,houders schrapten van de spijskaarten de tot nog toe zoo populaire en alom gewildegerechten uit iapansche visch," enz.

175

DE STAATSLEER VAN HOBBES 1917

wordt juist in het wereldconflict op het heftigst betrokken,nu het imperialisme onbloedige massale actie practischzoowel als zedelijk noodzakelijk maakt.Mogen onze chineesche geestverwanten en medestrijdersten minste een deel van hun yolk van de beteekenis van ditalles ten voile bewust maken, en mee werken tot den eenigrnenschwaardigen strijd, „niet met de wapenen der barbaren,met kruit noch degen", maar met een fielder hoofd, en eensterk, stil, toegewijd hart.

Uit: Het Oosten ontwaakti Voor of tegen hetImperialisme? Rotterdam, J. P. Honnef 1917

DE STAATSLEER VAN HOBBES

Volgens Hobbes, in wiens geest zich het europeesch politiek.oeconomisch proces van de XVIIe eeuw weerspiegelt, is demensch ongezellig en zelfzuchtig van nature. Eigenbelangen vrees bewegen de wereld zoo, dat het leven een oorlogis van alien tegen alien. Dit zou op algeheele vernietigingmoeten uitloopen, als de vrees niet een behoefte wekte aanheid, en zoo de begeerte naar een, dus op zelfzucht gebouwden,vrede. Zulk een vrede is slechts te bereiken door een opperstemacht, die den weerstand van de enkelen breken kan, welkeopperste absoluut.souvereine macht zich in den Staat belichaamt.Daartegenover heeft de enkeling geen rechten. Omgekeerdheeft de Staat den plicht, voor de enkelingen te zorgen. Dochde overheid doet dit naar eigen inzicht, en de onderdaan heeftte gehoorzamen. De almacht van den Staat strektzich zelfs over zedelijkheid en godsdienst uit.Niet het geweten van den enkeling, niet de persoonlijkheid,de Staat beslist, wat men moet gelooven, wat goed is, watkwaad is, enz. De Staat — d. dan het belang der in en doorhem heerschende klasse — geeft de zedelijke normen.

176

1917 DE STAATSLEER VAN HOBBES

Comte heeft erkend, dat de grondideeen der achttiend'eeuwsche fransche philosophen — de revolutie in de hoofden,die aan de revolutie in de maatschappij voorafging — hoofd,zakelijk van dezen engelschman afkomstig zijn. „Hobbes isde ware vader der (burgerlijk,)revolutionaire philosophie."(CIX 499 vgl. CX 222) Imanuel Hermann Fichte schreef:„Werkelijk kan men beweren, dat de opvatting van het Staats,begrip in de gansche kantiaansche school wezenlijk geheel nietonderscheiden is van dat begrip, dat men, wel verstaan, bijHobbes vindt." (CXI 518) Inderdaad heeft zoowel hetatomistisch.democratisch als het patriarchaaloautocratisch staats,dwangstelsel den al te nuchteren engelschen denker in theore,tisch opzicht veel te danken. Wij, die het pruisisch militarismeen de vervolging en bestraffing van gewetensgetrouwe holland,sche, zwitsersche, engelsche, fransche dienstweigeraars kennen,zien allereerst in Hobbes een verkeerden Kong,tse, Mi,tsejesaja:den profeet van het komende imperialisme. Echteris en blijft zijn waarde, dat in zijn scherp, modern verstandde europeesche menschheid zich van allerlei traditioneelebijgeloovigheden ontdeed. Genadeloos ontmaskert hij de zich alsgoddelijk voordoende pauselijke macht en clericale heerschappij.'t Is al een rijk der duisternis, „maar wie weet of deze geestvan Rome, die nu is uitgegaan en in missies over de dorrevelden van Japan en China doolt, welke hem weinig vruchtvoortbrengen, niet zal terugkeeren — of zelfs een verzamelinggeesten, boozer dan hij — en dit met bezemen gekeerde huisweer betrekken, en of het laatste niet erger zal worden dan heteerste (Matth. XII vs. 45)? Want niet de roomsche geestelijkheidalleen beweert, dat het Rijk Gods van deze wereld is, enbovendien, dat het daarin een macht heeft, onderscheidenvan dien van den modernen Staat." (CXII 700) Aldus bestrijdthij scherp en hartstochtelijk, ten bate van de absolute staats,opperheerschappij, alle kerkelijke machtsoefening. Zijn leer spot

XII

177

DE BETEEKENIS VAN HET HISTORISCH MATERIALISME 1917

met termen als „van Gods genade", dear er nauwelijks eengemeenschap ter aarde is to vinden, welker ontstaan zich van denbeginne of aan laat rechtvaardigen. Verkondigde Bonifacius VIIIin zijn bul „Unam Sanctam" (1302) dat de kerk heerschappijvoert over geweten en staat, Hobbes leert in zijn „Leviathan"(1651), dat de staat heerschappij voert over geweten en kerk.Vandaar ook zijn ijveren voor staatsuniversiteiten in plaatsvan kerkelijke.Niet slechts het on d erw ij s, ook de i nq i i s i t i e gaat hiermeeprincipieel van de kerk op den staat over. Zij wordt tegen.woordig dan ook reeds door deze op zeer moderne en verlichtewijze toegepast. Dienden staatsdienaren vroeger de Kerk, thansdienen geestelijkheid en predikanten met niet minder hartstochtden Staat.Vanuit geestelijk oogpunt moeten de oude kerk en de modernestaat, die wezenlijk hetzelfde zijn — machtsmiddelen van heer.schende klassen —, beide vernietigd worden juist door diebeginselen, met welker theoretische vertolkingen zij hunonheilige daden omhullen: religie en zedelijkheid.

Uit : Mr. M. des Amorie van der Hoeven, Over het Wezen derGodsdienst en hare Betrekking tot het Staatsregt. Van een Inleidingen Aanteekeningen voorzien door B. de Ligt. Zeist, J. Ploegsma 1917

DE BETEEKENIS VAN HET HISTORISCH MATE.RIALISME

De beteekenis van het historisch materialisme is voornamelijktweeerlei :lo. dat het de geweldige macht der omstandigheden op denmenschelijken.geest.tot,hiemoe heeft doen zien ; dat het deninvloed van het politiek,oeconomisch leven tot in de uiterstegebieden der ideeele en ideale wereld heeft aangewezen ;

178

1917 DE BETEEKENIS VAN HET HISTORISCH MATERIALISME

2o. dat het de groeiende macht van den mensche.lijken geest op de omstandigheden heeft doenbeseffen. Dit is de diepe zin van het woord van Marx:„De philosophen hebben de wereld slechts verschillend gam:terpreteerd (voor het bewustzijn vertolkt: verklaard, uitgelegd),maar het komt er op aan, haar te veranderen." (CXIII 64)Van nu of gaat de menschheid bewust haar geschiedenismaken, en een nieuwe toekomst scheppen voor het nageslacht.Hoe meer zij dit echter zal doen, hoe meer het historischmaterialisme als verklaringsmethode der geschiedenis te kortzal schieten, en een historisch spiritualisme, dat historischmaterialisme in zich sluit, ons den zin der geschiedenis teverstaan zal geven.Waaruit dan volgt, dat het groote, wat wij in dezen tijdbeleven, niet is de wereldoorlog, maar de heroische inzet dergeestesworsteling om een wereldc ul tuur, die alienen alles omvat. Een cultuur, die religieus en democratisch zalzijn, of — niet zijn. Religieus : ze zal, als alle cultuur, wel.bewusten wel.willend leven uit het Goddelijk Leven wezen.Democratisch: de tijd, waarin de glorie van enkelen rust opsmadelijke massaslavernij, gaat onverbiddelijk voorbij.Doch haar „democratie" zal slechts aristocratie van den Ge e s tkunnen zijn. Deze, die de beste (aristos) is, voere in alien endoor alles heerschappij (cratos). Moge zulk een cultuur, absoluutgesproken, naar veler inzicht onbereikbaar wezen, practisch iszij steeds meer te benaderen. Ja, de mensch is juist in z66verremensch, als hij daarin en daartoe zich geeft.De wetenschappelijke, technische en sociale moge,lij kheden zijn — gelijk wij reeds opmerkten — daartoe thanszeer vele. Wij leven in een tijd, dat de wetten der (1) natuur,van het (2) politiek,oeconomisch en (3) geslachtelijk leven endie der (4) ziel, welke tot voor korten tijd verborgen lagenen wier werkingen men huiverend aanbad als goddelijke of

179

OMWENTELING EN OORLOG 1917

duivelsche geheimenissen, steeds klaarder aan den dag komen.De natuur is reeds geheel ontmythologiseerd. Het politiek,oeconomisch proces in zijn menschonwaardige dierlijkheiden .. . beneden.dierlijkheid genadeloos ontmaskerd. Het geslachts,leven en zijn wetten, tot voor enkele jaren een (religieus)mysterie, wordt in menig opzicht doorgrond ; de ziel doorschouwdin haar levensbewegingen. Er zal tenslotte — al zijn we nog langniet zoo ver — geen mysterie overblijven, dan het alom,tegenwoor,dig, alom,aanbiddelijk mysterie des Levens zelven. Natuurkennis,wereldkennis, zelfkennis is er thans reeds, als nooit. Kennis,die macht blijkt. Maar een macht, die slechts tot wijsheid envrijheid kan Leiden door en in persoonlijkheden, die hun indivi,dueelen willekeur en geslachtelijken drift beheerschen, terwij1zij zich vrijwillig onderschikken aan het groote geheel. Zooniet, dan wordt die kennis ondergang. Heel onze cultuurlooze,ongodsdienstige moderne beschavingssperiode, die in de oorlogssellende haar laagtepunt heeft bereikt, is een aangrijpendbewijs hiervan.

OMWENTELING EN OORLOG

Een medewerker van het „Algemeen Handelsblad" schrijft uitLausanne :„Nu het er op aan komt, demonstreeren (de italiaansche)pacifisten, neutralisten, officieele socialisten op het ijverigst tenbate der verdediging des vaderlands en blijken zij er ookmaterieele lasten voor over to hebben. Bij de door mij dezerdagen reeds genoemde oorlogsdemonstraties van socialistischegemeentebesturen komen thans nog die der socialistische radenvan Bologna, Verona en Ferrara. De onlangs nog zoo roerigearbeiders van Torino stellen thans nog een heelen dag loonter beschikking."

Uit: Mr. M. des Amorie van der Hoeven 1917

180

1917 OMWENTELING EN OORLOG

Was het dan toch goed, dat de belgische christenen en sociaalodemocraten zich met gewapend geweld tegen den duitschenindringer keerden, om hun land en hun rechten te „verdedigen";dat fransche katholieke priesters hun duitschen mede,„geeste.lijken" de bajonet dreven in 't hart, den kogel joegen door't hoofd, om hun te verstaan te geven, dat hun handeling nietuit het beginsel van het evangelie volgde? En hebben zij nugelijk, die zeggen, dat de russische revolutionairen hun socia,lisme gewapend moeten handhaven tegenover de pruisischereactie ; dat Lenin en de zijnen in ieder geval hun maat•schappelijk princiep moeten doorzetten, en een nieuwen toestandstichten, desnoods door vuur en zwaard? Neen 1 Menbehoort te breken met heel het oorlogsstelsel.Terecht merkt Ludwig Thoma, een der voorstanders der Vader,landsche Partij in Duitschland, op : „De „reeele" politicusweet, dat de vrede enkel het einde, niet echter het doel vanden oorlog is; dat de milit a ir e gest eldh e i d den grondslagvoor onderhandelingen verschaft". Een grondslag, die dus nietdeugt en uiteraard nooit kan deugen. En daarom willen wij ookniets met die „reeele" politiek te maken hebben, waaruit tenslotte een vrede voortkomt, die niets anders is, noch zijn kan, daneen voorloopig evenwicht van oorlogskrachten, dat weldra weeropnieuw verstoord zal worden, en tot nieuwen oorlog voeren.Door eigen recht in den krijg door te zetten en te willenhandhaven, door zelfs een betrekkelijk socialisme op dierlijk.benedendierlijke wijze te verdedigen tegen „reactionaire tegen.standers", breekt men juist den internationalen geest van zijnsocialisme stuk: is men gedoemd tot welken nieuwenworm van sociaal.patriotisme dan ook. Het milita•risme moet door iets, dat boven het militarisme in wezen enmethode uit is, bestreden worden; het kan ook slechtsop die wijze overwonnen worden. Wie den oorlog alsmiddel aanvaardt ter „verdediging der revolutie", „valt juist

181

STAKING

1918

daardoor het wezen van DE revolutie aan en ... af. Indien hijhet al op zijn tegenstander wint — hij kan het ook verliezen —,is hij gedoemd, in de toekomst zijn betrekk elijk hooger politiek,oeconomisch bestaan zoolang met geweld te blijven handhaven,als zijn tegenstanders, welk lager standpunt zij ook innemen,van hun geweld niet willen afzien. Wil dat niet zeggen:eindeloos — ?

Uit: „Opwaarts," 16 November 1917

STAKING

De regeering kan een yolk niet vermilitariseeren,indien het yolk zich niet vermilitariseeren laat.

TR. KRUYT-HOGERZEL

Alle geestelijke en lichamelijke krachten der volken zijn inter,nationaal gemobiliseerd voor het zakenbelang der nationalegrootbezitters. Alle „beschaafde" staten — de „christelijke"voorop — worden steeds systematischer tot geweldige kazernesomgeschapen, waarbinnen zelfs vrouwen, kinderen jachten ensloven, opdat toch maar de glorie eener nationale bourgeoisiezal bloeien, van wie het binnen dezelfde grenzen wonendproletariaat, ondanks eenheid van taal, godsdienst, ras enz. mêêris vervreemd, — door dieper tegenstelling van belang geschei,den — dan een schildersknecht in Amsterdam of Berlijn vaneen havenarbeider in Yokohama, een chauffeur in Chicagovan een lastdrager in Constantinopel.— Maar hoe is 't mogelijk, dat het proletariaat zich hiertoe leent ?Drie hoofdoorzaken zijn hier aan te wijzen.NOOD. De proletarier wordt in de wereld geboren buiten dewereld. Gelijk voor 't kind Jezus, is voor hem geen plaats danin den stal. Feitelijk hoort hij dan ook tot het vee van deheerschende klasse: tot de orde der nut tige diere n. Welwordt hij gewoonlijk niet met dezelfde zorg onderhouden als

182

1918

STAKING

het hondje der milliardairsdochter, het renpaard van den heer,de stier van den boer. Maar het winstbelang brengt nu eenmaalmee, dat er toch in zooverre voor de geestelijke ontwikkelingder bezitloozen zorg wordt gedragen, dat zij in staat blijvenhun voortbrengingsarbeid in vredes., hun voortbrengingsa envernietigingswerk in oorlogstijd te volvoeren. Wat er tot nogtoe aan maatregelen kwam om arbeiders wettelijk te beschermen,werd afgedwongen of door uitgebuiten, die opgegeeseld waren,of door de eischen van het moderne productieproces. Eenland moet nu eenmaal soms braak liggen ; een paard en eenkoe moeten worden gestald ; een trekhond zelfs bezwijkt dooroverwerk bij ondervoeding. En zoo begreep men, vooral inverband met de nieuwe techniek, dat de werktijd moest wordenverminderd juist om de productie intenser te maken ; dat inhet algemeen de levensvoorwaarden van het proletariaat nu endan wat behoorden te worden verbeterd. ') Dit is, met denstrijd voor zelfbevrijding der moderne arbeiders, de reden,waarom sinds het midden der vorige eeuw allerlei wetten werdenuitgevaardigd om den proletarier min of meer te beschermen,zwangere vrouwen en zwoegende kinderen eenigszins te ontzien,het volksonderwijs iets hooger op te voeren, e.d. Waar geenkrachtige arbeidersbeweging was, geschiedde niets meer dande techniek nu eenmaal noodzakelijk eischte ; waar een zeerkrachtige arbeidersbeweging was, hoogstens iets meer. Zoosterk was de bourgeoisie. Zoo stond zij op haar „rechten,"erfelijk beschikkend over den rijkdom der aarde, uitmuntenddoor bekwaamheid en kennis, met in haar dienst de „geeste,lijkheid" van ontaarde kerken, heel 't apparaat van pers, school,en zoo maar voort. Zeker, er waren altijd enkelen onder de

1) Hoezeer dit ook thans nog de opvatting is, moge blijken uit de volgende woordenvan den Kamer:Overzicht:schrijver uit de „N. Rott. Courant" van 1 Maart j.1.:„Ondervoeding moet ongetwijfeld tot elken pits voorkomen worden, een uitgeput,uitgemergeld yolk staat stellig zwakker in den concurrentie,strijd der toekomst".

183

STAKING

1918

heerschende klasse, die voelden, zeer goed wisten, dat het zoo nietmocht ; die het niet langer wilden. Nu hier, dan ginds verzettenzich „edeldenkenden" tegen de tyrannie en uitbuiting, waaraanhun klassegenooten het proletariaat onderwierpen. Maar hoeweinigen waren het! En daartegenover stond, dat de bezittendeklasse honderden der bekwaamsten, uit de bezitlooze massageboren, omkocht door haar goud, haar ambten, machtsposities.Die werden dan vaak de allerijverigste handhavers en bevesti,gers van de burgerlijke orde.Het proletariaat verkeert van geboorte of aan in een toestand vanv o 1 sla gen a fhank elijk h eid. De niet,bezitter heeft slechtszijn lichaam, zijn ademhaling, zijn hart, zijn spieren, zijn hoofd.Geen voedsel, geen kleeding, geen woning. Zelfs de allereerstelevensvoorwaarden ontbreken hem. Opgroeiend, ziet hij alomgesloten deuren en hekken. „Verboden toegang" grijnst hemoveral aan. Wat hem ter wereld blijft, is slechts de weg dienaar kantoor, fabriek, werkplaats, de wei, de schuur en naarden akker leidt, en hier en daar een kerk, een boschje, watplantsoen. Volkomen ellende drijft hem onverbiddelijk naarden bezitter om voedsel, om kleeding, om woning. En dezehoudt hem dan — zooals het in een nude, scherpe beeldspraakheet — het mes van den honger op de keel, en spreekt: „Wiltgij voor mij werken of niet? Gij behoeft natuurlijk niet. Deslavernij is afgeschaft. Wij Leven in een vrije wereld. Maardoet gij 't niet, dan kan ik uw honger niet stillen ; dan hebik geen kleeding voor u, geen dak. . . Tenzij in gevangenisof bedelkolonie. Beslis 1" Zoo spreekt de bezitter lang nietaltijd met woorden — zeer vele bezitters zouden trouwens zooniet kunnen spreken ; verscheidene van hen laten slechts anderenvoor zich spreken, en weten niet eens, hoe die 't doen —, zoospreekt de bezitter feit el ij k: door zijn be3taan ; metterdaad:doordat hij slechts in dienst neemt, wien hij op dit of datoogenblik voor zijn zaak kan gebruiken, als winstvoort,

184

1918

STAKING

brengende kracht, hoe dan ook. En zoo moêt de bezitter welspreken, wil hij leven naar de beginselen van het tegenwoordigmaatschappelijk stelsel. Weigert hij dit, dan komt hij, hoeminder hij heeft, des te eerder zelf in nood. Dan zal ook hij,met zijn gezin, tot 't proletariaat vervallen — een van degrootste rampen, die men kent —. Er staat dus voor denbezitter een premie op harteloos handelen. Hoeminder geweten, hoe rijker ; hoe meer gelegenheid om zijnwinstbegeerte te bevredigen; maar ook om edele vreugde tebeleven: zijn vrouw en kinderen een menschwaardig bestaante verschaffen, kunsten en wetenschappen te beoefenen, wijs:begeerte. Maar er staat reuzenb oete op li efdevol ha n,delen. Hoe meer geweten, hoe armer. Hoe armer, des teminder kans zich geestelijk te ontwikkelen, ja zijn gezin teverzorgen. Daarom voedt de bezittende klasse haar kinderenvan der jeugd of aan zoo op, dat zij in staat zullen zijn een„positie" in te nemen in de maatschappij. Dit is hun levenstaakdat ze het „een heel eind in de wereld brengen." Allereerst„er boven op" blijven, d.i. op het proletariaat. En dan steedshooger klimmen. 't Is waar, dat men bij iederen trap, dien menmaatschappelijk stijgt, steeds meerderen vertreedt. Doch datvolgt nu eenmaal uit de orde der dingen. Het financieel, hetzakelijk belang beslist. Onmiddellijke en middellijke moordzelfs, leugen en bedrog acht men normaal, wanneer de winstdie onverbiddelijk eischt. Engels en Tolstoi overdrevenminst, toen zij zeiden, dat de menschheid in politiek.oeco,nomisch opzicht nog benedenmenschelijk leeft. Feitelijk iszij in 't beneden dierlijke verzonken, doordat de menschzijn zedelijk vermogen in dienst van zijn zelfzucht heeftgesteld. Het tegenwoordig maatschappelijk stelsel wordt,en kan slechts worden geleid, door intellectueele roo f:dieren.In de wereld geboren buiten de wereld, zal 't proletariaat des

185

STAKING 1918

te machteloozer overgeleverd zijn aan de bezitters, naarmatehet zwakker is aan inzicht en geestelijke kracht. En hoe zeer ishet dat. De kapitalistische klasse heeft op de bezitlooze letterlijkalles voor. Zij beschikt niet alleen over den wereldrijkdom,maar ook over de kennis. En kennis is macht. Den lichamelijkenen geestelijken nood van het yolk gebruikt ze als geweldigemiddelen om het te dwingen tot welk werk dan ook, zelfs tot hetproduceeren van wat grof is, slecht, verderfelijk, gemeen.Hoevelen hebben dien nood niet als een noodlot aanvaard?Geslachten waanden, dat het nu eenmaal zoo moest, dat het nietanders kon; dat God het zoo wilde; dat het de goedkeuringwegdroeg van Jezus ... Nog zijn er honderdduizenden, ook onderhet proletariaat, die deze „maatschappelijke orde" meenen temoeten aanvaarden. Zelfs op godsdienstige gronden. In dennaam van Christus IHoevelen dachten en denken nooit na ; worden door nietsdan door onmiddellijke levensdri Et bewogen. Als hunhonger maar gestild is, hun dorst, dan is het goed. Hoevelenijveren niet blind om zooveel mogelijk te verdiene n, hoeen waartoe dan ook.Doch er waren immer vrouwen, die liever stierven, danverdierven. Mannen, die niet ten koste van alles wilden blijvenleven. Die iets verstonden van den zin der chineesche spreuk :„Wij verafschuwen den dood, maar er is iets, dat wij meerdan den dood verafschuwen, en daarom zijn er gevallen, waarinwij het gevaar niet willen ontwijken."Zeker, het kapitalisme spant om ons als een metalen net.Wezenlijk is thans alle arbeid min of m eer prostitutie. Maarer is arbeid, die een maatschappelijken kant heeft, die voorden groei en bloei van lichaam, ziel en geest van ons aliennoodzakelijk is. Er is arbeid, die behouden, uitgebreid behoortte worden ook in een normale samenleving, slechts andersgericht: niet op winst voor weinigen, maar op aller welzijn.

186

1918

STAKING

Men kan al dadelijk slechts go e d w e r k willen doen. Menkan een strijd inzetten voor een nieuwe samenleving.Nog al te weinigen wijden zich aan en in dien strijd. Entoch, reeds eeuwen vroeger, in tijden van slavernij en onder•drukking, waren er hier en ginds — in Juda, Indie, Chinahonderden jaren voor Christus, in het Romeinsche Rijk vannegentien eeuwen geleden —, die begrepen, hoezeer het mensche,lijk is, dat wij ons uit kracht van innerlijken drang boven demoeilijkste omstandigheden heffen; dat wij de wereld opwentelenuit innerlijke kracht; dat wij uit scheppen boven onsz el f.Gevoel van goddelijke roeping dreef droomers, dichters, denkersvan ouds tot heiligen strijd; bracht hen in conflict met heer,schers en verdrukkers. Zij wilden zich niet tot machtsinstru.ment der bezittende klasse leenen. Zij riepen op tot worstelenom een nieuwen tijd, die uit en door de menschen zelf moestworden geboren; doch slechts geboren zou kunnen worden,als de menschen zelf herboren werden tot het Ideaal, dathen dreef.De internationale,broederschaps,idee werdwakker onder de volken. Eerst slechts bij enkelen, en nogmaar hier en ginds. Maar eindelijk bij velen.Het is de groote verdienste van athelstische anarchisten ensocialisten geweest, dat zij het maatschappelijk ideaal deroorspronkelijke christenen, der middeleeuwsche droomersovernamen, en, uit kracht van hun nieuwe kennis, dat idealenuchter, practisch trachtten door te voeren. Wij erkennen, datindien de socialisten trouw waren gebleven aan de beginselen,die zij met zooveel geestdrift altijd weer naar voren brachten,de wereldoorlog, ondanks allen ijver van kerkelijke leidersniet mogelijk was geweest. Hoe bleek ook echter velersocialisme phrase.— Wat was van dit alles de oorzaak?Het was vooral de ANGST, de zucht tot zelfbehoud: egolsmeen groepsegolsme.

187

STAKING

1918

Een wijsgeer heeft het dier den vleeschgeworden angst genoemd.Hij had gelijk. Want angst wil zeggen : bang zijn voor leed,vluchten voor den dood. Het is keerzij van de begeerte omeindeloos voort te bestaan, den instinctieven drang naar zelf,behoud. Het dier is er gedurig op uit, zich en zijn soort leeden dood van het lijf te houden. Het kan niet anders willen.En het is zulk een dierlijke angst, die de millioenen thans inde loopgraven houdt en naar de munitiefabrieken drijft. Zondertwijfel zijn er onder hen velen, door waan verblind, die levenin een roes. Meerderen echter, tienduizenden beslist, zoudenwel ernst willen maken met hun christendom, of met hunsocialisme, maar .... de angst. Wie niet gehoorzaamt, krijgtden kogel. Iedereen stemt 't toe, ook hier in Nederland: alser geen doodstraf stond of gevangenisstraf op dienstweigering,als men maar zeker was, dat de vijand ook dienstweigeren zou,dan dan .... De pers vooral werkt maar steeds op de angst.Zij prikkelt het instinct van zelfbehoucl. En de regeeringengeven in phrasen en leuzen het voorbeeld niemand valt aan;iedereen „verdedigt". Angst van de heerschers, uit hebzuchten machtsdrift geboren, joeg met allerlei middelen den angstvan de volken op. Het werd een yolk erenwaanzin vanangst, een wereldnachtmerrie tot bezetenheid toe. En wieniet gansch en al bezeten waren, wie nog wel degelijk wisten,dat het voornamelijk verbloemde begeerte en gemaskerde heb,zucht was, — helaas, de meesten gebruikten hun min of meerhelder gebleven verstand om alles goed te praten. Of omte zeggen, dat nu — juist nu! — het oogenblik om zich teverzetten niet doelmatig gekozen was. Uit angst. Angst vooreigen lijf en leden. Angst voor vrouw en kin deren. Angst omde massa te verliezen, die men jaren had geleid. Angst omdoor de heerschers te worden neergegeeseld, gekerkerd, gedood.Tienduizenden christenen, sociaaldemocraten en anarchistenweten zeer wel, dat zij op dit oogenblik handelen dwars in

188

1918

STAKING

strijd met wat hun het heiligst is — vooral onder de leidersmoeten er zijn die dit weten —; en honderdduizenden, millioenenzouden het kunnen weten, als zij het wilden weten; vrijwelalle leidslieden der volken durven het do odeenvoudign i et te willen wete n. Waarom vechten zij? Waaromwekken zij anderen op tot vechten? Waarom mobiliseeren zij?Waarom zeggen zij: „De nationale gedachte overheerscht denationale geschillen"? Uit angst. In Gods naam dooden maar,om zelf te kunnen blijven levee. Anderer landen vernielen,om 't eigene te sparen. Anderer vrouwen en kinderen belagen,uithongeren, verminken, vermoorden, om eigen vrouw enkinderen te beschermen. — En ach! hoe worden zij beschermd.Als gij uw vrouw en kinderen wilt beschermen, geef dan aanieder ter wereld het eenig.practisch voorbeeld, en blijf thuis.Maar verlaat niet eigen vrouw en kinderen om anderer vrouwen kinderen aan te vallen, wier mannen ook al weer omde hunne te beschermen, de uwe aanvallen. Zelfs demachtige duitschers hebben hun vrouwen en kinderen nietkunnen beschermen: wat een ellende daar onder het yolk!En heeft het belgische leger de belgische vrouwen en kin,deren beschermd? Kan zelfs het amerikaansche leger deamerikaansche vrouwen beschermen : wordt de aarde nietbedreigd door wereldhongersnood? — Angst maakt kort,zichtig. Angst verblindt. Blind van angst vliegen de volkenelkander naar de keel.En hier, in Nederland, wie regeert? De angst. De angst vande bezittende klasse voor Duitschland, voor Engeland, voorJapan. Angst vooral, dat de millioenen menschen om en bijden evenaar zullen worden weggeroofd, die aan het hollandschkapitaal winst opbrengen moeten. Angst dreef en drijft totmobilisatie voort, tot weerbaarmaking van NederlandschHeel het yolk geraakte in een angst. En al die angst werd.gemaskerd als moed : „Wij zullen fier onze neutraliteit hand,

189

STAKING

1918

haven!" — Waarheid is, dat Nederland zich karakterloosgedraagt. Het kruipt en buigt naar alle zijden. Het smokkelt,en maakt oorlogswinsten, eindeloos. Voorts, dat het niet instaat is, zijn neutraliteit te handhaven, indien ze geschondenwordt. Dat weet de koningin ; dat weten de generaals ; datweten de ministers, de kamerleden, de volksleiders; dat kunneneindelijk zelfs de priesters en de predikanten weten. Tochblufte men maar voort — totdat de feitelijke toestandklaar en open lag, dat zelfs de leiders der S.D.A.P. de phraseniet meer volhouden konden — uit angst.De hollandsche sociaaldemocraten deden mee aan het mobili,seeren. Zij keurden de mobilisatiecredieten goed, uit angst hien:,uit zorg daarvoor. Zij hoopten door hun loyale houding... deregeering der bourgeoisie gunstig voor het yolk te stemmen. Deheerschende klasse maakte hiervan onmiddellijk gebruik. Enthans na drie.en,een,half jaar het burgerlijk regiem te hebbengesteund, moet Troelstra zelf erkennen, dat de regeeringhet yolk bedrogen heeft en laat hongeren.Hoevelen weten niet, dat oorlog en christendom zijn als wateren vuur; dat wereldkrijg en sociaaldemocratie met elkandervloeken; dat anarchie en imperialisme niet te vereenigen zijn?Onder het nationale ransel zwoegend, het militaristisch moord,tuig op zijde en schouder, sloffen, zwaarbeladen, moede troepenlangs de met bloed getrokken grenzen voort, en zingen zondervuur de Internationale.Men erkent, dat de wereldoorlog een zakenoorlog is — jazelfs, dat christenen onderling niet vechten mogen —, enmobiliseert maar voort, altijd gereed, om aan den wereld,waanzin deel te nemen, zoodra de leiders van het politiek,oeconomisch proces te Berlijn, te Londen, Washington of Parijshet oogenblik hiertoe gekomen achten: altijd in angst. Wantniet het hollandsche yolk, zelfs niet de nederlandsche groot,kapitalist, buitenlandsche machthebbers beslissen

190

1918

STAKING

voor ons over oorlog en vrede. Angst regeert ook Nederland.Angst de wereld.Het proletariaat wordt niet slechs door nood en angst, hetwordt vooral ook door BEGEERTE in dienst van den nationa,listischen Mammon gedreven. De gemiddelde proletarier iswezenlijk niet beter dan de gemiddelde kapitalist. Telkens weerzeggen ons grootondernemers, winkeliers, bedienden, arbeiders,dat in het tegenwoordig maatschappelijk leven vrijwel dooralien, in ieder geval door zeer, zeer velen min of meer vanboven of tot onder toe, gelogen en gestolen wordt. 0 o kvoor den proletarier staat een premie op geweten,loosheid; een reuzenboete op trouw aan zijn over,tuigin g. Allereerst eischt de staat, die het belang der heer%schende klassen vertegenwoordigt, dat een christen, een socialistzijn geweten geweld aandoen zal. En de patroon jaagt telkensal te „Lastige" arbeiders van zijn fabriek, zijn werk, zijn scholenonderwijzers mogen zelfs niet in hun vrijen(1) tijd antimilitarisme,van,cle,daad of revolutionair socialisme propageeren.Door nood eener, en het voorbeeld der heerschende klasseanderzijds moest trouwens het proletariaat haast wel materia,listisch, leugenachtig, heb, en heerschzuchtig worden. En hetis het geworden. Het is niet slechts lichamelijk, maar vooralook zedel ij k verzwak t. Er leeft in de ziel van hetyolk een zinlooze drift naar al meer, zoo goed als in dengeest der heerschende klasse. Telkens kan men zien, hoe deeene arbeider den anderen harteloos verdringt; de eene groepzich ten koste van een tweede opworstelt, en zoo maar verder.En werkt men gezamenlijk voor zijn vakbelang, deze samen,werking mist te vaak zedelijke waarde, omdat men in de eersteplaats, zoo niet uitsluitend, voor eigen materieele voordeelenstrijdt. Weg is daarenboven geheel het verantwoordelijkheids,besef voor het werk, waarvan men leeft. Naar waarheid heeftin „Opwaarts" Tr. Kruyt—Hogerzeil geschreven :

191

STAKING

1918

„De arbeiders gevoelen niet meer als alles overheerschendenwil den drang in zich, zich van het kapitalistisch stelsel tebevrijden. Het kapitalisme heeft, als het grootste onheil, ditin hen bewerkt, dat het hun gedachtenleven heeft verdorven,dat het de ziel in hen heeft gedood. De arbeiders kennenzich niet meer als menschen met menschelijke waarde enverantwoordelijkheid tegenover elkander. De arbeiders zijngewoon geraakt, alles voor geld voor het kapitalisme te doen :zij verkoopen hun arbeidskracht, zij moeten dit doen en zijzijn zoozeer door de ellende gedrukt en het kapitalisme heefthun toestand zoo erbarmelijk gemaakt, dat zij aan niets andersdenken, dan voor loon te arbeiden, dat zij niet meer van hunmensch.zijn afweten, dat zij zich niet meer afvragen of hunarbeid niet hun menschaijn verrtietigt. De arbeiderszijn gewoon geraakt geen verantwoordelijkheid meer voor hunarbeid op zich te nemen ; het komt er niet op aan, wat zijarbeiden, als zij maar een goed loon ontvangen. 'Ook van die begeerte maakt de heerschende klasse gebruik.Zij koopt door hooge loonen de arbeiders om tot verraadvan hun geloof, hun socialisme. Zij prikkell hun mammonistischedrift, en drijft ze tot oorlogsdienst.De assistent,secretaris van het amerikaansch Ministerie vanArbeid deelt — naar „De Telegraaf” ons meldt — het vol:gende mee :

„Wie durft ontkennen, dat de Amerikaansche loontrekkers als Masse oprechttrouw zijn aan de zaak, waarvoor hun land strtidt?„Door de tooverachtige kracht der arbeiders, zijn er in vier maanden tijdsveertig nieuwe steden uit den grond verrezen, die een millioen werkliedenzullen huisvesten, en duizend nieuwe schepen zullen spoedig de zeeindoorkruisen. Onze monsterokanonnen zullen zan het Westelijk front inEuropa spoedig hun stem doen hooren.„De arbeiders kunnen den oorlog morgen doen ophouden, maar nietteminduurt de oorlog voort. Welk beter bewijs van den trouw der arbeiders

192

1918 STAKING

zou men kunnen eischen? Welk beter bewijs heeft eenige andere standgegeven?„Ziet naar de wervenl Geen man, die werkloos is. Ook honderdduizendenstuwadoors en zeelieden doen trouw hun werk. Dit is van temeer betee:kenis, daar er een industrieele verwarring was gesticht door de noodzake,lijkheid, het arbeidersleger radicaal te schiften, door het volharden van eenaantal werkgevers bij verkeerde methoden, en door de schandelijke miskenningder loontrekkers weer door andere patroons, en hun onzinnigen eisch, datde arbeiders door de regeering gedwongen zouden worden, voor h unparticulier voordeel te werken.„De arbeiders hebben zich meer dan geduldig getoond, omdat zij wisten,dat deze irriteerende toestand spoedig voorbij zou zijn en omdat zij in hunhart het opperst gewicht van de behoefte van hun land gevoelen in dezenstrijd voor de democratic en tegen de eerzucht van Duitschland, een modernRomeinsch keizerrijk te worden. De Amerikaansche loontrekker weet, datons land van zich ontwikkelende democratic uit zelfverdediging ten oorlogis getrokken, en hij kent deszelfs democratische mogelijkheden te goed, omhet niet te verdedigen. Hij weet voorts, dat niet de volkeren der vijande,lijke landen ons bedreigen, maar de militaire kaste, die het yolk beheerschtdoor middel van een autocratische regeering„Het beste bewijs, dat de Amerikaansche loontrekker deze dingen begrijpt,ligt in zijn handelwijze. Van alle Amerikaansche maatschappelijke belangen,zijn de zijne 't slechtst vertegenwoordigd in de regeeringslichamen en tochgeeft hij aanstonds aan den oproep gehoor, als er zware en gevaarlijkearbeid te doen valt. Hij heeft het meest te lijden gehad onder de stijgingder prijzen van de eerste levensbehoeften en toch heeft hij niet geweifeldin zijn toewijding aan de nationale zaak, ondanks zijn wantrouwen, datdeze prijzen ten goede komen aan eenige groepen, die over hem denkenals de oude slavenstaten over hun menschelijk vee dachten.„Al zijn handelingen toonen, dat de Amerikaansche arbeiders niet terug,schrikken voor eenigen last, dien hun burgerschap hun oplegt. Dearbeidsgeschillen, die ontstonden, hadden uitsluitend betrekking op loon.kwesties. Nergens was er een staking tegen den oorlog gericht. In honderdgevallen, waarin mannen en vrouwen billijke grieven hadden, hebbenzij die vrijwillig onderworpen aan scheidsrechters en ondertusschen hunwerk voortgezet."

XIII 193

STAKING

1918

Het is niet noodig, de phrasen in dit stuk te ontmaskeren.Zij zijn al ontmaskerd. Maar het gaat om deze ontzettendewaarheid, die gij ook in de „N. Rott. Courant" bevestigdkunt zien met betrekking tot de engelsche arbeiders : dat hetproletariaat in de verschillende landen, zooveel het kan oorlogs.winst maakt. Dat het de omstandigheden gebruikt, en trachtzich onmiddellijk zooveel mogelijk te bevoordeelen ten kostevan de ellenden, die uit den oorlog noodzakelijk volgen.Dat het zijn leven dragelijker wil maken binneneigen grenzen, door dood en ve:rderf te bereidenvoor hen, die in „vijandige staten" wonen.Nood, angst' en begeerte drijven mannen, vrouwen, kinderende munitiefabrieken in. Nood, angst en begeerte houden denationale weerbaarheid, en zoo den internationalen wereldkrijgin stand. De meerderheid van alle legers zijn proletariers. Enzij wonden voornamelijk proletariers. Zij schieten hun armen enbeenen kapot, hun oogen blind. Zij rooken ze blind met giftigegassen. Zij hongeren ze uit. Zij scheuren ze de ingewandenopen met de bajonet. Zij slaan hun de schedels stuk met dekolven van hun geweer. Welk edel denken er ook nog zooevenachter 't voorhoofd van den „vijand" woonde, — reeds spattenzijn hersenen uiteen. „Leve de Internationale! Weg met dewapenen der barbaren! Geloofd zij Jezus Christus!" Proletariersvergieten proletariers bloed; christenen christenbloed ; priesterspriesterbloed. De aarde druipt van bloed. Er is een vlek ophaar kleed, een bloedvlek, duizenden vierkante kilometers

groot. En ze kan die maar niet uit haar groen gewaad weg:2, -

wisschen. Een reuk van bloed gaat naar den hemel op.Die gruwel is slechts mogelijk, doordat achter het front nietslechts mannen, maar ook en vooral socialistische en christe-Iijke proletariers vrouwen werken in de munitiefabrieken;doordat het proletariaat der verschillende landen, voorzooverhet niet naar de loopgraven gaat, kanonnen giet en kogels, granaten

194

1918

STAKING

met springstoffen vult, vliegmachines en bommen vervaardigt,geweren, sabels, bajonetten, — alles.Het heeft niets menschelijks, zelfs niets dierlijks meer. Ditgroot duel van oorlogsindustrien om louterokapitalistische be-langen, waarin christenen en socialisten gedurig al hun liefdeen hun idealen schenden, is beneden het dier. Het is de helop aarde.Maar weg dan toch er mee! Laat er nood zijn en angst, waser te midden van nood niet immer ter wereld LIEFDE, enondanks duizenden, milliarden angsten MOED ? Vindt men nunergens „liefde, sterker dan de dood" ? Zal lage begeerte hetwinnen, en is er gansch en al geen ZELFBEHEERSCHING?Is niet iemand juist in zoover mensch, als hij zich wijdt aan hethoogste wat hij denken, het beste wat hij willen, het zuiverste,wat hij gevoelen kan? En zich daaraan wijdend, breekt hijimmers drukkende omstandigheden stuk ; stuwt hij in zijnworsteling de wereld met zich naar boven I Hoe zou er trouwensooit van de idealen van christendom of socialisme zelfs maareen weinig worden benaderd, wan n e er de m en schenaltijd weer ontrouw werden juist op de critieksteoogenblikken? Van ouds zijn er geweest, die aan het beeldvan den keizer zelfs geen korreltje wierook wilden offeren. Zijhebben de wereldontwikkeling verder gebracht. En daarom,medesocialisten, medechristenen, indien er nog iets in u brandtvan heilig vuur, knielt niet voor. Mars en Mammon. Niet zondermeer gebogen voor omstandigheden. Doet wat gij kunt, om udaarboven uit te werken! Als gij zoo kamp voert voor dennieuwen tijd, dien gij reeds voor u ziet, omdathij in u leeft, als gijthe, mensch zijt bij uitnemendheid, dan zult gij doen door.dringen het reddend besef, dat de bron der v r ij h e i dslechts is te vinden in onszelf. Het socialisme isgeenroode jas, geen japon, die gij nu aan, en morgen weer uittrekt.Gij moogt uw christendom, juist als het erom gaat, maar niet

195

STAKING

1918

eenvoudig verloochenen. Indien de duitscher gelijk heeft, diezei, dat oorlog slechts mogelijk is, wanneer een zedelijk mora=torium wordt ingesteld, dan hebben christenen den krijg uit hunbestaan to bannen.De ware maatschappelijke strijd is niet een gedurig scher:mutselen om onmiddellijke voordeeltjes hier, of een geduldiggedrag uit hoop op eeuwige zaligheid ginds, maar : geinspireerdzijn door universeele liefde en 't wagen ; het desnoods durvenverliezen ; geen geluk zoeken voor zich alleen, doch het ver.werkelijken van het beginsel der kameraadschappelijkheid. Hetis een strijd, die opkomt van binnenuit. Uit levensovervloed:men kan zijn vuur, zijn geestdrift niet meer in zich bergen :men moet! Zooals een boom in lentetijd zijn leven niet meerbinnen houden kan, maar uitbreekt in knoppen, bladeren,bloesems, en de bloesems haar harten zullen geven aan de zonen worden vruchten, — zoo breken waarachtig maatschappelijkedaden voort uit een zeer diepe, sterke, onverwoestbare gezind:heid. Weten slechts is niet genoeg. Weten vergroot den angstjuist der zelfzuchtigen. L iefde a 11 e en s c he pt moed.Angst en nood vergaan voor moed en liefde. En begeertebuigt voor zelfbeheersching. Geeft niet toe aan dierlijke angstenen onwaardige driften. Wat zult gij anderen bevrijden, als gijzelf nog slaven zijt ? Wat zoudt gij zoo trouwens bereiken ?Een yolk heeft de regeering, die het waard is : een slavenvolkzal ondanks christelijke phrasen of socialistische leuzen ondertyrannen zuchten. Door driften en begeerten bezetenen richtenzichzelf juist onder de beste omstandigheden het snelst tengronde. Niets gevaarlijker dan vrijheid voor losbandigen. Eennieuwe wereld wordt slechts uit nieuwe menschen geboren.Omdat wij alien dat eigenlijk zeer wel weten, zijn wij zoozeerontroerd door de daden van Liebknecht en Adler. Ja, vanFritz Adler ook. Er is in diens verdedigingsrede zooveelheldhaftigs ; zijn gedrag is zulk een sterke openbaring eener

196

1918

STAKING

edele gezindheid, dat ieder zedelijk mensch dien man weleeren moet. Zijn daad was — meenen wij — de allerhoogste niet.Doch hoeveel hooger stond zij dan die van millioenen oosten,rijksche katholieken, die zeggen den oorlog te verwerpen,tenzij het een rechtstrijd is, die wel degelijk begrijpen, dathet zcit,langer mag noch kan, en zich toch maar niet losbreken durven;dan het vroom gepraat en bidden van den paus, de phrasenvan den Wereldbond der Kerken, de „studie" van den Anti,Oorlogs,Raad Zijn zedeleer stond Adler desnoods moordaanslagtoe. Hij overwoog alles wel. Hij stelde zich toen bewust indienst van het recht, wetend, dat het zijn zou: leven tegenleven. En toch heeft hij ten slotte voor zijn rechters getuigd :„Volgens mijn overtuiging is het dooden van een mensch eenon,menschelijke, een niet,menschelijke daad ; maar ik wist, datrondom mij de barbaarschheid zegevierde en de menschengedwongen werden elkaar te dooden. De oorlog is volgensmijn overtuiging on,menschelijk, evengoed als de revolutie,omdat ook door haar bloed vergoten wordt. Maar nog meerverafschuwen wij den moord, den gewelddadigen dood, metvoorbedachten rade gepleegd. Het is onze zedelijke plicht,om naar het woord van Marx een nieuwe maatschappij tedoen ontstaan, wier eehig doel is de arbeid en de vrede.„Een dubbele moraal verscheurt thans de wereld.De eene wordt ons geopenbaard door de schoone leer vanChristus : „Gij zult niet dooden!" Het is de leer van de ware•vertegenwoordigers van het Christendom, niet van hen, diehet Christendom onteeren ; het is de leer van Tolstoi."Het is in strijd met christendom en socialisme beide, elkaarvoor ellendige doeleinden neer te schieten. Vandaar onzedankbaarheid voor de daad der fransche, engelsche, duitsche,oostenrijksche, russische, amerikaansche dienstweigeraar s.Overal zijn er dan toch maar trouw gebleven I Hun hartenstraalden als sterren van sterken moed. Hun licht drong door

197

STAKING

1918

de wanden der kerkers, ver over enge grenzen. En nu is hetalom aan het wakker worden. In Rusland ontzaglijk. Maar ookreeds in Oostenrijk,Hongarije, in Duitschland, in Frankrijk,in Engeland, in Amerika zelfs komt het op. Men walgt vanhet bloedige handwerk. Men eischt vrede. Jets van een nieuwelente komt over de wereld.Ook in Nederland groeit de revolutionaire stemming. Dochlaat ons in ons oordeel niet oppervlakkig wezen. Is 't vaakwel meer dan reageeren op onmiddellijken, uitersten nood?Een revolutie mag maar niet een maag. en darm,reactie weze n. De nood wordt buitensporig groot. Maarals de honger van 't yolk is gestild, zal het dan weer in zijnsloppen en stegen kruipen ? Wanneer de ingewanden weerverzadigd zijn, — wat zal er van de onrust overblijven?Het lijden van het proletariaat is internationaal ten top gestegen.Het bloedt uit myriaden wonden. Het kan welhaast niet meer.Zelfs in Nederland, dat onmiddellijk buiten den oorlog bleef,kreunt het yolk. De nationale eenheid valt internationaallangzaam maar zeker uiteen. Ook bier is ,duidelijk een grovebarst. Het spant.Wij achten die oprechte breuk oneindig veel beter, dan datde groote leugen „nationale eenheid" voortbestaat, de oorlogwoedt, de vrouwen hongeren en de kinderen over heel dewereld sterven van ellende : een bloedig offer zonder hoogerdoel. Maar 't komt er nu op aan, de revolutie door een nieuwe,zuivere gezindheid to heiligen. Er wordt steeds meer gestaakt,in 't buitenland en bier. Uit nood, uit angst, uit wanhoop,doch ook uit zedelijke ontzetting, afschuw van de grootemenschenslachting, diepen haat tegen het kapitalistisch regiem.Dat is goed I Laat het nu in Gods naam niet meer gaan omvijf cent per uur hooger loon — al kan ook loonsverhoogingnoodig zijn niet allereerst om wat eten of geluk voor zichzelfen de zijnen, voor eigen klasse of groep : staak t, omdat g ij

198

1918

STAKING

de persoonlijkheid niet langer in u wilt latenschenden, noch in uw zusters en broeders!Zoo wordt de staking groot en goed. Het proletariaat, dat welgenoodzaakt is, zich als arbeidskracht te verhuren, dat in eendagelijksche slavernij verkeert van Mars en Mammon, toontin de beginselstaking die nu in alle landen wakker wordt, ietsvan zijn innerlijke kracht, zijn word en d e v rij heid. Hetonttrekt gedurende een, drie, tien, twintig dagen zijn persoon,lijkheid aan den verachtelijken dienst van het kapitalisme. Hetwil er schade voor lijden desnoods. Het wil het verliezenvoorloopig. Het wil, in zijn edelsten, zelfs strijdend wel tegronde gaan, als 't moet.

En misschien zullen zoote gronde gaand na een kort feest van vrijheid,wij voor verre makkers bereide' een zege,die niet verduistert.

Het proletariaat begint in beweging te komen, worstelend omzelfbevrijding. Hoe kan het slechts winnen? Heel het rader,werk staat stil, als uw machtige geest het wil. Er zijn tealien tijde zeer groote, sterke, gigantische slaven geweest,lichamelijk geweldig, geestelijk krachteloos. Maar ook warener immer uitwendig zwakken, die innerlijk z(56 krachtig bleken,dat zij door de macht hunner persoonlijkheid de tijden open,scheurden, en uit hun hart nieuwe vreugde zonden over heelde wereld. Het is geestkracht die wij noodig hebben, en wekkenwillen in de ziel van het proletariaat, in het hart van iedermensch. En daarom roepen wij ook steeds weer tot beginsel,staking op.Allereerst tot gedurige, blijvende, permanente staking.Geen verdelgingsmiddelen maken. Weigeren te werken injeneverstokerijen; in fabrieken, waar schadelijke surrogaten

199

STAKING

1918

worden vervaardigd. Weigeren gemeene taal te zetten en leugenste drukken — want het gif des geestes is het gruwelijkst gifvan al —. Weigeren munitie te fabriceeren ; slagschepen temaken, kruisers, torpedo.jagers, onderzeeers, mijnen, houwitsers,kanonnen, mitrailleurs, geweren, granaten, sabels, bajonetten,soldatenkleedij enz. Het zijn de kapitalisten, die den oorlogmaken ; het zijn de proletariers, die hem mogel ij k maken.En omgekeerd : zonder het proletariaat kan de heerschendeklasse in den oorlog niets doen.Leent u niet voor het soldatenwerk! Beseft, dat de bezittersvan uw land geen oorlog ontketenen kunnen, al hebben zij allevernielingswerktuigen, die gij maar saam denken kunt, wanneerhet yolk niet wil vechten.Er zijn munitie.arbeiders, ook in Nederland, die 't eigen werkvervloeken. Zij hebben de kracht niet zich eruit te breken.Daar is hun vrouw, hun oude moeder, hun kind. En 't eigen,hijgend leven zelf eischt onderhoud. Maar hoewel door noodgedwongen, aanvaarden zij hun werk toch niet geheel alsnoodlot. Hoewel door angst gedreven, soms licht b ij h e ne en sprankje moe d. Het is immers al iets, het beteekentsoms zeer veel, als in het buitenland, als hier, mannen en vrouwenin de munitiefabrieken een tijd hun werk neerleggen. Hetis een eerste rukken aan de ketenen ; het is een eerste spannenvan de spieren : ten slotte zullen hun boeien springen, en zullenzij — het voorbeeld volgend van dien fabrikant hier te lande, dieweigerde zijn fabriek aan de regeering voor munitiefabricagebeschikbaar te stellen — hun arbeidskracht tot het verachtelijkdwangwerk niet meer leenen.In de permanente staking van munitiebereiders en soldateneeren wij vooral de daad der zelfstandige persoonlijkheid, dieweet, waarvoor zij leven wil en sterven. Deze daad is juist alspersoonlijke, tevens een vertegenwoordigende daad,die al meer andere wekt. Zij werkt door in het hart van de

200

1918

STAKING

massa, binnen de kazernes en daarbuiten. De steeds groeiendepermanente militaire staking behoort in al sterker mate te wordengesteund door tijdelijke stakingen in het z.g. bur,gerlijk leven, die grooter en grooter van omvang, voortdurendnauwer samenhangen, massaal worden, en op beslissendeoogenblikken tot algemeene werkstaking leiden. Even.als de dienstweigering hebben wij de burgerlijke stakingen tebegrijpen niet slechts als een strijd tegen den eigen patroon omonmiddellijk voordeel, maar ook als een strijd tegen alle patroonster aarde tot in Klein.Azie, Japan, Australia, de Kaap.Kolonietoe, voor menschwaardig bestaan van elk mensch, waar ookter wereld; niet tegen de eigen regeering alleen, doch tegenalle kapitalistische regeeringen samen; een strijd voor allearbeiders en alle volken, dus ook voor 't eigen yolk; een strijdvoor vrienden en vijanden beiden, zelf voor de eigen heerschersen verdrukkers, hun kinderen en kindskinderen, heel het mensche,lijk geslacht: een strijd tot bevrijding der wereld.Uit christensocialistisch oogpunt is slechts beginselstakinggeoorloofd. Doch zoowel de kleinste staking kan principieelzijn, als de grootste beginselloos. Het hangt a f van demotiveerin g. Voor een welbewust, redelijk mensch gaatde eenvoudigste loonstrijd reeds met een zeer diep, principieelgeschil gepaard, of liever : hij komt daaruit op. Het is in de eersteplaats onze taak, dit zelfs bij de kleinste staking naar voren tebrengen. Bovendien zal het kunnen gebeuren, dat door eenschijnbaar onbeteekenende aanleiding (wanneer b.v. een paararbeiders weigeren al te vernederende voorwaarden te aanvaarden)een groote en machtige volksdaad wordt geboren.Door middel van doelmatig toegepaste stakingkan men de regeering op critieke oogenblikkenverhinderen, misdaden te begaan. Vooral zij, diezich nog niet sterk genoeg achten den militairen dienst per,manent te weigeren, of zich los te breken uit munitiefabrieken

201

STAKING

1918

en andere oorlogswerkplaatsen, vinden hier gelegenheid tebewijzen, dat hun ziel niet volkomen is verslaafd Als demilitairen in Nederland bij duizenden en duizenden eens eendag staakten, om te protesteeren tegen de ondervoeding dermassa, het zou een voor immer geboekstaafd, zedelijk feit zijnin de historie des lands. Soldaten! die nog niet volkomenbreken kunt met het militarisme, die het nog uithouden kuntin uw vernederend pak, maakt u innerlijk sterk, en tenminstegereed, om met de arbeiders saam bij duizenden en tiendui.zenden u te verzetten tegen het drijven der imperialistischeregeering. Doelmatig stakend, heft men tijdelijk hetgeweldsysteem op, waaronder de menschheidz u c h t. Arbeiders! het is niet uw smaad, dat gij bijgeval staakt,maar, dat gij werkt op de slechtst denkbare wijze. Niemandheeft het recht een ander tot werken te dwingen. De kapita,listische klasse dwingt u zelfs tot het verachtelijkst werk.Niemand heeft het recht een ander tot dooden te dwingen.De overheid richt u als bloedhonden af; machthebbers kunnenu ieder oogenblik vernieling, plundering, moord bevelen. Destaat, instrument der heerschende klasse, dwingt christenen ensocialisten „zoo noodig" — en de geheime diplomatie d.i. hetnaakte zakenbelang beslist daarover — om aan hun internationalebeginselen ontrouw te worden, en bun broeders en zustersover de grenzen te vermoorden.Zelfs blijven, gedwongen tot werken, de werkers en werkstersalom van het noodige voedsel verstoken. „Er zal in Neder.land geen honger worden geleden," heeft eens minister Treubgesproken. Doch zijn collega Posthuma schijnt te hebbenverstaan „in Duitschland"; dat wil zeggen: in de duitscheloopgraven, en: niet door de duitsche bourgeoisie. Endan, o zeker, ook niet in Nederland. T.w. door O.W.ers enandere bezitters. Nationale eenheid inzake militie, klassen,tegenstelling bij de distributie!

202

1918

STAKING

Hoe kon er echter zooveel naar Duitschland worden uit.gevoerd? Wie laadde het alles in schepen en treinen? Wiesmokkelde het over de grenzen ? Die g r o o t e, s t er k ema ar karakterlooze slaaf: het hollandsche proletariaat.Dat slechts kortzichtig vraagt om loon, „verdienste". Dat zelfsin N.V.V. en S.D.A.P. het groote doel van den strijd almeer uit het oog verliest, en in dit meest spannende tijdsgewricht der wereldgeschiedenis, nu het imperialisme zichdoor den oorlog sterker tracht te maken dan ooit te voren,den strijd voor 't socialisme uitgesteld heeft tot ... na den„v r e d e", d.w.z. tot na den dag, waarop de wereldbourgeoisiehaar machtsverhoudingen onderling wederom zal hebbenvastgesteld, en haar geweldsysteem met de oeconomischeverhoudingen en met de nieuwe technische eischen in overeerpstemming zal hebben gebracht. Vervult eenige regeering ter aardehaar nationalen en internationalen plicht niet — en waar is eenregeering, die haar plicht vervult? — vanwege het winstbelangder bezitters, uit oorlogsnoodzaak (wat wezenlijk een enhetzelfde is) of waarom dan ook, dan stake het yolk z ij na r b eidl Weigeren de transportarbeiders, weigert het spoorwegspersoneel, dan is de regeering machteloos. Het moest nietnoodig zijn, dat mannen als seinwachter Alders 't signaal oponveilig zetten, wanneer er treinen met troepen afgaan opAmsterdam. Er moest geen machinist of stoker in Nederland zijnte vinden die troepen verplaatst, en wel allerminst naar dehoofdstad, het hart van het land, waar men ze als kozakkenafjagen zal op hongerige burgers. Alle seinen moesten oponveilig staan, en alle wagens ledig, alle locomotieven zondereenige beweging, wanneer de uitvoerpolitiek der heerschendeklasse een aanslag blijkt op den welstand des yolks. 1)1 ) Men zal wellicht opmerken, dat het spoorwegpersoneel niet mag staken : het zouzich dan „aan contractbreuk schuldig maken." Maar wanneer het spoorwegpersoneelop principieele gronden staakt, dan is het juist bezig de fout goed te maken, dathet zich aan die verkeerde, vernederende voorwaarde onderworpen heeft. lo. is het

203

PRODUCTIEVE ASSOCIATIE 1918

Zonder twijfel zal de nood de arbeiders zoolang naar deheerschende klasse drijven, tot zij zelf in staat zullen zijnhet oeconomisch proces te dragen en te leiden. Maar juistde gedurige strijd — niet met de wapenen der barbaren, maarmet het geestelijk zwaard : met steeds meer kenni s, diemacht is, uit kracht van een w i 1, die door oefening sterker ensterker wordt — kweekt zelfbeheersching en organisatie, toe,wijding en solidariteit, welke thans het meeste noodig zijn.De oeconomische omstandigheden laten socialisme toe. Volk!laat u langer niet tot kapitalisme en militarisme dwingen.

Uit: Soldaten en Arbeiders, staakt 1 Rede in hetvoorjaar van 1918 uitgesproken op het Lucas=bolwerk te Utrecht. Honnef, Rotterdam 1918

PRODUCTIEVE ASSOCIATIE

Er ontwaakt den laatsten tijd onder zeer veel geestverwanteneen behoefte om te komen tot productieve associatie. Men wijstcrop, hoe zij, die in hoofdzaak de voortbrengers zijn, niets overhun voortbrengselen te zeggen hebben; dat tusschen den (onrechtlijdenden) voortbrengerearbeider en den (nogmaals onrechtlijdenden) verbruikerearbeider een groot aantal menschen staan,van wie de meesten slechts parasieten genoemd kunnen worden.Men spreekt van meerwaarde, werkloosheid, en vestigt deaandacht op het inderdaad zeer bedenkelijke feit, dat deheerschende klasse nu reeds middelen beraamt, om het uitbuietingsstelsel na den wereldoorlog met kracht verder te ontwikkelen.„De vakbeweging heeft tot heden, behalve socialistische propac

altijd onzedelijk, wanneer machthebbers van machtelooze.1 beloften afdwingen doorhen voor de broodvraag te stellen ; 2o. hebben de spoorwegmenschen de consequentiesvan dit alles niet kunnen voorzien, wel het minst met het oog op den oorlog. Alsredelijke, verantwoordelijke, zedelijke wezens zijn zij o zelfs verplicht, zich zoospoedig mogelijk uit de aangelegde boeien los te breken.

