Tiden hawwe tiden - Friese Rassen en Gewassen · Het zeekleigebied 3.7. Het weidebedrijf 3.8. De...

Tiden hawwe tiden

Johannes Spyksma

TIDENHAWWETIDEN

EengeschiedenisvandeFrieseenmetFryslânverwantedierenrassen,landbouwgewassenenfruitrassen

JohannesSpyksma

Sumar,oktober2017

INHOUD

INLEIDING

FRIESEAGRARIERS,HUNACTIVITEITEN,HUNPRODUCTENENDEDAARBIJBEHORENDEDIERENRASSEN,LANDBOUWGEWASSENENFRUITRASSEN

Hoofdstuk1Vanhetbegintot1000naChr.

1.1. Eenmeerpermanentebewoningvandezandgronden

1.2. BoerenindeKleistreek1.3. Eigendomsrechten1.4. Vrijenenonvrijen1.5. Handel1.6. Dieren1.7. Landbouwgewassen1.8. Fruit

Hoofdstuk2DelatereMiddeleeuwen(1000-1500)

2.1. Friesevolkswetten2.2. Huurboeren2.3. Delandbouwstaatinaanzien2.4. Onlusten2.5. Kloosterkronieken2.6. Pastorieplaatsen2.7. Delandbouwgebieden2.8. Handel2.9. Hetpolderbestuur2.10. Dieren2.11. Landbouwgewassen2.12. Fruit

Hoofdstuk3Dezestiendeeeuw(1500-1600)

3.1. Voorspoed3.2. Tegenslag3.3. Hetboerenhuis3.4. Landerijen3.5. Eigendomsverhoudingen3.6. Hetzeekleigebied3.7. Hetweidebedrijf3.8. Dedalgrondenenzandgronden3.9. Dieren3.10. Landbouwgewassen3.11. Fruit

Hoofdstuk4Dezeventiendeeeuw(1600-1700)

4.1. Tegenspoed4.2. Verhoudingbouwlandengrasland4.3. Hetboerenhuis4.4. Decultuurgrond4.5. Bedrijfsgrootteen

eigendomsverhoudingen4.6. Hetweidebedrijf4.7. Deakkerbouw4.8. Dezandgronden4.9. Overheidsmaatregelen4.10. Dieren4.11. Landbouwgewassen4.12. Fruit

Hoofdstuk5Deachttiendeeeuw(1700-1800)

5.1. Op-enneergaandetijden5.2. Hetboerenhuis5.3. Deveehouderij5.4. Derundveepest5.5. Deakkerbouw5.6. Dieren5.7. Landbouwgewassen5.8. Fruit

Hoofdstuk6Denegentiendeeeuw(1800-1900)

6.1. Eenbewogentijdvak6.2. Tweeërleilandbouwcrisis6.3. Landbouwonderwijs6.4. Vernieuwingen6.5. Particuliereorganisatiesencoöperaties6.6. Boerenarbeider6.7. Boerenlandheer6.8. Deakkerbouw6.9. Hetweidebedrijf6.10. Dezandgronden6.11. Detuinbouw6.12. Dieren6.13. Landbouwgewassen6.14. Fruit

Hoofdstuk7Detwintigsteeeuw(1900-2000)

7.1. Ingrijpendeveranderingen7.2. Voortgaandemechanisatie7.3. Nieuweorganisatievormen7.4. Depositievandearbeiders7.5. Delandbouwcrisisindejarendertig

4

7.6. Pachtengrondprijzen7.7. Denaoorlogseperiode7.8. Schaalvergroting7.9. Ruilverkaveling7.10. Hoogwater,waterschadeenverzilting7.11. Waterschappen7.12. Waterenlicht7.13. Ziektebestrijdingbijhetvee7.14. Kunstmatigeinseminatie(KI)7.15. HetLandbouwonderwijs7.16. Landbouwvoorlichting7.17. Fusies7.18. Verbreding7.19. Landbouwenmilieu7.20. Landbouwennatuur7.21. Agrarischenatuurverenigingen7.22. Debiologischelandbouw7.23. HetEuropeeslandbouwbeleid7.24. Eentoekomstbeeld7.25. Dieren7.26. Landbouwgewassen7.27. Fruit

Hoofdstuk8Eenentwintigsteeeuw(2000-2017)

8.1. Landbouwinbeweging8.2. Afnameaantalboeren8.3. Beterespreidingvandeexport8.4. DairyValley8.5. Provinciaalbeleid8.6. Agrobiodiversiteit8.7. Eenanderelandbouw8.8. DeStreekboer8.9. Hetvoedselvraagstuk8.10. Derdecrisis

SAMENVATTING

REGISTER

ILLUSTRATIEVERANTWOORDING

5

INLEIDING

In2005werdinSumaralsonderdeelvan'ItGrieneNêst'hetKenniscentrumvoorFrieseRassenopgericht.DitCentrumwerdvanaf2018gevestigdbijhetFriesLandbouwmuseumteGoutum.Hetiseenonderdeelvanhet‘PlatformFrieseRassenenGewassen’.HetCentrumheefteenzestaltaken:Hetverzamelt,voorzovermogelijk,Friesedieren-,landbouwgewassen-enfruitrassen.Totdierassenwordengerekend:•dierenengewassendieinFryslânhunoorspronghebben,omdatzedaardoordebewonersontwikkeldzijn;•rassendievanbuitendeprovinciekomenenerverbouwdofgehoudenwerdenofworden.Alszeernogzijn,wordenderassendiebeantwoordenaandeeerdergenoemdekenmerkendoorhetKenniscentrumbijeengebracht.

DebetreffenderassenwordendoorhetCentrum,ookalszenietmeervoorkomen,aandehandvanliteratuur,observatieseninbrengvanervaringsdeskundigengedocumenteerdengeconserveerd.Hiertoewordenuitgebreidebeschrijvingenuitgebracht.

HetKenniscentrumrekenthetverdertothaartaakhetpubliekoverdebetreffenderassenteinformerenofvoortelichten.Daartoewordendemonstratietuineningerichtenwordenbrochures,dia-ofpowerpointpresentatiesuitgebracht.Excursiesenlezingendienenhetzelfdedoel.

Voorleerlingenvanhetbasisonderwijswordteenscholenprogrammaontwikkeldenuitgevoerd.Hetvoortgezetonderwijswordtookbijdeeducatieveactiviteitenbetrokken.

HetKenniscentrumisnietalleeneenorganisatiedieinformerende,voorlichtende

eneducatieveactiviteitenuitvoert.Debetreffenderassendienen,omzetekunnenbehouden,ookzoveelmogelijkdoorhobbyistenenberoepsuitoefenareninpraktijktewordengebracht.Eenvoorbeeldvanheteersteishetaanhobbytuindersbeschikbaarstellenvandaarvoorinaanmerkingkomendezadenvanlandbouwgewassen.Hetberoepsmatiggebruikkrijgtgestaltedoorhetontwikkelenvanagrarischestreekproductenmetbehulpvandedaartoegeschikterassen.Hierbijgeldt-zoalseerdergemeld-hetuitgangspuntdatdebetreffendeproductenopeenofanderewijzeeenduidelijkebindingmetdeprovinciehebben.HetuitgangsmateriaalisinFryslânontstaan,ofhetisomdathetergedurendelangetijdvoorkwam(ensomszeldzaamgewordenis)totdeagrarischecultuurhistorievandeprovinciegaanbehoren.TotdetakenvanhetKenniscentrumbehoorteveneenshetontwikkelenvanvormenvancultuurtoerismewaarmeedeFrieseRasseninverbandkunnenwordengebracht.

Deagrarischegeschiedenis

OmdebijhetKenniscentrumbehorendetakentekunnenuitvoeren,kunnenlessenuithetagrarischeverledenvanFryslângetrokkenworden.Methetoogophetverzamelenmoetduidelijkzijnwelkerassenindeprovincievoorkwamenenwat-alszeernogzijn-deredenisomzeindecollectieoptenemen.

Deagrarischegeschiedenisleverteveneensgegevensvoorhetdocumenterenvanderassendieindeprovincievoorkomenofvoorkwamen.Zeworden-medemethetoogophetontwikkelenvanvormenvancultuurtoerismemetgebruikmakingvandeFrieserassen-uitgebreidbeschreven.

6

Deliteratuuroverhetagrarischeverledenvandeprovincielevertbovendieninformatiediedienstkandoenbijhetsamenstellenvanhetinformatie-envoorlichtingsmateriaalendeeducatieveprogramma's.HetvoornemenvanhetKenniscentrumommetbehulpvandeindecollectievoorkomenderassenhobbyïstenbijhetverbouwenofhoudenvandeFrieserassentebetrekken,verondersteltvoorlichtingsmateriaalwaaringegevensuitdeFrieseagrarischehistorieverwerktzijn.

DebedoelingvanhetKenniscentrumomstreekproductenmetFrieserassente(laten)ontwikkelen,roeptallerwegenpositievereactiesop.Hetwordtbeschouwdalseengoedemanieromderasseninstandtehouden.Deuitwerkingervanroeptechtereenprobleemop:erzullenvoldoendeagrariërsmoetenzijn,dievoorhetontwikkelenvandiestreekproductenhetuitgangsmateriaalleveren.Bovendienzaldatmateriaalverwerktenvermarktmoetenworden.UitdeFrieseagrarischegeschiedeniskanwordenopgemaakt,hoelandbouwerszichorganiseerdenomhunproductentetelen,teverwerkenentevermarkten.Omvandaaruitmogelijklessenvoorhethedentetrekken.

Tebeantwoordenvragen

Methetoogophetbovenstaandewordtindezeuitgavegetrachtopdevolgendenvrageneenantwoordtevinden:

WiewareninwelketijdvakkendeFrieseagrariërs,watwarenhunagrarischeactiviteiten,hoeorganiseerdenzezich,welkedieren-,landbouwgewassen-enfruitrassenhoordendaarbijenwelkeproductenkwamendaaruitvoort?

Inhetvervolgwordteenpogingondernomenbovenstaandevragenaandehandvan

literatuuroverdeagrarischegeschiedenisvanFryslânenmetgebruikmakingvandetotnutoebijhetKenniscentrumontstanekennisenervaringzogoedmogelijktebeantwoorden.Totdelandbouwgewassenbehorenookdekruiden.Omdataanditonderwerpuitgebreidaandachtwordtbesteeddoor'DeKruidhof'teBuitenpost,blijftditonderwerpinhetnuvolgendebuitenbeschouwing.1

7

DeelIFRIESEAGRARIERS,HUNACTIVITEITEN,HUNPRODUCTENENDEDAARBIJBEHORENDEDIERENRASSEN,LANDBOUWGEWASSENENFRUITRASSEN

DeliteratuuroverdeagrarischegeschiedenisvandeprovincieFryslânistamelijkschaars.GegevensdiemethetoogopdeindeInleidinggesteldevragenertoedoen,moestenuitdiversebronnenwordenbijeengezocht.Hetenigeoverzichtswerk'GeschiedenisvandeFrieselandbouw'(SpahrvanderHoekenPostma(1952))eindigtbijhetbeginvandetwintigsteeeuw.P.Terpstra'spublicatie'HonderdjaarFrieselandbouw'(z.j.)heeftalleenbetrekkingopdeperiode1880-1980.'GeschiedenisvandeFrieseLandbouw1945-1980'(vanderMolen(1983))gaatzoalsdetitelaangeeftslechtsovereendeelvandetwintigsteeeuw.Ditneemtnietwegdatvandiepublicatieseenuitgebreidgebruikkonwordengemaakt.EvenalsvanhetdoorJ.Bielemangepubliceerde'BoereninNederland:geschiedenisvandelandbouw1500-2000'waarinveelaandachtaandeFrieseagrarischegeschiedeniswordtbesteed.Watdetuinbouwbetreft,ishetvelespeurwerkvanP.Smedingvanbelang,datresulteerdein'DeFrysketúnbou'(1979).

DegeschiedkundigeboekenoverFryslânbiedenvoordezestudieweiniggegevens.In'GeschiedenisvanFriesland'(Kalma,SpahrvanderHoek,deVries(1968)),de'SkiednisfanFryslân1750-1995'(Frieswijke.a.1998))enenkeleanderegeraadpleegdehistorischewerkenvormtdeagrarischegeschiedenisslechtséénvandevelevaakterloopsbehandeldeonderwerpen.

IndithoofdstukisgeregeldsprakevandeFrieselandbouwgebieden.Zezijnopnevenstaandkaartjeinbeeldgebracht.

Daarwaardeaangehaaldeauteursindetekstverwijzennaaranderebronnen,wordendezenietvermeld.Diebronnenkunnenmetbehulpvanhetnotenapparaatwordenachterhaald.

BijdenuvolgendebeschrijvingvandeinFryslânwonendeagrariërs,hunactiviteitenendedaarbijbehorenderassenenproductenwordeneenzestalaande'GeschiedenisvandeFrieseLandbouw'(SpahrvanderHoekenPostma(1952))ontleendetijdvakkengevolgd:Vanhetbegintot1000n.Chr.;delatereMiddeleeuwen(1000-1500);dezestiendeeeuw,dezeventiendeeeuw,hettijdperkvan1700-1900endenegentiendeeeuw.Detwintigsteeeuwontbreektinhetbovengenoemdboek.Dezeenheteerstedeelvandeeenentwintigsteeeuwwordenmetgebruikmakingvananderebronnentoegevoegd.

Inditeerstedeelwordtbeschreven:(a)WelkeagrariërsinwelketijdvakkenzichophetterreinvandeFrieseenmetFryslânverwantedier-,landbouwgewassen-enfruitrassenbewogen;(b)welkeactiviteitendaaruitvoortkwamen.

8

Hoofdstuk1Vanhetbegintot1000naChristus

DeeerstebewonersvanFryslânhebbenzichopgehoudenopdeFriesezandgronden.Vanhenzijnampersporenteruggevonden.Hetzijnrendierjagers.Zeleefdenineentoendra-entaigaachtigeomgeving.Rendierenvormdenhunvoornaamstejachtbuit.Ineenmeerbosachtigeomgevingleefdehetoerrund.Zewerdenindietijdookbejaagdenleverdenlaterdebasisvoordeontwikkelingvanderunderenalslandbouwhuishouddier.IndehuidigeprovincieFrieslandkwamenzewaarschijnlijkookvoor,getuigeeenvondstvaneenhoornvanditdierbijHolwerd.Hetdiermoetnogtussen555en650indeFriesekweldergebiedenlangsdekustgeleefdhebben.2

1.1.Eenmeerpermanentebewoningvandezandgronden

Ongeveer10.000jaargeleden,alshetklimaatmilderwordt,ontstaateenmeerpermanentebewoningvandezandgronden.BijOosterwoldewordteenoerrund-slachtplaatsvanongeveer7000jaargeledenontdekt.Rondreizendegroepenmensenstichtenindietijdwaarschijnlijkopeengeschikteplekeennederzetting.Devrouwenenkinderenverzorgenhetveeendeakkers,demannengaanopjacht.Vanhenzijnampersporenteruggevonden,zodatdegewassendiezeverbouwenenhetveedatzehoudennietkanwordengereconstrueerd.Vaneenpermanentemenselijkebewoningkanpassprakezijnalshetklimaatdefinitiefmilderwordt.Debewonersbivakkerenopverhogingenindenabijheidvanwateren.Decombinatievanjagen,verzamelenenlandbouw,de'breedspectrumeconomie',zoalshetdoorsommigenwordtgenoemd,gedijthetbestdichtbijhetwater,hetdeelvanhetlandschapmetderijkstebiodiversiteit.

Langetijdwashetgebruikelijkombebladerdetakkenvanbomen(vooralvanLinde,IepenEs)teoogsten,tedrogenenindewinteralsveevoertegebruiken.Vanopenplekkeninhetboswordendebladerenindewinterbijeengeharktenverbrand.Dezegrazigeplekkendienenalszomerweide.Vervanhetlevenaanhetwaterontstaateenanderemaniervanleven.Dezebewonersbeoefenenveelminderdejacht.Bijwijzevangemengdbedrijfhoudenzezichbezigmetdelandbouw,inhetbijzonderveeteelt.Devrouwendoenhetlandwerk,ofzezijnaanhetpottenbakkenenweven.3Dekinderenendaartoeaangesteldeherderspassenophetvee,datindebossenrondloopt.Derunderengrazennietalleendaar,maarookin'runderkampen'waarzegeweidworden.Naastdemelkkoeien,houdendebewonerserookeenflinkaantaljongestierenopna,diepasoplatereleeftijdgeslachtworden.Eenanderdeelvandekuddedatvooralbestaatuitdrachtigekoeienenkalveren,blijftachterindevastenederzettingenwaardevrouwen,kinderenenouderemannenverblijven.Zowordenmetbetrekkelijkweiniginspanninggrotekuddenopgebouwd.4

Deakkerbouwmethodebestaatuitbrandlandbouw.Debestaandevegetatiewordtzodanigafgebrand,datdewarmtegoedindebodemkandoordringen.Zadenenvegetatieindebovenlaagwordenzogrotendeelsvernietigd.Hetgeefthetcultuurgewaseenbeslissendevoorsprongopdeconcurrenten.Bovendienkrijgtdebodemdegewenstelossestructuur,waardoordezegemakkelijktebewerkenis.Hetzaadwordtgezaaidingatenofingleuven.

DehuishoudingvandeprehistorischeboerzietervolgenseenmodelvanHarryFokkensalsvolgtuit:Perpersooniserruim5hectarelandnodigomtekunnenbestaan.Vandie5hectareisdriekwartbestemdvoorweidegebied,minderdan0,3hectareisop

9

enigmomentalsakkergrondingebruik.EenmodelhuishoudenteltbijFokkensbijna10personen.Hetgezinbeschiktoverzo'n25runderen.Dieleverenvoldoendemelkominongeveereenderdevandevoedselbehoeftevandehuishoudingtevoorzien.Ruimtweederdevandedagelijksebehoeftekomtuitdegraanverbouw.5

1.2.BoerenindeKleistreek

DeeerstenederzettingenindeFriesekleistrekenwordenopdevlakkebodemgesticht.Opgehoogdeterpenblijkenpasnodigalsomstreeks500v.Chr.deactiviteitenvandezeetoenemen.Indieperiodedringtdezeediephetlandin.(Zieafbeelding1).DoordeaantekeningenvandeRomeinsegeschiedschrijverPliniuswetenwedatdeoceaaninzijnontzaglijkeomvangtweemaalperetmaalmetvastetussenpozeneenonafzienbarevlakteoverspoelt,zodatmentwijfeltofhettothetlandofdezeebehoort.Erwoontdaareenarmzaligvolkophogeterpeneneigenhandiggebouwdestellages,zodathunhuizenuitstekenbovendehoogstbekendewaterstanden,maarzelijkenopschipbreukelingenwanneerhetwaterisgeweken.Danjagenzerondomhunhuttenopdevissendiemethetzeewaterproberentevluchten.6

Deterpenzijn(medealsgevolgvanhetophopenvanhuisvuil)eersthuisterpen.Somswordenzemetelkaarverbonden.Erzijnterpenaangetroffenvan16en24hectare.Waarschijnlijkwildendebewonerstegengaandathunoogstdoorzeewaterwerdaangetast.7

Deveehouderswoningenzijnrechthoekig:tweelangewandenaandebeidezijkanteneneenkortegevelaandevoor-enachterzijde.Indeachtergeveliseendeurdietoeganggeefttothetgedeeltewaarhetveeisgestald.Dewandenbestaanuiteenrijpaaltjeswaaromheentwijgengevlochtenzijn.Diewordendaarnametmest,kleiofleemdichtgesmeerd.Hethooiofstrowordtopgeslagenineenlosvandehoevestaandehooiberg.8(Zieafbeelding2).

Rondomdeterpenstrekkenzichdefennen(deweidegrondenwaarhetveegraast)uit.Hetisrundvee,wantnaarverhoudingheeftdeschapenhouderijweinigtebetekenen.Nogverderwegzijndemeden,waarhethooigewonnenwordtenindezomerendeherfsthetjongveeopgroeit.Bouw-ofakkerlandbeperktzichtotdeflankenvandeterpenofsommigehoog-opgeslibderuggen.Voortoepassingbijdeakkerbouwwordenvanhertshoornvervaardigdelandbouwhakkengebruikt.(Zieafbeelding3).Volgenseen

Afbeelding 2

10

Afbeelding 1

opgravingin1967bijBornwirdtenWestenvanDokkumwerkendelandbouwerslaterbijdeakkerbouwmetprimitieveploegen.Bijdegraanoogstwordensikkelsgebruikt,dievanvuurstenengemaaktzijnenlatervankoper.

Inhetgebiedronddeterpenwordteentweevelden-systeem(afwisselendgraanenbraak)ofeendrievelden-ofdrieslagsysteemtoegepast.Afwisselendverbouwendeboerenhierwintergraan,leggenzedegrondbraakentelenzezomergraan.9

EengrootdeelvanFryslânisindittijdvakmetveenoverdekt.(Zieafbeelding4.VanafdeFriesekleibeginnenpioniersdatlandschapindenegendeeeuwteontginnen.Daarkunnenimmersboekweitenroggewordenverbouwd.LangsriviertjesalsdeLauwersendeBoorndringenzehetgebiedbinnen.Deontginningengebeurennietlukraak,zestaanondercentraalgezag.ZostaatwelvastdatdeontginningeninOpsterland,AengwirdenenHaskerlandondertoezichtvandekerkvanAldeboarnhebbengestaan.10

Afbeelding 3

1.3.Eigendomsrechten

Indezeperiodeisergeenprivaateigendomvandegrond.Deleiderswijzenjaarlijkseenzekerehoeveelheidgrondtoe,diedoordeboerentelkensmaaréénjaargebruiktwordt.Daarnaverhuizenze.VolgensdeRomeinsegeschiedschrijverJuliusCaesarzouhetgemeenschappelijkbezitvandegrondbijdeGermanenbedoeldzijnomhebzuchtenalgemeneontevredenheidtegentegaan.11

Degemeenschappelijkgrondenomvattengezamenlijkeweiden,heidevelden,bossen,veengrondenenviswateren.Zebehorentotdebuurtschappen.Deweidenzijn'meenscharren'voorgezamenlijkgebruik.12

Dejaarlijkseverdelingvandegrondendedaarmeegepaardgaandewisselingvanwoonplaatsenslijtuit.Hettijdelijkgebruiksrechtverandertineenvastgebruiksrecht.Uiteindelijkverandertdatineeneigendomsrechtvaneengeslacht.Dehoevenzijngeenindividueeleigendommaarbehorentothetgezin.Devaderkanernietzondertoestemmingvanzijnkinderenoverbeschikken.Uiteindelijkmaaktdegezinseigendomplaatsvoordievandevader.Dezeisechterwelaanzekerebeperkingentenbehoevevandeerfgenamengebonden.13

1.4.Vrijenenonvrijen

DebevolkingvandeprovinciebestaatindeMiddeleeuwenuiteengemeenschapvanvrijeFrieseboeren.Zeverzettenzichmethanden

Afbeelding 4

11

tandtegenbedreigingenvanbuiten.Eenbijzonderbelangrijkerolspeeltdaarbijdestrijdtegenhetwater.AllereersttegendezeediedeFriesekustenonophoudelijkbedreigtenverdertegenhetbinnenwater,regenwaterengrondwaterdatzichinhetbinnenlandverzameltendekwaliteitengebruiksmogelijkhedenvandeweidenendeakkersaantast.Bovendiengevendebewonerszichmoeitelandopdezeeterugtewinnen.14

Bijdelandbevolkingbehorenineersteaanlegveelvrijenenweinigonvrijen.Doordatdevrijenverarmen,neemthetaantalonvrijentoe.Devrijenzijnherkenbaaraanhunlangehaarenaandewapensdiezedragen.Eenbetrekkelijkkleinaantalbrengthettot'grondheer',deallervoornaamstengaantotde'grondadel'behoren.Hunpositiekomtondermeertotuitdrukkingindehoeveelheidgronddiezebezitten.Bijdeonvrijenhorenhalfvrijenenslaven.Delaatstenhebbenhoegenaamdgeenrechten.Devrijenbewonenmethunfamiliedehoevenwaarslavenvoorhenwerken.Dehalfvrijenwonenverspreidinkleinehuizen,waarzezichzelfenhunfamilieinleventrachtentehouden.15

1.5.Handel

Openkeleplekken(bijvoorbeeldLeeuwarden,BolswardenDokkum)liggenhandelsterpen.Debewonersrichtenzichopambachten,dienstenenhandel.Waarschijnlijkhebbendehandelsterpeneencentrumfunctievoorde'gewone'terpen.Hetzijnverzamelplaatsenvoordeteverkopen(agrarische)producten.Deregiowordtzobediend,hetoverschotwordtuitgevoerd.Hetnetwerkvanhandelswegenmaakthetookmogelijkgoederenvaneldersintevoeren.DeFriesehandelgebruiktdriehoofdroutes.OverdeNoordzeenaarenvanEngeland,naar

hetNoordenoverhetWadnaarDenemarkenendeOostzee.DederdevolgtdeRijnenzijnzijrivierennaarDuitsland.UitEngelandwordenslaven,metaalenlinnengeïmporteerd.Scandinaviëlevertslavenenbovendienhuiden,bontenleer.OverdeRijnwordthout,tarwe,glas,aardewerkenwijnaangevoerd.16

1.6.Dieren

Develemestonderindeterpenverwijstnaarveeteelt.Overhetalgemeenzijndelandbouwhuisdierenveelkleinerdandehuidige.AlsdeRomeinseveldheerDrususin120v.Chr.deFriezeneenbelastingvanrunderhuidenoplegt,houdthijerrekeningmeedatdezeveelkleinerzijndandievandeoerrunderendieindenaburigewoudenleven.Erontstaanpasproblemenalseenmilitairecommandantgroterehuideneist.17Terpvondstenwijzenallereerstophetbezitvanpaarden.Zezijnwaarschijnlijkgeïntroduceerdalsrijdier.Deploegenwordengetrokkendoorossen.Meestaltwee,somsmeeringetal,waarbijboerensomssamenwerken.

Vanhetrundwetenwedathetsindszijndomesticatievanuitdeoeroskleinerwordt.DekleinstevindenwevóórdekomstvandeRomeinen.Uitdevondstenvanbeenderenendeomvangvandegevondenstalboxenblijkt,datzedaarnagroterworden.18Hetrundlevertmelk,vlees,huiden,mestentrekkracht.Deterpbewonersmakenkaas,zoblijktuitdevondstvanstenenkaasvaten(zieafbeelding5).Hoewelgeenvondstendaaropwijzen,hebbendeterpbewonerswaarschijnlijkookboterbereid.19DeindeFriesegebiedengebruiktebenamingenvoorkaasenboterzijnaanhetLatijnontleend,hetgeeneropkanwijzendathetRomeinsevoorbeeldbepaaldeagrarischeactiviteitenvandeFrieseboerenbeïnvloedheeft.20

12

Deschapenleverenmelkenwol.Inhetterpengebiedkomennaasthoornloze,ook(vier)hoornigeschapenvoor.Devondstenvaneenlapstofenvankledingstukkenwijzenophetgebruikvanwol.DeeersteboerendiezichopdeFriesekweldersvestigenkomen,volgensA.T.Clason,vande(Drentse)zandgronden,zenemenhunschapenmee.21

Hetvarkenmoetveleeeuwenlangeenprimitief,hoogbeniglandvarkenzijngeweest,metlangesnuitenopstaandeborstels.DedierenveranderenpasingrijpenddoorkruisingmetAziatischevarkens,dieinde19eeeuwinEuropawordeningevoerd.22

Deterpbewonershoudenookgeiten.(Zieafbeelding6).MogelijkzijnzemetdeNoormannenuitScandinaviënaardeKleistrekengekomen.DiemakendeFriesekustentotongeveerhetjaar1000onveilig,waarbijzeookveeroven.InNoorwegenenZwedenbestaangrottekeningenwaarophetindeFrieseterpengevondentypegeitstaatafgebeeld.Dietekeningenzijnvijftienduizendjaaroud.23

DeRomeinenhebbendehoendersnaardelagelandengebracht.Deindeterpengevondenrestenvandezedieren,komen-watgrootteenvormbetreft-sterkovereen

Afbeelding 5

methethoenderrasdatzichrond1900inFryslânvoordoet.24

Indeterpenwordenookbeenderenvanhondengevonden.25

1.7.Landbouwgewassen

Degraansoortentarwe,gerst,haverenroggezijnbijdeGermanenalvoordeRomeinsetijdbekend.Indeterpenwordtgerst,erwten,bonenenvrijveelvlasgevonden.Uitdevelegevondenspinstenen,weefspillenenandereinstrumentenwordtduidelijkdatmetvlaswordtgesponnenengeweven.26

VanafhetmiddenvandezevendeeeuwwordthetFriesegebieddeelvanhetFrankischeRijk.Bonifatiuspredikthetevangelie,veelbewonerswordenuiteindelijktothetChristendombekeerd.DitheeftalsgevolgdatveelgrondbezitindeterpgebiedenaandeabdijeninhetDuitseFuldaenWerdenwordtgeschonken.DeabdijFuldawaarBonifatiusligtbegraven,krijgtdaardoorveelgrondbezitinFryslân.Degebruikersvandiebezittingenmoetengeldenpallia(linnendoekenenwollenstoffen)leveren.27

MansSchepersvermeldteenaantallandbouwgewassen(doorhem

Afbeelding 6Een bokje in brons, gevonden in Ritsumasyl.

13

gebruiksplantengenoemd)waarvandezadenindeterpenwerdenaangetroffen:gerst(kongoedtegenzout),huttentut(werdalsveevoergebruiktenomerlampolieeenbezemsvantemaken),vlas,tuinboon,hennep,rogge,broodtarwe(indeRomeinsetijd),erwt(vroegemiddeleeuwen),haver(Romeinsetijd),spelt(Romeinsetijd).28W.Beijerinckvermeldtookduivebonen(zieafbeelding7),melganzevoet(waarschijnlijkvoorgangervanspinazie),herik(akkeronkruiddatwaarschijnlijkgebruiktwerdomolietewinnen),spurrieenselderij.Zichbaserendopdiversebronnennoemthijnogerwtenoflinzen.29

IneenterpbijLeeuwarden,eninFoudgumenWijnaldumwordtzaadvanhuttentut(ofdederzaad)aangetroffen.30Huttentutwordtondermeeralsveevoergebruiktenomerlampolieenbezemsmeetemaken.31

1.8.Fruit

DeRomeinentreffenindeGermaanselandenalappelsaan.Zezijnvanminderekwaliteitdanhuneigenvruchten.(HetentenvanfruitbomenwordtdoordeGermanennogniettoegepast).DefruitteeltbeperktzichindevroegeMiddeleeuwentotdelandgoederenvandevrijen,dekastelenendekloosters.MetuitzonderingvanhetkloosterFoswerdopAmeland,zijndiekloostersenlandgoederenerindezeparagraafbehandeldetijdvaknogniet.OmdieredenblijftfruitteeltindevroegeMiddeleeuweninFryslânvrijweluit.32

Afbeelding 7

Hoofdstuk2DelatereMiddeleeuwen(1000-1500)

2.1.Friesevolkswetten

DeFriesevolkswettenbiedeneeneerstegelegenheidomietsoverdeagrarischeactiviteitenindelatereMiddeleeuwenaandeweettekomen.Diewettenbiedenbepalingenoverdeverdelingvandeindevorigeparagraafalaangeduidehemrikken.Dehemrikkenomvattendehuiservenmetdaaropdebijdeboerenineigendomzijndehuizen.Daarvindmeneveneensdeakkers,hetbouwland,datookinFryslândeesheet.Deesisverdeeldindrievelden,iederveldbestaatuitafdelingendieophunbeurtverdeeldzijninakkers.Degezamenlijkeakkersvandeboervormendehoeve.Omdevierjaarmoetendieonderdedeelhebbersverdeeldworden.Datgebeurtdoordeasega(dewetzeggermetpriesterlijkebevoegdheden)inopdrachtvandeskelta(hethoofdvandevolksvergadering).Dehemrikkenzijndusgemeenschappelijkland,datnietgemeenschappelijkgebruiktwordt.IndeFriesewettenwijstookalveelopparticuliereigendom.Verreweghetmeestelandheefteenvasteeigenaar.Erzijntweestanden:edelenenvrijen.Deadellijkepersonenbezittengroteplaatsen.Wienietvanadelis,wordteenvoudigalsvrijeaangeduid.Onvrijenkomenindittijdvaknietmeervoor.Deboerenwordeningedeeldineigenerfden(huesmannen)enhuurboeren(huurmannen).Beidenzijnvrijelieden.Zebetalenaanhunherenbelastingen,dehuurboerenbrengenbovendienpachtop.33

Deboerenknechtenzijninwonend.Hetmakenvanboterenkaasendezorgvoorhetgevogelteishetwerkvandemeiden.Afgaandeopdevolkswetten,isdeboerenhuizingnogvanhetzelfdetypealsinhetvoorafgaandetijdvak.Hetachterhuisbevattweerijenstallenvoorhetvee.Hetdak

14

zalwelvanrietofstrozijngeweest.Rietwordtgebruiktindeweidestreken,indebouwstrekengebruikenzestro.Hethooiwordtbuitenshuisineenhooiblokbewaard.Hetgraanook,ofhetwordtopgeslageninvakkenvanhetachterhuis,benedenofbovendebalken.Detijdelijkebezittersvandelanderijenkunnendezenietverkopenofruilen,zezijnwatdatbetreftafhankelijkvandehogere(kerkelijke)autoriteiten.34

2.2.Huurboeren

Vóór1580staaninFryslân68kloosters.Hetgrootstedeelvanhetgebiedraaktinkerkelijkbezit.Dehoevenwordenmeestalvoorzesjaarverhuurd.Omdatdeeigenarenvaakverafwonen,wordtdoordeinhetbuitenlandvertoevendebezitterseen'advocatus'aangesteld,diealsrentmeesterdienstdoet.Dehurendiedekloosterboerenbetalen,bestaanuithetleverenvanproductenzoalshaver,vruchten,vlees,spek,visenvogels.Somsmoetookgeldbetaaldworden.IndelateMiddeleeuwenwordtdegrondinLeeuwarderadeelvoor85,4%gepacht.InFerwerderadeelisdatpercentage82,5.OokdanalisFryslânhetlandvandehuurboeren.Velehoevenwordenverhuurddoordegrondadel.DeMartena'svanCornjumbijvoorbeeldbezitten750pondemaatland,datismeerdandehelftvandegrondendietothetdorpsgebiedbehoren.

2.3.Delandbouwstaatinaanzien

AbtEmoschrijftinzijnkroniek:"Nietsisbeter,nietsnuttiger,nietsdevrijemanmeerwaardigdandelandbouw".Veelgrondwordtdoorgeestelijkenonderleidingvanhunabtincultuurgebracht.Deveehouderijwordtsterkuitgebreid.Dekloostershebbenvaakeigenmelkkoeien,zewinnenhooienbeschikken

overhetnodigegereedschap.Zemakenhuneigenboterenkaas.Hetbouwlandleverthaver,waarvanbierwordtgebrouwenenhaverbroodwordtgebakken.IndeFrieseWoudenwordtdoordemonnikenboekweitverbouwd.DekloostersdragenookbijaandeinpolderingvandeMiddelzee.Datwerkwordtgeregelddooropkomendzeewaterverwoest.35

2.4.Onlusten

Drogeperiodenmeteenovervloedigegraanoogstwisselenafmettijdenvanovervloedigeregenenoverstromingen.Hierdoorwordtgroteschadeaanwintergerstentarwetoegebracht.Alsdegrondtezoutis,levertdateenslechteoogst.36Nuergeendoordekoningaangesteldegravenmeerzijn,ontbreekteencentraalgezag.Hetzonoodzakelijkedijkonderhoudblijftdaardoorachterwege.Bijnaelkeherfstwordendezeedijkendoordezeevernield.Danleverthetlandnietsop,hetgraanenhetvoervoorhetveegaatverloren.Alsgevolgvandeslechteafwatering,wordendegrondenbijovervloedigeregenvaloverstroomd.Danstaathethooiinhetwaterenlijdthetveehonger.37

DevoortdurendestrijdtussenSkierenFetindittijdvakdoetaandeagrarischewerkzaamhedenookgeengoed.WorpvanThabor,eenmonnikuithetkloosterbijSneek,schrijft:"DevredewasvoordeFriezenschadelijkerdandeoorlogmetvreemdeheren.Wantindetijddathetvredewas,werdermeerbloedvergotendanwanneerdevijandhetlandinviel."38

2.5.Kloosterkronieken

Kloosterkroniekengevenookenige-vaakindirecte-aanwijzingenvoordeagrarischeactiviteitentussen1000en1500.Erwordt

15

daarinalleengesprokenovervrijeboeren,kennelijkzijnerindelatereMiddeleeuwengeenhorigenenslavenmeer.Welbestaatverschiltussendeomvangvandehoeven.Erzijndusgroteenkleineboeren.Degroteboerenbedrijvendiebijdekloostershoren,oefeneneengunstigeinvloeduitopdeinrichtingvandeoverigebedrijven.Insommigekloosterskrijgendeboerenlesinlandbouw.

2.6.Pastorieplaatsen

IndelateMiddeleeuwenontstaanpastorieplaatsen.Zehorenbijdelokaleparochies.Opdekleigrondenzijndefennen(deweilanden)bijdezeplaatseninderegelachterhethuisgesitueerd,demaden(dehooilanden)liggenverder.Indezandstrekenvindenwebijdepastorieplaatsenhetmarkeachtigetypemetbouwlandopessenof(inhethuidigeGaasterland)gaasten.39

2.7.Delandbouwgebieden

HetkleigedeelteendezandgrondenzijnindelatereMiddeleeuwendebelangrijkstelandbouwgebieden.Delagereveenstrekenwordenpasbewoondalserdijkenwordenaangelegd.Datgebeurt

Afbeelding 8

rondhetjaar1000oflater.Vanafdanwordtopallegrondsoortenbevolking(voornamelijkboeren)aangetroffenmetverschillendelandverdelingenverschillendehoeventypen.Indelaagveenstreekendelagerekleigrondenvormendeboerenhoevenlange,smallerechthoekigekavels.Dewoningenstaanopeenrijenvormenzoeenrij-ofstreekdorp.Opdezandgrondenenopdeouderekleiisdehoogteverdelingoverhetvelddoorkronkelendekrekeneninhetveldverspreidestukkenheide,veenofbosveelonregelmatiger.Indezandstrekenishetweidelanddikwijlsgeheelonverdeeldoverdelandbouwers,ookindekleistrekenzijnernogsteedsgemeenschappelijkemeenscharren.Eriszoveellandbeschikbaar,datdeindelinggeenstraffeorganisatienodigmaakt.40

2.8.Handel

OnomstredenisdatdeFriezenindelateMiddeleeuwenhandelsactiviteitenontplooien.Debronnensprekenherhaaldelijkovertextiel,hetmeestbekendishet'Frieselaken'.Hetbetreftnietalleenproductenuiteigengebieden.Stavoreniseenbelangrijkemarktplaatsvanwaaruitzulkeproductenwordenuit-eningevoerd.Friesehandelarenbrengenimmersookwarenvaneldersnaarhunthuisland.Vrijzekerhorendaarookgraanenhoutbij.Vooralinhetterpengebiedwonenbetrekkelijkveelmensen,diezichtendelemoetenvoedenmetgraanvanelders.Ookgroeiterveelteweinigtimmerhoutopdekalekwelder.41

B.H.SlichervanBathconstateertdatdoordegrotebevolkingsdichtheidvandenoordelijkekustgebiedeneenomvangrijkebinnenlandsemarktontstaat.Deterpgebiedenzijneenbelangrijkafzetgebiedvoorondermeergranen.Indiegebiedenbestaatbovendien

16

eenomvangrijkeveehouderij.Huiden,leer,perkamentenwolzijnhooggewaardeerdeuitvoerproducten.Behalveindelandbouw,vindtdebevolkingookeenbestaanindenijverheid,descheepvaartendehandel.Doordegrotebevolkingsdichtheidkomtvanuitdeterpgebiedeneenuitgebreideemigratieopgang.Destrijdtegenhetwaterendebouwvandijkenvereisengemeenschappelijkoverleg,bestuurenbeheer.Datdraagtbijtotdeontwikkelingvanhetzelfbestuur.Pogingenvanvreemdevorstenomeenlandsheerlijkemachtindeterpgebiedentevestigen,lopendanookopeenmislukkinguit.ErontstaanautonomeboerenrepubliekjesdiezichberoemenophunFriesevrijheid.42SlichervanBathnoemtditboerenvrijheid.Hijverstaatdaaronder,"datdebebouwersvanhetland,delandbouwers,deelhebbenaaneneeneffectieveinvloeduitoefenenophetbestuurenderechtspraakvanhetgebied."DeboerenvrijheidheeftindeFrieselandenvolgensdeauteureenontwikkelingdoorgemaakt.Hijbrengtdatinverbandmethistorischeomstandigheden:hetindeFrieselandendoordeboerenvoornamelijkbeoefenenvanveeteeltenhetuitgebreidhandels-engeldverkeer.Inde13eeeuwbereiktdeboerenvrijheidvolgensdeauteureenhoogtepunt,daarnazienwevolgenshemeenachteruitgangvandezebestuursvorm.43

2.9.Hetpolderbestuur

Hetbelangvandeboerenendaarmeehunmachtneemtindittijdvaklangzaamtoe.Doordeintroductievandekeerploegendevervangingvanhetrundalstrekdierdoorhetpaardkandegrondintensieverwordenverbouwd.Detoenemendevoedselbehoefteindestedenmaaktdeontginningvansteedsmeerlandbouwgebiedennoodzakelijk.Veelvuldigvoorkomendeoverstromingenbelemmerendat.Omdatteverhinderenontstaankleinepoldertjes.Omdeafwatering

daarvanteregelen,moeteningewikkeldeafsprakenwordengemaaktmetnaburigewatergemeenschappen.Overlegensamenwerkingzijnkwestiesvanlevensbelang.Hetishetbeginvandewaterschappen.44

2.10.Dieren

Hetrundveeisindezeperiodeietskleinerdantegenwoordigenooknietzoalgemeenzwartbontalsnu.Uitéénvandekloosterkroniekenvaltafteleiden,datdemonnikenvanhetkloosterMariengaardebijHallumopheteilandMarkeneenboerderijvanruim500pondemaatbezitten.Eengedwongenverkoopvanhetveegaatgepaardmet90koeien,8'veersen',3'varren',4ossenen16kalveren.Verdermet20merriesen8veulens,15'verkens',2zeugenwaarvaneenmetjongenen1beer,maargeenschapen.Totdeinventarisbehoortookeenkarnewaarmeeboterwordtgemaakt(zieafbeelding9).Dehoofdkleurvanhetrundveeiszwarteninminderematerood,daarnaastiserookwit,vaal,bruinengrijsvee.Dekleurvandepaardenisalevengevarieerd:hetmeestkomenvoorwit,zwart,bruinenrood.

IneenlijstvaninkomstenuitFriesehoevenuitde12eeeuwwordengenoemd:koeien,jongevarkens,kaas,boter,eieren,honing,wijn,bierenbrood.Waarschijnlijkbetreftditgroteklooster-bedrijvendiebeterdandereguliereboerenbedrijvenvoordatalleszijningericht.

17

EénvandekroniekenreptoversterfteonderhetveeindeFrieseWouden.Mensenwordendoorziekteookaangetast.In1271ontstaat,nadriejaarovervloedigeregenval,hongerenpestonderdeschapen.45


Opdekleiwordtvooraltarwe,haverengerstverbouwd.Vangerstwordtbiergemaakt.Opdezandgrondengroeitrogge.Deboerenbeschikkennuookovereenmetalenzeis.

HetindevroegeMiddeleeuwenvoorkomenddrieslagstelselwordtnietmeertoegepast.Opdezandgrondenwordtdeverbouwvanrogge

Afbeelding 9

Afbeelding 10

afgewisseldmetwathaver,gerstenboekweit.Vaneenregelmatigevruchtwisselingwordtgeenbewijsgeleverd.Opdekleiwordtweinigroggeverbouwd,eerdergerst,haver,tarwe,raapzaad,erwtenenbonen:vaneengeregeldeopeenvolgingblijktookdaarniets.Ploegenegzijnalgemeen.46

Bijdekloostersenadellijkehuizentreffenweindittijdvakuitgebreidemoestuinenaan.ZoookinLeeuwarden.Opeenkaartvan1400komen14stinzenvoor.Daarbijhorenmeestalzulketuinen.DiekaartvermeldtookhetDominicanerklooster.Bijdatkloosterhoorteengroentetuin,evenalsbijhetindestadgelegenFranciscanerofMinderbroeder-klooster.In1550zijnde'Tuinen'(nunogeenLeeuwarderstraatnaam)aanweerszijdenmethuizenbebouwd.Waarschijnlijkliepenzeeerdertotaandegracht.AandezuidzijdevandeTuinenstaatin1550hetMartenahuis.DetuinvandithuisstrektzichaandezuidkantuittotaanhetMinderbroederklooster.DetuinenvanhetMinnemahuislopentotaanhetwatervandeEe.Erzijngeengegevensoverwaterindietuinenverbouwdwordt.OverhetalgemeenzijneengrootdeelvandegroentendiewenuetenindeMiddeleeuwenalbekend.47IneenontwerpvoorhetkloostervanSt.Gallenuit802wordenuien,sjalotten,prei,selderie,salade,pastinaakenkoolgenoemd.48

T.Wijngaardenverondersteltopmeerderegrondendatdeteeltvantotdantoenietbekendegroenten,alsuien,rapenenkooldoordemonnikenvanhet'KloosterLidlum'bijOosterbierum(gestichtin1182)naarhetlatereteeltcentrumBerlikumzijngebracht.Hetdorponderhoudtnauwebandenmethetklooster.Hijvermoedtdatsommigedorpsbewonersdegroenteteeltvandiemonnikengeleerdhebben.49

18

2.12.Fruit

Fruitteeltvindtmenindittijdvakmetnamebijdekloosters.Ph.Breukernoemtalsbelangrijkonderdeelhetvierkantofcorpus.Datzijndegedeeltenvanhetcomplexdiemethetoogopdeteeltvangroenteenfruitbijhetkloosterhoren.BijhetOldekloosterteHartwert(zieafbeelding11)ishetgedeeltedathiertoebenutwordt,dertigpondemaatgroot.

T.Wijngaardenhoudtrekeningmetdemogelijkheiddatdeteeltvanappels,perenenkersendoordemonnikenvanhet'KloosterLidlum'naarhetlaterzobekendefruitteeltgebiedrondBerlikumisgebracht.50

InOldeboornwordtin1468meldinggedaanvaneenpereboom.51OpdeweekmarktinSneekwordenin1456alappelsenperenverhandeld.52

Afbeelding 11

Hoofdstuk3Dezestiendeeeuw(1500-1600)

3.1.Voorspoed

Dezestiendeeeuwgaatgepaardmeteennooiteerdergekendegroeivandebevolking.Devraagnaargraanenandereagrarischeproductenwordtdaardoorsteedsgroter.Datgaatsamenmeteenbuitengewonestijgingvandevoedsel-,degrond-enpachtprijzen.Eénenanderkomtovereenmetdeontwikkelingenindehandels-enverkeerssector.Bijdeagrarischesectorisindittijdvaksprakevaneenopgaandetijd.Indezestiendeeeuwzijnopz'nminst70procentvanalleFriezenbijdelandbouwbetrokken.Nietstrikt-agrarischeactiviteitenwordenindittijdvakdoordeboerenafgestoten,waardoorinsommigedorpenenindestedendiversetakkenvanambacht,nijverheidenhandelontstaan.53

3.2.Tegenslag

Erheerstnietalleenmaarvoorspoed.DetweedehelftvandezeeeuwwordtgetekenddoordegevolgenvandeTachtigjarigeOorlog(1586-1648).Boerenwordendoorrondtrekkendesoldatenbendesvanhunveeenvoorradenberoofd.Hetgewasopdeakkerswordtgeplunderdenvertrapt.DaarnaastwordendeboerenindekustgebiedenenanderegedeeltenvanFryslânsterkbenadeelddoortalrijkeoverstromingen.Welwordterzonuendangewerktaandeaanlegvandijken.Zowordtin1505-1506doordebedijkingvandeOudeBildtpolderdemondingvandeMiddelzeegesloten.Tochbrengthetlandbouwbedrijfingrotedelenvandeprovinciedoorwateroverlastgroterisico'smetzichmee.54

19

ZowordtFryslânin1570geteisterddoordeAllerheiligenvloed.Hetzeewaterstaatvoordepoortenvandesteden.VooralinhetnoordoostenbijdeLauwerszeeenlangsdekustenvandeZuiderzeeinhetuiterstewestenverdrinkenbijna3000mensen.BovendienvraagtdesteedsweeroplaaiendestrijdtussendeSpaans-enOranjegezindeneenhogeprijs.BisschopCunerisPetrischrijftaanAlvadatwatdezeeheeftgespaard,wordtweggekaaptdoordedoorhemals'zeerovers'betiteldeGeuzen.

Hoewelhijtothetvijandelijkelegersbehoort,verwerftdeSpaansekolonelCaspardeRobles(1527-1585),indevolksmond'dezwartekronel',sympathievoorzijndrastischebemoeiingenmetdeFriesezeeweringen.Hetgelukthemeeneindetemakenaandeheillozetwistentussen"debuiten-endebinnendijksters",zogenoemdnaarhunwoonplaatsentenwestenoftenoostenvandebelangrijkeSlachtedyk.55

3.3.Hetboerenhuis

IndittijdvakishetFrieseboerenhuisvanvoortotachtereensmalgebouwvanweiniglengteenongeveeroveralvandezelfdehoogte.(Zieafbeelding12).Hetbestaatgewoonlijkuitdriegedeelten:hetvoorhuisdientuitsluitendtotbewoning,hetmiddelhuistotbewoning,keukenenbereidingvanboterenkaas,hetachterhuisvoorhetbedrijfinhetalgemeen.Daarwordthetveegestald,hetgraangedorstenbewaardensomsookboterenkaasbereid.