204

1918 PRODUCTIEVE ASSOCIATIE

ganda, hoofdzakelijk zich bepaald tot hervormingsarbeid: watmeer loon en korter arbeidstijd. Worden de arbeiders thansniet voortgedreven naar het verachtelijke collectief contract,wat goed beschouwd „meer strop dan voordeel" is, en boven.dien het stempel zet op de loonslavernij? Hiertegenover zoueen Oeconomische Bond van Arbeiders, mits goedopgevat en begrepen, grooten steun kunnen verleenen aanstakende arbeiders, velerlei artikelen, tegen lageren prijs dantot nu toe, ter beschikking stellen en groepen arbeiders vanden loondienst vrij maken. Ook zou in eene dergelijke orga,nisatie een welkom tegenwicht gevonden worden voor desteeds brutalere uitbuiting en opdrijving der prijzen van dehoogstnoodige artikelen. Vereenigd hebben wij de macht,omdat wij de voortbrengers zijn, hoofdzakelijk de verbruikersen, ten opzichte van kapitaal, omdat wij door ons groot aantalflinke sommen kunnen bijeenbrengen : men denke slechts aan dekolossale contributiebedragen welke in de moderne vakbewegingworden opgebracht". (F. Bolderhey)Wij hebben over deze zaken veel gedacht. En zijn in beginselvOOrstanders van productieve associatie. Maar na ernstig onder,zoek en bespreking met deskundigen meenen wij nadrukkelijkte moeten verklaren, dat productieve associaties o.i. alleen kansvan slagen kunnen hebben, wanneerlo. de menschen, die zich vereenigen, doordrongen zijn vanhet feit, dat zij hebben te vervullen „een zware taak voor degroote zaak";2o. de deelnemers aan een dergelijke associatie niet in deeerste plaats voor zichzelf werken maar, door en in hunorganisatie, voor een nieuwe samenleving (immers, wanneeralien zich op die wijze organiseeren, is daarmede het kapitalismeopgeheven); en bereid zijn, gezamenlijke en persoonlijke offerste brengen, indien dit moet, zoowel in geld als in arbeid(de mogelijkheid bestaat dus, dat men in zekere omstandig:,

205

PRODUCTIEVE ASSOCIATIE 1918

heden lang zal moeten werken voor betrekkelijk laag loon,terwijl soberheid van leven gedurig eisch is) ;3o. de deelnemers geen liefhebbers zijn, wier handen scheefstaan voor practisch werk, of luie, romantisch.gezinde, gemak.kelijk levende idealisten — want dat zijn de parasieten, diehier woekeren maar zaakkundige menschen, die kunnenen willen zwoegen;4o. de deelnemers zich ernstig voornernen, kleine afgunstenen beknibbelarijen nimmer toe te laten in hun samenleving ;daarentegen elkander zoo lang mogelijk te eeren, en slechtste concurreeren, door elkaar te overtreffen in eenvoudig doenvan het goede ;So. de deelnemers erkennen, dat in zekere opzichten technischeen zakelijke leiding zoowel uit bedriifs, als uit zielkundigoogpunt noodzakelijk is, en de man of de vrouw met inzichtzedelijk recht heeft van spreken ;6o. er geregeld gedachtenwisseling plants heeft tusschen debedrijfsleiders en de anderen, zoodat in groote lijnen deleiding bij alien berust ;7o. men zich niet vereenigt tot een secte van gelijkdenkenden engelijkgeloovigen met uitsluiting van anderen, maar ieder die uithet beginsel der kameraadschap mee arbeiden wil, als makkertoelaat (men hoede zich voor zelfoverschatting, eigengerechtig.heid, sociale genotzucht, quasi.profetisme., quasi,messianisme);80. men niet te dicht op elkander gaat wonen, noch eischenvan intimiteit of vriendschap stelt maar het recht erkent vande persoonlijkheid op ruimte en eenzaamheid, en van hetgezin op betrekkelijke zelfstandigheid ;9o. men voor alle dingen contact zoekt met alien in den lande,die hetzelfde willen ;10o. men zich in verbinding stelt met hen, die reeds hetzelfdedoen, zooals hier te lande de vereeniging „GemeenschappelijkGrond,Bezit" (CXIV);

206

1918 PRODUCTIEVE ASSOCIATIE

11o. de leiders, liefst alien, nauwkeurig studie maken vanwat op dit gebied reeds geschied is, opdat men niet in oudefouten vervalle (nieuwe fouten zijn de ergste niet: zij brengenvoor de toekomst nieuwe gelegenheid om 't beter te doen ;oude zijn echter totaal overbodig);12o. men de productieve associaties in innig contact houdtmet de verbruiks.coOperaties van arbeiders en geestverwanten(een der moeilijkste quaesties voor de productieve associatieis het afzetgebied ; die wordt zoo als vanzelf opgelost ; omge,keerd kan de verbruikscoOperatie een flink deel van haar winsttoekennen aan de productieve associatie als bedrijfskapitaal).In enkele opzichten kan het socialisme thans reeds onze daadzijn. Wij kunnen trachten het beginsel der kameraadschapzooveel mogelijk toe te passen. Wij kunnen maatschappelijkgoed werk kiezen. Wij kunnen pogen eigen behoeften al meerin te perken, en steeds meer aan de gemeenschap of te staan.Wij kunnen door welwillende gezindheid en practische hulp.vaardigheid bewijzen dat, voorzoover het aan ons ligt, eennieuw maatschappelijk leven min of meer mogelijk is. Grenzenzijn hier overigens niet aan te geven. Niemand doe zich tezeer geweld aan! Niemand eische te veel van den ander. Zelfnaar vermogen zich inspannend, verheuge men zich over elkedaad van vrijheid, over elk roersel van kameraadschap, elkschijntje van liefde bij anderen: het kiemt dan toch al!Doch propagandisten voor consequente practijk hebben zichte hoeden voor alle overdrijving, die — hier wel in hetbizonder — schaadt. Is het socialisme in enkele opzichtenmin of meer mogelijk, en kan het dit zijn krachtens onzegezindheid, — ondanks de zuiverste en de krachtigste daadblijft de kapitalistische maatschappij ons lot, zoolang hetwereldkapitalisme niet is opgeheven.Aangenomen, dat een productieve associatie van bewuste entoegewijde makkers min of meer slaagde, zoo zou dit alleen

207

PRODUCTIEVE ASSOCIATIE 1918

kunnen, wanneer de samenwerkenden rekening hielden metden aard en de eischen der tegenwoorclige maatschappij, enzich op menig gebied aan haar aanpasten Want eenproductieve associatie komt niet als de heilige steen vanMekka uit den hemel vallen. Ook heeft zij veel meer behoeftendan deze. Haar levend organisme zal met duizenden vezelenvast zitten aan en in het kapitalistisch stelsel. Snijdt men dieaf, dan wordt het ondergang. Hoe goed ook innerlijk geor,ganiseerd, hoezeer haar leden zich onderling ook sociaal ver,houden, als oeconomische eenheid ten opzichtevan de buitenwereld zullen de geassocieerdengedoemd zijn kapitalistisch op te treden; hungemeenschap zal in wisselwerking moeten staan met de grootemaatschappij, waarop zij voor grond, grondstoffen en machinesis aangewezen, en wier markten zij voor afzetgebied nietzal kunnen missen; met den machtigen staat, die het onderwijsder jeugd binnen geheel zijn gebied beheerscht, en die aldadelijk onverbiddelijk belasting eischt. Binnen eigen kringsocialist, behoudt de productieve associatie in deze maatschappijnochtans een kapitalistischen grondslag, zij het ook-en dat blijft haar beteekenis uit principeel, persoonlijk enen propagandistisch oogpunt — ondanks haar zelf. Er zijnbovendien conflicten denkbaar, die in dezen tijd van „burger,dienstplicht" de bloeiendste vereeniging van samenwerkendemakkers met an slag vernietigen kunnen ; tenzij men zijnassociatie zelfs zou willen behouden, door op ander gebiedzijn socialistisch beginsel heviger dan ooit te schenden :door b.v. aan oorlogsproductie mede te gaan doen; zijnpropagandawerk in daad en woord voor practischrisme neer te leggen, enz. Wie in zulke gevallen altijd eenzijdigvoor zijn associatie koos, zou tot een opportunisme vervallenals dat van het N.V.V. en de S.D.A.P.; van de duitscheleiders der sociaaldemocraten, die meer letten op de welvaart

208

1918 PRODUCTIEVE ASSOCIATIE

van de millioenen marken bevattende kassen der medestrijdersbinnen eigen grenzen, dan op het heil der gansche wereld, enzoo verraad pleegden aan het hooge, dat ze zeiden voor te staan.Wie ook zijn productieve associatie desnoods niet durft teofferen, om zoo noodig, maar weer in dienst te treden vankapitalistische patroons — al zal hij altijd nog liever stervendan „dienen", munitie maken, vergiftigdelevensmiddelen e. d. —,die zal tengevolge van zijn eenzijdige aandachtsbepaling en begrips•verenging ondanks zichzelf van een vooruitstrevend strijdervoor de nieuwe vrijheid in een reactionairen handhaver deroude slavernij verkeeren ! Het zou ons heel wat aangenamerwezen te vernemen, dat de kolonie van Paul Passy in haarstrijd tegen het corrupte fransche imperialisme was bezweken,en haar leider gevangen genomen — of na gevangenisstrafweer les gaf in een der vakken waarin hij uitmunt, tot hij aande universiteit opnieuw met den staat in botsing kwam dan,zooals nu, een prentbriefkaart van hem te ontvangen met eenafbeelding van een der boerderijen zijner productieve associatieerop, en enkele wel is waar hartelijke woorden, doch waaruittevens blijkt, dat deze edele en geleerde medestrijder met alzijn „toegepast socialisme" een dienaar van Mars is geworden.M.a.w. voor paradijsje spelen is het oogenblik nu allerminstgeschikt. Ook de productieve associatie behoort een s t r ij d.organisa tie te zijn, die samenhangt met geheel onze worste.ling tegen de kapitalistische samenleving en tegen den geestvan zelfzucht en groeps.egoisme, waaruit ze werd en wordtgeboren.Ook meenen wij niet, dat iedereen, die onze grondopvattingendeelt, onmiddellijk zedelijk verplicht is, tot de practijk derproductieve associatie over te gaan. Men moet eerst wel weten,dat men werkelijk in staat is, dit pionierswerk op zich tenemen. Bovendien is het mogelijk, dat iemand zeker nuttigof edel werk in deze maatschappij verricht, dat hij reeds min

XIV

209

PRODUCTIEVE ASSOCIATIE 1918

of meer socialistisch kan richten, en zoo, zij 't op andere wijze,mee werkt aan de komst der nieuwe gemeenschap. Wel echterkan zoo iemand, — al dadelijk door deel te nemen aan de met deproductieve associatie in verbinding staande verbruikscoOpe,ratie — de nieuwe stichting daadwerkelijk steunen en bevorderen,doch meermalen zal hij het o.i. terecht zijn plicht achten, zijnplaats te behouden in d e z e maatschappij. Slechts ingevalvan zeer bizondere roeping, gepaard gaande met voldoendebekwaamheid, is er reden om tot de nieuwe gemeenschap toete treden.Dit geldt voornamelijk voor een betrekkelijk zeer klein deel diermenschen, die over het algemeen geen typisch.proletarischenarbeid verrichten : in wier werk reeds iets van vrijheid enpersoonlijkheid zich openbaren kan. Voor de meerderheid derarbeiders daarentegen schijnt ons productieve associatie en uitprincipieel en uit practisch oogpunt aanbevelenswaardig, wan.neer zij tenminste met de hierboven neergeschreven twaalfvoorwaarden rekening houden willen.Zoolang de maatschappij kapitalistisch is en blijft, behoudthet streven naar productieve associatie ondanks alles een nietgeringe waarde.Er zijn in de eerste plaats st e r k e nature n, die voor eennieuwe samenleving zoo rijp zijn geworden, dat ze niet meerkunnen wachten, geen dag en geen uur. Die er gaarne welvaarten leven aan wagen. Dat zij het wagenEr zijn in de tweede plaats menschen, vaak zwak op zicz el f, en toch van bizonder socialen, religieus.ethischen aanleg,voor wie een dergelijke spheer van leven haast onmisbaar is,opdat ze zich als persoonlijkheid ontplooien. Nu verkommerenze. Hier wordt hun levens, en groeikans geboden. Het zijhun gegund IZijn de eersten vooral geroepen om de omstandigheden tebreken en om te buigen, de laatsten zullen door de gunstiger

210

1918 PRODUCTIEVE ASSOCIATIE

omstandigheden ten slotte steeds sterker worden, en eindelijkook als krachtige strijders in de groote worsteling treden.Hoe menig edel aangelegd geestverwant heeft schrijver dezesal niet zien verkommeren tengevolge van de genadeloozezakenmoraal en de aan alle schoonheid, liefde en waarheidvijandige practijk der moderne maatschappij. Hoeveel lichtis gedoofd voor goed; hoeveel vuur ging ondoelmatig — niettot sociale arbeidskracht omgezet — verloren.In de derde plaats kan het vraagstuk der werkloo s.h e i d hier op betere wijze worden opgelost dan op de slap.philantropische manier, welke thans nog al to veel gebruikelijkis, en die voor den werkwillige meest gepaard gaat met smaaden verarming.En ten vierde: er zijn thans o e fe nscholen noodig voorvrijwillige zelfbeheersching en kameraadschappelijke offer.vaardigheid. Men zou uit dit oogpunt de productieve associatiesstudies kunnen noemen tot een menschwaardige samenleving.Zij hebben, evenals de daad der dienstweigering, vertegen.woor dig en de w a a r d e. Dergelijke gemeenschappen kunnencentra van propaganda voor practisch socialisme worden,doordat men er rustig en eenvoudig bewijst : „Dit, en dit,en dit is mogelijk, wordt werkelijkheid I"Van neomarxistische zijde bereikt ons het verwijt : „Het isnu de tijd niet voor dergelijk geliefhebber." Hetzelfde verwijt,dat sociaalpatriotische opportunisten aan Lenin en Trotzkyhebben toegevoegd ... Met dat al hebben deze de wereldrevolutienader gebracht, en werkt hun daad voor eeuwen inspireerend.Zeker, zij hebben vele, soms wel grove fouten gemaakt, —dat kon niet anders. Maar ook van fouten kunnen wij,menschen, leeren. Door schade en schande ervarende, hoe hetniet moet, ontdekken wij ten slotte hoe het gaat.Wie, als schrijver dezes, het „niet met de wapenen derbarbaren" ook in den politiek,oeconomischen strijd wil laten

211

PRODUCTIEVE ASSOCIATIE

1918

gelden, en in dit opzicht dus de revolutie revolutioneeren,— wie zich bewust is, niet te strijden voor de sociaal,demo.cratische samenleving, die allereerst schijnt te zullen komen,maar voor een daaropvolgende maatschappij, laatzich door dergelijke argumenten niet afschrikken. Hij meent,dat zelfs in Rusland dienstweigering zoowel als productieveassociatie binnen kringen waarin geen geweldsgezag heerscht,voor hem en zijn geestverwanten uit zijn beginsel zou volgen

waarschijnlijk zouden zij daar thans trouwens gevangen zijn,zoo al niet erger') Hij strijdt daarvoor in heilige nuchter,heid, maar onvervaard, en antwoordt aan ongeloovig enmeelijdend glimlachende marxisten : „Wij verhouden ons totu, als b.v. de boeren in Luthers tijd tot de opkomendeburgerij. Die boeren moesten wel in hun strijd ten ondergaan, en toch wees de richting van hun bloedspoor hetproletariaat den weg naar nieuwe vrijheid ; zij en de communardsen de bolsjewiki zijn de voorloopers der eerstvolgendesamenleving, de uwe. Maar uw ma a t s c h a p p ij is deallerlaatste niet! Zooals tijdens het feodalisme, dat hetkapitalisme in zich droeg, in dit kapitalisme reeds uw socialismeschuilde, zoo kiemt in deze kapitalistische maatschappij temidden van uw socialisme reeds de onze. Wij zijn de revolutievan uw revolutie, welke volgens uw eigen dialectiek nood,zakelijk is."Geen eenzijdig optimisme derhalve. En evenmin eenzijdigpessimisme. Ook geen utopie. We1bewust van doel en taak,van weg en middelen, een strijd gestreden, die nog menigemislukking en nederlaag met zich zal brengen. En dit Aleskalm en zonder veel ophef aanvaard 1

Uit: „Opwarts," 26 Juli en 9 Aug. 1918

1) Er zijn inzake dienstweigering door de Sovjet:Regeering begin 1919 eenige maat:regelen genomen (CXV 79-80). De practische werking hiervan is echter onvoldoendegebleken (CXVI 16-17 CXVII).

212

1918 GEESTELIJKE WEERBAARHEID

GEESTELIJKE WEERBAARHEID

Onder den titel „Het vraagstuk der weerloosheid van drieerleistandpunt beschouwd", verscheen bij de Hollandia.Drukkerijto Baarn een uitnemend boekje, waarin mej. A. E. de Vrieseen niet onverdienstelijke vertaling geeft van drie artikelen, in„The international Journal of Ethics" van 1917 verschenen.Zij zijn geschreven door D. J. Bolton, P, Gavan Duffy enRobert K. Richardson. leder van hen beschouwt het vraagstukder weerloosheid uit een ander oogpunt. De vertaalster ken•schetst hun opvattingen als volgt : „de eerste houdt zich vastaan een letterlijke toepassing van het voorschrift van Christus:„zoo men u op de rechterwang slaat, keer hem ook de linkertoe"; de tweede sluit zich bij deze opvatting aan, dock onderdit voorbehoud, dat het voorschrift alleen geldt voor hen, dieden geest van Jezus ten voile in zich opgenomen hebben,terwijl de derde de toepassing van Jezus' voorschrift wijzigenwil overeenkomstig de eischen van onzen tijd en beschaving."Schrijver dezes, wiens overtuiging in dit opzicht het best doorde gedachte „geestelijke weerbaarheid" wordt saamgevat, achtzich door geenerlei voorschriften tot bepaalde practijken ge.bonden. Hij aanvaardt slechts spreuken uit den bijbel of welkander boek ter wereld ook, wanneer die hem een gelukkigeuitdrukking schijnen van zekere gedachten of gedachten•groepen, die, voor zoover hij zien kan, waarheid vertolken.Indien hij zich christen noemt, zoo geschiedt dit, omdat hijmeent, dat wat hij ziet als de kern van het christendom, hethart is van zijn eigen 'evens. en wereldbeschouwing. Daaromheeft hij tegen de min of meer wettische opvattingvan zekere gedeelten der Bergrede, welke men ook b.v. bijTolstoi vindt, ernstige bezwaren. Beter dan het woord „voor•schrift" der inleidster voldoet hem derhalve de verklaring vanBolton zelf: „Newton vond de wet der zwaartekracht niet uit...

213

GEESTELIJKE WEERBAARHE1D 1918

hij toonde haar slechts aan. En toen Christus ons vertolktedeze voor ons Leven meest onmisbare van alle goddelijkewetten — de sympathie, die het begin van alles is en diealtijd geweest is en altijd zijn zal — was hij de grootste vandie machtige wolk van getuigen — dichters, wijsgeeren engeleerden — wier getuigenis wij tot onze schade voorbijzien."Bolton is vooral een practicus. Men spreekt met ontzetting —zoo zegt hij — van de ramp van den „Titanic", met ontzettingover den oorlog, alsof dat alles noodlottige toevallen waren.Doch deze ontzettende gebeurtenissen volgen met noodzakelijk,heid uit onze handelwijzen. „Er is op de wereld evenveelruimte voor Engeland en Duitschland, 2.1s er op den oceaanwas voor den ijsberg en den „Titanic", maar de koers dienzij volgde n, bracht de botsing teweeg." Aanleiding entot oorlogen zijn er immer genoeg, doch dit zijn geen redenendaartoe, „omdat de ware belangen van alle volkeren dezelfdezijn." Maar omdat men de wetten der menschelijke natuurheeft verwaarloosd, hebben wij de harde ervaringen van denoorlog opgedaan. Tenslotte zal ontwapening de eenige practischepolitiek blijken. „Zou niet zelfs de meest militaristische aan:voerder het vruchtelooze inzien van te vechten tegen mannen,die den moed hadden niet terug te vechten, die zelfs bereidschenen hun (den aanvallers) vriendelijkheid te bewijzenHoe zouden zij (de vijanden) een yolk tot slaven kunnenmaken, dat zelfs den dood uit hun hand niet vreest ?Slavernij is een geestestoestand, en onze ervaring vanwerkstakingen leert ons, dat ook bij een geringe mate vanaaneensluiting en vastberadenheid er niets te beginnen is tegen's menschen macht om zijn arbeid en gehoorzaamheid teweigeren." De tegenwoordige engelsche practijken rechtvaardigenhet pruisisch militarisme. En terwijl de door ieder vervloekteoorlog voortgaat, zijn onderwijl de neutrale landen bezig hunbewapening te versterken d.w.z. noodzakelijk nieuwe

214

1918 GEESTELIJKE WEERBAARHEID

botsingen voor te bereiden Geen wonder, dat de vrijhedenvan Europa een voor een verdwijnen. Slechts „de methodevan het christendom" blijft ons over.Een anderen kant der zaak brengt de predikant P. GavanDuffy naar voren. Hij wijst er allereerst op, „dat de beschavingin haar ontwikkeling langzaam maar zeker de Christelijkemoraal tracht nabij te komen"; vervolgens onderstreept hij,„dat de eischen der Christelijke zedeleer in de taal van onzentijd moeten worden uitgedrukt; dat is de eerste, noodzakelijkestap tot het werkelijk in praktijk brengen dier leer"; een leer,die in het eene woord „liefde" kan worden saamgevat. Doch„de groote prediker dezer moraal (kan) slechts die mannersen vrouwen gebruiken ... die vervuld zijn van een vast, alles,overheerschend doel, menschen, die in het bezit zijn ofhongeren naar het bezit van heldhaftige hoedanigheden, diebereid zijn alles te trotseeren en ook te lijden in het voerenvan een eervollen strijd."Het is o.i. een uitnemende verdienste van dit opstel, dat deschrijver zich zoo krachtig mogelijk keert tegen alle week e,lijkheid, sentimentaliteit en zelfzuchtige vrees.Dat hij den goeden kant van Nietzsche — het hard zijn uitliefde — naar voren brengt. „Weerloos" is al te vaak karakter,loos. Terecht noemt Duffy het slap zijn in de practijk, hetzich alles maar laten aandoen e.d. de grofste parodie op dechristelijke moraal, die men zich kan denken. Zoowel onzenmede, als tegenstanders geven wij deze woorden in ernstigeoverweging. Er zijn nog immer „weerloozen", die, laat onszeggen, bang voor bloed zijn, ook voor hun eigen bloed;feitelijk menschen, die veel griezelen en weinig durven. Dieliever hoon en smaad en pijn willen ondergaan om zoo tenslotte het leven te behouden, dan voor hun beginsel levenen, zoo het moet, sterven. Deze beroepen zich wat al telichtvaardig op Christus' „zachtmoedigheid". Naar waarheid

215

GEESTELIJKE WEERBAARHEID 1918

merkt hiertegen Duffy op : „De zachtmoedigheid die Christuspredikte, ging altijd samen met kracht en overwicht." Het isde bedoeling van zijn moraal, „d at de bandelooze krachtzal warden overwonnen door een sterkere macht,alleen niet door dwangmiddelen." Weerloosheidzonder liefdekracht acht de schrijver zonder twijfel terechtverre beneden geweldsaanwending uit liefde. Vergeleken bij.,een valschen vrede" noemt hij zelfverdediging „iets edels."Weg met Jaffe onaandoenlijkheid, ongeestelijke berusting enzelfzuchtige verdraagzaamheid! Dit is zoo waar, dat de houdingvan Belgie dichter bij het ideaal van den waren strijd staat,dan het geval zou geweest zijn, indien het ter wille van hetvoordeel, aan den valschen vrede verbonden, zich had latenvertrappen en zijn tractaten had laten schenden. De schrijververonderstelt hier, dat de belgen bewust in den strijd zijngegaan voor heilig recht. Deze veronderstelling een oogenblikaanvaardend, hebben wij zijn stelling volkomen juist teachten. Ziedaar dan ook de reden, waarom wij gedurig weerden rechtsstrijd der russische revolutionairen, van alle radicalesociaaldemocraten in buiten% en binnenland zoo hoog hebbengeschat. Achten wij hun werk ook al niet, als Enka, „toe:gepast christendom" — veeleer toegepast jodendom — hunbeste vertegenwoordigers en een groot deel der massa strijdenvoor een heilige zaak met volkomen toewijding; zij openbareneen heldhaftigheid en trouw aan hun overtuiging, die wijslechts hebben te bewonderen en na te volgen in den strijdop onze wijze.Er zijn — vervolgt Duffy — twee spheren. „Elk heeft zijneigen moraal". Menschen moeten niet vechten als dieren Tochzullen zij vechten, totdat de oorlogsgeest overwonnen is doorden geest van Christus. Maar zoolang er gevochten wordt,staat de gewapende zelfverdediging en gewelddadige strijd voorrecht en vrijheid oneindig hooger dan het zich alles maar laten

216

1918 GEESTELIJKE WEERBAARHEID

aandoen uit opportunisme en vrees — m.a.w. dan Nederland'shouding op dit oogenblik in de wereldhistorie Een nieuwemoraal moet uit een nieuwen geest worden geboren. Eerst danzal de mensch strijden op een hem waardige wijze, en de(uitwendige) wapenen der barbaren versmaden, omdat hijzooveel betere (in zich) heeft. — Ook dit geven wij onzen tegen.standers in overweging, voorzoover zij altijd weer nadrukkelijkeischen, dat wij geen „scherpe woorden" zullen gebruiken,geen felle kritiek uitoefenen, alles maar over ons heen behoorente laten gaan. Telkens als onzerzijds aanvallend of afwerendkrachtig wordt gesproken of geschreven, heet het : „Dat zijn nude zachtmoedige weerloozen." Welnu I k a r akterloozezachtheid volgt j uist niet uit ons beginsel, hoegemakkelijk dit ook voor onze bestrijders zouzij n. Wij zullen zoo noodig den bliksem hanteeren. Onswapen is het zwaard van den geest. Onze liefde is sterk engroot, hevig en brandend : vuur, dat koesteren, maar ookschroeien kan. Voel ook Duffy's woorden in 't geweten branden,wanneer hij schrijft:„Als wij een les zullen trekken uit deze vreeselijke slachting,dan moeten wij allereerst tot het inzicht komen, dat de oorlogslechts verbijsterend scherp doet uitkomen, wat in tijd van vredein landen, die zich Christelijk noemen, de drijfveeren zijn vanleven en handelen. Wij voeren oorlog om te hebben, omdatwij leven om te hebben ; wij onderdrukken door geweld vanwapenen, omdat wij onderdrukken door zelfzucht en heteigenbelang van ons maatschappelijk en economisch leven;dooden in oorlogstijd met kogels en granaten, omdat wij intijd van vrede dooden door gevoelloosheid en liefdeloosheid,verraad en zelfzucht. Welke waarde heeft het, dat eenman weigert om te gaan vechten als hij thuisblijvende zijn broeders verdrukt en hun lijdenonbewogen aanziet? Waar blijft de heerlijkheid van het

217

GEESTELIJKE WEERSAARHEID 1918

sokkenbreien in den naam van Christus voor hen die aanhet front staan, wanneer wij in het eigen land heel gelatenonze broederen zonder schoeisel en kleeren zien rondloopen ;of levensmiddelen voor de strijdende legers naar het buiten,land zenden, terwijl wij ongevoelig blijven bij den aanblik vaneen Leger hongerlijdende werkloozen in het eigen land, aanhet aanschouwen waarvan wij van lieverlede zijn gewoongeraakt ?.... het is niet gewaagd te zeggen, dat ons knusse,kerkelijk gesanctionneerde en beschermde leven thuis, waarkerken ledig en menschen dakloos blijven, droevig afsteektbij den oorlog met zijn heldenmoed, 2 ijn zelfverloocheningen zijn onvoorwaardelijke bereidwilligheid om te geven, metzijn voorbeelden van teeder medelijden, volharding en grout,moedigheid van sterke mannen en hun eerbied en bewonderingzelfs voor de dapperheid hunner vijanden. Wie onder de ernstigdenkende en godsdienstige menschen, zal durven beweren, datde oorlog ons niet nader brengt tot het ideaal dan degesanctionneerde zelfgenoegzaamheid van die zekere soort gods,dienstigheid, die alleen leeft om te hebben ? Er zijn nog ergerdingen dan de oorlog, — dingen, welke voor God en welden,kende menschen nog meer weerzinwekkend zijn —, en slechtswanneer wij ons van het valsche emotioneele levenbevrijden, zullen wij gaandeweg in den geestestoestand komen,die ons in staat stelt de nieuwe wegen te bewandelen, die heteinde van den oorlog als erfenis voor de Christenheid openenzal." 0 zeker1 hier wordt de oorlog eenzijdig verheerlijkt.Maar er is die kant aan. In onze propagandareden voor dienst,weigering zijn wij dan ook nimmer moede geworden, denheldenmoed en opofferingsgezindheid van vele duizenden inde loopgraven onzen geestverwanten ten voorbeeld te stellen,en dienstweigering uit lafheid en zelfzucht verre hieronder teschatten en openlijk te verachten. Welk een vreugde, thansdoor een medestrijder uit den vreemde te worden bijgestaan1

218

1918 GEESTELIJKE WEERBAARHEID

Want zoowel tegenstanders als zich noemende medestrijdershebben zich telkens weer tegen deze opvatting gekeerd. Enjuist Holland is vol van wie willen rusten in „valschen vrede";van mannen en vrouwen, die roepen om „vrede tot elkenprijs". Men vindt ze onder burgerij en volk, onder soldatenen dienstweigeraars, onder revolutionairen en opportunisten.Heel de nederlandsche politiek wordt door dit beginsel (?)bepaald. Heel de practijk van de S.D.A.P. Dit is een moreeleterugval beneden het peil van — zij het door waan verblinde —geestdriftige, gewapende strijders voor de glorie hunner natie ;van heldhaftige revolutionairen, die openlijk erkennen, dechristelijke opvattingen te verwerpen, en op een wijze als uithun grondopvattingen volgt, voor internationaal socialisme enwereldvrede hun leven in gewelddadig worstelen schenken.Ziedaar, wat allereerst tot het hollandsche bewustzijn behoortdoor te dringen.De beteekenis van een mensch is de idee, die hij boven zijnleven heeft gesteld, zoo hij zich aan Naar offert in vrijwillig.heid. Hoe rijker en meeromvattend die idee, en hoe grooterde toewijding van den betrokken persoon, des te schoonerzijn persoonlijkheid. Doch wie zich eigen behoud en macht,eer en geluk ten doel stelt onder welke schoone leuzen vangodsdienst, socialisme en vrede ook, is zijn bestaan on,waardig.Robert K. Richardson meent, dat er aangaande den oorlogtwee opvattingen mogelijk zijn, die beide den naam christelijkverdienen :a. oorlog is onder alle omstandigheden wezenlijk en te eenen,male in strijd met het christendom ;b. oorlog kan „een laatste, een betreurenswaardige, maarsomtijds de eenige, zedelijk.verdedigbare uitweg zijn".Jezus en Tolstoi mogen a handhaven, Augustinus en NormanAngell staan voor b.

219

GEESTELIJKE WEERBAARHEID 1918

De schrijver poogt het betrekkelijk karakter der eerste opvattingaannemelijk te maken door te wijzen op het feit, dat Jezussprak „tot een geslacht en een samenleving, die onbekendwaren met of weinig aandacht hadden voor drie voornamecultuurverschijnselen van dien tijd en van later eeuwen: n.l. deStaat, de Renaissance en de Ervaring der volken in de ge,schiedenis"; terwijl Tolstoi ze wel kent, maar er geringschattendtegenover staat. Het gallileesche karakter van Jezus, zijn bestaante midden van visschers en landbouwers, leidde ertoe, dat hijweinig nadacht over de beteekenis van den romeinschen staat,welks centrum veraf was, en die bovendien soms op zonder,linge wijze in het leven ingreep. Tolstoi, die ook in landelijkeomgeving verkeerde, en de czaristische verdrukking had leerenkennen, zag al evenmin dat „de staat het meest hechte enstrijd voorkomend (let well B. d. L.) bezit (is), dat de men,schelijke ontwikkeling zich veroverd iets wezenlijks, datniet kan worden beleedigd zonder schade voor hen, in wiertrouw het zijn bestaan vindt en wien het in ruil daarvoor opvelerlei gebied bescherming en bijstand verzekert. Hij is, op derechte wijze gebruikt, het werktuig tot verkrijging van gemeen,schappelijke persoonlijkheid en gemeenschappelijk dienstbeto on."Bovendien kent de moderne wereld niet de oude Messias,verwachtingen, noch het oostersch mysticisme, dat de persoon,lijkheid ontkent. De Renaissance daarentegen schat hoog „dewaarde van wat de klassieke oudheid on s heeft nagelaten ende waarde, de van God gegeven waarde, zou zij zeggen, vanden stoffelijken, geestelijken en institutioneelen rijkdom, doorde eeuwen verzameld. Wat de hemel voor hem ook mogezijn en blijven, de Westerling is op aarde tehuis.... Degedachte aan het einde der wereld, en op nog beslister wijze,de mystiek, zijn verdrongen naar den uitersten rand van hetbewustzijn" ; de wereld zal nog eeuwen duren en is voorverbetering vatbaar. Daarenboven hebben wij de ervaring der

220

1918 GEESTELIJKE WEERBAARHEID

geschiedenis : „De verdeeling van het uitermate vredelievendeen op dat oogenblik politiek,liberale Polen kan hier als eensprekend voorbeeld dienen. Indien de Hollanders ten tijdevan Filips II een Tolstoiaansch vredelievende houding haddenaangenomen, zou dit ongetwijfeld tot blijvend nadeel zijngeweest voor de volgende geslachten, en de afkeer van bloed,vergieten, door Lodewijk XVI aan den dag gelegd op den10en Augustus, was het voorspel van de meest onhandig optouw gezette en sentimenteelste omwenteling, die de wereldooit aanschouwd heeft. De ervaring der volken in de geschiedenistoont aan, van hoe groot belang het is, ten koste van allesden Staat en het nationale leven te beschermen.... Deze ervaringwas den Meester der oudheid onbekend en wordt door denmodernen meester voorbijgezien."De omstandigheden zijn thans geheel anders. De ontwikkelingder tijden dwingt ons, „het eeuwige en waarachtige uit Jezus'woorden te schiften, niet van het onware, maar van watplaatselijk, tijdelijk en bijkomstig was."Na deze gevaarlijke bezigheid verricht te hebben — gevaarlijk,want wij, menschen, zijn al te zeer geneigd eigen meening enopvatting voor eeuwige waarheid te houden, en die vervolgensoveral uit te „schiften" vestigt Richardson de aandacht opAugustinus' en Norman Angell s oplossing der quaestie.Augustinus vertegenwoordigt — tegenover het oosten met zijnmystiek en zijn zin voor messianisme — het westen met zijnzin voor staatkundige practijk. Hij aanvaardt Jezus' liefdeleeronvoorwaardelijk ; hij beschouwt in het licht dier leer denstaat, maar blijft in gebreke om geheel aan de moderne opvat.tingen te beantwoorden. „Augustinus neemt ook het probleemvan den staat zeer ter harte en verklaart de missie van denstaat geheel uit het evangelie der liefde." De staat moet hetKoninkrijk Gods helpen bevorderen, anders „is het geen staat,maar een georganiseerde rooverij". Aldus wordt voor dezen

221

GEESTELIJKE WEERBAARH EID 1918

Romein de staat, waar de Gallileesche Jood zoo ver buitenstond, het voornaamste werktuig tot opbouw van een maat,schappij, die gegrond is op de leer der liefde voor God en dennaaste .... De rechtvaardige staat moet zijn eigen bestaanbehouden en verlengen om zijn eigen liefde.zending te yen-.vullen tegenover hen, die onder zijn bescherming staanVoor Augustinus is de staat minder vrede.genietend danvrede,gevend. „Quando autem vincunt qui causa justiorepugnabant, quis dubitet gratulandam esse et provenisse opta•bilem pacem — wanneer toch zij overwinnen, die voor demeest rechtvaardige zaak streden, wie zou er aan twijfelen,dat men zich erover verheugen moet en de meest wenschelijkevrede eruit voortgekomen is —" ? Men kan het meest in vredezijn, wanneer men het meest in oorlog is."Niet ten onrechte merkt Richardson op, dat Augustinus'gedachtensysteem v olk omen buiten de er v aring staat.Dit zal den opmerkzamen lezer al dadelijk zijn gebleken,toen hij den bisschop over den rechtvaardigen staat hoordespreken. Tot nog toe zijn de ons bekende staten alle „roovers•staten", wier rechtvaardigheid wel verre is te zoeken, en geldtvoor hen al te zeer het woord, dat de vader van Rome enDordt in het vierde hoofdstuk van zijn vierde boek overden Godsstaat op treffende wijze schreef : „Zoodan, wanneerde gerechtigheid weggenomen wordt, wat zijn de koninkrijkenanders dan groote rooverbenden? En wat zijn de rooverbendenanders dan kleine koninkrijken? Het zijn immers ook eenhoeveelheid menschen, die door het bevel van een overstegeregeerd worden en gebonden zijn door een gemeenschappelijkverdrag, en wier buit volgens gemeenschappelijke overeenkomstwordt verdeeld. Wanneer nu dit kwaad door toename vanverdorven menschen zoozeer aangroeit, dat het gansche gemeen,ten in beslag neemt, vaste woonplaatsen sticht, geheele stateninneemt, volken onderdrukt, dan begint het zich den naam

222

1918 GEESTELIJKE WEERBAARHEID

koninkrijk toe te eigenen ... Even geestig als treffend heefteens een gevangen zeeroover den bekenden Alexander denGroote op zijn vraag, waarom hij zich aanmatigde de zee ofte rooven en onveilig te maken, met vrijmoedigen trotsgeantwoord: Waarom matigt gij u dan wel aan, de geheelewereld onveilig te maken? Omdat ik het in een klein scheepjedoe, noemt men mij een roover, maar omdat gij het met eenmachtige vloot doet, noemt men u keizer." Dit alles geldtwel zeer in het bizonder voor de moderne staten. Zoodatmen zou kunnen zeggen, dat volgens Augustinusalleen de oorlog van Lenin en zijn geestverwantenuit christelijk oogpunt als geoorloofd mag wor,d en be schouw d, daar het er hun inderdaad om te doenis door wapengeweld een rechtvaardige orde van zaken tevestigen, welke aan liefde gelegenheid geeft zich te uiten.De opvatting van Augustinus — gaat Richardson voort —behoort als fijn goud te worden gemengd met het minderedel metaal van het wereldsche en de Renaissance. „Zulk eenalliage, laag in zijn aardschheid, maar sterk in zijn bruikbaar,heid" danken wij aan Norman Angell. Ook bij hem „moetde staat dienen om te voorkomen, dat men in het openbareen het particuliere leven zijn toevlucht neemt tot de kracht;de militaire macht van staten en volken komt overeen methun politiemacht soldaten moeten politie,agenten worden,en Mars moet bedoopt worden Ichabod (roemloos)."Men make „zich eenigermate van den Gallileeschen Christuslos om zich te kunnen vasthouden aan den Christus derwereld in al zijn breedte en al zijn bestendigheid".Gelijk men ziet, komt Richardson zoo ongeveer tot de opvatoting van John Ruskin's „strij dbaar g e z a g", instand gehouoden door soldaten, die zich van hun zedelijke taak bewustzijn. Waarmede deze overigens niet wil zeggen, „dat het inde gegeven omstandigheden niet dikwijls de plicht van den

223

GEESTELIJKE WEERBAARHEID 1918

soldaat kan zijn, grondgebied te vermeesteren en met geweldvan wapenen te verdedigen; doch dit mag alleen geschieden,wanneer het in de macht is van bandieten of woest en luiyolk". (Vgl. zijn 24sten Brief in „Tijd en Getij") leder zalerkennen, dat er hoogstens nog een pas afstand is tusschendit standpunt en dat der duitschers, die de wereld gewelddadigwillen zegenen met hun „Kultur", dat der Hollanders, die Indiewillen „opvoeden" en „vrij maken", dat der amerikanen, dieons „van den pruisischen barbaar willen bevrijden", enz. DochRichardson zal antwoorden : Dat kan nu eenmaal niet anders.Er zijn maar twee opvattingen mogelijk : of het weersta,den,booze-niet letterlijk toe te passen, Of uit liefde tot den naastesoms geweld aan te wenden. De aanhanger der eerste opvat,ting heeft dan de waarde van de geestelijke en stoffelijkebeschaving gering of voor niets te achten ; hij behoort eenasceet te zijn. „Wie de andere richting kiest, moet eerbiedtoonen en doet dit instinctmatig ook, voor de geestelijke enstoffelijke zijde der beschaving".Het Of — Of beantwoordt echter evenmin aan de eischen vanons denken als aan de ervaring, die Richardson zoo hoogschat. Er is bij eenige oplettendheid gewoonlijk als spoedignog een derde mogelijkheid of werkelijkheid te vinden. Tedezer zake hebben wij daarmede dan ook reeds kennisgemaakt.P. Gavan Duffy waardeert wel degelijk de beschaving encultuur, hij waardeert zelfs den oorlog, volksbewustzijn, nationalesaamhoorigheid, practischen zin. Evenzoo schrijver dezes. Hunopvatting is dan ook niet ascetisch van karakter, voortkomendeuit een behoefte aan wereld opheffin g, veeleer openbaart zehet besef van een zekeren geestelijken rijkdom, vertrouwen ineen overvloed van nieuwe geesteskrachten, waarvan wij nognauwelijks meer dan de bron hebben ontdekt; ze komt voortuit de behoefte om een nieuwe wereld te stichten.Waarom wij immers liever van geestelijke weerbaarheid of

224

1918 GEESTELIJKE WEERBAARHEID

activiteit des geestes dan van (passieve) weerloosheid spreken.Maar wij ontkennen, dat men het strijden met wapenen derbarbaren „christelijk" mag noemen, tenzij in dezen zin, dat deovergroote meerderheid der christenen het van ouds met eenverbijsterende animo doet.Wij geven Richardson toe, dat het woord van Jezus, Tolstoi,Augustinus en Norman Angell, zoowel als dat van hemzelfen ieder ander, mede bepaald is door allerlei politieke enoeconomische omstandigheden. Wij ontkennen echter, datdatgene wat het absolute wordt geheeten in de evangelischeopvatting der strijdwijze, iets betrekkelijks en bijkomstigs zouzijn. De ontstaansgeschiedenis van een idee bepaaltall erminst haar w a a r d e; en de historische omstandig,heden, die een woord te voorschijn riepen, beslissen zoo maarniet zonder meer over zijn beteekenis. Zelfs aangenomen, datJews geen goed begrip had van den staat enz., dan zounochtans zijn naiviteit wel degelijk aanleiding kunnen zijngeweest voor zijn om een waarheid te grijpen, diehaar geldigheid zou houden tot aan het einde der wereld. Enzou het ook wel eens niet kunnen wezen, dat juist het bijnageheel niet onder den invloed van de staatsidee en de staats,practijken staan voor den mensch de meest gunstige gelegen,heid is, om in deze tot een zuiver oordeel te geraken?Het is bijzaak onder welke omstandigheden het woord: „wederstaden booze niet" is uitgesproken; evenzoo door wie het isgezegd en neergeschreven. De vraag waarom het ten slottegaat, is deze: Wat beteekent he t? En dan beteekent hetin de geschiedenis der menschheid : het op treffende wijzeaangeven van een nieuwe strijdmethode, zooals dat, en alwederom op treffende wijze, reeds vroeger in het O.T. en inde geschriften der groote chineezen is geschied.Wij kunnen wat deze zaak betreft, in de wereldgeschiedenisvier standpunten opmerken:

xv

225

GEESTELIJKE WEERBAARH EID 1918

a. geweld als beginsel: wat „recht" beet, is bier niet meerdan het (wezenlijk,toevallig) resultaat der machtsverhoudingen ;b. recht als beginse 1, liefde desnoods, en dat recht, dieliefde dan door middel van geweld gehanclhaafd of doorgezet.De groote meerderheid der menschen vertrouwde tot nog toevooral op geweld, hetzij om zich zooveel mogelijk macht enrijkdom, z.g. geluk te veroveren, hetzij om recht of liefde opcritieke momenten te handhaven. Doch zij, die dit laatstetrachtten, ontdekten van ouds, hoe'n gevaarlijk beslisser hetgeweld in zake recht, het zwaard, de boog, het geweer, hetkanon, in zake liefde is. Geweld als middel in dienst vanliefde en recht is daarom zoo hoogst onbetrouwbaar, omdatin laatste instantie niet liefdevol inzicht of rechtvaardig beleid,maar blinde en brute macht beslist. Daarenboven is geweldzulk een g e v a a r l ij k midde 1, omdat het voortdurend,rusteloos, tracht zich meester te maken van wie het aanwenden,zoodat vele gewelddadige liefde. of rechthandhavers telkens entelkens weer, voor zij het weten, zijn overgegaan tot hen, diefeitelijk slechts geweld, de brutale macht van den sterkste alshet groote beginsel erkennen. En ten slotte leidt het aanwendenvan geweld ertoe, het voorloopig overheerschen van een groepgeweldenaren als „orde", voorloopig evenwicht van oorlogenals „vrede" en „rust" te gaan beschouwen, en iedere verbrekingvan die schijn,harmonie — al ware het om des rechts en omder liefde wil — als misdaad tegen God en menschen. Zoozijn er sedert eeuwen reeds velen diec. niet met wapenen der barbaren meerstrijdenwillen,hoezeer zij ook beginselen van recht en liefde voorstaan. Zijgeven die op, zij warden vrijwillig weerloos, omdat zij den strijdmet geweld in dienst van liefde en recht ondoelmatig achten.Hun houding is voor het overige meest passief. „God zalzorgen" — zeggen onder hen de vromert — door een wondervan den hemel desnoods.

226

1918 GEESTELIJKE WEERBAARHEID

Een vierde groep echter, in ontkenning met de vorige een,komt positief op voord. geestelijke weerbaarheid: de liefde heeft haar eigenstrijdwijze, wier toepassing tot een nieuw recht leiden zal.Dit standpunt komt o.i. aan het licht in het evangelie, enbeantwoordt — ziedaar zijn onvergankelijke beteekenis —aan het wezen der liefde zoowel als aan het wezen des menschen(wat trouwens in den diepsten grond hetzelfde is). Het is reedsaanvaard in de verhouding van vriend en vriend, van man envrouw, van ouders en kind, van opvoeder en kweekeling; hetis erkend als een der groote beginselen in de modernepaedagogie. Als een vriend een vriend, een man zijn vrouw,een vrouw haar man, een kind zijn ouders, een leerling zijnmeester onrecht doet, of als gansch in het algemeen een vriend,een echtgenoot, een kind, of leerling verkeerd handelt, danzal de andere vriend, de man, de vrouw, de ouder of deonderwijzer geen „kwaad met kwaad vergelden" gaan, enoptreden als „wreker," maar, kwaad vergeldende met goed,zonder barbaarsche wapenen, op liefdevolle wijze trachten deandere partij van onrecht, van verkeerdheid te overtuigen ente winnen voor het goede; en ze zullen oneindig liever „onrechtlijden dan onrecht doen." Ze zullen zich, bewust of onbewust,beroepen op het redelijk, op het religieus.zedelijk beginsel,dat ze, in zichzelf reeds gevonden hebbende, zeer in het bizonderin vriend, vrouw, man, kind en kweekeling aanwezig zien.leder erkent op dit oogenblik in de persoonlijke verhoudingenreeds de waarheid van het „niet met de wapenen der barbaren."Een opvoeder slaat niet meer, tenzij in domme drift, die zijneigen geestelijke minderwaardigheid openbaart, of uit machte.loosheid, wel beseffend eigen geestelijke zwakte.De politiek.oeconomische verhoudingen echterzijn nog niet opgenomen en gelouterd in onsreligieus.zedelijk bewustzijn. Hier worden niet alleen

227

GEESTELIJKE WEERBAARHEID 1918

de wapenen der barbaren geregeld aangewend, maar velenerkennen practisch geen ander beginsel dan het geweldsrecht —met alle accent op geweld. De staten verhouden zich alsegoisten, constateerde prof. Lasson ') en hij vond dat normaal,redelijk. En de liberale oeconomen leerden het ieder,voor,zichop onbeschaamde wijze. Zelfs veler socialisme is niets andersdan een ellendige strijd voor eigen ., en groepsbelangen metwelke middelen ook.Nu is de wezenlijke beteekenis van alle socialistisch streven :boven het beheerscht worden door oeconomische behoeften,boven het gedreven worden door niet doorgronde natuurlijkelevensbehoeften en bezitsbegeerten uit te komen. Terecht rekentmen daarom in de geschiedenissen van het socialisme met hetchristendom: zoowel de pinksterfeestidee als het communisme,waarvan het boek der Handelingen spreekt, doen ons beseffen,dat hier een strekking heerscht om bewuste liefde als inter,nationaal maatschappelijk beginsel te doen gelden ; en heel degeschiedenis der eerste tijden is vol bewijzen van een nieuwestrijdmethode : kwaad vergelden met goed.De beginselen dezer nieuwe politiek en nieuwe oeconomie, depractijk dezer nieuwe strijdwijze niet alleen toe te passen inpersoonlijke verhoudingen, bij bepaalde groepen of binnenzekere grenzen, maar internationaal en universeel, — is de grooteroeping van den nieuwen tijd. Daarvoor zijn in de allereersteplaats toegewijde persoonlijkheden noodig. Het is de eenigenog wat belovende practijk. Want — en dit is van belang —de ervaring, de geschiedenis leert, dat het dwanginstituut, destaat, niet zoozeer het recht in de wereld, als wel, onderschijn van recht, telkens weer het onrecht op den troon brengt:„het schuim van de menschheid drijft boven op den stroom dergeschiedenis" schreef Eugen Heinrich Schmitt naar waarheid(CXVIII). Het oogenblik is aangebroken om het met

I) Zie hierv6Or biz. 91-92.

228

1918 GEESTELIJKE WEERBAARHEID

deze nieuwe methode te wagen bij de massale op,voeding, gelijk men het ermede gewaagd heeft bijde opvoeding van het individu. 0 zekerl dat zal nogtot veel moeiten en mislukkingen leiden. Maar daartoe leiddede andere methode ook ; dat doet ze nog. Doch de nieuweheeft voor, dat men eindelijk handelt in overeenstemming met denmenschelijken aanleg; dat zij die haar toepassen, zelf het meestegevaar loopen ; dat men begint zich te offeren en niet anderentot slachtoffers te maken ; dat men afziet van de waanzinnigehandelwijze, beschreven in eenige duitsche woorden, die wealdus het best in het nederlandsch weergeven :

Kiest ge niet voor broedermin,dan sla ik u de hersens in ;

dat ze een voortdurend appel is op het beste in hem, die haartoepast, en in hem op wien zij toegepast wordt ; dat ze denmensch drijft tot zelfcritiek en bescheidenheid ; hem prikkelttrouw te zijn aan het hoogste in hem; dat ze, evenals de wareopvoedingsmethode voor alle dingen den opvoeder zelf opvoedt ;dat ze den strijder, die anderen wil gaan winnen, allereerst totzelfoverwinning wekt. Zelfs in de mislukking van deze methodeop anderen, zullen zij, die haar aanwenden eigen menschelijkheidkunnen openbaren : door die mislukking te aanvaarden, vrij'willig zich te geven, door desnoods onder te gaan tot heilder wereld.Bemerkt men niet, dat wij hier spreken over de toepassingop het gebied van politiek en oeconomie van het oudebeginsel van 't kruis ? Zoo wordt ten slotte de ondergang enhet verlies, waarvoor de geweldenaars en de geweiddadigerechtshandhavers altijd weer zoo bevreesd blijken, een bronvan victorie ; de dood een uitgangspunt van nieuw en onover,winnelijk leven : nog zoo duizend, millioenen mislukkingen

229

GEESTELIJKE WEERBAARHEID 1918

desnoods, en — de wereld is gered. TerwijI na de millioenenmoordpartijen op de slagvelden nog gruwelijker moordpartijendreigen .Zeker, wij achten de messiasverwachtingen der oudste christeneneen vrome dwaling, en het ascetisme der middeleeuwen eeneven eerbiedwaardige als gevaarlijke eenzijdigheid ; wij erkennenhet betrekkelijk recht der renaissance en de waarde der per,soonlijkheid. Ons bezwaar is juist, dat rinds de renaissancede persoonl ij k h e i d, die uiteraard maatschappelijk vanwezen is, niet genoeg werd erkend, maar geweld aangedaandoor een onmaatschappelijk individualisme, dat het recht vanenkelen absoluut wilde maken. ') Wij erkennen, dat wie nogzelfzuchtig en vol van moordlust is, deze beginselen niet kantoepassen — hij zal ze ook niet toepassen Dat wie het rechtliefheeft, doch meer op de wapenen der barbaren dan op dengeest vertrouwt, zijn plicht doet, als hij op critieke oogenblikkennaar zwaard, kanon en vliegtuig grijpt, zijn christendom ver,loochent — tenzij als privaatzaak —, en uittrekt om op beneden:dierlijke wijze te strijden. We zijn hier in de spheer dervrijheid: een ieder doe, wat hij niet laten kan, ofmeent, niet te mogen laten of te moeten doen. Wijontkennen echter dat deze practijk uit het christendom volgt.Wel zal in het offer en de toewijding van velen, die met dewapenen der barbaren strijden, van allerlei openbaar worden,wat de spreuk van den ouden kerkvader Tertullianus bevestigt,dat de menschelijke ziel christinne is van nature — d. i.naar aanleg, wezen en bestemming — : toewijding, trouw, zichofferen voor vriend en volksgenoot, voor klassegenoot of vooreen nieuwe Idee. Doch tegen al dit verhevene zal het barbaarsche,onmenschelijke en benedendierlijke van de gevechtsmethodendes te helscher vloeken. En van die dappere, aloverwinnende

1) Zie hiervOOr blz. 20-23, 120-122

230

1918 GEESTELIJKE WEERBAARHEID

liefde tot de vijanden, waarvan in het evangelie getuigd wordt,zal geen sprake zijn. De opvatting van Augustinus, NormanAngell en Richardson mogen wij derhalve niet christelijknoemen, bij wezenlijk begrip van het woord.„Maar als dan dit — zoo zegt men —, als dan dat; als dehollanders niet tegen Philips II . .." Het is, het was nu een,maal anders. Maar als de hollanders eens bij duizenden entienduizenden uit deze overtuiging hadden geleefd en haarmet dezelfde kracht en toewijding in practijk gebracht hadden,waarmede men niet alleen den spanjaard verdreef, maar ookIndie veroverde ... Nu wij durven het wel met deze veronder,stelling tegen Richardson wagen!Voorloopig wordt de nieuwe methode nog slechts doorweinigen toegepast. Zoolang zij geen sterke minderheid, geenflinke meerderheid zijn, zullen ze met dergelijke „alsen" gedurigweer lastig gevallen worden. Ja, men zegt zelfs : „Als Neder,land morgen demobiliseerde . . ." Maar dat zal Nederland nujuist niet doen I Dat kan het immers niet, omdat het moreelmachteloos is : een land van 0.W.ers en smokkelaars, eenroofstaat aan de zee, een imperialistisch rijkje. Het zou diteerst kunnen, wanneer het moreel krachtig was geworden.Derhalve staan we met deze opvatting bier zoowel als waarook ter aarde — zelfs in Rusland — in de oppositie. En wel,licht blijft het oppositie,standpunt ook dat van onze geest•verwanten en medestrijders overal tot aan het einde der dagen.Nochtans is dit het eenig menschwaardige standpunt, enzal het al meer een aanleiding tot persoonlijke en massalevernieuwing zijn.Kortom, had schrijver dezes de taak van mej. De Vries vervuld,hij zou de drie besproken opstellen aldus op elkander hebbendoen volgen :eerst dat van Robert K. Richardson, want deze is de opper.vlakkigste, en begrijpt ondanks zijn belangrijke opmerkingen

231

DWANG EN DRANG 1918

over omstandigheden en beginsel, het minst van de wezenlijkebeteekenis der strijdwijze, waarom het hier gaat, terwijlhij bovendien een even gemakkelijke als onjuiste tegenstellingmaakt (of — Of);dan dat van D. J. Bolton, die als practicus ons laat zien, hoefeitelijk slechts „de methode van het christendom" voor hetpolitiek.economisch leven overblijft ;ten slotte dat van P. Gavan Duffy, die, het betrekkelijk rechten de historische en psychologische noodzakelijkheid der ge.weldsaanwending erkennende, ons nochtans doet zien, hoejuist de ervaring der geschiedenis leert, dat een nieuw enuniverseel beginsel, in de harten der menschenkinderen alsterker levend, tot nieuwe practijken en heiliger methodenuit innerlijke noodzaak leiden moet.

Uit: „Opwaarts", 30 Aug. en 6 Sept. 1918

DWANG EN DRANG

Henriette Roland Holst heeft ons opnieuw verrijkt. Na haarwerk over massale actie en den dichtbundel „VerzonkenGrenzen" schenkt ze ons thans een uitermate belangrijk boekjeover „De Strijdmiddelen der sociale Revolutie", waarin dekerngedachten der eerstgenoemde geschriften tot een nieuwesamenvatting blijken to zijn vereenigd. Op even duidelijkeals geestdriftige wijze zet zij haar tegenwoordige opvattingenuiteen, en nadert zoo dicht tot onze ideeen, dat een uitvoerigebespreking noodzakelijk wordt.H. R. H. noemt haar opvattingen neo(nieuw).marxistisch.Ze beschouwt de politiek.oeconomische omstandighedengeenszins als een al.bepalend noodlot. Tegenover de ontaarde,mechanistische opvatting van het vulgair historisch.materialisme,dat eenzijdig met de ontwikkeling van het voortbrengings.