Dit'oudfriesehuis'heetookwellanghuisofvakhuis.Inhetbeginvandittijdvakzijndehuizenmetrietofmetstrogedekt,laterwordenophetvoorhuiswelpannengelegd.Hethooiwordtalsregelbuitenshuisinschelven,blokkenofbergenbewaard.56Ingebiedenwaarnogalwatbouwlandvoorkomt(Kollumerland,Achtkarspelen,Dongeradelen)komenlaterschurenvoor.Zo'nschuurstaateerstlosvanhethuis.Hieruitontstaateentweedetype,hetz.g.'gewoneFriesehuis'waarbijdeschuurofdehooibergmethethuisonderééndakwordengebracht.57

3.4.Landerijen

Uitde'RegistersvanAanbreng'van1511en1546,deBenificiaalboekenenanderearchiefstukkenkunnenheelwatgegevenswordengehaaldoverdelanderijen.Veelisdaarnietinveranderd,weldewaterstaatkundigetoestand.Dieisdoorwerkzaamhedenaandezeedijkensterkverbeterd.Debegreppelingvandelanderijendraagtdaarookaanbij.Erzijnheelwatmeertjesenplassendrooggemaakt,zodat-mededoordebedijkingvanhetBildtendeverveningen-hetcultuurlandtoeneemt.Methetoogophetvermijdenvanoverlastendedroogleggingen,wordendeeerstedoorwindgedrevenwatermolensopgericht.58

Afbeelding 12

20

3.5.Eigendomsverhoudingen

Indittijdvakisdemeerderheidvandeboerengeeneigenaarvandelanderijen.Eengrootdeeldaarvanbehoortdoorschenkingenaandekloosters.InTirnsbezithetkloosterThabor60%vandedorpsgrond.InScharnegoutumisin1511liefst83%vandegrondkloosterbezit.59Overhetalgemeenbezittendehuurdersvandelanderijenwelhethuis.Datwordtmèthuisrechtverhuurd,alsdeboerdewoningtoebehoort.Isdeverhuurzonderhuisrechtgeregeld,danisheteigendomvandeverhuurder.Bijhetverhurenmèthuisrechtkandehuurdernaafloopvanhetcontracteisen,dathethuistegentaxatieprijsdoordeeigenaarwordtgekocht.60Opdezandgrondenkomen,weliswaaropdeslechtstegronden,demeesteeigenarenvoor.InEastermarisbijvoorbeeld75procentvandeboerenindietijdeigenaar.OvergeheelFryslânisdatongeveer30procent.Dehuurbestaatuitgeldofproducten,zoalsboter,kaas,varkensenallegraansoorten.Voorhuurdersgeldtbovendiendefloreenbelastingdiewordtgehevenopdehuurvandegronden.Deregelisdatdeeigenaarendehuurder,tenzijmenandersisovereengekomen,iedervoordehelftaandebelastingbijdragen.Dekostenvoorhetonderhoudvandedijken,hetgravenenverbeterenvandekanalen,enzovoortwordenookoverdefloreenenomgeslagen.61

In1580wordendekloostersdoorhetdeReformatiegezindeprovinciaalbestuuronteigend.DekloostergoederenkomenmeestaandeFrieseStaten,diezelateraanparticulierenverkopen.Behalvehuurdersvankloosterplaatsen,zijndatvaakgrietmannen,diezichdaardoor'stemmen'verschaffen.Alszedieinvoldoendematebezitten,hebbenzedeeigenlijkemacht.DestemmendragenbijaandesamenstellingvandeLanddag(deFrieseTweedeKamer),degrietenij(degemeente)enhetinnemenvan

positiesalsbijvoorbeelddegrietman,dekerkvoogdenendedorpsrechters.62

3.6.Hetzeekleigebied

InhetFriesezeekleigebiedverschuiftdeverhoudingbouwlandengrasland:deakkerbouwneemttoe.Hetbouwlandwordtzwaarbemestmetkoemest.Vanwegedemestproductieblijftdeveehouderijookdaarvanbelang.Mindergeschiktearealenvoordeakkerbouw(zoalsdepotkleigronden)kunnenzoindebedrijfsvoeringwordenmeegenomen.Deafvalproductenvandeakkerbouw(stroenkaf)wordentegeldegemaakt.Hetgemengdbedrijfmaaktdewerkzaamhedendoorrisicospreidingminderkwetsbaar.Deboervoorzietzijngezinzoookindebehoefteaanvleesenzuivel.63

Waardatmaarenigszinsmogelijkis,hebbendeboerderijenindeweidestrekenin1511watbouwland.Deboerenopdekleigrondenbeoefenenoverhetalgemeenvakerakkerbouw,tochishetverschiltussenbouwstreekenweidestreekminderuitgesprokendanlater.64

DeopbrengstenopdeFrieseakkerbouwbedrijvenzijnvergelekenmetanderelandbouwgebiedenbijzonderhoog.DeBildt-boerDirckJanszhaaltin1604eentarweoogstbinnendie31,8hl/haopbrengt.Ookhijisechteronderworpenaandeweersomstandigheden,inhetbijzonderdeneerslag.Veelregeninnazomerenherfstbemoeilijktdegrondbewerkingofmaaktdezeonmogelijk.Deboerenindekleigebiedenverbeterendegroeidoorinhetbouwlandeenmicroreliëfaantebrengen.'Kruinige'akkersmeteenhogeliggingvanhetmiddentenopzichtevanderanden(somsishetverschilweleenmeter)makeneenbetereafwateringmogelijk.

21

Behalvedoorhetwater,wordendeboerenbenadeelddoormuizenplagen.

Tijdensdetweedehelftvandezestiendeeeuwwordtwisselbouwingevoerd.Hetbouwlandwordttijdelijkingraslandomgezet.Hierdoorkanflexibelopdeveranderendemarktverhoudingenwordeningespeeld.Bijdewisselbouwwordtgebruikgemaaktvanwitteklaver.65

Hetploegengebeurtindittijdvakmeteenradploegofploegmet'voorkar'.66.

Uithet'Reckenboek'(zieafbeelding14)vandeherenboerRienkHemmema(ca.1547-voor1583)uitHitzum,valtafteleidendatookzijnbedrijfakkerbouwènveeteeltkent.Zijnverdienstenmetdeakkerbouwendeveeteeltverhoudenzichongeveerals2op3.Hetbedrijfkentongeveer8,5hectarebezaaidareaal.Behalveovervierpaarden,beschiktHemmemaover14à16melkkoeienmetwatjongvee.Naastdeverkoopvangraanvormtookboterenkaaseenvoornamebronvaninkomsten.Demelkgiftophetbedrijfisvolgensdetoenmaligemaatstavenerghoog.AfgaandeophetRekenboek,moetdezetenminste13500literperjaarhebbenbedragen.Demelkproductieisindietijdsterkseizoengebonden.67

Afbeelding 13

Uithet'Reckenboek'valtoptemakendathetzaaienvanhetwintergraanvoornamelijkinoktobergebeurt.Hetdorsenvindtplaatsindemaandendecember,januarienfebruari.Inaprilbegintmenmethetzaaienvandezomergranenenhetpotenvandeerwten,bonenengriemmank(eenmengselvanbonenenerwten).Degerstkanooknoginmeienzelfsbeginjuniwordengezaaid.Inmeienjuniwordtgeploegd,gemestenwordendeslotengeruimd.Hetmaaienvanhethooigebeurthetvroegstop5juli.Nietallehooilandwordttegelijkertijdonderhandengenomen,hetmaaiseizoenduurtvanbeginjulitoteindaugustus.Hetgraslandwordtslechtséénkeerperjaargemaaid.Afwisselendwordenzomer-enwintergranenverbouwd.Bijvoorbeeldindevolgorde:peulvruchten-wintergraan-peulvruchten-zomergraan.

Afbeelding 14Een bladzijde uit het ‘Reckenboek’ van Rienk Hemmema

22

3.7.Hetweidebedrijf

Hetaantalmelkkoeienneemtindezestiendeeeuwaanzienlijktoe.Steedsmeerboerenleggenzichtoeophetfokkenvanvooralmelkvee.Deveestapelbestaatoverwegenduitrundvee.Daarnaastkomenpaarden,schapenenvarkensvoor.Paardenzienwevooralindestrekenwaarveelakkerbouwis.Hetmaaienenhooiengebeurtlaat.Daarbijwordenarbeidersingezetdiebijdeboerenrondtrekken.Hetthuishalenvanhethooigebeurtmeteigenvolk.Zonuendanhelpensommigeboerenelkaar.Bijhetmelkenwordenhoutenenkoperenemmersgebruikt.Hetkarnengebeurtmeteenrechtopstaandestokindekarndiemetbehulpvaneenhefboomopenneerwordtbewogen(zieafbeelding15).Opdeboerderijenwordtrodeenwittebotergemaakt.Rodeboterisgras-ofzomerboterdieongeveervanjunitotdecemberaandemarktkomt.Witteboter(stal-,hooi-ofwinterboter)wordtruwwegindemaandenjanuaritotenmetmeiverhandeld.Dezeboterbrengtveelmindergeldop.Bijhetbereidenvankaas(datindittijdvaknogbetrekkelijkweinigvoorkomt)wordteenmeteensteenverzwaardepersgebruikt.68

Hetboerenbedrijfisindezetijdeenmixvanzelfvoorzieningendeafhankelijkheidvanmarkten.Zoleertonshet'Reckenboek'vanHemmema,datdelevensmiddelendiemennodigheeftvooreenbelangrijkdeelzelfwordengeproduceerd.Zelfvoorzieningstrektzichuittotbuitenhetbedrijf.Dehuidengaannaardeschoenmakerenhetvet,deongel,gaatnaardekaarsenmaker.Veelisgebaseerdopruilhandel.Zokrijgendearbeidersdiehetgrasmaaieninbieruitbetaald.

Tochishetvoortbestaanvanhetbedrijfookinsterkematemarktafhankelijk.Mest,koeien,granen,hooienarbeidwordenaangekocht.Hemmemaleentgeld.Deuitkomstisnegatief:deaangekochtemiddelenkostenalmetalmeerdandeverkochteproductieoplevert.J.D.v.d.Ploegconcludeert:"WasHemmema'sbedrijfsvoeringminderopeenmarktafhankelijkereproductie,andersgezegd,meeropeenrelatiefautonome,historischgewaarborgdereproductiegestoeld,danzoudendeuitkomstenvanhetRekenboekminderprecairzijngeweest.69

3.8.Dedalgrondenenzandgronden

Opdeafgegravengrondenvanhetvoormaligehoogveeninhetzuid-oostelijkdeelvanFryslânontstaanboerderijen.Opdezedalgrondenligtdenadrukopveeteelt.Doordemineraalarmezandgrondenishetboerenbestaandoortrokkenvangroterisico'senonzekerheden.

In1511heeftdegemiddeldeboerinOenkerkachttien,dieinOostermeerachteninSuameerzevenkoeien.Bijdeverbouwvanroggewordtdegrondnatweejaarroggeéénjaarbraakgelegd.Tijdensdebraakwordtextragemestengeploegd.Hetdrieslagstelselwordtzodanig

Afbeelding 15

23

gewijzigd,datdriejaarroggewordengevolgddooreenafwisselingvanéénjaarboekweitenéénjaarhaver.IndezevormheefthetstelselzichindeFrieseWoudengehandhaafdtotindenegentiendeeeuw.70

3.9.Dieren

Dedoordeboerengehoudenpaardenzijnindezestiendeeeuwmeestbruinofbontenmindervaakgrauw,zwartofwit.Indevorstelijkehovenzijnzemeestalzwart.IneenverzamelingetsenvanStradanusvanomstreeks1568komteenafbeeldingvoorvaneenFriesehengstuitdestalvanDonJuanvanOostenrijk.Opdeetsstaatbovenhetpaard'Phryso'(=Friso).(Zieafbeelding16).DitisdeeersteafbeeldingvandevoorvadervanhetFriesepaard.71

Indittijdvakkomthetfokkenenafrichtenvanluxerijpaardenmetfraaieverhevengangeninzwang.DefokkerijinSpanje,debakermatvandezepaarden,komttotgrotebloei.Vooraltijdensde'TachtigjarigeOorlog'zijnveelSpaansehengstennaarNederlandgekomen.RuiterportrettenuitdietijdgeveneenindrukvanditSpaansepaard,waarbijdegelijkenismethethuidigeFriesepaardopvalt.72

O.Postmavermeldtdathetrundveeindeze

Afbeelding 16

periodemeestalnietzwartbont,maarvaakrood,roodbontofmuiskleurigis.73Ookuithet'Reckenboek'vanHemmemawordtduidelijkdatdekleurenvanzijnrundereneengroteverscheidenheidtonen.Achtereenvolgenswordengenoemd:eenmuiskleurigkoekalfvaneenzwartekoe,eenmuiskleurigstierkalfmeteenwittekopvaneengelekoe,eenmuiskleuriggespikkeldkoekalfvaneenmuiskleuriggespikkeldekoe,eenzwartkoekalfvaneenkleine,rodekoeeneenzwartkoekalfmetwittekopvaneenkoemeteenzwarterug.Dezwartenenmuiskleurigerunderenoverheersen,Hemmemaheeftweinigroodbontvee.74

Deschapenzijnindittijdvakalsregelwit.Behalveindeheidegebiedenenalserbuitendijkslandindenabijheidis,wordenzeindeinventarisatiestijdensdezeperiodevrijwelnietgenoemd.TochkomenopeenbedrijfinBuwekloosterbijBuitenpost,dusopdezandgronden,in1580weldriehonderdschapenvoor.Meestalwordenzevoordemestennietvoordemelkgehouden.75

Hettypelandgeitverandertopdeschilderijenenprentenvan1400-1900nauwelijks.Hetiseenietwatkleinegeitmetallerleikleurschakeringen,zezijnmeestallangharigenvrijwelaltijdgehoornd.76

Bijnaiedereboerheeftvarkens.Enmeestalookkippeneneenden.Somsvermeldendeinventarisatieskalkoenenenpauwen,ookweleensduiven.Eendenwordenvaakdichtbijhuisinkooiengevangen.Hetvogelvangenmeteennetisookinzwang.77

In1565wordteenverbodgemeldopdeuitvoervanondermeerweitenkippen.(Hetbegrip'weiten'vindenwetotopvandaagindebenamingenvandeFriesehoenders).Inhetstandaardwerkoverde'Fryskehinnen'wordthetbovenstaandebeschouwdalseen

24

bewijsdathetFriesehoenookdanalvoorkomt.78

Omdatsuikeralsuitheemsproductnognietinzwangis,wordenindittijdvakdoorboerenbetrekkelijkveelbijengehouden.79

BijdeGermanenisalsprakevanhettemmenvanzwanen.HetstelenvanzwanenwordtvolgenséénvandeoudsteGermaansewettengestraftmetdrieschellingen,dezelfdestrafdieophetstelenvandriegeitenstaat.In1525wordeninFryslândez.g.zwanenrechtenvastgelegd.Niemandandersdanderechthebbendemagzeverjagenofdoden.IndelateregemeenteBaarderadeelbehorenzetoeaandeaandevoormaligeMiddelzeegelegen'StaeteHoxwier'.Alsdezeomstreeks1747afgebrokenwordt,gaanzeoveropdepachtervandeopdezeplekgebouwdegelijknamigestelpboerderij.Vanaf1954houdthetrechtnietmeerindandatopandermansgrondofinandermanswaterzwanenmetrustmoetenwordengelaten.AllezwanendiezichbevindentotwaarhetklokgeluivandekerkvanMantgumtehorenis,wordengecontroleerd.Datkomtneerophetinspecterenvandenestenenhetmerkenvandezwanen(eensneetjeinhetrechterzwemvlies,delinkervleugelwordtgeleewiekt).80


Totdelandbouwgewassenkunnenindezeperiodevooralgerst(zomer-enwintergerst)eninminderematetarwe,rogge,erwten,bonen,wikken,raapzaadenlaterkoolzaadwordengerekend.Verdergriemmank(erwtenenbonendoorelkaar),masteluyn(halftarweenhalfrogge),boekweit(indezandstreken),wathennepenzeerweinigvlas.Erwordtwelveelvlasgesponnenvandraden,diezijningevoerd.81

Gerstwordtgebruiktalsgrondstofvoorbier,voorhetmakenvangort('gepelde'gerst),of

omergortepapalsmaaltijd(Fr.:sûpenbrij)ofalsveevoervantebereiden.

InhetReckenboekvanHemmingawordtbijdeopsommingvanwathijverbouwtenverhandelteenonderscheidgemaakttussenwittetarweenrodetarweengrauweengroeneerwten.Hijverbouwtbovendien'crodde'(herik),eenonkruiddatkoekenenolielevert.OpkleineschaalwordendoorHemmemagroentenverbouwd:wortels,pinksternakels(pastinaakofgelepeen),kool,rapen,salade(=sla)enuien).82

DepastoorvanLeonsbeschiktin1543over"eenstucksaadtlandts,grootzijndemethuysstedeendehetappelhoff2p.m.".Indatzelfdejaarvermeldtdezelfdebron:"Jorwert,rogge,gerst,bonen,groeneerwten".83

3.11.Fruit

DeindittijdvakaangelegdeStateshebbenhoven.BijLiauckemastateteSexbierumwordteen'vrijgroteOoft-enKeukentuin'aangetroffen.BijandereStates(bijvoorbeeldHeringastateofhetPoptaslotteMarssum(zieafbeelding17)enHarstaStateteHogebeintum)komenookveelfruitbomenvoor.84

Afbeelding 17

25

O.Postmaisvanmeningdaterindezestiende(enzeventiende)eeuwbijdeboerderijenboomgaardenzijn.Debewonersverkrijgendaaruitappels,perenensomspruimenenkersen.BessenkomenvolgensPostmanietveelvoor.85

Uithet'Reckenboek'vanHemmemavaltoptemakendathijbijeenpottenbakkerteFraneker11perenbomen,appelbomen,pruimenbomenenkersenbomenkoopt.

Hoofdstuk4Dezeventiendeeeuw(1600-1700)

4.1.Tegenspoed

Wasdezestiendeeeuwvoordeboereneenopgaandetijd,rondhetmiddenvandezeventiendeeeuwslaatdieperiodevanexpansieominhaartegendeel.Degroeivandebevolkingstagneertoflooptzelfsterug.Despanningtussendebevolkingsomvangenvoedselproductieneemtaf,metalsgevolgdatdeprijzenvandeagrarischeproductendalen.Dietendensduurtvoorttotomstreeks1750.Dedalendeprijzendrukkendestezwaarder,omdatdeverschillendevormenvankosten(lonen,belastingen,waterschapslasten)toenemen.Hetdwingtdeboerentotaanpassingen.Voordeenebetekenthetextensivering,voordeanderproductieverhogingenintensivering.86

4.2.Verhoudingbouwlandengrasland

Indeverhoudingbouwlandengraslandtredengroteveranderingenop.IndedorpenStiensenFinkumbijvoorbeeldneemtdegezamenlijkeoppervlaktebouwlandna1511toevan1600pondemaat(circa640ha)totbijna2300pondemaat(circa920ha).DeijvervandelandbouwersinhetBildtomgraslandtescheureniszogroot,dateigenarenenoverhedenremmendmoetenoptreden.InGoutumenWirdum,waarmenzichmeeropdeveehouderijtoelegt,neemtdeoppervlaktebouwlandindezelfdetijdafvanruim662pondemaat(circa265ha)totslechts10pondemaat(circa4ha).87

4.3.Hetboerenhuis

Inhetlaatstegedeeltevandevoorgaandeeeuwkrijgthet'gewoneFriesehuis'alde

26

vormvanhetkop-hals-en-romptype.(Zieafbeelding18).Indehierbijbehorendeschuurkanhetgraanenhethooibeterbewaardworden,ookisermeerruimtevoorhetdorsen.Degemetseldegruppenendeietsdieperemelkkamerzijnookverbeteringen.

IndezeeeuwzienweookeenderdeFriesehuistype,destelp.Bijdezeboerderijwordthetwoongedeelteverbreedenmetdeschuuronderééndakgebracht.WaarschijnlijknaarNoordhollandsmodel,verschijnthettypevoorheteerstindedrooggemaakteStaversemeren.PasinhetbeginvandeachttiendeeeuwbreidtdestelpzichuitnaaranderedelenvanFryslân.88

Afbeelding 18

4.4.Decultuurgrond

Doorbedijkingenendroogmakerijenneemtdetotalehoeveelheidcultuurgrondaanmerkelijktoe.Alin1600hebbenwedebelangrijkebedijkingvanhet'NieuweBild'(zieafbeelding19).Omstreeks1623wordthet'WorkumerNieuwland'ingepolderd.Bovendienwordeneenaantalplassenenmerenindiversedelenvandeprovinciedrooggemalen.Descharendebewegingvandalendeprijzenenstijgendekostenheeftechtertotgevolgdatvrijsnelnahetmiddenvandezeeeuwdeinpolderingsactiviteitengrotendeelstotstilstandkomen.Wezienookeentoenamevanactiviteitenronddeverveningen.Hetuitvenenvandeklynlanden(hetlaagveen)heeftalsnadeeldatveelcultuurgrondverlorengaat.Watresteertzijnwaterplassen.89

4.5.Bedrijfsgrootteeneigendoms–verhoudingen

Rondhetmiddenvandevoorgaandeeeuwdomineertnoghetmiddelgrotebedrijf,nadienkomenerzowelgroterealskleinerebedrijvenbij.Na1650neemthetaantallandgebruikersafenwordenbedrijven

samengevoegd.VooralindeZuidwesthoekwordendebedrijvengroter.90

Hetreedsindezestiendeeeuwingezetteprocesvanoligarchiseringzetzichindittijdvakvoort.Zijnin1640nog26%vandestemrechteningeheelFryslâninhandenvanderegenten,in1698(zieafbeelding20)bedraagtdatpercentage

27

Afbeelding 19 De Nieuwe Bildtdijk

53%vanalledorpen.Hetopkopenvanz.g.hornlegerswaaraanstemrechtenzijnverbondenwordtvoortgezet.Familieopvolgingbijregentendraagtookaandeconcentratiebij.91

Veelgrondisnogaltijdeigendomvankloosters.GegevensoverdeagrarischeactiviteitenvandeFriesekloostersontbreken.(WelkunnenaaneenbeschrijvingvaneenCisterciënserklooster(eenkloosterordedieookinFryslânvertegenwoordigdwas)inhetBrabants-Hollandserivierengebiedgegevenswordenontleend.Deinkomstenvanditkloosterbestaanuitgrotehoeveelhedenzeerdiverseagrarischeproducten.)92

4.6.Hetweidebedrijf

Demelkgiftneemtaanzienlijktoe.BuitenlandsebezoekersverwonderenzichoverdewijzewaaropinFryslânzuivelwordtgemaakt.Opgrondvanboedelinventarissenwordtgeconcludeerd,datopdegroterebedrijven(mettienofmeermelkkoeien)hetgemiddeldaantal'aden'(afroombakken)perkoetoeneemtvan1,6indeperiode

Afbeelding 20

1550-1562tot2,0rondhetmiddenvandezeventiendeeeuw.93Eenbelangrijkeveranderingisdekomstvandekarnmolen(zieafbeelding21).Voordemensgeeftditeengrotearbeidsbesparing.Nieuweelementenzijnookdekoeltrog,dehooiroede(omdewarmtevanhethooiteonderzoeken)endeuierijzers(omalsdetepelsontstokenzijnbijhetmelkentegebruiken).Melkstoel(tuolle)enspantouwenwordenookgeregeldgenoemd.Deboerengaannuookhunlanderijen(speciaaldehooilanden)beterbemesten.Doordeuitvoervanmestteverbieden,trachtendeoverhedendezevoorNederlandtebehouden.Dezuivelproductenwordenalsgezoutenpekelboterenalskaaslangbewaard.Kaaskanwitofgroenzijn.Degroenekleurwordtverkregendooraandeondermelkeenaftrekselvanschapenmesttoetevoegen.Doordekaaszoscherpertemaken,wordtdesmaakverbeterd.Melkwordtweinigverkocht,wel'suyp'(karnemelk)datingrotehoeveelhedenvermarktwordt.94

Hetweidebedrijfprofiteertindedecenniana1650vandevraagnaarzuivelproducten.Harlingeniseenbelangrijkeuitvoerhaven.LangsdiewegenvanuitLemmerwordtookveenaarHollandgebracht.

Afbeelding 21

28

WelondervindtmenintoenemendematehindervandeconcurrentievanvooraldeIersebuitenlandsezuivel.Deprijzenbehoudenechtertot1680hunhoogpeil.Danmoetendeboerenzichaanpassen.InhethoogontwikkeldezuivelbedrijfinFryslângebeurtdatdoorextensivering.95

4.7.Deakkerbouw

Dijkdoorbrakenenzwareregenvaleisenookindittijdvakhuntol.DirkJansz,éénvandeuitHollandafkomstigepioniersinHetBildt,beschrijftinzijndagboekdezwareregenvalindejaren1607en1608.Veelopdezeeveroverdlandverdwijntonderwater.In1608ligthetkoolzaaddriewekennaAllerheiligen(1november)nogophetland.Denieuwedijkbreektin1610.OokindeZuidwesthoekvanFryslânrakengrotedelenoverstroomd.96

Vanafhetmiddenvandezeventiendeeeuwkrijgtdeploegeenanderevorm.Hetrechtehoutenrister(hetstrijkbordvandeploeg)wordtvervangendooreengebogen,gewelfdexemplaar.Dekerendeenverkruimelendewerkingvandeploegwordtdaardooraanmerkelijkverbeterd.

EenbelangrijkverschiltussendenoordelijkeakkerbouwendieinhetzuidwestenvanNederlanddoetzichvoorbijhetsnijdenofmaaienvandegraanoogst.InhetNoordenwordtdaarvooreenzicht(zieafbeelding22)gebruikt,inhetzuidwesteneensikkel.Metdezichtkanindezelfdetijdongeveereenanderhalfkeerzogrootareaalwordengemaaid.Bijhetgebruikvandezichthoudtdemaaierindelinkerhandeenpikhaak.Hijhoudthiermeedehalmenbijeen.

(Alsredenvoorhetgebruikvandesikkelwordtaangevoerd,datdemaaierbijhetsnijdenminderonkruidmeeneemtenerdusookminderdergelijkezadentussenhetgedorstegraanraken.Hetgebruikvaneensikkelleidtbovendientotminderzaadverlies).97

HeeftindezestiendeeeuwopdeKleigrondenvanwegedezoutresistentiedeverbouwvangersthetoverwicht,indittijdvakwordtditgewasdoorondermeertarweenpeulvruchtenverdrongen.Dieveranderingwijsteropdatdeboereneropuitzijneengroterdeelvanhunproductentevermarkten.Vandaarookeentoenemendeproductievankoolzaad.Omstreekshetmiddenvandezeventiendeeeuwisdithetbelangrijksteoliehoudendegewas.(Devlasteeltkomttotdantoevoornamelijkopdezandgrondenvoor).Hetkoolzaadverdringthetraapzaaddatminderstroenzaadlevert.(Zieafbeelding23).Daarentegenstelthetraapzaadmindereisenaandebodemenishetsterkerenbeterbestandtegenallerleischadelijkeinvloeden.