232

1918 DWANG EN DRANG

proces rekening houdt en in het menschelijk willen en handelenniet veel meer ziet dan een lijdelijk voortbrengsel van hetmaatschappelijk, ten slotte technisch gebeuren, en dat geen ofzoo goed als geen aandacht schenkt aan de eigenaardigewerkzaamheid der menschelijke persoonlijkheid, handhaaftzij — sedert haar inleiding op Trotsky's „De Oorlog en deInternationale" is dit openbaar geworden — evenals wij het geloofaan de betrekkelijk zelfstandige kracht van g e est en wi 1.„Ons zedelijk bewustzijn en onze redelijke wil behoeven nietde achterhoede uit te maken van de falanx der krachten, dienu ten strijde trekken om een nieuwe wereld te veroveren 1Te lang reeds zijn ze in de achterhoede geweest I Thansbehooren zij op te trekken voor die andere krachten uit,waar zij hun lot aan verbonden, hun den weg te wijzen enhen te voeren op de banen, die zij als de goede hebbenerkend. Het nieuwe inzicht en de nieuwe gezindheid, hetbeseffen der menschen.eenheid, de afkeer van ondermenschelijke,barbaarsche strijdmiddelen, van alle ruwheid en wreedheid,zij moeten en kunnen tot een kracht worden, die tusschenandere krachten der sociale evolutie medewerkt aan de vormingvan de toekomst."(81) „Revolutionair e we der geboorte"(85-86) is noodig. Vertrouwen moet „vertrouwen wekken,en kracht kracht en liefde liefde." (93) Door zelftucht enliefde worden de „innerlijke vo or w a ar d en" (97) derrevolutie eerst vervuld. Wij mogen met de vergeestelijkingvan den revolutionair niet wachten, „tot de ekonomische,politieke en sociale omstandigheden „rijp" geworden zullenzijn voor de nieuwe taktiek." (97) „Wij weten, dat desocialistische samenleving een nieuwe ekonomisch:, socialemaatschappij,orde is, die evenmin verwezenlijkt kan wordeneer een diepgaande innerlijke verandering in den mensch isgeschied als eer een bepaalden hoogtegraad der techniek ender kapitalistische koncentratie bereikt is ... Als revolutionaire

233

DWANG EN DRANG

1918

marxisten zijn wij overtuigd, dat inzicht en wil in bepaaldemomenten in het wereldgebeuren zelfstandig kunnen ingrijpen,al zijn hun werkingen in het algemeen gebonden aan historische,ekonomische en politieke faktoren. Wil en inzicht moeten deomstandigheden vooruitijlen." (98) De heilige zaak der revolutiekan ten slotte slechts „bloeien door heilige middelen."(100) Dit alles „beteekent begrijpen, dat ook de revolutieg e r evolutioneerd moet worden, wil de brug geslagenworden, van bloedig verleden naar goudene toekomst." (101)Ook deze vooruitgang moet zijn pioniers hebben, en kanslechts door strijd worden bevochten. Strijd is nu eenmaaleen der beginselen van het leven ; „het andere echter dezerbeginselen is Liefde. De strijd voor onbloedige sociaal,moreeletaktiek zal tevens de strijd zijn voor de machtsver fee ffingvan Liefde bov en haat als bezielend strijdbeginsel." (102)Gelijk men ziet, een overeenkomst met cle centrale gedachtender radicale christensocialisten, tot in de woorden toe.In „De Strijdmiddelen der sociale Revolutie" bespreektH. R. H., van genoemde beginselen uitgaand, allereerst „Doelen Middelen der sociale Revolutie." Het doel : vernietigingvan den imperialistischen staat en stichting eener socialistischesamenleving i.e.w. de maatschappelijke verlossing der menschheid,is niet to bereiken door de middelen der kleinburgerlijk,nationale socialisten: stembiljet, vakstrijd, indirecte actie.„Door indirecte aktiviteit der massaas, door de wettige vreed,zame methoden van stembiljet (dat nochtans groote propagan:distische waarde heeft) en partieele staking, door de politiekvan verdrag en vergelijk kan het imperialisme nimmer tenval gebracht worden . revolutionaire Marxisten, syndicalisten,christensocialisten, kommunistische anarchisten — zij alienroepen den massaas toe: „g ij z el v e m o et u in den strij dwerpen, gij moet uw eigen heil bewerkstelligen, uw eigenverlossing doorzetten!" (7-9) De oude „organisaties" in

234

1918

DWANG EN DRANG

West.Europa zijn waardeloos, ja, van tegenwerkenden aardgebleken, terwijl daarentegen in Rusland de ongeorganiseerdenwonderen van revolutionaire daadkracht openbaarden. Tochmoeten en zullen er op den duur uit den strijd der massaasnieuwe organisaties worden geboren.De massaas hebben drie hoofd.strijdmiddelen : betooging,staking en gewapenden opstand, door gebruik waarvan deproletarisch.sociale revolutie overwinnen kan. Schrijfster gaatnu de geschiedenis van „De massale Betooging" na, van deengelsche revolutie in 1643 tot heden. Gewoonlijk was dezebetooging de inleiding tot scherper vorm van strijd. Slechtszelden noopte zij de heerschers onmiddellijk tot belangrijkeconcessies. Groeiden de betoogingen in beteekenis, openbaardenze nieuwe, stijgende kracht en het dreigend worden vanmassale eenheid, dan kwam van overheidswege het betoogings.verbod. Op dat oogenblik zonk de strijdlust der menigte inen gaf zij toe, of ze zette door en er volgden botsingen metpolitie en leger, gewapende opstand. Dit laatste vooral tijdensde burgerlijke revolutie. In den klassestrijd van het proletariaatleidde het meermalen tot massale staking.

„Het gewapende Geweld als revolutionaire Faktor" wasdaarom van zoo'n beteekenis, omdat nooit een he e r.schende klasse vrijwillig afstand deed van haarmach t. Zedelijke kracht noch liefde voor nieuwe idealen,haat noch verachting der oude maatschappij waren in staat deheerschers te doen vallen. Altijd was noodig, dat de moreelekrachten zich in daadwerkelijk geweld materialiseerden. „Geweldwas de proef, die in de worsteling tusschen de vervallendeen opkomende klassen uitwees aan welke zijde de overmachtzich beyond, natuurlijk niet door een enkele botsing, maar ineen langdurige, door tusschenpoozen van voorbereiding onder.broken, telkens opnieuw inzettende worsteling." (20-21) Nauit de historie te hebben aangetoond, dat in de burgerlijke

235

DWANG EN DRANG 1918

revolutie het geweld in den regel den vorm aannam van opstandvan yolk tegen leger, doet de schrijfster ons zien, da t he tyolk het leger ten slotte slechts overwinnen kondoor more el e in vlo eden. Men wisi het hart van de sohdaten telkens weer te vermurwen. Men wekte ze op, de wapensneer te gooien of over te loopen. De bedoeling van de barri.caden b:v. was niet zoozeer, aanvallende troepen te vernietigen,als wel het door de stad verspreide leger op te houden, enzoo gelegenheid te vinden door woord en daad de soldatenvoor de idealen der burgers te winnen. Engels verklaart danook in zijn inleiding tot Marx' „Klassenstrijd in Frankrijk",dat zelfs in de klassieke tijden der straatgevechten de barricaden„meer moreel dan materieel" werkten. .Met dat al kon „hetmoreele geweld" alleen de overwinning niet behalen; he tsloeg op zeker tijdstip onherroepelijk in daad.werkelijk geweld om.Over dit „Geestelijk Geweld en daadwerkelijk Geweld" spreektmevr. Hoist dan in haar vierde hoofdstuk. Onder geestelijkgeweld verstaat zij „iedere poging van strijdende massaas, haarovertuiging of ideaal te verwezenlijken door zedelijke enverstandelijke (inbegrepen organisatorische) middelen." (26)Terecht wijst ze erop, hoe dit „geestelijk geweld" adelt wiehet in toepassing brengen, terwijl daadwerkelijk geweld ver.groft. Veel revolutionairen waren dan ook van ouds vanphysiek geweld afkeerig. Maar ze kent gêên voorbeelden — enwie zou ze wel kennen? — „dat de dienaren der reaktie prin.cipieele bezwaren — wel natuurlijk somtijds opportunistische —tegen het gebruik van gewelddadige middelen hebben gehad."(27) Onder de revolutionairen waren er immers die zegeheelverwierpen — denk aan de wederdoopers, de engelsche char.tisten en veel russische strijders van 1905 en thans Vooreen deel is dit uit sociale oorzaken, voor e en deel uitpersoo nlij ken a anle g te verklaren. Dit laatste vooral bij

236

1918

DWANG EN DRANG

leiders der beweging. „En die aanleg werkt dan weer dooronder de massa, door de opvoeding, welke zij van haar leiderskrijgt." (27-28) Dikwijls was het gevolg hiervan, dat in degedachtenwisseling der revolutionaire groepen zich onverzoen.lijke tegenstellingen gingen openbaren. „De voorstanders vaneen van de beide vormen van geweld willen of kunnen nietinzien, dat deze onafscheidelijk samenhangen, uit elkandervoortkomen of in elkander overgaan." (28) Dit wordt metvoorbeelden aangetoond. Telkens weer stonden trouwens achter„het moreele geweld" de daadwerkelijke machtsmiddelen derrevolutie, al had alle wapengeweld ten slotte slechts waarde,door het samenstel van moreele krachten, waaruit het voort,kwam. In ieder geval ligt in de geestelijke opvoe di n gde meest doeltreffende voorbereiding voor de overwinning. Inde moderne arbeidersbeweging heeft men helaas de beteekenisvan idee, inzicht, moed, zelfstandigheid, offervaardigheid, i.e.w.de geestelijk.zedelijke factoren onderschat, bij overschattingvan de technisch mechanische krachten en middelen. Met debekende gevolgen. Hoe belangrijk en vaak treffend deze uiteenzetting ook is,meenen wij toch een bezwaar naar voren te moeten brengen.Het is n.l. onjuist te spreken van geestelijk of moreel, enmaterieel geweld, alsof alleen het gebied, waarop de werk.zaamheid des menschen plaats vond, verschilde, doch dewerkzaamheid in beide gevallen wezenlijk dezelfde ware. Ditis te eenenmale anders. In het eerste geval is van geweldgeen sprake. Men kan bier veeleer spreken van geest el ij k e ndr ang, welke dan tegenover ph y si e k en dwang wordtgesteld. Het is van het grootste belang op deze onderscheidingte letten, opdat men goed begrijpe, wat de methode is, welkezij die naar geestelijke weerbaarheid streven, voorstaan. Dedwang rekent niet allereerst met den mensch als redelijk, zedelijk,wiljend, handelend wezen, m.a.w. miskent den mensch als

237

DWANG EN DRANG

1918

persoonlijkheid. Feitelijk is het toepassen van dwang doormenschen tegenover menschen het aanvaarden van een methode,die slechts in practijk behoort te worden gebracht ten opzichtevan de z.g. stoffelijke wereld, en van de organische, voorzooverdeze nog niet op edeler wijze volgens het plan van den geestis te leiden. Rotsen doet men met dynamiet geweld aan ;de aarde ploegt men met ijzer; balken zaagt men, schaaftmen, enz. Doch — en hier lette men op — een balk is reedseen gedo o de boom. Gewelddadig i3 over het algemeende werkwijze van den mensch tegenover wat wij de blindenatuurkrachten noemen, wat men als „dood" beschouwt, zui,verder gezegd: tegenover wat nog niet steeg tot de hoogereen hoogste vormen van organisch leven. Tegenove r. Wantwij dwingen die voorwerpen van buiten of naar onzen wil,zonder diep,innerlij k con t a c t ermee. Hoe hooger inleven en bewustzijn echter het voorwerp onzer handelwijzeblijkt te zijn gestegen, hoe meer wij methoden gaan toepassen,die rekening houden met het eigenaardig inner,lijk, den typischen aanleg, de spontane begaafdheidvan het betrokken wezen, zijn vermogen tot eigeninitiatief, hoe meer wij daarmede wel moeten rekeninghouden, willen wij het geen geweld aandoen.') En zoogaat de toepassing van mechanischen dwang meer en meerover in organischen drang. Het is niet noodig hier in denbreede uit te weiden over alle trappen en overgangen vanphysieken dwang naar geestelijken drang, alleen vestigen wijduidelijkheidshalve de aandacht op de voorbeeldelijke werkwijzeder zon met het zaad, die de kiem opwekt, om naar eigenaard eigen werkzaamheid te betoonen; van den bloemskweeker, die de planten in voor hen gunstige omstandigheden

I ) Zelfs bij Steen, metaal, hout enz. houden wij trouwens reeds rekening met deeigenaardigheid der stoffen. Zoo zal een goed bouwmeester de materie eeren doorhaar aan te wenden en te bewerken overeenkomstig haar wezen.

238

1918

DWANG EN DRANG

plaatst, om ze zoo gelegenheid te geven, hun eigenaardigheidzelfstandig te openbaren ; van den arts, die het ziek gewordenlichaam in een voor de genezing zoo goed mogelijken toestand enomgeving brengt, en zoolang hij kan, tracht desnoods zonder,liefst met zoo weinig mogelijk middelen „de natuur haar eigenwerk te laten verrichten" ; en op het belangrijke feit, dat bijdressuur van hoog ontwikkelde dieren volgens deskundigen een

DRANG B

D

A

DWANG

minimum dwang, liefst in 't geheel geen, bij een maxim umgenegenheid en tactvollen omgang de beste resultaten geeft.In het algemeen kan men zeggen : voornamelijk dwingendbehoort de mensch slechts op te treden tegenover het z.g.„doode" ; min of meer dringend met meer of min dwingendgepaard gaand, ten opzichte van het beneden.zelfbewuste ;naarmate bewustzijn en zelfbewustzijn stijgen in beteekenis,

239

DWANG EN DRANG

1918

naar diezelfde mate eischt het voorwerp der handelwijze steedsmeerdere toepassing van geestelijken drang bij gedurige ver,mindering van dwang. Men zou dit kunnen afbeelden alshiervoor is aangegeven — al houde men in 't oog dat 't maareen vergelijking is —:A brengt in beeld de zuivere verhouding tot bepaalde vormenvan anorganisch bestaan (veel dwang, reeds een weinig drang);B de normale verhouding van menschen tot medemenschen ;C de feitelijke verhouding van zekere menschen tot andere,evenals D (welke b.v. die onder het imperialisme aangeeft).In het algemeen heeft men dus uit te gaan van het feit, datoveral min of meer aanwezig is spontaniteit, initiatief, wil,daadkracht, naar beginsel redelijk vermogen. En dit geldt inde hoogste mate van den mensch. Men doet zijn mede%mensch — voorzoover hij zich bewust is, zeer zeker — altijdgeweld aan, wanneer men „daadwerkelijk" geweld op hemtoepast. En dit daadwerkelijk geweld koint vrijwel altijd voortuit gebrek aan eigen innerlijke kracht: het is eentestimonium paupertatis, een bewijs van de geestelijke armoedevan hem die het toepast, allereerst en allermeest aan zelfbe,heersching, bescheidenheid, eerbied voor het leven van denander, aan g e d ul d. In de moderne opvoedkunde heeft mendit gelukkig begrepen, en streeft men ernaar, het kind in een goedeomgeving te brengen d.w.z. in die omstandigheden, die hetbeste wekken. Voorzoover een opvoeder tegenwoordig noggewelddadig optreedt — dwingt geschiedt dit ondanks zijnwil en bedoeling, hetzij uit drift — volkomen verwerpelijk —,hetzij omdat hij beseft, dat er in het belang van het betrokkenkind nu eenmaal onmiddellijk iets gebeuren moet. M.a.w. hijdoet het ond anks z i c h, bewust in strijd met zijn beginsel,en hij zal er gedurig op uit zijn, geenerlei daadwerkelijkgeweld toe te passen. Ziehier het opvoedend karakter vande opvoeding voor den opvoeder. Hij is verplicht zich zoo,

240

1918

DWANG EN DRAIN

veel mogelijk op eigen, innerlijke, geestelijke krachtte concentreeren, opdat er al meer invloed van hem aanhet kind toestroome, als warmte van de zon; hij heeft alinniger aanraking te zoeken met het hart van den kleine,opdat de liefde steeds dieper eensgezindheid.ten.goede in beidenwekke. Hier dus geen sprake meer van erkenning en voorstaanvan geweld, hoogstens van eenige toevallige aanwending uiteen soort zedelijken noodweer — zoo zouden wij haastkunnen zeggen — ten bate van den betrokkene, waarvan menzelf echter het minderwaardige voelt, en die, al s all enoodweer, buiten de regels valt.Met dat al is nochtans mogelijk, en wordt ook nog te dikwijlstoegepast geestel ij k ge weld: het bij de opvoeding dwingenof overmatig dringen in zekere richting van 'evens. en wereld.beschouwing, waarin b.v. Rome en Dordt zoo sterk zijn ; hetmechanisch of organisch onder suggestie brengen van ideeenen idealen, zonder er rekening mee te houden, of zij aan debehoeften van het betrokken wezen beantwoorden. 1) Een goedopvoeder zal ook van dit geestelijk geweld geenerlei gebruikwillen maken. wel wetende, dat noch zijn eigen beginselen,noch de aard van het kind tot hun recht kunnen komen,wanneer zij wezenlijk niet bij elkaar behooren. En behoorenzij het wel, waartoe is dan het dwingen noodig? Geloovendein de kracht van zijn Idee en het getuigenis van zijn toegewijdleven, hopende op het ontwaken van het schoonste in deziel van het kind door aan deszelfs behoeften tegemoet tekomen tot op 't uiterste, laat hij aan de vrije ontwikkelinghunner onderlinge verhouding alles rustig over.Geestelijk of moreel geweld is derhalve: aan medemenschenopdringen, zoo al niet opdwingen van zekere opvattingen,

1) „Geestelijk geweld" beteekent hier dus geheel iets anders, dan bij H. R. H. ZiehiervOnr blz. 236-237.

XVI

241

DWANG EN DRANG 1918

waardeeringen en handelwijzen, zonder dat men rekening — ofvoldoende rekening houdt met den aard, het inzicht enden wil van hem, wien men dat geweld aandoet. En di tgeestelijk geweld hebben revolutionairen, diegeen physieken dwang willen toepassen, eveneensin de maatschappelijke worsteling na te laten. Watzij uitoefenen is — of behoort tenminste te zijn — geestelijkedrang: in vurige woorden laten zij hun idealen stralen; zijbetoonen de heerlijkheid van hun beginsel in daden, en hopendat het offer van hun leven, hoe ook gebracht, offervaardigheidbij medemenschen wekken zal, in wie zij dezelfde kiemen,hetzelfde gouden zaad veronderstellen, waarvan zij weten, dat't in henzelf tot ontwikkeling komt. De klassieke vertolkinghiervan geeft de traditie van den Christus, die sterft tot heilder wereld, en wiens dood de bron van nieuw, onsterfelijkleven wordt. En het verhaal van een middeleeuwschen heilige,die in een woud door woeste roovers aangesproken werd.Zij gingen met hem mee, en praatten. Then zij aan 't eindevan den weg gekomen waren, zei een van hen: „Wij warenvan plan u onderweg te berooven, wanneer wij Tangs denafgrond kwamen, en u dan daarin te vverpen. Maar er gaatiets van u uit: wij hebben het niet gekund." Wat van dienheilige uitging, was liefdedrang. Wanneer — gelijk in allerevoluties gebeurt — mannen hun hart, vrouwen haar borstenontblooten, en zoo, uitwendig weerloos, voor de bajonettenstaan, terwijl zij met vlammende oogen tot de soldaten spreken:„Steekt toe, als je durft 1" — dan geven ze uit instinctieveliefde tot het opperste beginsel, in onberedeneerd vertrouwen,dat ook iets daarvan zelfs in hun aanvallers woont, hunharten, de bronnen van het leven bloot, opdat de geweldenarenplotseling de uiterste consequentie van het moorddadig beginsel,dat hen drijft, zullen doorgronden; opdat ze in die aanvallerseen moreele crisis verwekken. Het is alsof ze zeggen

242

1918 DWANG EN DRANG

willen: „Weet gij wel wat gij doet ? Gij doorsteekt menschen,harten, gij vernielt moederborsten ; gij doet een aanslag opdat wonder van het leven, dat ook het wonder van uw eigenleven is. Als ge dat durft, steekt toe!" En al steken zijdan toe, dan is 't nog niet verloren. Dan staan die doodenin 't geweten op ; dan zullen altijd weer die wreed door,stokenen voor hun moordenaars in schrikvisioenen rijzen;maar hun oogen blijven stralen als sterren, en zullen tocheindelijk in de geweldenaren afschuw van zichzelf wekken,berouw, revolutionaire wedergeboorte. En al wekten zij datniet, al waren die aanvallers geheel verhard, dan nog! Menhoeft het nu maar in een volksvergadering te verhalen, of in't gemoed van mannen, die weldra „dienen" moeten, werkthet wonderen van ontroering, en velen mompelen vastberaclenvoor zich uit: „Dat nooit!"Een eigenaardigheid bij de consequente toepassing van geeste,lijken drang is, dat men afziet van physieke overmacht.Dat men juist niet met onheilige middelen de „proef" wilnemen, wie de sterkste is; er zelfs niet over denkt, op eenoogenblik door geweld te gaan uitmaken, waar de meestegeestkracht zou leven. De overmaat van eigen geestkrachtbewijst men juist, door desnoods aan de wapenen der barbarente bezwijken, terwijl men als het ware spreekt: „Gij kuntmijn lichaam dooden; maar zoo zwak zijt gij, zoo sterk benik, dat ik juist door mijn lichaam u ten prooi te geven, bewijs,dat ge mijn geest zelfs niet kunt raken!"Weinigen waren tot nog toe in staat, in opvoeding, bij zelf,verdediging of handhaving van heilige waarden louter en alleengeestelijk weerbaar te blijven. Meest kwam een oogenblik vanzwakte, drift of radeloosheid, dat tot barbaarsche strijdmethodenwederkeeren deed. Voorzoover het hier geen opkomen van deoude instincten was, deed vaak gebrek aan vertrouwen in dewerkwijze des geestes mee. Men dorst het niet schijnbaar te

243

DWANG EN DRANG 1918

verliezen ; werd door het schijnverlies ten slotte zelf zoozeerverblind, dat men het wezenlijke onherroepelijk verloren achtte,als men niet onmiddellijk gewelddadig ingreep; men dorst metzijn idee tenslotte niet voorloopig ondergaan, omdat menvreesde, dat zij niet weer in de menschen opstaan zou. Dansloeg men in den blinde, of ook wel met een bijna sceptisch:„'t Kan niet anders 1" toe. Altijd dus in een soort van nood.weemadeloosheid. Doch men beseffe wel, dat men dan vanzijn oorspronkelijk beginsel afweek feitel ij k door eigenzwakt e; en dat derhalve de conclusie hoogstens mag luiden :„Zij waren er nog niet aan toe!" maar nooit : „Het moest nueenmaal zoo. Het kon onmogelijk anders. Het eene slaat uitinnerlijke noodzaak altijd weer in het andere om."Want leert ons de geschiedenis, dat de meeste revolutionairen,die eerst slechts door geestelijken drang, door persoonlijkvoorbeeld en principieele propaganda werken wilden, op critiekeoogenblikken ten slotte toch tot uitwendige en geestelijkegeweldsaanwending kwamen, dan is d i t hi storisch verloopnog geen zedelijke rechtvaardiging hunner han,delw ij z e. Zeker, zij konden blijkbaar niet anders. Maar hetkon en kan wel, en het behoort zeer zeker anders!daad zagen we tot nog toe in de geschiedenis der menschheidwat mevr. Roland Hoist de beide vormen van geweld noemt— m.a.w. geestelijken drang en physieken dwang — ()nabscheidelijk samen, en gingen ze telkens in elkander over, maarop ons rust de taak, dien samenhang te verbreken ten gunstevan de liefdekracht des geestes, uit kracht der liefde zelfl Zeker,in menig opzicht is „de ontzaggelijke psychische spanning dermassa een natuurkracht" en werkt ze als zoodanig (28).Maar voorzoover ze nog slechts natuurkracht is, is zijopenbaring van het „menschelijke, al te menschelijke", he tdierm en s ch elijk e, dat voorloopig nog in elke revolutie— en niet slechts in elke revolutie — meedoet. Het gaat

244

1918 DE INTERNATIONALE SCHOOL VOOE WIJSBEGEERTE

er echter juist om, in de massa zoo het beginsel derpersoonlijkheid te doen ontwaken, dat hare psychische spanningwerkt als gees tkracht. Is het niet reeds een verblijdendverschijnsel, dat H. R. H. — gelijk een der geestelijke vaders vanhet historisch materialisme, Engels (CXIX 17) — op grondder geschiedenis constateert, dat ondanks gewelddadighedenhet moreel der revolutionairen altijd weer de hoofdzaak is?En dat onze geestverwante hoopt op een minimum geweldbij de omwentelingen, die komen, en daartoe zelf de arbeiderstracht op te voeden ?

Uit: „Opwaarts", 1 November 1918

DE INTERNATIONALE SCHOOL VOORWIJSBEGEERTE

De beschaving bevredigt niet. De wetenschapbevredigt niet. De kunst bevredigt niet. Hetideaal van den nieuwen tijd bestaat in het ont:vouwen van de persoonlijkheid, die de machtbezit, het door beschaving en kunst en weten=schap aangebrachte levend te maken en samente vatten. Vandaar de honger naar het „per:soonlijke."

Prof. Dr. A. J. TH. JONKER

Deze oorlogstijd is een oordeelstijd. Al wat er woont en werktin der menschen geest, wordt openbaar. De oorlog zelf allereerstis de tenslotte noodzakelijk geworden zelfonthulling van eenpolitiek.oeconomisch leven, dat, onder welke schoone leuzenook, zich feitelijk richt op winst voor groepen particulieren,tot schade van 't groot geheel ; particulieren, die zich slechtsvereenigd hebben, omdat ieder dit zakelijk in zijn belang achtte,zonder eenig hooger, religieus motief. Heel de moderne samen.

245

DE INTERNATIONALE SCHOOL VOOR WIJSBEGEERTE 1918

leving rust in beginsel op „anarchie" in den meest ongunstigenzin des woords : moreele bandeloosheid. Het recht van densterkste geldt er genadeloozer dan in de wereld der dieren.En deze maatschappij is zoo, omdat de menschen, die haarvormen, zoo zijn. Uit onbewuste en bewuste zelfzucht, heersch.zucht en hebzucht, uit even onredelijk als harteloos zedelijkatomisme werd en wordt ze geboren. Orrigekeerd maakt dezesamen(1)leving het slechtste in de menschen wakker, en stelthet heiligste in gedurig grooter gevaar.„In het hart van den diepst gezonken raisdadiger sluimerennog paradijzen." Noch de meedoogenloost heerschende bourgeois,noch de giftigst hatende proletarier is van den Geest geheelen al verlaten. Hoevelen handelen er niet, recht tegen eigenweten en willen in? Maar ten slotte geeft in politiek.oecono,misch opzicht — en het politiek,oeconomisch leven houdt demoderne menschen bijna volkomen gevangen — ondanks hetmeedoen, ook hier, van veel goeds en zuivers, het r u c k,sichtslose zich,handhaven.ten,kos te.van,wat.en,van,w i e n.c1 a n,o o k, den doorslag. De oorlog buiten ons isde uiteindelijke reproductie van een reeds vele jaren, eeuwenwoedenden oorlog in ons ; een wild door elkander warrelenvan milliarden begeerten naar zaken, eindigheden, die tenslotte opgaan in een grauwe drift naar :Meer. De quantiteitverslindt de qualiteit ; het karakterlooze de persoonlijkheid ;de dood heerscht over het leven. Aan het zakelijke wordt inlaatste instantie alles ondergeschikt gemaakt. En het geestelijkekent men slechts recht en vrijheid toe, voorzoover dit de Zaakvan voordeel wezen kan, of haar ten minste niet schaadt.Met het steeds gruwelijker voortwoekerend politiek,oecono,misch particularisme en materialisme der laatste eeuwen gingsamen een gedurig meer van elkander vervreemdenvan religie, kunst, wijsbegeerte en wetenschap.Toen de veeleenigheid der in beginsel al.omvattende middel.

246

1918 DE INTERNATIONALE SCHOOL VOOR WIJSBEGEERTE

eeuwsche cultuur was gebroken, viel het moderne maatschap.pelijk en geestelijk leven in een massa oneenige veelhedenzinledig uiteen. De nieuwe staat kwam op ondanks hetnieuwe religieuze leven; de nieuwe maatschappij was slechtsmogelijk, omdat — gelijk Sombart in „Der Bourgeois" opmerkt —de christelijke moraal op oeconomisch terrein niet doorwerkte,maar vervangen werd door de joodsche in den meest ongun,stigen zin des woords. De kunst, die in alle klassieke cultuur.perioden op schoone wijze de kern.ideeen vertolkte, waardoorde gemeenschap wezenlijk werd gedragen, verindividualiseerde :„l'art pour l'art," en eindelijk : „Part pour moi." De wijsbe,geerte ontaardde tot een „vak" naast andere „vakken." Dewetenschappen gingen los van haar — losbandig I — iederafzonderlijk eigen wegen, slechts lettend op uitwendige ervaring.Religie werd privaatzaak — bleef overigens toch staatszaak,voorzoover zij aan nationalistische doeleinden dienstbaar konworden gemaakt. — Het onderwijs werd „neutraal." Bleek deeerste al eenzijdiger gericht op het afgetrokken boven, enbuitenaardsche, het laatste bleek steeds meer, niet mindereenzijdig, gericht op feitelijke kennis van het wereldsche. Ginghet ginds slechts om particuliere stichtelijkheid en dreigde ergevaar van geestelijke genotzucht, hier nog slechts om het nuttige,het practische, het onmiddellijk voordeelige, terwijl alle liefde engeestdrift kil gedood werd. En terwijl uit het groote leven degodsdienst zich schuw terugtrok of zich slechts aarzelend deedhooren, klonken luider en luider de trotsche kreten dier mannenvan wetenschap, die zich op een of ander gebied uitsluitendhadden gespecialiseerd, en den waan in de wereld brachten,dat hun rekenen en peuteren, hun graven naar antiquiteiten,hun eindeloos moordende analyse eigenlijk het geestelijkeleven bij uitstek was. Zoo werden natuur en geestelijk

Vgl. hiervoor 20-23, 29.

247

DE INTERNATIONALE SCHOOL VOOR WIJSBEGEERTE 1918

leven grof geschonden, uit hun verband gerukt,ten slotte in stukken gescheurd. En de drift naarbevrediging van materialistische begeerten — naar het heette :behoeften — kreeg in deze chaotisch dooreenwoelende modernebeschavingswereld eindelijk zOOzeer de leiding, dat men metrecht over „het barbarendom van Europa" spreken ging. Omdan nog van Amerika te zwijgen. Menschenonwaardige, blindeinstincten heerschten al ruwer, met in hun dienst het scherpe,snijdende verstand. De helderziende intuitie werd verstooten.En met haar de milde rede, die alles en alien verbindt.Aan de universiteiten werd men voor vak, ambt of beroepwelhaast mechanisch a fg erich t, „klaar gemaakt." Opexamens was feitenkennis hoofdzaak. Zelfs bij de theologieverdrongen — als onlangs naar waarheid in de „N. R. C."werd opgemerkt — de hulpwetenschappen het centrale, waaromhet eens was begonnen. Men streefde meer naar „mozakkenvan bekwaamheden" dan naar het wekken en kweeken vanpersoonlijkheden.Juist op het leven der persoonlijkheid bleek het individualismeder moderne dagen de allergrootste aanslag — omdat persoon,lijkheid gemeenschap veronderstelt, terwijl individualisme anti,maatschappelijk en anti,religieus is van wezen Gee nwonder, dat een reactie zich overal en in groeiendemate deed g elden. Op politiek,oeconomisch gebied kwamensocialisten van allerlei slag den strijd aanbinden voor eennieuwe, redelijke samenleving, waarin de vrijheid van iederdoor die van alien gedragen zou worden. Op godsdienstiggebied werd een innige belangstelling in die oostersche vormenvan religie wakker, welke beseffen deden de eenheid van hetal. En tegenover „ambachtsmannen der wetenschap" handhaaf,den hier te lande denkers in wassende kracht het alomvattendrecht der zuivere rede. De diepst voelende kunstenaars lieten hetindividualisme los: de beteekenis van den artist werd in het

248

1918 DE INTERNATIONALE SCHOOL VOOR WIJSBEGEERTE

profeetaijn gezocht. En op onderwijsgebied gingen al luiderstemmen op, dat niet bijbrengen van afgetrokken kennis, maaropvoeding van persoonlijkheden hoofdzaak was.Doch het moderne socialisme lette al te eenzijdig op debeteekenis der omstandigheden. De nieuwe religie bleef teveel een stemmingsleven der abstracte persoonlijkheid. Dezuivere rede bleek eenzijdig,theoretisch denken, dat vaak totintellectualisme verstarde. Het cultuurbewustzijn der jongekunstenaars was nog te onhelder, verward. En ondanks veelgoede bedoelingen bleef het onderwijs hoofdzakelijk gerichtop het kweeken van instandhouders der huidige maatschappij.Bij het uitbreken van de wereldcrisis werd de moreele minder,waardigheid van het moderne socialisme, het zwakke en on.waarachtige der nieuwe, internationaal geprezen religie, depractische waardeloosheid van uitsluitend aesthetische oftheoretistischoredelijke ontwikkeling, het geborneerde der tegen.woordige opvoeding niet minder openbaar dan de verleuge:ping van het maatschappelijke leven.Maar ook thans blijft de reactie niet uit. Nu het verkeerdrichten en star doorzetten van eenzijdigheden, het absoluut.maken van betrekkelijkheden zijn grooten oordeelsdag beleeft,drijft het juist daardoor ook alle krachten samen, die e e nnieuwe ordening des ley ens zoeken vanuit het heiligmiddelpunt der dingen ; nu de verscheurdheid van volken,klassen en menschen haar uiterste heeft bereikt, waakt debehoefte aan vereeniging sterker dan ooit te voren op. DeInternationale School voor Wijsbegeerte is een symptoomhiervan. Het gaat daar niet om geleerdheid of vakkennisals zoodanig — al wordt de beteekenis ervan geenszinsonderschat —, men komt daar noch om 't nut noch omprivate stichting, men zoekt er naar de w ij shei d, welkevan ouds het hart en de kern dier groote persoonlijkhedengeweest is, die, van binnen uit, schiepen een nieuwe

249

DE INTERNATIONALE SCHOOL VOOR WIJSBEGEERTE 1918

practijk. Ziedaar in deze duistere tijden plotseling eenlichtpunt: een vrije tribune voor alien, wien het maar nietgaat om geld, goed, genot, kennis of macht, doch om de gloriedes geestes; een oord, waar velen kunnen samenkomen, die,moe van den dooden, doodenden geest des tijds snakken naarkerngezond leven.Velen — dat is een schaduwzij: niet alien. Daarvoor is Amers,foort te duur. Slechts op een kring van maatschappelijkmin of meer bevoorrechten wordt bier ingewerkt. Op zichzelfis het overigens een verblijdend verschijnsel, dat juist onderdezen een vaak innigsoprechte behoefte blijkt te leven aan heteenigsware beginsel der nieuwe cultuur: un iv e r se ele liefd e.Doch indien zij werkelijk in hun behoefte min of meer wornden bevredigd, en innerlijk verrijkt van Amersfoortsche samenskomsten wederkeeren, — dat zij dan w61 beseffen hunbevoorrechting, die den heiligen plicht oplegt, de op de I. S.v. W. veroverde schatten des geestes uit te dragen in hetgewone, al te gewone leven ; de in hen levende kennis om tezetten tot eene nieuwe, waarlijk menschelijke practijk. Zooniet, 't zou al tot ge est elijk e pery er sit eit verkeeren.Een van de eerste, groote daden dezer nieuwste en vrijste„universitas magistrorum et scholarium" behoort m.i. te zijn :zoodra de omstandigheden dit toelaten, de I. S. v. W. ookvoor belangstellende onbemiddelden open te stellen, en gelesgenheid tot volgen van cursussen te geven in allerlei centrades lands. Schrijver dezes tracht door volkscursussen reeds„particulier" aan minder gegoeden mede te deelen, wat hemeen vreugde is, ook in Amersfoort uit te spreken. En hij weetuit ervaring, dat deze arbeid ten minste ... even goed is besteed.Maar dan mag ook dit geen „privaatzaak" blijven. De geestis voor elk, die hem wil.1)

1) Er bestaat thans (1924) reeds eenige jaren een „Fords voor onbemiddelde Cur'listen," waarvan al verscheidenen gebruik hebben kunnen maken.

250

1918 DE INTERNATIONALE SCHOOL VOOR WIJSBEGEERTE

Met dat al wekt het bestaan der I. S. zoo, als zij nu is, ookbij den revolutionairen socialist reeds vreugde. Hier groeit hetbewustzijn, dat niet maar verbeteren der oeconomische om.standigheden, noch eenzijdige, particularistische mystiek, nochuitsluitend theoretisch.redelijke ontwikkeling den modernenmensch kan bevrijden. Dat men overigens het goed rechtder omstandigheden erkent, blijkt uit de in menig op.zicht uitnemende inrichting, waar met normale natuurlijke engeestelijke behoeften der menschen rekening wordt gehouden;religie is de diepste grond van samen.leven, .denken en .spreken;verstand zoowel als rede laat men ten voile gelden; wetenschapen kunst komen tot vrijheid en recht. Maar het gaat om meer.Het gaat om alles tezamen: om uitwendige en innerlijkewedergeboorte; om mystiek en daad; om d enk en en ha n.d el en b eide. Ook het feit. dat de School zich in deze dageneen „Internationale" heeft genoemd, spreekt hiervan.Indien de I. S. v. W. waarlijk leeft, zal zij revolutioneerend— d.i. eenheid brengend, want de oneenig e vee lh ei dmoet omgewenteld worden — werken op alle gebiedenvan natuur en geest; zal deze waarlijk vrije universiteit op.voedster blijken van nieuwe persoonlijkheden, die hun wijsheiden liefde uitstralen tot in de verste diepten van het alledaagscheleven : menschen, die maar niet over waarheid, schoonheid,wijsheid en liefde spreken, maar — naar een evangelischwoord — haar doen.

Uit „Mededeelingen" van deI. S. v. W., November 1918

251

CHRISTENDOM EN REVOLUTIE 1919

CHRISTENDOM EN REVOLUTIE

I. Het christendom, dat oorspronkelijk un iverseelvan strekking en revolutionair van karakter is, blijktin zijn officieele vormen meer en meer particularistisch,reactionair en individualistisch te zijn geworden.

II. Religieus ontaard en moreel ongezond, is heteen steeds grooter wordend gevaar voor de ont,wikkeling der vrije persoonlijkheid en voor dengroei eener nieuwe, menschwaardige samenleving.

III. 1ndien het officieele christendom metterdaadwenscht te bewijzen, dat het wezenlijk met zijnoorsprong samenhangt, zal het zich onverwijld moetenlosrukken uit zijn onderworpenheid aan het kapita,listisch stelsel, en een revolutionairen strijd dienenaan te binden voor een principieel socialistischesamenleving.

Stellingen, verdedigd op de vet.=gadering van moderne theologen,den 30en April 1919 te Amsterdam

Het evangelie richt zich tot den enkelen mensch. Het roepthem echter tot een nieuwe gemeenschap. Aansluitend bijtoekomstverwachtingen, die aan geheel „de oude wereld"eigen zijn, is het bericht van de spoedige komst eener hemelscheorde op aarde. Deze utopische idee is alomvattend van strekkingen wereldomwentelend van aard.De oudste christenen stelden zich voor, dat: met Jezus de grooteovergangst ij d zou zijn begonnen. Met woord en daadhad hij zich tot alien gericht, die het particuliere en hetindividueele, heel „deze wereld" durfden loslaten, om eennieuwe, hemelsche te winnen. Dat kostte strijd. Maar — zaligde overwinnaars! Jezus had — zoo verbeeldde men zich —dien strijd reeds voorbeeldelijk doorgemaakt, en in beginselhet hemelsch hell veroverd. Zijn leven was ken heldhaftige

252

1919 CHRISTENDOM EN REVOLUTIE

daad geweest, een uitstraling van geestkracht, waartoe hij zijnhoorders voortdurend had gewekt: I.LETCCVOEITE' '11T7ME Tap'‘/7 puatXefcc:

krijgt een nieuwe gezindheid, want het koninkrijk is nabij ;wordt van goddelijke genegenheid vervuld, en openbaart hetfeit, dat gij, nu reeds, tot een nieuwe lev en sg emeen.Schap behoort, door een treffende, fonkelende practijk.Voortdurend was het oudste christendom in conflict met „dezewereld." Dit kon moeilijk Anders: in „deze wereld" ontbrakhet liefdebeginsel. Zoowel binnen eigen kring als ten opzichtevan zijn omgeving betoonde men revolution air e prac tijk.„In Christus" wilt men zich uit boven de tegenstellingen vanklassen, volken en rassen. Door hem was men tot een boven.n a tionaal gemeenschapsleven gekomen : het godsrijk is eennieuwe toestand, „die met staat, maatschappij en familie nietsmeer te maken heeft" (CXX 48). Het nieuw politiek beginselblijkt uit de pinksterlegende; het nieuw oeconomische uitde traditie eener aanvankelijke goed er en g em e ens c hap(„Liebeskommunismus"); van nieuwe s t r ij d w ij z en sprekende Bergrede en Romeinen XII.Niet, dat men meende, de wereld te kunnen of te moetenverbeteren. „Deze wereld" zou immers spoedig voorbij zijn. Maarmen werkte — tezamen met anderen, — aan de v o lm a king vane i gen p e r s o onlijkhei d, hopend zich zoo het goddelijkkoninkrijk waard te betoonen en al meer waardig te maken.Dit alles is zonder twijfel in menig opzicht naIef. Men zou zelfsvan het provinciaal utopisme der Bergrede kunnen spreken.Vergeet echter niet, dat in provinciale vormen soms iets zuiversbewaard kan worden, waarvan men in meer ontwikkelde, dochook meer verworden „centra der beschaving" nauwelijks nog eenigidee heeft. In nalefiphantastische vormen openbaarde men,waarom het in de wereld wezenlijk gaat: om eenwaarachtig.menschelijke, of— uit het oogpunt van het bestaande —om een boven.menschelijke, god.menschelijke samenleving.

253

CHRISTENDOM EN REVOLUTIE 1919

Het oudste christendom blijkt bij ernstig onderzoek onmid,dellijk universeel en revolutionair van aard. Eenprimitief, maar verrassend zuiver besef van persoonlijkheid,gemeenschap, en van de onderlinge verhouding dier beidewordt erin wakker. Fier voelde men zich staan, in een totondergang gedoemde wereld. Men beschouwde zich als meerdan koningen, priesters en profeten. Men prees zich zdf atskoning, priester en profeet in Cenen, goddelijk vrij.Men beleefde die vrijheid voornamelijk. in de verbeelding:in een gedroomwenscht hiernâmaals, maar — dat op aardezou worden verwerkelijkt. Deze verbeelding was inderdaadeen symptoom van zich ontwikkelende vrijheid: zij kwam uithet gemoed der oude christenen, of beter: uit de ziel dermenschheid in die dagen, onweerstaanbaar op ; zij beweesden groei van innerlijken rijkdom.Zoozeer ging men op in zijn nieuwe geestelijke waarden, datmen zich met „de dingen, dezer wereld" slechts inliet, voor,zoover dit voor eigen bestaan en voor de propaganda zijnerbeginselen nu eenmaal noodzakelijk was. Van uit de ideevan het godsrijk bepaalde men zijn verhoudingtot wat op a a r de g e b e u r d e. En wanneer aardsche macht,hebbers eischen stelden, die tegen het evangelic ingingen,verzette men zich tot op het uiterste. Men weigerde, zijnpropaganda op to geven; men wilde geen eed afleggen, negeerdeden rechtbank, enz. Zelf behoorende tot de militia Christi,weigerden velen den krijgsdienst. (CVI, CXXI 64v.) Al erkendemen het betrekkelijk recht eener overheici voor „deze wereld",al onderwierp men zich aan haar, voorzoover dit niet met deeigen beginselen streed, men stelde zich principieel boven haar,liet eigen beginselen noch levenspractijk ook maar een oogen,blik aantasten, en bracht, wanneer dit noodzakelijk scheen,desnoods de heele wereld „in beroering."Het oudste christendom was negatieforevolutionair.

254

1919 CHRISTENDOM EN REVOLUTIE

In deze wereld — laat men Jezus zeggen — is heerschappijen macht; onder ulieden echter niet : daar het geldt alsbeginsel : onderlinge dienst. (Matth. XX vs. 26) Geen sterkertegenstelling dan Augustus,Christus. Het schijnbaar landelijk,vreedzaam evangelie blijkt, nader beschouwd, een radicaleomkeering van alle imperialistisch,individualistische waarden.De keizerlijke troon wordt een kruis ; de kroon een kransvan doornen; de scepter een gebroken fiet.De ware Divi filius is een oproerling, misdadiger, naaktvastgeklonken aan het harde hout, een uitgestootene I Duide,lijker kan niet worden aangegeven, dat de werkelijke vorstniet andermans leven rooft, maar 't eigen leven geeft. Geborenuit een arme moeder, door een timmerman opgevoed, is Jezusheel zijn leven door bewuste negatie van wereldschegrootheid. Het oud verdichtsel van zijn geboorte in eenstal, zijn, strijd tegen den verzoeker, die hem als laatste lok.middel alle koninkrijken van de aarde toont, zijn worstelingmet priesters, schriftgeleerden, pharizeen, sadduceen — 't is aleen felle polemiek tegen de machtsdrift en praalzucht derjoodsche geestelijkheid, tegen het particularistisch nationalisme,het imperialistisch droomen van de joodsche grooten. Alleofficieele waarden worden in het evangelie omgemunt, alleonmiddellijke verlangens gesublimeerd. De heerlijkheid vanden keizer — den beestmensch — gaat met die van priesters —parasieten — en van valsche profeten — volksmisleiders —onder. Het licht van den geestmensch — die de ware konin g,priester en profeet is — komt uit „des werelds duisterewolken" onweerstaanbaar op. 1)Het N. T. is een hartstochtelijk strijdschrift, een s c h e r p ea an v al op het joodsche messianisme en het romeinschekeizerschap. In de eerste dappere tijden was men met beide

1) Er leeft weer van Nietzsche in het oudste christendom, dan er van Jezus leeft inde tegenwoordige kerk.

255

CHRISTENDOM EN REVOLUTIE 1919

voortdurend in conflict. In het romeinsche rijk nam men geenberoep, ambt of werk aan, dat met afgodendienst en keizer,vereering verband hield, wilde men niet weten van eenigerleimachtspositie in den staat. Men gedroeg zich volkomen ver,antwoordelijk ten opzichte van zijn levensbeginsel, en was ertrotsch op, door absolute en partieele stakingen eengroot deel van het oeconomisch leven stil te leggen. Pliniusklaagt hierover (CXX 123). Celsus vreest, dat de consequentetoepassing dezer methoden den keizer van zijn leger en beambtenzal berooven, en daardoor het romeinsche rijk zelfs ten grondezou kunnen gaan. Waarop Origenes antwoordt, dat als in hetRomeinsche Rijk alien christenen worden, ook de barbarentot vrede geneigd zullen blijken, en er dan geen leger meernoodig wezen zal (CXX 123) — een uitspraak, Tolstoi waardig.Tusschen handel en christendom voelde men iets tegenstrijdigs(CXX 127), en rente nemen veroordeelde men met ,Deutero,nomium (XXII vs. 20). Kortom : men liet de wereld de wereld,voorzoover de wereld het christendom het christendom liet.Werd echter dit laatste aangetast, dan verzette men zich krachtig,op een wijze, als uit zijn beginselen volgde. En verder betoondemen caritas, daardoor pogend alom de ellende te verzachten,die in „deze verdorven wereld" heerschte, hopend, zich daardooraangenaam te maken bij God, en vele menschen voor zijnkoninkrijk te winnen.Wij zouden dit als negatief,revolutionair queitismekunnen kenschetsen. Doch dan vergete men niet, dat men zichde godheid dacht als den positieven revolutionair,die 't oude weldra vreeselijk zou vernietigen, en daarna dooreen wonder het nieuwe onvergankelijk stichten.Deze zachtmoedige, geduldige christenen waren dus Lang zoovreedzaam niet, als zij zelf wel dachten. Mochten zij, wie henop den eenen wang sloeg, beleefd den ancleren toekeeren, velen,troosten zich ermee, dat de Heer had gezegd : „Mij komt de

256

1919 CHRISTENDOM EN REVOLUTIE

wraak toe ; Ik zal het vergelden." (Rom. XII vs. 19) Brachtenzij hun zaak niet voor den aardschen rechter, van den bijstandvan den hemelschen waren zij des te zekerder. De Dag derdagen, dien zij als een dag van recht en goddelijk oordeelzeiden te verwachten, was inderdaad niet anders dan een t o ttoekomstverbeelding geworden begeerte naarwraak op hunne vijanden, en doet min of meer aan „degroote Kladderadatsch" denken, waarop in later tijden zelfseenigszins gecultiveerde socialisten hoopten.Het spreekt vanzelf, dat dergelijke ondermijners van het po,litiek%oeconomisch leven werden vervolgd, gedood; vogelvrijwaren. Deze utopisten en phantasten, die in enkele opzichtenhun tijd eeuwen vásOr waren, bleken steeds duidelijker eengevaar voor het heiligste, wat de heerschende klasse en haaraanhang zich denken kan: de bestaande orde.Met dat al erkende het oudste christendom in „deze wereld"het betrekkelijk recht eener overheid : om onder degenen, dienog niet tot het christendom bekeerd waren, de maatschappe,lijke orde te handhaven. En hoe meer aanhangers men kreegonder slaven, dames en kleinburgers in de steden, hoe diepermen indrong in het gecompliceerde maatschappelijk leven, deste sterker ontstond bij den gemiddelden geloovige de neiging,in zijn negatiefirevolutionaire houding te verflauwen, aan hetdwingend gezag der wereldlijke machthebbers toe te geven,kortom : zich a an te passe n. De quantiteit groeide tenkoste van de qualiteit, de macht en kracht der organisatie tenkoste van het geestelijk leven harer leden, vooral ook doorhet toetreden van rijken en meer ontwikkelden, intellectueelen,die vaak eenvoudig „baantjesjagers" waren. En doordat menin de komst van het hemelsch koninkrijk telkens werd teleur,gesteld, was de langzaam maar zeker groeiende kerk welhaastgedoemd, zich op een of andere wijze met de wereld te verzoenen.Men ging zich op aarde inrichten. Men verstond

XVII

257

CHRIS ENDOM EN REVOLUTIE 1919

zich met den staat. Deze huichelde eerbied, en kreeg als be,looning een officieel,christelijk cachet. Wat voor de heerschendeklassen het onderdrukken der massaas nog weer gemakkelijkermaakte.De verwachting, dat de Christus weldra op de wolken deshemels terugkomen zou om levenden en dooden te oordeelen,werd van nu of kettersch geacht. Weldra vereenz el vigd emen in Rome koninkrijk Gods en kerk. En dezekerk, die nog altijd trachtte „katholiek," wereld,omvattend, tewezen, werd juist door de wereld gevat. Zij kreeg ten slotte eenreactionair en particularistisch karakter. Zij ontwikkelde zichtot een der grootste politiek,oeconomische mach,ten, evenals het vroeger zoo bestreden Rome tuk op buit.Met ijzer, vuur, water en aarde handhaafde zij zich tegen devele ketters en sekten, die aan het oorspronkelijk christendomtrachtten trouw te blijven. De geestelijkheid, meer en meerparasitair, onderdrukte de ontwikkeling der zich bevrijdendepersoonlijkheid, en maakte eenvoudig van religieuze waardenwaren, handelszaken. Slechts het communisme der kloostersen de caritas der heiligen deden nog verband vermoedenmet den oorsprong. Innerlijk, naar het heette, van de wereldgescheiden, principieel boven haar verheven, ging menfeitelijk, wezenlijk in haar op en — onder. In het maatschap,pelijk leven onderwierp men zich aan de wettenvan het kapitalistisch stelsel. Zichalmaaraanpassend,durfde de geestelijkheid in de Nieuwe Geschiedenis niet meertegen de macht der moderne staten op, en aanvaardde zij zelfshet meest bekrompen nationalisme. Zooeven doodden op bevelvan een wereldlijke overheid fransche priesters duitsche, enduitsche fransche, in een krijg, waarvan de doeleinden aped,imperialistisch waren, en waarvan het uitbreken door den pausop een laffen, sentimenteelen toon is betreurd.Dat de grieksch, en de roomsch,katholieke kerk religieus

258

1919 CHRISTENDOM EN REVOLUTIE

ontaard en moreel ongezond zijn, behoeft onder protestantschetheologen niet te worden aangetoond. Evenmin, dat zij eengevaar zijn voor de ontwikkeling der vrije persoonlijkheid enden groei eener nieuwe, menschwaardige samenleving. Wantde persoonlijke vrijheid, welke voor de zich bevrijdende per,soonlijkheid hoofdvoorwaarde is, wordt juist door die kerkenonderdrukt, en daarmede weer de ontwikkeling der hoofd%voorwaarde voor een nieuwe samenleving onmogelijk gemaakt.In den tegenwoordigen maatschappelijken strijd kiezen danook katholieke „geestelijken" telkens en telkens weer de zijdevan... de Zaak. Niets is hun pijnlijker dan de zelfbevrijdingsstrijdvan het proletariaat. Ook de vijf nederlandsche bisschoppen staanthans naast en achter de kapitalistische regeering,die, naar zij verklaren, „God zij dank krachtig is, en den toestandvolkomen overziet en beheerscht." Welke toestand ? Deze :dat de groote meerderheid des yolks, door de klasse, die hetmonopolie van grond en productiemiddelen bezit, als minder,waardig wordt uitgebuit;dat de grooten der aarde heerschen over de kleinen ;dat christenen rechter zijn, officier, veldwachter, herbergier,minister, vorst of beurskoning.Men is er zelfs op uit, regeering, Leger, burgerwacht enz. zoo„christelijk" mogelijk te maken In zijn vastenmandaat neemtde aartsbisschop van Utrecht het op voor het particulier bedrijf.Hij verdedigt het kapitalisme, alsof dit een voorafspiegeling dierhemelsche samenlevingwezen zou, waarvan Franciscus droomde.— En het protestantisme?In zijn groote orthodoxe vormen gedraagt het zich niet anders.Het werd uit reactie op roomsche ontaarding geboren,tengevolge van maatschappelijke omstandigheden, welke voorvelen een vrijer persoonlijk leven mogelijk maakten. Het wildezoowel in religieus als in zedelijk opzicht een verbeteringvan het roomsch,katholicisme zijn. Het wekte inderdaad een

259

CHRISTENDOM EN REVOLUTIE 1919

oogenblik een nieuw besef van vrijheid. Doch het is onderde macht der oeconomische omstandigheden zedelijk bezweken.Bij Luther al dadelijk, evenals bij Rome, een dubbele moraal.Troeltsch wijst erop, dat de roomsch,katholieke tegenstellingin twee groepen — geestelijken en leeken — hier gewordenis tot een tegenstelling binnen een en dezelfde persoon : „e iniiberaus peinlicher Gegensatz" (CXX 501). Menonderscheidt nl. tusschen persoonlijke en ambtsmioraal, enweet zoodoende alles goed te praten. Luther erkent wel degelijkde beteekenis der Bergrede, maar — alleen voor den christenals privaatpersoon, en dan nog slechts onder medechristenen.Naast de christelijke gemeenschap is er echter „de wereld",waarin een zekere, door God gewilde orde heerscht, welkeook door den christen moet worden in stand gehouden. Bijde geloovigen onderling alles liefde en vrije dienst, maarin „de wereld" kan men nu eenmaal niet zonder dwang 1 Envoorzoover de christen „van deze wereld" is, behoort hijmee te doen. Prachtig gaat Luther uit van de nieuwe gezind,-heid : vrije, goddelijke liefde. Doch hij laat haar ten opzichtevan het gewone leven slechts in abstrac to gelden. Evenalsde oude christenen het einde der wereld wachtend — schoonniet zoo hevig dichtbij beleeft hij reeds aanvankelijk hethemelsch heil. Doch nu blijft hij niet trouw aan zijn nieuwlevensbeginsel, recht tegen die wereld desnoods in, maar hij aan.vaardt tevens „deze wereld" en haar werk en haar werkwijzen alsz ij n ta a k, slechts met eenige critiek op sommige uitwassen,die al te zeer in het oog springen. Rechtspraak en vergeldingbrengt hij uit den hemel 1) op aarde terug. Oorlog, eed, rijkdom,macht — 't is al van God gewild. Bloedige wraak soms zelfsplicht. Als „deze wereld" niet gewelddadig wordt gehandhaafd— schrijft hij in „Von Weltlicher Obrigkeit" (1523) —, hoe

1) Zie hiervOOr blz. 256-257.

260

1919 CHRISTENDOM EN REVOLUTIE

zal de christen in de gelegenheid zijn, zijn liefde uit testralen? Als er een stal met wolven, adelaars, leeuwen, schapenwas, geheel vrij onder elkander, dan zouden de schapen gauwzijn opgegeten! (CXXII 10) Geestelijke heldenmoed spreekthieruit nu juist niet. En weinig „Godsvertrouwen." Om er nietonder te raken, besluit onze geloofsheld, met „d e z e were l d"v o or zichtig mee te d o en: mede te huilen met de wolvenin het bosch ... Natuurlijk kan hij hiervoor het bekendepastorale zinnebeeld al te goed gebruiken — wat heeft dieschapenbeeldspraak al een kwaad gesticht —.Naar Gods wil bestaat er nu eenmaal particulier bezit, enz.in „deze wereld". En zoo geeft Luther dan den strijd inmaatschappelijk opzicht op. Hij werkt zelfs met de overheidals met een bevriende macht samen, en verklaart: „God magliever een overheid, die onrecht doet, dan een gepeupel, datvoor een rechtvaardige zaak strijdt". (CXXII 21)Het is waar, dat Luther zich tegen het opkomend kapitalismesoms heftig heeft verzet, en dat vooral de Fugger's het hebbenmoeten ontgelden. Dit komt echter voort uit het feit, dathij een en ander in strijd acht met de nu eenmaal „doorGod gewilde" bestaande orde, welke door hem wezenlijknog middeleeuwsch gedacht wordt.Het is niet moeilijk zich voor te stellen, wat uit dit allesvolgt, vooral wanneer de overheid zich in godsdienstige ge,schillen gaat mengen, en men stellingen huldigt als „c uj u sregio, ej u s r eligi o (wiens gebied, diens godsdienst)".Het geestelijke raakt onder het politiek,oeconomische. Demoreele dissonant wordt beleefd als harmonie. De toonwordt door „deze wereld" aangegeven. En dialectici aangesteld,om alles goed te praten. Het eind is Bismarck, de geweld,politicus, Wilhelm, de hunnenkeizer, Von Bethmann Hollwegmet zijn vodje papier — een in Jezus Christus.Is het wonder, dat Nietzsche, van zulk een verleugening

261

CHRISTENDOM EN REVOLUT(E 1919

walgend, toornig schreef: „Waar is zelfs het laatste gevoelvan fatsoen, van eerbied voor zich zelf gebleven, wanneerdeze staatslieden — overigens een zeer onbevangen soortmenschen en door en door antichristenen van de daad — zichtegenwoordig nog christenen noemen en naar het avondmaalgaan ? Een vorst aan het hoofd van zijn regimenten, prachtigals uitdrukking der zelfzucht en zelfoverschatting van zijnyolk, maar die zich zonder schaamte christen noemt! Wiewordt juist door het christendom verloochend ? Wat noemt het„de wereld"? En hij wijst erop, dat de christen tegenwoordigsoldaat, rechter, patriot is, dat hij zich verweert, zijn eer niet laataantasten, v6Ordeel zoekt, trotsch is. „Iedere practijk van elkoogenblik, ieder instinct, iedere waardeering, die tot daad wordt,is tegenwoordig antichristelijk : wat voor e e n mi sgebo or tev an valschheid moet de moderne mensch zijn, dat hij zichtoch niet schaamt, christen te heeten I" En terecht spreektArthur Drews van het caoutchouc:begrip, dat men van hetmoderne christendom gemaakt heeft. (Vgl. CLXXIII 512-513)Anders dan Luther Calv ij n. Hij gaat uit van de opvatting,dat de bijbel als goddelijke openbaring een is, en legt dande Bergrede uit overeenkomstig den geest van het theocratisch,wettisch, priesterlijk 0. T. Daardoor bestaat het zedelijkconflict van Luther voor hem niet. Macht, geweld, dwang,recht, particulier bezit, oorlog zijn door den Schepper vanhemel en aarde zoo gewild. En de christenen, die tot taakhebben, de eere Gods in „deze wereld" te handhaven, hebbendaarom hun politieke en oeconomische macht aan te wenden,om den Heer der Heeren te verheerlijken. Al wat ook maareenigszins tot machtsuitbreiding van de ware kerk en vanden invloed der ware geloovigen in „deze wereld" kan dienen,wordt hiertoe onmiddellijk aangewend. „Alles is het uwe,en gij zijt van Christus I" — ziedaar de nieuwe leus. Hetcalvinisme kenmerkt zich meer dan eenige andere orthodox,

262

1919 CHRISTENDOM EN REVOLUTIE

christelijke opvatting door wereldaanvaardin g. Calvijnaanvaardt de beginselen van het opkomend kapitalisme, zonderzich al te veel om Deuteronomium te bekommeren. „De handelwerd door hem in eere hersteld, en alle menschelijke bedrijfontving door zijn leer nieuwe luister." (CXXIII 306) Zijngodsdienst wordt in het bizonder in die landen aangehangen,waar de burgerij op al geraffineerder wijze naar rijkdom enwereldlijke macht zal streven. Ten opzichte van de middel,eeuwsche feodaliteit zijn de calvinisten revolutionaire n,die mede de Nieuwe Geschiedenis — die van het burgerlijkkapitalisme — mogelijk, werkelijk maken. Het Geneve vanCalvijn doet zelfs aan het Moskou van Lenin denken. Ookvan daaruit voortdurend propaganda naar alle zijden, en eenvoeling houden, internationaal, met geestverwanten. In hunomwentelingsgezindheid verheerlijkenverscheidene calvinistischezedeleeraren zelfs den tyrannenmoord (CXXIV 555, 563).Het karakter van hun zelfbevrijdingsstrijd is diep oucl,testamentisch:

Leve,toi, vaillante armee,pour les combats du Seigneur!

Zoo wordt een fier, sterk, r ii cksichtloses yolk gekweekt,aan welks heldhaftig strijden wij veel en velerlei danken.Slechts universeel christendom niet.Voor de ontwikkeling der individueele vroomheid — en voorde verwording en ontaarding ervan — is het calvinisme zoogoed als het lutherdom van beteekenis geweest. Het heefthet subjectief, het individueel bewustzijn ten opzichte vangeestelijkheid en dogma buitengewoon veel krachtiger gemaakt.In den loop van enkele eeuwen raakte het echter cultureelbedenkelijk achter. Door en door kleinb urge rl ij k vanwezen, kon het zich maar niet bij de vrijere ontwikkeling

263

CHRISTENDOM EN REVOLUTIE 1919

van het grootburgerdom aanpassen. Het v e r e n g d e, verzuurde,verviel tot kleinzieligheid, pharizeisme, eigengerechtigheid enhuichelarij, terwijl het alle aesthetische en wijsgeerige bekoringmiste Allerlei heidensche en joodsche practijken werdenondertusschen voor eenigoware christelijke uitgegeven. Toende burgerlijke orde zich gevestigd had, en het kapitalismehooger en hooger over de wereld steeg, bleek het revolutionairkarakter van het calvinisme weggestorven. Zijn belijders warenhandhavers en verdedigers van het bestaande geworden,waarover zij in Gods naam zooveel mogelijk den baas poogdente spelen, hoezeer het ook vloekte met den geest van hetN., ja zelfs met dien van het O.T. Van universaliteit, vankatholicisme was eindelijk zelfs geen spoor meer over. Op=gekomen met den modernen staat, huldigt het calvinismethans in christelijkouniversalistische termen een j oodsch,nationalistischen god.Het is de groote verdienste van Dr. A. Kuyper geweest, dathij de onverdragelijke tegenstrijdigheid tusschen de officieel.christelijke beginselen en de vulgairokapitalistische practijkenmeermalen duidelijk in het licht heeft gesteld ; dat hij eropgewezen heeft, hoe de hervormde kerken in sociaal opzichtjuist insliepen, toen het kapitalisme al razender wakker werd.Helder heeft hij doen zien, dat christendom en kapitalismemet elkander vloeken. Uitredding was er alleen„o p den soc ialistis ch en weg" (VI 17). Hier had Kuyper— in aansluiting bij de ketters en sekten der middeleeuwen, bijde vrije gemeenten en nieuwlichters der moderne geschiedenis —zij het nog met vaak al te grove, onchristelijke, politiekemiddelen, een strijd kunnen inzetten voor een samenleving,waarin de eene mensch den ander eert als broeder en alsmakker. In den voorarbeid van De Bosch Kemper en Martinusdes Amorie van der Hoeven, in den zijdelingschen mede,arbeid van H. P. G. Quack, had hij dan belangrijken steun

264

1919 CHRISTENDOM EN REVOLUTIE

gevonden. Om van het streven van christensocialisten inbinnen. en buitenland te zwijgen (CXXV, CXXVI, CXXVII,CXXVIII). Doch hij dorst het niet aan. Deze heerschers,natuur durfde het ook al weer niet voorloopig te verliezen.Hij ontweek den weg, dien Multatuli aandorst : over Golgotha.Kuyper verloor zich in drift naar onmiddellijk succes, naarwereldlijke macht en pracht, en ontaardde tot een derberuchtste volksmisleiders. Hij werd een doodgewoonreactionair, verafgood door een toekomstlooze groep van„kleine luyden." Om aan de macht te komen, verbond hijzich met het opworstelend Rome, dat van zijn hulp zeerlistig gebruik maakte, het leeuwenaandeel naar zich toe wistte halen, en thans, bij het mislukt nieuw,calvinisme vergeleken,haast een modernen indruk maakt. Kuyper ijvert nu vooruitbreiding van leger en vloot, groei en bloei van het nationalekapitaal, imperialistische expansie tot in China, moderne uit,buiting van Nederlandsch Indie —in naam van Jezus Christus.Revolutionaire sekten, ketters, en nieuwlichters hebben daaren,tegen getracht, het oorspronkelijk universalisme van hetchristendom in maatschappelijk opzicht te handhaven, zij hetin verouderde, reactiona ir e vormen, en vaak, wat demiddelen aangaat, op oudtestamentische wijze. Hun pogingen,konden niet slagen, omdat noch de uiterlijke omstandighedennoch de innerlijke gesteldheid van de overgroote meerderheidhunner medemenschen de verwerkelijking van wat zij voor,stonden, toelieten. Is hun strijd en lijden daarom te vergeefsgeweest? Neen! Zij hebben door hun optreden krachtig aande innerlijke vernieuwing der menschheid mede,gewerkt, en, soms op tragische wijze, het hoogste waaromhet hier op aarde gaan kan, in het bewustzijn der volkenlevend gehouden. Zij waren het geweten van het christendom.Hun beteekenis blijkt vooral in onze dagen, nu, wat menvroeger in eschatologische en utopistische gestalten zag, kans

265

CHRISTENDOM EN REVOLUrIE 1919

krijgt, min of meer nuchter te worden verwerkelijkt. Eenerkenning hiervan bemerkt gij in het feit, dat men tegen,woordig in Duitschland en Zwitserland erover spreekt, deNieuwe Geschiedenis niet meer met Luther, maar met ThomasManzer te beginnen (CXXIX).De ontaarding van de officieele kerken is vooral uit hetvolgende te begrijpen:lo wordt de groote massa van geloovigen zoowel als vanongeloovigen in haar doen en laten hoofdzakelijk door oecono,mische en sexueele motieven, welke zij zelf niet doorgrondt,voortgedreven om te handelen, in wat elk voelt of beschouwtals eigenbelang;2o worden wij menschen door allerlei historische omstandig,heden en ideologische invloeden vaak op noodlottige wijzebeheerscht, welke ons in niet bepaald bedoelde richtingdrijven niemand heeft b.v. de consequenties van het opkomendkapitalisme bij het begin der z.g. Nieuwe Geschiedenis vol.komen (kunnen) doorzien ;3o bleken de toekomstverwachtingen van de oudste christenen— waarin trouwens heel wat individueel en groeps,egoismemeesprak — ijdel.Het geloof in de spoedige wederkomst van Christus behoorttot de wereldhistorische wanen. Het bracht velen ineen roes, en vervoerde tot de meest dwaze zoowel als tot deedelste geestdrift. N u c h t e r e reactie moest op dit alleswel volgen. De officieele kerk kwam tot de werkelijk juisteconclusie, dat men zich „in deze wereld" op een of anderewijze moest inrichten. Maar haar eenzijdig,practische zinleidde tot een verderfelijk opportunism e, dat opofferingvan principieele karakterbetooning onverbiddelijk eischte.Terwijl het idealisme der ketters veel te weinig rekeninghield met de eischen van het werkelijke leven, hield deaanpassingsmethode der officieele geloovigen veel te weinig

266

1919 CHRISTENDOM EN REVOLUTIE

rekening met de eischen van het ideeele en het ideaal. B e i d epartijen werden al meer van elkander of en tegenelkander op gedreven, door machten en krachten,die zij geen van beide ook maar konden kennen.Doch in het midden der vorige eeuw is het wetenschappelijksocialisme gekomen. Na Kant, Fichte, Hegel, die steeds dieperden zin der geschiedenis deden verstaan, verschenen Marx,Engels, Bakoenin, Kropotkin. Een nieuw bewustzijn doorssidderde de volken. Men begon het maatschappe,lijk 1 e v en te door g r o n den, en ging vooral de beteekenisvan techniek en oeconomie verstaan. Men ontdekte een wissel,werking tusschen het natuurlijk en het maatschappelijk proces,en de verhouding dezer beide tot den geest. Men vondgroote oeconomische en sociologische wetten. Men zag inden schoot der oude maatschappij een nieuwe groeien. HetAl ontwikkelt zich in de richting der vrijheicli Comte,Spencer en anderen bevestigden het; de moderne biologiemaakte het al meer aannemelijk; de moderne psychologie, denieuwere opvoedkunde, — alle kwamen in beginsel tot dezelfdeconclusie. De droom van profeten, visioenairen en utopistenwas inderdaad een voorspelling! De waan der eerste christenengeen waanzinnige verwaandheid: hij had zin. Wat uit religieusoogpunt al lang g e w ens c h t was, wordt thans technischiederen dag meer m o g elijk, ten slotte zelfs n o o d z akelijk,wil de wereldontwikkeling niet vast loopen ; zullen cultuuren persoonlijkheid niet te gronde gaan. De formeel,technischeontwikkeling der maatschappij is zelfs de zedelijke ontwikke,ling van de menschen verre voor geraakt: dezen blijkennauwelijks in staat, zich bij de snelle wijzigingen, door detechniek en het modern oeconomisch leven veroorzaakt, opredelijke, zedelijke wijze aan te passen. Tengevolge hiervan iseen eenigszins evenwichtig,menschelijke samenleving voorloopigonmogelijk. Een geweldig tijdperk van innerlijke en uiterlijke

267

CHRISTENDOM EN REVOLUTIE 1919

worsteling breekt aan. De uiterlijke revolutie roepto m de innerl ij k e. Massaas maken zich op ter zelf,bevrijding:

Groupons,nous et demain,1' Internationalesera le genre humain I

Maar katholieken — die toch een alomvattende gemeenschapwillen — noch protestanten — hoewel zij zeggen voor persoon,lijke vrijheid te strijden — hebben de leiding. Nu eindelijkiets van de verwerkelijking der oude christelijk.voorchristelijkedroomen mogelijk wordt, laat men de daad aan atheistenen materialisten over. Dientengevolge keeren de revolutionairenzich van alle religie af, en ontstaat bij groote groepen, die— door begrijpelijk misverstand — den geest met de „geeste,lijkheid", en waarheid met dogma verwarren, een a fk e ervan alle geestel ij ke waarden. Het revolutionair prole,tariaat maakt zich van het particularistische en reactionairegeestesleven der officieele kerken al meer vrij, meest echterslechts in mechanisch.ontkennenden zin: het komtdat alles niet werkelijk te boven. Zonder den kern, denredelijken zin van wat het bestrijdt te vermoeden, wil het vanden „leugengodsdienst" niets meer weten. Het gevaar is verrevan denkbeeldig, dat het, zoo doende, tot een niet mindervulgair en onwaardig socialisme vervalt.Met dat al hebben toch de revolutionaire arbeiders en de— desnoods nog zoo oppervlakkige — vrijdenkers hieringelijk, dat zij het niet meer van eenige kerk of kerkelijkentheoloog verwachten: het o ffi ci ee le chr is t en d o m hangtideeel en materieel te zeer met het burgerlijk,voorburgerlijkleven samen, dan dat het werkelijk op eenig gebied verlossingof bevrijding zou kunnen brengen. Bovendien is het cultureel

268

1919 CHRISTENDOM EN REVOLUTIE

geheel van „deze wereld" afhankelijk geworden : sedert deXVIIe eeuw verloor de theologie voor goed de leiding.— Maar de vooruitstrevende christenen? De vrij.zinnigen? De modernen?Helaasl het gaat met dat vrijzinnige, met die vooruitstrevendheidnog al. In politiek,oeconomisch opzicht is men meest „liberaal."Godsdienst erkent men openlijk als privaatzaak. Terwijl ingroote tijden de religie altijd cultuurzaak is geweest I Ontstaan,toen het godsdienstig leven door het oeconomische al meerwerd overwoekerd, geleid door theologen, die alle kennis vanhet maatschappelijk vraagstuk misten, is het modernisme opreligieus gebied tot een min of meer tam individualism everschrompeld. Men heeft heel mooie theorien over God enliefde, en zingt er op zijn tijd ook gaarne van, doch voor allesis men braaf burger in een welvarend land, hetwelkGod zegenen moge. De meeste vrijzinnigen laten zich met hetmaatschappelijk vraagstuk niet in, ofschoon de wereld uithaar voegen raakt. En in de practijk handelen ze eenvoudigbuiten alle religie om.Er is onder verscheidene vrijzinnigen een streven naar zuiverheidvan kennis, adel van gemoed, naar oprechte, zij het ook naievevroomheid. Doch het is alles binn en kamercult uu r. Vormtmen karakters, die staân kunnen in de vrijheid? Mannenen vrouwen, wien geweten en persoonlijkheid voor allesgaan? Bevestigt ook niet meest een vrijzinnig predikant jonge.mannen tot den liefdedienst van Christus. in denzelfden tijd,dat zij worden gekeurd en aangewezen voor den krijgsdienstvan Mars? Laat ook gij niet toe, dat de eerste gang naar detafel der liefde met de eerste schietoefeningen op het beeldvan medemenschen samenvalt? Kweekt ook gij niet een dubb el emoraa I: een voor de abstractie, een andere voor het maat,schappelijk leven? Zijt gij, modernen, wel vrij van lutherscheen roomsche vervalsching der geestelijke waarden?

269

CHRISTENDOM EN REVOLUTIE 1919

Men moet zelf maar weten, of men kapitalisme, nationalismemilitarisme, imperialisme aanvaarden wil ; of men meent, zete moeten aanvaarden. Doch — als men dit doet, laat menzich dan geen christen noemen. Al was het alleen maar voorde duidelijkheid. Zien wij niet millioen maal scherper danCalvijn en Luther het in hun helderste oogenblikken ookmaar hadden kUnnen zien, hoe het kapitalistisch stelsel steedsmeer wordt : een aanslag op vrij, persoonlijk menschelijkleven; een verhindering om welke liefde dan ook werkelijkin practijk te brengen ?In het kapitalisme verslindt de quantiteit de qualiteit, deondeugd de deugd, de dood het leven, de zaak de persoon.lijkheid, de winst de gemeenschap. C hri st en k api t a lism eis tegenstrijdig in zichzelf als vuur en water. Wie durftdit woord rustig uitspreken? Wie deze zaak als de zijneaanvaarden, en met de geestdrift van een waarachtig kruisridderverdedigen?De maatschappij ligt thans in benedenmenschelijke spheer.Indien gij zegt, uit het beginsel der godmenschelijkheid televen, waarom heft gij haar dan niet tot u op?Gij zegt, dat gij moderne christenen zijt. Dat gij den strijdvoor de komst van het hemelsch koninkrijk met nieuwemiddelen voortzetten wilt in dezen nieuwen tijd. Gij meentniet, dat het maar eens uit de lucht zal komen vallen, maar weet,dat voor de verwerkelijking ervan allerlei psychologische en maat•schappelijke voorwaarden noodzakelijk zijn. Als gij dit niet weet,waarom noemt gij u dan modern? En als gij het wel weet,waarom trekt gij niet de consequentie?Als werkelijk.moderne christenen behoordet gij revolutionairechristensocialisten te zijn.De strekking van het christendom is universeele broederschap.Alomvattend van bedoelen, moet het elke bekrompenheid,ieder nationalisme en individualisme uiteraard bestrijden.

270

1919 CHRISTENDOM EN REVOLUTIE

Wereldom. en ,opwentelend van karakter, breekt het zichlos van machten, die alles naar den afgrond drijven. Het issupranationaal, heroisch.Ik voor mij acht alien vorm van christendom verouderd.Zelfs het meest vrijzinnige is mij te eng geworden. Ik heb teveel van de wijsheid en schoonheid, de waarheid en goedheidvan allerlei volken en tongen geleerd, dan dat een speciaal opChristus georienteerde levensopvatting mij nog bevredigen kan.Ik noem mij zelfs niet meer „godsdienstig"; aarzel, het woord„religie" voor mij zelf nog aan te wenden. Daarover nu niet!Zoolang ik echter in het christendom als in de hoogstereligie geloofde, is het mij een geluk geweest, aan de revo•lutionaire massa te bewijzen, dat het christendom oorspronkelijken wezenlijk het begin van nieuwe vrijheid is; en dat daaruitmet heilige noodzaak nieuwe strijdmethoden volgen.Er zijn hier heel wat menschen aanwezig, die voor nationaleverdediging pleiten. Durft gij ontkennen, dat het evangeliebovenna ti on a al van karakter is, en dat het „niet met dewapenen der barbaren, maar met het z w a ar d des geeste s"predikt? Kunt gij het weerspreken, dat, al is de innerlijkerevolutie de meest belangrijke en meest noodige — want uithaar toch kan de uiterlijke slechts volgen dat, a 1 s dieinnerlijke revolutie werkelijk in u is, dit noodzakelijk noguit iets anders blijken moet, dan hieruit, dat christenen opwereldhistorische oogenblikken in v r o me s c hulp enkruipen?De innerlijke revolutie, die het christendom bedoelt, eischtrevolutioneering van de samenleving. Het innerlijk allêenis een abstractie, waardeloos. Bepaalde innerlijke gesteldhedeneischen, om tot voile ontwikkeling te kunnen komen, bepaaldeuiterlijke omstandigheden. Zij worden onder andere omstandig.heden onmogelijk. Op dit oogenblik wordt door de ontwikkelingvan het politiek.oeconomisch stelsel de ontwikkeling der mensche.

271

CHRISTENDOM, KERK EN STAAT 1919

lijke persoonlijkheid meer en meer onmogelijk gemaakt. Gijbehoordet u als menschen, die voor een hemelsch koninkrijkstrijdt, tegen deze helsche omstandigheden te verzetten.Afgezien van mijn persoonlijk standpunt, wensch ik thans destellingen te handhaven, waarvan ik de verdediging op mijheb genomen, toen ik nog meende, mij christen te kunnen,te mogen en te moeten noemen.Objectief handhaaf ik zeer zeker, dat indien het officieelechristendom metterdaad wenscht te bewijzen, dat het met zijnoorsprong wezenlijk samenhangt, het zich onverwijld zalhebben los te rukken uit zijn onderworpenheid aan hetkapitalistisch stelsel, en een revolutionairen strijd zal hebben aante binden voor een principieel socialistische maatschappij.Het kapitalistisch stelsel is naar wezen en practijk de Antichrist.Het berust op onrecht. Het verwerkelijkt zich door directen enindirecten moord en doodslag. De witte terreur heerscht altijd.Komen moet en zal echter steeds meer de verwerkelijking diersamenleving, die van ouds werd vermoed ; die reeds Jezajaop zijn wijze schouwde, en waarvan Kong.tse heeft geweten ;welke onbewust bedoeld werd door die oud<hristelijke yen,beelding, waarover gij zoo gaarne preekt en spreekt : hetkoninkrijk van God.

CHRISTENDOM, KERK EN STAATIn een der voorsteden van Montreal wordt eenkerk gebouwd, de „Notre Dame de Grace," opwelker muren de namen worden gegrift van alleCanadeesche soldaten, die in den oorlog gevallenzijn. De kerk zal door drie godsdienstige gezind:ten worden gebruikt.

„De Telegraaf" 25 Nov. 1919

Het christendom ontstond niet het minst als reactie op dewereldverdrukking en volkenuitbuiting van Rome. In het wolven.

272

1919 CHRISTENDOM, KERK EN STAAT

rijk van Romulus en Remus trad en Jezus' volgelingen „als s cha p en,"uitwendig weerloos, op. Maar inn erl ij k waren ze s t erk:„Kom mede, ik zal u toonen hoe het vonnis voltrokken zalworden aan de groote hoer, die aan vele wateren woont, metwie de koningen der aarde hebben gehoereerd, en door denwijn van wier hoererij de bewoners der aarde dronken zijngeworden. Daar zag ik een vrouw, op een scharlakenroodbeest, schitterend getooid met goud, edelgesteenten en paarlen;een gouden beker droeg zij in de hand, vol verfoeiselen enonreinheid harer hoererij. Ik zag, dat die vrouw dronkenwas van het bloed der heiligen en der getuigen van JezusWee, wee, gij groote stad, in een uur is het oordeel over ugekomenl .... De kooplieden der aarde zullen weenen overhaar. De handelaars zullen weenend en jammerend in deverte blijven staan ... En alle stuurlieden, kustvaarders enzeelieden riepen op het gezicht van den rook en van haarbrand: Wee, wee de groote stad, door wier schatten rijkgeworden zijn alien, die schepen hadden op zee ...„Toen zag ik een nieuwen hemel en een nieuwe aarde . Ikzag de heilige stad, het Nieuwjeruzalem, neerdalen van Goduit den hemel, toegerust als een bruid, die getooid is voorhaar man. De heerlijkheid Gods verlicht haar, en het Lam ishaar kandelaar." (Openbaring XVII—XXI)De strekking van het — bij verdrukten en intellectueelenopgekomen evangelie was naar een gemeenschap van vrije,gelukkige persoonlijkheden, levend uit een Geest : een hemelschkoninkrijk op aarde. Naarmate echter rijken en machtigen inde gemeenten aan invloed wonnen, werd de revolut io na iretendenz op g ehev en — te meer nog, waar het wonderuit den hooge, dat 't nieuwe leven hier eerst recht verwezen.lijken zou, immers toch niet kwam Bezitloozen en verdruktenwerden te vree gesteld met omkeer van hun lot hierboven,eeuwig later; bezitters gelukgewenscht en geeerd als „rent.

XVIII

273

CHRISTENDOM, KERK EN STAAT 1919

meesters" van God. Hoe 't overigens in den hemel wezen zou,de geestelijkheid maakte het zich op aarde al vast goed.Zij organiseerde zich tot nieuwe heerschende klasse ; nam vanhet ondergaand Romeinsche Rijk op meer abstracte en ver,bloemde wijs de wereldheerschappij zeer tactvol over. Dewereldlijke en de geestelijke macht — welke men sedert den „hoogstvolmaakten en doorluchtigen keizer, vromen, gelukkigen, onover,winnelijken, doorluchtigen, hoogsten opperpriester" Constantijnrecht tegen het evangelie in vergoddelijkt had — kwamen optweeerlei wijzen pervers te zamen : in Rome's bisscho p,vanaf de VIe eeuw papa (paus = vader) geheeten, met overwichtvan de priesterlijke, in Ruslands c za a r, te beginnen bijPeter den Groote, met overwicht van de vorstelijke waardig.heid. (CXXX 402, 410, 411, CXXI 66)Zonder twijfel heeft de zich tot een machtsinstituut ontowikkelende R.K. Kerk de menschheid vele weldaden bewezen :zij leerde den barbaren de romeinsche productiewijze ; voeddehen op tot handwerk, wetenschappen, kunst ; verdiepte en ver,ruimde hun religieus bewustzijn; deed millioenen armen wel, enwas voor wie zich naar haar wil en wensch gedroegen, immer mild.Ze liet zich echter — Mehring (CXXXII 17) glimlacht hier terecht —voor haar diensten duur betalen ; schatten vloeiden haa r,al s 't heidensch Rome, toe; meer dan een derde van hetgrondbezit kwam in haar „doode hand." Zoo sloeg de beteekenisvan de Civitas Dei (Godsstaat), die in en tegen het RomeinschImperium was opgekomen, om : het kerkelijk rijk, hoezeer doorwierook ook omneveld en door theologie verbloemd, bleeksteeds meer „van deze wereld," en handhaafde zich metmiddelen, eer aan de onderwereld dan aan het hemelscheJeruzalem ontleend. ')

1 ) De pijnbank, door Dalloz terecht „triste legs des legations antiques" geheeten, namde christelijke kerk van de wereldlijke overheid, d.i. ten slotte weer van 't heidenschRome over.

274

1919 CHRISTENDOM, KERK EN STAAT

Wat de kerk nochtans goed deed en soms nog doet, is voor.namelijk te danken aan de ondogmatische gezindheid enzuivere geaardheid van duizenden barer leden, wier — geeste,lijke — natuur gaat boven de — tegennatuurlijke : geest,doodende — leer. Hield ze in haar gouden kooi niet goddelijk.arme kinderen als den heiligen Franciscus — lokvogels I —gevangen ? Heeft in haar hechte cellen Thomas van Kempenniet gedicht ; Gods minnezanger Suso, en zoo meer? Haardiepsten denker, Eckhart, dorst ze zelfs niet te verbranden. ')Mystieken en heiligen in, ketters buiten de kerk bewezenmet woord en daad 't opkomen van een n i e u w so ortmenschenleve n, dat door de ontwikkeling der oeconomischeomstandigheden mogelijk en noodzakelijk gemaakt, ontgroeidwas aan voogdij.Doch de voogdes wilde haar pupillen maar niet meerderjariglaten worden. Ze had te weinig baat daarbij. Ook was haaroudgeworden geest aan heerschen en bevelen tot niet meerof te wennen toe gewoon geraakt. Van de Montessori.opvoedingdes evangelies had de moederkerk nimmer willen weten : nuwilde zij dit minder dan ooit. Gehoorzaamden haar kinderenniet goedschiks, dan zou zij ze wel noodzaken door dwang.Zoo raakten meer en meer haar middelen met het oorspronke.lijk doel in strijd; zoo werd zij meer en meer daarvan ver.vreemd. In plaats van geestelijke vrijheid, goddelijk geluk,kwam wereldlijke macht en menschelijke slavernijin 't middelpunt der pauselijke aandacht. Vandaarverzet alom, waar de maatschappelijke omstandigheden maareven 't opkomen voor eigen onmiddellijke vrijheid en geestelijkezelfstandigheid gedoogden: het ontstaan en de groei der kapitaolistische orde ging overal gepaard met pogingen, om zichvan den politiekooeconomischoclericalen dwang te bevrijden.

1) Zij veroordeelde 28 van zijn stellingen na zijn dood.

275

CHRISTENDOM, KERK EN STAAT 1919

In Frankrijk, Spanje en Italie maakten de nieuw opkomendemachthebbers en bezitters zich echter niet geheel van dekerkelijke banden los; zij trachtten die veeleer te gebruikenom de volken van Europa naar eigen wil te besturen. „Deitalianen werden des te meer pausgezind, naarmate de waren,productie zich ontwikkelde, want de pauselijke heerschappijbeteekende de heerschappij van Italie over de christenheid.Evenmin dachten Frankrijk en Spanje eraan, zich van hetpausdom af te scheiden. In beide landen werd het eersthet moderne absolutisme sterk (Zij) hadden zich vande roomsche uitbuiting weten te bevriden, en zich nugeheel van het pausdom los te rukken lag nog te minderin hun bedoeling, daar zij er slechts aan denken konden,den paais zelf tot hun werktuig te maken."(CXXXII 30-31) De zwarte terreur in dienst dus vande witte.Gregorius VII (1073—'85) had zich „princeps supra regnamundi (vorst over de rijken van de wereld)" genoemd ; zichhet recht toegekend koningen en keizers aan te stellen en afte zetten; ja, door middel van handelsverbod het oeconomischleven stil te leggen. Maar in een felle worsteling om demacht met fransche, engelsche en duitsche vorsten had hijden strijd verloren. Innocentius III (1198--1216) echter wiltzich den pauskoninklijken titel tegenover Otto IV en Janzonder Land meesterlijk waardig te maken. Doch in diengrootvader van de moderne inquisitie had Rome's oppergezagdan ook haar hoogtepunt bereikt. Wanneer Bonifacius VIIIin den but Unam Sanctam (1302) de absolute heerschappijder kerk over staat en geweten verkondigt, zijn zijn woordenslechts de nagalm van een machtig verleden. Ennaarmate de moderne staten opkwamen en groeiden, moestde kerk zich, tenminste officieel, steeds meer beperken tothet speciaal,godsdienstige. De pauselijke staat werd er een,

276

1919 CHRISTENDOM, KERK EN STAAT

tusschen vele, grootere, andere. Steeds duidelijker werd hetzwarte schrikbewind aan het witte ondergeschikt: de spaanscheinquisitie was vOOr alle dingen politiewerktuig des konings;de fransche jacht op ketters in de eerste plaats een politiekequaestie. Hobbes, die door Plautus' „homo homini lupus(de eene mensch is den andren mensch een wolf)" dengeest van het opkomend kapitalisme vertolkt, en in zijn„Leviathan" (d.i. de alverslindende staat) de absolute heer,schappij van den staat over kerk en geweten voorstaat (1651),is de aankondiger van het huidig imperialisme,waaronder duitsche geestelijken duitsche, fransche franschekanonnen zegenen, en elkander om tegenstrijdige staats,— d.i. zaken, — belangen moorddadig te lijf gaan, terwijlte Rome Gods stedehouder, „princeps supra regna mundi,"over de verscheurdheid van Christus' lichaam machteloosklaagt en zucht.Evenals ver van de kernpunten der kapitalistische wereld.beheersching, in het barbaarsche Rusland, een socialismezich poogt te verwerkelijken, dat men in het ontwikkeldwesten maar niet brengen kon — vooral omdat daar hetuitbuitingssysteem der reeds langen tijd heerschende burger,lijke klasse oneindig veel steviger gevestigd was, en de grootemassa van de kapitalistische gedachte al te zeer was door.drongen —, zoo brak, ver van het middelpunt der pauselijkeheerschappij, het germaansch Europa zich uit het in deromaansche landen diepgewortelde, kerkelijk:feodale stelsel los,en werd en op oeconomisch en op geestelijk gebied steedsfeller brandpunt der nieuwe, kapitalistischew e r eld. Wat bij de zuidelijke volken, ondanks de schoonstemogelijkheden, niet gelukken kon, gelukte in het ruwe,historie, en traditie,arme noorden.Niet minder dan de roomsche wereldheerschappij was dezegermaansche zelfbevrijding — al speelden godsdienstige en

277

CHRISTENDOM, KERK EN STAAT 1919

zedelijke beweegredenen erin mee — vooral een politiek,oeconomisch feit.Luther's optreden tegen den aflaathandel gaat innig met definancieele politiek van den saksischen keurvorst samen.Naarmate de hervorming veld wint, mengen zich steeds meerwereldlijke, wereldsche motieven, onder welke religieuze leuzendan ook, in den strijd. Burgerlijk,hervormd tegen conservatief,katholiek — ziedaar de wezenlijke tegenstelling eener worsteling,die Luther nu juist niet op typisch=christelijke wijs heeftingezet 1): „Wanneer men de dieven met den galg, de rooversmet het zwaard, de ketters met den brand stapel straft, waaromgrijpen wij deze kardinalen, pausen en heel het roomscheSodom niet met alle wapens aan, en wasschen onze handenin hun bloed?" (1520) Doch zijn furor teutonicus keerdezich weldra tegen de proletarisch.revolutionaire boeren, diehet de taak der geloovigen achtten, den hemel op aarde tebrengen, en — ook met wapenen der barbaren stredenvoor een communistische maatschappij ; tegen uitwendig,weerlooze doopers, die ernst maakten met het woord vanJezus, dat zijn discipelen vredestichters zouden wezen.Vorsten, heeren en beambten vonden seclert 1522 hem immeraan hun zijde. Van nu aan werd het nieuwe den duitschenvolken opgelegd, van boven af. De „van God gegeven"vorst was als summus episcopus tevens hoofd der kerk. Degodsdienstvrijheid van 1555 was er dan ook een voor deoverheden : cujus regio ejus religio (wiens gebied, diensgodsdienst). Wie het niet met zijn landsheer eens was,kon zwijgen, verdwijnen (jus emigrandi), of stelde zich aande mogelijkheid van vervolging en onderdrukking bloot.

1) Om van de traditioneele Luthervereering te genezen, is het goed, kennis te nemenvan de beschouwingen der roomsch:katholieken Denifle en Grisar, der historisch,materialisten Engels, Kautsky en Mehring. Een middenweg zoekt Boehmer (CXXXIII).Zie ook A. van der Heide (CXXXIV 79-99), Quack (LXXVIII) en F. DomelaNieuwenhuis (CXXXV).

278

1919 CHRISTENDOM, KERK EN STAAT

Sedert 1648 ging men van de opvatting uit, dat in ieder rijkeen godsdienstvorm — ten minste officieel — slechts gold.Met dat al waren er elders andere, die daar golden. Hiermedewas de mogelijkheid van onderlinge verdraagzaamheid gegeven,die door de maatschappelijke en geestelijke behoeften dervolgende tijden al meer noodzakelijk en werkelijk werd.Voorloopig echter hulden zich de politiek.oecoonomische tegenstellingen in confessioneelevormen.De wereldlijke, wereldsche oorsprong der Anglikaansche— typisch nationale — Kerk is bekend. 1) De protestantschekerken scheurden langs de landsgrenzen af, waarbinnen zichnieuwe politiekooeconomische eenheden vormden. Het RoomschKatholicisme — dat zich door het jezuitisme aanpaste aan hetkapitalistisch systeem — kon zich financieel en kerkelijk slechtshandhaven, door de oude politiek al meer te verloochenen.Het moest — en wilde ook — op den duur steeds dieperbuigen voor de gouden wereldmacht. En wel had het calvinismede strekking, een kerkelijk geleide, „katholieke" cultuur testichten en werd het de godsdienst van de vooruitstrevendeburgerij in verschillende landen, maar, van onderop als hetkwam, kon het zich in Frankrijk tegenover het vorstelijkabsolutisme niet handhaven, terwijl in de Nederlanden zijnzelfverwerkelijking samenging met de wording eener maat•schappelijke eenheid, die het niet beheerschen kon : de strijdmet libertijnsche ondernemers en vanwege hun zaken indifferentekooplui deed de middeleeuwsche drift naar kerkelijke cultuurverflauwen. De veelgeroemde hollandsche verdraagzaamheid

1) „King Henry ... took away the property of the religious orders for the expensesof his many wives and mistresses, and forced the clergy in England to forswearobedience to the Pope and made his royal self their spiritual head ... In Anglicanhistories, you are assured that all this was a work of religious reform." (CXXXVI66-67 CXXXVII 68-69)

279

CHRISTENDOM, KERK EN STAAT 1919

was in de eerste plaats uitvloeisel van beginselen, die met 'toorspronkelijk calvinisme . . . vloekten.Men kan wet zeggen, dat overal, onder welke vormen danook, de maatschappelijke ontwikkeling het con fe s sioneelkarakter der staatsopperheers chappij onder.m ij n d e, of ten minste de consequenties ervan verzachtte.In Amerika werd zelfs in 1644 godsdienstvrijheid ingevoerd.Hoofdzaak was en bleef tot heden, dat de kerken, diein min of meerdere mate door de staten werden erkend,beschermd, gesteund, bevoorrecht zelfs, in ieder gevalverplicht waren, zich te onderwerpen aan de burgerlijkeorde — indien al niet, haar te bevorderen —. In de XVIIIeeeuw beschouwde men in Frankrijk de R.K. Kerk als „unepartie du gouvernement" (CXXXVIII 721). Staatssouv e,r einiteit werd dan ook theoretisch door Grotius, Hobbes,Spinoza, Voltaire, Rousseau, Fichte en H egel steeds nadruk,kelijker erkend. „Souverainetê n'est rien, si elle n'est pastout." Aldus Napoleon inzake de machtsverhouding van denstaat tot Rome.In het begin der XIXe eeuw noemde Schleiermacher terechtde Luthersche Kerk hofkerk. In het begin der XXe kreeg dePruisische Staatskerk van den keizer order, dat bij het gebedvoor leger en voor vloot bizonderlijk zou worden gesmeektom gezondheid en welvaart voor luchtvaarders en vliegeniers(1914, nog voor den wereldoorlog). Het is geschied : „DieKirche darf dem Staate keine Schwierigkeiten bereiten „Rubeund Ordnung", „Rube und Frieden", das ist's, worauf es demStaate vor allem ankommt" (CXXXVIII 721). Orde en vrede— naar binnen. Naar buiten — krijg en verwoesting : inoorlogstijd worden predikanten met pastoors en rabbi's alsamok m ak er s gebruikt.In Engeland werden tijdens den oorlog van de kansels vrij,willigers geworven. Niet voor een militia Christi ten geeste,

280

1919 CHRISTENDOM, KERK EN STAAT

lijken kruistocht, maar voor een helschen en physieken strijdom nationale kapitaalbelangen, gevoerd in naam van denAlmachtige, die voor de engelschen de zeeen heeft geplaveid(Kipling).We zullen maar niet over Nederland spreken. Alom verschil.lende wijzen, alom hetzelfde thema: de kerk dienstw ill i g edien ar esse van den staat, d.i. van 't belang der heer,schende klasse. Godsdienst privaatzaak, voorzoover iederhiernamaals zalig worden kan. Godsdienst staatszaak, voor,zoover het nationale kapitaal hiêr het eischt. Wee 1 zoogij voor internationalisme.van.de,daad, vrede, recht enkameraadschappelijk samenleven geestdriftig en gedurig strijdt,al ware het op christelijke gronden: de witte inquisitiegrijpt u, bijgestaan door de kerk, als vroeger de zwarte doorden staat.De roomschen maken het ondanks hun „katholicisme (wereld.omvatting)" practisch niets beter dan de protestanten. Menmag met Pius IX (1864) zich theoretisch op het standpuntvan Bonifacius VIII plaatsen, of, meer modern, en sacerdotium(priesterschap) en imperium (wereldlijke macht) onmiddellijkafleiden van God, en derhalve ook gehoorzaamheid eischenaan beide, echter onder voorbehoud, dat, als de wet.van.staatGods wet weerspreekt, passieve weerstand plicht is. Dochwanneer aardsche machthebbers besluiten tot „oorlogen zonderidealen" („N. R. Ct."), die, naar een kind kan begrijpen,recht ingaan tegen Jezus' leven en zijn leer, geho orzaamtmen den menschen meer dan Gode, en neemt inChristus' naam er actief, biddend, aan deel. Dan zijn d econfessioneele tegenstellingen volkomen opge.heven: roomsche en protestantsche veldpredikers loopen inhetzelfde nationale pak; sociaal.patriotische predikant,majoorsgroeten plechtig hun nationaal.katholieke collega's, hoe dieook in den biechtstoel ijveren mogen tegen „de Partij" en

281

CHRISTENDOM, KERK EN STAAT 1919

't N. V. V.; geloovigen en ongeloovigen kruipen alien saamin dezelfde gore loopgraven, zoodra een generaal zegt, dathet moet — hetwelk zich hier weerspiegelt in de kleur van't uniform —.De christen is de beste burger geworden en in politiek, en inoeconomisch opzicht. „En general — schrijft de franschepredikant Huchet aan den secretaris der Commissie ter Voon,bereiding van het Internationaal Anti,Militaristen Congres —les chretiens, ont ete et sont encore les plus bellicocites etles plus militaristes de France; sous des faux cris pacifiques,ce sont des vrais loups."Aanbidders van het heilig Lam — ware wolven. Welk een vervalssching. Onder den schijn van nieuwe menschelijkheid brand vanbenedendierlijke drift. Het nationale kapitaal alles in alien. Jezus'vredespreuken op de lippen, Mars en Mercurius in 't hart. ')Wat zou de schrijver van het Boek der Openbaring hiervanzeggen ?Dit ongeveer :

1) mars: „De Maasbode" van 18 Nov. 1919 verheerlijkt met de meeste animo

teen nederlandsch priester als oorlogsheld", t.w. den weleerwaarden heer A. Stang,hans overste der aalmoezeniers te Antwerpen, die tijdens den oorlog voor het engel:

sche leger een „inlichtingendienst" organiseerde. De pater is door de belgische regee;ring gedecoreerd en op de engesche dagorder vermeld. Hij werd door de duitschersgevangen genomen. In den gevangenwagen schreeuwde deze priester tot zijn lotge,nooten : „Ontken alles, alles I Reken op mij." Aan de politie gaf hij valsche namenen inlichtingen op. Door zijn „methode van verklaringen" — jezuitisme ten dienstevan den staat — redde hij twee spionnen. Hij hield zich dapper voor zijn rechters,wien hij 't „Not kennt kein Gebot" verweet (I), en werd ter dood veroordeeld. Hijwas „gereed voor de groote reis." Hij had zijn zaak den H. Jozef opgedragen. Hetvonnis werd later in levenslangen dwangarbeid veranderd.Mercu r i us : Kardinaal Mercier doet zich den laatsten tijd als een verwoed handhavervan het kapitalistisch stelsel kennen. Hij prijst „Koltsjak en Denikin en alien, dievrienden zijn van orde en regel". Hij noemt het „een internationalen moreelen plicht"samen te werken tot herstel van de orde in Rusland. („De Telegraaf" 14 Nov. 1919)Van de goede bedoelingen dezer twee — en nog tienduizenden — „respectabekpersonen" kan men verzekerd zijn, zoo goed als van the der beste inquisiteurs. Hunsubjectieve betrouwbaarheid maakt echter de zaak des le ernstiger. Men heeft hier tedoen met obj ectieve verleugening Vgl. „Opwaarts" 12 October en 7 December 1917.

282

1920 OVER UNIVERSITEITEN

De kerk, die zich voordoet als Christus' bruid, is een vromeprostituee geworden. En 't officieele christendom — wee, wee,uw einde is nabij, „omdat door uw toovermiddelen allevolken op den doolweg raakten, en (in u) gevonden wordthet bloed van profeten, heiligen, en alien die geslacht zijnop aarde."

Uit : „De nieuwe Amsterdammer", 29 November 1919

OVER UNIVERSITEITEN

College's, in heel hun belachlijkheid, acht ik niet eenste behooren tot lichamen voor algemeene opvoeding.

JEAN JACQUES ROUSSEAU

Ofschoon ik mij bijna alles herinner, wat ik als kind bij densmid, den tuinman, den veerman ; aan de rivier, in de wei,op de wandelingen leerde, en nog de plek kan wijzen waareen lieve stem mij op treffende wijze 't verhaal van de lot.gevallen van Odysseus deed, heb ik weinig school.herinneringen.Van de bewaarschool weet ik nog, dat, als je jezelf bij ongelukmet even groote inspanning als animo schrijven met de linker.hand had aangeleerd, de juffrouw door middel van liniaaltikkenhet je weer afleerde. Van de lagere school is mij vooral eenmeester bijgebleven, die, als de jongens hem te veel plaagden,door de klas rende, en uit wrack de meisjes aan de harentrok.Het is waar: ik moet van allerlei hebben geleerd. Ik kwamtenminste op 't gymnasium terecht. Maar sympathie heb ikslechts gevoeld voor een meester. Al sta ik over zijn onzinnigekeus van geschiedenisboeken ook nu nog versteld.Op het gymnasium deed ik braaf mijn best. Het duurde

283

OVER UNIVERSITEITEN 1920

gelukkig niet lang, of mijn geest ging voor heel andere dingenopen, dan die op den rooster stonden. Sedert mijn tiendejaar hield ik mij met Dickens bezig. Nu breidde zich deliefde uit tot nieuwe literatuur. Het begon met Perk en vanEeden. Maar dan : Verlaine, Kloos, Gorter, Van Deyssel.En: door Van Eeden vooral werd mijn aandacht op de socialequaestie gericht. Ik werd een trouwe gast op volksvergaderingen.En wat ik in die dagen van Ruskin, De Lamennais, Nordauen Tolstoi leerde, weet ik nog. Twee boeken had ik in mijnswaders kart gevonden, die mij weldra oneindig dierbaar waren :Kern's „Boeddhisme" ; en James Legge's „Godsdiensten vanChina". Orthodox opgevoed, werd ik op mijn zestiende jaardiep getroffen door Lessing's „Die Erziehung des Menschen.geschlechts," dat me toevallig in handers viel, en door zijntheologische strijdschriften; iets later door de „Idee:Studies"van J. D. Bierens de Haan.Van de jeugd of aan ontwikkelde ik mij op vrijwel alle gebieddwars tegen de officieele opleiding in. Zelden of nooit werdik geholpen, in wat ik noodig had. Dat ik nog geestelijkleef, is niet het minste te danken aan het feit, dat men mijmaar zoo'n beetje liet begaan, mits ik slechts mijn officieelekinderplichten naar behooren vervulde. En daaraan, dat ikmidden onder mijn gymnasium.tijd ems maandenlang rustmoest nemen, en maar ronddoolde in de natuur.OnderwijI leefde in mijn hoofd een droom : student te zijn.Te komen aan de universiteit. Te ontmoeten hOOg:leeraren.Een wereld van kennis en schoonheid zou dan opengaan.

Het was afschuwelijk, zooals het tegenviel. De nieuwe vrijheiden de nieuwe vriendschap — die waren heerlijk. Maar nietsbleek zoo bekrompen als ... de universiteit. Van 't univesum viel zelden of nooiti ets te bespeuren. Ontelbaarveel tochten in de natuur, concert: en schouwburg.bezoeken,

284

1920

OVER UNIVERSITEITEN

mij frisch lezen in Zola, mij gelukkig studeeren in maat,schappelijke en wijsgeerige problemen, dolle grappen enernstige gesprekken waren noodig, om het mechanisch,van,buiten,leeren eener dorst,denkbare feiten,verzameling mogelijkte maken. Ik haalde mijn theologisch'propaedeutisch examenmaar net.Toen kwamen prachtige jaren. Als men maar colleges genoegverzuimde, gaf de examenstof telkens kans, zijdeling Tangseigen weg of te dwalen; te zoeken en ... te vinden. Gesprekkenmet een ouderen, bizonder begaafden vriend deden wonderen.Samenstudie met een lotgenoot, die niet minder 't examen,militarisme haatte, leidde ertoe, dat voor ons quaestie opquaestie, die het dictaat slechts classificeerend beroerde, eenlevensvraagstuk werd.Het onderricht inzake 't Nieuwe Testament was wellicht hetonzinnigst. De schoonste mythologie ter wereld scheen saai,ja, onherroepelijk dood ... En dat nog wel door het betoogvan iemand, die haar, naiefigeloovig, aanzag voor historie.De kerkgeschiedenis leek, naar de opvatting van den hoog,leeraar en van Kurtz, zijn afschuwlijk boek, als in een eigengootje afzonderlijk door de wereldgeschiedenis te loopen.Speenhof heeft in die dagen heel wat dieper indruk opmij gemaakt, dan de betrokken professor en z'n gewijdehistorie.Goed, dat tenminste Bolland wekelijks overkwam. Eindelijkeen man] Ofschoon — een geestelijk tyran ; een ruw dictator.Wel allerminst een paedagoog. Voor wien vergeefs ge,schreven scheen het woord: „Men vergeldt het zijn meesterslecht, wanneer men altijd maar zijn leerling blijft." Maarhij leefde prachtig. Hij wekte geestdrift. Ten slotte tOch hetuniversum : hemel en aarde open. Wijdte, diepte, eeuwigheids,besef.Doch dat je Bolland liep, namen de andere proffen je hoogst

285

OVER UNIVERSITEITEN 1920

kwalijk. Behalve twee: een ouderwetsche maar royale zonderling,die van een levend mensch iets velen kon ; en dan een heelfijn man, de eenige, die eerbied wekte. 1)Ofschoon ik van 1903—'10 studeerde, hoorde ik over socialismenooit een woord. Feitelijk over niets van al het groote ennieuwe, dat de wereld bewoog. Men moest dat zelf maareens toevallig vinden. Of liever : men mocht dat nooit. Voor.zoover men iets vond en dit eens blijken liet, beteekendehet moeilijkheden met de officieele dragers van het opperstweten. Men wou ons temmen ; oogkleppen aandoen ; ons doorhet leven gaan laten als heere.paarden, van den bok bestuurd;als onnoozele, wereld.schuwe nonnen.Alle examens werden een tegennatuurlijk moeten. Zij werdenop ellendige wijze eruit geperst. Had ik, dank zij een mijreeds vroeg bewuste intuitie, en een steeds toenemende drangtot vrijheid, van of mijn prilste jeugd het eindeloos dwang.systeem niet maar zijdelings, stoisch ondergaan, en de hoofcl.aandacht van mijn leven gedurig gericht op iets anders, — ikwas als zooveel honderden bezweken, en opnieuw een be.vestiging geworden van Lichtenberg's tragi.komisch woord :„Wij worden origineel geboren, om als kopien te sterven."Als lid eener hooger.onderwijs.commissie bleek mij later —wat ik trouwens reeds door vrienden min of meer wist —,dat literatoren, juristen, medici enz. gedurig onder hetzelfdehadden en hebben te lijden, al schijnt het, dat wis. ennatuurkundigen op hun speciaal gebied meer reden hebbentot tevredenheid, dan de anderen. In gêen der faculteiten gaathet, v.:ir en in alles, eenerzijds om het universeele, anderzijds omde vrije persoonlijkheid. Overal worden v a 1(.1 i e d e n afgericht,Hoofdzaak is en blijft van.buiten.leeren. Op 't innerlijke wordtzelfs niet gelet. Examen.dressuur is het noodlot aller „intel.

Daubanton en Cannegieter.

286

1920 OVER UNIVERSITEITEN

lectueelen" ; en dat, juist gedurende de goede,20 jaren, waarinde groeiende mensch voor het beste en schoonste het meesttoegankelijk is ; lichaam, ziel en geest roepen om zelfwerk,zaamheid en zelf,ontwikkeling, opdat de volgroeide persoonzal komen tot zelf,bepaling. Als een brave bond, academischafgericht, beetiket met een of anderen titel, te worden opge,nomen in de maatschappij, is het doel waarnaar studentenonder hooggeleerde leiding rusteloos streven. Een titelbeteekent dan ook meest niet veel anders dan : de overledenewas braaf.

„Z elfwerkzaamhei d" is eindelijk het motto der Mon,tessori,beweging. Stemmen als „De kinderen moeten doen inplaats van luisteren 1" —, „Leerlingraden zijn noodzakelijk I"— worden al meer gehoord. Men wil op middelbare enhoogescholen het examen afgeschaft zien. De InternationaleSchool voor Wijsbegeerte is — ondanks nog zooveel gebrek,kigs — een voorloopig voorbeeld van hooger,onderwijs.her,nieuwing. Hier worden niet op gezag van deskundig,geachtenlesjes van buiten geleerd, maar onder leiding van iemand, diein een of ander onderwerp leeft, vrije gedachtenwisselingengehouden, die tot persoonlijke levensverrijking leiden. Meer,malen trof mij daar, hoe menschen die niet te zeer door debestaande onderwijsmethoden waren bedorven, heel wat beterdachten en zuiverder oordeelden, dan wie gewoonlijk daartoein de maatschappij bekwaam worden geacht.Overigens zijn dit alle slechts min of meer voorloopige entoevallige poginge n. En meest voornamelijk ten bate vande bourgeoisie. Een gezonde onderwijshervorming, of liever :'omwenteling zal samen moeten gaan met een omwentelingder tegenwoordige maatschappij. Op 't oogenblik kunnen deonderwijzers het vrij en volkomen eerbiedigen van denpersoonlijken aanleg in elk kind — wat het wezen van de

287

OVER UNIVERSITEITEN 1920

„Montessori.methode" is — evenmin in toepassing brengen, alseen tandje in de groote machine uit eigen wil kan beginnenachteruit te draaien. (CXXXIX 212) De huidige samenleving heeftnu eenmaal het soort menschen, dat de burgerlijke universiteitkweekt, of liever : praepareert, noodig. Omgekeerd kan eennieuwe samenleving de intellectueelen der huidige maatschappijslechts dan gebruiken, wanneer ze innerlijk voldoende om,gewenteld zijn.Vandaar, dat in Rusland met de sociale revolutie een revolutieop onderwijsgebied tezamengaat, waar de valsche tegenstellingtusschen „hand". en „hersen".arbeiders — en het eenzijdigoverschatten van de laatste — wordt opgeheven in een op,voeding, die, naar Marx gedachte, op productieven arbeid isgegrond. (CXL, CXLI)

In Duitschland is het revolutionaire tijdperk nog slechts inallereersten aanvang. Doch dat er wat ontwaakt is, blijkt niethet minst op onderwijsgebied. Wij vernemen van groe penarbeiders en intellectueelen, die samenkomen,om uit eigen kracht over allerlei vraagstukken te spreken. Zijwillen van geen officieele autoriteiten meer weten. Zelfs deberoemde groote philosophen hebben afgedaan. Weg met Hegelen Nietzsche, die amokmakers van het militarisme Weg metdie kleinzieligen en ontmoedigden: Schopenhauer, von Hartmann.Niet terug tot den ouden Kant en den pedanten Fichte, —heen naar een nieuwe, zelf te scheppen wereld IEindelijk beeldenstorm. Het eenzijdige herstelt zich wel. Nu vooralle dingen zelfwerkzaamheid in practijk gebracht, wat trouwensNietzsche bedoelde, en zich gehoed voor het gevaar, dat hij be.schrijft in „Vom Nutzen and Nachteil der Historiefiir das Leben".

De waardeering van het jonge, revolutionaire Duitschland voorde universiteiten — die ginds veel meer dan hier met het (bijna

288

1920 OVER UNIVERSITEITEN

middeleeuwsch.)politieke leven samenhangen vindt men inbeeld gebracht door „Das Tribunal, Hessische RadikaleBlatter" no. 7. „Verzet u ve.el — gehoorzaamt wei•ni gl" Dit motto wist de redactie zoowaar bij Thomas vanAquino te vinden — wel zien we de wereld, zooals wij zijn— Het eerste artikel handelt over de lijkschouw der AlmaMater. Waarom nog polemiseeren tegen de universiteit? —gaat het dan voort — : „alles ist Selbst.leben." „De autodidactzal altijd de ware leerbegeerige zijn." De geest van de nieuwehoogeschool zij de hooge mensch ; de mensch die niet kruipt,en die nooit wordt gedwongen op te houden, een willendete worden." De hooge school — zegt weer een ander — „isellendig.bourgeois geworden, bizonderlijk in die tweede, halfvergeten beteekenis van het woord, die betrekking heeft opde dikhuidigheid in alle geestelijke dingen." En men keertzich tegen den contra.revolutionairen centaur: soldaat.student ;erkent, dat de tegenwoordige universiteit zoo hopeloos metdeze maatschappij is saamgegroeid, dat het onmogelijk is haartot een orgaan van geestelijken en maatschappelijken „Neu.Bau" te hervormen. „Inplaats van de koninklijk.pruisische,.beiersche enz. universiteit groeie de internationale socialistischegemeenschap 1"Wij hooren dan ook reeds van een „vrije hoogeschool.gemeentevan het proletariaat."

Zelfs in Duitschland opent zich iets van een nieuwe toekomst.Overal wil men gaan breken met de huidige „v ooroodeelcultuu r", en begint men een weinig te verstaan enin practijk te brengen van het door Multatuli treffendgeformuleerd beginsel :„Vrije studie is 't onbelemmerd streven naar waarheid."

Uit het Montessori,nummer van „Denieuwe Amsterdammer," 31 Januari 1920

XIX

289

REVOLUTIE EN PERSOONLIJKHEID 1920

REVOLUTIE EN PERSOONLIJKHEID

Het uitwendige, ruwe, grove, dat men zoo vaak voor dehoofdzaak eener „revolutie" houdt, is ondanks alle luidruch•tigheid en gewelddadigheid het wezenlijke niet. Het wezenlijkeis een nieuwe gees t. Bakoenin heeft erop gewezen, dat degruwelijkste ellende, van millioenen zelfs, op zichzelf nog geenwaarborg voor revolutie is. Misschien kan men naar aan.leiding daarvan hier en daar een wilden opstand verwekken.Maar r a z ern ij der wanhoop is nog geen maatschappelijkeomwenteling. De groote menigte komt revolutionair eerst inbeweging, wanneer een algemeen volksideaal zich diep in hetvolksbewustzijn gevormd, gevoed, ontwikkeld en verhelderdheeft, in wisselwerking met vele bittere ervaringen. Voorrevolutie is noodig een algemeen rechtsbesef, „en een diep,hartstochtelijk, om zoo te zeggen religieus geloof aan dit recht."Aan de revolutie in de maatschappij gaat een revolutie in dehoofden vooraf — aldus Karl Marx —. En een maatschappe,lijke revolutie wordt niet minder door geestelijke omwentelingengevolgd. Revolutie is in de eerste plaats een nieuwe, t en.minste een hernieuwde levensconceptie, die in almeer menschen opkomt uit reactie tegen politiek.oeconomischeen daarmee samenhangende cultureele omstandigheden, tegentoestanden, welke hun om allerlei redenen onhoudbaar voor•komen, niet meer te verdragen. „Het moet anders, beter 1" Enmen stelt in de gegeven wereld zijn ideaal. Dit heeft danweer activiteit.opwekkend vermogen, te meer, naarmate hetbeter beantwoordt aan behoeften en omstandigheden van dentijd. Een nieuwe wil ontstaat en dringt tot daden, niet slechtsop politiek en oeconomisch, maar op alle terrein des levens.Totdat eindelijk de groote crisis uitbreekt, en, daaruit een anderesamenleving voortkomt met, op elk gebied, een anderen geest.Die nieuwe geest valt dus niet zoo maar van den hemel.

290

1920 REVOLUTIE EN PERSOONLIJKHEID

Door maatschappelijke omstandigheden, waarmee het men,schelijk denken en voelen in gedurige wisselwerking ver,keert, wordt zij mogelijk, wenschelijk, noodzakelijk gemaakt.Nieuwe voortbrengingswijzen geven den menschaanleiding tot nieuwe organisatie, rijker zelfont,plooi in g. Omgekeerd eischt nieuwe ontwikkeling van denmenschelijken geest ingrijpende veranderingen op politiek,oeconomisch gebied. Dat het juist hier telkens weer tot ruwe,vaak bloedige crisissen komt, vindt voornamelijk zijn oorzaakdaarin, dat de oeconomische en cultureele rijkdommen dermenschheid gewelddadig worden vastgehouden door betrek,kelijk kleine groepen, die telkens weer geneigd zijn en ertoeovergaan de materieele en geestelijke schatten der nieuwstetijden voor zich te behouden en aan te wenden, tot schadevoor de groote meerderheid der menschen en in strijd metden ontwikkelingsdrang van het geheel.Op den weg van revolutionair.socialistische intel,lectueelen Iigt o.a. de taak, in deze critieke dagen tetrachten diegenen onder de heerschende klasse, die nog minof meer voor rede vatbaar zijn, van de waarheid dezer woordente overtuigen, en hen op te wekken, al hun vermogens — dienu wellicht tegenwerken of rusten — aan het werk te zettenin de richting van het nieuw gebeuren. Waardoor de over,gang naar een hoogere cultuurphase kan worden verzacht entegelijk verhaast.juist in dit verband kan men nooit genoeg herhalen, dat vooreen nieuwe wereld een nieuwe geest de hoofdzaak is. Alis de vorm, waarin die nieuwe geest zich uit, voortdurendweer verschillend. Eens had hij in het algemeen den vormvan utopie. Was hij verhuld in vele, meestal niet doorgrondegodsdienstige motieven. Instinct en intuitie, door maatschap,pelijke omstandigheden daartoe opgewekt, dreven omwentelendescharen telkens weer in blinde vervoering voort. Tot, met de

291

REVOLUTIE EN PERSOONLIJKHEID 1920

burgerij, de nieuwe wetenschap opkwam. En die was allereerstcritisch. Tijdens de fransche revolutie waren de oude gods,dienstige hulsels reeds grootendeels gevallen. En in de negen,tiende eeuw, terecht de groote eeuw der wetenschap genoemd,werd het maatschappelijk,geestelijk leven steeds dieper door,grond en zuiverder begrepen. Marx en Engels waren hierin het bizonder de ontmaskeraars. Zij pasten hun nieuwewetenschap toe in dienst van het nieuw, proletarisch, maat,schappelijk willen. Legden de historisch,materialisten in hetbizonder den nadruk op de inwerking der omstandighedenop den menschelijken geest — : hoe de inhoud van het denkendoor de politiek,oeconomische ontwikkeling beinvloed wordt —,hiertegenover handhaafden in het bizonder an archisten enreligieus,revolutionairen de beteekenis der persoon,lijkheid, en de inwerking van de idee op den wil, en vanden wil op de maatschappij.In strijd met het wezenlijk marxisme, eenzijdig,materialistisch,mechanistisch, ja, tenslotte vrijwel fatalistisch, dacht men vooralin de duitsche sociaal,democratie. Het anarchisme van heteuropeesch vasteland had dikwijls een eenzijdig individua,listisch karakter. Het religieus socialisme bleek nog al to vaakabstract idealisme, onbewust utopisme. Treffend echter hebbenvooral engelsche revolutionairen gedurig het beginselder persoonlijkheid bewaard, en altijd weer het accent gelegd ophet noodzakelijke van nieuwe gezindheid als hoofdvoorwaardevoor de nieuwe samenleving. In zooverre was men daar dan dedu itsche beweging voor, hoezeer ook deze, wetenschappelijkgesproken, den voorrang had. Maar ook slechts eenzijdig,wetenschappeliik,m aterialistisch gesproken. Al groeiden inDuitschland, Nederland, Rusland, gedurende de laatste twintig

jaren de eerste,klas,leiders hoog boven de gemiddelde sociaal,democratische publieke opinie uit, en accentueerden zij steedssterker het wils,element, dat, in de oorspronkelijk,marxistische

292

•

1920 REVOLUTIE EN PERSOONLIJKHEID

beschouwingen aanwezig, door de officieele uitleggers meeren meer verneveld, verduisterd was.Het „marxisme" had op de britsche eilanden tot nog toebetrekkelijk weinig invloed. Voorzoover hieronder de reedsverouderde sociaal,democratische opvattingen zijn te verstaan,was dit wellicht maar goed. In ieder geval kon zoo, in aansluitingaan oude religieuze tradities, hier voor het internationale revolu,tionaire leven een zedelijke kern bewaard blijven, die zicho.a. tijdens den oorlog stralend onthulde in een krachtigedienstweigeringsbeweging.Met dat al werd de engelsche actie te vaak geleid z o n d e rvoldoende maatschappelijk begrip; werd daaren,boven de groote massa voornamelijk bewogen door insulaireen geborneerde vakbewegings.motieven. Dat hierin den laatstentijd verandering kwam, is niet het minst te danken aan neo,marxistische invloeden en het groote feit der russische revolutie.Er wordt onder de engelsche intellectueelen thans een nieuwtype wakker, dat in zijn denken en willen het beste van hetvastelandsch marxisme en anarchisme met het wezenlijke derengelsche moreele tradities bewust tracht saam te vatten. Erzijn daartegen bezwaren in te brengen. En sours niet zonderreden. Maar wij hebben hier te doen met een nieuwen, sterken,helderen, frisschen geest, dien wij allereerst hebben te leerenkennen. Niet alleen om de zich ontwikkelende engelsche bewe,ging met des te meer vrucht te kunnen volgen, maar ook omonszelf te verrijken en meer bekwaam te maken voor derevolutionaire taak hier.Den laatsten tijd kwam cast vooral tot uiting in werk vanM. P. Willcocks (CXLIII), Bertrand Russell (CXLIV) en C. H.D. Cole (CXLV). De eerste is een schrijfster; de tweede eenhoogleeraar in de mathematica; de derde een vakvereenigings,leider en uitnemend theoreticus. Zij schrijven alle drie mooien helder engelsch. Hun werk richt zich uiteraard in het

293

REVOLUTIE EN PERSOONLIJKHEID 1920

bizonder tot intellectueelen. Maar vooral Cole wijdt zijnwoorden „aan alien".Allereerst zij de aandacht gevestigd op Cole's „Labour inCommonwealth", dat hij zelf in den ondertitel „a book forthe younger generation" heeft genoemd.Nieuw begrip en stalen wil spreken onmiddellijk uit het motto,dat hij bizonderlijk aan de jeugd heeft gewijd:

No longer I complainThat knowledge brings no joy,That all the art I gainIs cunning to destroy.