Afbeelding 22

29

Hetdorsenvanhetkool-ofraapzaadgebeurtgewoonlijkophetland,opeenzogenaamdraapkleed.Hierdoorgaatzoweinigmogelijkvanhetkostbarezaadverloren.BehalveaanFriesekooplieden,verkopendeakkerbouwersookaanhandelarenuitHolland.98

4.8.Dezandgronden

Daarwaarhetmogelijkis,vindenweopdezandgrondengroteaaneengeslotencomplexenbouwland.Dedorpenliggenmeestalaanderandvanzulkegebieden.Hethooilandwordtindelaagstedelenaangetroffen.Deongecultiveerdegrondenwordenextensiefgebruiktalsweidegebiedenvoordeheideschapen.Deschapenhouderijisenblijftkwetsbaar.Herhaaldelijkstervenvelehonderdenschapenaanvaakepidemischeziekten.Veruitdemeesteslachtofferseist'degalle',eenleverbotziekteveroorzaaktdoordeleverbot.Dezeparasiet

Afbeelding 23Links: koolzaad, rechts: raapzaad

beschadigtdeleverdoorgrotehoeveelhedenbloedoptezuigen.Tijdensdeeerstehelftvandezeventiendeeeuwentijdensde'regenjaren'1648-1650doetdeziektezichinallehevigheidgelden.Indewinter1621op1622iserbovendienzo'ngebrekaanvoedseldatsommigeboerenertoeovergaanhetstrovanhunhuizenenschurenaanhunveetevoeren.Indiewintersterven,behalveveelschapen,ookrunderenenpaardenaandeleverbotziekte.99

Hetbouwland(indeNoordelijkeWoudenhetendezegronden'ies(t)',inGaasterland'gaast',indeStellingwerven'es')vormtdespilwaaromdebedrijfsvoeringopdezandgrondendraait.Devruchtbaarheidvandeakkerswordtoppeilgehoudendoorhettebemestenmeteengecomposteerdmengsel.Hetbestaatuitdierlijkemest,strooiselvanallerleiaardofplaggenvanuiteenlopendeherkomst.Slechtseendeelvanhetbouwlandwordtpermanentgeploegdenbemest.Hetresterendedeelwordtzonuendangebruikt.Hetovergroeittussentijdsmetgrassen,kruidachtigevegetatieenheide.Hetblijftdanliggenalsveeweide,ofomerplaggenvoordemestvoorzieningmeetesteken.Ookdelaaggelegenlandenzijnnietsteedsingebruik.Alsdeomstandighedenhettoelaten,eendroogjaarbijvoorbeeld,wordendepercelenvooréénoftweejaaringezaaidmethaverofeenanderzomergraan,waarnadit'haverland'eénoftweejaaroflangermetrustwordtgelaten.Hetisduswisselland.100Medemethetoogopdemestwinning,verblijfthetveeopdezandgrondenveelvuldiginpotstallen.(Zieafbeelding24)

30

Altijdensdeeerstehelftvandezeventiendeeeuwwordtdeboekweitbrandcultuurtoegepast.Debovenlaagvanhetveen(debolster)wordtverbrand,waarnahetboekweitzaadwordtingezaaid.

4.9.Overheidsmaatregelen

Deoverhedentreffenindittijdvakmaatregelenmethetoogopdeverbeteringvanhetveebeslag.Bijhetdekkenvanmerrie'smogenalleenvierjarigehengstenwordengebruikt.Zemoeteneerstdoordegrietmanendevolmachtenwordengoedgekeurd.Alleeninlandsehengstenmogenalsdekhengstenwordeningezet.Hetisniettoegestaanstierenbenedendetweejaartegebruiken.Destedenengroteredorpenmoeteneenstierhouder('bolleman')aanwijzen,diemetz.g.'wandelstieren'rondgaat.Omdatveelboereneenkleinbedrijfhebben,isdeaanschafvaneenstiervoorheneentezwarebelasting.

4.10.Dieren

OokindittijdvaktreffenweopdevorstelijkehovendevoorlopersvanhetFriesepaardaan.Runderenhebbenuiteenlopendekleuren,ooknualwordenroodbontenaangetroffen.

Afbeelding 24

Zoalsiederrasishetmelkschaapontstaandoorkruisingenenselectie.Eénvandeoudsteafbeeldingenvanditraszienweopeenschilderijuit1647vanPaulusPotter.Naastdejongestierligteenschaapmetjongdatdeeigenschappenvanhetmelkschaapheeft.OpeenetsvanNicolaasBerchem(zieafbeelding25)zienweeenmoederschaapmetdekenmerkendehoudingvanhals,nekenkop.Hetdierheeft,zoalsallemelkschapen,eenonbewoldestaart.PotterenBerchemwoondenbuitenFryslân,datwijsteropdathetmelkschaaptypeookdaarvoorkomt.HetwordtindietijdlangsdegeheleNoordzeekustaangetroffen.

Hettypelandvarkenuitdezeperiodeheefteeuwenlangonzelandstrekenbevolkt.Ookdelandgeitenveranderennietofnauwelijks.


HetaantekeningenboekvanDirckJansz(1604-1636)maaktenigszinsduidelijkhoeinHetBildtindezeventiendeeeuwdelandbouwbeoefendwerd.Hijverbouwtwinter-enzomergerst,tarwe,haver,bonen,erwtenenraapzaad.Enookkoolzaaddathetraapzaadlangzamerhandvervangt.101

Ineenzeventiende-eeuwseinventarisuitHetBildtworden,behalvedebijeerderetijdvakkengenoemdelandbouwgewassen,ook'witteorten'(=zoeteerwten)genoemd.102

Afbeelding 25

31

UithethavenboekvanHarlingenvan1654-1655blijktdatdaartoenproductenvandegrovetuinbouw,zoalswortelen,kool,uienenpastinakenwordenuitgevoerd.103Datverwijstnaardoorkleineakkerbouwers(gardeniers)verrichteactiviteiteninhetomringendegebied.

In1642staanaandeOldegalileënteLeeuwardenzesgardenierswoningen.Hieruitmagmenafleidendatdaartuinbouwwordtbeoefend.Daarbevindtzichook'deheerlijckheytdiemynhearGriffier(Dr.EpeusGlinstra)toecomt,bestaandeuiteenhuisomgevenmetachtpondematentuingronds'.104

IneenlijstoverheteerderekloosterbezitvanLutjewierumwordtin1606eenmoestuinvermeld.

4.13.Fruit

HetBildtenBerlikumzijnvanoudsherFrieseconcentratiegebiedenvoorfruitteelt.H.SannesbeschrijfthoeinHetBildtindittijdvakveelvruchtbomenvoorkomen.DirckJanszteSintAnnaparochieplantin1604indeboomgaardvanzijnmoederkerse-,pere-enappelbomen.Deboerentindatjaarpruimebomen,kersebomen,mispelbomenenappelbomen.Erisinzijnaantekeningenooksprakevankruisbessen(crijsdoornen).Hijnoemttweenamenvanperevariëteiten:'sijckereijeperen'en'grauwebegijnen'.Deeersteheetlaterinde'Pomoligia'vanKnoop(zieparagraaf5.8.)Suikerijpeer.DetweedeiswaarschijnlijkdeBagijnepeer.105

In1681wordtonderSt.Jacobiparochieeengroteboerderij'methuisenschuurenhovinge'aangekocht.Hetfruitwordtookverhandeld.Eenaanbeurtschippersmeegegevenkorfmetappelenofperenkostindietijd2stuivers.106

InenrondBerlikumwordtindittijdvakeveneensveelfruitverbouwd.Schotanusvermeldtinzijn'BeschrijvingevandeHeerlijckheidtvanFriesland'(1664)datdaarmooietuinenen'enterijen'zijn.Dieenterijenzullen,volgensP.Smeding,boomkwekerijenzijngeweest.107

DeFriesestaatsmanSickovanGoslinga,dieleeftvan1664tot1731,isondermeergrietmanvanFranekeradeelenambassadeurinFrankrijk.Vandaaruitneemthijmogelijkhetappelras'Court-Pendu-Gris'mee.108DeFriesebenamingisimmers:'Goslinga'sRingenet'.

PetrusBaerdtvermeldtin1631inde'Gr.Heren-feensterPrognosticatie'hagedoornencingelsenmantelsderhoven.

In1647wordenblijkenseenkerkboekinSchillaardindehofvandepastoortweeperebomenentweeappelbomenaangetroffen.InBeersstaanin1666opdedezelfdeplekvierkersenbomen.

32

Hoofdstuk5Deachttiendeeeuw(1700-1800)

5.1.Op-enneergaandetijden

Blijktinhetbeginvandezestiendeeeuwuithetzogenaamde'RegistervanAanbreng',datopzijnminstnog70%vanalleFriezendirectbijdelandbouwbetrokkenis,rondhetmiddenvandeachttiendeeeuwisdataantalgedaaldtotnogslechts26%.Rekenenwedelossearbeiders(diezonuendanwordeningezet)erbij,danheeftindittijdvak44%zijnbestaanindelandbouw.109

Nahetmiddenvandezeventiendeeeuwstagneertheteconomischlevenvoorongeveerhonderdjaar.Vooraldeagrarischesectorlijdtondereendepressie.

Halverwegedeachttiendeeeuwzienweechtervrijalgemeeneenstijgingindelandbouwprijzen.Globaalgenomengaandeprijzenvandeakkerbouwproductenmeeromhoogdandievandeveehouderij.TochwordtdeveestapelinFryslânuitgebreid,hetareaalbouwlandwordtingekrompen.Datgaatgepaardmeteenintensiveringvandeakkerbouwdooruitbreidingvandeteeltvanvlas,aardappelen,cichoreienklaver.110

Indittijdvakdoenzichindeagrarischesectorbelangrijkevernieuwingenvoor.Indeeersteplaatsdeverbreidingvandeaardappelteelt.Ookdeteeltvanvoedergewassenalsknollenenklaver,brengt-naasthetontstaanvanderijenteeltvanbijvoorbeeldkoolzaadencichorei-deproductiviteitopeenhogerplan.Datgaatwelgepaardmetsteedshogerekosten.111Metnamededijklastenrijzendepanuit.Hetonderhoudvandezeedijkenvorderthogebedragen.Dielastenwordennietgelijkoverdeinwonersvandeprovincieverdeeld.Zetreffenvoornamelijkdeagrarischesector.112Vooralna1700worden

degevolgenvoorsommigeFrieseboerenfunest.Alszedelastennietkunnendragen,zijnzegedwongenhunhoeveovertedragenaandeProvincie.113

Delanderijenliggenindittijdvakbetrekkelijkveiligbinneneenkransvandijken.H.Rouckomaberichtdesondanksdatindekerstnachtvanhetjaar1717"eenvreeselijckenorcaanengeweldigestormisgeweest,dezeedijkenenpalagiezyngebrokenenweggespoeldenwaardoorgeheelOostergoendeWoudenoverstroomdzynmitsgaders'toudennieuwBildt,veelhuysenzynweggespoeltalsmedezynveelmenschenenbeestenverdronken".114Na1717volgteenbetereorganisatievandeverdedigingtegendezee,waardoorFryslânvandattijdstiptot1825voorgrotewatersnoodrampenbewaardblijft.115

Volgenseenberichtuit1732doetzichopnieuwgevaarvoorals"GodsbezoekendehandeenheirlegervanZeewormen,omhetpaalwerkaandenZeekanttevernielen"zendt.116Depaalwormruïneertdebeschoeiingvandezeedijken.

5.2.Hetboerenhuis

Bijdeboerenhuizenindeachttiendeeeuwvallendriehuistypenop.Hetalindevorigeeeuwontstane'gewoneFriesehuis'(kop-hals-romp-type)endevoorlopignognietwijdverbreidestelpboerderij.IndeZuidoosthoekvandeprovincievindenwedelanggevelhuizendiebijhetOost-Nederlandsetypeboerderijenaansluiten.117

5.3.Deveehouderij

Bijdeveehouderijwordenindittijdvakveelverbeteringendoorgevoerd.

33

Hetgreppelenenslattenvandeweilandenisregelgeworden.Omzevruchtbaartemaken,wordendezodenuitdegreppelsoverdeweidegrondenverspreid.Laterwordterstalmestopgebracht.Omnietgewensteplantentevernietigenwordtaarde,somskleiaarde,uitgestrooid.Hetisaannemelijkdathierdeoorsprongligtvanhetbemodderenvandelanderijenmetkleivandeterpen,datindevolgendeeeuwzo'nenormevluchtneemt.118Hetweideseizoenisextralanginverhoudingtotdestaltijd.Dekoeienkomenhalverwegeaprilindewei,zewordennahalfnovemberofsomszelfhalfdecemberbinnengehaald.Zowordtophooibespaard.119Datisvanbelang,omdatditmetschepenoverdeZuiderzeealspaardenhooiwordtuitgevoerd.Omhooitekunnenverkopenwordtdemelkveestapelsomsingekrompen.Eenbijkomendvoordeelis,daterzominderhoornveebelastinghoefttewordenbetaald.120

Dehooitijdiseenspannendetijdvoordeboer.Naasthetvastepersoneelwordtrondtrekkendwerkvolkingezet,waaronderDuitsehannekemaaiersofmieren.Nubestemdvoorheteigenvee,komtna1780hetmeerdanéénmaalperjaarhooieninzwang.Deverzorgingvanhetveewordtindelaatstehelftvandeachttiendeeeuwgehinderddoordeverhogingvandegraanprijzen.Deboer

Afbeelding 26Hooioogst op Ameland

brengtdemestvrijwelalleennogophetbouwland,waarbijdeweidenvergetenworden.Degezondheidvanhetveegaatdoordeslechtekwaliteitvanhetgrasachteruit.121

Dekaasmakerijneemtinhetlaatstekwartvandezeeeuwaanzienlijktoe.Hetproductisveelal'grovekaas',dez.g.kanterkaasvanafgeroomdemelk.Deroomwordttotbotergekarnd.Naastdehoutenmelkaden,diedikwijlsvanbinnengeverfdzijn,komenindeloopvandezeeeuwbijdeboterbereidingookbakkenvankoperingebruik.Datkomtdehygiënetengoede.Deproductievanboterneemtgedurendedittijdvakenormtoe.OpdeSnekerbotermarktdoetzichindeperiode1750-1850meerdaneenverdubbelingvandeaanvoervoor.Nietdeprijsvandekaas,maardievandenaarHollandenviaHarlingennaarEngelandgeëxporteerdeboter,beheersenindittijdvakgrotendeelsdewelvaartvandeboer.122Dievoorspoedkomtondermeertotuitdrukkinginhetontstaanvanpronkkamerseneentoenemendebelangstellingvoorringrijderijenenharddraverijen.

Omdeprijsvanwolhoogtehouden,wordtdeinvoervan'poepekousen',handschoenenenIJslandsekousen,enzovoortendeuitvoervangesponnengarenvan1743-1746doordeFrieseStatenverboden.123

5.4.Derunderveepest

GedurendedrieperiodenheerstderunderveepestinFryslân.Hetiseenvirusziektediewordtgekenmerktdooreenhogekoortsenzwerenopslijmvliezenvanbek,slokdarm,magenendarmen.Debesmettingvindtplaatsdoorrechtstreekscontactvangezondemetziekedieren.Deziektekanookwordenovergebrachtviaversvlees,versehuidenenversemest.124

34

Doorhettelkensweerkerenvande'quadesiekte'verliezensommigeboerentotdriemaaltoehunveebeslag.In1745gaanervanhetbeginvandatjaartot1septemberinFryslân64.596koeien,20.266rierenen24.763hokkelingendood.(zievoordepercentagesafbeelding27).DeFrieseStatenverstrekkenvoorelkgestorvenrundeenschadevergoedingvantweedukaten.Zeverordonnerendatdegestorvenbeesten,bestrooidmetongeblustekalk,massaalwordenbegraven.Alsdaartegengeprotesteerdwordt,mogendehuidenuiteindelijktochwordenafgestrooptenverkocht.Ergeldteeninvoerverbod,maargeziendeaanzienlijkesterftewordtinmaart1716het(kleinere)JutlandsveeuitDenemarkenvanhetverboduitgezonderd.

Degevolgenvandeveepestzijn:hetscheurenvandeweiden(deboerendiehunrunderenverliezengaanoveropakkerbouw);deaanschafvanschapen(dienietvatbaarzijnvoordezeziekte)endeuitvoervangezondgeblevenveenaarHolland(waarnaarverhoudingnogmeerslachtoffersgevallenzijn).

Afbeelding 27

Veelboerengaanernutoeovereennieuwrundveebeslagaanteschaffenofoptebouwen.In1770wordenuitDrentheenuitDuitslandduizendendiereningevoerd.125

5.5.DeakkerbouwDeakkerbouwwordtindeachttiendeeeuwmetnameindegrietenijenindeKleigebiedenbeoefend.IndeWouden,waardegrondlichteris,komthetmindervoor.Tochisdezetakvanlandbouwookdaarnietzonderbetekenis.Deverhoudingbouwland-graslandwordtverstoord,doordatveelboerenalsgevolgvanderunderpestdeploeginhetgraslandzetten.Omhetjaarwordtopdezandgrondenboekweit,roggeofhaveringezaaid.Devruchtwisselingopdekleihoudtin,datopdebestelanden-nadatdiezomersgebraaktzijn-koolzaadofwintergerst,ofinhetvoorjaarookwelhaverwordtgezaaid.Tweewintervruchtenachtereenroeptgeenbezwaarop,drieopeenvolgendeoogstenvraagtteveelvandebodem.Danishetland'uitgebouwd',hetmoetweer'gebraakt'worden.Ookaanhetbraakliggendlandwordtzorgbesteed.Hetwordtmeerderemalengeploegdengeëgd.HetwinterkoolzaadwordtgezaaidinAugustus,wintergerst,-tarween-roggeinOktober,erwtenenbonenongeveermiddenApril,haverinhetlaatstvanAprilofbeginMei,vlasinMei,zomergerstin'tlaatstvanMeiofbeginJuni.

BoekweitwordtbeginMeiaandegrondtoevertrouwd.Alshetdoornachtvorstmislukt,moethetopnieuwingezaaidworden.

Indittijdvakwordtookgeëxperimenteerdmetdeteeltvantabakenmeekrap.Hetgeeftnietdegewensteresultaten.

Bijhetdorsenwordtindezeperiodebijdegrotereboerendedorsrolingevoerd.Opde

35

buitenkantvandierol(voortgetrokkendooréénoftweepaarden)zittendriekanteribben(zieafbeelding28).Hetgraanwordtmeteenschopoverdedorsvloergegooid.Omdathetgraanveelzwaarderdanhetkafis,wordenbeidenzogescheiden.126

5.6.Dieren

BlijkenseenaanplakbiljetuitdezetijdzijndeteleverenFriesekoeiengroot,dik,breed,platenzwaar.Dekleurisblauw,roodofzwart.AlsgevolgvandeimportvanhetzwarteJutlandsvee,krijgendezwartbonterunderenindetweedehelftvandezeeeuwdeoverhand.Mogelijkvormtdatderedenwaaromeropde'boerenbaar'vanWorkum(geschilderdomstreeks1800)vrijweluitsluitendzwartbontveevoorkomt(zieafbeelding29).Ofwashetdepersoonlijkevoorkeurvandeboer?

RuurdScheltemavermeldtoverhetrundveevan1760tot1769datzeroodofroodbont

Afbeelding 28

Afbeelding 29

haarhebben.Dezerunderenwordenvolgenshemtothet'OudeVriescheRas'gerekend.127Erisgeenredenomaantenemendatdeboerenzichindittijdvakopdeverbeteringvanhetrundveetoeleggen.Dekwaliteitvanhetveegaatdoorhetgebruikvanvaakinferieurestierensnelachteruit.

WaarschijnlijkbestaaterindeachttiendeeeuwgeenvastomlijndFriespaardenras.WelschrijftalveeleerdereenOrdonantieuit1610voor,dateruitsluitend"volwasseneFrieschehengsten"wordengebruikt.DatkunnenuiteraardookhengstenzijndielukraakinFryslânwordengehouden.Eendeelvandeverderebeschrijvinggaatoverdesierlijkheidendeelegancevanhetgewenstepaard,eeneigenschapdiewelaterookbijhetFriesepaardaantreffen(zieafbeelding30).EvenalshetFrieserundveekanhet"ras"indezeperiodemeerdanéénkleurhebben.TochwijzenbepaaldeuitsprakenophetvoorkomenvanpaardendieminofmeertothetFrieseraszoudenkunnenbehoren.LeFrancvanBerkheybeweertdat"hetegteHollandsche,enhetVriesche(....)paardbyonsover'talgemeenonverbasterdisgebleven.128

Afbeelding 30

36

IndittijdvakkomenookdeharddraverijenmetFriesepaardenmethun"korteenzeersnelledraf"inzwang.129.

Hethoudenvanschapenisdermateaantrekkelijkdatvrijwelelkeboeréénof(veel)meerschapenheeft.InFryslânkentmenindittijdvakhetgrotekleischaapenhetheideschaap.In18eeeuwseinventarissenwordendekleischapennadrukkelijkals'Friskeschapen'aangeduid.Deheideschapenworden'Drenten'genoemd.Hetkleischaapwordtgeroemdomz'ngrotevruchtbaarheidenmelkgift.130

SpahrvanderHoektreftinde18eeeuwseinventarissengeenenkelegeitofbokaan.

Indebeschrijvingenwordennietofslechtsterloopsvarkensgenoemd.Tochisdevarkensteeltindezeeeuwnietzonderbetekenis.Erwordenspecialevarkensmarktengehouden.131

Kippenhoudendeboerenvolgensdeinventarisatiesuitsluitendvooreigengebruik.Eendenzijningrotegetaleaanwezig.Hetaantaleendenkooienbedraagtinhetbeginvandeeeuwbijna150.Buitendevangtijdisdekooikergewoonboer.Bijeenopsommingvandelevendehavevande'Cooyplaats'onderTeroelewordt1'Conijn'genoemd.Deduivendiemeneropnahoudt,zijnvoorhetmerendeel'gibben',eenhalfwildesoort.Zekomeningewoneboereninventarissennietvaakvoor.Welvindtmenzebijde

Afbeelding 31

adellijkehuizenensomsopkerkelijkegebouwen(zieafbeelding32).

OpdeKleienindeWoudenbeoefenen'bijkers'beroepsmatigdebijenteelt.IndeWoudenwinnenzeboekweithoning,opdeKleikoolzaadhoning.132


Degewassenopdezandgrondenzijnindittijdvakvooralboekweitenroggeen-inietsminderemate-haver.GerstwordtindeWoudenbijuitzonderingverbouwd.Eentweedevruchtnaroggezijndezandrapen.

Deintroductieenverbreidingvandez.g.klaverbouwmethodebrengtindeloopvandeachttiendeeeuweenbelangrijkeverbetering.Inhetvoorjaarteeltdeboertweejarigerodeklaver,waarindevoorafgaandeherfstalwintertarwe,-roggeof-gerstisgezaaid.Alsdaninhetvoorjaardedekvrucht(hetgraan)isgeoogst,blijftereenklaverweideover.Hierinwordtgedurendedenazomerhetveegeweid.Inhettweedejaargaatdeklaverachteruit.Dezewordtondergeploegd,omalsgroenbemestertedienen.Klaverisvoordelandbouwersindeeersteplaatseen

Afbeelding 32Duiventil op kerkdak in Eestrum

37

voedergewas.Heteffectdathetheeftopdestikstofvoorzieningvandebodemispasoplangeretermijnmerkbaar.133

Omhettotlinnentekunnenverwerken,verbouwendeFriezenalvanafdeRomeinsetijdvlas.Dezeteeltkomtindittijdvakpasgoedopgang.Hetisbewerkelijk.Devlasboermoetzijnlanddieperploegendannormaalenhetvervolgenslichtbemesten.Nahetzaaienmoetdeakkernogregelmatiggewiedworden.Hetmeestewerkkomtnadeoogst.Danmoethetvlasachtereenvolgenswordenschoongemaakt,gerepeld(zieafbeelding33),geroot,gedroogd,gebraakt,geribbeld,gehekeldentenslotteweerschoongemaakt.Danpasgaandevezelsnaardespinnerijendieergarenvanmaken.Deweverijenproducerentenslottelinnen.