Destroyers, we create:Creating, we undo.All things that have been greatOut of destruction grew.

Cole begint erop te wijzen, dat, terwijl tegenwoordig allerleidingen gepersonifieerd, menschen gedepersoni,fi e e r d worden. Zoo spreekt men van „arbeid" als iets zakelijks,van louter mechanische en abstract,oeconomische waarde. Mis,dadig misverstand, want het wil zeggen : arbeiders, die denken ;menschen, die voelen, hopen, droomen. Waaruit onmiddellijkvolgt, dat het maatschappelijk vraagstuk alleen dan zal zijnopgelost, wanneer het recht der arbeiders — als menschen —op vrijheid, in de practijk is erkend. De maatschappelijke quaestieis dus allereerst een vraagstuk inzake menschelijkheid, mensch,waardigheid ; en zoo van hooge cultuur. Iedere arbeider heeft,als menschel ij k e factor in het productieproces, uiteraardrecht, dit mede te leiden. Het oeconomische behoort onder,geschikt te zijn aan het geestelijke. Het productieproces, heel

294

1920 REVOLUTIE EN PERSOONLIJKHEID

het samenstel van het maatschappelijk leven behoort hem deelte doen krijgen aan vrijen tijd, schoonheid en begrip; aanal die hoogere levensvoorwaarden, die nu het voorrecht vanenkelen zijn. Thans heerscht en politiek en oeconomisch encultureel een kasten,verdeeling van functies, evenantiek als onzedelijk.Niet uit materialistische, maar juist uit moreele overwegingenhebben wij dus onze aandacht te bepalen op oeconomischeen industrieele problemen. De in dustrie moet v er g e es,t elij k t w or den. Ware industrieele organisatie is veeleerkunst dan wetenschap, al blijft de laatste gedurig vooronder,steld. Het gaat om levensherschepping. Industrie zij een zuiverefunctie der menschelijke gemeenschap. Het ware maatschappe,lijk leven is coOperatie van alien in ieders dienst.Maar dan mogen ook niet millioenen menschen worden ver,slonden door 't industrieel proces. Op dit oogenblik is hetwerk voor den arbeider niet slechts saai en onaangenaam,maar vooral vernederen d. De huidige discipline verwoesthet menschelijk karakter; ze brengt on,menschen voort. Hettegenwoordig productiesysteem vergiftigt de bronnen der ge,meenschap. Zoowel arm als rijk worden hierdoor aangetast.Het teekent het gelaat der beschaving met materialisme enonmenschelijkheid. De meesten weten niets van het vrije spelder gedachten; kennen geen dieper, menschelijk gevoel; hebbenvan het — juist typisch menschelijk — zelf,bestuur geenerleibegrip. De meerderheid is afgericht op slaafsche onderdanig,heid; de minderheid op machtsuitoefening Geen wonder, datde arbeiders alle verantwoordelijkheidsbesef verloren. Hetslavensysteem heeft een slavengeest gekweekt.Waarop dan nog te hopen?Op den menschelijken aanleg in mannen en in vrouwen; opmets anders. De geest kan nooit geheel wordengedoo d. Al zijn er nog zooveel verouderd, afgemat, moreel

295

PERSOONLIJKHEID EN ORGANISATIE 1920

gestorven, — er is nog jeugd. Er komt een nieuwe generatie.Zij walgt van het huidige leven.Op haar doet Cole zijn mooi, beheerscht%hartstochtelijkberoep.

Uit: „De nieuwe Atnsterdammer", 27 Maart 1920

PERSOONLIJKHEID EN ORGANISATIE

Wij personifieeren dingen en depersonifieeren menschelijkewezens. Zoo is er in het maatschappelijk proces sprake van„arbeid", zonder dat men beseft, dat het hier gaat om men=schelijken arbeid, feitelijk om arbeidende menschen. Dienten,gevolge is het leven gemechaniseerd : haast dood,gedisci,plineerd.Dit wordt nog verergerd omdat wij omgekeerd — aldus Cole(CXLV) — er een pervers genoegen in blijken te hebbenmaatschappelijke organisaties te personificeeren, inbizonder den staat, die sommigen een Opperpersoonlijkheidschijnt. Toch sluit geen organisatie allen Hoch alles,in,allen in.Een menschelijke persoonlijkheid kan nietgeheel waarin,dan,00kopgaan. Van een maatschappelijke persoonlijkheid kan menslechts spreken in zoover haar dragers zich als persoonlijkhedenvrij ontwikkelen. De mensch als zoodamg is de ware grond,slag der samenleving. Groepen, vereenigingen enz. zijn metanders dan projecties van persoonlijkheden. Maats chap p e,lijke organisaties mogen nimmer doel,in,zichzelfweze n. Een of andere menschelijke gemeenschap is geenonaantastbare godheid, die uiteraard maar de grootste offersmag eischen, ze is „a convenience, or rather a synthesis ofconveniences". Ze behoort geen andere offers te eischen, dandie mannen en vrouwen haar vrijwillig brengen, omdat zijmeenen, door zekere particuliere opofferingen zooal niet hun

296

1920 PERSOONLIJKHEID EN ORGANISATIE

eigen persoon, dan toch een of anderen groepspersoon tedienen. Weg met den modernen Moloch Staat en zijnhoogepriester Hegel! Organisaties werden door menschen in't leven geroepen om menschen te dienen. Geen gemeenebestis zichzelf genoeg. Het komt voort en wordt gedragen dooreen wisselwerking van oneindig veel betrekkingen van orga,nisaties en personen onderling, die ieder weer hun eigenaardigezelfstandigheid hebben.Tegenwoordig stuwen zeer veel personen de grootst mogelijkeenergie van willen en van kunnen in industrieele en oecono.mische instellingen. Aan deze en dergelijke maatschappelijkeeenheden worden allerlei andere — b.v. de kerk, het parlementenz. — ondergeschikt gemaakt. Door een heel samenstel orga,nisaties, in de industrieele en oeconomische gecentraliseerd,uit zich dan wat men kan noemen den „b ourgeoi s,c ultuur."Tegenover de organisaties der bezittende klasse op oecono,misch en indwArieel gebied komen dan al meer de socialistischeen vakvereenigingsorganisaties der arbeiders op. Ook diehebben weer hun eigen „cultuur", belichaamd in instellingenen vereenigingen, welke nauwelijks eenig contact heeft met dievan hun heeren en meesters. Daartusschen leven de m i d d e n,kla s se n. Al doen ze veel van het beste en noodigste werkder gemeenschap, zij kennen Been eigen eenheid. „They arenot a class but a buffer." In menig opzicht hangen zij tezamenmet de heerschende, in menig met de verdrukte klasse.De maatschappij als geheel gaat meer en meer uitêen inorganisaties op grond van klassentegenstelling.Dit openbaart zich in den al felleren klassestrijd. De staats,machine is hierin het machtsmiddel bij uitnemendheid derheerschende klasse.De veelaanbeden staatseenheid — waaraan millioenen zich inwelhaast waanzinnige vervoering, in blinde devotie offeren —is echter de laatste en de hoogste organisatie niet. Reeds sedert

297

PERSOONLIJKHEID EN ORGANISATIE 1920

eeuwen ontstond en groeide een uitgebreid netwerk van inter.nationale groepen en associaties. Maar door allerlei politiek.oeconomische, en daarmee samenhangende traditioneele enpsychologische toestanden blijkt op critieke momenten d enation ale id e e op de groote massa ook der interns.tionaal gezinde arbeiders in verhouding den grootsten invloeduit to oefenen. Dit wordt echter steeds minder mogelijk, naar.mate de staat, het eenig maatschappelik orgaan, dat iederbinnen zijn grenzen geheel insluiten wil, meer contact verliestmet de werkelijke gemeenschap, die men zegt, dat hij yen--tegenwoordigt. Wanneer trouw aan die reeele gemeenschapzich ten slotte geheel niet meer door gehoorzaamheid aan denstaat kan uitdrukken, en dientengevolge omverwerping vanden bestaanden staat de meest gebiedende behoefteder gemeenschap wordt, dan ontstaat revolutie. ZieRusland.De russische revolutie — constateert Cole — heeft den oorlogder natien in een klassenoorlog verkeerd. Dit wordt ook inhet westen al meer mogelijk. De nieuwe sowjet.organisatie iseen prikkel tot wereldrevolutie. Tegenover de z.g. Leagueof Nations die niet anders is dan een League of Capital,waarin kapitalisten van allerlei nationaliteiten zich ter wereld.uitbuiting organiseeren, — tegenover deze World.Trust ont•waakt, revolutionair, de idee van een League of Peoples.Zulk een volkenbond zal echter eerst mogelijk zijn, wanneerde innerlijke toestanden der betrokken naties — in hoofdzaaktenminste — dezelfde geworden zijn. Het gaat nu overal steedsmeer om de stichting van een maatschappelijk leven zonderkiassen, gebaseerd op de voile erkenning van ieder als gelijk.berechtigd lid der menschelijke gemeenschap.Het groote geheel der huidige maatschappelijke organisatiesis nog diep geworteld in onze gevoelens, ideeen, traditioneeleopvattingen. Geen dier organisaties heeft echter

298

1920 PERSOONLIJKHEID EN ORGANISATIE

als zoodanig iets heiligs, onaantastbaars. Zij zijnen blijven middelen, waardoor verschillende mannen en vrouwentrachten in allerlei opzichten zoo goed mogelijk te leven.Heeft aanwending ervan het omgekeerde van wat men bedoelt,tot gevolg, dan zijn ze principieel veroordeeld. Organisaties, dievoor de erin betrokken mannen en vrouwen veeleer hetmenschelijk leven verhinderen dan bevorderen, behooren teworden vernietigd.Ziehier nog slechts den hO6fd.inhoud van twee der twaalfkapitteltjes van Cole's bizonder boek. Genoeg om te doenzien, dat hier een heldere, dappere geest aan het woord is.„Men group themselves in different ways for the doing ofdifferent things — the execution of different sets of purposes.They cannot find full communion expression for their per,sonalities through a single form of organisation." Z o o d r amen begint, een zekere instelling — kerk, staat,partij — of zeker type van instellingen met abso,luut gezag te bekleeden, houdt die instelling,dat type op werkelijk een menschen,vertegen,woordigend karakter te dragen. Het doet dan vanbuiten, van boven of geweld aan, „and becomes misrepresen,tative of the will of its members."Zoo komt Cole tot zijn systeem van „functioneele demo'cratie." Menschen als zoodanig zijn te vervangen noch tevertegenwoordigen. Maar zekere welomschreven opvattingenen practische bedoelingen van menschen kunnen door daartoegeschikte personen vertegenwoordigd worden, om in met hetoog hierop ingerichte maatschappelijke samenstellingen arbeidte verrichten. Hoe beperkter de doeleinden van bepaalde functio,neele instellingen zijn, en hoe bekwamer de daar in die op,zichten werkende personen, hoe meer fouten kunnen wordenvermeden. Ten slotte heeft zoo ieder mensch deel aan eenaantal afzonderlijke organisaties, die elk meest gedeeltelijk uit een

299

TERUG TOT DE NATUUR ? 1920

aantal andere personen bestaan, en wordt hij min of meer doordie alle vertegenwoordigd, terwijl hij toch gedurig zichzelfblijft. 1) Dit leidt tot „de organisatie van vrijheiddoor instellinge n", waaraan een zeer belangrijk hoofdstukis gewijd.Geen instelling noch combinatie van instellingen kan of magals souverein worden beschouwd. Slechts functioneel vanbeteekenis, wijzigen zij zich naar de opvattingen der menschen,die haar dragen. Heel het maatschappelijk leven behoort inal zijn gecompliceerdheid ten slotte to rusten in den vrijen,bewusten wil van zijn dragers.Cole acht hiermede den grondslag getegd van het gilde,socialisme, waaraan hij in dit boek slechts enkele bladzijdenwijdt. Hiervoor kan hij trouwens verwijzen naar zijn „Intro,duction to Trade Unionism", „The World of Labour", „Self,Government in Industry", en naar geschriften van eenigeanderen, die hij op de laatste bladzijde van het besprokenwerk vermeldt.

Uit „De nieuwe Antsterdammer", 10 April 1920

TERUG TOT DE NATUUR?Naar aanleiding der Tolstoi,herdenking

Sedert de XVIIe eeuw ontwikkelt zich van uit Engeland enHolland eerst over Frankrijk, dan ook over Duitschland dez.g. Au f k la r u n g: een streven naar intellectueele ophelderingen moreele verlichting; een strijd om op allerlei gebied inplaats van ingewortelde vooroordeelen 2:uivere begrippen en

1) Men denke nu reeds aan iemand, die lid is van een muziekvereeniging, eentennisclub, een wijsgeerig genootschap, een schaakclub, een socialistische organisatie,door elk waarvan hij, in samenwerking met vele anderen, iets uitdrukt van zijneigenaardige persoonlijkheid. Thans echter zitten staat, fabriek, kantoor, enz. enz.hem tegelijk in allerlei opzichten dw ars en werken zijn ontwikkeling tege n.

300

1920 TERUG TOT DE NATUUR ?

heldere beschouwingen te brengen. Op grond van redelijkonderzoek en verstandelijke overweging tracht men de oudeoverleveringen te breken, die de europeesche volken sedertvele eeuwen in godsdienstig, maatschappelijk en persoonlijkopzicht welhaast noodlottig beheerschen. Terwijl de hervormingde wezenlijke grondgedachten der middeleeuwsche wereld. enlevensbeschouwing, vooral in Duitschland, telkens weer hand,haaft, breekt de Aufklarung principieel daarmede. In hetbizonder richt zij zich tegen dogmatisch en kerkelijk gezag;tegen het „wonderlijke" en z.g. „bovennatuurlijke." Zij zet dehumanistische critiek, het rationeele, grieksche denkenvoort, in oppositie tegen de goddelijke onfeilbaarheid vanwezenlijk voor.babylonische opvattingen, die in de idee van hetpriesterkonings chap culmineeren. Als vertegenwoordig.ster van een nieuw, breed, burgerlijk bewustzijn heeft ze opwetenschap, staatkunde, recht, maatschappijleer, opvoeding,onderwijs en religie herscheppend ingewerkt. Zij Wilde inplaats van een kerkelijk geleide cultuur een vrij e wereld,c u It u u r stichten. Tegenover de oude verhoudingen, die doorden landbouw, door kerkelijk en heerlijk grondbezit werdenbepaald, en toen haar cultuurhistorische taak hadden volbracht,

tegenover verouderde classificeering in standen, gilden,in bepaalde groepen met vast voorgeschreven tradities, kwamde Aufldarung op voor de vrije ontwikkeling en beweging vanhet burger 1 ij k individu. Daar echter de heerschendeklassen, met name in Frankrijk en Duitschland, ook de nieuwemaatschappelijke mogelijkheden in handel en industrie, zooveelzij konden, aan hun belangzucht trachtten dienstbaar temaken, was er een oeconomische en moreele crisis ingetreden,die zich in de officieele middelpunten van het achttiencheeuwschmaatschappelijk en geestelijk leven door cultureele v e r,valsching en leugenachtige verstarring openbaarde.Het onderling verkeer der menschen werd al onwaarachtiger

301

TERUG TOT DE NATUUR ? 1920

van opzet; doodelijk kunstmatig: artificieel. Naakt egoismeheerschte onder standen, waarvan de eene zich eens als „adel,"de andere als „geestelijkheid" tot hooger had verplicht.Hiertegen was de nieuwe wereld, en levensbeschouwing derAufldarung een onophoudelijk protest. Men wilde evenmenschelij k als d o el ma ti g, practisch, zedelijk handelen,naar redelijke overtuiging, gegrond in zuiver gevoel. Doorvelerlei nieuwe maatschappelijke krachten gedreven, opgekomenuit de jongste cultureele mogelijkheden, had men over hetalgemeen, in strijd met het overgeleverd, kerkelijk pessimisme,een blijderen kijk op leven en natuur. Tegenover het gewelds•en gezagsregiem der feodalen stelde men de beginselen vanverdraagzaamheid en onderling vertrouwen. In nog onmatige,naleve reactie — die trouwens door Kant, Fichte, Schelling,Hegel, Marx, Bakoenin e.a. tot haar ware verhouding terug•gebracht worden zou — verloren zich velen in een al tegemakkelijk, rationalistisch optirnisme; verlustigdenzich in oppervlakkig verwerpen der traditie; vertrouwdenwel wat lichtvaardig in de cultureele oorspronkelijkheid vanden mensch als individu. Critisch ten opzichte van de over,geleverde, theocratisch. en clericaal.gekleurde geschiedbeschou.wingen, — verrast door de levensmogelijkheden bij boerscheren wilder medemenschen in minder ontgonnen of achterlijkestreken, — schiepen zij geestdriftig hun eenzijdig geloof inde „goedheid" der menschelijke natuur bm tot een als oer.geschiedenis opgevatte phantasie van oorspronkelijk,gelukkige, ,harmonische, .menschelijke verhouodi ngen. Sommigen kregen zelfs neiging alle beschaving encultuur te vervloeken. Maken wij in gedachte en gevoel meedoor, hoe deze, in een decadentietijdperk, zich aan hen voor,deden : hoe zij tot onnatuurlijke 1) levensgevaarlijke verhoudingen

I) In den zin van strijdig met de wetten van het menschelijk wezen, zooals dat zichtoen poogde te verwerkelijken.

302

1920 TERUG TOT DE NATUUR ?

verworden waren, dan kunnen wij de kreet die vooral vanRousseau is uitgegaan, en weldra als een strijdkreet door Europaklonk : „T erug tot de natuurl" — volkomen begrijpen enwaardeeren. Dan verstaan wij, hoe deze leus nog gedurendede vorige eeuw in het corrupt.feodale Rusland, bizonderlijk bijLeo Tolstoi, weerklank vond. Rousseau had van de oude ennieuwe beschaving zooveel ellende gezien en beleefd, dat hijaangaande alle cultuurmogelijkheid volkomen sceptisch ge,worden was.De zeer onhistorische gedachten van Jean Jacques, welke tenslotte voor waarachtige menschheidsontwikkeling buitengewoongevaarlijk moesten worden, hadden juist uit cultuurhistorischoogpunt beschouwd, voorloopig groote beteekenis. In zoovereen gezonde geest, indien eenigszins mogelijk, in een gezondlichaam behoort te wonen, in zoover de mensch, naarmatehij tot persoonlijkheid groeit, zich meer en meer naar eigenredelijk inzicht gedragen gaat ; in zoover ieder nieuw geslachtuit zichzelf een nieuwe wereld heeft te scheppen, waartoehet overgeleverde als al of niet te verwerpen bouwstofslechts critisch is te aanvaarden, — in zoover, inderdaad, ishet „Terug tot de natuurl" een onvergankelijk momentin het cult uurpro c e s. En het eenzijdig accentueerenervan, gelijk dit zoo vaak geschiedt, kunnen wij meermalenbegrijpen als een nu eenmaal in de historie telkens weernoodig gebleken, onmatig4uidruchtig aanprijzen van hetgeneesmiddel voor een eindeloos voortwoekerende, welhaastnormaal geachte kwaal. Zoo gezien, kunnen wij Carpenter'stoornen tegen „de beschaving," zijn onderzoek naar „haaroorzaak en haar genezing" (CXLVI) zelfs toejuichen ; enmeer nog Tolstoi's heftig bestrijden van 't cultureele levenwaardeeren ; zoo keuren wij het goed, dat deze wilde reus, moegeworden van vervalschte, fransche civilisatie, vervlakkend,engelsch utilisme en verworden, duitsche „Kultur," zijn ban,

303

TERUG TOT DE NATUUR. ? 1920

vloeken slingerde tegen de diep,ontaarde russische, maar ookwest%europeesche, officieele wereld. Al blijven wij critischtegenover zijn motiveering.Trouwens, Tolstoi's cultuurvijandige houding heeft nogeen tweeden, niet minder belangwekkenden kant. Dezewordt ons het duidelijkst, wanneer wij haar andere bron vinden— want ook het „Terug tot de natuurl" heeft zijntradities — in het Nieuwe Testament. Men weet, hoezeer degeest hiervan in Tolstoi's werken leeft. En die geest van hetN. T. komt dan in dit opzicht weer voort uit dien der oudejoodsche profeten.Het Nieuwe Testament, of beter nog: vooral de schrijvers dereerste drie evangelien stellen tegenover de starre, kerkelijkewetten hunner dagen het kinderlijke en naieve; tegenoverde priesterlijke overleveringen het prof etisc h.o orspron.k elij k e; tegenover de verbeelding van de messiaansch.vorstelijke pracht — waarin de joden zwelgden, en die zij inde heerlijkheid van Salomo hadden verbeeld — den zuivereneenvoud van een plant, een bloem (Matth. VI vs. 28,29). Waar.achtige religie is allereerst een puur en rustig Leven ; geestelijkin zich verzekerd wezen ; niet pronken met rijkdommen, aananderen geroofd en ontstolen, maar schatten openbaren, die menopbrengt uit eigen wezen. Deze tegenstelling, komt ten slottevoort uit de reeds in den joodschen bijbel tot het uiterstdoorgevoerde antithese tusschen de stad, den staat, de klasse•heerschappij van vorsten, priesters en van rijke grondbezitterseenerzijds en de halfnomadische familiegemeenschapin de natuur, in de woestijn anderzijds. De zuiverst.voelendeisraelieten zijn nimmer den ouden overleveringen aangaandede vrije zonen der woestijn, die hun vaderen waren, ontrouwgeworden. Haat tegen klassen,onderscheiding en tyrannen,heerschappij is hun immer bijgebleven; en als zij daaroverspraken, heeft hun woord weerklank gevonden in de ziel

304

1920 TERUG TOT DE NATUUR ?

des yolks. Uit het oogpunt der oorspronkelijke gemeenschaps,moraal is dan ook het egoistisch, individualistisch, klassedriftigstreven, dat met de opkomst van stad en staat tezamengaat,in menig opzicht een val. Eens waren er primitiever, maartoch ook weer zuiverder verhoudingen. De herinnering daaraanwordt door de joodsche grooten onopzettelijk saamgedicht meteen ideaal van menschelijke samenleving, waarop ze voor detoekomst hopen, en leidt zoo tot de verbeelding van eengelukkig leven in den eersten tijd, in de woestijn. Vandaarin den bijbel de conservatieve, anticultureele over,levering bij die profeten, die juist voor de verwerkelijkingvan opperste cultuurverhoudingen strijden. Vandaar in 0. enN. T. voor den nauwlettenden lezer telkens het motief „Terugtot de natuur 1" wat nog duidelijk uit sommige aan Jezustoegedichte woorden spreekt.Bij deze traditie sluit Leo Tolstoi zich als vanzelf aan. Want— dit ten derde — ook in Rusland werken over,leveringen voort aangaande primitieve gemeen,schapsverhoudingen, die in zuiverheid van karakterverre uitgingen boven de machtstegenstellingen en de individu,alistische versplintering der latere dagen. Oercommunistischbesef is daar bij millioenen met katholiek.christelijke gevoelensinnig tot een menschelijk geweten saamgegroeid. M.a.w.Tolstoi bedoelt als zijn „Terug tot de natuurl" weerklinkt,juist niet het vulgaire en losbandige, dat velen hier in 'twesten nog altijd schijnt te bekoren, en in „zich uitleven"zijn vertolking vindt. Evenmin zijn zijn woorden uitdrukkingvan een sentimenteel willen wegvluchten in de idylle, uit dewerkelijke, gespannen verhoudingen van deze dagen, omdathij de verscheurdheid niet aan kan of aan durft. Met ziekelijkewaardeering voor z.g. natuurmenschen en natuurtoestandenheeft Tolstoi's streven ten slotte zoo weinig te maken, datzijn wezenlijk doel, evenals dat van het oudste christendom,

xx

305

TERUG TOT DE NATUUR ? 1920

veel beter wordt vertolkt door „H een naar den gees t!"Vandaar bij beide dan ook het beeld van de wederegeboorte.Boven den diermensch — om met Eugen Heinrich Schmitt,wellicht den besten schrijver over Leo Tolstoi en zijn beteekenisvoor onze cultuur, te spreken — wil Tolstoi, dat stijge degodmensch; uit het rijk der noodzakelijkheid — zoo zoudenwij 't marxistisch kunnen zeggen — kome dat van de vrijheidomhoog. 1 ) Dit is de achtergrond van zijn prediking der„weerloosheid," welke het principieel te boven zijn van alleonmiddellijke driften beduidt, en dieper gevat, geestelijkeweerbaarheid behoort te heeten.Kan men zoo Tolstoi met recht als „Europa's geweten" eeren,tevens beseffe men wel, dat de leus „Te rug tot denatuur!" vooral in deze dagen uiterst verwarrendw e r k t. Wanneer zelfs onder sociaaldemocraten, communistenof anarchisten dergelijke woorden als hoogste wijsheid gelden,en dan het heimwee hebben te vertolken van overbeschaafdennaar primitieve tijden, tijden dus ten slotte van instinct envan barbaarschheid, wijst dit op een bedenkelijke moreeleuitputting. Zooals sommigen maar roomsch worden, omdatze nergens in de wereld „katholicisme" kunnen vinden, willenanderen terug tot de natuur, omdat ze nergens vinden kunnengemeenschappelijke vreugde in den geest. De waarheid echteris, dat het ware katholicisme reeds innerlijk leeft, om zicheerst in de toekomst uiterlijk te openbaren; dat de opperstevreugde in den geest, het zuiverst kennen en beleven vanuniverseele eenheid, eerst kan worden bereikt boven alleverdeeldheid en gebrokenheid uit; en niet daarv6Or in eenduistere onheldere spheer, waar bij gebrek aan inzicht, over,zicht, doorzicht, onderscheiding, ontleding en begrip, deeenheid nog slechts beperkt, vaag en droomerig wordt ervaren.

1) Zie hier06r blz. 119-120, 151.

306

1920 TERUG TOT DE NATUUR ?

Evenals de waarheid komt het ware leven aanhet eind.Het is de onvergankelijke verdienste van dien anderen rus.Bakoenin, dat hij dit door en door gevat en zeer helderuitgesproken heeft. In nu weer al te felle oppositie totRousseau — dien hij noemt „den meest misdadigen schrijverder vorige eeuw, den sophist, die alle bourgeois%revolutionairenheeft bezield" — verklaarde Bako enin in een rede tot dewerklieden van Val de Saintr.Imier:„Niet in het verleden, zelfs niet in het heden moeten wij devrijheid der massaas zoeken, maar in de toekomst ... Achterons is er nooit een vrije overeenkomst geweest, er was slechtsruwheid, domheid, ongelijkheid en geweld, — en dat heerschtnog ... De mensch is bij uitstek een sociaal dier. Hij kangeen mensch worden, dat wil zeggen een denkend, sprekend,lief hebbend en willend dier, dan in een maatschappij ... Zijnindividualiteit, voorzoover menschelijk, zijn vrijheid is dus hetvoortbrengsel van de gezamenlijkheid ... Al wat menschelijkis in den mensch — en meer dan iets anders de vrijheid —is het product van een sociaal, gezamenlijk werk." (CXLVII319-321)Elders — in „God en de Staat" — noemt hij de historischeontwikkeling van den mensch een beweging van het lagerenaar het hoogere, „een progressieve beweging naarbov e n."„De geschiedenis bestaat in voortgaande ontkenning van deoorspronkelijke dierlijkheid des menschen door de ontwikke•ling van zijn menschelijkheid." „De mensch, oorspronkelijkeen wild dier, een neef van den gorilla, is uit den diepennacht van het dierlijk instinct te voorschijn gekomen, omtot het licht des geestes te geraken ... Hij heeft de dierlijkeslavernij den rug toegewend, en door het gebied van degodsslavernij ... gaat hij nu de vrijheid tegemoet ... het

307

HERMAN GROENENDAAL OF HIRO HITO 1921

licht der menschheid, dat alleen ons kan verlichten en \Ter,warmen, verlossen en verheffen staat nooit aan het begin,maar met betrekking tot het tijdstip waarop men leeft, steedsaan het einde der geschiedenis."Terug tot de natuur?„Laten wij nooit achter ons zien — antwoordt hartstochtelijkBakoenin maar steeds voor ons uit: v o or ons is o n z ezon, voor ons ligt ons heil." (CXLVIII 18)Laten wij achter en voor ons zien!Achter ons: om te beseffen, hoezeer wij zijn gestegen.Voor ons: om te begrijpen, dat de tocht toch eigenlijk eerstbegint!

Uit: „De nieuwe Amsterdammer", 27 Nov. 1920

HERMAN GROENENDAAL OF HIRO HITO

Eindelijk, eindelijk, eindelijk heeft in Nederland een jongeman zich opgericht, die een vraagstuk zich zoo eigen hadgemaakt, — wien een der eerste problemen van dezen tijd zoodiep drong in het hart, dat hij met de oplossing daarvanzich volkomen vereenzelvigde, en als antwoord gaf zijn ganscheleven. Wat is er schooner dan een mensch, die op zulk eenwijze spreekt? Eindelijk ontwaakte onder ons ken dier per,soonlijkheden, wier bewustzijn zoo van verantwoordelijkheids,besef voor haar bestaan is doordrongen, dat zij het militairevraagstuk niet slechts tot een politiek, een oeconomisch ofabstractacultureel, maar tot een levensvraagstuk maken ; iemand,die in dagen, dat wij het haast vergeten zouden, ons eraanherinnert, dat wat een mensch maakt tot een mensch,niet is beest, maar geest. Nu zien wij weer eens, wat er gaatgebeuren, wanneer een enkel mensch zijn tanden op elkaar zet;wanneer iemand den moed heeft om zichzelf te zijn. Dan gaat

308

1921 HERMAN GROENENDAAL OF HIRO HITO

er een schok door het land; dan komt er beweging in dewereld; dan wordt het nationaal en internationaal bewustzijndiep getroffen ; sterk beroerd. Herman Groenendaal noodzaaktdoor zijn voedselweigering zoowel voor. als tegenstanders vannationaal verweer hun stellingen opnieuw na te gaan; zich hetvraagstuk nogmaals te stellen. Reeds daarvoor kunnen mili.taristen en antimilitaristen beiden hem niet genoeg dankbaarzijn. Ik verklaar u gaarne — mijne hoorders —, dat Groenendaalook mijn verantwoordelijkheidsbewustzijn geraakt heeft ; datik de laatste dagen mijn opvattingen inzake krijgsdienst en alwat daarmee samenhangt, nog weer eens ernstig, grondigoverdacht heb. Wanneer Groenendaal thans voedsel weigert,doet hij dit naar zijn eigen duidelijke verklaring dan ook niet,om te trachten zichzelf zoo spoedig mogelijk uit het militairverband te breken, maar om aller aandacht te vestigen op hetfeit, dat menschen van zijn levens• en wereldbeschouwing —vredestichters metterdaad — in Nederland als misdadigersworden beschouwd en behandeld ; dat zij hier niet het rechthebben, overeenkomstig hun beginsel te leven. Het is vooralzijn doel, zijn medemenschen op te wekken om ervoor tezorgen, dat aan dit onrecht onmiddellijk een eind wordtgemaakt. Hij wil als uitgesproken recht erkend zien, d a tprincipieele antimilitaristen in Nederland vrijzullen kunnen leven en vrij werken.Zelfs onder onze tegenstanders blijkt men te beseffen, datGroenendaal hierin formeel gelijk heeft. De laatste week hebik met verschillende vertegenwoordigers van burgerlijke par.tijen en bewegingen gesproken. Ik vroeg hen o.a. wat zijmeenden, dat in deze mogelijk en noodzakelijk was ; en watzij zelf van plan waren te doen. Ik ben er n.l. van overtuigd,dat de geldende wetten toelaten, dat Groenendaal onmiddellijkin vrijheid wordt gesteld. En wij eischen — daarom hebbenAlbert de Jong, Th. Harinck en ik ons naar den chef van

309

HERMAN GROENENDAAL OF HIRO HUG 1921

het militair hospitaal en naar den minister van oorlog begeven— wij eischen, dat de tegenpartij ons tenminstedie rechten en vrijheden gunt, waarvan zij zelfde algemeen menschelijke waarde erkent; welkerjuridische vormen zij zelf als „recht" heeft vastgesteld, enwaarop zij zelf, voor zoover de omstandigheden haar verplichten,aanspraak maakt.Allereerst ging ik naar den vader der motiesDrion. Na eenuiteenzetting van het geval vernomen te hebben, erkende dezeden ernst van het feit, onmiddellijk. In zake nationale defensievan gansch andere opvattingen dan wij, aarzelde hij geenoogenblik te verklaren, dat men, naar zijn opvatting, inGroenendaal heeft te doen met een persoonlijkheid. En:persoonlijkheden zijn in deze tijden zeldzaam. Het is —vervolgde hij — een kostbaar goed, waarmede men voorzichtigbehoort om te gaan. Zelfs al hadden wij bier te doen met eenziekelijke afwijking, dan had die toch haar eigenaardigetureele waarde. Aan den ernst van Groenendaal en van zijndienstweigering viel, blijkens diens geclrag, geen oogenblikte twijfelen. Daarom meende de beer Drion, dat Groenendaalonmiddellijk in vrijheid moest worden gesteld. Diep voeldehij de dub b e 1 e b ele e di ging, onzen makker aangedaan:het even barbaarsch als onzedelijk opdwingen van voedsel,waarvan bovendien de samenstelling in strijd is met Groenendaal'svegetariaat. Daarom zou hij zich direct tot den minister vanoorlog wenden, en er bij hem op aandringen, dat Groenendaaldadelijk vrij gelaten zou worden. Uit den brief, die u zooevenwerd voorgelezen, blijkt, dat het den heer Drion met zijnwoorden ernst is geweest.De vrijzinnig.democraat Marchant vond het van Groenendaal,blijkbaar een idealist, „onverstandig" om niet te eten: „dangaat hij dood." Maar hij vond het nog onverstandiger vanden minister van oorlog om Groenendaal niet te laten loopen :

310

1921 HERMAN GROENENDAAL OF HIRO HITO

„dat bevordert slechts de antimilitaristische propaganda." Aandit Iaatste mede te werken, wenschte hij in ieder geval niet.Maar op een vraag van mij, of hij soms wilde, dat de geheelewereld slechts uit utilisten en opportunisten zou bestaan,antwoordde hij nadrukkelijk ontkennend. Ook hij verklaardezich schriftelijk zich tot den minister van oorlog te zullenwenden.De roomsch,katholiek Bomans, dien ik ook een bezoek bracht,legdezelf een zeker verband tusschen Groenendaalsdaad en die van Mac S wine y. De roomsche geestelijk,heid erkent het recht van den mensch om terwille van zijnbeginsel alle voedsel te weigeren ; zij heeft de daad van MacSwiney dan ook niet als zelfmoord beschouwd : hij werd vande heilige sacramenten voorzien, en zijn lichaam is in gewijdeaarde begraven. De heer Bomans meende, dat niemand hetrecht heeft, iemand, die om principieele redenen voedsel weigert,ook maar iets op te dringen; en, gedachtig aan de leefwijzevan sommige strenge kloosterorden, erkende hij de dubbelebeleediging, gelegen in opdwingen van uit beginsel veroordeeldvoedsel. Hij sprak van de joodsche moeder met haar zevenzonen, vermeld in het Maccabeenboek, die ondanks doodstraf„onrein voedsel" weigerden ; hij sprak van roomsche heiligen.Ik antwoordde, dat menschen als Groenendaal onze heiligenzijn ; en dat wij een heilige van de roomsche kerk in onzekringen zeer bizonder eeren: den H. Maximilianus, die denkrijgsdienst heeft geweigerd aan het romeinsche rijk. Ook debeer Bomans zou zich tot den minister van oorlog wenden,en zien wat hij voor Groenendaal kon doen.Ik sprak met menschen van S. D. A. P. en N. V. V. Ikschreef aan bekende voorstanders van gewetensvrijheid, vogelsvan de meest diverse pluimage, — en het bleek mij telkens,dat Groenendaal inderdaad overal nieuw verantwoordelijkheids,bewustzijn had gewekt.

311

HERMAN GROENENDAAL OF HIKO HITO 1921

Wellicht vraagt gij, wat ik, die toch geen „politieker" ben,eigenlijk bij al die menschen deed. Het antwoord is eenvoudig.Er schijnt mij niets meer ongewenscht dan hetk week en van martelaars; niets ongezonder dan anderenof zichzelf een oogenblik onnoodig te laten strijden of te latenlijden — er is al noodzakelijk lijden en strijden genoeg —.Volgens de wet kan Groenendaal vrij, en alle principieeledienstweigeraars met hem. Maar dan behoort dit ook! Geschiedthet echter niet, dan heeft zijn zelfopofferende daad tochcultuur.historischen zin en groote zedelijke waarde.Welnu: 't gebeurde niet. Men zit met het geval. Groenendaalvrij laten? Maar wat dan? ... Dan komt er aan de dienst,weigering geen eind! Groenendaal niet vrij laten? Maar watdan? ... Dan moet men hem martelen, dooden op den duur;dan maakt men — en dit voelt men als het ergste — zijnsondanks de felste propaganda voor het antimilitarisme. Inder.daad — mijne hoorders — is de quaestie in deze samenlevingdoor de handhavers dier samenleving zelve onmogelijk op telossen; de consequenties van het radicale antimili,tarisme gaan verde r: zij eischen onverbiddelijk vernieu.wing der geheele maatschappij. Groenendaals daad ondermijntde hoofdzuil van het kapitalistisch stelsel. En — zie daar hetschoone van 't geval — : men kan dit op geenerlei wijze onmo,gelijk maken of verhinderen.Herman Groenendaal behoort tot die groote ontkenners, diede ware bevestigers zijn. Ja! hij behoort tot onze heiligen: hijbrandt voor zijn zaak als een fakkel; hij verbrandt zijn leven.Hij staat te midden van de internationale helden. NaastSavigny, den franschman, die zich niet stoorde aan oorlogof geen oorlog, maar, onderwijzer, rustig naar de school ging,om daar zijn taak, de opvoeding der jeugd, te vervullen. Dieop het bord schreef: „De oorlog is een monster dat de cultuurverslindt". Soldaten kwamen; haalden hem weg van voor de

312

1921 HERMAN GROENENDAAL OF HIRO HITO

klas ; zetten hem tegen den kerkhofmuur van Montdidier ;schoten hem dood. Maar uit zijn hart sloeg een vlam overEuropa, over heel de wereld! Groenendaal staat naast RichardAlmskoug, die in Zweden door staatsdienaars is vermoord;bij de onthulling van wiens gedenkteeken onze vriend BjOrklundheeft gesproken : „Hij groeide op uit het proletariaat ; en zijnjeugd was duister. Hij wies op in een dorp, als een arm verlatenkind. Maar hij schiep zich een plaats in de wereld, doordathij anarchist werd", d.w.z. iemand, die noch wil regeerennoch geregeerd worden, maar naar redelijk inzicht kameraad.schappelijk handelen. Groenendaal staat naast de g e b r od e r s Hofe r, die in de Vereenigde Staten van Amerika deontzettendste dingen hebben doorgemaakt, doch trouw geblevenzijn aan hunne overtuiging.Toen een van die gebroeders doodgemarteld was, deed zijnvrouw moeite om nog eenmaal zijn geliefd gelaat te zien.Hoewel de autoriteiten haar op allerlei wijze tegenwerkten,gelukte 't haar ten slotte, door te dringen tot onder de gewelven,waar het gestorven lichaam rustte. Toen bleek — kameraden —,dat de amerikaansche overheid Hofer n a z ij n dood gtooid had met de nationale uniform. Deze daadwas symbolisch. Want het gaat het militarisme om lichamenzonder geest ; organismen zonder persoonlijkheid : het gaatom oorlogsmachines. Eindelijk had men zijn zin : Hoferwas ingelijfd. Maar zijn geest bleef vrij : ingeesten kon menhem nooitZoo leven en strijden en sterven in vele landen onverzettelijkemakkers : in Engeland, in Denemarken — de hongerstakers —,in Oostenrijk, in Zwitserland, in Australia, overal ter aarde(CXV). En onder hen hoort Herman Groenendaal.Dat is zeer schoon. Maar het is niet genoeg. Toen in KopenhagenChristens e n, redacteur van een syndicalistisch weekblad,wegens dienstweigering was gevangengenomen, beantwoordden

313

HERMAN GROENENDAAL OF HIRO HITO 1921

de deensche revolutionairen dit, door van zijn weekblad eendagblad te maken, er gebeurde daar jets: er openbaarde zichdaar solidariteit. En zoo behoort het ook hier. Ook hier— mijne hoorders — behoort jets te gebeuren. Gij hebtniet genoeg gedaan met op deze vergadering te komen;naar de sprekers te luisteren, en straks misschien in de stadte gaan demonstreeren. Gij hebt daden ie toonen: de honger.staker moet door den werkstaker worden bevrijd. Daaromherhaal ik mijn oproep van 1918: „Arbeiders en soldaten,staakt!" Noodzakelijk is absolute staking der vet.•vaardiging van alle oorlogstuig ; weigering van militairen dienst,direct en indirect. Ook van roode.kruis.dienst. Wijhebben nu weer eens gezien, wat deze waard is: de medischewetenschap wordt thans aangewend, oin het karakter en deovertuiging van een edel jongmensch to breken; zij blijkteen dwangmiddel in dienst van wat zoowel uit biologisch,psychologisch als uit geestelijk oogpunt een aanslag op deontwikkeling van de menschheid is. Doch niet slechts militairestaking is op dit oogenblik noodzakelijk. VOôr alles o e c o•nomische dienstweigering: Herman Groenendaal be.hoort door zoo algemeen mogelijke werkstaking onmiddellijkte worden bevrijd. Hier Den Haag, en Rotterdam, Amsterdam,Utrecht — heel het land moet worden stilgelegd. Het gaatniet om woorden of gebaren, maar om daden.Werkloozen nu kunt gij uw tijd goed besteden: wij hebbenw e r k voor u. Gij kunt er haast dankbaar voor zijn, datgij op dit oogenblik werkloos zijt. Organiseert optochten IWij zullen u borden geven, waarop in duidelijke letters staat:„Herman Groenendaal moet vrij." Trekt door de stad; zingtdag en nacht uw liederen. Gaat naar de publieke tribunes derofficieele vergaderzalen — naar de eerste, naar de tweedekamer — en schreeuwt naar binnen: „Groenendaal moet vrij I"Post bij de officieele gebouwen, bij cle kazernes en bij de

314

1921 HERMAN GROENENDAAL OF HIRO HITO

woningen van publieke personen, en zegt tot wie daarin en uitgaan: „Herman Groenendaal moet vrij." Begeeftu bij honderden naar de exercitieterreinen, en roept uit :„Weigert moorddienst I Weg met het militarisme I" Zelfsals zij u verwijderen willen: „Groenendaal moet vrij I"Want het militarisme — arbeiders — is een der diepsteoorzaken van uw werkloosheid. Het militarisme zoo goedals het kapitalisme ; het kapitalisme zoo goed als het militarisme.Want deze twee zijn een. Waarom zoudt gij dan niet allesdoen, om Groenendaal, die ze uit alle kracht bestrijdt, tebevrijden? Ziet gij niet, dat door hem te bevrijden, gij uzelf bevrijdt?Kameraden I — ik ben hier gekomen om jullie op te ruien.In naam van Jezus Christus, in naam van Marx, in naam vanBakoenin, in naam van Kropotkin, in naam van Tolstoi enin naam van Groenendaal rui ik jullie op, om alle slecht werkna te laten ; te weigeren kazernes en gevangenissen te bouwen ;te weigeren oorlogsmateriaal te vervaardigen ; te weigeren inmilitairen dienst te treden. Ik rui u op om, als protest tegende gevangenhouding van Groenendaal, de algemeene w e r k,staking in practijk te brengen. Ik rui u op, den militairendienst geheel en al te weigeren. Ik weet zeer wel, dat watik doe, gevaarlijk is. Ik weet, dat ik, op grond van wat ikzeg, vervolgd kan worden. Ik weet, dat wat ik doe — en weldoen moet bewijs is van de zwakte onzer antimilitaristischebeweging. Het moest niet noodig zijn, dat ik uopruide : omdat gij opgeruid wiirt als een zee, waarvan degolven door stormen gegeeseld worden. De tram gaat door;het werk pat door; het leven gaat door, maar onderwijI ligtginds een jonge man van twintig jaar, die vecht; die lijdt ensterft voor ons beginsel. Hij is een kameraad, een strijdgenoot.Ik laat hem niet alleen I Ik ga vlak naast hem staan. Ik doe, watik kan, hopend, dat gij zult doen, wat gij niet kunt laten.

315

HERMAN GROENENDAAL OF HIRO HITO 1921

Op dit oogenblik trekt nog een ander jongmensch onze aan.dacht. Juist het tegendeel van Groenendaal : iemand die wêleet, maar geen vrijheid heeft : de japansche kroonprins,of ... zijn figurant. Want sommigen zeggen, dat hij niet echtis ; dat men veiligheidshalve een surrogaat heeft gestuurd.Maar wat doet 't er toe? Een figurant is hij toch, zij 't daneen figurant of een figurant van een figurant. Achter hem be,vinden zich diplomaten en mannen van .zaken; en om zakenis deze reclamebeweging begonnen. Wat praat men vantoenadering tusschen oost en west? Wat bazelt de burgerlijkecourant? Het gaat om verscheuring van oost, west, noord enzuid. De komst van dat donker jongmensch houdtverband met den komenden wereldoorlog. EindApril, in Friesland, heb ik gezegd: „Kameraden! — let op: hijkomt om olieconcessies." En zooeven heeft de minister verklaard,dat bij gelegenheid van het bezoek van Hiro Hito eenige uitzijn gevolg de regeering hebben gepolst, of Japan ook petroleumuit Nederlandsch Indie kan verkrijgen. Begrijpt, wat dit beduidt.Olieconcessies zijn oorlogsconcessies: wij zitten midden in dekomende conflicten I Door „de Koninklijke" zijn wij vastgeketendaan het engelsch imperialisme. De spanning tusschen Groot.Brittannie en de V. S., — tusschen de V. S. en Japan neemttoe van dag tot dag; van uur tot uur. Eerdaags barst eennieuwe oorlog uit. Waarvoor zult gij dan uw leven geven?Dood menschen — gaan wij toch. Maar waarvoor? Wathet karakter van een mensch bepaalt, is de zaak, waarvoor hijleeft en wil sterven. Ik spreek thans over het dreigend wereld,conflict slechts een enkel woord. Ik heb er kort geleden nogin „De Wapens neder" over geschreven. Denkt echter niet,dat het een praatje van „opgewonden antimilitaristen" wezenzou. Juist las ik in den trein het boek van den imperialistischdenkenden Osborne over het nieuwe japansche gevaar. (CXLIX)Die hoort in de verte reeds het rhythmische geluid van

316

1921 HERMAN GROENENDAAL OF HIRO HITO

millioenen stappen, en het gedonder van geweren en kanonnen.„Het gevecht der volken — zegt hij in verbloemenden trant —voor vrijheid, democratie en rechten der naties (dat wil duszeggen: voor onderdrukking, imperialisme en uitbuiting dervolken) is nog niet gewonnen. Deze rechten zullen nog moetenworden verdedigd in den Stillen Oceaan". Anders niet!Evenals onze engelsche makker Fenner Brockway willen ookwij van een „slagersverbond" met Japan niets weten. Evenalshij, beschouwen ook wij het japansche imperialismeals een gevaarlijk gedrocht : monsterlijk voortteelsel van hetslechtste in militarisme en kapitalisme beide. En met datondier coqueteert „onze geliefde koningindie vrome vrouw; Hare Majesteit, die gezegd heeft: „Chris,tus voor alles." Deze nederlandsch,hervormde vorstin, decalvinistische Colijn en de goed,roomsche Ruys complotteerenmet den heidenjongen Hiro Hito. Er zijn tusschen hengeen principieele tegenstellingen! Hervormd, gereformeerd,roomsch,katholiek, heidensch enz. dit heeft alles niets tebeduiden, wanneer het om politiek,oeconomische belangengaat. Ondanks verschil van opvoeding, geloof en traditie,zijn zij in zaken een.Wat zal die donkere jongen van dit alles denken? „Christen,honden — zal hij zeggen bij zich zelf —, die maar likken naarrijkdom en macht. Christenslaven, door gouddorst en hebzuchtbezeten". Of wellicht zegt hij dit niet. Wellicht is hij doorde westersche moraal reeds zoo bedorven, dat hij precies zoodenkt als onze koningin. Vorsten hebben nu eenmaal eenongelukkige opvoeding. En hun belang is in strijd met heterkennen van de waarheid. Eigenlijk behooren zij tot deongelukkigste slachtoffers van deze maatschappij:de zedelijke. Ondanks hun overvloed van goud en voedselmissen zij vrijheid. Hun hersenen gisten bovendien van phrasen.Veel liever heb ik met nuchtere zakenmenschen te doen, zooals

317

HERMAN GROENENDAAL OF HIRO HITO 1921

de amerikanen, die doodeenvoudig zeggen, dat het om rijkdom,heerschappij, om macht en olie gaat.Maar oneindig liever met jonge, dappere durvers als HermanGroenendaal; jeugdige mannen en vrouwen, die om een nieuwetoekomst to openen, wagen, wat zij kunnen. Zij zijn onzeprinsen; onze vorsten; onze vOOrsten. Herman hoeft niet opreis. Hij kan hier rustig blijven. Zijn geest str a al t door,ver over de grenzen he en. En wij, van het InternationaalAnti,Militaristisch Bureau, zullen zijn daad bekend maken overheel de aarde ; wij melden haar aan alien ! Want Groenendaal— niet Hiro Hito — brengt toenadering tusschen oost en west;bereidt door zijne daad de eenwording van alle menschenvoor. En die daad zal daarom zoo tot het oostersch bewustzijnspreken, omdat men daar sedert de dagen van Lao,tse weet,dat het ware doen bestaat in niet,doen; de ware strijd in het nietaanwenden van wapenen der barbaren, maar in 't ontplooienvan een zuiveren geest. Groenendaal zal onze indische, japanscheen chineesche makkers tot wereldvrede inspireeren.Makkers1 — weldra zullen onze medestrijders van over degrenzen vragen : „Wat heeft het hollandsche yolk voor Groenen,daal en de dienstweigeraars, wat tegen militarisme en oorloggedaan? Hoe reageerde speciaal het proletariaat? Wat gebeurdeer op de vloot? Wat in de kazernes? Wat in de munitie,fabrieken?" — Wat zult gij dan kunnen antwoorden? Hetgaat om onze revolutionaire eer. Heeft Groenendaal nu nogniet genoeg geleden? Kunt gij het langer verdrAgen? Moetdie jongen soms worden doodgemarteld ?Waarom sterft er altijd weer een Christus aan hetkruis? Omdat het yolk, laf, toelaat dat de heerschers zijnheiligen en helden mishandelt. Omdat het yolk zelf de vonnissendier heerschers uitvoert. Tenslotte zien de wereldlijke en dekerkelijke overheden glimlachend toe, terwijl het yolk eenboom omhouwt, en er een kruis van maakt; het yolk de nagels

318

1921 „OPRUIER"

smeedt, die zijn verlosser zullen dragen ; het yolk hem zelf despijkers door handen en voeten slaat; het yolk het zwaarbeladenmoordhout ophaalt ; het yolk het bloedig teeken zelf plantin den grond. De overheid commandeert, wat dan ook — enhet proletariaat voert het uit. Vijf, zes, elf soldaten hieldenGroenendaal's lichaam in bedwang. De majoor.dokter stonder bij en zei : „Z n56 is het goed : nu kan 't". En de kunstamatige voeding begon.De lafheid van het yolk is de kracht van deheersch er s. Hoelang zal dat nog duren ? Op 1 kameraden :Groenendaal moet vrij. Strijden wij uit alle macht. Gebruiken wijalle middelen, die ons beginsel ons geeft, om de menschheidvoor onheil te beveiligen.Uit naam van de I. A. M. V., afdeeling Nederland, noodigik u uit, uwe instemming te betuigen met de volgende motie,die wij zoo straks gaan brengen aan minister Pop :„De duizenden bezoekers der openbare protestmeeting, inhet Volksgebouw bijeen,„zien in de behandeling van een fieren geest als HermanGroenendaal een duidelijke demonstratie van den waren aard vanhet kapitalistisch, militaristisch stelsel, waaronder wij leven,„eischen de onmiddellijke invrijheidstelling van alle dienstaweigeraars,„en wekken het gansche nederlandsche yolk op tot eenononderbroken en zoo scherp mogelijke actie, totdat dit doelis bereikt."

Rede uitgesproken op de protestvergadering, belegddoor de I. A. M. V. te Den Haag, 26 Juni 1921

„OPRUIER"

Met verscheidene makkers door het burgerlijk gerecht opgrond van art. 131 Sw. in 1916 veroordeeld, heb ik niet

319

„OPRUIER”

1921

geaarzeld, sedert den naam „opruier" te aanvaarden, zooalsde geestverwanten van Fox den naam „kwakers", zooalsuwe vaderen den „geuzen",naam hebben aanvaard. Oorspron%kelijk een scheldnaam, is die hun tot een eerenaam geworden.Zooals Marx en de zijnen „proletarisch" denken; zooals Jezusen oorspronkelijke vereerders „misdadigers" zijn geweest ; zooalsSocrates en zijn geestverwanten de atheensche jeugd „bedierven,"zoo bederf ik de jeugd — voor het militarisme — door haarverantwoordelijkheidsobewustz,ijn ten opzichte vanimperialisme en oorlog te wekken; handel ik misdadig, doorgod, geest en geweten boven kerk, overheid en staat te stellen ;beroep ik mij op de verachte massa, en zeg, dat zij van deheerschende klasse niets te hopen heeft, doch dat zijzich met nieuwe, nietoburgerlijke, niet,feodale of ovoorfeodale,maar met boven,menschdierlijke, menschelijke middelen zelfh e e ft te b e v r ij d e n. Heel mijn werk is, zoo gezien, vandag tot dag, van uur tot uur een en al „opruiing", nusystematisch dan weer spontaan. Dit was zoo, is zoo en zalwel zoo blijven.Toen ik nu Zondag 26 Juni j.1. in Den Haag gezegd had:„Ik ben hier gekomen om jullie op te ruien 1" voelde ikaan de spanning der vergadering zeer wel, dat men mij totin den grond begreep. Dat men besefte, dat het niet ging omiets onverantwoordelijks. Voelde ik want zoo iets voeltmen, als men gewoon is te spreken dat men den zin vanhet woord „opruien" in mijnen geest beleefde; dat men besefte,dat ik nu zou gaan spreken, over wat men elders wellicht hetslechtste, maar onder ons in ieder geval het beste en hethoogste vindt. En juist om boven vulgair misverstand eeuwiguit te blijven — want het ging om een heilige zaak — hebik then gezegd:In naam van Jezus Christus — de heer officier vanjustitie verklaarde, eerbied voor dien naam te hebben; welnu,

320

1921 „OPRUIER"

ik heb dat ook, want hiermee deed ik een beroep op wat ernog aan oerchristelijk besef in deze dagen leeft: op denopofferingsdrang en wil tot communisme, die van het oudstechristendom uitstraalt, en doorstraalt door ketters, secten,heiligen en revolutionairen tot in den nieuwen tijd —,in naam van Marx — die ons de socialistische wetenschapbracht en : „Proletariers aller landen vereenigt u 1" heeft ge,sproken" —,in naam van Bakoenin — dien held, dichter der vrijheid :hartstochtelijk bestrijder van alle officieele autoriteit —,in naam van Kr op otkin — die tegenover het burgerlijkgeargumenteerd darwinisme zijn socialistisch geargumenteerdeleer van het onderling dienstbetoon stelde —,in naam van Tolstoi — daar hij tot redelijk leven riep,en het doen der waarheid als eenig onfeilbaar omwentelings,middel verklaardein naam van Groenenda al — wijl deze de quintessensvan dit alles in zich heeft opgenomen, en v6Orstaat ten kostevan zijn jong en edel leven —r u i ik jullie op.Waartoe ? Niet tot vernielend, maar tot voortbrengend werkzaamzijn; niets maken wat een aanslag is op lichaam, ziel of geest, enderhalve dienstweigeren, t.w. oorlogsdienst, directof indirec t. Want oorlog is een slecht, onredelijk, onzedelijk,ondoelmatig middel om conflicten to beslissen; terwijl daar,enboven de conflicten, waarom het gaat, slechts in het zakelijk— allerminst in het geestelijk — belang van kleine heerschendeklassen of groepen zijn. Had ik dit niet pas in „De Anti.militaristen en hun Strijdwijzen" bijna mathematisch bewezen?Werd het niet bevestigd door millioenen feiten en duizendengeschriften, door Brailsford's „Oorlog van Staal en Goud",door Nicolai's „Biologie van den Krijg" (CXLII), doorwat gesproken is op het vergeefs door spionnen belaagde

XXI

321

OPRUIING 1921

Internationaal Anti.Militaristen Congres te Den Haag (CXVI)?En waarom ? Omdat — zooals ik na nauwkeurig onderzoekvan burgerlijke daden en geschriften in „De Oorlog die nadert"had aangetoond — nieuwe wereldkrijg dreigt. Omdatzooals ik juist in „De Wapens Neder" aangewezen had (degenoemde geschriften werden u toegezonden, opdat ik hiermijn betoog zou kunnen bekorten) Nederland, o.a. doorde Djambi,concessies in dien komenden wereldkrijgprincipieel is betrokken. En : omdat op dat oogenblik eenjapansch jongmensch West,Europa rondging ; feestelijk wasingehaald in Nederland, met achter zich geslepen diplomaten,die kwamen om olie,, d. om oorlogsconcessies.Daarom rui ik in 't algemeen, en ruide ik ook toen op mijnewijze op: opdat wij niet te laat komen als in 1914.Uit de gevangenisbibliotheek, die zonder twijfel onder toezichtvan een waardig college regenten staat, had ik het voorrechtin de oorspronkelijke fransche uitgave ter lezing te ontvangenTolstoi's „De christelijke Geest en het Patriotisme", dat de grooterus, met heilig vuur, tegen de zoogenaamde verbroederings,feesten tusschen Rusland en Frankrijk in 1904 schreef. Dienshelder betoog zoowel als verschillende spreuken op de scheur,kalender, recht voor mijn oogen in de cel gehangen, over,tuigden mij, dat in deze levensgevaarlijke dagen een rustlooze,vlammende strijd tegen militarisme en oorlog, meer nog dantoen, noodzakelijk is; en dat ik op 26 Juni j.l. des namiddagsomstreeks een uur goed heb gehandeld.

Uit de verdedigingsrede voor denhaagschen rechtbank, 26 Juli 1921

OPRUIING

— Maar het mislukt! het hollandsche yolk is voor dit allesniet rijp. Waarom is Groenendaal nu toch zoo iets begonnen ?

322

1921

OPRUIING

Waarom anders, dan omdat hij het niet laten kon?Als Jezus gedacht had zooals gij, liep hij wellicht nog doorPalestina. Was de tijd soms voor diens daden rijp? Heeft hijniet veeleer door zijn daden den tijd meer rijp gemaakt?Als Marx op deze wijze had geredeneerd, was hij pruisischprofessor of minister geworden. Als Bakoenin, Kropotkin,Tolstoi naar zulk een op vatting gehandeld hadden, zouden zijrustig in dienst van den czaar gebleven zijn.Inderdaad I Wij zijn nog aan het begin van het begin vanhet begin van het begin van het begin. Wij moeten nog doorzeer veel lijden en verdrukking heen. Dat weet Groenendaalzoo goed als gij. Maar hij doorgrondt niet minder de waar,heid van Boehme's woord, dat zonder zwarte aarde geenblanke, welriekende bloem openbaar kan worden. Hij weet,dat in deze dagen niet alleen revolutionairen maar ook anti,en contra,revolutionairen getroffen worden — en steeds meerzullen worden — door onmatig veel smarten en moeiten. Wijdoorleven een der ontzaglijkste overgangstijdperken, welkede menschheid kent. Daarin geraakt altijd alles in onzekerheid.Zulke tijden zijn een aanslag op klein,individualistisch geluk;een marteling voor hen, die niet dan eigen gemak of persoonlijkeveiligheid zoeken. Slechts wie zich loslaten kan en aan toekomst.scheppende machten overgeven, — slechts wie de toekomstdoor en in zijn eigen leven mede schept, — leeft dan gelukkigen vrij. Hij beleeft een geluk door alle geluk en ongeluk heen:zijn vrijheid wordt hem zelfs bevestigd in gevangenissen. Lijdenen dood komt er toch. Doch men kan zijn leed kiezenals keerz ij van e en str ij d, en zijn dood aan opgangvan nieuw leven wijden.Herman Groenendaal of Hiro Hito — in deze woorden kunnenwij het al tezamen vatten — : strijden voor een nieuwe, beteresamenleving, of sterven aan een ondergaande, oude.Welnu I wat doet men hier? Meer dan een maand ging

323

OPRUIING

1921

voorbij. Is Groenendaal vrij? Welneen: hij is gevangen.Hij hangt of van de gratie der burgerij. Inplaats, dat hijdoor den wil van een vrij yolk wordt gedragen. De dokters,gevangenbewaarders en officieren zijn goed voor hem. Dearbeiders behandelen hem slecht. Staken? 't Is inderdaad be.wonderenswaardig begonnen. Maar men heeft de voorstakersin den steek gelaten. Men heeft er weer wat op gevonden :men houdt platonische protestvergaderingen; zendt afge.sneden bloemen, goedkoope prentbriefkaarten en dure tele,grammen; men juicht: „Hij is een held!" Men doet metGroenendaal, wat men telkens doet, als iemand eindelijk eenseen werkelijke daad verricht : men v e r w ij d e r t hem uitde samenleving door hem naar boven te yen:plaats en. Men zet hem op een voetstuk, hoog, terwijl menzelf in vlakke alledaagschheid blijft. Men bedoelt, hem daarmeete eeren, en schijnt niet te beseffen, hoe men hem daardoorhoont. Begrijpt gij de smart van zulke eenzamen niet? Ver.neemt gij niet hun stem: „Waarom wilt gij ons toch zooeenzaam laten ?"Er is maar een manier, waarop wij makkers, die ons voorgaan,waarlijk eeren. Door hen te volgen. Er is maar een manier,waarop wij kameraden, die zich opworsl:elden tot een hoogerniveau, inderdaad kunnen huldigen. Door hen niet boven onste laten maar ons tot hun hoogte op te werken; te stijgenboven hen en hunne hoogste hoogten uit. Dit is de kreetuit het hart van alle goede, dappere, heldhaftige kameraden:,Makkers, makkers! — overtreft ons toch."

'Arbeiders! geestverwanten! medemenschen I — m o e t eenjongen van twintig jaar dan alles alleen maard o en? Heb ik soms opgeruid tot zulk een lafheid? Ik hebtoch een beroep gedaan op het beste in u. Ik heb u opgeruidin naam van Jezus Christus, omdat hij offer, vrijheid, kame.-raadschap, communisme predikt: in naam van Marx, die:

324

1921

OPRUIING

„Proletariers aller landen, vereenigt u !" heeft gesproken, enniet — voorzoover ik weet —: „Proletariers, wanneer zicheindelijk eens een kameraad tot strijd verheft, laat hem danstikken en sterven!" —; in naam van Bakoenin, die overalvenOraan was, wanneer het ging tegen uitwendig gezag enofficieele autoriteit; in naam van Kropotkin, die onderlingdienstbetoon als levensvoorwaarde heeft aangewezen; vanTolstoi, die leert, dat slechts de persoonlijke daad bevrijdt;van Groenendaal, die zijn daad begon, omdat hij op uwnieuwe daden hoopte. Makkers I — waar bleef de solidariteit?Voelt men nu nog niet, dat het gaat om de revolutionaireeer? Ziet men nu nog niet — wat de chineezen naar waarheidverklaren —, dat alleen het zedelijke practisch, alleen hetpractische zedelijk is, — en dat het ware ut ilisme bestaatin het leven naar zuivere beginselen? Blijft men maar doofvoor 't naderend gedonder van den oorlog?Toen ik uit de gevangenis kwam, was de eerste mensch, dienik zag, een politiespion. „In orde — zei ik bij mijzelf — :de p ol it i e en justiti e zijn weer op haar post". Heteerste tijdschrift, dat me in handen viel, was „Onze Vloot"van Juli 1921. Daarin werden nieuwe „verdedigingsplannen"besproken. „Wij hebben — las ik daar — wel degelijk temaken met de politieke constellatie en met het feit, dat debelangen van verschillende groote rijken dusdanig zijn samen,geweven met de tegenwoordige machtsverhoudingen op denStillen Oceaan, dat verbreking der bestaande toestanden onge,twijfeld de tusschenkomst van meerdere groote mogendhedenten gevolge zou hebben. Hieraan ontleent onze weermachthare beteekenis; klein als ze altijd zijn zal, kan ze in hetconflict toch een factor van groote beteekenis zijn. Het isnatuurlijk niet mogelijk er op te speculeeren met welke natiewij gezamenlijk den strijd zouden voeren, en reeds daarom ishet noodig, dat onze weermacht organisch 66n geheel zij".

325

OPRUIING

1921

Voor wie ook maar een weinig is ingewijd, klinkt dit allesvolkomen duidelijk. „In orde — vervolgde ik bij mijzelf — :de hollandsche militaristen en imperialisten houden,zooveel zij kunnen, de geschiedenis bij. Zij nemen rusteloosmaatregelen, om den komenden krijg mede voor te bereiden.Zij zetten alles op een kaart. Zij hebben er alles voor over.De leiders van het politiekooeconomisch stelsel zijn reedszoo zeker van hun zaak, dat zij overal de revolutionairenvermoorden, opbergen of systematisch in het oog houden

bespionneeren om op het beslissende oogenblik elkeomwentelingspoging radicaal te kunnen breken. Zij sprekenopenlijk over hunne plannen, — zoo sterk zijn zij. Heel demaand Juli hebben overal ter aarde — ook in Nederland —de militaristen en imperialisten gedaan wat zij konden, omhun „zaak" verder te brengen. Wat deden onderwijI deproletariers ; de revolutionairen? In Nederland is sterk geprootesteerd ; is zwak gedemonstreerd, en daarmee uit.De eerste courant, die ik opnam, wist te vertellen, dat er eennieuwe minister van oorlog was benoemd. „Dat gaat dus nogaltijd voort peinsde ik verder —; dat laat het nederlandscheyolk nog steeds maar over zich gaan." Toch — mijnehoorders — gingen wij vooruit. De nieuwe minister is volgensde persberichten vooral tehuis op het gebied van het krank,zinnigenwezen. Zoo duidelijk is de waarheid hier in Hollandnimmer uitgesproken. Want wat zijn militarisme en oorloganders dan systematische krankzinnigheicl?Waar zijn de heldere hoofden ; de sterke harten ? Naar ikhoor, heeft een nieuwe hongerstaker het niet kunnen vol,houden : hij schijnt moreel gebroken, physiek overspannente zijn. Het hollandsche proletariaat laat jongens van twintigjaar zich dood en krankzinnig vechten, en staat er — enkeleduizenden hoogstens uitgezonderd — met de handen in de zakkenbij. Groote mannen en vrouwen, heele volwassen geslachten,

326

1921

OPRUIING

laten voor een mooie, zuivere, internationale zaak nog.bijna.kinderen zich ten gronde werken. Dit is een afgronddiepenationale smaad!Wat kan 't gevolg van zulk een houding zijn ? Woestesabotageplannen spoken al door hoofden van sommige jongekameraden, die daden willen doen, handelen ; maar de ouderen,„wijzeren" geheeten, gaan, hen negeerend, onverschillig voorbij.Geen ervaren geslacht stond op, om de op zichzelf zooschoone jonge revolutionaire energie te leiden. Onder dejongeren, die de karakterloosheid der beweging voelen, neigener tot wanhoopsuiting. Wat mij zelf betreft: ik doe en zaldoen, wat ik kan, om domme en dolle dingen te verhinderen.Helaas, is het denken en voelen van veel proletarische jeugd— en niet van die jeugd alleen — zoozeer door burgerlijkemoraal en burgerlijke practijk bedorven, dat zij nog vrijwelniets begrijpt van wezen en methode van een waarlijkrevolutionairen strijd. Welhaast noodlottig staan ze ondersuggestie van de moord. en wapenmacht der burgers ofbarbaren. Doch, indien er wanhoopsdaden gebeurden — ditschijnt gelukkig reeds onwaarschijnlijk te zijn dan zou deverantwoording daarvoor op de hoofden der ouderen komen:van die syndicalisten, van die modernen vooral, die, zich ver.standiger wanend, laf, bekrompen, beginseloos bleken te zijn.Arbeiders — op! dit alles moet veranderen. Het proletariaatmag niet langer de moordenaar van zijn edelstezon en zijn. Het proletariaat mag zich niet langer in dienstvan vernietiging, onderdrukking, verwording en ontaardingstellen. Ik heb zoo juist weer waargenomen, hoe knap dearbeiders in het maken van brute, moordende werken zijn. Wieheeft de sleutels van de gevangenis vervaardigd? Wie dezware deuren? Wie de hechte tralies? Wie de ondoorbreek.bare muren? Het proletariaat, dat zelf vaak in woningenwoont, die dreigen te bezwijken ; dat voor zich en zijn kroost

327

OPRUIING

1921

haast geen dak of ruimte meer vindt ; dat alles maar doet enmet zich laat doen, als een prostituee, maar gewoonlijk voorveel minder geld.Gelukkig zijn alien zoo niet 1 Hulde aan de italiaanschemetaalarbeiders — 15.000 —, die weigerden ooriogsmateriaalte vervaardigen. Hulde aan alle dapperen en standvastigenter aarde 1 Op het I. A. M. B. blijkt ons telkens, dat ondanksde reactie het nieuwe denken en het nieuwe willen voort,gaat, zoo niet hier, dan elders; zoo niet elders, dan toch,weer plotseling, hier. En ik zeg, wat ik gezegd heb, dan ookniet, omdat ik iemand iets kwalijk neem — ik neem niemandiets kwalijk —; omdat ik beschuldig — welneen, ik con,stateer — niet om iemand te beleedigen of ook maar of testooten, maar om u tot een edele concurrentie te wekken,opdat, overeenkomstig het besluit van het Internationaal Anti,Militaristen Congres te Den Haag, de eerste dag van Oogst,maand al meer onze antimilitaristische 1,Mei.dag zij.lk ben overtuigd, dat op den duur de geest het zalwinnen; dat zoo niet nu, dan later, de menschheid oorlog enkapitalisme te boven komen zal. In den loop der eeuwen heefthet leven het steeds meer gewonnen op het nog.niet,leven, ende geest op de natuur. Reeds ontwaakt nieuwe wil ; reeds leefteen vrijere gedachte, en ontstaat een universeel gevoel.Honderd jaar voor Christus : de batavieren komen in ons land.Wat leerden hun edelste vertegenwoorcligers hun dichtersen profeten ? Dat er niets schooners denkbaar was, dan hierop aarde woest te vechten, in een wilden strijd te sterven,om daarna in het Walhalla uit schedels van verslagenen hemelschbier te drinken. Wij zijn nu twee duizend jaar verder. Erwordt nog gevochten — en hevig —; er sterven zelfs millioenenin den krijg. Maar het algemeen geweten is gewijzigd ; hetzedelijk bewustzijn is gestegen, en onze beste vertegenwoor,digers denken en dichten heel anders. De laatste weken heb

328

1921

OPRUIING

ik telkens aan drie hollandsche makkers gedacht: DomelaNieuwenhuis, Van den Bergh van Eysinga en mevrouwKapteyn,Muysken.Voor Domela Nieuwenhuis was het maatschappelijk vraagstukallereerst een vraagstuk van de maag. Terecht : voor alles moetenwij ons voeden om te kunnen leven. Denkt aan Rusland ;aan Oostenrijk : aan de kinderen van Weenen. Zelfs in denbijbel staat geschreven, dat het natuurlijke aan het geestelijkevoorafgaat. Doch het begin is het beginsel niet. Datopenbaart zich veeleer aan het eind. Wat een mensch van hetdier onderscheidt, is zijn geest. En om een sterken zuiveren,edelen, echt.menschelijken geest was het Domela Nieuwenhuisbegonnen. Dat was de reden, waarom hij zich zoozeer methet vraagstuk van de op v o eding bezig hield. De beste op,voeding heeft hij ons echter niet door een of andere theorie,maar door zijn gansche persoonlijkheid gegeven : hij ontwik,kelde zich in dezen slaafschen tijd tot een vrij mensch. Hijhad den moed, voor recht en waarheid, als het moest, alleente blijven. Hij hield de zuivere richtin g, en ging, als 'tdan niet anders kon, alleen ve•Oruit. Hij wist, dat, ook bijschijnbaren nederlaag, wie trouw is aan 't beginsel, op denduur het wint; en dat hem in de toekbmst volken volgenzouden. Hij heeft ons door den oorlog heen den weg gewezen.Hij heeft ons als een wolk, en vuurkolom geleid.Voor Van den Bergh van Eysinga was het socialisme allereersteen quaestie van cultuu r. Het ging hem om een nieuwewereld van wetenschap, religie, wijsbegeerte, kunst ; vanschoonheid, wijsheid en goedheid. Weet gij waaronder hij hetmeeste leed? Hieronder : dat de arbeiders verkleinburgerlijkten;dat het proletariaat meer en meer besmet werd met ontaard,kapitalistischen geest; dat het yolk, geroepen om in solidariteiteen samenleving van vrije persoonlijkheden te stichten, vet=splinterde in simili.mijnheertjes en •mevrouwtjes. Rusteloos

329

OPRUIING

1921

waarschuwde hij tegen de moderne schijnbeschaving, en ont•maskerde de leugen der burgerlijke „cultuur." Diartegenoverriep hij den arbeider tot revolutie, en den geest tot arbeid.Om zulk een samenleving te bereiken — vervolgde danmevrouw Kapteyn — is niet alleen een revolutie van de techniek,maar vooral een revolutie van de mora al noodzakelijk :zuivere gezindheid behoort door zuiver denken welbewust teworden omgezet in zuivere practijk. Verantwoordelijk handelen ;alleen goed werk willen doen, hetzij men leeft of sterft. EenInternationale van den goeden Arbeid stichten — zou Jos. Giesenzeggen —.In den aanvang sprak ik van doode zielen en levende lijken.Maar een levend lijk is geen lijk ; en een doode ziel leeft.In ieder mensch sluimeren ongekende mogelijkheden. Enmannen en vrouwen als Domela Nieuwenhuis, Van den Berghvan Eysinga en mevrouw Kapteyn staan onder ons niet opzichzelf, afzonderlijk, alleen. Zij zijn al dadelijk hollanders ;hun denken en hun doen, als dat van ,Groenendaal, is opge.rezen uit ons eigen leven ; en niet alleen uit hollandsch leven,maar uit dat der gansche menschheid, der geheele wereld. Zijzijn zij zijn het beste van uw eigen w ez en; zijzijn degenen, in wie ons geweten spreekt.Kameraden — wilt gij u niet naar hen richten ? Hoe meergij 't doet, te meer zal ieder jaar Augustus Oogstmaand zijn.Dank zij de school, de kerk en de kazerne, dank zij ook departij, — leeft gij nog onder de suggestie van het bur.gerlijk, kleinburgerlijk, middeleeuwsch bewustzijn. Nog te zeergelooven honderdduizenden in wanen, die de helderste koppender heerschende klasse reeds lang te boven zijn. Dit is hetnoodlot van het proletariaat, dat het nog te weinigvertrouwen heeft in eigen kracht ; in eigen roeping ; ineigen cultureel vermogen. De oude samenleving is in beginselgebroken ; de oude cultuur ging voor eeuwig voorbij. Het

330

1921

OPRUIING

kapitalisme kan zich op cultuurgebied nog slechts als eenverworden schijnbeschaving uiten. Eens was de burgerij inmenig opzicht groot. Eens bracht zij schatten van schoon,heid en van wijsheid in de wereld, aan het beste waarvanzij zich op dit oogenblik zelfs niet meer stoort — indienze er nog van weet 1 En toch laat zich het yolk door alhaar klatergoud verleiden. In plaats dat het uit de best ebur g e r l ij k e t r a di ti es eigen voedsel trekt, en sterker,schooner leeft.Noodzakelijk voor den voortgang van de revolutionaire be,weging is een helder bewustzijn bij het proletariaat van decultureele en zedelijke tegenstelling tusschen de verdedigersen handhavers der oude en de strijders voor een nieuwesamenleving. Wie kapitalisme en wie socialisme willen, staanop alle gebied principieel tegenover elkander ; moeten, flood,zakelijk, op alle gebied tegenover elkaar staan.Opdat dit hedenavond diep in uw bewustzijn dringt, heb ikbesloten, u ook thans, zij het weer anders, op te ruien.Ik rui u op tot een edel godverdomme. Want „God", de „Godmet ons", die om de guldens en rijksdaalders staat, is eenbeursgod ; een oliegod ; een jenevergod; een oorlogsgod ; eennieuwe Mars ; een weergeboren Mammon ; een moderniseeringvan JHVH uit 't Richterenboek. Ik rui u op tot wat H ijhe eft verdoemd; tot wat in zijn naam als het slechtsteuitgekreten wordt : tot welbewust, redelijk, verantwoordelijk,menschelijk handelen ten opzichte van uzelf, uw naaste ende samenleving, te midden van de tegenwoordige, ten dienstevan de komende maatschappij. Ik rui op tot staken van gemeen,valsch en verachtelijk, laaghartig, en slaafsch werk, zoowel in defabriek, in de kazerne, als op het land en op de vloot. Staaktgij dat inderdaad, dan valt zijn gansche heilig geprezen „orde."Ik rui u op tot zuivere zelfherziening. Reinigt uwgemoed van burgerlijk gevoel: voelt menschelijkl Zuivert uw

331

SATAN EN PROMETHEUS 1922

wil van kapitalistische drift: wilt gemeenschappelijk 1 Ontsmetuw gedachten van burgerlijk verstand en feodaal begrip :denkt redelijk I Er is geen nieuwe beschaving of cultuur meermogelijk, tenzij uit kracht van gemeenschappelijken arbeid;uit arbeid van gezamenlijken geest. Weg met de wanbescha,ving van het maatschappelijk parasitisme : de schijnscultuurvan imperialist en slaaf IIk rui u op, om tegenover het waanbeeld van den officieelengod, in wiens naam men recht spreekt en ten oorlog gaat,— tegenover hem en zijn trawanten in staat, kerk, schoolpartij en maatschappij, den werkelijken geest der zich ontowikkelende persoonl ij k h e i d te stellen, gelijk die in HermanGroenendaal is openbaar geworden; welke zich al schooneren krachtiger openbaren moge, door u zoowel als door mij.

Uit een rede, gedurende de eerste week van Augustus 1921te Amsterdam, Leiden, Utrecht en elders gehouden

SATAN EN PROMETHEUS

Sedert Bakoenin hebben anarchisten zich meermalen met Satanvergeleken (XXII 103, 105, 148). Het was in menig opzichteen uitmuntende paradox. Indien „God" de maatschappij zoowil, dan moet zijn tegenstander, „Satan" dus, de grootebevrijder wezen.Dit zich vereenzelvigen met het beginsel der ontkenning brengtechter groote gevaren met zich mee. Satan symboliseerde eensde wereldlijke macht en glorie van vroegere heerschendeklassen, welke slechts ontstaan kon, doordat enkelingenzich uit de primitieve gemeenschap losbraken. Individueelbeteekent dit evenzeer een stijging, als sociaal een val.Satan is dan ook het symbool geworden der verstandelijke

332

1922 SATAN EN PROMETHEUS

— niet der redelijke — ontkenning, van klein, en groot.burgerlijkindividualisme en van benedendierlijke losbandigheid. Hart e,10 o s, lijdt hij niet, maar doet hij anderen lijden.Voor Bakoenin zelf was de grondslag van alle dingen s o 1dariteit (CXLVII 159, 319, 321, 358). De vrijheid van denenkeling scheen hem slechts mogelijk door die van alien. Alleswat waarde had, bloeide voor hem uit de gemeenschap op.Doch het destructief, eenzijdig, en gemakkelijk,ontkennend,afgetrokken,individualistisch karakter, dat Satan naar de traditio•neele voorstelling nu eenmaal heeft, leidde reeds verscheidenenvan het constructieve, van de „ontkenning der ontkenning":van de idee der persoonlijkheid af. Noodzakelijkerwijs trektdaarenboven het satanische, verstaan in den armzaligen zindes woords, een zeker procent onbeheerschten en geesteszieken.Daar deze — tengevolge van hun zwakke zenuwen wellicht —vaak het luidste spreken, ziet menigeen hen voor „de anar.chisten" aan. Toch zijn ze geesteskinderen van de huidigesamenleving, en wel gedegenereerde.Ik kies Prometheus tot symbool : Boven woonden de goden in zonen glorie, beneden kropen de menschen, machteloos. Prometheushad een hart : hij kiom in den klassehemel, roofde het vuur enbracht het aan de menschen. Zij stonden op, en stichtten hun be,schaving en cultuur. De Oppergod, die begreep, dat het nu methemelsche voorrechten spoedig uit zou wezen, sloeg den omwente,laar met diamanten ketenen aan den rots, waar hij gemarteld werd.Zoo streed Bakoenin zelf, en streden alle waarlijk revolutio,nairen. Zoo hebben wij te strijden.Voor Satan kan tenslotte iedere kwajongen poseeren.Prometheus' streven eischt de kracht, de toewijding en dezelfbeheersching van een mensch.

Uit Anarchisme en Revolutie. Beschouwingen,naar aanleiding van het Anarchisten:Congreste Berlijn. Hollandia:Drukkerij, Baarn 1922

333

GEEN ONWAARDIGE STRIJDWIJZEN 1922

GEEN ONWAARDIGE STRIJDWIJZEN

Het is niet moeilijk theoretisch staatsdictatuur en roodtarisme te verwerpen ; het is echter een dwaling te meenen,dat alleen reeds dientengevolge, zonder al te veel zwarighedende revolutionaire ontwikkeling, door vrije en spontane zelf=organisatie van het proletariaat, verwerkelijkt worden zou. Watmen bij deze en dergelijke besprekingen meest vergeet, is hetfeit, dat revolutionaire woelingen en maatschappelijke omwen=telingen telkens weer uitbreken, niet alleen lang voor iedereproletarier anarchist geworden is, maar zelf reeds voor deanarchistische propaganda tot het bewustzijn der massa isdoorgedrongen.Men vindt trouwens in zedelijk opzicht burgerlijke envoorburgerlij ke symptomen zelfs bij medestrijders, dieop politiek:oeconomisch gebied tot de dapperste revolutionairenbehooren. De internationale revolutionaire literatuur heeftnog altijd een sterken inslag van babylonische en voorbabylonische wraakopva tting en. Meermalen argumen=teert men met het „oog om oog, tand om tand"Aleginsel.Telkens werkt men in de propaganda met heidensch.gods:dienstige „schuld"begrippen. De overoucle vergeldingspractijken omoraal zit ons nog in het bloed.Zoo sloegen onlangs fransche kameraden voor, om ter bevrijdingvan de in Rusland gevangen anarchisten op officieele vertegen=woordigers van het bolsjewisme represaille.maatregelen toe tepassen: een vorm van weerwraak uit te oefenen, welke reedsdoor de beste burgerlijke denkers, door dehelderstegeesten uit vroegere tijden verworpen is. Toenschrijver dezes op het congres tegen clergelijke strijdwijzenprotesteerde, voelde men in de vergadering duidelijk de drift,om ondanks beter inzicht en menschelijker gezindheid dergelijkeonanarchistische practijk toch maar door te zetten. Bemerkt

334

1922 GEEN ONWAARDIGE STRIJDWIJZEN

men wel, hoezeer het toepassen van zulke voor.burgerlijkestrijdmethoden denken doet aan een eerste schrede op denweg naar de dictatuur?Er zijn daarenboven ter bevrijding van de russischeanarchisten middelen denkbaar, die meer met het revo%lutionaire doel in overeenstemming zijn. Ik heb daar inBerlijn al op gewezen. B.v. opwekking, om aan de russischeregeering als zoodanig (niet aan het russische yolk) denarbeid te weigeren; systematische bewerking der publiekeopinie van het internationale proletariaat door de pers; overal,in elke vergadering van de III Internationale, deze zaak tersprake te brengen; volstrekt weigeren om met eenige afdeelingvan de III Internationale tezamen te werken, die zich indat opzicht met de russische regeering solidair verklaart; envooral: onophoudelijk het russische proletariaat opwekken,om de bevrijding der gevangen revolutionairen niet slechtsin platonische protesten van de regeering te eischen, maar diezelf tot stand te brengen.Het is zonder twijfel mogelijk, dat in uiterste gevallen vannoodweer ter verdediging van de revolutie middelen wordenaangewend, die niet met haar beginsel overeenstemmen. Menpropageere echter nimmer : „Het doel heiligt de middelen l"Men beproeve zoo Lang mogelijk tot op het uiterst door tezetten, dat de middelen in harmonie zijn met het doel. Hetgebruik van ongeschikte, vreemde, wezenlijk vijandige middelenverwijdert trouwens den strijder van zijn doel: er is ook eendictatuur der middelen! „De middelen — schrijftzelfs Romain Rolland — zijn voor den waren vooruitgang nogbelangrijker dan het doel ... de middelen vormen den geestvan den mensch Of naar den aard der rechtvaardigheid bfnaar den aard der gewelddadigheid ... daarom beschouw ikhet als van het hoogste belang, om de zedelijke waarden teverdedigen, misschien zelfs nog meer gedurende een revolutie

335

CLARA MEIJER WICHMANN

1922

dan in gewone tijden, want de revoluties zijn gevoelige over.gangsperioden, waarin de geest der volken het meest geschiktis om zich te wijzigen". (CL 127 vgl. CCXXV 113-116)

Uit : Anarchisme en Revolutie 1922

CLARA MEIJER WICHMANN

De menschheid roept ons, omdat een nieuwe eenheidvan noode is : een vereeniging van rede en van ziel,van geest en zinnen, .een geheel nieuwe, innige ver:bondenheid van het kleine, dagelijksche werk met degroote eischen van het zedelijk en geestelijk leven. Ermoeten niet meer boven sterren staan en op de donkereaarde moede menschen gaan. Maar alle sterren moetenin onze oogen stralen, en het lichtrythme van alle zon:nen moet in het gaan van onze ledematen weerklinken.Heel het hiernamaals moet door het heden stroomen ;al wat in de aarde is geworteld, opbloeien in krysta:lijnen luchten. Van de grootsche, maar ten slotte ver:woestende eenzijdigheid en verscheurdheid van denverdorrenden mannelijken geest hebben wij de mensch:heid te verlossen, en haar tot vruchtbare eenheid vangevoel op te voeren: tot een leven, dat, zwanger vantegenstellingen en strijd, nochtans rust in zichzelf.

BERTA L SK

Clara Gertrud Wichmann was een duitsche van afkomst. Zijbracht een wonder samenstel van geestelijke krachten over —het beste onzer oostelijke buren nauwkeurigheid, vlijt,wetenschappelijke toewijding, zin voor systeem en orde ; wijs:geerigen aanleg; groote liefde voor het cultureele; een evendiepe als veelzijdige humaniteit. Er was iets in haar van dendeemoed der groote mystieken, welke ons het edelste van nogweer oostelijker yolk herinnert: de leer en de practijk vanLaootse, wiens nietsodoen doen, wiens zwakozijn innerlijkesterkte blijkt. Indische zachtheid en gevoeligheid deed haar,

336

1922 CLARA MEIJER WICHMANN

juriste, westersch opkomen voor „de rechtspositie der huisdieren"(CCXXV 156-162). Als ze over haar gedachten en haar idealensprak, moest ge aan het zich ontwikkelen van planten en vanbloemen denken. Het was, als zweefde beurtelings jets van Eckhart,Angelus Silesius, HOlderlin, Novalis, Gustav Landauer voorbij.Door haar dienstvaardigheid en verantwoordelijkheidsbewust.zijn, rijke kennis en wetenschappelijke vlijt, maakte zij weldra„naam" in de geleerde wereld. Haar juridische en wijsgeerigeopstellen trokken de aandacht. Zij was nog maar goed dertig,toen ze op de voordracht stond voor hoogleeraar aan deamsterdamsche universiteit.Zij werd een geziene figuur in de burgerlijke internationalevrouwenbeweging. Ze scheen het in de wereld ver te zullenbrengen.Clara 'Wichmann heeft dit alles opgegeven. Ze heeft door.grond het klassekarakter der maatschappij. Ze heeft den leugender burgerlijke beschaving doorzien. Ze heeft begrepen, datkapitalisme, militarisme, imperialisme een aanslag op het bestein de wereld zijn. Ze heeft de rustiger, gemakkelijker spheer,waarin ze leefde, verlaten, en zich te midden van het strijdendproletariaat begeven.Ze naderde in groote schuchterheid, met haar geestesgavenhaast verlegen en wel gevoelend, hoeveel haar juist door haarburgerlijke opvoeding ontbrak voor de nieuwe practijk. Maarze kwam in zulk een oprechtheid en zoo onmiskenbaar on.baatzuchtig, dat de anderen onmiddellijk begrepen, wat zewonnen.Ze was een „religieuze communiste", maar alle sectarisme washaar vreemd. Zij voelde zich mededraagster der algemeenerevolutionaire beweging, in het bizonder van die eigenaardigeschakeering, welke an archism e beet. Zelforganisatie van den arbeid:vandaar haar studie over het syndicalisme (CCXXV 122-155).Ze sprak in proletarische vergaderingen, voor de volksuni.

XXII

337

CLARA MEIJER WICHMANN 1922

versiteit, voor het Religieus Socialistisch Verbond, op deamersfoortsche School voor Wijsbegeerte. Ze werkte voor derevolutionaire pers. Ze gaf cursussen voor studenten. Ze was lidvan het U. C. van het Internationaal Anti,Militaristisch Bureau.Onderwijl begaf ze zich iederen morgen naar haar dagelijkschenarbeid. Hoofdcommies aan het Centraal Bureau voor de Sta tistiekin den Haag, muntte zij uit door haar karakter en haar werk.Het zoo vele, dat zij voor de beweging deed, geschiedde inhaar „vrijen tijd."Wel had zij veel voordeel van haar dagelijkschen arbeid.Haar juridische en statistische studien hadden haar aandachtspeciaal geleid tot het vraagstuk van maatschappij en misdaad,straf en gevangenis. Op dit gebied werden den laatsten tijdnieuwe mogelijkheden door haar voorbereid. (CCIII 212-304,CCXXV 55-70, 103-108, CCXXVI)Nu is dit alles, plotseling, afgebroken, Het is een zware,onherstelbare slag — voor Meijer, die met haar gehuwd was,een van ziel en van geest, en voor ons alien.Clara Wichmann bewoog zich tusschen ons als het goudenmeisje op „De Nachtwacht" van Rembrandt. Nu is ze weg.Er is een diepe, donkere plek. Niemand[ kan haar, dat onop,zettelijk stralend middelpunt, vervangen.Ze was zoozeer iets eigens, volkomen persoonlijks, en tegelijkzoo iets volkomen algemeens, als slechts zelden in dit Levenverschijnt.Zulke naturen groeien jaren in 't verborgen. Tot op eengoeden dag het eene na het andere, als knop, als bloesem,vrucht, uit haar naar buiten breekt.Ze had zich wonderlijk veelzijdig voorbereid. Ze stond zeerdiep in de cultuurgeschiedenis geworteld. Nu zou ze er negdieper indringen jaar in, jaar uit, en altijd rijker vruchtendragen gaan.Wat had Clara Meijer Wichmann in de volgende tientallen

338

1922 OVER DE RUSSISCHE REVOLUTIE

jaren voor de wetenschap, voor onze beweging, voor denklassestrijd, voor de ontwikkeling der persoonlijkheid nietkunnen zijn. Ze stied. Een van de schoonste toekomstmogelijk.heden is gebroken.

Het is onmogelijk hier van troost te spreken.Maar het is mogelijk hier te zwijgen, in smart en in be..wondering.Het leven van Clara Gertrud Wichmann heeft de weemoedigebekoring van een aanvankelijk rijke, onvoltooid geblevensymphonie.Nemen wij haar diep in ons op.Moge zij ons inspireeren.

Uit : „De Wapens neder", Maart 1922

OVER DE RUSSISCHE REVOLUTIE

J. de Gruyter. De Russische Revolutie, eenOnderzoek naar haar Wording en Toekomst.Elsevier's Algemeene Bibliotheek No. 1. 1922

Een geestdriftige waardeering van de russische omwentelingin reeds klassiek,engelschen trant. Voor wie de linksliberaleen socialistische britsche literatuur over de russische revolutiein hoofdzaak kent, bevat dit boekje geen nieuws. Maar hetis goed, dat het in Nederland verschijnt, omdat de grootemassa der z.g. intellectueelen en der meer ontwikkelde sociaal,democraten zich hier het eerste inzicht in de ontzaglij k ehistorische en more ele beteekenis der russischeomwenteling nog moet eigen maken.Overigens vindt men hier hoofdzakelijk de opkomst van hetbolsjewisme beschreven. Het onder revolutionaire leuzen aande macht komen is echter vooral in Rusland — het moeis

339

OVER DE RUSSISCHE REVOLT= 1922

lijkste niet. Het aan de macht blijven is zeker moeilijker, enen brengt uit revolutionair oogpunt zoowel in principieel alsin practisch opzicht uiteraard allerlei beclenkelijks met zich mee.Voor ons zou het boekje aan belangrijkheid hebben gewonnen,indien het nog lets meer dan de eerste aanvangsperiode derrussische revolutie had behandeld, en in meer critischen geestgeschreven ware. Gedurende de laatste jaren hebben Lenin enTrotzky zoo vaak verklaard, zich vergist, foutengemaakt te hebben,dat het uit historisch zoowel als revolutionair oogpunt ge:wenscht ware geweest, dat de schrijver ons van te voren haddoen beseffen, dat en w a a r o m er fouten zouden wordenbegaan, en begaan moesten worden. Het had aan de erkenningvan het grootsche der russische omwenteling geen afbreukbehoeven te doen, en aan het geheel zelfs een tragisch.verhevenkarakter kunnen geven. Dit zou bij iecler redelijk mensch dewaardeering eerder hebben doen aangroeien dan afnemen. Nuzal de schrijver bij eventueel tweeden druk heel wat moeten bij.werken, om 1917-18 op 1921-22 te kunnen doen uffloopeniDe oorzaak hiervan schijnt o.a. gelegen in het feit, dat deschrijver door zijn sympathie voor bepaalde bedoelingen enpersonen te zeer werd meegesleept, dan da t hij de werkelijke betee:kenis hunner handelingen altijd genoegzaam kon waardeeren.In zijn inleiding spreekt De Gruyter over het „pogen naarverwezenlijking" van het socialisme. Nu is zonder twijfel„ook het pogen schoon," zelfs wanneer van de verwezenlijkinglang niet alles terecht komt. Maar het zijn nog wel de posi•tivistisch gezinde marxisten, die ons duizendmaal — terecht —herhalen, dat het in de revolutie juist om de verwezenlijkingis begonnen. Over die verwezenlijking is tot voor kort doorde gezagscommunisten internationaal heel wat... opgesneden.Men kan dat begrijpen, en in zeker opzicht zelfs waardeeren.In ieder geval echter moet, in zooverre het socia.lisme door de officieele revolutionairen niet

340

1922 OVER DE RUSSISCHE REVOLUTIE

werd doorgezet, de omwenteling door den strijdvan revolutionairder revolutionairen verder. Enniets is meer in het belang van het internationale proletariaat— welks strijd toch reeds zoo zwaar is — dan de zwakke,duistere en verkeerde zijden der russische revolutie goed teleeren kennen, opdat het later elders niet in dezelfde foutenvervalt. Het kan nog genoeg nieuwe fouten maken, waaruitdan echter weer volgende om, en opwentelaars zooveel mogelijkhebben te leeren.Van dit alles heeft De Gruyter iets vermoed (b.v. blz. 153).Maar hij heeft het, zoowel principieel als historisch, nog teweinig begrepen, om het anderen weer begrijpelijk te kunnenmaken. Waardeert hij wellicht de plaats gehad hebbende om,wenteling zoo, juist omdat ze nog in wezen burgerlijk is, enmet burgerlijk en voorburgerlijke middelen wordt doorgevoerd,zij het — wij worden nimmer moede, het te herhalen — nietzonder verdere, proletarisch,revolutionaire strekkingen?Dat De Gruyter, die lang in Engeland was, voornamelijkengelsche literatuur bestudeerde, ligt voor de hand. Maar daarhij meerdere talen kent, had hij ten minste in duitsche, franscheen .... engelsche literatuur behooren bij te lezen die revolu.tionairen, die verder dan de bolsjewieken willen. Het oordeel,dat b.v. den russischen anarchisten ten deel valt, is evenonzuiver als gemakkelijk, en zonder oorspronkelijkheid. Delezer, die een weinig op de hoogte is, herkent van deze wijs,heid onmiddellijk den troebelen bron. Het is ten slotte s 1 e c h tgeschiedschr ij v e n, wanneer men tegenstanders vaneen opkomende macht slechts uit het oogpunt van diemacht bekijkt. Men denke eens aan het kleinburgerlijk,pro,testantsch oordeel over Thomas Miinzer. Het heeft een paareeuwen geduurd, voor men inzag (kon en wilde inzien), datmen in de eerste plaats Miinzer en de zijnen zelf moest hoorenen begrijpen, en dit niet alleen om hen zelf, maar ook om hun

341

OVER DE RUSSISCHE REVOLUTIE 1922

onderdrukkers, haters en „afdrijvers" goed te kunnen waar,deeren. ') En om b.v. Luther te verstaan, moet men niet alleende luthersche, maar ook de hem vijandige roomsche geschied,schrijvers bestudeeren — niemand kan op dit gebied b.v.Denifle negeeren —. Zoo zal men ook inzake de russischeomwenteling zelfs de rechts.sociaalrevolutionairen zoo objectiefmogelijk hebben aan te hooren, en kan men als geschied.schrijver zelfs heel wat leeren uit Mereschkowski's „Antichrist".Een eventueele herdruk zal derhalve velerlei wijziging, aan.vulling en verbetering eischen. De stof zal tenminste in tweedeeltjes behooren te worden verwerkt. De aanpas singvan het officieel communistisch Rusland aan hetbinnenlandsch boerenkleinburger, en buitenlandsch grootkapi.talistendom zal moeten worden beschreven. Ook het opkomenvan nieuwe revolutionaire stroomingen, die, in den geest vanKropotkin, van het nieuwe aanvaarden, wat ze kunnen, maaronverbiddelijk blijven eischen: verderl Zoomin men de franscherevolutie kan doorgronden zonder waardeering van Babeuf en debabouvisten, zoomin kan men de russische doorgronden zonderwaardeering van syndicalisten, anarchisten en de arbeiders:oppositie.Men zal dus in de literatuuropgaaf namen als Vilkens, Souchy,Wullens, Mauricius, Matthias, Graham, Rosa Luxemburg, Kro.potkin, Alexandra Kollontai, Gorter, Pannekoek, Pfemfert, Riihle,Brupbacher, PierreRamus, Malatesta, Rock er,BjOrklund,Berkman,Emma Goldman, Schapiro, Wollin, enz., niet mogen missen.En ten minste zal een mededeeling over de opkomst derbolsjewistische regeermacht geheel moeten worden herzien —hoezeer dit ons spijt : die over de oorspronkelijke vredes,gezindheid der russische gezagscommunisten. Men kent de

1) Om Bakoenin te begrijpen en te waardeeren, moet men juist niet bij Marx en deengere inarxisten ter school gaan, maar bij de anarchisten Guillaume en Nettlau en denvijand der „Mampapen" Mehring. Dan leert men ook Marx beter kennen. Zie CLII.

342

1922 OVER DE RUSSISCHE REVOLUTIE

schoone traditie: de bolsjewieken hebben overeenkomstig denwil — of liever : de drift — des yolks, onmiddellijk bij hunaan het bewind treden slechts vrede gewild. Geheel andersdan Kerensky en de rechts.sociaalrevolutionairen, hebben zijvan den aanvang of van het entente,imperialisme niets willenweten, zich beroepen op den vredeswil van het internationaleproletariaat, en het om der wille van hun beginselen teBrest,Litovsk heldhaftig gewaagd met een smadelijken over,wonnelingenvrede.Dit is legend e — stichtelijk om te lezen —, maar de ge,schiedenis is anders. Het bovenstaande openbaart slechts eenezijde der zaak, in zeer eenzijdig licht. Niemand minder danCachin, de leider der fransche bolsjewieken, heeft aan defransche Kamer verklaard — het is belangrijk genoeg voor eenantimilitaristisch blad, dit even te vermelden —, dat de bolsje,wieken vOOr en na Brestaitovsk met fransche (imperialisten,)vertegenwoordigers te Petersburg hebben onderhandeld inzakemilitaire reorganisatie van hun land en het inzetten van eennieuwen strijd tegen Duitschland. Ten slotte waren de onder,handelingen al zoo ver gevorderd, dat nog slechts een woorduit Parijs noodig was, om de bolsjewieken met militaire enfinancieele hulp van Frankrijk tegen de duitschers te doenopmarcheeren I De „raden".regeering zou dan technisch wordenbijgestaan door veertig fransche officieren.De naieve nationalist Cachin deelde dit den franschen yolks.vertegenwoordigers mede, om de bolsjewieken bij land, ensoortgenooten wat aannemelijker te maken: De bolsjewiekenwaren zoo kwaad nog niet: ten onrechte verweten hun deparijsche communistenhaters verraad aan Frankrijk ten gunstevan Duitschlandl Als de fransche regeering slechts een wenkgegeven had, ware de zaak beklonken geweest. Dat dit nietgeschiedde, had dus allerminst aan de russen gelegen, maaraan de fransche regeering.

343

OVER DE RUSSISCHE REVOLIJTIE 1922

Voor fransche nationalisten en hollandsche ententesvriendenheeft zulk een betoog wel zin. Voor internationaalgezindeantimilitaristen,van,de,daad echter klinkt het anders.De fransche „Populaire" zat met Cachin's verklaring genoegverlegen, en verzon — to laat — een betoog, dat de revolu,tionaire „leider" beter had kunnen houden.Oorlog of vrede met Duitschland, oorlog of vrede met Frankrijk,— het is voor de bolsjewieken van den beginne of aan slechtseen vraagstuk van opportuniteit geweest. Het kon trouwensmoeilijk anders voor een „regeering". Het moest wel zoo voorverlichte despoten van een zich moderniseerenden staat.Dit neemt niet weg, dat die staat zich oneindig haven dienvan het czaristische Rusland verheft, en de russische revolutieals laatste burgerlijke, alle vorige revoluties in zich heeftopgenomen, en — dien weer is vooruit geloopen.Dit neemt niet weg, dat verlicht despotisme van duister aan,merkelijk verschilt.Doch, hoe verlicht een despotisme in den aanvang ook magwezen, op den duur zal immer het despotisme hetvan de verlichting winn en, tenzij de onderdrukten zichbevrijden gaan: dan overwint het licht.

Wij wenschen overigens dezen eersten druk, zoo als hij is,een ruimen lezerskring toe. Men mag in nog zooveel opzichtenvan een schrijver verschillen, — niets maakt gelukkiger, dan datmen in deze dagen een boek treft, dat ons in een atmospheerdoet ademen van revolutionaire geestdrift en historische,kosmische waardeering.Een ding toch is dit hollandsch boekje zeker niet: kleinzielig,bekrompen, eng.In zooverre zij het als uitnemenden inzet der E.A.B. begroet.

Uit: „De Wapens neder", Augustus 1922

344

1922 TRUUS KRUYT HOGERZEIL

TRUUS KRUYT HOGERZEIL

Ze had altijd „iets vreemds". Ze maakte een zonderlingenindruk op veel buitenstaanders. Ook wie haar kenden, moestenzich soms over haar verbazen. Ze kon plotseling ver weg zijn,zoo buiten alles staan, dat men haar niet meer begreep.Onmiddellijk, toen ik haar ontmoette, trof ze mij. Stootte zemij af? Trok ze mij aan? Weldra werden wij vrienden,geestverwanten, geestelijk een. Een tiental jaren hebben wij allessamen doorgemaakt: bestudeerd, beredeneerd, doorstreden.Het was een mooi begin : Kruyt en zijn vrouw, A. R. dede Jong, J. Bommelje en ik kwamen, na ieder op zijn wijzevele jaren met religieuze en sociale quaesties bezig te zijngeweest, in 1910 in de christen,socialistische beweging. Wijvormden weldra in den Bond van Christen,Socialisten, religieus,wijsgeerig zoowel als politiek,oeconomisch, het bewustzijns,centrum van een krachtige linkergroep. Truus Kruyt wasdaarvan het hart.Ze had een wonderlijk vermogen, zich diep in 't proletarischleven in te kunnen leven. Als ze sprak of schreef over denonmiddellijken nood des yolks, leek het, of ze tot in dewortels der instincten dalen kon. Ze had een wonderlijk ver,mogen, boven deze burgerlijke samenleving uit te stijgen. Zedroeg in zich een zeldzaam reine intuitiebron. Haar wezenwas gevoel, natuurgevoel en geestgevoel — bij oogenblikkenleek het alomvattend.Ze voelde en beleefde meest oneindig meer, dan ze vertolkenkon. Ze had vaak moeite om zich mondeling, schriftelijk uitte drukken. Het was soms, of ze, wat ze in zich had, nietkon vatten. Maar ze hield vol, met onuitputtelijke volharding.Tot wat ze in zich zocht, haar plotseling klaar voor dengeest stond, en zij gemakkelijk spreken, schrijven kon.Wanneer wij met haar waren, en zij door een onhandig woord,

345

TRUUS KRUYT HOGERZEIL 1922

een hulpeloos gebaar verklaarde, zich te willen, zich niet tekunnen uiten, dan wisten we, dat het de moeite waard was,geduld te hebben, met haar mee te zoeken. Het was als stondmen aan een zee, in verwachting, dat de zacht aanspoelendegolven, nu in vloed, weldra dalen zouden, en allerlei kleinekostbaarheden achterlaten.Kruyt, Truus Kruyt en ik hebben eenige jaren lang te zamenveel gelezen : Schopenhauer, Nietzsche, Hegel vooral, en veelsociale, en moderne schoone literatuur. Truus Kruyt, A. R.de Jong en ik hebben jaren lang saamgewerkt als redacteurenvan „Opwaarts". Kruyt, Truus Kruyt, De Jong, J. Bommeljeen ik hebben veel samen gesproken over maatschappelijke enpersoonlijke problemen. En haar aanwezigheid gaf ons samen.zijn altijd iets zeer bizonders. Wij beleefden door haar raadselenen wonderen.Zielkundig zou men hier van een „grensgeval" kunnen spreken.Ze wist zich trouwens zelf op de grens. Maar ze wist ookde waarheid van Nietzsche's woord, dat het meest verhevenenu eenmaal grenst aan het laagste, en d at de hoogste bergende diepste dalen hebben. En ze toonde zich ons rustig zooalsze was, in een prachtige openhartigheid.Het schoonste wat ik in de revolutionaire beweging ooit hebervaren, was de samenwerking van Truus Kruyt, A. R. deJong en mij in de redactie van „Opwaarts". Wij verhieldenons als gevoel, wil en intellect — Suso, Tauler, Eckhart haddenonze heiligen kunnen wezen! —, en die verhouding was altijdvolkomen harmonisch. We lazen en corrigeerden vaak elkandersstukken, voor ze werden gedrukt. Wij legden aan elkandersoordeel onze diepste gedachten en moeilijkste vragen voor.Altijd was de een bereid van den ander te leeren. Nooit werdeen wanklank gehoord. Het was een samenwerken, samenleven,dat voor ons een hoog en zuiver geluk beduidde, en jarenlangonafgebroken duurde.

346

1922 TRUUS KRUYT HOGERZEIL

Gewoonlijk vaag, zeer nonchalant en vaak raadselachtigonpersoonlijk, kon zij zich, als het spande, zoo op een vraagconcentreeren, dat ze, lang voor wij, mannen, uitgedacht enuitgeredeneerd waren, in staat bleek, helder, duidelijk, metde voile kracht van haar persoonlijkheid de meest gewichtigequaestie to beantwoorden, die door tijd en omstandighedenwerd gesteld.Zoo had ze soms iets sybillijnsch. En al kenden we haargeen onfeilbaarheid toe, wij toetsten altijd alles aan haar zuivereintatie, aan haar raadselachtig diep gevoel.

De grootste dag in ons Leven was wellicht 3 Augustus 1914.Kruyt was predikant in Gennep, De Jong in Veghel, ik inNunen. Kruyt was voorzitter van den B. v. C. S. Ik zat meein het hoofdbestuur. Truus Kruyt, De Jong en ik vormdende redactie van „Opwaarts".De Jong en ik waren per fiets naar Gennep gegaan. Het wasvoor ons alien een dag, zwaar van beslissing.Wij hadden den wereldoorlog verwacht. Wij hadden overzijn naderkomen gepreekt, gesproken, geschreven. Maar dathet alles zoo plotseling zou gaan, z456 vlak voor ons zou staan,— dat hadden wij niet vermoed.Heel Brabant en Limburg raakte in beweging. De mannenwerden opgeroepen, de vrouwen weenden, de boerenpaardenwerden gerequireerd, het veldleger kwam, en duizenden mili,tairen werden ingekwartierd. De treinen sleepten massaastroepen aan. Groote menigten soldaten werden naar de duitscheen belgische grenzen gestuwd. De wegen werden gebarricadeerd.Onder de bruggen lagen ontploffingsstoffen.Gennep was het brandpunt dier beweging. Op het protes.tantsche kerkje, naast Kruyt's pastorie, zat een uitkijk, envolgde de duitsche troepenverplaatsing aan de overzijde vande grens. Er was een vreemde angst in het stadje. Vele burgers

347

TRUUS KRUYT HOGERZEIL 1922

en soldaten waren dronken. De officieren maakten ons op hetergste voorbereid : vannacht reeds zou wellicht de vijandkomen; de duitschers zouden vermoedelijk dwars door LimburgBelgie binnenvallen; de hollanders stonden tot afweer gereed.Wij waren alle vier rustig. We overwogen in een ernst, alsvlak voor den dood, onzen plicht. Wij, mannen, sprakeningespannen over voor en tegen. Wat te doen? We voeldenons theoretisch niet geheel voorbereidTruus redeneerde niet. Maar ze was zeker. Ze verklaarde, datde uitgebarsten krijg een aanslag op het leven en de liefde was.Het leven was het kostbaarste bezit, en vooral de vrouw, demoeder, was daarvoor verantwoordelijk. ][ndien de oorlog nietbeduidde vermeerdering van menschelijkheid en van liefde,dan hadden wij ons tegen hem te verzetten in naam van hetLeven zelf. Dit was haar zekerheid. En ieder moest nu zelfmaar weten, wat te doen.Des middags stelden wij het manifest „De Schuld der Kerken"op, een van de eerste manifesten, bier te lande tijdens denoorlog in beslag genomen, en waarvoor Kruyt en schrijverdezes door het kerkbestuur onder censuur werden gezet.Des avonds namen De Jong en ik afscheid van de gennepschekameraden — voor goed wellicht. Te midden van de dreigendeomstandigheden voelden wij ons vrij. Wij beiden wisten nogniet in alle opzichten volkomen zeker, wat voor ons de con,sequenties zouden wezen, maar in ieder geval — dit was onsvoornemen —: ze zouden zuiver zijn I Truus Kruyt was wonder,baar rustig. Ze scheen ons diep gelukkig.Gedurende den oorlog werkten wij krachtig samen. Ook toenik uit de zuidelijke provincies was verbannen, hielden wijzooveel mogelijk persoonlijk contact. Eerst opgesloten in eenklein, sectarisch christensocialistisch groepje — bestaande uitmannen en vrouwen overigens, waarvan de meesten uitmunttenin karakter, opofferingsgezindheid en daadvverkelijke kameraad,

348

1922 TRUUS KRUYT HOGERZEIL

schap — kwamen wij door het Religieus Socialistisch Verbond,door de dienstweigeringsbeweging en ,processen, door de actievan het Revolutionair Socialistisch Comite tegen Oorlog envoor onmiddellijke Demobilisatie, al meer in de breedere revo,lutionaire beweging, en kregen wij telkens weer met nieuwegroepen en persoonlijkheden contact. Niet alleen deelden wijin onze nieuwe omgeving, wat wij wilden en dachten, zoogoed mogelijk mee, maar wij trachtten ook, ons in en doorde beweging zooveel mogelijk te ontwikkelen, ons innerlijkte revolutioneeren.Zoowel door haar brochures, courantenartikelen, als door haarpersoonlijkheid oefende Truus Kruyt in al breeder kringenedelen invloed uit. Er ontstond in die dagen een zeer schooneaanraking tusschen ons en Mevr. Roland Ho1st. Er was ver,scheidene jaren een prachtige wisselwerking tusschen de christen,socialisten en de neomarxisten, die beide groepen ten goedekwam, en die Truus Kruyt zeer in 't bizonder verheugde.Want zij erkende haar eenzijdigheid. Ze sprak meermalenover de noodzakelijkheid van het inzicht ; verklaarde, datreligieus en aesthetisch gevoel op zichzelf in deze tijden onvol,doende zijn, maar slechts waarde hebben in redelijken samen,hang met een helder wijsgeerig en nuchter politiek,oeconomischbewustzijn.Door aanleg en levensloop waren methodische studie enstrenge zakelijkheid haar vreemd gebleven. Het mooie, eeuwig,inspireerende was, dat ze juist wat voor haar aanleg hetmoeilijkste was, het dapperste onder de oogen zag. Ze zager niet tegen op, noch in persoonlijk, noch in wetenschappelijken wijsgeerig opzicht, het zich zoo moeilijk mogelijk te maken.Als bij Nietzsche was de edele gezindheid van haar bewustebedoelingen een heldhaftige overwinning op haar decadenten,ziekelijken aanleg. „Omnia praeclara tam difficilia quam rarasunt — al het luisterrijke is even moeilijk als zeldzaam —" dit

349

TRUUS KRUYT HOGERZE:[L 1922

einde van Spinoza's „Ethica" zou men Truus Kruyt's beginselkunnen heeten. Het is niet te zeggen hoezeer haar woordendaden zijn geweest.

Vrijwillig, met vreugde zich aan het hoogste wijden, zonderte vragen naar geluk of ongeluk — dat was de zin van haarbestaan. Zonder twijfel heeft ze zich in den persoonlijken enmaatschappelijken strijd overspannen als zoovelen. Vooraltijdens den wereldoorlog. Op de revolutionairen rustte in diedagen een ontzaglijke plicht. Ook leek de mogelijkheid totoogsten groot : de velden werden wit. Maar arbeiders warener weinig. En wij hadden niet de technische en financieelemiddelen, die eenigszins beantwoordden aan den aard en dengroeienden omvang van onze werkzaamheden. Dat sloopt.Wellicht heeft dit alles het ziekteproces, dat jaren lang verborgenin haar woedde, versneld. Toch zou het niet in haar geest zijn,daarover slechts een oogenblik te treuren : wat gaat er bovenhet intense leven? Beter kort en goed, dan lang en middel,matig Ik herinner mij nog de diepe vreugde, die ze onder,vond, toen ik haar, nu reeds veertien jaar geleden, een parzistischgedicht voorlas, waarin een mug en een vlammende kaars aanelkander vragen, wie het gelukkigst is : de kaars, die te grondegaat aan haar liefde tot de was, of de mug, die zich verliestin het vuur (CLIII 249). „Terar dum pro sim — zou DomelaNieuwenhuis zeggen — : laat ik opgeteerd worden, als ikmaar nuttig kan wezen." En Moesleddin Zaadi doet in zijn„Boomgaard" een naar vuur dorstend vlinder spreken :

Drink ik door deze schoone vlam den dood — het schaadt[mij niet.

Daar in de gronden van mijn hart veel heeler vlammen gloeien,bloeien voor mij deze vlammen als koelte,ademende rozen,

[bedden op.

350

1922 TRUUS KRUYT HOGERZEIL

Ik stort mij niet vanzelf in dezer vlammen gloed.De sterke band van mijn verlangen trekt mij gewelddadig.Weet, dat ik niet eerst nu den gloed der vlam in pijn ervaar :Zelfs als ik door den nacht vlieg, zijn er vuurgolven om mij.

Toch was het tegen het einde van den oorlog een ontzettendeontdekking voor haar gezin, haar vrienden en geestverwanten,dat er iets met Truus „niet in orde" was. Want we haddenhaar lief, en we hadden haar noodig. Eerst hoopte men, datde ziekteverschijnselen door langen rusttijd min of meer over.wonnen zouden kunnen worden. Maar maanden, jaren eindelijkvergingen, en het werd erger. Deskundigen werden geraad,pleegd, en toen kwam de slag : de tijding, dat een proces vangeestesontluistering was ingezet, dat Langer of korter kon Buren,maar waarvan het einde volkomen ontmenschelijking zou zijn— al kon het lichaam wellicht nog jaren leven. De eenigetroost was deze, dat naarmate de ziekte zou verergeren, dezieke er al minder onder lijden zou.Het ging snel achteruit. Maar haar oude heldhaftigheid bleef.Al had ze maar een half uur helder bewustzijn op een dag,in een week desnoods, ze trachtte te werken, te lezen, zelfsnog te schrijven. Zoolang ze kon, bewees ze de waarheid vanhet woord, dat mensch.zijn strijder,zijn beteekent.Gelukkig heeft, toen haar strijdvermogen was gebroken, haarbijna zinloos lijden niet lang meer geduurd, en op een stillennacht ontsliep ze kort geleden zonder bewustzijn.

Truus Kruyt is dood. En wij leven. Wij leven ook door haar.Ze leeft in en met ons mee. Wij zullen nog veel kunnenputten uit het werk, dat ze achter liet. Wij zullen de edelewijding van haar leven nooit vergeten.