Deteeltisvoornamelijkinhandenvangardeniers.Datzijnkleineakkerbouwersdiezichooktoeleggenophetverbouwenvankool,uien,wortelenenanderegrovegroenten.Gardeniershurenhetlandvooreenjaarvaneenboerinwiensvruchtopvolginghetgewaspast.InBerlikumwordt'Berltsumerspek'gegeten:uienvermengdmetrapendiebijdearmebewonersvoorspekmoetendoorgaan.E.M.vanBurmaniaschrijftin1749:"Menheefthierconsiderabelveelhovenentuinen,alsmedeeenEnterijoftwee.Echterhoeseerditdorpzichinweinigjarentijdsookmaghebbenuitgebreid,zijndemeesteHofkers

Afbeelding 33

geenRijkelingen,vermidsdeLandentotdeHofkerijextra-ordinairhoogverhuurtworden,enbuitendaterveelonkostenoplopeneerallestegeldegemaaktis".134Naeenaanvankelijkeuitbreiding,wordtdevlasteeltopzekermomentingekrompentengunstevandeaardappelteelt.Pasrondhetmiddenvandenegentiendeeeuwwordthetverbouwenvanvlasweeruitgebreid.135HetoudsteberichtoveraardappeleninFrieslandstamtuit1718,alsPhilipFrederikVegelinvanClaerbergen,grietmanvanHaskerland,ineen'Deductie'eropwijstdatdebevolkingvanwegedemoeilijketijdeninplaatsvanvleesen'soetewaren'aardappeleneet.136Vlakdaarna,van1720tot1729,wordenookinhetWestveenbijSurhuisterveenaardappelenverbouwd.De'dompelaars',eenuitDuitslandgevluchtedoopsgezindesecte,hebbenvandaaruithunaardappelenmeegenomen.Methunvertrekisdeaardappelteeltnietuitdestreekverdwenen.Eendocumentuit1741geeftaandaterinOostermeerindatjaarvaneneWopkeSybrensaardappelenwordengestolen.137Volgensdeoverleveringbegintdeaardappelteeltcirca1742pasecht,alsduidelijkwordtdathetgewas(waarvaneerstdegiftigebessenwordengegeten)doordeFriesestadhouderlijkefamilieteLeeuwardengoedwordtverdragen.Doordatdegraanprijzenalsgevolgvanoorlogsomstandighedenschrikbarendstijgen,komtdeaardappelenigejarenlateropdetafelvanhetgewonevolk.

Deopkomstvandeaardappelisvanonschatbarewaardevoordevoedselsituatie.Eenstuklandverbouwdmetaardappelenbrengttweeàdriemaalzoveelcalorieënopalseenroggeakkervandezelfdeoppervlakte.Ookalblijfthetlandbouwareaalgelijk,doordeaardappelteeltkunnenveelmeermensengevoedworden.Bovendienbevattenaardappelenveelmeervitamine-C,zodatde

38

knolgeschiktisvoordebestrijdingvangebreksziekten.138Deaardappelteeltneemteenenormevlucht.HetopzienbarendstinBarradeel,waarhetaantal'aardappelaars'tussen1748en1796vervijfvoudigtenhetaantalbedrijvenmetbouwlandstijgtvan24tot60%.139

Indittijdvakzienweeveneensvandeopkomstvandecichorei(inhetFriessûkerei).Alsindeloopvandezeeeuwdeconsumptievankoffietoeneemt,stimuleertdenogerghogeprijsvelenomsurrogatenoptesporen.Eénvandebestekanwordenbereiduitdepenwortelsvandecichorei.HetwordteentypischproductvandeNoord-Frieseakkerbouw.Vande84cichoreibranderijendieonslandindeFransetijdtelt,staanermaarliefst62inFryslân.Indezefabriekjeswordendewortelsverwerkttotcichoreipoeder.Indeteeltwordenalvroegmodernemethodentoegepast,zoalshet'sûkerei-kroadtsje’(zieafbeelding34).Hetzaadkanmetditapparaatoprijenwordengezaaid.Zowordtherhaaldelijkschoffelenenwiedenmogelijk.140

Afbeelding 34

5.8.Fruit

Inde'Stad-enDorpskroniekvanFriesland'vanG.A.Wumkesstaaninteressantefeitenoverdeteeltvanvruchtentijdensdittijdvak:6Februari1770:Boelgoedvan6zwarenoteboomen,150esschenen250appelenpeereboomenindehovingevanGerbenYpesteBaijum;14November1765:Aanbesteedhetuitroeien,afkappenen2steekomhakkenenslechtenvaneengrootappelhof(...)Adres:dehoveniervanJhr.E.S.vanBurmania,aldaar(Kornjum);11Jan.1786:Tekoopeengroothofmetmeerdan400vruchtbomen,waartusschenbessenboomen,groot4pondematen(...)teMakkum;27Augustus1770:VerkoopteruitroeiinghetgrooteappelhofLoo-slotgenaamdendehovingebijAgeNannesHymerdateDronrijp;21Aug.1771:VerkoopvanallerhandesoortenvruchtenopLettinga-StateonderFinkum;12September1803:AppelboelgoedindenhovingeopEelsma-StateonderSexbierum.141

Uitzulkeaankondigingenwordtduidelijk,daterindittijdvaknietalleenfruitbomenzijnaangeplant,zewordenhierendaarookgerooid.

In1758verschijnthetwerk'Pomoligia',samengestelddoorJohannHermannKnoop.HijisbeheerdervandetuinenvanMariaLouisevanHessenKassel,bekendgewordenals'MarijkeMuoi'.Zeheeftonderdenaam'Marienburg'eenbuiteninLeeuwarden.Hierzijn(zieafbeelding35)naarallewaarschijnlijkheidonderKnoop'sleidinginzijntijdgangbarefruitrassenverbouwd.Hijbeschrijftinzijnvanfraaieafbeeldingenvoorzienboekdebestefruitsoortenvandietijd.Zoookhetappelras'DoekeMartens'.DenaamwordtinverbandgebrachtmetdeFrieseedelmanDoekevanMartena(1530-1605)dieeentijdlangopeenStatein

39

Leeuwardenwoont.Knoopbeschrijftdeappelalsvolgt:"IseenmiddelmatiggroteAppelvangedaanteplatrond,enhetoogvrijgezonken;deszelfsschilisglad,rijpzijndegeelachtig,wordendeinhetleggenwatvetachtig,zijnvleeschiszagt,vantamelijkdognietverhevenegeur,waarommeestalleenvoorpotappeldient".

P.Smedingvindtlaterdatdeappelmetdezebeschrijvingonvoldoendeeerwordtgedaan.Alskindheefthijvaakgehoord,datdeDoekeMertenszo'nlekkereappelis.142

In1700staanblijkenshetkerkboekvanBearsindehofvaneenpastorieplaatsappel-,pere-enkersenbomen.IndehofvandeschoolmeesterteWinsumwordenvolgenshetkerkboekin1708eenwijnstokeneenkersenboomgeplant.

IndeindittijdvakbijdeboerderijHauboisbijSneekaangelegdeboomgaardkomenin1775devolgendefruitbomenvoor:Suikerappel,RodeJob,Glosappel,Krúsnotsje,Wiltjes,Dirkjepeer,Cichoreipeer,Bergamotten(herfst-enzomer),Stroopzoete,IJzerkroon,DoekeMartens,Keswick,Fintjes,Waterzoete,PresentvanEngeland,Notarisappel,Nofys,Kers(morel),Pruim,Zwarte-,Rode-enKruisbessen.143

Afbeelding 35

Hoofdstuk6Denegentiendeeeuw(1800-1900)

6.1.Eenbewogentijdvak

Denegentiendeeeuwisvoordelandbouweenbewogentijdvak.VanafhetbegindoetzichinFryslâneenversneldegroeivandebevolkingvoorenaanheteindvandittijdvakzienweeenprocesvanindustrialisatie.Dearbeidsinzetdieditvraagtbrengteenuitstootvanloonafhankelijkenuitdelandbouwmetzichmee.Erkomenmeergezinsbedrijven.Nadeeeuwwisselinggeldt,zekervoordeakkerbouw,eenprijsdalingvandeagrarischeproductendierond1820haardieptepuntbereikt.GelukkigontstaateentoenemendevraaginGroot-Brittannië.MedeomdatdeFrieseStatenhiervoorpremiesuitloven,neemtdeuitvoervanvee,vleesenbotersneltoe(zieafbeelding36).Dietoenameleidtmetnamebijdeveehouderijtotprijsstijgingen.Delandbouwontwikkeltzichineensneltempototexportlandbouw.MededaardoorhoudtdeNederlandseeconomielangetijdeenagrarischesignatuur.

Deuitvoervanagrarischeproductenverandertingrijpend,alsdeintredevande

Afbeelding 36Export van huiden en boter uit de haven van Harlingen

40

stoomvaartuitAmerikanaarEuropabulkvervoervanenormehoeveelhedengranen,veeeningekoeldofdiepgevrorenvleesmogelijkmaakt.Demarktenrakenoverspoeld.Hierdoorkomteromstreeks1880eenabrupteindeaandestijgingvandelandbouw-prijzen.144

Halverwegedeeeuw,in1852,wordt-innavolgingvananderedelenvanhetland-de'FrieseMaatschappijvoorLandbouw'opgericht.Ernemeneerstgrondeigenarenenbelangstellendenaandeel,indeloopvandejarenwordthetvrijweluitsluitendeenaangelegenheidvanboeren.Eénvandeeersteinhetoogspringendeinitiatievenisdein1863ophetZaailandgehoudenlandbouwtentoonstelling.(Zieafbeelding37).HetiséénvandelangereeksvanvoordeFrieselandbouwvanbelangzijndeactiviteiten,diedoorde'FrieseMij'-oféénvanhaarafdelingen-wordtgeorganiseerd.

6.2.Tweeërleilandbouwcrisis

Indenegentiendeeeuwdoetzichtweemaaleenlandbouwcrisisvoor.Allereerstin1817.DoordeimportvangoedkoopRussischgraankelderendeprijzen.Dievantarwezakkenindeperiode1820-1830totdehelftvanwatzewaren.Deboerenondervindendegevolgenvanziektenonderhungewassenenhetvee.In1825wordtdeprovinciegeteisterddooreengroteoverstroming(zieafbeelding38).Tweederdevandeprovinciestaatonder

Afbeelding 37

water.Erverdrinktveelvee.IndebuurtvanHaskerdijkengeefthetlandgedurendetienjaargeenvrucht.Deschadelooptindemiljoenenguldens.145Deeerstecrisisindittijdvakduurttot1845.

Tussen1878en1895volgtdetweedelandbouwcrisis.Ookdieheeftindeeersteplaatsgevolgenvoordeakkerbouw.InFryslândaaltdetarweprijstotbijnadehelftvanhetpeilrondhetjaar1870.MaardoordeopkomstvandemargarineendevaakslechtekwaliteitvandeFrieseboterblijftdeveehouderijooknietbuitenspel.Deprijsdaaltna1870snel.

Veelwegvallendearbeidsplaatsenkunnenwordenopgevangenindeindustrie.Degevolgenzijnhierdoorminderdramatischdantijdensdevoorgaandeagrarischecrisis.Dieleiddetoteengroteopenwerkloosheid.DecrisismaaktdeboerenduidelijkdatdestructuurvandeFrieselandbouwverouderdis.Zerichtenzichvolledigopdeexport,alsdiewegvaltzijnergeenalternatieven.146

6.3.Landbouwonderwijs

Aandehandvaneengrootaantaldaartoegeschrevenboekjesbeginthetlandbouwonderwijsopdedorpsscholen.Inhetvoorwoordstaatvaakdatdiewerkjesookvoordeoudersbestemdzijn.Voorhenzijner

Afbeelding 38

41

ookspecialevoorleesboeken.Diebrengeninpopulairestijlveelwetenswaardigsoverdelandbouw.Jongerenenouderenmakenzokennismetvernieuwingeninhetboerenbedrijf.

AlsoudersvansommigeFrieseboerenzoonshetzichkunnenveroorloven,volgenzedeLandbouwhuishoudkundigeSchoolteHaren.

OnderwijzerswordenindegelegenheidgestelddeLandbouwaktetehalen.Deeerstelandbouwcursusgaatin1869onderleidingvanmeesterEelkeAllershofinUreterpvanstart.Hijmaaktzichzorgenoverdekennisvandeboeren.In1897wordtR.C.BrinkmanbenoemdalsRijkslandbouwleraarinFryslân.NoginhetzelfdejaarwordtinLeeuwardendeRijkslandbouwwinterschoolgeopend.147

MedealsgevolgvandelandbouwcrisisronddejarentachtigbevorderthetRijkhetopgangkomenvandelandbouwvoorlichting.

6.4.Vernieuwingen

Delandbouwcrisisgaatgepaardmeteenstroomvanvernieuwingen.Omdatveelarbeiderszichwetenoptewerkentotkleineboeren,verliezenveelgroteboerenhunarbeidskrachten.Datwordtopgevangendooreentoenemendemechanisering.

Denaarverhoudingzware'Frieseploeg'wordtvervangendoordenogzwaardere,dooreenGroningerboervanuitAmerikageïmporteerde,arendsploeg.

Omsteedsterugkerendeproblemenbijhetdorsenoptevangen,wordtuitAmerikadedooreenpaardentredmolenaangedrevenhekeldorsmachinegeïmporteerd.

Rond1900komendeeerstedoorstoomaangedrevendorsmachinesopdemarkt.

Vangrotebetekenisishetingebruiknemenvanrijenzaaimachines.Datmaakthetwiedenenschoffelengemakkelijker.Tegelijkertijdverschijnenookdecultivatorendewiedmachine.

Na1860worden,zowelvoordegraan-alsgrasoogst,ingrotegetalemaaimachinesaangeschaft.Depaardenhooiharkendehooischudderkomendanooksteedsmeeringebruik.Omdatveelboerenaldieduremachinesnietkunnenaanschaffen,ontstaanloonbedrijven.

ZowelopdekleialsophetzandwordtgebruikgemaaktvaneenindittijdvakontwikkeldeFrieseboerenwagen(zieafbeelding39).

Eenbelangrijkeveranderingisdeopkomstvandestoomgemalen.Hetbeterkunnenbeheersenvandewaterstandenbetekenteenbelangrijkedoorbraakvoordeoogstzekerheid.

Eénvandebelangrijkstevernieuwingenisdeontdekkingvandekunstmest.Hetbrengteenvolledigeommekeerinhetsteedsnijperwordendbemestingsvraagstukmetzichmee.Devraagnaarstikstofovertrefthetaanbodinhogemate.

Deprilledisciplinevandeplantenveredelingzorgtvoornieuwerassendieaandesnel

Afbeelding 39

42

toenemendegiftvanchemischevoedingsstoffenzijnaangepast.

Delandbouwprofiteertbovendienvandeverbeterendeinfrastructuur.Indenegentiendeeeuwwordtdeaanlegvaneennationaalnetvanstraat-,water-enspoorwegenvoltooid.148

Indelaatstedecenniavandittijdvakwordenookvernieuwingendoorgevoerdindezuivelbereiding.Bijhetmakenvankaasenboterwordenaanhetbuitenlandontleendetechnieken,zoalshetontromingssysteemvandeZweedG.Schwartz,toegepast.Bovendienwordteenverbeterdtypecentrifugeingebruikgenomen.Deverplaatsingvandezuivelbereidingnaardefabriekisaanleidingvoorhetontstaanvandemelkbus.Eerstzijnzenogvierkant,laterstaptmenovernaardevertindkoperenendevertindijzerenbus.149

6.5.Particuliereorganisatiesencoöperaties

Eenbelangrijkevernieuwingophetterreinvandelandbouwinhetlaatstekwartvandenegentiendeeeuwishetoprichtenvanparticuliereorganisatiesencoöperaties.Behalvevoordeverwerkingvanzuivel,richtenzezichookopdeinkoopenafzetvanagrarischeproducten.

Voorhetsuccesvandecoöperatieszijntweebelangrijkeredenenaantegeven:zestellenvooraldekleineboereninstaatteprofiterenvanhetschaalvoordeeldatdecoöperatiebiedtbijdeaankoopenverwerkingvanproducten;doorkoopliedenuitteschakelenmakenzehetdeboermogelijkdebestaandeinkoop-enafzetmarktenineigenhandtehouden.150Eriseentweedereden:metdeboterwordtsomsgeknoeid.In1862keerthetstoomschip'Nora'uitEngelandnaarHarlingenterugmeteenretourzendingvan178afgekeurdevatenboter.De'LeeuwarderCourant'van3

oktobervandatjaarbericht:"Velewaszwaarbeschimmeld,anderestonkerg,velewaszwart,sommigehadgeheeldereukenkleurvankaarsvet,terwijluitdievanenkelevatendemadenkropen.Hethoutwerkdervatenwasvanbinnengeheelzwart,alsofhetgebrandwasendeinhoudvandemeestekannietandersdantotwagensmeerofietsdergelijksgebruiktworden".151FabrieksmatigezuivelverwerkingvolgensScandinavischemethodeiseenantwoordopzulkeklachten.Hetproductuitdielandenheefteenbeterekwaliteit,redenwaaromin1878eendoorde'FrieseMij'ingesteldeStudie-CommissienaarSleeswijk-Holstein,DenemarkenenZwedenafreist.DecommissieledenschrijvennaafloopeenuitgebreidrapportwaarindeFriesebotermetdieuitDenemarkenwordtvergeleken.InDenemarkenwordteenfrisproductgeleverddoorsnelleontroming.Daarbijwordteentemperatuurvan4gradenCelsiusaangehouden,wateengrotereroomopbrengstoplevert.DeconclusievoorFryslânis:menontroomttelangzaam,zuurtteveel,karntbijtehogetemperatuur,gebruiktteveel(meestalonzuiver)water,kneedtonvoldoendeenmenisniethygiënischgenoegbijdemeestevandezewerkzaamheden.BovendienisdeFrieseboternietduurzaam.Debotervatenwordenvaneikenhoutgemaakt,destudiereiswijstuitdathetinScandinaviëgebruiktebeukenhout(omdathetgeenlooizuurbevat)eenbeteresmaakgeeft.Vasthoudendeboterbereidendeboerinnen,inhunbestaanbedreigdeboterhandelaren,conservatieveboerenengrondeigenaren(diegeldschieterzullenmoetenzijn)zijnechterslechtoverdefabrieksmatigeboterbereidingtespreken.OmgeknoeimetbotertebestrijdenwordtaanheteindvandezeeeuwinLeeuwardenhetBotercontrôlestationopgericht.

43

Naastvoorstandersvanhetoprichtenvancoöperatievefabriekenzijnerookdieparticulierezuivelbedrijvenvoorstaan.In1879bijtM.BokmadeBoerhetspitsaf.InVeenwoudenopenthijonderdenaam'Freia'eenparticuliereboter-enkaasfabriek.TweejaarlaterwordtdoorJ.P.SmidsinHuizumookzo'nbedrijfopgericht.

Hetstichtenvancoöperatievezuivelfabriekengaatnietzonderproblemen.Veeldoorvoorstandersbenaderdeboerenzijnnietbereidhunmelkaaneenfabriekteleveren.Eénvandebezwarenis,datfabrieksmatigverwerktemelkteweinigweivoordekalverenoplevert.Deboerinnenmethunjarenlangeervaringleverentochookgoedwerk.Aandestamtafelsdoetdespreuk"vettevrouwenenmagerekalveren"opgeld.Bovendienmoet,omeenregelmatigeleveringenafzettegaranderen,eenleveringscontractwordengesloten.Degrotevraagishoedeprijsvandemelkdaarinmoetwordenvastgelegd.Ombetrokkenenoverdemodernezuivelverwerkingdeskundigtelatenvoorlichten,wordtin1881deDeenD.F.L.Gäbeldoorde'FrieseMij'alswandelleraaraangesteld.Hijtrektlangsdeboerderijen,laatdeboerinofboerendochtereerstophaareigenmanierbotermaken,omdanopeventuelefoutentewijzen.Hetwordtdemandoorsommigennietindankafgenomen.DrieboerenteKlooster-Anjum(onderBerlikum)richtenin1886doorsamentegaaneenboerenfabriekjeop.Zegevendeboterbereidingnietuithanden.Welkiezenzemethuneigenpersoneelvooreencentraleaanpakvanhunwerkzaamheden.

Drieentwintig"meestallenarmehuurboeren"stichtenin1886teWargaeen'CoöperatieveVereniging'voorzuivelbereiding.Metdehulpvanlandeigenaren,tweedomineeseneenkerkvoogdijbrengenze35.000guldensstartkapitaalbijeen.Naastdereeds

bestaandeparticulierefabrieken,isditdeeerstecoöperatievezuivelfabriekvanNederland.Sommigetotdeadelbehorendelandherenwerkeneraanmee.TijdenshunstudietijdinLeidenhebbenbaronTh.M.vanWelderenvanRengers(uitOenkerk)enJonkheermr.C.vanEysenga(uitGaasterland)elkaarbeloofddatzemetanderenzullenproberenFryslântehelpenbijhetbestrijdenvandelandbouwcrisis.Alstoekomstigelandherenisdatookinhuneigenbelang.VanWelderenRengersrichtin1896decoöperatievezuivelfabriek'Trynwâldenenomstreken'op.VanEysengabegintin1887metzijnpachtboereninBoornzwaageencoöperatievezuivelfabriek.

Veeldiscussiesgaanoverdevraagwelkevandebeideorganisatievormendebesteis:departiculiere(ookwelspeculatiefgenoemde)aanpakòfdecoöperatievewerkvorm.152RiemerM.VeemanuitMarssumismetz'n"wonderbarewelsprekendheid"eenbezieldvoorstandervandecoöperatie.Hijverzetzichfeltegendespeculatievebenadering.Zaldeboernietteafhankelijkwordenvandeeigenarenvandeparticulierefabrieken,dangeldthetadagium"Deboermoatselsdeleijeha."Eenvolledigonbekendeaandeelhoudermagzichnietverrijkenmetdewinstdiedeboerentoekomt.Veeman'sideaaliseenmoreel-sociaalverbondtussenlandeigenaren,boerenenarbeiders.Dielaatstegroepvergeethijniet.Alsdirecteurvaneenzuivelfabriekstimuleerthijzijnpersoneelom

Afbeelding 40

44

eeneigenorganisatieopterichten.Datwordtde'BondvanZuivelarbeiders'.153In1898zijndeparticuliereencoöperatievezuivelfabrieken(zieafbeelding41)minofmeergelijkmatigoverdegeheleprovincieverspreid.154.

Behalvedevoorstandersvancoöperatie,zijnerookparticulierehandelarendieophetterreinvandelandbouwinitiatievennemen.DeslagerArentEgbertsSmildeheeft,alshijin1891sterft,eenflinkeexportslagerij(vano.m.schapen)opgebouwd.Zijnzonenbeginneneenvetsmelterij.

BakkersknechtUilkeKlazesKoopmansuitHolwerdbegintin1846eenmalerijengrutterij.Hijfabriceertboekweitmeelenboekweitgort.In1876verplaatsthijzijnbedrijfnaarLeeuwardenwaarboekweit-entarwebloemdebelangrijksteproductenzijn.

UlbeTwijnstrawordtin1887eigenaarvaneenoliemolen.Hijperstlijnzaadenkoolzaad.In1894brandtdevoordemolenindeplaatsgekomenfabriekaf.Twijnstralaateennieuwefabriekbouwenenzetondanksde

Afbeelding 41Wit: coöperatief, zwart: particulier

Duitseconcurrentiedeproductievanlijnkoekenvoort.

Ondertussenwordenookbuitendezuivelcoöperatiesgesticht.Zoontstaatin1896de'CoöperatieveVerenigingtotAankoopvanLandbouwbenodigden(CAF)'.AlleenledenvandeFrieseMijvanLandbouwkunnentoetreden.

In1898wordtde'FriescheCoöperatievezuivelexportvereniging'(Frico)opgericht.Onderhethandelsmerk"kruiwagen"wordtin1899deeersteFrico-boternaarLondenverscheept.InhettweedeverenigingsjaarheeftdeFricoaleenomzetvan18.000kgboterbereikt.DefabriekenvanAchlum,Akkrum,Bartlehiem,Deinum,GiekerkenMarssumzijndeelgenoot.Alsdebotervangoedekwaliteitis,verplichtenzezicheenvierdedeelvanhunproductieaandeFricoaftestaan.NietalleeninEngeland,ookinDuitslandiserveelbelangstellingvoor.155

6.6.Boerenarbeider

Alsvanoudsredtdeboerzichwathetgewonewerkbetreftinhoofdzaakmethulpvandeboerin,dekinderenenhetinwonendpersoneel.Eenmiddelmatiggrootbedrijfheeftmeestaléénoftweeknechteneneendienstmeid.Datpersoneelmaaktdeeluitvanhetgezin.Bijvisiteswordenzeverondersteldzichafzijdigtehouden,zeslapenookapart.Dikwijlsheeftzo'nbedrijfnogeenuitwonendevastearbeider.Doordatbijeentoenemendebevolkingdearbeidersstandtoeneemt,zijnersteedsmeerlossearbeiders.Zewordenalleeningezetalsdeboermeerhulpdangewoonlijknodigheeft.Eenaantalvanhenverdientbuitenhetseizoendekostmetvlasbraken(zieafbeelding42)oftoevalligekarweitjes.Indeogenvansommigenzijnhetslaven.Ze

45

vervallenregelmatigaandesteunvandearmenkas.(Hetarmengeldmoetoverigensvoornamelijkdoordeboerenwordenbijeengebracht).Ookalstijgentot1880deloneningeringemate,hetislangnietgenoegomdegrotearbeidersgezinnenteonderhouden.Doorslechtenonvoldoendevoedsel(altijdaardappelenzondermeer)gaatdelichamelijketoestandvandearbeiders-metnameindeKleibouwstreek-hardachteruit.VelenwordenafgekeurdvoordeMilitie.Dewerktijdenzijnerglang:'szomersvan4uur'sochtendstot8uur'savondsen'swinters(vooralvanwegehetdorsen)van8tot8.Doordehogehuren,wordthetdearbeidersindeKleibouwstreekbijnaonmogelijkgemaakteeneigenbedrijfjetebeginnen.

Erontstaatverzet.InHetBildtwordtdeorganisatie'Broedertrouw'opgericht.Dearbeiderseisendatdeboereninplaatsvanachtcentperuur,twaalfcentbetalen.Deboerengeventoe.Aangemoedigddoorhetsucces,eisendearbeidersenigetijdlatereenuurloonvanvijftiencent.Datmislukt.Sommigenboerensturenhunhondopdestakersaf.156

HetverzetkomtookinzuidelijkergedeeltenvanFryslânopgang.Eénvandeeerstendiezichhetlotvandelandarbeidersaantrekt,isTjeerdStienstrauitDrachten.Hijdringterbijhenopaanzichteverenigen.Inovervolleschuurtjesspreekthijvanafeenkistdearbeiderstoe:"Welaanmannenvan

Afbeelding 42

Frieslandenookgijvrouwenzowijdberoemdomuweerlijkheidenrondborstigheid,laatnietlangerhetjukvanslavernijuwFrieschenekkenkrommen.Staatopuituwslaap!Schudafuweonverschilligheid,volgtuwevoorvechters,steunthenindenmoeilijkenkamptegenonrechtenarmoede".157

InBontebokwordtin1897een'VerenigingvanLandarbeiders'opgericht,diezichaansluitbijde'NederlandscheBondvanLandarbeiders'.EénvandeledenisImkeKlaver.Inzijn'HerinneringenvaneenFrieselandarbeider'geefthijeenbeeldvandeactiviteitenvanzo'nvereniging.Deledenhoudenwekelijkseenpraatavondwaaréénvanheneenstukvoorleest,datdanvervolgensbesprokenwordt.Zowordthet"kennisismacht"doordeledeninpraktijkgebracht.158

Deemigratie(sommigeFriezentrekkenalsmelkknechtoffabrieksarbeidernaarDuitsland)endetoenemendewerkgelegenheidindezuivelindustriebrengenenigeverlichtinginhetarmoedevraagstuk.OokemigrerenvelennaarAmerika,ofzeverhurenzichalsseizoenarbeidersinEngeland.IndeWeidegebiedenheerstminderarmoede,omdaterminderlossearbeiderswonen.VeelarbeidersinDeWoudenwerkenzichoptotkleine'koemelkers'diezobuitendetijddatdeboerzenodigheeftopinkomstenkunnenrekenen.Dearbeidershebbenvaakeenlapjegrondwaaropzeeenschaapofgeitweidenenwaarzenahetwerkvoordeeigenconsumptieaardappelenenrapenverbouwen.159

6.7.Boerenlandheer

Inde19eeeuwishetgemeenschappelijkeigendomvandegrondvrijwelopgeheven.Veelgrondisinbezitvanvanoverhedenen

46

poldersofwaterschappen.Daarnaastzijnerdeeigendommenvankerkelijkeenliefdadigeinstellingen.Departiculiereofprivateeigendomoverheerst.Vanoudsheeftadelenpatriciaatomvangrijkebezittingen.DeVanEijsenga'shebbenin18326085hainhunbezit.Erbestaandorpenwaarvanbijnaalleboerderijentotéénfamiliebehoren.Dekerkenenaanverwanteinstellingenbezittenookveelgrond.160

IndezeeeuwwordtvoorheteerstalgemenekritiekophetpachtwezeninFryslângeleverd.Zeventigprocentvandegrondwordtgepacht.Dealgemenestrekkingisdatdepachterszichineenveelteafhankelijkpositiebevinden.Veelalontbreektgebruikszekerheid,depachtprijzenzijnonredelijk.Eenanderbezwaarisdatdehuurtijdvaakkortis(meestvijfjaren)envandeenedagopdeanderebeëindigdkanworden.M.Rozengaschrijftin1892:'Deeig'nerzuigtdenpachteruit,hijeethemlangzaamop;endeezezitalstusschenmanzijnwerkvolkopdenkop."161

Dekansophetmoetenafstaanvanhetgehuurdenadehuurperiodeneemttoedoorabsenteïsme.Ruim66%vandeeigenarenwoontbuitenFryslân.Voordezeeigenarenishunbezitgeldbelegging,hetmoeteenhogerenteopbrengen.Zietdeeigenaarkansdepachtteverhogen,danwordtdeplaatsaaneenanderverhuurd.Vooralna1850zijnergegadigdenteover.Dena1860opgelopenhuurprijzenstaanvaakingeenenkeleredelijkeverhoudingtotdewaardevandelanderijen.Behalvedehogehurenmoeterveelalookgrondbelastingendijklastenwordenbetaald.Delandeigenarenvergoedenooknietaltijddeverbeteringendiedepachtersaanbrengen.Eengunstigeuitzonderingvormendeliefdadigeinstellingen,dewees-engasthuizen.Zezettendeboerenaantothetkwekenvannieuwegewassen.Voogdenenregentendurvenooknieuwetypenboerderijenaan.162

Dehuurdersvanveleplaatsenkunnendelastennietlangeropbrengen.DoekeHellemaschrijft:"mijnevrouwsbroeder,teWargaeenplaatsinhuurhebbende,heeftgenoegzaamzijnkapitaalaldaarlatenzitten,zonderindegelegenheidtezijn,wederinhuringtekonnenmaken;maarhettegenmeil.l.boelgoedgemaakt,reeuwenbeslagverkocht.DezeplaatsbehoordeaandejufferSloterdijk".163

Alszeverwachtendatdehuurperiodebeëindigdwordt,proberensommigepachtboerenaanheteindeervandoorroofbouwzoveelmogelijkuithetlandtehalen.Dewaardevandehuurplaatsengaathierdoorachteruit.164

In1875wordtbinnende'FrieseMij'gesprokenoverdeinstellingvaneencommissiedieredelijkepachtprijzenmoetvaststellen.Pasin1889wordtvandieorganisatiedePachtcommissieopgericht.Eenenanderbloedtalsneldood.165

6.8.Deakkerbouw

Hetakkerbouwbedrijfprofiteertindejaren1820-1880,zijhetminderdandeveehouderijendetuinbouw,vandeopgaandetijd.Debinnenlandsevraagendeexportnemenenormtoe.Daarentegenwordendewinstenafgeroomddoordestijgendepachtprijzen.

Totdatin1845deaardappelziekte(phytophthora)toeslaat,isdeaardappelverreweghetbelangrijkstegewasbijdeakkerbouw.Doordieziekteverrottendeknollenbijregenachtigweeralindegrond.Hongerishetgevolg.VeelconsumptieaardappelengaannaarEngeland.Eindjuni1847plunderenHarlingerseenschipdatklaarligtomvroegeaardappelennaarEngelandtevervoeren.Hetvoorbeeld

47

vanhet'aardappeloproer'inHarlingenwordteldersindeprovinciegevolgd.Pasna1860breidtdeaardappelteeltzichweerlangzaammaargestaaguit.

IndetweedehelftvandezeeeuwwordteveneensdegrondslaggelegdvoordeteeltvanpootaardappelenofinhetFries'setters'.

DeFriesekleiboerentelenhunaardappelenenanderegewassenindittijdvakopkruinigesmalleakkers,gescheidendooreendiepevoor.(Zieafbeelding43).DitintegenstellingtotdeGroningerakkerbouwersdiealvroegeendrainagesysteemaanleggen.

Steedsmeergardeniersleggenzichtoeopdeintensieveteeltvanondermeeraardappelen,kool,cichorei,uienenvooralvlas.Zemakenzichsterkafhankelijkvandetussenhandel.VoordegardeniersinBerlikumenomgevingkomtdaaraanpasin1899eeneinde,alsdaardeveilingvereniging'DeAfslag'wordtopgericht.Anderenzullendatvoorbeeldvolgen.

Doordatveelwerkzaamhedendoordekleinschaligwerkendegardenierswordenuitgevoerd,heeftdeFrieseakkerbouweenveelzijdigkarakter.TochwordtdezetakvanlandbouwindebeidelaatstedecenniavandezeeeuwweergetroffendoorAmerikaanseimporten.Omdedalendegraanprijzente

Afbeelding 43

compenseren,nemendeboereninhunbouwplannennuookanderegewassenop.166

In1867wordthetbouwlandindegrietenijTietjerksteradeelingezaaidmettarwe(3%),rogge(18%),haver(24%),boekweit(12%),bonen,erwtene.d.(4%),aardappelen(17%),koolzaad(1%),vlas(9%)enzandrapen(5%).167

In1880wordtvoordegraan-enboterhandelinLeeuwardenhetnieuweBeursgebouwingebruikgenomen.

6.9.Hetweidebedrijf

Hetweidebedrijfprofiteertgedurendeeengrootdeelvandittijdvak-meernogdandeakkerbouw-vandetoegenomenexportmogelijkheden.DoekeHellemateWirdumschrijftinzijnaantekeningen:"hoeveeleduizendenvanschoonevetteenmelkebeestenwordenjaarlijksnietuitgevoerd,enwelkeschattenkeerendaardoornietindenboezemderingesetenen".168DeprijsvandeboteropdemarktinLeeuwardenisindejaren1871-1880tweederdehogerdantussen1841en1850.Deprijzenvanhetrundveestijgennogsneller,dievanschapenverdubbelt.Dehogeprijsvandeboterbrengtdeboerenertoesteedsmeerveeaanteschaffen.Hetsystematischwerkenaanveeverbeteringdatlateringangvindt,isopdeboerderijennognieteenonderdeelvanhetarbeidsproces.Dekwaliteitvanhetveeverslechtert,geldmakenstaatvoorop.AlsdeFrieseveeboerendoordedalendeboterprijzenaanheteindevandittijdvakopschrikkenuitdedroomvanslapenderijkworden,staanzeerslechtervoordanooit.169

Desituatieverslechtertmededoorziektenonderhetvee.

48

InNederlandwoedenonderhetveemond-enklauwzeerendelongziekte.Datheefteengroteimpactopdegezondheidstoestand.D.Hellemain1852:"GedurendedemaandFebr.zijnervelerunderbeestenaandelongziektegedood,indelaatsteweek1313,volgensdeCourantbestonddezeziektein20Grietenijen.OnzenaastebuurmanValkemaheeftrede14verloren,dewed.vanSipkeOppepdijkteGoutum,8,mijnedogterYtjeenBokkealdaar2,gisterwaserwedereen,dienietgoedwas".170

Datooksommigeboerenzichtotziektebestrijdersontwikkelen,bewijsthet'Receptenboek'vanRuurdWartena(1798-1875)uitRoordahuizum.Zijnremedievoorbijvoorbeeldderunderziekteis:"Sorasmenbespeurtdatdebeestennietwelwordenmoetmenhaarhethooijonthouden,hoegretigzedaarooknaarzijn,enhaarnietsandersgevendanstroo.(.....)Wanneermendesiekteaandebeestenbescheidelijkzienkan,moetiederbeestingegevenwordeneenloodbesterabarber,omtrenteenhalvuurgekooktineenkleinekopvolwater,alshetafgegotenisenwederomlauwis,geeftmenhetafgegotenevogtin."171

Beruchtzijnookdemuizenplagen.D.Hellemaberichtin1847hoezijnarbeidersopeenstukland660muizenhebbenlatenverdrinken.Erzijnwaarschijnlijkookmeerdereontsnapt."Hieruitkanmenafleiden,datdemuizenoverhetgeheel(...)ineenontzettendemenigteaanwezigzijn,endagelijksschrikbarendvermeerderen,zoodatdeuitzichtenindenvolgendeloopvanditjaarzeerbedenkelijkzijn,voorhetnoodigevoedselvoorhetvee".172

Medealsgevolgvandegrote(buitenlandse)vraagnaarhoogwaardigveewordtin1874het'NederlandsRundveestamboek'opgericht.VijfjaarlaterinFryslângevolgddoorhet'FriesRundveestamboek'.VooraanstaandefigurenuitdeFrieseMijkomenop1mei

1879in'DeDrieRomers'teRoordahuizumbijeen,omdaardegrondslagenvoorhetFriesestamboekvastteleggen(zieafbeelding44).InhetStamboekwordtuitsluitendveevanhet'Frieseras'geregistreerd.

In1882komenerbijhetStamboekdrieboekenvoor:éénvoorzwartbont,éénvoorroodbontenéénvoordiverseanderehaarkleuren.Eenjaarlaterwordtvoordierenvan"onbekendeafstamming"dieaanminimumexterieureisenvoldoen,eenhulpstamboekaangelegd.

HetFriesestamboekiseenadresboekvoorbuitenlandse-vooralAmerikaanse-kopers.HetbevordertwatFryslânbetreftongewildeennegatieveselectie,doordatveelvandebestedierendoorexportvoorFryslânverlorengaan.

Afbeelding 44

Afbeelding 45Export van Fries stamboekvee naar Duitsland

49

InKimswerdkomtin1885deeerstestierenverenigingtotstand.

Doorbetereenruimerevoedingenextrazorgverbetertdekwaliteitvanhetrundveeaanmerkelijkenneemtdemelkgifttoe.MelkveedatisingeschrevenbijhetFriesStamboekgeeftindejaren1896-1905gemiddeld4130kilomelkperjaar.DatzijndanweldebesteFriesekoeien.Aldiemelkwordtindelaatstedecenniavandenegentiendeeeuwvooreensteedstoenemenddeelindezuivelfabriekenomgezetinboterenkaas.Defabriekenbiedeneengroteverscheidenheidaansoortenkaas.Hetzijnvaakmageresoorten,maarerwordtookveelkaasnaarGoudsmodelgemaakt.Deminderevraagnaardiekaaslaatdefabriekenrond1890teruggrijpennaardeFriesenagelkaas.AanheteindvandezeperiodewordtookEdammerkaasgeproduceerd.Omstreeks1870importeertEngelanddriekwartvanhaarboteruitNederland.

Vanaf1877wordtdeFrieseboterdoordebetereboteruitanderelandenvandebuitenlandsemarktenverdreven.EngelandbetrektvoortaanbotervandefelconcurrerendeZweedse,Finse,SiberischeenAustralischeproducenten.Hoeweldehuurprijzendalen,vervallenveelFrieseboeren-doorwat"degrotecrisis"wordtgenoemd-totarmoede.173

Afbeelding 46Brewers Quay waar de Friese boter werd aangevoerd.

6.10.Dezandgronden

IndittijdvakzijnerinhetzuidoostelijkdeelvanFryslânnogveelz.g.woestegronden.Deechteontginningbegintin1849methetincultuurbrengenvandeBergumerheidedoorNicolaasYpey.Daarwordeneenkleinehonderdbundersheide"metmagtvanwerkvolk"incultuurgebracht.OngeveertegelijkertijdkooptdeLeeuwarderkoopmanPieterKoumansSmeding,uitgevervandeLeeuwarderCourant,drieboerderijenmetlandinOoststellingwerfenSchoterland,tezamen300bundergroot.Hijlaatdeheidegrondendieerbijhorenontginnen.

IndeFrieseWoudenontstaanmethetoogophetincultuurbrengenvandeheidegrondendez.g.ontginningsplaatsen.Daartoebehoort(zieafbeelding47)dein1860teSumargebouwde'Heidepleats',bestemdvoor32halandareaal,waarvan17haweide-en15haheidegrond.(In1950omvatdeplaats43ha,waarvan34haweide-,8habouw-en1haheidegrond).

DeontginningenkrijgeneennieuwestimulansalsdefilantroopP.W.Janssenin1896inZuid-OostFrieslandgeldbeschikbaarsteltvoordeaankoopvanwoestegrondendebouwvanboerderijtjes.174

Degemengdebedrijvenopdezandgrondenontwikkelenzichtotbelangrijkeleveranciersvanroggeenboekweit.Diegewassenwordenopregionaleweekmarkteninde

Afbeelding 47

50

bevolkingscentraverhandeld.OpdezandgrondenvindenwediemarkteninGorredijk,Wolvega,Dokkum,Bergum,Drachten,Noordwolde,BuitenpostenHeerenveen.175

Vanwegedeontwikkelingvandeprijzen,leggendezandboerenzichvooraltoeopdeproductievanboterenvarkensvlees.Rogge,boekweitenaardappelen,dieeerderveelvermarktwerden,wordenvoornamelijkaanheteigenveegevoerd.

Deveranderendeproductiemaaktkleinegezinsbedrijvenmogelijk,geleiddoorz.g.'éénpaardsboeren'.Alsdeboterprijzenin1875dalen,keertookvoordezandboerenhettij.Zehebbenbovendienlastvandetussenhandel,waardoorookhierdenoodzaakvancoöperatievormingtoeneemt.176

6.11.Detuinbouw

Naomstreeks1850profiteertookdetuinbouwsectorvandetoenemendeexportmogelijkheden.Tuinbouwproductenzijninhetbeginvandittijdvakluxeproducten.Pasalsdelonenstijgen,zijnzeookbereikbaarvoormensenmetminderhogeinkomens.AlsdeFriesegardeniersdescherpeconcurrentiemetdeHollandsetuindersnietlangervolhouden,zienweeentoenemendeuitvoervanvooralkoolenaardappelen.HetaantalmannendatindeFriesetuinbouwactiefis,daaltin1849van1900naar1300enindeperiode1889-1909van1300naar1100.

DeBosgra's,boomkwekersinBurgum,beginnenalvóór1880metdeverbouwvanaardbeienenwortelen.Zijgeveninditdorpdeaanzettotdegroenteteeltdiezichdaarlateruitgebreidvoordoet.

InBerlikum,HetBildt,hetgebiedtenZuidoostenvanLeeuwarden,OpsterlandenSchoterlandwordtaanheteindevandittijdvakbetrekkelijkveelfruitgekweekt.

In1878wordtinLeeuwardende'FriescheTuinbouwvereniging'opgericht.Deverenigingstichtin1892aandeHuizumerlaanenlateraandeBadwegeenproeftuin.177InBerlikumenSintAnnaparochieenopandereplekkenindeprovinciewordtditvoorbeeldgevolgd.

6.12.Dieren

HetaantalinFryslângehoudenpaardenisindenegentiendeeeuwvrijconstant,hetbeloopt22.000à24.000.Om"hetaloudevriescheras"veiligtestellen,wordenReglementenopgesteld.Daartoedientookeengedetailleerdebeschrijvingvanhetras:"Eenpaardvanhetbestevriescherasverenigtinzichdevolgendehoedanigheden:hetmoetgrootenzwaarvanstelzijn,langvannek,matiggrootvannek,voordenkopeenweinigplat(hetzoodistinctiftekenvanditras),sterkvangebeente,metgoedbehang,staartenmanen,kleurveelalzwart,gebrokenvangat.Deszelfsqualiteiten:sterkenonvermoeidtotdenarbeid,moedig,maargedwee,zeergetrouwvoorzijn'meester,zonderkwaadopvreemdentezijn".HetFrieseraswordtbedreigd,doordatdeboerennaarzwaarderewerkpaardenuitkijken.OmdieredenwordtmetBovenlandersenArdennerhengstengefokt.E.Allershofmeldtin1881dat,hoeweldeboerenindeFrieseWouden,bovenhetbovenlandsepaard,eenvoorkeurvoorhetFriesepaardhebben,het'Frieschras'vrijwatverbastert.178Hetin1879-tegelijkmethetRundveestamboek-opgericht'FriesPaardenstamboek'trachthetFrieserastebeschermen.Alleaandeeisenvoldoendeexemplarenwordenineenafzonderlijke

51

rubriekgeboekstaafd,naasteenrubriekvoor'buitenlandschofgekruistras".DieafzonderlijkeregistratievoorkomtnietdathetFrieserasverdrongenwordt.HetwordtbijnamodeomOldenburgs-Groningsepaardentehouden.RonddeeeuwwisselingstaathetFriesepaardnagenoegopuitsterven.179

VeelFrieseboerenzijnin1854vanmeningdatderundveeveredelingbijheteigenrasgezochtmoetworden.DitneemtnietwegdatanderendoorgaanhetFrieserundmetDurnham-stierentekruisen.Demeestekritiekbetreftdegewoonteomjongestierentegebruiken.DoorhetinvoerenvanpremiesvoorhetaanhoudenvandriejarigestierentrachtendeFrieseStatenhiereeneindeaantemaken.StierenkeuringenzijninsommigeafdelingenvandeFrieseMijscheringeninslag.Dieafdelingenspeleneenbelangrijkerolbijdefokkerij.In1884wordt"devolmaakteFrieschekoe"geschetst:"Dekopmoetfijnzijn,nietlang,metgrooteoogkassen,waaringrootegoedigeogen,voortseenbreedenblauwenneusspiegelmetgroteneusgaten.Dehoornenfijnengladietsafwaartsstaande,dochtevensnaarvorengebogen.Dehalslangenfijn,breeduitloopendenaardeborst,deborstzelvediepenbreed".Danvolgtnoghetnodigeoverhetschoft,deribben,derug,delendenen,hetkruis,dedijen,degewrichten,destaart,deuijer,despenen,demelkaderen,demelkspiegel,dehuidenhethaar.Dehaarkleurmoetzijndonkerzwartbontmeteenwittevlamvóórenachter,eenkoltjevoordenkopen4wittebenen.DoekeHellema,deschrijvendeboeruitWirdum,heeftechtereenanderemening.Hijhoudtzichbijroodbont:"alleendaaromdatzulksaltoosbijdefamiliegehouden,onverschilligofhetlicht,dochliefstdonkerbontzij,terwijlmijnnaasteburentevensookroodbontehouden,dochmetditonderscheiddathetlichtroodemetblessenzijn".180

BehalveinFriesland,wordthetFrieserundveeveelinNoord-HollandeninminderematevooralinDrenteenZuid-Hollandaangetroffen.181

K.N.KuperusteMarssumimporteertin1879dekoe'Mercedes'naarAmerika.HetdiergeeftmeermelkdandedaarberoemdekoeMaryAnn.DebelangstellingvandeAmerikaanseveehandelarenvoordezwartbonterunderenuitFrieslandenNoord-Hollandisgewekt.Kuperusverkooptevenlatermeerdan800FriesedierennaarAmerika.182

Bijdeschapenhouderijisinhetbeginvandenegentiendeeeuwdeproductievanwolhetbelangrijkst.Dewolvandezandgrondenisminderhelderwitdandievandeklei.Laterwordtdeproductievanschapenmelkvanbelang.Mengebruikthetindegezinnen,zonuendanwordthetookalsmiddeltegenbittereboterof-omdeboterkopertemisleiden-bijdekoemelkgedaan.Schapenkaasjeszijnfavoriet,botervanschapenmelkheefteenslechtekwaliteit.Schapenvleesisindittijdvakvanminderbelang.De'CommissievanLandbouw'(voorgangstervandeFrieseMij)maaktin1812eenbeschrijvingvanhetechteFrieseschaap.Hetmoet"grootvanstatuurzijn,langvanhals,rondekop,langeooren,kortenfijnvanwol,langvanstaart,zwaarengezonkenvanbuik.Derammenvanditrashebbenhorens."In1835maaktAlexanderNumaneenduidelijkonderscheidtussenhetkleineTexelseschaapenhet"groote"of"Friesche

Afbeelding 48, Mercedes

52

schaap".Hijnoemtdeonbewoldestaart,deaardvandewolendegrotemelkgift.Numanprijsthetschaapvanwegedegrotevruchtbaarheid.HetFrieseschaapbrengttweeofdrielammeren,vierzijngeenuitzondering.NumanverdeeltdeFriesemelkschapeninvijfsoorten.Eenkenmerkvanéénvandiesoortenzijndeaanhangselsaanweerszijdenvandehals,dezogenaamdebellen.HetFrieseschaap,komtwegensdehogemelkgift,indeFrieseWoudenaanheteindevandittijdvaknogvrijalgemeenvoor.183Hetwordtookopdekleigehouden.DaarenindeWoudenwordthetechtersteedsvakergekruistmetEngelseschapen.Opdehogezandgrondenvindenwevooralmethetoogopschapenmest,veel'Drentscheschapen'.Sommigeboerenhebbenerweldriehonderd.184VerderwordenveelschapenvaneenonbestemdrasinFryslânaangetroffen.DoorhetkruisenmetdeEngelseschapendreigthetFrieseschaapteverdwijnen.HetisaanK.N.KuperusuitMarssum(zieafbeelding49)tedankendathetmelkschaaperblijft.OmhetFriesemelkschaaptebehouden,richthijin1885voorhetkarakteristiekeschaapmetz'n'pylksturt'eenparticulierstamboekop.DoortefokkenmeteeninBremenopeenlandbouwtentoonstellinggekochtebruikbareFrieseram,lukthetKuperushetrasinstandtehouden.185

Hijrapporteertoverdegeweldigevruchtbaarheidenhogemelkproductievanzijnschapen.Negenvanzijndierenbrengen27lammerengrooteneenjaarlijkseproductievan400tot500liter(vette)melkiszelfszonderoptimaleomstandighedenmakkelijkhaalbaar.

Deoudsteinlandsevarkensrassenworden,omzesnellervettelatenworden,alvóór1840gekruistmetgeïmporteerdeEngelserassen.InhetbeginvandenegentiendeeeuwishetFriesevarkennogalgemeen.ZoalsalledierenvanhetFrieseras,ishetgrootenheefthetlangepotenengroteoren.Voorhetmestenvandedierenwordtgebruikgemaaktvandeafvalproductenvandezuivelbereidingenminderwaardigeofsomsvoorditdoelgeteeldeakkerbouwproducten(voornamelijkgerstenkleinegekookteaardappelendieminderwaardzijn).Opdezandgrondenwordendevarkensondermeermettotpapgekookteroggeenboekweitgevoerd.E.AllershofmeldtinzijnbeschrijvingvandelandbouwindeFrieseWoudendathetFriesevarken"datzichdoorzijngrootte,langebeenenengrooteorenonderscheidtenvroegeralgemeenwas"bijnanietmeervoorkomt.Devarkenslietenzichgemakkelijkvetmesten.DoordatvolgensAllershofbijdevetmesterijniethetaantalkilo'smaardegroottevanbelangis,wordthetFriesevarkenmetEngelsevarkensennoglatermetbastaarden,diehetmeestaardennaarhetFrieseras,gekruist.186

Afbeelding 49

53

Indeeerstehelftvandenegentiendeeeuwishethoudenvanbokkenengeitenvanweinigbetekenis.Sinds1860neemthunaantalechteraanmerkelijktoe.Opdearmezandgrondenisdelandgeitde'koevandearbeider'.Geitenkunnengoedkoperwordenaangeschaftdanschapen,zezijnookmindervatbaarvoorziekten.