Uit : „De Wapens neder", November 1922

351

JEUGD EN SAMENLEVING 1923

JEUGD EN SAMENLEVING

Pierre Ramus. Francisco Ferrer, ein Martyrer derfreien Jugenderziehung und der modernen Kul,turschule. Dritte, vermehrte Auflage mit einemNachwort von Dr. Eugen Heinrich Schmitt.„Erkenntniss und Befreiung".Wien:Klosterneuburg

Het imperialisme, kapitalisme en militarisme zijn allereerstgeestestoesta nd en. De kazerne, de fabriek, de pers, dekerk, de school doen een aanslag op het karakter der per.soonlijkheid. Het begint met de africhting, de ontmensching vanden mensch al heel vroeg. Francisco Ferrer heeft in het duisterSpanje onder dit alles tho geleden, dat hij het eindelijk nietmeer verdragen kon, en tegen de zwarte machten van kerken staat den strijd aanbond voor vrije opvoeding. Hij heeftals revolutionair groote ervaringen doorgemaakt, en den moedgehad, daarvan to leeren : „De tijd ontziet slechts die instel=lingen, aan welker opbouw hij zelf heeft deelgenomen. Wathet bloote geweld heden voor ons wint, kan ons morgendoor een andere gewelddaad weer ontrukt worden. Slechtsdie perioden van vooruitgang duren, die, voor dat eenige wetze goedkeurt, in het gedachten. en gevoelsleven der mensch,heid wortelen." Daarom moeten wij reeds in de jeugd denieuwe toekomst voorbereiden, en geen vertrouwen stellen inoppervlakkige revolutie. R e v olutionair e n, die z elf nogslachtoffer zijn van bijna dezelfde vooroordeelen,als de monarchisten en reactiortairen, wier machtzij willen omverwerpen, kunnen geen waarlijknieuwe samenleving stichten. Het proletariaat kanslechts zichzelf bevrijden, en zal dit slechts kunnen, voorzoo,ver het wil leeren en kennen. Het gaat volgens Ferrer om eenopvoedingsstelsel, waarin het kind van den beginne of vrij.gehouden wordt van den leugen der godsdiensten; waardoor het

352

1923 JEUGD EN SAMENLEVING

in staat wordt gesteld, zich bewust daartegen te weren.Alleen de religie der solidariteit blijft. Het onderrichtis slechts een deel van de opvoeding. Het gaat vooral om hetvormen van het oordeel, de ontwikkeling van het karakter,het kweeken van den wil, het voorbereiden van een geestelijken lichamelijk evenwichtig, menschelijk wezen, welks bekwaam,heden, harmonisch vereenigd, zich uiten in zuivere daden.„Lichamelijk, geestelijk en zedelijk kerkert de school de kinderenin, om de ontwikkeling van hun aanleg in gewenschte banen teleiden. De tegenwoordige opvoeding is niets dan dril. Ik hebde vrije spontaniteit van het kind lief; ik verafschuw degeestelijke misvorming van het kind, dat aan onze tegen,woordige opvoeding onderworpen is."De materialistisch getinte wijsbegeerte, waarvan Ferrer uitgaat,is zonder twijfel verouderd. Ook schijnt me zijn opvattingnog te eenzijdig rationalistisch, verstandelijk gericht te zijn.Maar door dit alles breekt zijn diepere bedoeling voortdurendheen : het kind gelegenheid geven tot z elfo pvoed in g; denaanleg tot gemeen scha psl even theceer wekken, dat hetdaardoor al wat onmaatschappelijk en den mensch onwaardig is,spontaan verwerpt en veracht. Ferrer moest zijn strijd voorvrije jeugdopvoeding met gevangenschap en weldra met dendood bekoopen. „Mikt goed kinderen 1 — riep hij uit — Gijkunt nu eenmaal niet anders I Ik ben onschuldig 1 Leve demoderne school?" En hij stierf voor de komende wereld.Hier in Nederland stellen reeds velen vertrouwen in deopvoedkundige methode van Dr. Maria Montessori,die uitgaat van het vermogen tot zelfopvoeding der jeugd,wier theorie m.a.w. op anarchistische veronderstellingen rust.Zonder twijfel zouden, bij consequence toepassing daarvan, er ookanarchistische daden — leidende tot vrije zelforganisatie en redelijksamenleven — uit volgen, vooral wanneer in een werkelijkmin of meer geordende maatschappij de practijk der door

XXIII

353

JEUGD EN SAMENLEVING 1923

Fourier (XXXII 191-201), Proudhon (CLI 318), Loenartscharskye.a. bedoelde arbeidsschool met deze methode organisch inverband was gebracht. Maar het gevaar is verre van denk,beeldig, dat, daar wij in een bajert van een maatschappijverkeeren, ook de goede Montessori,beginselen weer bedorvenworden. De school staat onder controle van den staat, ende staat is een machtsmiddel van de heerschende klasse, diekapitalistisch voelt en denkt, en die het yolk ook (actief, ofpassief,)kapitalistisch wil opgevoed zien. In deze maatschappij— zei eens Sombart — worden alle deugden en ondeugdenin dienst van de Ondeugd gesteld ; het mooiste en beste wordtmisbruikt in dienst van het Slechtste. Zoo gaat het met deMontessori,opvoeding ook. De staat zal er natuurlijk voorzorgen, dat de consequent,menschelijke d. de revo,lutionaire strekking der Montessori-beginselenniet tot uiting komen kan, en alle onderwijzers enonderwijzeressen zullen daaraan moeten mededoen ; velen, diemin of meer kapitalistisch, militaristisch denken — voelenvooral — zullen het zelfs niet kunnen laten. Een goed doeleischt zuivere middelen. Verkeerde middelen leiden of vanhet gestelde doel. En een slecht doel bederft de bestemiddelen. Dr. Montessori,zelf is uit dit oogpunt een gevaar,le. omdat ze in godsdienstig opzicht al meer goed,roomschblijkt, 2e. omdat ze ter wille van haar goede doel — een zuiverejeugdopvoeding — het slechtste denkbare middel — de machten het gezag der rijken en hooge gezaghebbers — voortdurendaanwendt. Het feit, dat een dr. De Visser hier in Nederlandreeds voor haar beginselen voelt, en dat er „christelijke"Montessori,scholen zijn ontstaan, spreekt werkelijk boek,deelen I Corruptio optimi pessima : als het beste bedorvenwordt, wordt het het allerslechtste: het christendom,zelf, eensopenbaring van vrijheidsdrift, nu symbool eener slaafschegezindheid, is er het duidelijkst denkbaar voorbeeld van.

354

1923 CHRISTUS, COEN EN COLIJN

En daarom is het goed, dat alien, die in moderne opvoedingbelang steIlen, ook de ideeen van Francisco Ferrer Ieerenkennen.

Dat papier en druk er ongelukkig uitzien, is, in verband metde toestanden in Oostenrijk, te begrijpen. Verbaasd moet menechter staan over de typographische smakeloosheid van denomslag en over de allertreurigste illustraties van dit in andereopzichten modern to prijzen boek. Het is niet alleen ouder.wetsch — wat oud is, kan toch schoon zijn maar het isook leelijk, zelfs onfrisch. 1)

CHRISTUS, COEN EN COLIJN

Ik ben met versche olie overgoten.Psalm XCII vs. 1lb.

1898-1923. Jubileumfeest der koningin. Is er voor ons redenom het te vieren?In haar soort was zij een flinke vrouw. Niemand minder danTreub heeft haar geprezen.Het ging haar deze vijf en twintig jaar niet slecht. Ze werdmet veel en velerlei gezegend. En haar salaris is kort geledenverhoogd.Het is geen vraag, wat beter is: iemand, die tot leus heeft:„Het grootste voorrecht van het koning.zijn is, dat men

Waarom zijn er zoo weinig revolutionairen over de geheele linie?Futuristische fascisten, roomsche antimilitaristen, gereformeerde montessorianen — hetdeugt toch eigenlijk niet. Anarchisten, die voor een vrije, open samenleving strijden,en hun werken illustreeren met plaatjes, die doen denken aan „Daheim" uit 1890.Revolutionairen, die hun opvattingen motiveeren met een materialisme, dat bij deburgerij al lang verouderd is. IJveraars voor een nieuwe, men s c h el ij k e maat.,schappij, die hun strijdmethoden aan Torquemada, Loyola, Machiavelli en DellaSala ed Abarca (CXXIX 85-86) ontleenen

Uit : „De Wapens Neder", April 1923

355

CHRISTUS, COEN EN COLIJN 1923

vrij kan Leven als een zwijn," of een zuinig, arbeidzaam, recht,zinnig persoon, die van het koningschap haast fanatieken ernstmaakt, en er klaarblijkelijk op uit is, het imp erium machtigop te voere n. Een liederlijke paus doet Rome meer kwaaddan een oprecht godsdienstige, al is die ook nog zoo bekrompen.Vorsten als Leopold II, Eduard VIII, en hun geestverwanten,zijn voor het koningschap geen aanbeveling ; stooten zelfseen deel der aanhangers van zich af.Wat Willem III — schreef het engelsche „Empire News" —in Nederland voor 't koningshuis bedierf, heeft Wilhelminameer dan goed gemaakt. Ze heeft Oranje in eer hersteld. Zijwerkte hard, en was een goed soldaat en diplomaat.Koningin Wilhelmina, die spreekt van Mijn en Ons yolk,heeft zich van den beginne af aan als vorstin laten gelden. Zeheeft geen oppervlakkige populariteit gezocht — ze was nooitpopulair maar kwam op hoogen, bewust,koninklijken toonvoor den bloei van het nederlandsch kapitalisme en den groeivan zijn imperialisme op. Al jong had zij een voorliefde voorallerlei oorlogstuig en Leger, en vlootgedoe.Zij is zoo vroom als Enka. Maar ze houdt niet van christen,socialisme. Voor sociaaldemocraten is ze niet erg bevreesd.Van communisten wil ze echter niets weten — om vananarchisten te zwijgen —. En ze voelt niets voor acties als dievan Herman Groenendaal. Als het dan toch om anti's gaat,heeft ze liever met antirevolutionairen dan met antimilitaristente doen, of anders met christelijkhistorischen en roomschen.Ten opzichte van Rome moest ze met een oudetr a di ti e brek en. In 1918 besteeg een roomsche priesterden koninklijken bok, en zat 't prinsesje op een katholiekeknie. Ook Rome nadert het Oranjehuis gelijk in Frankrijkregeering en jezuieten, in Italie quirinaal en vaticaan elkandervinden Tegenover de revolutie stoelen beide op denzelfden„wortel des geloofs".

356

1923 CHRISTUS, COEN EN COLIJN

Men kan zich over zulk een geloof verbazen. „God.metssons"een met den nederlandschen leeuw en met koningin Wilhelmina— het staat op den gulden —: Jezus van Nazareth saam metgewapend nationalisme en een vorstin dezer wereld ... MaarDr. Van der Flier en andere hofpredikers hebben haar nueenmaal in dergelijke gedachten opgevoed, En een christelijkekoningin is ten slotte niets zonderlinger dan een socialistischminister of veldprediker.Wel moet er ergens in den bijbel staan, dat niemand tweeheeren kan dienen, maar dit is, blijkens het gedrag van alleofficieele christenen gedurende twintig eeuwen, een vergissing.Het is een insluipsel.Het is dan ook geheel volgens de christelijke moraal,dat Wilhelmina tegelijk twee liefden koestert, een hemelsche :voor Jezus Christus ; een aardsche: voor Jan Pieterszoon Coen.J. C. zeide, dat men lief moest hebben ; J. P. dat men nooitmoest dispereeren.Oudtestamentische profeten zouden hier wellicht van geestelijkoverspel, van „boeleeren" spreken. Maar ten eerste klinkt dattegenwoordig niet. En ten andere hebben wij God en denkoning to eeren.Herinneren we ons daartoe de volgende spreuken :„Christ avant tout 1" Dit is — zooals uit een correspondentietusschen den dienstweigeraar Hagemeijer en H. M. is gebleken— door koningin Wilhelmina slechts als een „particuliere"uiting bedoeld geweest. (CLVI 114) In hoeverre zij in Luther'sgeest wilde zeggen, dat een vorst wel een christen kan zijn, maarniet als christen kan regeeren, blijft hier dus buiten bespreking.„Ik ben een echt soldatenkind". Dit zal wel beeldspraak zijn.„Voorwaar, de dagen van Coen en De Ruyter, zij behoeven,zij mogen niet tot het verleden behooren". Ze zeide dit inGroningen, in een rede ter eere van Thomson, die zichgestoken had in een internationaabimperialistisch avontuur.

357

CHRISTUS, COEN EN COLIJN 1923

Ik heb daar vroeger al tegen geschreven. Ik vroeg, of dekoningin bij het geschiedonderwijs door haar hoogleeraarsoms was misleid. Wist zij eigenlijk wel, hoe Nederland aanzijn kolonien gekomen is? Het is eraan gekomen door roof,door moord, door doodslag ; door leugenachtige contracten,onwaarachtige beloften en valsche verbintenissen.Tijdens onzen eigen vrijheidsoorlog heeft Coenbewoners van verre, vreemde rijke eilancien van hun vrijheidberoofd, en hun de grofste en gemeenste dingen aangedaan,opdat ze in het oosten tot nederlandsch profijt toch maarmuskaatnoten kweeken zouden1 De handel in Indie — \Ter:klaarde J. P. — moet met wapenen beschermd worden, daar„de handel niet zonder den oorlog noch de oorlog zonderden handel kan blijven bestaan". (CLIV) Ruwheid, wreed:heid en hebzucht waren het kenmerk der hollandsche christenenin het heidensche Indie, dat weldra zendelingen zouden pogente bekeeren, om tegelijk — in naam van J. C. — aanhankelijkheidte kweeken aan Neerlands vorstenhuis. (CLV)Dat de koningin hiervan n i et voldoende wee t, blijktuit de volgende verkiaring, die ze uitsprak op de rotterdamschehandelshoogeschool:„Nog steeds blijft waar, dat de kracht en de beteekenis vaneen yolk niet in de eerste plaats uitkomen in zijn zielental,doch in dat innerlijke vuur en die volharding, waardoorJ. P. C. van geen dispereeren wist Ik zie de aanstaandepioniers van ware vaderlandsche stuwkracht arbeiden, worstelen,er naar streven een getrouw beeld te geven van de eerlijkheiden den goeden naam van onzen handel in den volsten zindes woords, waardige vertegenwoordigers van ons yolk inverre landen, bovenal eerbied afdwingend voor onze aloudedriekleur, met zooveel roem in top gevoerd".Multatuli daarentegen sprak : „Er ligt een roofstaat aande zee, tusschen Oost.Friesland en de Schelde 1" En Sentot

358

1923 CHRISTUS, COEN EN COLIJN

zong, uit naam van 't onderdrukte Indie, den „christen:honden" toe :

Zult gij nog langer ons vertrappen,Uw hart vereelten door het geld ?

Wie heeft gelijk? Niet zij, die, vorstelijkmaief, het exploiteerenvan gekleurde volken verbloemt, en den waren aard van hetmodern oeconomisch leven zedelijk camoufleert.Maar daarom juist is deze degelijke, ernstige, werkzamekoningin een gevaar — principieel. Want dergelijke woordenspreekt ze, met koninklijk gezag, tot jonge mannen, wierbelang hen er al te gemakkelijk toe brengt, deze te gelooven ;en welk „geloof" hen weer voortdrijft tot practijken, die nietzoozeer aan het evangelie van J. C., als wel aan dat van J. P.beantwoorden. Voortdurend wekt zij onder schoone leuzenden geest van militarisme en imperialisme, die haar zelfbezielt.Christus en Coen — ons lijken die twee onvereenigbaar. Maarwij zijn dan ook „revolutionairen". Wij haten „de van Godgewilde orde", en zijn een aanstoot voor „de christelijkeOverheid".Christus en Coen — ze zijn wel degelijk vereenigbaar. Aldadelijk in Colijn.Trad hij niet op als J. P. in de expeditie tegen Lombok?Streed hij niet tegen het heidensch Atjeh in naam van J. C.?Bracht hij daar niet „vrede op aarde" ? Werd hij niet eenrechtvaardig ambtenaar, weldra ridder van den nederlandschenleeuw ? Hij wandelde op den weg der goddeloozen noch zatin het gestoelte der spotters. Hij was, gelijk een boom, geplantaan waterbeken, die vrucht geeft op zijn tijd, welks blad nietafvalt, en wat hij deed, gelukte hem we. Kwam hij niet alsafgevaardigde van vrome „kleine luyden" in de Tweede Kamer?

359

EEN STREEP DOOR ONZE REKENING ? 1923

Werd hij niet christelijk minister van oorlog? Zorgde hij nietvoor de uitbreiding der munitievoorraden van infanterie enartillerie, gelijk een goeden rentmeester betaamt? Bleek zijnliefde voor hooger regionen niet uit de reorganisatie van deluchtvloot, en zijn eerbied voor het lichaam — dien tempeldes H. Geestes — uit de aanschaffing van keukenwagens voorhet leger te velde? In den geest van J. C., die niet den vrede,maar het zwaard was komen brengen, verbeterde hij de kust=verdediging, en maakte plannen voor de indische defensie. Alsdirecteur van de Bataafsche Petroleum.Maatschappij droop hij,tot Godes eer, van vettigheid.Thans komt deze rentmeester op voor bezuiniging en —voor de indische vloot.1923. Wilhelmina en Colijn : Oranje en Olie.Oranje, Olie en Oorlogsgevaar.In naam van J. C.In naam van j. P.p. c.

EEN STREEP DOOR ONZE REKEN ENG?

Wij lezen in „De Standaard" van 26 September 1923:

„Toen de bevolking van de Roer onder aansporing van geheel hetDuitsche yolk het lijdelijk verzet plaatste tegenover het wapengeweld vande Franschen en het in 't eerst scheen, alsof daarmee eenig resultaat werdbereikt, werd door de tegenstanders onzer defensie gezegd: ziet gij wel,dat een yolk betere middelen tot verweer heeft dan zijn weermacht? Indit lijdelijk verzet zag men zelfs een van de middelen, die aan het„militarisme" een eind zouden maken. Het begon nu weer te dagen.„Alsof het niet erger was dan het ergste.,,Plotseling is het echter uit met den lof voor dit middel van verzet

Uit: „De Wapens neder", September 1923

360

1923 EEN STREEP DOOR ONZE REKENING ?

„Meer en meer blijkt, dat het niet voerde tot het verwachte resultaat. Degevolgen zijn naar alien kant schromelijk geweest.„Het is thans niet onze bedoeling om den aard van dit verzet en zijnbeteekenis te beoordeelen. Wij willen alleen wijzen op het feit, dat hetals argument voor het anti,militarisme volsiagen waardeloos is geworden."

Men durft thans — zoo vervolgt de redactie triomphantelijk —van antimilitaristische zijde over het lijdelijk verzet als strijd,middel niet meer spreken. In „De Standaard" van 27 Septemberj.l. roept zij zelfs „Een illusie minder 1" uit:

„Toen de bevolking van het Roergebied tegenover de militaire bezettinghaar lijdelijk verzet plaatste, is er gejuicht.„Tegenover militair geweld verhief zich de moreele krachtsinspanning vaneenige millioenen menschen, en reeds hoopte men dat thans eens vooralblijken zou, dai geweld niet met geweld gekeerd behoefde te worden ; datzedelijke volkskracht den militairen geweldenaar ten slotte overwinnen zou.,,Aanvankelijk scheen die hoop gerechtvaardigd, maar de laatste paarmaanden bleek, dat Poincarê winnen zou, dat het lijdelijk verzet opgehevenzou moeten worden.„Daartoe is het dan nu gekomen."

„De Rotterdammer" van 10 October d.a.v. valt haar geest.driftig bij :

„Duitschland's capitulatie inzake de Roerbezetting is wederom een streepdoor de rekening van de antimilitaristen.„Hoopvol werd door de propagandisten van het „geen man en geen cent"geblikt op hetgeen zich in het Duitsche kolenbekken afspeelde.„Tegen het geweld van den Franschen overheerscher werd geen weder,geweld gesteld, maar een ander machtsmiddel van grooter invloed en meerverheven strekking in werking geteld.„Niet met de „wapenen der barbaren" werd door de Duitsche arbeidersgestreden, doch een economisch verweermiddel, het lijdelijk verzet, dewerkstaking in dienst van het recht geplaatst.

361

EEN STREEP DOOR ONZE REKENING ? 1923

„Daardoor zou het recht veel zekerder triomfeeren dan door het wapen:geweld„Nu kan dan de balans der Roerbezetting worden opgemaakt: Frankrijkrnaakte zijn weerloozen tegen:stander, die 't nieuwe „positieve" beginselin toepassing bracht, murw.„Heeft de macht der feiten ook het Nederlandsch socialisme niet jets„positiefs" te zeggen?"

Het is niet onmogelijk, dat dergelijke redeneeringen indrukmaken op menschen als Scheidemann, die naar aanleidingvan het verdrag van Versailles uitriep : „Daar ons thans dematerieele middelen ontbreken, moeten wij wel tot moreeleonze toevlucht nemen 1" —; als P. J. Troelstra, die op hetI.V.V..Congres voor den Vrede te Den Haag verklaarde, datNederland, daar het zich toch niet op militaire wijze kon ver,dedigen, nog maar het beste deed, met zich te ontwapenen :het kon dan meteen een goed voorbeeld geven ; op velen,die van den aanvang af niet hebben onderscheiden tusschenhet aangewende middel en het nagestreefde doel, en, ziendeblind, van het geforceerde van heel den opzet dezer duitschedefensie niets bemerkten. Maar wie van den beginne af hetspel der berlijnsche regeering doorzag, kan slechts glimlachenover de naieve „wijsheid dezer wereld" der amsterdarnscheen rotterdamsche christelijke heeren, die meenen, dat hunoorlogshaan opnieuw victorie kraait.Zonder twijfel heeft de duitsche staat den strijd tegen denfranschen staat verloren. Maar — zou hij dien gewonnen hebben,indien hij zich tegen de bezetting van het Roergebied dooroorlog had geweerd? Daar is geen sprake van! Niemand weetdit beter dan de militair.deskundige reclactie van „De Stan:daard". Waarom verzwijgt ze 't dan ? En waarom spreekt zijzelfs niet over 'tfeit, dat men ook bij aanw ending vanmilitair geweld het op afschuwelijke wijze kanverliezen? Omdat het haar betoog geheel verlammen zou.

362

1923 EEN STREEP DOOR ONZE REKENING ?

Juist het hoofdfeit, waarop wij elders de aandacht vestigden(CLVI xxxiv), roert zij niet aan: dat de duitsche staat, die— in tegenstelling met de duitsche grootkapitalisten — onmatigarm, nog minder dan failliet was, in zekeren zin in den toestandvan het proletariaat verkeerde, en niet bij machte om opkapitalistische wijze oorlog te voeren, onmiddellijk h e tstrijdmiddel toepassen ging, dat bij zijn toestandbehoorde.Het was verreweg het beste en sterkste middel, dat men vanuitBerlijn tegen Parijs aanwenden kon. En het had in ieder gevalheel wat meer succes, dan een wanhopige oorlog tegen eenovermachtigen vijand gehad hebben zou. „Erger dan het ergste"

o gereformeerchrhetorische Colijn! — zou hebben plaatsgevonden, indien het vrijwel weerloos Duitschland tegenoverde fransche kanonnen, tanks en vliegmachines tech moord,geweld zou hebben aangewend. Want Frankrijk is een militairemogendheid van den allereersten rang. „Foreign Affairs" vanMaart j.l. stelde vast, dat de bevolking van Frankrijk zich nietverhoudt tot die van Duitschland als 40.000.000 tot 60.000.000,maar daar Frankrijk over 43.500.000 inwoners van Afrikaen 16.500.000 van Azie heerscht — als 100.000.000 tot 60.000.000.Het kan binnen korten tijd alleen zijn zwarte militaire macht toteen kleine 1.000.000 manschappen opvoeren. Triomphantelijksprak dan ook den 25 Augustus j.l. generaal Magnin teStraatsburg over Frankrijk als een natie van 100.000.000 zielen,terwijl hij in 't bizonder de geschiktheid van de afrikaanschetroepen voor het europeesche slagveld prees. Wat had het alsnimmer machtelooze Duitschland tegen het als nimmer toege.ruste Frankrijk in Januari 1923 met wapenen kunnen beginnen?„Erger dan het ergste" — nogmaals, den Heer der Heirscharendienende Colijn! — zou hebben plaats gevonden, indienmen uw barbaarsche middelen aangewend had.Het hart van de duitsche industrie zou zijn verwoest; fabrieken,

363

EEN STREEP DOOR ONZE REKENING? 1923

mijnen, de prachtigste machines van Europa vernield, en eendichtbevolkte, zeldzaam nijvere streek tot een onvruchtbarewoestenij gemaakt. Misschien dat dit visioen op iemand, diein Atjeh vrede stichtte, nog altijd een bevredigenden indrukmaakt. Maar — zou bovendien zulk een krijg tot Duitschlanden Frankrijk beperkt zijn gebleven? Indien ook Engeland eenswas betrokken geworden in het conflict, en de fransche vlieg,machines dood en verderf hadden uitgestort over Londen ;indien de V. S. eens gemeend hadden, zich niet afzijdig meerto kunnen houden, en het moordtuig was aangewend, waarvanEdison gesproken heeft ; en zoo maar verder? Zeker, voor,loopig zouden de oliemaatschappijen — o batavier Colijni —, destaal, en oorlogstuigfabrieken onbeschrijfelijke winsten hebbengemaakt, maar wat zou er aan internationale welvaart, zedelijkewaarde, menschelijk geluk zijn gewonnen ?Heeft bet duitsche kapitalisme het met zijnlijdelijk verzet niet veeleer een verrassend eindgeha ald ? „De Tribune" deelde begin October mede, datvolgens de jongste becijfering der parijsche regeering de Roer.bezetting aan Frankrijk gekost had 145.000.000 francs voorburgerlijke, 176.000.000 francs voor militaire maatregelen,1.427.000.000 francs voor het spoorwegwezen. De inkomstendaarentegen bedroegen tot 1 Juni slechts 373.000.000 francs.Bovendien ontving Frankrijk uit het Roergebied aan kolenslechts een vierde van wat er voor de bezetting afgeleverdwerd. De fransche ijzer, en staalindustrie leed hieronder ge.weldig: werkten in December 119 hoogovens, in Juni d.a.v. 99.De staalproductie liep hard achteruit. In het eerste halfjaarvan 1923 moest Frankrijk voor 482.000.000 francs meer aanvreemde kolen invoeren dan in het eerste haltjaar van 1922.Het Duitsche Rijk kan al minder en minder betalen. Enonderwijl hoopen de fransche staatsschulden zich op.Intusschen constateert zooeven „1' Ere Nouvelle", dat de groote

364

1923 EEN STREEP DOOR ONZE REKENING ?

duitsche kapitalisten juist uit de Roerbezetting winst na winsthebben geslagen ; dat de duitsche industriemagnaten „vet zijngeworden" van de voordeelen, die het bankroet van Duitschlandhen heeft gebracht. Komaan — bezuiniger Colijn1 — heft nuuw „Standaard" hoog : Had het duitsche kapitalisme dit allesooit door oorlog kunnen behalen? De waarheid is, dat hetvan de allerongunstigste omstandigheden voor zichzelf nognieuwe toekomstkansen heeft gemaakt.Verloren, dubbel verloren, heeft echter het duitsche, heeftgeheel het wereld,proletariaat. Omdat het duitsche yolk zijneigen wapen bij uitstek ten dienste van zijn naasten— binnenlandschen — vijand aangewend heeft.Honderdmaal heeft het arbeidende yolk voor de handhavingvan eigen hoog beginsel zijn strijdmiddel.bij,uitstek ongebruiktgelaten. De groote massa der sociaaldemocraten en vakver,eenigingsmenschen hebben Marx geloofd, die, naar aanleidingvan het anti,00rlogsbesluit te Brussel in 1868, algemeenestaking voor algemeenen onzin verklaarde. Zij hebben zichdoor nationale politiek en chauvinistisch imperialisme overallaten vangen. De duitsche arbeiders, die eerst de moordmid,delen der bourgeoisie hadden gehanteerd tegen de Entente,prostitueerden thans de strijdmiddelen des yolks, opnieuw indienst van het duitsche imperialisme, tegen Frankrijk. Voor eendeel nalef, geestdriftig: vertrouwend zich te wijden aan eenheilige zaak. Voor een grooter deel echter beginse 11 o o s,zedelij k a p a.thisc h. Waarom zouden zij niet staken, alsde duitsche regeering geregeld hun onderhoud betaalde? Hetlijdelijk verzet kwam bij de massa in het Roergebied niet opuit onweerstaanbare geestkracht van menschen, die zelfbewuststrijden voor een heilige, menschelijk,bovenmenschelijke taak.En voorzoover er nog oprecht idealisme onder de lijdelijke,verzetters in den Roerstreek leefde, werd dit zedelijk onder,mijnd door het volkomen ongevoelig, riicksichtslos optreden

365

EEN STREEP DOOR ONZE REKENING ? 1923

der duitsche grootondernemers, die hartstochtelijk profiteerdenvan de ellende van den duitschen staat, en, terwijl hun bladenaan de duitsche massa razend chauvinisme predikte, nuchteronderhandelden met de fransche industrie, en geldmagnaten.Bovendien werden de zuiverst,gezinden van het duitscheproletariaat door de fransche, door de europeesche arbeiderstreurig in den steek gelaten. Het fransche yolk isovergrootendeels nog chauvinist: het is vergiftigd — redacteurColijn! — door een beruchte, leugenzieke pers, waarvan deinhoud door belanghebbenden,achter,de,schermen wordt be,paald. Het belgische yolk is door jezuIeten en sociaaldemocratenblind gemaakt. In Italie heerscht het fascisme, en in Engelandwordt door de naar regeermacht strevende Labour Party hetinternationalisme en antimilitarisme opzettelijk verloochend.Geen wonder, dat, toen de duitsche regeering niet meer hetonderhoud der stakers in het Roergebied betaalde, het lijdelijkverzet vanzelf verdween. meer nog, waar de pers — totzelfs in naam van God en Vaderland, Colijn! — de duitschevolksconscientie naar de nieuwe behoeften des tijds metpassende wijzen bespeelde.In een ding echter heeft de „Standaard",redacteur gelijk : detoeschouwende wereld bleek te futloos om iets te doen.Daarom heeft Fimm en van de „zwarte Januari,maand" ge,sproken.Wat op het I.V.V.,Congres voor den Vrede te Den Haagreeds onmiskenbaar te voorzien was — volkomen armoede aandaadkracht bij de II en bij de amsterdamsche Internationale —,bleek een feit. En weldra begonnen de III en de roode Vak,vereenigings,Internationale, op jacht naar „eenheidsfront", denationalisten en de chauvinisten opportunistisch na te loopen.21 Juni 1923 verheerlijkte Radek in zijn beruchte rede „DePelgrim van het Niets" den duitschen nationalist Schlageter,waardoor hij zelfs de sympathie won van graaf Reventlow.2 Augustus kwam hij in „Die rote Fahne" op voor een coalitie

366

1923 EEN STREEP DOOR ONZE REKENING ?

met het kleine (nationalistische) burgerdom, en schreef: „Wijzullen de ingenieurs, wij zullen de officieren, wij zullen debekwame bankbeambten noodig hebben, wanneer wij met hetgeringste verlies Duitschland uit den nood opvoeren willenWij moeten trachten, groote deelen van hen communist temaken. Tegelijkertijd echter moeten wij bereid zijn, ook metdie groepen onder hen verbonden te sluiten, die, zondergeneigd te zijn, onze theorieen aan te nemen, aan hun eigenideologische formules verkleefd, practisch strijden voorhetzelfde, waarvoor wij in dit tijdperk der geschiedenisstrijden." 9 October j.l. publiceerde „De Tribune" een artikelvan Radek naar aanleiding van Tr otzk y's propagandavoor de Vereenigde Staten van Europa, waarin op vulgairewijze voor de duitsche,nationale eenheid propaganda werdgemaakt, en een beroep gedaan op ... de 70.000.000 duitschers,die voor hun „zelfbestemming" strijden, dat wil dus zeggen:tot op alle jonkers, Scharfmacher, jodenhaters, roomscheagrariers, luthersche kleinburgers en patriottische sociaal.democraten toe.Het internationale proletariaat heeft, voor zoover het werke•lijk het internationaal imperialisme ook in de Roerbezettingbestreed, den strijd inderdaad verloren. De grootemassa stond van den beginne of aan den verkeerden kant.Sedert den aanvang des jaars liepen al grooter troepen naarden vijand over.Maar het heeft den strijd niet verloren, omdat het dit lijdelijkverzet bewust zou hebben toegepast in dienst van de eigen zaak.Voorzoover het in Duitschland tot lijdelijk verzet kwam, heefthet juist voor het nationaal imperialisme en t e g e n hetinternationale socialisme dienst gedaan.Het heeft — gelijk wij zagen — in dienst van die verkeerdezaak wel degelijk bewezen, welk een machtig strijdmiddeldit oeconomisch wapen is. Het kan echter, zoolang het voor

367

REVOLUTIE, ANARCHISME EN ANTIMILITARISME 1923

nationalistische doeleinden en chauvinistische idealen strijdt,niet anders dan eindeloos ontgoocheld en ontnuchterd worden.Ten slotte zullen echter de oogen opengaan I Dan zal hetproletariaat zijn eigen middel voor zijn eigen zaak aanwenden.Colijn — een heldere kop —, die deze mogelijkheid voorziet,tracht haar door zijn sophismen te verhinderen. ')

Uit: „De Wapens neder", November 1923

REVOLUTIE, ANARCHISME EN ANTIMILITARISME

Tenzij het socialisme den oorlogkan vernietigen, zal de oorlog hetsocialisme vernietigen.

GORDON HOSKING

Wij hebben nu lang genoeg de burgerij beschuldigd, en deheerschende klasse voor het karakter der moderne maatschappijverantwoordelijk gesteld. Zeker een waardig maatschappelijksubject was ze niet. Ze was veeleer een onwaardig „verachtelijksujet", dat ongebonden, woedend, willekeurig leefde ; datde groote massa genadeloos als een object onderdrukte enexploiteerde, en haar in oorlog joeg om winst en nog eenswinst te maken.

1) Op de meest verrassende wijze wordt bovenstaand betoog bevestigd door ... „DeStandaard" van 23 Augustus 1924. Wij lezen daar in een beschouwing naar aanleidingvan het Dawes,rapport:„Een jaar op zijn hoogst blijven de Franschen nu nog aan de Roer. De kans dat Herriotdoor een meer nationalistisch staatsman a la Poincare of Briand vervangen wordt, iszeker niet uitgesloten, maar toch gelooven we niet aan een bedenkelijken omkeer inde nu gevolgde politiek van toenadering en doen vergeten. Frankrijk hangt te veelvan zijn Angelsaksische vrienden of en b es ef t nu w el, mede door het echecvan zijn Roeravontuur, dat het er met een geweldspolitiek op eigenhou tj e n i et k om t. Het heeft zijn vrienden en ook zijn vroegere vijanden noodig,wil het eigen financien niet hopeloos in de war sturen en zichzelf economisch enpolitiek onmogelijk maken."

368

1923 REVOLUTIE, ANARCHISME EN ANTIMILITARISME

Eindelijk was het niet meer te verdragen. Het yolk in Middenen Oost Europa werd opstandig. Het verhief zich, en in hetoosten werd de heerschende klasse verdreven.Thans echter komt in de Oekraine, Rusland, Siberie het oudekapitalisme in nieuwe gedaante terug. En de staat is weermachtig. En het leger groeit enorm.Waarom? Omdat het proletariaat niet in staatblijkt, zijn taak te vervullen : werkelijk maatschappelijk subjectte worden ; de natuur, de maatschappij, zichzelf te be.heerschen en redelijk te ordenen.In Duitschland, waar in 1918 tronen kantelden, en de heerschendeklasse een oogenblik beefde, werken sociaal. en burger.democraten voortdurend samen, en handhaven in nieuwevormen het oude systeem.Waarom? Omdat het proletariaat niet in staat was een nieuwemaatschappij uit zich voort te brengen.„Een yolk heeft de regeering die het waard is." En daarommoet nu het yolk verantwoordelijk gesteld worden: omdathet dit alles verdraagt1Een vrij yolk heeft geen regeering. Wanneer zal hetmoderne proletariaat, dit zich afbeulend last. en trek., arbeidsoen oorlogsdier zijn berijder van zich werpen, den kop opsteken,staan, zich niet meer dwingen en besturen laten — menschworden?Dit is de groote vraag der revolutie. Want revolutie is niet alleen— negatief — omwenteling, vernieling, doch — positief — opwente.ling, vernieuwing. Aan de revolutie in de maatschappij — ditheeft ook Marx erkend — gaat een revolutie in de menschenzeif vooraf. Nieuw inzicht, nieuw begrip, nieuw willen, vaste,diepe, waarlijk menschelijke gezindheid zijn de s u bj ectievefactoren, waardoor nieuwe maatschappelijke ordening moge.lijk wordt. Objectieve factor en — de oude grond ende nieuwe productiemiddelen — zijn er in overvloed. Reeds

XXIV

369

REVOLUTIE, ANARCHISME EN ANTIMILITARISME 1923

voor den wereldoorlog was de kapitalistische maatschappij totomzetting in een socialistische samenleving technisch voldoendegerijpt. Maar de subjectieve factor was niet voldoende aan,wezig: de Mensch. De zedelijke en technische onbekwaamheidvan het proletariaat verdoemde de oude heerschende klasseopnieuw tot heerschappij. En zij heerscht en regeert nu zondereenige verantwoordelijkheid.

Ik beschuldig niet. Ik constateer. Ik wil veel meer dan con,stateeren: ik wil bij het proletariaat een nieuwen eerbied voorzichzelf, een nieuwe kracht tot daden wekken.Juist clAirom moet het worden verantwoor del ij k gesteld.Deze tijd doet, als nooit, een beroep op het beste in hetproletariaat. Wanneer het zich niet verheft, wanneer hethet yolk niet gelukt, zich van den waanzin der burgerlijke beer,schappij beslissend te bevrijden, — zal het met de grooteburgerij ontaarden en te gronde gaan.De macht van de heerschende klasse over hetproletariaat is niet uito, maar inwendig. Zij berustop „eerbied", „geloof", „ondergeschiktheid", „onderdanigheid".De macht der heerschende klasse is de onmacht, waartoe deburgerij het proletariaat gebracht heeft : het is het lijdelijkmilitarisme, waarmee zij de massa heeft weten te bezielen.Want het militarisme is tweezijdig: eenerz.ijds actief, gebiedend,niets ,ontziend heerschend, boven ; anderzijds passief, nietsontziend gehoorzamend, beneden. Het yolk is door een geestvan blinde, slaafachtige dienstvaardigheicl bezield.Dit komt door alles: door de kerk, de fabriek, de kazerne,de school, het kantoor, de gevangenis, de pers, de bioscoop,de partij. Zeker er zijn honderdduizend verontschuldigingen.Maar daarmede is het yolk niet bevrijd. Het yolk kan slechtsbevrijd worden door zelfbevrijding. Het proletariaat heeft zijneigen messias te zijn.

370

1923 REVOLUTIE, ANARCHISME EN ANTIMILITARISME

Dat beteekent niet alleen „bezetting" der bedrijven. Het be.teekent, de bedrijven bezetten en beheerschen. Hetsocialisme is in de eerste plaats een vraagstuk betreffendevrije, redelijke beheersching van het voortbrengingsproces. Hetgaat om doelmatige, kameraadschappelijke samenwerking terbevrediging van de behoeften eener menschelijk gewordenmaatschappij. Het is een zaak van nieuw te stichten, innerlijkeen uiterlijke orde. Het beduidt een symphonie van solidairevrijheid.Juist daarom kan het socialisme slechts heerschappij loos(anarchistisch) zijn. Waar heerschappij is, is geen plaats voorkameraadschap. Daar ontstaan altijd weer nieuwe vormen vanonderdrukking en uitbuiting. Daar groeit de tyran, geworteldin den slaaf. Waar priesters, leiders, dictatoren nog „pro vobisomnibus (voor u alien)" spreken, — waar ministers, bureaucratenen officieren bij u, zonder u, over u beslissen, — daar leeft hetsocialisme niet; daar sterft zijn kiem zelfs af. Waar het groeps.belang bij het gemeenschappelijk belang wordt vOOrgetrokken,— waar menschelijkheid en menschheid wordt verwaarloosd, —waar men slechts met de eigen natie rekent, en de belangen van alleandere zonder ontzien aan de eigen worden ondergeschiktgemaakt, — ontstaat geen Internationale, die de aarde vanrassen., klassen. en staten.00rlogen kan bevrijden.

Men leert het doel uit de middelen kennen. Welk doelmen ook zegt na te streven, het karakter der middelenbepaalt onverbiddelijk het werkelijk doel.De politieke middelen van de burgerij zijn die van Machiavellien Loyola.De politieke middelen der sociaaldemocratie zijn die vanMachiavelli en Loyola.De politieke middelen van 't bolsjewisme zijn die vanMachiavelli en Loyola.

371

REVOLUTIE, ANARCHISME EN ANTIMILITARISME 1923

De middelen der sociaaldemocratie zijn burgerlijk.De middelen van het bolsjewisme zijn burgerlijk,v6Orburgerlijk.De staat der burger, en sociaaldemocraten is burgerlijk.De staat der bolsjewieken is een revolutionair verbloemde,burgerlijk,v6Orburgerlijke instelling, die zich met burgerlijke,voorburgelijke, feodale en vOOrfeodale middelen doorzet.Het leger der bolsjewieken is burgerlijk. Het was in denbeginne revolutionair, toen de russische revolutie onder vrij,socialistische, anarcho,syndicalistische leuzen inzette. Maar— zoo verhaalt ons Alexandra Kollontay (CLVII 12) — hetwerd al meer vermilitariseerd: specialiteiten, die overblijfselsuit het verleden, door geheel hun wezen onlosmakelijk met hetoude, czaristische stelsel verbonden, drongen in het roode leger,en voerden daar blinde ondergeschiktheid, onderscheidingen,rangen, slaafsche gehoorzaamheid, willekeur van superieurenin. En van uit het leger drong dit alles weer het maatschappe,lijk leven binnen, dat door dictatuur en door partijbestuurs,tyrannie reeds geestelijk voorbereid was.De mechanische dienstplicht, zoowel in het leger als in defabriek, was burgerlijk en vOOrburgerlijk van aard. Hij werddoor bedreiging en straf van buiten of opgedwongen, eneischte van het yolk de gezindheid van een „goed", tenminstevan een „niet kwaad willenden" slaaf.De oude discipline is uiterlijk. De n i e u we discipline isinn e r 1 ij k : zelftucht: zich vrijwillig ordenen tot het gemeen,schappelijk gekozen doel, terwij1 ieder,, naar aanleg en ver,mogen, zooveel mogelijk arbeidt. Het is geen discipline zonderleiders. Maar deze „leiders" zijn niet: autoriteiten, die als zoo,danig gehoorzaamd moeten worden. Zij zijn slechts leiders, inzooverre zij in bepaalde opzichten buitengewoon begaafd ofzaakkundig zijn, en als zoodanig door de kameraden vrijwilligworden erkend. Zulk een vrije discipline wordt slechts mogelijkin een revolutionairen strijd tegen staat, bureaucratie en dienst,

372

1923 REVOLUTIE, ANARCHISME EN ANTIMILITARISME

plicht ; tegen patroons, officieren en geestelijken ; tegen een„Internationale van ministers", of een andere, die door Ma,chiavelli Radek en Napoleon Trotzky vertegenwoordigd wordt.In dit opzicht spreekt Pierre Ramus terecht van het sociaal,emancipatorisch karakter 1) van het revolutionair antimili.tarisme. (CLVIII 24)

De proletarische revolutie in Rusland is moreel en practischverloopen. Uit burgerlijk oogpunt heeft de russischerev o 1 u ti e groote waarde. Uit proletarisch oogpunt heeftze slechts beteekenis als mislukking, aanleiding tot zelfher,ziening en gelegenheid om door te kampen.De russische leiders werden binnen een paar jaar vulgairepolitici, gelegenheidsnajagers, zeer bekwaam in hun vak, maarjuist daarom des te gevaarlijker. Meer en meer geven zij thanstoe aan het russische nationalism e, dat krachtig opwast(CLIX) en gebruiken in dienst daarvan geheel de III Inter.nationale.Tr o t z k y, eens internationalist en antimilitarist, propageertthans vurig een nieuw provincialisme : de V.S. van Europa,met een gezamenlijke herstel• en gezamenlijke oorlogsbegrooting;d.w.z. een statenbond, onder bolsjewistisch.sociaaldemocratischeleiding ; een reuzenstaatskapitalisme, dat door Moskou wordtbeheerscht. (CLX) Radek speculeert op een samengaan metTurkije en Japan. Hij verheerlijkt den duitschen nationalistSchlageter, en flikflooit het wildst chauvinisme van rechtsem aanhangers veer zijn linker politiek te winnen (CLXI,CLXII, CLXIII)In een waanzinnig ongeduld versmaadt men het, langer derevolutie te wekken, maar hoopt men, ze den volken van Europaop te dwingen. Men vergeet, dat deze methode juist de revolutie

Een karakter, dat de maatschappelijke zelf bevrijding bevordert.

373

REVOLUTIE, ANARCHISME EN ANTIMILITARISME 1923

doodt, die men in 't leven roepen wil. Vaillant C o u t usr i e r vervloekt desertie en dienstweigering, , en verheerlijkt— evenals alle leiders der fransche C. P. — ieder, die inhet leger dient, daar volgens hem de legerdiscipline de bestevoorbereiding voor de revolutionaire discipline is. Men stelt zichvoornamelijk in op het uitwendige : tucht en geweld. (CLXIV)Boekhari n, die reeds lang met groote voorliefde van„proletarisch militarisme" spreekt, komt ons nu meedeelen,dat, wanneer bij geval Rusland, met een burgerlijke machtverbonden, tegen een buitenlandschen vijand in oorlog zouraken, het de plicht van alle revolutionairen ter wereld is,de bolsjewistischsburgerlijke coalitie to steunen.1 Reeds heeft menin Rusland, als vroeger in Frankrijk, den driejarigen dienstplichtingevoerd ; vindt men daar een op burgerlijk.v6Orburgerlijkewijze georganiseerd — gemechaniseerd I leger; en werkt mener ijverig aan oorlogsvloten voor lucht en zee . . . Vroeger inoppositie tegen het nationalisme der II Internationale, blijkende bolsjewisten thans zelf sociaaldemocratische nationalistenen ouderwetsche politici, en zijn ze zoo ongeveer rijpgeworden voor den Volkenbond.Opnieuw wordt de oude opvatting bevestigd w i e s t a a tz e g t, zegt o o r I og; zegt verdeeling; der menschen inheerschers en beheerschten, in patriotten en vijanden. Hetbolsjewisme komt ten slotte tot dezelfde conclusie als dedoor haar zoo vaak verdoemde en vervolgde II Internationale.Terwijl Boekharin vaststelt, dat het orthodoxe marxisme vanKautsky in de gewichtigste theoretische quaesties voor hetrevisionisme van Bernstein gecapituleerd heeft, moeten wijvaststellen, dat het revolutionaire marxisme van Lenin enTrotzky in de gewichtigste practische quaesties voor het

1) De revolutionairen in het land, welks regeering met Rusland is verbonden, zoudendan zelfs Godsvrede met hun principieele tegenstanders moeten sluiten. (CLXV)

374

1923 REVOLUTIE, ANARCHISME EN ANTIMILITARISME

orthodoxe marxisme van Kautsky gecapituleerd heeft. En watBoekharin zegt van Kautsky en de zijnen moeten wij wedervan Boekharin en de zijnen zeggen : „In hun onbeschaamd•heid meenen zij zelfs geen maskers meer noodig te hebben."

Wezenlijk beteekent de capitulatie van het bolsjewisme voorhet nationalisme hetzelfde, als de capitulatie van Brailsforden andere leden der engelsche Independant Labour Partyvoor den oorlog. (CLXVI 2)Op het laatste congres van de engelsche Labour Partyverklaarde Henderson, dat de partij alle kansen, om demeerderheid des lands achter zich te krijgen en om het landte regeeren, verspelen zou, wanneer zij in de tegenwoordigeomstandigheden zou nalaten, te zorgen voor de mogelijkheidvan een goede landsverdediging. Fenner Brockway, Wellocken andere engelsche kameraden bestrijden deze opvatting, enkomen op voor internationaal antimilitarisme. Maar zij wordenóók weer krachtig bestreden, vooral door Brailsford, die ventklaarde, dat de „socialistische verdediging" zoo doelmatigmogelijk in orde behoort te zijn. Zedelijk hebben FennerBrockway en Wellock gelijk. Staatkundig echter Brailsford,evenals Trotzky en Radek. Wie den o o rl o g opgevenwil, moet den sta at opgeven. Daarom moeten de anti.militaristische internationalisten van de Independent LabourParty Of verder gaan, en erkennen, dat „het antimilitarismeuiteraard tegen het kapitalisme en tegen den staat is gekeerden recht afgaat op de communistische anarchie" (CLVIII 8),of zij moeten, als de vroegere internationalistische antimilitaristenBrailsford en Trotzky, den oorlog tegen den oorlog opgeven,en nationalisten worden,Juist daarom kunnen de nederlandsche sociaaldemocraten,die zich voorbereiden om met de roomschen samen hetland te regeeren, geen werkelijke antimilitaristen zijn, en

375

REVOLUTIE, ANARCHISME EN ANTIMILITARISME 1923

saboteeren zij voortdurend den consequent antimilitaristischenstrijd.Juist daarom heeft de groote meerderheid van het canadeeschearbeiderscongres te Vancouver het voorstel der radicale krijgs•bestrijders, om oorlog door algemeene staking enz. onmogelijkte maken, verworpen.

Napoleon Trotzky en Machiavelli Radek zijn van dezelfdewaanideeen vervuld als alle burgerlijke militaristen, als allegeloovigen.aan.geweld. Zij spreken van een herstel. ofconstructie.begrooting en tegelijkertijd van een oorlogs. ofdestructie.begrooting. Zij vergeten echter, dat de destructie.begrooting juist hun gansche constructie.begrootingdestrueer t. Zij willen inzake leger en vloot tegen deV. S. van Amerika op concurreeren. Nu zullen de V. S. vanAmerika in 1923-1924 voor militaire doeleinden uitgeven547.946.364 dollar. Wanneer echter welclra geheel Europazietezamen met Japan zich tegen Amerika zou wapenen, zoudende amerikanen hun bewapening nog weer veel meer opdrijvenmoeten. In concurrentie daarmede zouden de V. S. van Europabijna geheel hun Leven aan „arbeid des doods" (CLXVII)moeten wijden. Wat zou er dan nog voor herstel, voor con•structie, wat zou er van arbeid des vredes, wat van cultuur,wat van geluk en vrijheid over blijven ?Het arbeidersvolk, internationaal, is op een dwaalweg. Gaathet zoo verder, dan zal het in een moeras verstikken. Zijnweg is een weg des doods.

Het proletariaat, internationaal, moet dit zien. Er is,breed en diep, nationaal en internationaal, een rusteloozepropaganda noodig, om zijn oogen te openen. Er is slechtsuitweg: die van het heerschappijloos socialisme. Endit eischt niet alleen de omwenteling van de kapitalistische

376

1923 REVOLUTIE, ANARCHISME EN ANTIMILITARISME

maatschappij, maar in de eerste plaats de zedelijke bpwentelingder arbeiders zelf. Een bittere ervaring heeft bewezen, dat inden ideeenstrijd tusschen Marx en Bakoenin, Bakoeninprincipieel gelijk heeft gehad. De opvattingen der revolutionairesyndicalisten en sociaalanarchisten kunnen nog slechts be.trouwbare richtlijnen voor een nieuwe maatschappelijkepractijk geven.De strijd voor antimilitarisme en vrijheid moet zoo krachtigmogelijk worden doorgezet. Niet alleen is theoretischeen practische propaganda noodzakelijk voor dienstweigering,desertie, persoonlijk en massaal, voor algemeene staking om,in den geest van de besluiten der I Internationale in 1868,oorlog te voorkomen, enz. Maar er moet ook — wat Libertad(CLXVII) in Frankrijk, Nettlau (CLXVIII) in Engeland enOostenrijk, Rocker (CLXIX) in Duitschland, wij in Nederlandgepropageerd hebben — een grootsche propaganda wordeningezet voor verantwoordelijk produceeren. Absolutestaking vinde plaats van alle werk des doods. De arbeider ver.vaardige nog slechts wat het leven levenswaard kan maken.De moderne krijgstechniek en krijgschemie heeft den oorlogin de eerste plaats een zaak van fabriek en laboratoriumgemaakt. Daar willen wij hem bekampen! Het voorbeeld van dieduitsche, italiaansche, nederlandsche en spaansche arbeiders, diedirecten en indirecten oorlogsdienst weigerden, moet niet eenkleine uitzondering blijven, maar de groote regel worden!Het proletariaat zelf heeft dit in zijn macht. Het kan zoo,reeds tijdens den vrede, den oorlog voorkomen. Het is detaak der syndicalistische Internationale een tactiekuit te werken, die in dit opzicht den revolutionairen strijddoeltreffend maakt.Zulk een strijd zal niet gemakkelijk zijn. Maar hij zal hetzelfrespect der arbeiders wekken, hun persoonlijke daadkrachtversterken, en het maatschappelijk ma. en Opwentelingsproces

377

REVOLUTIE EN EVOLUTIE 1923

versnellen. Hij zal het menschelijk geweten scherpen, het levenveredelen en de middelen in harmonie brengen met het doel.Zoo willen wij een waarachtig eenheidsfront: vankameraden, die eensgezind voor vrij socialisme strijden. Onzestrijd tegen het militarisme is slechts de keerzijde van den strijdvoor de bewuste beheersching van geheel het productieproces,voor de vrije ontplooiing van leven en cultuur.Arbeiders, op 1 ten strijde tegen de groote prostitutie vanhersenen en hand.

Uit: „Der Syndikalist" VI no. 1; „B. I. A."Ed. du Bureau International Antimilitariste 1924, etc.

REVOLUTIE EN EVOLUTIE

„Revolutie is een woord met noodlottig veel beteekenissen.Zoowel de werking van het christendom, de luthersche her.vorming, de stoommachine, de ontdekking van Amerika, deopvattingen van een Copernicus, Kant, Marx en Lombroso,als de gewelddaden der jacobijnen, de barricadenstrijd van 1848en het onbloedig heerschappij.veroveren der jong.turken — kort•om iedere fundamenteele omwenteling, al of niet gewelddadig,wordt eronder begrepen". Zoo schrijft men. En — er is veelvan aan.Is het revolutie.begrip echter „noodlottig" of als anderen weerzeggen — „onhelder", omdat het zoo bizonder veel en velerleiomvat ?Integendeel 1 Tenzij men onder „noodlottig" zou willen ver.staan : wat eigen is aan iederen vorm van leven, en onder„onhelder": onontkoombaar algemeen.Alles vloeit; een eindelooze strooming is de wereld; alles gaat,nets blijft. In deze en dergelijke spreuken heeft de „duistere"Heraclitus van Ephese 500 jaar voor Christus op onvergetelijke

378

1923 REVOLUTIE EN EVOLUTIE

wijze de waarheid saamgevat, dat wat bestaat, vergaat. Hetal is eindeloos veranderend. Bolland sprak van een bestendigevergankelijkheid De dichter Gorter, aan het strand der zeedes avonds, zong :

De wereld dus een kaleidoscoop : eindelooze veranderingvan kleuren en van vormen, van verhoudingen in raadselachtig,toevalligen samenhang, vreemd naast elkander, zonder zin?Neenl Wereldprocessie blijkt wereldprogressie:door en ondanks het rythine ontstaan,en,vergaan is er voor,uitgang, stijging in. Er is in het al ontwikkeling, evolutievan wat, ononderscheiden, nauwelijks tezamenhangt tot innigsamenhangende verscheidenheid, Reeds in den bijbel wordtdit min of meer begrepen : zie slechts den inzet van het boek„Genesis", welke naam dan ook „Wording" beduidt. De oudegrieksche denkers Democritus, Anaxagoras, Aristoteles leerden,dat de mensch was opgekomen uit slijk. Volgens Anaximan,der — dien vOOrchristelijken Darwin — kwam de mensch uiteen diersoort op ; dieren en menschen waren tenslotte uit hetwater voortgekomen, waar ze eens als visschen hadden geleefd.Tegenover de vulgaire leer eener a f, komst (descent) steldeDrummond in de vorige eeuw terecht die eener op,komst(ascent) van den mensch uit de dierenwereld (CLXX). EnFriedrich Nietzsche vervolgde : „Alle wezens tot nog toeschiepen iets boven zich uit. De Meer,dandnensch is dezin der aarde. De mensch is een koord, gespannen tusschendier en Meer,dan,mensch, een koord over een afgrond. Wat

zooals toenVlak voor den hemel, voor het vermillioen,Een vogel, een zwart beest vloog, duidelijkGespreid op staart en veer : daaraan gelijkKomt elk ding en gaat elk ding en is schoonOmdat het eenzaam is.

379

REVOLUTIE EN EVOLUTIE 1923

men aan den mensch liefhebben kan, is, dat hij een overgangen een ondergang is". (XCI 13-16)Het leven is een onuitputtelijke bron van nieuwe mogelijk=heden, waaraan alle voorafgegane werkelijkheid v6Or,onder,steldblijft; waarin ze min of meer saamgevat en opgeheven wordt.De wordingsgeschiedenis van zonnen, planeten en manen is eenontwikkelingsgeschiedenis. En op de rusteloos veranderendeaarde stijgt, uit het onbewust,elementaire, het leven van plan,ten, dieren en menschen tot bewustzijn, zelfbewustzijn enbewuste sam en vatting — natuurbeheersching, zelfbepa,ling — op.Wereldgeschiedenis is ontwikkelingsgeschiedenis. Ontwikke,lingsgeschiedenis is vooral de geschiedenis der menschheid.Hoe hooger vorm van leven, hoe krachtiger groei van geest,des te meer verandering, omzetting, ingrijpen, vernieuwen, totniet meer te herkennen toe.Wanneer wij thans een tijd van ondergang, overgang,revolutie beleven, hebben wij allereerst onmiddellijk tebedenken : dit is op zichzelf niets biz ond e r s: dit volgtuit de ontwikkeling van het al. Om dat Bens en voor goedte doen verstaan heeft Elisee Reclus zijn „Evolutie, Revolutieen het anarchistisch Ideaal" (CLXXI) geschreven. Hij gaat uitvan het onbegrensde rythme der zonnewerelden in mateloozeruimten ; van melkwegen en sterrebeelden, die zich vereenigenen uit elkander gaan ; van onze zon met haar vele planeten ;van de aarde waar bergen rijzen en verzinken, oceanen zichvormen en verdrogen; waar geslachten zich ontwikkelen vanmilliarden planten, dieren, menschen. Hij laat zien, hoe ditalles in eindeloos gedwarrel door elkander jaagt. Om met eenedelen glimlach aldus te besluiten „Wat beteekenen in ver,gelijking met dit allereerste feit der evolu tie en van het Age,meene leven al die kleine gebeurtenissen, revoluties geheeten, inde sterrenwereld, de aardkorst, in de politiek? Bijna onvoelbare

380

1923 REVOLUTIE EN EVOLUTIE

trillingen; men zou kunnen zeggen : schijnsels. Bij myriadenvolgen de revoluties elkander op in de algemeene evolutie."Alle revoluties zijn met alle evoluties saam yen.bonden door de strekking van het groot geheel.Evolutie van nieuwe, meer samengestelde levensvormen — dieuiteraard allerlei lagere vormen voor zich opeischen werktnoodzakelijk omwentelend op oude, langer bestaande of reedsvergaande in. De plant ontwikkelt zich uit het anorganische,ten opzichte waarvan zij een revolutie is: zij zet aarde, water,lucht en zonlicht tot zich om ; ze heft het elementaire in zichop, en komt in therverre de zwaartekracht to boven, dat zijzich opricht van den aardbodem. Het dier is ona• en opwen.teling, revolutie, van de plant; de mensch weer van het dier— hij, die de revolutionair bij uitstek is : natuuromwentelaar.Overal grijpt hij in ; schept hij om; doet het onmiddellijkaanwezige Ondergaan en in het gewilde middellijk herrijzen :steen, hout, ijzer, glas, gebruiksvoorwerpen, kleeding, voedsel,wetenschap en kunst — 't is door den menschelijken geest om.en opgewentelde natuur. Was er geen omwenteling, er wasook geen opwenteling mogelijk. Zonder revolutie geen ont.wikkeling : zonder breuk en verscheuring geen groei. Maar eris nu eenmaal — erkent het „Woordenboek van wijsgeerigeBegrippen" — „een lichamelijke en geestelijke, voorts eenzedelijke, maatschappelijke, taalkundige, wijsgeerige, religieuzeontwikkeling". Welnu, dan zal er ook op al deze gebiedentelkens en telkens weder revolutie zijnGeen dwazer woord — al zegt men 't ook in het latijn — dandat de natuur nooit een sprong zou waken. De biologenmogen erover twisten, of Hugo de Vries gelijk heeft metzijn theorie voor de planten. en dierenwereld (CLXXII) desprongvariatie geldt alom in de menschenwereld: zeis normaal in de ontwikkeling van den geest. Telkens zienwe in de menschheidsgeschiedenis omwentelende sprongen zich

381

REVOLUTIE EN EVOLUTIE

1923

voordoen op critieke oogenblikken van deze of gene evolutie.Altijd weer breken tijden aan van buitengewone spanning, waarineen felle strijd gevoerd wordt tusschen „wat was en wat wordt."Dan tracht het oude, gewordene, zich op het uiterste te hand=haven tegenover het nieuwe, wordende, dat weerstand te over=winnen heeft om zich een plaats te veroveren, maar dat juistdoor dien strijd des te krachtiger worden kan. Overal treffenwij in de geschiedenis conflicten tusschen het in= en uitwendige,tusschen nieuwen inhoud en verouderde vormen, tusschen zichopvoerend leven en neerdrukkende omstandigheden, tusschengeest en natuur. En al meer overwint het subjectievehet o b j e ctiev e: verheft zich uit de onbewuste natuurhet klaar bewustzijn der persoonlijkheid. Men zou de wereldeen pyramide van zich vergeestelijkende worstelingen kunnennoemen.Het in het plantenzaad besloten leven voert reeds een strijdmet myriaden krachten: het dringt de aarde in, breekt denbodem open, zuigt dien uit; het voert een rusteloozen oorlogom zich te handhaven en te ontwikkelen. De bloem barst vanbinnen uit den knop om zich te ontplooien in de zon. Het kuikenbreekt de eierschaal met jong geweld. Het kindje scheurt demoeder open. Dit alles volgt noodzakelijk uit de algemeenezelfontwikkeling van het leven, dat zich in steeds hooger soortenorganiseert tot exemplaren, die al meer individueeleeigenaardigheden openbaren, en dat in voortdurend veelzijdigerontplooiing tot persoonlij kh e id stijgt.— Gaat die evolutie in een rechte lijn?De tak groeit niet in dezelfde richting als de stam, noch detwijg in die van den tak : ze breken zich uit op zij. Nicolaasvan Cusa heeft eens de lijn de „ontwikkeling" van een puntgenoemd. Maar op ieder punt zelfs van een rechte lijn iseen oneindige mogelijkheid van andere ontwikkelingen naaroneindig veel zijden gegeven, terwijl het aantal punten van de

382

1923 REVOLUTIE EN EVOLUTIE

lijn ook nog oneindig is. De lijn der algemeene levensont,wikkeling daalt en stijgt en daalt, wijkt af naar rechts oflinks, maakt vreemde bochten, wrongen, zonderlinge hoeken,schijnt hier en daar af te breken. Lijn? Er is feitelijk geenlijn. Het is een woest door elk a a r golven van ontelbaremachten en krachten, uit wier gezamenlijke werking e 6nhoofdstrek king valt op te maken. En deze zet zich slechtsmet moeite door: komt hier vooruit, raakt ginds weer weg ofachteruit. Het gaat maar niet lui en gemakkelijk, mechanisch,langs de rails, op rollen, of als een klok zoo regelmatig. Hetkind is niet de eenvoudige voortzetting van zijn ouders ; hetis anders, in dit opzicht meer, en in dat weer minder. Mogehet in het algemeen de meerdere van zijn ouders zijn I „Menvergeldt een meester slecht — heeft wederom Nietzsche ge.schreven wanneer men altijd maar leerling blijkt". En menheeft wel eens iemand begrijpen, „iemand overwinnen"genoemd '). Ten opzichte van een oud geslacht, dat gaatsterven, kan een volgend niet slechts een voortzetting, maarook een wedergeboorte, in den zin van hoogere levens, engeestesontplooiing, zijn. En dit geschiedt daar het meest,waar het sterkst en innigst wordt geleefd.Evolutie — of meer geleidelijke, gradueele ontwikkeling —en revolutie — of min of meer ingrijpende plotselingeprincipieele wijziging — blijken in het leven „o nges ch e i denonderscheide n": de eene gaat in de andere telkens entelkens over. Ja — welke evolutie blijkt niet, welbeschouwd,een systeem van revoluties ; en welke revolutie gaat niet opin een zich ontwikkelend geheel? Reeds in de woorden„ontwikkeling" en „evolutio" is revolutie begrepen: zich los.werken uit wikkel, bast, huls, schil, uit volva (baarmoeder) —dat beteekent het. Juist omdat het leven ont,wikkeling is, is

1 ) Gelukkig dus, dat niemand een ander volkomen begrijpt.

383

REVOLUTIE EN EVOLUTIE 1923

evolutie ondenkbaar, tenzij de mogelijkheid tot revolutievoortdurend gegeven is.In hegelschen trant heeft Friedrich Engels „b est aa n" van„w e r k el ij k h e i d" onderscheiden. Onder „werkelijkheid"verstond hij dat geheel van werkende krachten en machten,dat de wereldontwikkeling voortdrijft in de richting derredelijkheid. Tusschen bestaan en werkelijkheid in zulk eenzin is vaak de hevigste spanning. „De fransche monarchiewas in 1789 zoo onwerkelijk geworden, d.w.z. zoozeer ontdaanvan alle „noodzakelijkheid", was zoo onredelijk, dat zij moestworden vernietigd door de groote revolutie, waarvan Hegelsteeds met de hoogste geestdrift spreekt ... En zoo wordt inden loop der ontwikkeling al het vroeger werkelijke steedsmeer onwerkelijk, verliest zijn „noodzakelijkheid", zijn be,staansrecht, zijn redelijken zin; in de plaats van de afstervendewerkelijkheid treedt een nieuwe, levenskrachtige — op vreed,zame wijze, wanneer het oude verstandig genoeg is, zondertegenspartelen weg te sterven, gewelddadig, wanneer het zichtegen deze noodzakelijkheid verzet alles wat op het gebiedder menschheidsgeschiedenis werkelijk is, wordt mettertijdonredelijk alles, wat in de hoofden der menschen redelijkis, heeft de bestemming werkelijk te worden, al schijnt hetde bestaande, schijnbare werkelijkheid ook nog zoo te weer,spreken." (CXIII ')Wat reeds geldt voor het losbarsten van een knop, geldtoneindig meer voor het losbarsten van een maatschappelijkeomwenteling: daaraan is altijd een ontzaglijke, geleidelijkeopeenhooping van krachten, een geweldige evolutie vanrev olu ti on air v ermo g en aan vooraf gegaan. Zoo ging

Deze voorstelling is eenzijdig optimistisch, in zooverte er geen rekening wordtgehouden met de mogelijkheid, dat ook het „onwerkelijke" het winnen kan : nietaltijd zet wat zich baanbreken wil, zich door.

384

1923 REVOLUTIE EN EVOLUTIE

aan de revolutie van 1789 de ontwikkeling van het engelscheen fransche denken vooraf, dat op eigen gebied zelf óókweer een omwenteling was, door revoluties in den technisch,oeconomischen grondslag der west,europeesche samenlevingmogelijk geworden — revoluties, die men overigens veeleerondanks dan door zichzelf, bewust, voltrok. Terwijl zichdaarenboven bij de verdrukten en beleedigden in Frankrijkhaat, weerzin, afgunst, wrok, verlangen naar een beteresamenleving jarenlang van te voren opgehoopt hadden.De ontploffende stof van deze en dergelijke revoluties blijktaltijd weer de gedachte. Nauwkeurig beschouwd, komt elkemaatschappelijke omwenteling uit een innerlijkerevolutie van personen voort, en bevestigt het woordvan Marx, dat aan een revolutie in de maatschappij eenrevolutie in de hoofden voorafgaat. Niet dat het alleen eenquaestie van verstandelijk „inzicht" zou wezen — tenslotte zitons „hart" ook in het hoofd — : het is een zaak van over,tuiging en van willen.Hieruit volgt dan weer, dat niet iedere sociale omwentelinguiteraard ge w el d da dig is, zoomin als iedere gewelddaadomwenteling, of elke opstand opstanding beteekent. De inner.-lijke revolutie kan op een oogenblik reeds zoo grondig, themeeralgemeen voorkomend zijn, — de weerstand tegen de zichontwikkelende nieuwe vormen en gedachten zoo verzwakt,dat de tegenpartij er niet meer toe komen durft of kan, Naar„onwerkelijk" bestaan desnoods gewapend te verdedigen. Helaasblijken wij thans in een tijdperk te verkeeren, waarin deuiterst gespannen maatschappelijke verhoudingen zooweltegen, als voorstanders eener nieuwe samenleving tot vaakonredelijke gewelddadigheid drijven. Waartoe men echter alsvertegenwoordiger van een zich doorzettende werkelijkheid ookkomen zou — en men komt altijd nog weer tot veel, datmen eigenlijk niet bedoelt 1 als revolutionair vergete men

XXV

385

REVOLUTIE EN EVOLUTIF. 1923

nimmer, dat in elk geval de innerlijke omwenteling de grootehoofdzaa k, en geweld een zeer gevaarlijke, door en dooronwezenlijke, al meer „onwerkelijke" b ij z a a k is.Kortom : het leven blijkt een onderling verband van tegen:strijdigheden, welke door en in den menschelijken geestop steeds re d elijker wij ze worden tezaam gevat.Heraclitus aiweer heeft naar waarheid den strijd, „den vaderaller dingen" genoemd. En daarom zal — als met leven dood,als wanorde met orde — met evolutie revolutie blijven, enontwikkelt zich de revolutie zelve in steeds menschelijker zin.En daarom is — als dood in Leven, wanorde in Orde —revolutie in Evolutie eeuwig vOOrondersteld, en wordt zeer altijd weer in opgeheven. Terwijl de zin van alle revolutieen evolutie deze eerie Revolutie is : van natuur tot geest.

Uit: „De vrije Samenleving", December 1923

386

LITERATUUR

LITERATUUR

LITERATUUR

I J. R. Callenbach, Neerlands Onafhankelijkheid hersteld 1913.II Dr. J. J. P. V aleton Jr., Amos en Hozea 1894.III Dr. J. R. S 1 ot e m a k e r de B r ui ne, Christelijk sociale Studien 1908.IV B. de Lig t en F. J. Welzenbach, Toelichting tot de Beginsel-

verklaring van den Bond van Christen Socialisten 1912.V A. R. de Jong, Maar ten Uitweg 1913.VI Dr. A. K u y per, Het socialeVraagstuk en de christelijke Religie 1891.VII A. de Mun, Wat willen wij op sociaal Gebiedl ingeleid door

jhr. mr. 0. van Nispen tot Sevenaer 1905.VIII En k a, Staking en Arbeidersgezin, in „De Samenwerking" 1912—'13.IX Alfred Russel Wallace, Maatschappelijke Omgeving en

zedelijke Vooruitgang, vert. jhr. dr. N. van Suchtelen.X Aurelius Augustinus, De Stad Gods. Lemmer z.j.XI Paul Pfliiger, Der Sozialismus der Kirchenveter 1907.XII Groen van Prinsterer, Nederlandsche Gedachten III.XIII Groen van Prinsterer, Nederlandsche Gedachten II.XIV Groen van Prinsterer, Ongeloof en Revolutie 1903.XV Mr. H. P. G. Quack, Herinneringen 1913.XVI Prof. mr. D. P. D. Fabius, MozaIsch en Romeinsch Recht 1890.XVII „Het Volk" 6, 9, 10 Sept. 1913.XVIII (F. Domela Nieuwenhuis,) Een vergeten Hoofdstuk 1898.XIX Dr. A. Kuyper, Ons Program 1907.XX „Het Volk" 26 Aug. 1912.XXI F. M. W i b a u t, De jongste Ontwikkeling van het Kapitalisme 1913.XXII Mr. H. P. G. Quack, De Socialisten VI 1912.XXIII Dr. A. H. de Hartog, Noodzakelijke Aanvullingen tot Calvijn's

Institutie HI.XXIV A. H. van der H o e v e n, WatvrijzinnigeChristenengelooven 1910.XXV H. W. V. Gelukkig Holland 1907.XXVI Ferdinand Jakob Schmidt, Zur Wiedergeburt des Idealis-

mus 1908.XXVII „De blijde Wereld" 10 Oct. 1913.XXVIII Dr. H. Ba y i n c k, De Katholiciteit van Christendom en Kerk 1888.XXIX H. P. Berlage, Een drietal Lezingen 1912.)(XX Ferdinand Jakob Schmidt, Die weltgeschichtliche Mission

des Protestantismus 1910.XXXI Karl Marx, De Jodenquaestie. Kritiek op het Jodendom en de

Staat, vert. J. K. Rensburg.XXXII Mr. H. P. G. Quack, De Socialisten II 1912.XXXI II Dr. A. Kuyper, Het Calvinisme 1898.

389

LITERATUUR

XXXIV Eug en Heinrich Schmitt, Leo Tolstoi und seine Bedeutungfiir unsere Kultur 1901.

XXXV Aug uste Sa ba tie r, Esquisse d'une Philosophic de la Religion.huitieme edition.

XXXVI J. G. Fichte, Anweisung zum seligen Leben 1806.XXXVII Werner S o m b a r t, Der Bourgeois 1913.XXXVIII J. Matt hieu, Das Christentum und die Soziale Frage 1913.XXXIX Dr. W. van R a v es te y n Jr., De Antithese en de Arbeiders 1913.XL Ludwig Gump] owicz, Die soziologische Staatsidee 1902.XLI Mr. P. J.T r oe I s t r a, De Wereldoorlog en de Sociaaldemocratie 1915.XLII H. G or ter, Het Imperialisme, de Wereldoorlog en de S. D. 1915.XLIII H. Fr o benius, Des deutschen Reiches Schicksalstunde 1914.XLIV Homer Lea, The Day of the Saxon 1912.XLV H. de Man, Het Tijdperk der Democratie 1907.XLVI Martin Rade, Mehr Idealismus in der Politik 1911.XLVII Jhr. Mr. A. F. de S a v or nin Lohman, Gedachten over Oorlog

en Vrede 1914.XLVIII Mr. D. P. D. Fabius, Volkenrecht 1907.XLIX H. L a u f en ber g, Der politische Streik 1914.L E. D. Morel, Ten Years secret Diplomacy 1915.LI J'accuse 1915.LII Daniel Bell et, Chiffons de Papier 1915.LI II J. Don t o n v il 1 e, I'Angleterre n'a pas voulu la Guerre 1915.LIV M. P. C. V alter, Bijdrage tot de Wordingsgeschiedenis van den

grooten Oorlog 1915.LV H. J. B. van Roy e n, De Wereldoorlog, zijn Ontstaan en de

slavische Politiek 1915.LVI Gustav F. Steffen, Krieg und Kultur 1915.LVII Gustav F. Steffen, Weltkrieg und Imperialismus 1915.LVIII Ed ward Carpenter, The Healing of the Nations 1915.LIX Paul V in og r a d o ff, De ziel eener Natie 1915.LX Ad olf L a ss on, Das Kulturideal und der Krieg 1914.LXI Paul Rohrbac h, Zum Weltvolk hindurch! 1914.LXII Ferdinand T Onnies, Englische Weltpolitik in englischer Be-

leuchtung 1915.LXIII Lose Blatter aus Kant's Nachlass, herausgegeben von Reicke ILXIV J. R. See 1 e y, The Expansion of England 1883.LXV H. N. B ra i Is ford, De Oorlog van Staal en Goud, Een Studie om-

trent den gewapenden Vrede. vert. Dr. W. van Ravesteyn 1914.LXVI J. Fedder, Klassenstrijd of Vollcerenstrijd? 1915.LXVII H. Lauf enberg und F. Wolfheim, Imperialismus und Demo-

kratie 1914.LXVIII S. R. Steinmetz, Philosophic des Krieges 1907.

390

LITERATUUR

LXIX Leo Polak, Oorlogsfilosofie 1915.LXX Dr. G. Heijmans, De Oorlog en de Vredesbeweging 1914.LXXI Truus Kruyt Hogerzeil, De Vrouw en de Oorlog 1914.LXXII John Ruskin, Fors Clavigera. Verzameling van Brieven aan

Werklieden. vert. B. H., met een voorrede van Dr. Frederikvan Eeden I 1901.

LXXIII Friedrich Gogarten, Fichte als religiäser Denker 1914.LXXIV Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Vorlesungen fiber die

Philosophie der Weltgeschichte, vollstfindig neue Ausgabe vonGeorg Lasson.

LXXV Karl Marx, Das Kapital. Kritik der politischen Oekonomie IIIzweiter Theil, herausgegeben von F. Engels 1894.

LXXVI Friedrich Engels, Die Entwicklung des Sozialismus vonder Utopie zur Wissenschaft. Mit einem Vorwort von KarlKautsky 1907.

LXXVII Leopold Ziegler, Das Wesen der Kultur 1913.LXXVIII Mr. H. P. G. Quack, De Socialisten I 1912.LXXIX E. van der Velde, Alkohol, Religion, Kunst 1907.LXXX Benjamin Kidd, Sociale Evolutie. Met een naschrift van

Mr. M. W. F. T r e u b 1897.LXXXI Mr. Dr. M. J. van der Flier e.a., Wereldwelvaart, Wereldrecht,

Wereldvrede. Met een inleiding van jhr. Dr. N i c o van Suc h t el e n.LXXXII Friedrich Engels, De Ontwikkeling van het Socialisme van

Utopie tot Wetenschap. Vert. J. Ankersmit.LXXXIII W. Tcherkesoff, Pages of socialist History 1902.LXXXIV W. Tscherkesoff, E. Labriola, Pierre Ramus, Die

Urheberschaft des kommunistischen Manifests 1906.LXXXV Guillaume de Greef, La Sociologie economique 1904.LXXXVI Karl Kautsky, Bernstein en het s. d. Program. vert. J. Ank e r-

smit 1900.LXXXVII E. Bernstein, De Voorwaarden tot het Socialisme en de Taak

der S. D., vert. J. Ankersmit 1900.LXXXVIII Hermann Greulich, Die materialistische Geschichtsauffassung.LXXXIX Karl Kautsky, Klassebelang, bizonder Belang, Gemeenschaps-

belang, vert. J. A.XC Mr. H. P. G. Quack, De Socialisten V 1912.XCI Friedrich Nietzsche, Also sprach Zarathustra. Ein Buch fur

A1Je and Keinen. Werke, Erste Abth. VI 1904.XCII L. Trotzky, De Oorlog en de Internationale. Met een inleiding

van H. Roland Hoist 1915,XCIII „De nieuwe Tijd" 1914-1917.XCIV „De Internationale" 1915-16.XCV „De Tribune" 4 December 1916, 6 en 30 Maart 1917.

391

LITERATUUR

XCVI J. B. van Heutz Jr., Over de staatkundige Oorzaken van denhuidigen Oorlog en de Positie van Nederland in het Conflict 1915.

XCVII J. B. van H eutz Jr., Politieke Ontwikkeling en Hervormingen inOost-Azie en de Positie van Indisch Nederland in toekomstigeConflicten 1917.

XCVIII Ernst Faber, Die Grundgedanken des alten chinesischen Sozia-lismus, oder die Lehre des Philosopher Micius 1877.

XCIX H. B or el, De Geest van China 1916.C James Legge, De Godsdiensten van China, vert. H. Beets 1882.CI Victor von Strauss, Lao-tse's Tao Te King 1870.CII Henri Bore 1, De chineesche Filosofie I, II.C111 Henri Bor el, Ethica en Economie, in „V cede door Recht" 1916.CIA/ H. Hackm an n, Der Charakter der chinesischen Philosophie, in

„Der neue Orient" 1917.CV Prof. Alfred For ke, Me Ti des Sozialethikers und seiner

Schuler philosophische Werke, zum ersten Mal vollstandiguebersetzt 1922.

CVI Dr. K. H. E. de Jong, Dienstweigering bij de oude Christenen 1905.CVII „Chung Hwa Hui Tsa Chih" 1917 no. 1.CVIII Emile Engelhardt, Japans Weltpolitik urn den Stillen Ozean.CIX Aug. Comte, Cours de Philosophie positive V.CX Ferdinand T a nn ie s, Hobbes' Leben und Lehre 1896.CXI I. F i c h t e, Die philosophischen Lehren von Recht, Staat und

Sitte in Deutschland, Frankreich und England 1850.CXII Hobbes, English Works III.CXIII Friedrich Engels, Ludwig Feuerbach. Mit einem Anhang von

K. Marx 1888.CXIV Tien Jaren Arbeid der Vereeniging G. G. B.CXV B. de Lig t, De Antimilitaristen en hun Strijdwijzen 1921.CXVI Verslag van het Internationaal Anti-Militaristen Congres, Den

Haag 1921, uitg. I. A. M. B.CXV1I Dr. Helene Stacker in „Die neue Generation," Dez. 1923,

Dez. 1924.CXVIII Eugen Heinrich Schmitt, Zonder Staat, vert. Bahler 1896.CXIX Karl Marx, Die Klassenkampfe in Frankreich 1848—. 1850. Mit

einer Einleitung von Friedrich Engels and einem Vorwortvon August Bebel 1911.

CXX Ernst Tro el t s c h, Die Soziallehren der christlichen Kirchenund Gruppen 1912.

CXXI Dr. H. W. Ph. E. van den Bergh van Eysinga, Het Christus-mysterie 1917.

CXXII Prof. Erich Bran debu r g, Martin Luther's Anschauungen vomStaate and Gesellschaft 1901.

392

LITERATUUR

CXXIII Mr. P. A. Diepenhorst, Calvijn en de Economie 1904.CXXIV Ernst Troeltsch, Protestantisches Christentum und Kirche

in der Neuzeit, in Die Kultur der Gegenwart I Abt. IV.CXXV Herman Kutter, Zij moeten. Open brief aan de christelijke

Samenleving. Vert. F. Reitsma 1906.CXXVI Religion und Sozialismus, Sieben Vortrage gehalten beim 5.

Weltkongress far freies Christendom 1901.CXXVII Paul Passy, Christianisme et Socialisme 1909.CXXVIII Jules Humbert Droz, Le Christianisme et le Socialisme 1914.CXXIX Hugo Ball, Zur Kritik der deutschen Intelligenz 1919.CXXX E us e b iu s P a m p h yl Kerkgeschiedenis,vert. H. Me y b o om1908.CXXXI Eugen Heinrich Schmitt, Die Kulturbedingungen der

christlichen Dogmen 1901.CXXXII Franz Mehring, Deutsche Geschichte I 1910.CXXXIII H. Boehmer, Luther im Lichte der neueren Forschung 1914.CXXXIV Het Lutherboek, bezorgd door den N. P. B. 1917.CXXXV F. Domela Nieuwenhuis, De Geschiedenis van het So-

cialisme 11901.CXXXVI Upton Sinclair, The Profits of Religion. An essay in economic

interpretation.CXXXVII Upton Sinclair, De Voordeelen van den Godsdienst. Met

eenvoorrede van Dr. J. van den Bergh van Eysinga Elias.CXXXVIII 0. Mayer, Staat und Kirche, in Realencycl. fiir Theol. und

Kirche XVIII 1906.CXXXIX Dorothy Canfield Fisher, Een Montessori-moeder, vert.

Mevr. J. J. Werker 1917.CXL A. Lunatscharsky, Le Travail educateur du Pouvoir des

Soviets en Russie, „Le Phare" 1919.CXLI The uniform Labour School, in „Soviet Russia" N.York vol. 30.CXLII Franz Oppenheimer, Theorie der reinen und politischen

Okonomie 1911.CXLIII M. P. Wilcocks, Towards new Horizons 1919.CXLIV Bertrand Russell, Roads to Freedom 1919.CXLV C. H. D. Cole, Labour in the Commonwealth. A Book for

the younger Generation 1919.CXLVI Edward Carpenter, De Beschaving, hare Oorzaak en hare

Genezing. Vert. P. H. met een inleiding van L. Tolstoi 1899.CXLVII Michel Bakounine, Oeuvres V 1911.CXLVIII Michel Bakounine, Oeuvres III 1908.CXLIX Sidney Osborne, The new Japanese Peril 1921.CL Romain Rolland, „Clarte" Fevr. 1922.CLI P. J. Proudhon, Idee generale de la Revolution au XIXe Siècle 1851.CLII Fritz Brupbacher, Marx und Bakunin 1922.

393

LITERATUUR

CLIII F. A. G. Tholuck, Bliithensammlung aus der morgenlandischenMystik 1825.

CLIV J. B. Meijer, Jan Pieterszoon Coen 1922.CLV B. de Ligt, De Jubileumfeesten en de Vlootwet 1923.CLVI Jos. Giesen, Nieuwe Geschiedenis. Het Antimilitarisme van de

Daad in Nederland, met een inl. van B. de Ligt 1923.CLVII Alexandra Kollontay, Workers Opposition in Russia. The

Dreadnought publ. 152 Fleetstreet London.CLVIII Pierre Ramus, Militarismus, Kommunismus und Antimilita-

rismus. Thesen zu einem Referat far den I. A. M. Kongress imHaag 1921. „Freie Menschen" Uerdingen a. Rhein.

CLIX J. M. Kenworthy in „Foreign Affairs" V no. 1.CLX L. Trotzky, „Bulletin Communiste" IV no. 30.CLXI K. Radek. „De Tribune" 26 Juni 1923.CLXII K. Radek, „Rote Fahne" 26 Juni 1923.CLXIII K. Radek, „Bulletin Communiste" IV no. 30.CLXIV J. Galy, „Le Libertaire" 8 juin 1924.CLXV N. Buch a r in, „Bulletin Communiste" IV no. 30.CLXVI „No more War" II no. 9.CLXVII Albert L i be r t a d, Le Travail antisocial et les Mouvements utiles.CLXVIII Max Nettlau, Verantwortlichkeit und Solidaritat in Klassen-

kampf. „Der Syndikalist" Berlin.CLXIX Rudolf Rocker, Keine Kriegswaffen mehr! Rede gehalten auf der

Reichskonferenz der Riistungsarbeiter Deutschlands, Marz 1919.CLXX Henry Drummond, De Opkomst van den Mensch. Bew. door

Mr. G. Keller Jr.CLXXI El isee Re clus, L' Evolution, la Revolution et I' Ideal anarchique.CUM Dr. J. P. Lotsy, Het tegenwoordig Standpunt der Evolutieleer 1915.CLXXIII Dr. Arthur Drews, Nietzsches Philosophic 1904.CLXXIV Dr. G. A. van den Bergh van Eysing a, Voorchristelijk

Christendom 1918.CLXXV Dr. G. A. van den Bergh van Eysinga, Die hollandische

radikale Kritik des N. T. 1912.CLXXVI P. Zondervan, Radicale Christusbeschouwingen 1915.CLXXVII K. F. Proost, De Bergrede 1914.CLXXVIII Rev. R. J. Campbell, The new Theology, including speeches

of Hall Caine and Bernard Shaw.CLXXIX William Stewart, J. Keir Hardie 1921.CLXXX Mr. M. des Amorie van der Hoeven, Over het Wezen der

Godsdienst en hare Betrekkingen tot het Staatsregt. Van eeninleiding en aanteekeningen voorzien door B. de Li gt 1917.

CLXXXI B. de Ligt, Christensocialisme en S.D.A.P. 1914.CLXXXII Paul Louis, Le syndicalisme francais clAmiens a St. Etienne 1924.

394

LITERATUUR

CLXXXIII B. de L igt, Anarchisme en Revolutie 1923.CLXXXIV B. de Li g t, „Opruiers"? Het dienstweigeringsmanifest voor de

Rechtbank te Utrecht verdedigd 7915.CLXXXV B. de Ligt, Verblijdt u te alien Tijde 1914.CLXXXVI Het Karakter van den B. v. C. S. Versiag van de achtste Jaarverg.

van den Bond van Christen-Socialisten te Amsterdam op 13 Mei 1915,waaraan voorafgaan twee reden door B. de Li g t en J. B. Th.HugenhOltz.

CLXXXVII Mr. J. Scott Du ck e r s, „Handed over". With foreword of T.E. Harvey M. P. 1917.

CLXXXVIII J. M. K euler s, De Oplossing van het militaire Vraagstuk, ofOntwapening volgens den H. Stoel 7921.

CLXXXIX A. Th. Bar t, Oorlog, Dienstdwang, Dienstweigering, of Hoegeraken wij tot een practisch Vredesideaal 1924.

CXC B. de Lig t, Veni sancte Spiritus, rede den ben Juni 1915 uit-gesproken in de Ned. Herv. Kerk te Eindhoven, naar aanleidingwaarvan hij door den commandant van het veldleger uit het instaat van beleg verklaarde gebied ten zuiden van de Waal werdverbannen.

CXCI Handelingen van de 99e Vergadering van de Algemeene Synodeder N. H. Kerk 1914.

CXCII F. M. Huebner, Geistige RevolutionAre in Holland, „DieTat" 1921 Heft 4.

CXCI II Prof. Clarence Marsh Case, Non-violent Coercion. A Studyin Methods of social Pressure 1923.

CXCIV Roma in Roll and, Mahatma Gandhi 1924.CXCV M. K. Gandhi, Speeches and Writings, with introduction of

Mr. C. F. Andrews. Madras 1922.CXCVI Paul Cohen P or the im, Asien als Erzieher 1920.CXCVII P. Krop otk in, Wederkeerig Dienstbetoon. Een factor in de

Evolutie. Voorafgegaan door Strijd voor het bestaan en weder-keerig Dienstbetoon door Dr. J. Mac Leod, vert. FannyMacLeod Maertens 1904.

CXCVIII Pierre Kropotkine, La Science moderne et I'Anarchie 1913.CXCIX Franz Oppenheimer, Der Staat. Sammlung „Die Gesellschaft...CC An tonio L a b ri ol a, Essais sur la Conception materialiste de

l'Histoire, trad. Alfred Bonnet 1902.CCI Benedetto Croce. Historical Materialism and the Economics

of Karl Marx 1914.CCII Georg Luk a cs, Geschichte and Klassenbewusstsein 1923.CCIII Clara Meijer Wichmann, Mensch en Maatschappij 1923.CCIV Dr. Maria Montessori, De Methode Montessori. Zelfopvoe-

ding van het jonge Kind 1976.

395

LITERATU UR

CCV Dr. Maria Montessori, Zelfopvoeding, Methode voor hetlager onderwijs 1922.

CCVI Hector Zoccol i, Die Anarchie, uebers. Siegfried Nacht 1908.CCVII H. J. Nieman, Het religieus Socialisme 1917.CCVIII B. de Ligt, H. J. Nieman en het religieus Socialisme 1918.CCIX ,,Opwaarts" no. 538, 539, 540.CCX B. Reyndorp, In den Greep van het Barbarisme. Een sociaal-

psychologische Diagnose van den Wereldoorlog, met een inl.van mew'. G. Kapteyn Muysken 1916.

CCXI G. Kapteyn Muys k en, Revolutie en Wedergeboorte. Meteen levensbeschrijving door B. Reyndorp 1921.

CCXII G. Kapteyn Muysken, Affirmatie 1907,CCXIII Augustin Guyau, La Philosophic et la Sociologie d'Alfred

Fouillee 1913.CCXIV Alfred Foullee, Nietzsche et l'Immoralisme 1920.CCXV Johannes Wendland, Handbuch der Sozialethik. Die Kultur-

probleme des Christentums 1916.CCXVI Dr. P. D. Ch an t ep ie de la Sauss a y e, Hetchristelijk LevenlI 1912.CCXVII Eduard von Hartmann, Die Krisis des Christentums in der

modernen Theologie 1880.CCXVIII Vincent van Gogh, Brieven aan zijn Broeder III 1914.CCXIX Compte-rendu du Congres International de la Paix, tenu a La

Haye (Hollande) du 10 au 15 decembre 1922 sous les auspices dela Federation Syndicale Internationale.

CCXX B. de Li g t, Directe Actie! De Antimilitaristen van de Daad ophet Vredescongres van het I.V.V. Een stem in de Woestijn 1923,

CCXXI Albe rt de Jong, De Praktijk van het Antimilitarisme 1921.CCXXII Verslag van de Conferentie van het I, A. M. B. to Berlijn 1923,

uitg. I. A. M. B.CCXXII I „B. I. A." Janv. 1924. Edition du Bureau International Antimilitariste.CCXXIV G. L(ukacs), „Kommunismus" Mai 1920.CCXXV Clara Meijer Wichmann, Bevrijding 1924.CCXXVI Clara Meijer W ich m a n n, Misdaad, Straf en Maatschappij 1920.CCXXV II Max Nettlau, Errico Malatesta 1922.CCXXVIII Rudolf Rocker, Johann Most, Das Leben eines Rebellen 1924.CCXXIX Paul Gil 1e, Esquisse d'une Philosophie de la Dignete humaine 1924.CCXXX Dr. Ludwig Oppenheimer, in Grundideen des politischen

Lebens der Gegenwart, „Die Dioskure" 1921.CCXXXI Ernest Jones, Social Aspects of Psycho-Analysis 1924.CCXXXII Dr. H. W. Ph. E. van den Bergh van Eysinga, Eros, een

boek van Liefde en Sexe 1920.CCXXXIII Paul Krische, Marx und Freud. Neue Wege in der Welt-

anschauung und Ethik der Freidenker 1922.

396

LITERATUUR

CCXXXIV An Outline of Psychology. Plebs Textbooks no. I.CCXXXV Dr. A. Maeder, Genezing en Ontwikkeling in het Zieleven, vert.

Van Suchtelen, inl. Dr. J. R. Katz 19i9.CCXXXVI Dr. W. H. Cox. Gevoel en Verstand in de Psychologie en in het

Leven 1916.CCXXXV II J. H. van der Hoop, Zelfverwerkelijking in Mensch en Maat-

schappij. Holl. Drukkerij.CCXXXVIII Dr. med. Vera Strasser, Psychologie der ZusammenhAnge und

Beziehungen 1921.CCXXXIX Leo N. Tolstoi, Padagogische Schriften I 1911.CCXL P. Blonsky, Die Arbeitsschule 1921.CCXLI Dr. Julius Eisen s t a d t e r, Montessorisystem und proletarische

Erziehung 1923.CCXLII Helen Parkhurst, Education on the Dalton Plan, with introd.

by T. P. Nun, and contributions by Rosa B as e t t and Others 1924.CCXLIII M. Audemars et L. L a f endel, La Maison des Petits de l'Institut

J. J. Rousseau 1923,CCXLIV A. Fa ria de Vase on cel 1 o s, Une Ecole nouvelle en Belgique.

avec preface de A. Ferriere 1915.CCXLV A d. Ferrier e, l'Ecole active I, II 1922.CCXLVI Rudolf Lehmann, Die padagogische Bewegung der Gegen-

wart 1922.CCXLVII Leonhard Rag a z, Die padagogische Revolution 1920.CCXLVIII Edmond Holmes, What is and what might be. A study of Educa-

tion and elementary Education in particular 1917.CCXLIX F. Domela Nieuwenhuis, De Geschiedenis van het Socia-

lisme III 1902.CCL „Die Friedenswarte" XXIV No. 11-12.CCLI Vol tairine de Cleyre, Selected Works, edited by Alexander

Berkman 1914..CCLII Dr. med. et phil. Franz Oppenheimer, Die sozialeFrage und der

Sozialismus. Eine kritische Auseinandersetzung mit der marxistischenTheorie 1912.

CCLIII Michel Bakounine, Oeuvres I 1912.CCLIV Magnus Schwantje, Das Recht zur Gewaltanwendung 1922.CCLV B en zi o n Liber, The Child and the Home 1923.CCL VI M. Guy a u, Esquisse d'une Morale sans Obligation ni Sanction 1885.

397

REGISTER

REGISTER

De cijfers tusschen haakjes verwijzen naar de literatuurlijst op blz. 389-397.

Adler, F. 196, 197Aertnys, J. XXXIIAlders, seinwachter 203Alexander de Groote 223Almskoug, dienstweigeraar 313Amorie van der Hoeven, Martinus des

(CLXXX) xix, XXXVIII, max, 264Amos xxiii, xxvir, 2, 3, 14, 18Anaxagoras 379Angell, Norman 219, 221, 223, 225, 231Angelus Silesius 337Apeldoorn, G. J. van xviiiAristoteles XLVII, 46, 379Asquith 69Audemars, M. (CCXLIII) LXIIIAugustus, keizer 255Aurelius Augustinus (X) XLVII, 6, 7,

219, 221, 222, 223, 225, 231

Baars, A. 130Babeuf, 342Bakker, S. K. (CXXVI) 265Bakoenin, M. (CXLVII, CXLVIII,

CCLIII) XXXIX, XLVII, XLVIII, 267,290, 302, 307, 308, 315, 321, 323, 332,333. 342, 377

Barak 108Bart, A. T. (CLXXXIX) XXXIIBauer, C. F. XLVIIBavinck, Dr. H. (XXVIII) )(ix, 21Bebel 50, 53Begemann, Sien xxix, xxxBellet, D. (LII) 91Bergh van Eysinga, Dr. G. A. van den

(CL XXIV, CLXXV) xv, XVI, XXIIBergh van Eysinga, Dr. H. W. Ph. E.

van den (CXXI, CCXXXII) xv, XVI,xxv, Law, 254, 329, 330

Bergh van Eysinga Elias, Dr. J. van den(CX XXVII) XXII

XXVI

Berkman, A. (CCLI) 342Berlage, Dr. H. P. (XXIX) xuv, 24Bernhardi, generaal 92, 94, 158, 159Bernstein, E. (LXXX VII) )(ix, 65, 148Bethmann Hollweg, von 53, 261Bierens de Haan, Dr. J. D. 284Biedermann XLVIIIBismarck 7, 87, 91, 261BjOrklund, C. J. 313, 342Blonsky, P. (CCXL) LXIIBoecharin (CLXV) 374, 375Boehme, J. 323Boehmer, H. (CXXXIII) 278Boelgakoff LxBolderhey F. 205Bolland, prof. xv, xvi, xvirr, 285, 378Bolton, D. J. 213, 214, 232Bomans, Mr. 136, 311Bornmelje, J. XVIII, L, 345, 346Bonifacius VIII 21, 178, 276, 281Borel, H. (XCIX, CII, CIII) 164, 166Borst, zendeling 133-.134Bosboom, minister 136, 145Bosch Kemper, de 264Bourtseff 91Brailsford, H. N. (LXV) 70, 95, 96,

321, 375Brandeburg, prof. E. (CXXII) 261Briand 368Bruins, ds. 135, 136, 138, 139, 140Brupbacher, F. (CLII) 342

Cachin 343, 344Caillaux 101Callenbach, Dr. J. R. (I) 2, 11Calvijn 262, 263, 270Campbell, R. J. (CLXXVIII) XVIIICanfield Fisher, Dorothy (CXXXIX) 288Cannegieter, prof. 286Carlyle, Th. lux, Lxvrif

401

REGISTER

De cijfers tusschen haakjes verwijzen naar de literatuurlijst op blz. 389-397.

Carpenter, E. (LVIII, CXLVI) xLiv, 79,91, 97, 303

Caspari, kardinaal xxxiiCastro 96Celsus 256Chamberlain 43Chantepie de la Saussaye, Dr. P. D.

(CCXVI) XLVIIIChen Huan Chang, Dr. 166Christensen, dienstweigeraar 313Chwang Tze 171Clemens xLviiCleyre, Voltairine de (CCLI) LxiCoen, J. Pzn. 42, 43, 160, 355, 357, 358,

359, 360Cohen Portheim, P. (CXCVI) xxxvCole, C. H. D. (CXL V) XL, 293-299Collem, A. van XLVIIIColijn, H. 10, 55, 56, 76, 77, 317, 355,

359, 360, 363, 364, 365, 366, 368Comte, A. (CIX) 177, 267Constantijn, keizer 274Copernicus 378Cort van der Linden, minister 77, 142,

145, 153Cox, Dr. W. H. (CCXXXVI) tauCrispi 7Croce, B. (CCI) xxxvin

Dalloz 274Darwin 379Daubanton, prof. 286Dawes 368Decatus, S. 78Delbriick 97Democritus 379Denifle 278, 342Denikin 282Deyssel, van 284Dickens 284

Diepenhorst, Mr. P. A. (CXXIII) 263Dillen, J. G. van 65Dionysius Areopagita XLVII

Doesburg, Th. van lamDomela Nieuwenhuis (XVIII, CXXXV,

CCXLIX XLIV, LXV, 11, 278, 329,330, 350

Dontonville, J. (LIII) 91Drews, Dr. A. (CLXXIII) 262Drion 310Drummond. H. (CLXX) xi, 379

Ebert 51Eckhart xv, xxix, 275, 337, 346Eduard VII 90, 356Eeden, F. van xii, 159, 284Eisenstadter, Dr. J. (CCXLI) LXIIEldering, ds. xxxviiEmerson xixEngelhardt, E. (CVIII) 175Engels, F. (LXXVI, LXXXII, CXIII,

CXIX) xix, 16, 120, 147, 151, 185,236, 245, 267, 278, 292, 384

Enka (VIII) 6, 216, 356Eusebius Pamphyli (CXXX) 274

Faber, E. (XCVII) 163Fabius, prof. D. P. D. (XVI, XLVIII)

XXI, 8, 9, 88Faria de V asconcellos, A. (CCXLIV)

LXIIIFedder, J. (LXVI) 102, 109Fenner Brockway, A. 317, 375Ferrer, F. 352, 353, 355Ferrie're, A. (CCXLV) LxinFichte, J. G. (XXXVI) xxv, XLVII,

LXIII, 28, 33, 35, 118, 267, 280,288, 302

Fichte, I. H. (CXI) 177Filips II 221, 231

402

REGISTER

De cijfers tusschen haakjes verwijzen naar de Iiteratuurlijst op blz. 389-397,

Fimmen, E. 366Flier, ds. van der 357Flier, Mr. Dr. M. J. van der (LXXXI)

146Forke, prof. A. (CV) 166Fouillee, A. (CCXIV) xisFourrier 354Fox 320Franciscus van Assisi 259, 275Frank 50Frans Ferdinand, aartshertog 43Fried, A. H. LxvFrobenius, H. (XLIII) 70, 73, 93, 94Froebel LXIIIFugger 261

Galy, P. (CLXIV) 374Gandhi, M. K. (CXCV) XXXVGavan Duffy, P. 213, 215, 216, 217,

224, 232Geizman LIVGerlach, von 8Gezelle xxxiGideon 108Giesen, J. (CL VI) XXIX,

xxxvii, xxxviii, 330Gille, P. (CCXXIX) LxiGoes, F. van der xii, 91, 101Goethe XLVIIGogarten (LXXIII) xxv, xLvi, 118Gogh, V. van (CCXVIII) xxii, xLvinGoldman, Emma LIV, 342Gorter, H. (XLII) xiv, 36, 59, 65, 102,

284, 342, 379Gounelle, E (CXXVI) 265Graham 342Greef, G. de (LXXXV) 147Gregorius VII 276Greulich, H. (LXXXVIII) 148Grlsar 278

Groen van Prinsterer (XII, XIII, XIV)XXI, XXIV, 7, 8, 88

Groenendaal, dienstweigeraar 308-319,321-325, 330, 332, 356

Grotius 280Gruyter, J, de 339-344Guillaume Lx, 342Gumplowicz, L. (XL) xxxvi, 46Guyau, A. (CCXIII)

Guyau, M. (CCLVI) XLIV, LX

Haase 53Hackmann, H. (CIV) 166Hagemeijer, dienstweigeraar 357Hamel, van 38, 159Hardie, Keir xvin, xixHarinck, Th. 309Harmsen, H. A. F. LxviHartmann, E. von (CCXVII) xv, xisinHartog, Dr. A. H. de (XXIII) xiv, xvi,

XVIII, xxii, 18Hegel (LXX IV) xv, xLvri, 33, 35, 119,

267, 280, 288, 297, 302, 346Heide, A. van der (CXXXIV) 278Hendrik VIII 279Heraclitus 378, 386Herriot 368Heutsz Jr., van (XCVI, XCVII) 158, 159Heutsz Sr., van 159Heymans, prof. G. (LXX) 104, 123, 136Hindenburg 159Hiro Hito 316-319, 323Hobbes (CXII) 176-178, 277, 280Hoeve, A. H. van der (XXIV) 19Hofer, gebr., dienstweigeraars 313HOlderlin 337Holmes, E. (CCXLVIII) raniHoop, Dr. J.E.van der (CCXXXVII)LxnHosking, G. 368Huchet 282

403

REGISTER

De cijfers tusschen haakjes verwijzen naar de literatuurlijst op blz. 389-397.

Huebner, F. M. (CXCII) xxxivHugenholtz, J. B. Th. (CLXXXV1) xxxiHumbert Droz, J. (CXX VII1), xxxiii,

265Humboldt xmin

Ibsen, H. XVI, 20, 22Innocentius III 276

Jan zonder Land 276Jartschoek LIVJeremia 120, 166Jesaja 165, 166, 177, 272Johannes 129Jones, E. (CCXXXI) LxiiJong, Alb. de (CCXXI LV, 309Jong, A. R. de (V) xviir, XX, XXII, XXVII,

XXXI, 14, 345, 346, 347, 348Jong, Dr. K. H. E. de (CVI) 166, 254Jonker, Dr. A. J. Th, 245

Kajaphas 123, 124, 125, 128, 129Kant (LXIII) xLvii, 93, 267, 288, 302,

378Kapteyn Muysken, Mevr. G. ,(CCXI,

CCXII) xmv, xLv, 329, 330Kautsky, K, (LXXXVI, LXXXIX) xix,

50, 53, 62, 148, 278, 374, 375Keller, Helen 20Kerensky 343Kern 284Kernkamp 159Ketteler, von 8Keulers, pastoor (CLXXXVIII) xxxllKhoeng Foe Tze 171, zie Kong-tseKingsley xixKipling, R. 85, 281Kleerekoper 138, 145Kloos, 284Knappert, ds. L. 11

Knottenbelt, J. 1Kollontai, Alexandra (CLVII) 342, 372Koltsjak 282Kong-tse 163, 164, 166, 177, 272, zie

Khoeng Foe TzeKrische, P. (CCXXXIII) LxiiKropotkin, P. (CXC V II, CXCVIII)

xxxvi, xmv, 267, 315, 321, 323, 325,342

Krupp 61Kruyt, J. W. XVII, XVIII, XIX, XXXIII,

XXVII, XVIII, XXXII, XLI, 138, 345-348Kruyt Hogerzeil, Truus (LXXI) v, xvii,

XVIII, XIX, XXII, XXVII, XXIX, XXXVI,77, 107, 182, 191, 345-351

Kurtz 285Kutter, H. (CXXV) 265Kuyper, Dr. A. (VI, XIX, XXXIII) ix,

X, XII, XXI, XXIV, 4, 12, 18, 22,25, 26, 33, 75, 76, 77, 118, 264, 265

Laar, Mr. Dr. A. R. van de 4, 18Labriola, A. (CC) xxxviuLabriola, E. (LXXXI V) 147Lafendel, L. (CCXLIII) mallLamennais, de XII, 284Landauer, G. LXVIII, 337Lao-tse xxxvi, 169, 170, 318Lask, Bertha 336Lasson, A. (LX) XLVII, 91, 92, 228Laufenberg, H. (XLIX, LXVI1) 89, 103Lea, H. (XLIV) 70, 71, 72, 73, 86, 94,

158Ledebour 53Leenmans, H. A. 1Legge, J. (C) 166, 284Lehmann, R. (CCXLVI) LXIIILenin LIV, 181, 211, 223, 263, 340, 374Lensch 53Leopold 175, 356

404

REGISTER

De cijfers tusschen haakjes verwijzen naar de literatuurlijst op blz. 389-397.

Lessing 284Liber, B. (CCLV) LXIIILichtenberg 286Liebknecht, K. LIII. 53, 54, 55, 57, 60,

140, 142, 196Liem Bwan Tile 167, 170-175Limburg Stirum, gouverneur gen. van

133, 134Limburg Stirum, Mevr. van 133Lipsius XLVIIILodewijk XIV 85Lodewijk XVI 221Loenartscharsky, A. (CXL) 288, 354Lombroso 378Lotsy, Dr. J. P. (CLXXII) 381Louis, P. (CLXXXII) xxxxLoyola 355, 371Lukacz, G. (COIL CCX XIV) xxxvin,

LV, LVILuther, M. Lxm, 21, 139, 140, 260,

261, 262, 266, 270, 278, 342, 357Luxemburg, Rosa 342

Machiavelli 355, 371, 373, 376Machno LIVMacSwiney 311Maeder, Dr. A. (CCXXXV) mutMagnin, generaal 363Malatesta LXI, 342Man, H. de (XLV) 75Maran, R. LXVIIIMarchant, Mr. 310Marsh Case, prof. Clarence (CXCIII)

XXXVMarx (XXXI, L XXV, CXIII) XIX,

XLVII, 16, 23, 26, 32, 33, 119, 125,139, 147, 148, 149, 153, 179, 236,267, 288, 290, 292, 302, 315, 320,321, 323, 324, 342, 365, 369, 377,378, 385

Matthias, L. 342Matthieu, J. (XXXVIII) 34Maurenbrecher, Dr. M. (CXXVI) 265Maurice xixMauricius 342Maximilianus, dienstweigeraar 166Maximoff LIVMayer, 0. (CXXXVIII) 280Mehring, F. (CLXXII) 274, 278, 342Mendels 38Meng-tse 165, 166Mercier, kardinaal 282Mereschkowski 342Meijer, J. B. (CLIP) L, 338Meijer Wichmann, Clara (CCIII,

CCXXV, CCXXVI) xxxlx, XLIV, L,LI, LVIII, 336-339

Michels, R. 7, 66Mierop, L. van XXXIII, LMitrofanof, von 97Mi-tse (XCVIII) 162, 177Montessori, Dr. Maria (CCIV, CCV)

xxxix, 287, 288, 289, 353, 354Morel, E. D. (1,1 90Morris xixMost, J. LXIMozes XXIIIMratschny LIVMultatuli 11, 22, 265, 289Mun, A. de (VII) 4, 5, 18Miinzer, T. 266, 341

Napoleon 86, 280, 373, 376Napoleon III 87Naumann (CXXVI) 265Nettlau, M. (CLXVIII, CCXXVII) LXI,

342, 377Newton 213Nicolaas van Cusa 382Nicolaas II, czaar 101

405

REGISTER

De cijfers tusschen haakjes verwijzen naar de literatuurlijst op blz. 389-397.

Nicolai, prof. 321Nieman, H. J. (CCVII, CCIX) 30.1Niermeyer, prof. 168Nietzsche, F. (XCI) xx, xxi, XXIX, XLV,

19, 20, 22, 94, 152, 157, 215, 255, 261,288, 346, 349, 379, 383

Noort, ds. J. J. van 161Nordau 284Novalis 337Nuys 91

Odysseus 283Oppenheimer, Dr. L. (CCXXX) LXIOppenheimer, prof. F. (CXLII, CXLIX,

CCLII) xxxvi, rawOrigenes XLVII, 256Ort, minister 145Osborne, S. (CXLIX) 316Otto IV 276Owen 26

Palmerston 95, 96Pankhurst, Sylvia LxiPannekoek, Dr. A. xxrv, Lxi, 50, 52,

53, 54, 73, 342Parkhurst, Helen (CCXLII) manPassy, prof. P. (CXXVII) 209, 265Perk, J. 284Pestalozzi LXIIIPeter de Groote 274Peursem, ds. van xxnPfannkucher, Dr. (CXX VI) 265Pfemfert, F. mu, try, LXI, 342Pfleiderer XLVIII

Picardt, ds. J. 132Pius IX 281Pius X xxi, 144Plato XLVIIPlautus 277

Plinius 256Ploegsma XXXVIIIPoincare 368Pop, minister 319Postuma, minister 137, 145, 202Pradt, abbe de 87Prometheus 333Proost, Dr. K. F. (CLXXVII) XVProudhon, P. J. (CLI) mall, 22, 354

Quack, Mr. H. P. G. (XV, XXII,XXXII, LXXVIII, XC) xxx.rx,7, 18, 26, 88. 139, 149, 264, 278, 332

Quark 49, 50Querido 20

Raaymakers s.j., Mr. Dr. C. xxxnRabelais lamRade, M. (XLVI) 78, 79Radek, K. (CLXI, CLXII, CLXIII)

51, 366, 367, 373, 375, 376Ragaz, prof. (CCXLVII) xxxm, LXIIIRamus, P. (LXXXIV, CLVIII), 147,

342, 352, 373, 375Rauschenbusch, prof. W. (CXXVI) 265Ravesteyn Jr., Dr. W. van (XXXIX)

38, 95Reclus, E. (CLXXI) xrv, 380Remus 273Resink, Dr. A J. xxvReventlow 366Reyndorp, B. (COX, CCXI) xmvRichardson, R. K. 213, 219, 221, 222,

224, 225, 231Roberts, lord '71, 94, 158Robin, P. LxinRocker, R. (OLXIX, CCXXVIII) mu,

342, 377Rohrbach, P. (LXI) 92, 96, 97, 158

406

REGISTER

De cijfers tusschen haakjes verwijzen naar de literatuurlijst op blz. 389-397.

Roland Hoist van der Schalk, Henriette(XCII, X CIII, XCIV, XCV) xxxin,xxxvm, Lvrn, Lx, 35, 154, 232-237,241, 244, 245, 349

Rolland, R. (CL, CXCIV) xxxv, 335Romulus 273Roosevelt 158Rothschild, lord 95Rousseau, J. J. 280, 283, 303, 307Royen, H. J. B. van (LV) 91Ralik, 0. 342Ruskin, J. (LXXII) xm, xiv, lux, 61,

116, 117, 223, 224, 284Russell, B. (CXLIV) 293Ruys, minister 317Ruyter, de 42, 160, 357

Sabatier, A. (XXXV) 27Sala ed Abarca, della 355Salisbury 87Salomo 64, 304Sassonof 97Savigny, onderwijzer 312Savornin Lohman, Jhr. Mr. A. F. de

(XLVII) 73, 74, 75, 77, 78, 87, 98,99, 101

Schapiro LIT, 342Scheidemann 51, 362Schelling xisn, 302Schiller JamSchlageter 366Schleiermacher =II, 280Schmidt, F J. (XXVI, XXX) 19, 25Schmitt, E. IL (XXXIV, CXVIII,

CXXXI) 26, 120, 151, 228, 274,306, 352

Schmuller, A. rani, rawSchopenhauer xv, 20, 22, 63, 288, 346Schreuder 131

Schwantje, M. ( CCLIV)Scott Duckers, Mr. J. (CLXXXVII)

xxxuSeeley, prof. J. R. (LXIV) 94, 114, 130,

158, 159Senden, G. H. van xvnShaw xmvSlotemaker de Bruine, Dr. J. R. (III)

xm, xu, 4, 17, 18Simson 161Sinclair, U. (CXXX VI, CXXXVII) 279Sneevliet 131Socrates xrvn, 320Sombart, W. (XXX V II) xxv, 29, 30, 35,

36, 79, 90, 247, 354Souchy, A. 342Speenhof 285Spencer, H. 267Spill, Mr. Dr. J. H. W. Q. ter 40, 41Spinoza 280, 350Stang, aalmoezenier 282Steffen, G. F. (LVI, LVII) 91, 94, 96, 98Steinmetz, prof. S. R. (LXV1II) 104Stenhuis LXIVStewart, W. (CLXXIX) xviiiStocker, Dr. Helene (CXVII) 212StOckl, Dr. J. xxxitStrasser, Dr. Vera (CCXXXVIII) VIII,

LXIIStrauss, V. von (CI) 166Suso 275, 346

Tak, P. L. xviiTauler xv, 346Tellegen 140Teng Sioe Hie 167Tertullianus 230Terweij, dienstweigeraar xivTholuck, F. A. G. (CLIII) 350

407

REGISTER

De cijfers tusschen haakjes verwijzen naar de literatuurlijst op blz. 389-397.

Thoma, L. 181Thomas van Aquino 29, 289Thomas van Kempen 275Thomson 42, 357Thorbecke 88Tillemont 166Tolstoi, L. (CXLV1, CCXXXIX) xtv,

Lx, Lai, 20, 26, 120, 185, 197, 213,219, 220, 225, 256,321, 322, 323, 325

284, 300-308, 315,

ninnies, prof. P. (LXII, CX) 92, 177Torquemada 355Traub, G. (CXXVI) 265Treitschke 92, 94, 157Treub, minister 137, 202Troeltsch, Dr. E. (CX X, CXXIV) 253,

256, 260, 263Troelstra, Mr. P. J. (XLI) 38, 46, 58-62,

63, 64, 65, 67, 102, 137, 141, 190, 362Trotzky, L. (XCII, CLX) 211, 233, 340,

367, 373, 374, 375, 376Tscherkesoff, W. (LXXXIII, LXXXIV)

147Tze Loe 171

Vaillant Couturier 374Valeton Dr. I. J. P. (II) 2Valter, M. P. C. (LIV) 91, 101Vandervelde, E. (LXXIX) 141Verlaine, 284Vilkens 342, zie WilckensVinogradoff, prof. P. (LIX) 91Visser, minister Dr. J. Th. de 161, 354Visser, L. de 62Voltaire 280Vries, Mej. E. A. de 213, 231

Vries, Hugo de 381Waal Malefijt, minister de 10Wagner xxiWallace, A. R. (IX) 6Wehberg (CCL) LxvWelzenbach, F. J. (IV) XXIII

Wendland, J. (CCXV) XLVI, XLVII

Werker, Mevr. xxxixWibaut, F. M. (XXI) 14, 136, 137, 140Wibaut Berdenis van Berlikom, Mevr.

143Wichmann, Clara zie Meijer WichmannWiessing, Mr. LIIWilckens LIV, zie VilkensWilhelm, keizer 261Wilhelm, kroonprins 70Willem III, stadh. 86Willem I, koning 11Willem II, koning 11Willem III, koning 11, 356Wilhelmina, koningin 11, 12, 13, 39, 42,

43, 160, 190, 317, 356, 357, 358, 360Willcocks; M. P. (CXLIII) 293Wolf heim, F. (LXV1I) 103Wollin LIV, 342Wullens 34`!Wijnkoop, I). 145

Zaadi, Moesleddin 350Zee, D. van der XX, XXV, XL

Zetkin, prof, LXIV

Ziegler, L. (LXXVII) 125, 126Zoccoli, H. (CCVI)Zola 20, 285Zondervan, P. (CLXXVI) XV

408

INHOUD

INHOUD

INHOUDBiz.

OPDRACHT V

INLEIDING VII

TIEN JAREN STRIJD LXVII

De synode en de onafhankelijkheidsfeesten 1Kerk, cultuur en maatschappij 19Socialisme en religie 27Lood om oud ijzer 37Futuristische vrijzinnigheid 38Weg met Coen 1 42De schuld der kerken 43Een militaristische redeneering 45De nationale en de internationale idee. .. 45Moderne devotie 55Karl Liebknecht 57Troelstra's Kerstrede 58Historisch.empirisch realisme 62Redelijk offer 67De „Times" spreekt de waarheid 68Zakenpolitiek 73Het imperialisme 79Oorlog 104Militarisme 105Positie der kleine staten 105Karakter der staatshandhaving 106Het nationale en het internationale 107Alle cultuur bedreigd 108Alle staten aanvallers 109Verantwoordelijk spelbreken 110Strijden met perspectief 112Lot en daad 114De zin der vervolgingen 123

411

INHOUD

Blz.

Nederland en Indie 129Zending en regeering 133Strijden op hooger plan 134Daad en woord 135Anti,socialistische actie? 141Toorn der S D A P 145Overgangsproblemen 146Defensief imperialisme 156Wat zult gij doen ? 160Oostersch antimilitarisme 162De staatsleer van Hobbes 176De beteekenis van het historisch materialisme 178Omwenteling en oorlog 180Staking 182Productieve associatie 204Geestelijke weerbaarheid 213Dwang en drang 232De Internationale School voor Wijsbegeerte . 245Christendom en revolutie 252Christendom, kerk en staat 272Over universiteiten 283Revolutie en persoonlijkheid 290Persoonlijkheid en organisatie 296Terug tot de natuur? 300Herman Groenendaal of Hiro Hito 308„Opruier" 319Opruiing 322Satan en Prometheus 332Geen onwaardige strijdwijzen 334Clara Meijer Wichmann 336Over de russische revolutie 339Truus Kruyt Hogerzeil 345

412

INHOUD

Blz.

Jeugd en samenleving 352Christus, Coen en Colijn 355Een streep door onze rekening 360Revolutie, anarchisme en antimilitarisme 368Revolutie en evolutie 378LITERATUUR 387REGISTER 399INHOUD 409CORRIGENDA 415

413

CORRIGENDA

CORRIGENDA

Men leze opblz. 20 r. 19 v. b. teleologie p. v. teleogieblz. 22 r. 9 v. b. psychologisme p. v. pychologismeblz. 73 r. 7. v. b. XLIII p. v. XLIVblz. 141 r. 5 v. o. LXXIX 11 p. v. LXXIXIIblz. 256 r. 9 v. o. quietisme p. v. queltismeblz. 269 r. 9 v. o. Of bevestigt p. v. Bevestigtblz. 274 r. 14 v. b. CXXXI p. v. CXXIblz. 347 r. 8 v. .b. sibyllijnsch p. v. sybillijnschblz. 356 r. 6 v. b. Eduard VII p. v. Eduard VIIIen late op blz. 321 r. 2 v. o. (CXLII) vervallen.