Pluimveewordtgedurendedezeperiodevooralvooreigengebruikgehouden.IndejarentachtigvandezeeeuwvindenweopdeFrieseboerenervendevolgendetothetFriesehoenderrasbehorendekleurslagen:dezilverpel(wytweiten),dezwartbonte,dewitte,dekoekoek,deroodbonte,degoudpel(gielweiten),dezandgele(jarregiele)endeblauwe.Anderekleurslagenzijndanzeldzaam.187DoekeHellemameldtdatbijzijnboerderijzestigtammeeendenwordengehouden"welkewijvantijdtottijdgedurendedenvorstvingen,hebbenwijinonzehuishoudingegeconsumeerd,welkemetgekookteappelseenaangenamespijsverschaft".188

VolgensW.Dooperkomtalrond1800inFryslândeStabijhounvoor.DeWetterhouniservolgenshemnogeerder.189

Naastdeberoepsmatigeimkers(Fr:bijkers)diesomsstallenmeteenhonderdtalkorvenbezitten,houdenveelamateursbijen.Gemiddeldzijnerindittijdvakongeveer15.000bijenkorvenindeprovincie,waarvan80%aande"woudluiden"toebehoren.190(Zieafbeelding50).

OokopdeKleigrondenwordenbijeengehouden,DoekeHellemain1850:"Mijne15korvenmetbijenwinnenbuitengewoon(...).DelandenzijnbuitengewoonmetKlavervoorzien,sommigelandenzijnbijkansgeheelwitmetdenKlaverbloesemoverdekt".191


Indejarenveertigvandenegentiendeeeuwwordtzo'n55à60%vanhetFriesebouwlandbeteeldmetgranen.In1914ishetteruggelopentotcirca35%.Tarwe,gerstenhaverzijndegewassenopdeklei,roggeenboekweittypischegewassenopdezandgronden.Deverbouwdetarweisoverhetalgemeeneenwintergewas.Zomertarwewordtalleengezaaidalsdewintertarweoméénofandereredenondergeploegdmoetworden.Dannoggeeftdeboervaakdevoorkeuraaneenanderzomergewas.IndeWoudenisdetarweteeltvanweinigbetekenis.Opdekleiwordenuitheemsetarwesoorteningevoerd.Zehebbeneengrotereopbrengst,bovendienis-watFriesetarwegenoemdwordt-zeervatbaarvoordeziekte"brand".Dezetastdehalmenenarenaanenkleurtdezezwart.Deziektewordtbestredendoorhetzaaizaadmetkalkofgiertebehandelen.

Ookderoggeisgevoeligvooreensoort"brand".Roggewordtvoornamelijkophetzandverbouwd.In1876zijndat6.384hameteenopbrengstvan17hlperha.InSmallingerlandwordtindezestigerjarenmetsuccesSintJansroggeingezaaid.Deze

Afbeelding 50

54

winterroggewordtrondSintJan(24juni)gezaaidenalshetindeherfstnietvoorgroenvoerwordtgebruikt,inhetdaaropvolgendjaargeoogst.Sommigeboerenblijvendeverdwenen"Frieserogge"verbouwen.

Bijgerstwisseltdeverhoudingtussendewinter-endezomerbouwvoortdurend.Iserminderbouwlandmetwintergerst,danwordteengrotereoppervlaktevoorzomergerstgereserveerdenandersom.Opdenduurwordtdezewisselwerkingminder,omdatzomergerststeedslagergewaardeerdwordt.Alsgerstdoormolenaarstotgortwordtgepeld,moethetwintergerstzijn.Eentweederedenis,datgortvanzomergerstlangergekooktmoetworden.Datdegerstzichweettehandhaven,heeftalsbelangrijkeredendathetgewaseenbelangrijkerolspeeltbijdevarkensmesterij.

HaverisdeeerstegraansoortdieinFryslânoprijengezaaidwordt.Deredenisdatheteentamelijkzwareaardebedekkingvraagt.Hetzaadwordtvantevoreningekalkttegen"brand"ofmetgierbegoten.Vanoudsishetpaardenvoer,indekleistrekenvoertmenhetookalslichtgedorsthaverstro.Dezandhaverwordtsomsookmetstengel-en-alalsgroenvoertoegepast.Bijdeontginningenopdezandgrondenwordtzwartehaververbouwd.DeuitgebreidehaverteeltindeWoudenmaakthavertotéénvandebelangrijksteakkerbouwgewassen.

Deteeltvanboekweitbeperktzichnagenoegtotdezandgronden.In1876neemtditgewasdaar10%vanhetbouwlandinbeslag.Hetbetreft4.311hazandboekweiten883haveenboekweit,meteenopbrengstvanresp.17hlen9hlperha.Veenboekweitbloeitopheidegrondwaaronderveenzit.Vlakkestukkenheidewordenmeteenveenhouweromgehakt.Deonderstebovengekeerdeofopgebrokenbovenlaagblijftomtedrogeninde

winterperiodeliggen.InhetlaatstvanMeiwordthetmetbehulpvaneenvuurkorfinbrandgestoken.Asvormtdeenigebemestingvoorditgewas.Pelmolenaarsmakenvandebeukennootachtigezadenboekweitengort.Metmelkbereid,wordthetals'potstro'(metboterenstroop)opgediend.Boekweitkanzondervoorafgaandebemestingwordengezaaid,dannoglaathetgeenuitgeputtegrondachter.Evenalsbijdecichorei,raaktookbijditgewasderijenteeltvrijvroeginzwang.Omdathetineenbeginstadiumabsoluutgeenonkruidkanverdragen,wordthetlandenigedagennahetuitzaaienopgeëgdennadienmeestaltweemaalgeschoffeldengewied.Nachtvorsten,overdadigeregenenhardewindkunnenvoorditgewasfunestzijn.Omdatboekweitmoeilijktewinnenisenslechtkunstmestverdraagt,verdwijntditgewasgedurendedittijdvakvandeakkers.

Witteengrauweerwtenwordteengoedhandelsproductgenoemd.Indeeerstehelftvandeeeuwwordenvooralpaardebonen(alsvoedselvoorpaarden)verbouwd,latergevolgddoorgrotebonen(ooktuinbonengeheten)alsvolksvoedselenalsbijvoervoorhetrundvee.Daarnaastwordenstambonengeteeld.Meestvooreigengebruik,komenzeindeFrieseWoudeningrotehoeveelhedenensoortenvoor.Bijhetpotenwordeneenpootstokofeenzaaihoornachterdeploeggebruikt.In1876eisendeerwtenenbonenruim6%vanhetbouwland.Indekleibouwstreekendeweidegebiedenvindenweaanbonenenerwtenruim3000ha.IndeWoudenwordenindatjaar396habonen,136haerwtenen151hastambonenverbouwd.

Rond1860wordtopdekleigrondeneenbelangrijkareaalraapzaadgeteeld.Datverandert,alsdeuithetzaadgepersteraapoliewordtvervangendoorpetroleum.Tropischevettenmakenhetgebruikvan

55

raapolievoorhetbakkenenbradennietlangernodig.Deuitraapzaadolievervaardigderaapkoekenvoorhetveewordenvervangendooroliekoekendievanafvalproductenuitdevlasbouwzijngemaakt.Zokomterinhetlaatstvandenegentiendeeeuweeneindaandeteeltvanraapzaad.

GedurendedegehelenegentiendeeeuwwordtindelenvanFryslân75à95%vandeNederlandsecichoreiverbouwd.In1876zijnditindeKleibouwstreek714.5ha,indeWouden(DantumadeelenTietjerksteradeel)betrefthet954ha.HetnoordenvanFryslânteltin1811ruimzestigdrogerijen,waarvanéénderdeinDantumadeel.Omerkoffiesurrogaatvantekunnenmaken(ofhetaandekoffietekunnentoevoegen),wordendewortelsindeiest(drogerij)stukgehaktendaarnaindebranderijgebrand.Tenslottewordenzetotcichoreipoedergemalen.192DeoverproductievankoffieinBraziliëzorgtervoordatdevraagnaarkoffiesurrogaatlatersterkafneemt.Binnenenkeletientallenjarenstortdecichoreinijverheidvolledigin.193

Fryslânistijdensdenegentiendeeeuwjarenachtereenhetbelangrijkstevlasbouwgebiedvanonsland.Hetbelangrijkevoordeelvanditgewasis,datèndestengelènhetzaadveelwinstleveren.194DeoudstegegevensoverdeFriesevlasveredelingdaterenuit1816alsgardenierGeertGeertsBijlstrauitFoudgumeenzeventalwitbloeiendeplanteninzijnRussischblauwbloeivlasopmerkt.WorpvanPeymageeftweerhoeBijlstrahethemvertelt:"Hetwasinhetjaar1816.Mijnvlasstondinbloei.Opeenzondag,denjuistendagkaniknietaangeven,datiknaargewoonte'smiddags('snamiddags)hetzelvebezigtigde.vielmijneaandachtopeenvlasstengel,welkeeenwitteinplaatsvaneenblauwebloemdroeg.Nauwkeurigrondziendeofikmeerdergelijkekonopsporenvondikin'tgeheelzevendiezichopdezewijzeonderscheiden.

Bijzondertrokmijneopmerkzaamheid,datdezestengelsbovendeandereuitstaken,waaruitikbesloot,datdewittekleurderbloemenzeerwaarschijnlijknietaanenigongemakderplantzouzijntoeteschrijven,maarveeleeralseenebijzonderevlassoortbeschouwdzoudemoetenworden.Enindatgeval,dachtmij,gafdemeerderelengtegenoegzamewaarschijnlijkheid,datheteenebeteresoortmoestzijn".195Bijlstraselecteertdewitbloeiendeplanten,wintzaadenvermeerdertdat.ZoontstaathetFrieseWitbloeivlas.HetlandrasheeftaanmerkelijkevoordelenbovenheteerderinFryslânalgemeenverbouwde-uithetbuitenlandgeïmporteerde-blauwbloeivlas.HetduurtechtergeruimetijdalvorensBijlstraanderenhiervanovertuigdheeft.PasalsdooroorlogsomstandighedendeinvoervanzaadvanhetblauwbloeivlasuitdeBaltischelandenonmogelijkwordt,krijgthetdoorBijlstrageselecteerdelandrasruimeverspreidingoverEuropa.Hetisgeschiktalsvezel-ènolievlas.196

Omdatin1887ruim95procentvandevlasproductieinNederlandnaarBelgiëwordtuitgevoerd,treftTh.M.Th.VanWelderenRengersmaatregelen,waardoorhetinFryslângeproduceerdevlasvoortaanineendoorhemineenin1898opgerichtefabriekinMolenendverwerktkanworden.(Zieafbeelding51).HetvlaswordtvolgensdeBelgischemethodeinhetmeertje'ZwarteBroek'instromendwatergeroot.197

VlashandelaarP.J.SterkteFerwerdintroduceert,nadathijin1892eenstudiereisnaarBelgiëheeftgemaakt,deverwerkingsmethodevandez.g."dubbeleroting"inFryslân.198

Vooraldoordeopkomstvankatoen,verliestdeteeltvanvlaslangzaammaarzekersteedsmeerterrein.In1880nogverbouwdopmeerdanvijfduizendhectare,raakthetvlasaanheteindevandenegentiendeeeuwopzijnretour.

56

Erwordenindezeperiodeveelvoedergewassenverbouwd.Rodeklaver,zandrapenenspurrievragenvrijveelgrond.Rond1850wordenopdeFrieseklei,volgensJ.M.Doorenbosch,31aardappelrassenverbouwd.Vroegerassenzijn:Botergele,Negenweekse,Poepen(vroegegele),Muisjes(zogenoemdnaardevormdiezehebben),SaladeaardappelenenStoelmatters.BijdemiddenvroegerassennoemtDoorenboschzevenvariantenvande'FriescheGele'.Hetzijn:Dooitsen,Breedbladen,Klaas-Jansen,OudeGeelen,Groen-steelen,Slap-loffenenKrukjes.Deauteurisvanoordeeldatdievariantentot“dewareFrieschewinteraardappelsbehoren”.Hetzijn"delekkerstediedeprovincievoortbrengt".199

In1890wordtvoorheteersthetBerlikumerGeeltjevermeld.200

K.J.vandenAkkernoemtdenuvolgendeaardappelrassen:devroegstrijpeBuskersofZeswekers;deBotergele(een"stijve"aardappelmetgroteknollendiewitbloeit);deoudeFriescheMuisendeHamburgerofStoelenmatter.201

In1845doetzichvoorheteerstdeaardappelziekte(phytophtora)voor.D.Hellemameldtindatjaar:"Daternamelijkeenziekte(...)onderdeaardappelsis

Afbeelding 51

ontstaan.(...)Deplantwordtzwartensterft".202Dekwekerszoekennurassen,dienietofmindergevoeligvoordezeziektezijn.Indezomervan1891,alsindeprovincievrijwelalleaardappelplantenzwartzienvandeziekte,blijvenbijT.D.vanderWegteHallumdeloffenvaneenbepaaldesoortfrisgroen.VanderWegnoemtdeze

aardappeldeHallumerGele.VolgensK.HaakmablijkthetlaterdezelfdeaardappeltezijnalshetDuitserasSimson.203Ineenstudiereeksover'DeAardappelteelt'uit1919wordtvermelddatindeKleibouwstreek'HallumerGelen'wordenverbouwd.ErstaatbijdatdiedoorvanderWeggekweektzijn.AchterdeaanduidingvanhetrasstaattussenhaakjesSimsonvanPaulsen.DatzoueropkunnenwijzendatdeHallumerGeledoorvanderWeguithetDuitserasSimsongeselecteerdwerd.

Uithet'VerslagoverdenLandbouwinNederland'uit1879kanwordenafgeleiddatindiversestrekenbuitendeprovincieFrieseJammenenHallumerGelenverbouwdworden.Delaterzobelangrijkepootaardappelhandellijkttoenalbegonnentezijn.204

Ookopdezandgrondenisdeaardappeleenbelangrijkgewas."Iederboer,bijnaiederarbeider,diemaarlandkankrijgenverbouwtaardappelen,daardezebijiederdehoofdschotelzijneneenhoofdvoedermeebij'tmestenvanvarkens".In1818wordtindeWoudgemeentenAchtkarspelen,OpsterlandenOoststellingwerfruimeenkwartvanhetbouwlandmetaardappelsbeteeld.Kalveren,vaarzenenvarkenskrijgenindenazomergekookteaardappelenmetkarnemelk.205

57

AlstweedevruchtwordenondermeerinBerlikumnadeaardappelteeltkoolrapenverbouwd.Inde'BeschrijvendeRassenlijstvoorLandbouwgewassen'uit1955wordtvermelddateneBornuitBerlikumrond1865dekoolraap'BornsFriese'heeftontwikkeld.206

In1893wordtinTzummarumopinitiatiefvandeFrieseMijeenkweekveldvooraardappeleningericht.Nukrijgtmenconstanterassenennieteenallegaartjevanvariëteiten.In1897wordthetkweekveldverplaatstnaarSuameer.EénvandeeerstedaardoorK.L.deVriesgekweekterassenheetnaareenZuidafrikaansegeneraal'DeWet'.HetiseenkruisingsproduktvandeEigenheimerendeSimson.(DeVriesmaaktdusonderscheidtussendeHallumerGele(diehijinzijnprijslijstenalskruisingsouderookapartvermeldt)endeSimson).Hetrasraaktwijdverbreidindeprovincie.Deaardappelkanlangbewaardworden.Omdathetrasvatbaarisvoordewratziekteverdwijnthetvanhettoneel.207

AlsgevolgvandedoordeAmerikaanseimportendalendegraanprijzen,wordtnuookmosterd-,karwij-,kanarie-enblauwmaanzaadgewonnenenkomeninmeerderematepeulvruchtenenhakvruchten(aardappel,biet,cichorei,knol)indebouwplannenvoor.

Eengeheelnieuwgewasisdesuikerbietofbeetwortel(zieafbeelding52).Hetiseensuikerrijkevormvandevoederbiet.OmdatindeFransetijddeaanvoervanrietsuikeruitdeTropenstagneert,verordonneertdeoverheidhetgewasingrotehoeveelhedenaantebouwen.Omdattebevorderen,voorziendesuikerfabrikantendeboerenvanzaaizaadenmest.208

D.HellemateWirdummeldtin1840:"Tengevolgevanhetmooijewederhebiksteeds

drukbeziggeweestmetzaaijen:alskoorn,boonenenortenopdeslatwalbijdeSneekervaart,inonzetuingrauweorten,peterselij,Radijsen,salaad,uijen,enz.,enditalles5wekenvoormei".209

Bijgebrekaanhooi,wordendoorHellemaindebuurtvanHallumin1844alsveevoervierpondemaatgrotebonenaangekocht.HijkooptindatzelfdejaarinBirdaard"300stoekenhavervoor8st.of40centsiederestoeke".210

E.Allershofbeschrijftin1881inzijn"landhuiskundigebeschrijving"vandeFrieseWoudenhoeindietijdbijelkdorproggeverbouwdwordt."Zijneemtelkegrondvoorlief,zelfsalziterindenbodemookveen".Inverbandmetdevierjarigevruchtwisselingwordterookrodeklaververbouwd."Hetzaadwordtgekochtofmenwinthetzelf".Narodeklaverenaardappelenwordtblankehavergeteeld."Alzegtmenookdathaverallegrondenvoorliefneemt,zijbemintden

Afbeelding 52: Bieten trekken

58

bestengrondhetmeestendezeisvoorhaardie,welkeveelhumusenleembevat".Menverbouwtookzandboekweit"mettweeverscheidenheden,vroegrijpe-Holsteinsche-enlaatrijpe.Deeersteheeftbovendelaatsteveelvoor,doordienzijwelminderstroo,maarmeerzaadgeeft".Deveenboekweitwordtgeteeldopdeheidegronden,waaronderenigveenzit."Menhoudtdiengrondvoordenbesten,dieeenebruinezodeheeftmetgrofveeneronder."Inderoggestoppelwordtzaadvoorherfstknollen(rapen)gezaaid."Teeldemenvroegernietsandersdangeleherfstrapen,thanshebbendezeplaatsgemaaktvoorwitte,eneturnipsoort,dieveelgroterbeschotgeeft".Inderoggestoppelwordtookspurriegezaaid."InOost-Stellingwerfzaaitmenzeookindenvoorzomer,omhetveedaarvanoverdagtevoederen".Indatgevalwordthetveedooreenjongengehoed.Iedereboer,bijnaiederearbeider,diemaarlandkankrijgenverbouwtaldusAllershofaardappelen.ZewordenookgeleverdaanGroningeraardappelfabrieken.Onderdevroeg-rijpenwordengenoemd:"kruipertjes,blauwe,ruigewitteenvooralhamburgsche.Voorwinteraardappelenwordenalgemeenmunsterschengeteeld,voordefabriekenruigewittenofengelschendiegrootbeschotgeven".IndeNoordelijkeWoudenvindtmenvooralvlasteelt."DochheefthetzichindelaatstejarenookuitgebreidinSmallingerlandenOpsterland".InTytsjerksteradielwordtveelcichoreigeteeld.Allershofnoemtooknog:tarwe,gerst,koolzaad,paardebonen,erwten,stamboontjes,mangelwortels,koolrapenenwortelen(penen).DiegewassenwordenindeWoudenmindervaakverbouwd.211

VolgensAllershofvindenwerond1881indeFrieseWouden,indezinvaneenmiddelvanbestaan,vrijwelgeentuinbouw."Alleenindenabijheidvangrootebuurtenzijnerenkelen,dieerwatmeerwerkvanmaken."Demeestalgemenegewassenzijn:grote(=tuin)bonen,

peulen,aardappelen,kool,boeremoes,wortelen,zomerrapen,bieten,sjalotten,salade,stam-,sla-ensnijbonen."Tuinkers,radijzenenspinazievindtmenerdikwijls;kruisbessen,aalbessen,aardbeziënenframbozenzoektmenindemeestetuinenniettevergeefs".212

6.14.Fruit

Uiteenberichtinhetjaar1801valtafteleidendatbijhetafbrekenvan'HetHuisderAlberda'sinSintAnnaparochieeen"bloem-enmoestuinenhovinge"zijn.BijHuize'Oostenburg'indatdorpissprakevan"eentuinmanswoning,plantsoenenhovingen."Debewonervraagtin1843"eenongehuwdetuinier(...)hetbroeienensnoeijenkundig."Deperebomen(o.m.BergamottenenDirkjepeer)staanindietijdopHetBildtvrijdichtbijelkaar,tussendeappelbomen(o.m.Bellefleuren,DoekeMartens,ZoeteCampagner)wordtmeerruimtegelaten.

RondhetbeginvandenegentiendeeeuwwordtinSintAnnaparochieeenbegingemaaktmetdeaanplantenhetkwekenvanbessenstruiken.EéndaarvanwordthetSintAnnaKorfke.Debessenstruikendienenalsonderbeplantingbijdeappelbomen.

InHetBildtwordenindittijdvakookpruimengeteeld.EenveelvoorkomendrasisdezelfbestuiverReineVictoria.

UithetbeginvandittijdvakstamteenkaartvanKleinHermanateMinnertsga,waaruitblijktdatophetterreinzeerveelbomenvoorkomen.Daarzullenzekerookfruitbomenbijzijngeweest.

59

UiteenoudeprijslijstblijktdatTieteBosgraOz.teBurgum,anno1820,eengrootaantalappel-,peren-,kersen-,pruimen,perzik-enbessenbomenverhandelt.

D.Hellematekentin1828aandathij40tot50korvenappelsheeftgeoogst.Mogelijkdathij:"alleenzooveelappelsenpeerenhadde,alsallevruchtbomenindegeheeleuitgestrektheidvanWirdumtezamen".Hijmerktop:"datdemestehoudersderboomengeenvlijtaanwendenomdezelvevanrupsenschadelijkongediertetezuiveren,waarvandeboomenjaarlijkskrielenenwaaraanwijinhetvoorjaaralleoplettendheidaanbesteden,totmijnekleinekinderentoe,diedaaropbijzonderopmerkzaamzijn".

E.AllershofmeldtdatindeFrieseWoudenbijvrijwelelkhuisvruchtbomenwordenaangetroffen.Sommigenhebbenerzoveel"zoodatzijbijgunstigejaren,voorenenietonbeduidendesomaanappelsenperenverkoopen.Kandijzoeten,Feentjes,Franschekronen,Bergamottenenstoofperenzijndemeestvoorkomenderassen,diemeestdoorboomkwekersuitDrachtenenBergumgeleverdworden".213

Eenberichtuitde'LeeuwarderCourant'van27September1892(zieafbeelding54)maaktduidelijk,dateropdattijdstipinAchtkarspelenWichters("eensoortkleinepruimen")bijkruiwagensvoltekoopwordenaangeboden.

Afbeelding 53: Klein HermanaAfbeelding 54

60

Hoofdstuk7Detwintigsteeeuw(1900-2000)

7.1.Ingrijpendeveranderingen

Tijdensdegrotelandbouwcrisisinhetlaatstedeelvandenegentiendeeeuwendedaaropvolgendeperiodevanconjunctureelherstelrakenontwikkelingenindelandbouwovereenbreedfrontineenstroomversnelling.Allerleitechnischeencommerciëlevernieuwingenwordensnelgeaccepteerdendaardoorgemeengoed.Nederlandwordthetlandmetveruithethoogstegebruikvankunstmestperhacultuurland,dechemischverkregenmeststofwordtna1900goedkoper.Deimportvangrotehoeveelhedenkrachtvoer(zoalsmaisenlijnkoeken)blijftvoordeagrarischeactiviteitennietzondergevolgen.DeoplevendeconjunctuurwordtwreedverstoorddoorhetuitbrekenvandeEersteWereldoorlog(1914-1918).Demobilisatiehaaltboerenenarbeidersuithunwerk.Invoervanvoedergranenwordtschaarser.Debinnenlandsevoedselvoorzieningiseenprobleem.Omdatdeexportenormtoeneemt,voeltdeoverheidzichverplichtmaatregelentenemen.Bijwetwordendegraanboerenopgeroepen,hungraslandtescheuren,zodatzezoveelmogelijkkorenkunnenleveren.Deveestapelwordtingekrompen.Oorlogsomstandighedenveroorzakeneengeleideeconomie.214

Alsdeconjunctuurzichna1918herstelt,brengentoenemendeimportenuitdeVerenigdeStatenenCanadaveellagereinkomstenvoortarwemetzichmee.Overproductieleidttotprijsdalingen.Ookdeveehouderskunnendoorbuitenlandseimportenhunproductenmoeilijkkwijt.

TijdensdeTweedeWereldoorlog(1940-1945)stoptdeinvoervanagrarischeproducten.Productiebeperkinggaatoverin

productiestimulering.Deverbouwvangraanenaardappelenvoorbinnenlandseconsumptiewordtuitgebreid.Omindebehoefteaanplantaardigeoliëntevoorzien,groeitdekoolzaadoogstexplosief.Derundveestapelblijftvrijweloppeil.Hettoenemendtekortaankunstmestzorgtvoorgroteproblemen.Eengebrekaanonderdelenbemoeilijkthetherstelvanversletenmachines.Eriseengebrekaanbrandstofvoordetrekkersendedorsmachines.Veelvandeopbrengstenwordennietgeregistreerd,zeverdwijnenineen'grijscircuit'.215

Beëindigingvandegemengdebedrijven(dez.g.ontmenging)enaardappelmoeheiddragenertoebijdatdeoppervlakteakkerbouwlandindenaoorlogseperiodesterkvermindert.Bedraagtdezein1947nog49.752ha,in1980isdeomvangteruggebrachttot23.894ha.Rond2000ishetcirca22.000ha.Hetvoordeelvandemetdegemengdebedrijvenverbondenrisicospreidingweegtnietlangeroptegendespecialisatieinéénbedrijfstak.Hetgemengdbedrijfverdwijntvrijwel.Uniformeringzienweookinhetgewassen-assortiment.In1980nemendedriehoofdgewassen,aardappelen,bietenengranen75tot85%vanhetareaalin.Bijdebietenzijndatvoornamelijksuikerbieten,bijdegranenishetvoornamelijktarwe.Bijdeaardappelenligthetaccentnuopdepoterteelt.Beslaandeoverigegewassenin1947nog13.272hectare,in1980isdezeteeltgereduceerdtot4054ha.Metnamedegroenvoedergewassenenkunstweidenzijntoteenvijfdedeelteruggebracht.216

Indetweedehelftvandetwintigsteeeuwwordtveelcultuurgrondinbeslaggenomendoorwoningbouw,industrialisatieennatuurterreinen.Dedoordeboerengebruikte

61

grondvermindertinFryslânindeperiode1950-1980metruim40.000haofwel15%.Doorinpoldering,ontginningenaangepastewaterbeheersingwordttegelijkertijdeenveelvoudaanbruikbareagrarischegrondenaanhetareaaltoegevoegd.Hetaantallandbouwbedrijvenvertoonteendalendelijn.Ditbetreftmetnamedeweidebedrijven.Zowordenin1997honderdvierentachtigbedrijven(2,8%vanhettotaal)beëindigd.Indeperiode1998totenmet2001gaathetomeenafnamevan7,8%.217Tegelijkertijdisersprakevanvergrijzing.Gedurende1990-1997isdegroepbedrijfshoofdenouderdan55jaarmet6.3%toegenomen.218In2001isdatpercentage55%.219In1992zijnerinNederlandnog120.125agrarischebedrijven.Rond2000bedraagtdataantal92.783.220

Deterugganginhetaantalbedrijvenishetgevolgvanintensiveringenschaalvergroting.Degemiddeldebedrijfsgrootteneemttoe.Demelkveebezettingendemelkproductieperkoestijgt.DoormechanisatieenhetteruglopendaantalagrarischebedrijvendaalthetaantalarbeidskrachtenindeFrieselandbouwtussen1950en1980metruim70%.221In1992bedraagthetaantalarbeidsplaatsenindeagrarischesectornog6%vandeFriesewerkgelegenheid.Desondanksisindatjaarnogruim17%vandeFriesewerkgelegenheiddirectenindirectafhankelijkvandeagrarischesector.222Rond2000isdatpercentagecirca13%.

Afbeelding 55

Hetwerkwordtgedurendedetwintigsteeeuwdoordeboerenzijngezinofdeelsdoorloonbedrijvenverricht.Hetpaardwordtvervangendoordetrekker,hethooidoorvoordroogkuilofdoorproductenvandegrasdrogerijen.Degroteschurenverliezenhunfunctiealshooiberging.Destallenworden,gestimuleerddooroverheidssubsidies,vervangendoorligboxstallenmetdoorloopmelkstalenkoeltank.Deintroductievanhet"tankmelken"heeftalsgevolg,dattalvangemengdebedrijvendemelkveehouderijtaknoodgedwongenbeëindigen,terwijlookvelekleinemelkveehouderijbedrijvenvervroegdstoppenofnietwordenvoortgezet.Opsommigebedrijvenverschijntdemelk-robot(zieafbeelding55).

7.2.Voortgaandemechanisatie

Doordevoortgaandemechanisatietrekkensteedsmeerlandarbeidersnaardesteden,ofzevindenanderwerkindeomgeving.Vaakdreigtwerkloosheid,waarindeoverheidtrachttevoorziendoorwerkprojecten.De'DienstUitvoeringWerken'(DUW)isereenvoorbeeldvan.Loonbedrijvenenwerktuigencoöperatiesspeleneensteedsbelangrijkerrol.Dorswerktuigenwordengemotoriseerd.Erwordensteedsmeerkunstmest-enstalmeststrooiersgebruikt.De'zweelmachine'(zieafbeelding56)doetz'nentree.

62

Bijhetvervoervanmelknaardefabriekwordenvertindemelkbussengebruikt.'HermesLandbouwmachines'inLeeuwardenbrengtin1929deeersteluchtbandenwagenopdemarkt.Hetleverteenbesparingvanongeveer50%trekkracht.Hetaantallandbouwtrekkersneemtlangzaamtoe.Degrotedoorbraakkomtna1950.223

L.MiedemateWinsumconstrueerteenhooitakelvoorhetlossenvanwagens.Hijontwerptbovendieneennieuwelandbouwwagen.224

Indeakkerbouwzienweookeentoenemendemechanisatie.Deaardappelteeltopsmalleakkerswordtvervangendoorruggenteelt,waarbijwerktuigenwordeningezet.Machinesvervangenhethandwerk(zieafbeelding57).Deaardappelenwordennietlangeronderwinterdekgezet,maaropgeborgeningroteschuren,loodsenofkoelhuizen.Bijdesuikerbietenteeltwordteenprecisiezaaimachinetoegepast.Degraanoogstgebeurtmetdezelfbinderenlater,demaaidorser.

Afbeelding 56

Deboerenzijnsteedsopzoeknaar(technische)oplossingenvoorknelpunteninhunbedrijfsvoering.Bijdeaardappelteeltwordtzekerdehelftvandevernieuwingendoordeboerenzèlfontworpen.Ookinnovatiesalsdevoordroog-enkuiltechniek,decirkelmaaierendekunstmatigeinseminatie(KI)komenvanonderenop.225

Demechanisatiebrengtvaakhogekostenmetzichmee,maarbiedtontegenzeggelijkookgrotevoordelen.Deboerislangnietmeerzoafhankelijkvanweersinvloeden.Zijnvrouwenkinderenhoevenhemnietmeerdagennachtbijtestaan.Werktuigenhebbeninveelgevallenhetzwarewerkovergenomen.

7.3.Nieuweorganisatievormen

Indittijdvakwordendoordeboerenenhunvoormannentalrijkeorganisatiesopgericht.Dein1897opgerichte'BondvanCoöperatieveZuivelfabrieken'beginteentechnischedienstenneemteeneigenscheikundiglaboratoriumingebruik.Bovendienwordtdecontrolevandeboekhoudingenterhandgenomen.Zoontstaatin1917de'CoöperatieveCentraleLandbouwboekhouding.'(CCLB).Ditwerkisinmiddelsovergenomendoor'AVMAccountantsenAdviseurs'.

Dein1896opgerichte'CoöperatieveAan-enverkoopverenigingvoordelandbouwinFriesland'(CAF)maakttussen1954en1964eensterkegroeidoor.Metdedalingvanhet

Afbeelding 57

63

aantallandbouwersinhetlaatstedeelvandejarenzestigverminderthetaantalledensnel.226In1991gaatdeCAFopinhetinMeppelgevestigdebedrijf'ACM'.Dedepotsverdwijnenuitdedorpen,debedrijfsgebouweninLeeuwardenwordenontmanteld(zieafbeelding58).LaterwordendezewerkzaamhedenovergenomendoorAgrifirm.

In1912wordt,omdecoöperatievezuivelindustrietefinancieren,de'CoöperatieveZuivelbank'opgericht.Dezestaatvooraltendienstvandeplaatselijkezuivelfabrieken.Laterontstaathieruitde'FrieslandBank'metindeloopderjarenongeveerveertigbijkantoren.Veelboerenzijnooklidvande'CoöperatieveBoerenleenbanken.'Elkgrootdorpkentopdenduureenkantoorvandezebank.(Zieafbeelding59).Beidebankenzijnbijdecredietverleningvoordelandbouwersvangrootbelang.

Afbeelding 58

SietseHepkemaonderneemtinhettweededecenniumvandezeeeuwstudiereizennaarhetbuitenlandomzichteoriënterenophetkokenondervacuümendefabricagevangecondenseerdemelk.In1913wordtde'CoöperatieveCondensfabriek'opgericht.Hetbedrijfgroeituittoteenondernemingdieoverdegehelewereldzuivelexporteert(zieafbeelding60).Erwordtvoortdurendnaarnieuweproductengezocht.

VlakvoorhetuitbrekenvandeEersteWereldoorlogwordteenbelangrijkinitiatiefgenomenophetterreinvandebeetwortelverwerking.InGroningenwordtde

Afbeelding 59

Afbeelding 60

64

'Friesch-GroningseCoöperatieveBeetwortelsuikerfabriek'opgericht.IndezelfdetijdstichtdeindustrieelJ.E.ScholteninGroningenvoordeverwerkingvanditgewaseenparticulierefabriek.Tussenbeidebedrijvenkomtuiteindelijkeenvormvansamenwerkingtotstand,dieertoeleidtdatinFranekereenderdefabriekwordtgebouwd.Bijhetvervoerkandateengrotekostenbesparingopleveren.DevoorstandersvandecoöperatieinFryslânzienweiniginsamenwerkingmet'despeculatieven'.Debouwvande'Frisia',zoalshetbedrijfgaatheten,gaattochdoor(zieafbeelding61).In1921startdeeerstecampagne.Hetgaatgepaardmetgroteproblemen.Desnijmessenmoetenvervangenworden,depulpistezout,deaanvoervanbietenstagneert.In1929wordt'itboeretsjerkhôf',zowordtdefabriekspottendgenoemd,stilgelegd.DesuikerbietenuitFryslânwordenvoortaaninGroningenverwerkt.

Frieslandkenteengrootaantalkleinevleesexporteurs.Zerichtenin1916inAkkrumde'FriescheCoöperatieveExportslagerij'(FCE)op.Doordeoorlogssituatiegaatdebedrijfsvoeringslecht.DeFCEmoetnadeoorlogconcurrerenmetparticulierebedrijvendieoverveelgeldbeschikken.Erontstaateenfinancieeltekort.Deledenbrengenhetnaveeltegenstandgezamenlijkop.

Afbeelding 61: Frisia

Nadeoorlog'40-'45stijgendeomzettenweer.Alshetaantalslachtingendaalt,wordthetbedrijfin1964gesloten.

Ookophetterreinvanhetverhandelenvanzaai-enpootgoedontstaatin1919eennieuweorganisatie.Hetisde'FrieseCoöperatieveHandelsverenigingvoorzaai-enpootgoed'(ZPC).TussendeFrieseMijendeZPCbestaateenhechteband.HetbedrijfbrengtalleenhetdoordeFrieseMijgoedgekeurdezaai-enpootgoedindehandel.Deledenzijnverplichtalleenaandieorganisatiehungoedgekeurdeproductenteleveren.Dehandelarenvissennuachterhetnet.227

DeFrieseboerenlopendoordeintensiveringenmechaniseringsteedsmeerrisico's.Naeenbreedopgezettepropagandaontstaathet'OnderlingeBoerenVerzekeringsfonds'.Uiteindelijkresulteertditin1967inhetoprichtenvandenogsteedsinbedrijfzijnde'FrieseBoerenenTuindersonderlinge'(FBTO).

Omdatsommigenzichnietmeerkunnenvindenineenvoorallelevensbeschouwingenopenstaandeboerenorganisatie,wordtin1918de'ChristelijkeBoerenenTuindersbond'(CBTB)opgericht,eenjaarlateromdezelfderedengevolgddoordekatholieke'KriteFrieslandvandeAartsdioceneboeren-entuindersbond'(ABTB).

OpScholten'sinitiatiefontstaatinLeeuwardende'N.V.Lijempf'(LeeuwarderIJs-enMelkpoederfabriek)opgericht.EnkeleplaatselijkeparticulierefabriekenwordenindezeN.V.ingebracht.InSneekfunctioneertdeparticulierefabriek'Normandia'vandefamilieHalbertsma.

Het'InstituutvoorLandbouwcoöperatie'geeftvanaf1946voorlichtingoverdelandbouwcoöperatie.Hetbevorderteengoedesamenwerkingtussendeaangeslotenorganisaties.In1954wordtvoordezetaken

65

enmethetoogopkadervorming(zieafbeelding62)opeenlandgoedinOranjewoudeenLandbouw-enCoöperatiecentrumingericht.

In1954wordtde'GewestelijkeRaadvoorhetLandbouwschap'ingesteld.Doordatdeboerenorganisatiesèndevakorganisatieserinvertegenwoordigdzijn,behartigtdeRaaddebelangenvandewerkgeversendewerknemersindeFrieselandbouw.DeRaadwordtin1996opgeheven,omdatdeboerenorganisatiesdenkendatdietakenookweldoorhenkunnenwordenuitgeoefend.

De'ProvincialeRaadvoordeBedrijfsontwikkeling'ontstaatindejarenzestig.Dezefungeertalsklankbordvoordeindeprovincieverrichteagrarischevoorlichtings-,onderzoeks-enopleidingsactiviteiten.

Naastdeparticuliereloonbedrijvenverschijneninhettijdvak1950-196118werktuigencoöperaties,alleaangeslotenbijde'FrieseBondvanLand-enTuinbouwwerktuigenExploiterendeCoöperaties'(FBWC).Zokunnenookkleinebedrijvenvanmechanisatiewordenvoorzien.

DestartvaneenBoerenhulpverleningsdienstinOldeboornenOmstrekenleidttothetoprichtenvanmeervanzulkeverenigingeninFryslân.Opgedeeldinnegenrayons,vormtde'VerenigingvoorAgrarischeArbeidsvoorziening'(AAV)dekoepelvandeze

Afbeelding 62

organisaties.Dewerknemersvervangenbijziekteenvakantieendoenaanvullendboerenwerk.

In1969nemende'18vanMantgum'eenproefmeteenverregaandevormvansamenwerking.Develdwerkzaamhedenwordengemeenschappelijkverricht,deboerendenkenzomeervrijetijdtehebben.Aanheteindevandatjaarwordtgeconstateerddatdesamenwerkingisgeslaagd,maardatditnietmeervrijetijdmetzichmeebracht.Dedeelnemerspakkennutakenop,dieandersblijvenliggen.Deproefwordtnietvoortgezet.

DeCBTBstichtin1957ophetterreinvanBosmaZatheinSelmieneennieuwlandbouwproefbedrijf.In2000verhuisthetalsNijBosmaZathenaarGoutum.Hetblijfteeninstellingvoorinnovatieenonderzoekophetterreinvandemelkveehouderij.Deorganisatierichtzichbovendienophethetagrarischnatuurbeheerendegroeneenergie(inrelatietothetmelkveehouderijbedrijf).

Anno2008lanceren'NijBosmaSathe','VanHall-Larenstein','LandbouwuniversiteitWageningen'en'PTC+'inOenkerkhetplanophetterreinbijhetproefbedrijfinGoutumeenLandbouwcampusinterichten.Studentenvanhetagrarischhogeronderwijsmoetenerpraktijkervaringopdoenenkennisuitwisselenoverhetbedrijfsleven.228

7.4.Depositievandearbeiders

In1906wordteenlandelijkecommissieingesteld,die-behalvedepachtverhoudingen-ookdepositievandelandarbeidersinstudieneemt.VertraagddoordeEersteWereldoorlog,wordtin1918deLandarbeiderswetafgekondigd.Dezewordtomschrevenals"wetterverkrijgingdoorlandarbeidersvanlandmetwoningineigendomofloslandvan

66

pacht".Doorkredietverleningmoethetmogelijkwordenwoningenland(indewet"hetplaatsje"genoemd)ineigenbezittekrijgen.Loslandkaneventueelgehuurdworden.Dewaardevanhetbedrijfwordtbijdeuitvoeringvandewetalsouderdoms-eninvaliditeitsverzekeringbeschouwd.Zoontstaanvelekleinebedrijfjesdiebijdecrisisindejarendertigvoorhunbestaanzullenmoetenvechten.Velenverliezendiestrijd.Tienduizendennuwerklozemannenwordendoorwerkverschaffingsprojecteningezetbijontginningen,afwateringswerken,bebossingenengrondverbeteringen.Delonenzijnlaag.Indeindustrieiseropdittijdstipmeestalookgeenplekvoorhen.DeVolkshogeschoolinBakkeveenorganiseertonderleidingvanJarichvanderWielenvormingswekenvoorwerklozen.229

Vanvastwerkvolkopdeboerderijisnauwelijksmeersprake.In1957kaneenFrieseboerzicheenvakbekwameknechtvoorzestiguurindeweekveroorlovenalshijdaar,zo'nfl.110,-vooroverheeft.In1993ligthetloonongeveerzevenmaalzohoog.Hetkwartjevoordemelkisechternietzevenkeerhogergeworden.Drie-en-eenhalfkeer,datishetwelzo'nbeetje.230

7.5Delandbouwcrisisindejarendertig

DedoorhetRijkin1932en1933ingevoerde'Crisiswetten'makenduidelijk,datdelandbouwopnieuwindeproblemenisgeraakt.Deprijzendalen.InLeeuwardenwordtin1920voordeboterperkilogramf.2.87genoteerd,in1928f.1.13enin1932nogf.0,56.Hoeweldeprijzenvandeakkerbouwproductenin1932gedaaldzijntot60à70%vandievóór1914,zijndeproductiekostenveelhogergewordendanvoordeoorlog.Depachtprijzenblijvenhoog,metalsgevolgdatveelmetnamekleineboerengedwongen

wordenindezedonkeretijdhunbezitteverkopen(zieafbeelding63).

Hetisvoorheteerstedatdeoverheiddoorwetgevingingrijptindeindividuelevrijheidvandeboer.Ditbetekenteenblijvendkeerpuntindeverhoudingboerenoverheid.Dezetrachtdeconcurrentiepositievandelandbouwteverbeterendoormaatregelenvoorteschrijvenwatbetreftgoedgekeurdzaai-enpootgoed,doelmatigkunstmestgebruik,doelmatigeveevoedingenbestrijdingvanziektenenplagen.Bijdetuinbouwwordtvanwegedeafnemendemogelijkhedenvoorexporteenteeltbeperkingingevoerd,waardoorgardeniersbittereverliezenlijden.Deopbrengstvandegroentelooptmet40%terug.231

7.6.Pachtengrondprijzen

Doordetoenemendeinvloedvanhetliberalisme,wordtdeafhankelijkheidvande

Afbeelding 63

67

huurboervanz'nverpachtergedurendedetwintigsteeeuwsterker.Hijwordtnietmeerbeschermddoorhetcontinuatie-engewoonterechtenhijis,zoalseerder,nietmeereigenaarvandewoning.Omdateropdearbeidsmarktveelaanbodis,kunnendelonenlaagwordengehouden.Bovendienovertreftdevraagnaarboerderijenhetaanbod.Eigenarenkunnendusgemakkelijkanderepachtersaantrekken.

Eengrotegebeurtenisisin1937hettotstandkomenvandePachtwet.Indiewetwordtvastgelegddatderechtercontrolekrijgtopdeinhoudvanhetpachtcontract.Hijheeftzichaftevragenofdepachtprijswelzodanigis,datdiedepachter"bijbijzonderebekwaamheidenijver"demogelijkheidvaneenredelijkbestaanuitdeopbrengstvanhetgepachtebiedt.

Indeperiode1950-1980looptdehoeveelheidverpachtegrondsterkterug.Ishetin1950nog73,9%,in1979isdatgedaaldtot50%.232Rond2000ishetinFryslân28%vanallecultuurgrond.233

Degrondprijzenlateninhettijdvak1950-1980eenstijgendverloopzien.Bedragenzein1952nogrondtweeduizendguldenperha,in1980zijnzeverhoogdtotbijnadertigduizendgulden.In1997variërendeprijzenvanca37.000guldenperhectareinDeWoudenenNoordelijkFryslântotca.f.43.000guldenperhaindeFrieseWeidestreek.234

7.7.Denaoorlogseperiode

Nadeoorlog'40-'45wordtgeprobeerdééngezamenlijkelandbouworganisatieopterichten.Datmislukt,menkiestweervoordeeigenorganisatie.In1947wordtnogweleengezamenlijkeLandbouwtentoonstellinggeorganiseerd.Deboerenorganisatieswillenlatenziendat

Fryslânnogdelandbouwprovinciebijuitstekis.Handel,nijverheid,cultuurenvreemdelingenverkeerwerkenerookaanmee.

Debeperkingenindegraanteeltdieindeoorlogsjaren1940-1945zijnopgelegd,wordenin1949opgeheven.Eenjaarlaterwordtdedistributievankunstmestbeëindigd,waarnahetgebruiksneltoeneemt.

Erwordtallesopallesgezetomdeeconomiezosnelmogelijkweeropgangtebrengen.DeAmerikanenzijnvanoordeeldatEuropaniettenprooimagvallenaanhetcommunisme.DoormiddelvanhetMarshallplanwordengrotehulppakketten(waaronderlandbouwmachines)enaanzienlijkehoeveelhedengeldbeschikbaargesteld.

In1957verschijntinFryslâneen'Welvaartsplanvoordelandbouw',waarinaandachtwordtgeschonkenaandebedrijfsgrootte.Eenweidebedrijfwaaropvaderenzoonwerkenzalongeveer15hectaregrootmoetenzijn.Vooreengemengdbedrijfkandegrensietslagerliggen.Deboerenzullennietmoetenvolstaanmetbedrijfstechnischeverbeteringen,detenemenmaatregelenmoetendebewoonbaarheidvanhetplattelandvergroten.Voorontginningkomenvolgenshetplannogvierduizendàvijfduizendhainaanmerking,voorherontginningrondvijfenvijftigduizendha.Hetplanbiedtookopandereterreinen(waaronder'deopenbarenutsvoorzieningophetplatteland'en'deverhoudingtussenlandbouwendienstverlenendebedrijven')uitgangspuntenvoorhetbeleidindekomendejaren.235

Hetplanvoorkomtnietdatdeafvloeiingvanarbeidskrachtenverbondenmetdelandbouw-mededoordelageprijzen-onverminderdinzet.

68

Nadelandarbeidersvolgendekleineboeren,deboerenzoonsendegenendiebepaaldedienstenleverenaandegroterebedrijven.

Destrijdtussendecoöperatieendeparticulierehandelenindustriekomtna1945opnieuwtotleven.Debijdecoöperatieaangeslotenboerwordthetschrikbeeldvoorgehoudendathijermethandenenvoetenaangebondenisenonaanvaardbarefinanciëlerisico'sloopt,alslidishijaansprakelijkvoorhetreilenenzeilenvandeorganisatie.236

Hetakkerbouwareaalhalveertindeeerstevijftienjaarnadeoorlog.Medeveroorzaaktdoordeoptredendeaardappelmoeheidwordenveelperceleningraslandveranderd.RoggeenhaververdwijntdoorontmengingopdezandgrondenPeulvruchtenzijnindejaren1950-1955nogvanenigbelang,daarnaishetnagenoeggebeurd.Koolzaadenvlaskunnentotdetweedehelftvandejarenvijftignogmeekomen.Ookvoordiegewassenvaltvoorlopighetdoek.Debouwboermoetmetdriehoofdgewassen(aardappelen,granenenbieten)hetvruchtwisselingsplanzienrondtekrijgen.237

DeFriesetuinbouwneemtnadeoorlog'40-'46eenhogevlucht.P.SmedingtoontaanhoeerinBerlikum,Harlingen,Barradeel(zieafbeelding64),Wonseradeel,Koudum,Joure,deomstrekenvanHeerenveen,Gorredijk,hetgebiedrondDrachten,Tietjerksteradeel,Achtkarspelen,Dantumadeel,Kollumerland,deDongeradelen,Ferwerderadeel,LeeuwarderadeelenHetBildtveeltuinbouwvoorkomt.Indevijftigerjarenwordtvandetuinbouwonderglassteedsmeerwerkgemaakt.238

7.8.Schaalvergroting

IngegevendoordeEEG,voertdeoverheidaanhetbeginvandejarenzestig,medegeïnspireerddoorSickoMansholt,eensterkpleidooivoorschaalvergroting.Debedrijvenmoetengroterwordenendefactorarbeidmoetdoormechanisatiewordenteruggedrongen.

Hetinmiddelsopgerichtelandelijke'LandbouwEconomischInstituut'(LEI)rapporteertdateengrootaantalberoepspersonenindelandbouwopdezandgrondeneenpotentieelarbeidsoverschotvormen.Veelbedrijvenzijnteklein.Arbeidmoetplaatsmakenvoorkapitaal.Naasthetopvoerenvandeproductiviteitvandegrond,wordtarbeidsbesparingdenieuwetrend.

Denieuwezienswijzebiedtdeingrediëntenvooreentoonaangevendenvoortdurendprocesvanmechanisatie,intensivering,specialisatie,rationalisatieenschaalvergroting.Mechanisatiegebeurtdoorhetingebruiknemenvanvelemachines.Intensiveringleidttoteentoenemendgebruikvankunstmest.Veeltotdantoegemengdebedrijvenleggenzichtoeopéénoftweeproducten.Doorhetstructuurbeleidvandeoverheidwordthetprocesvanschaalvergrotingenrationalisatie

Afbeelding 64

69

inbelangrijkemategestimuleerdenondersteund.239

In1970wordtineendoordegezamenlijkeFrieselandbouworganisatiesgepresenteerdStruktuurplangesteld,datdebestaandemelkveebedrijvenmoetenuitgroeientoteenhedenvan40tot120melkkoeien.Erzullen6000bedrijvenoverblijvenmetgemiddeldvijftigstuksvee.AlsgevolgvaneendoorBrusselopgelegdeproductiebeperking,isdemelkveestapelaanheteindevandetwintigsteeeuwalsgevolgvanhoogproducerendekoeiensinds1984meteenderdeingekrompen.Deakkerbouwbedrijvenzullenmoetengroeientotminimaal50ha.Erisdanplekvoor360bedrijven.Ronddeeeuwwisselingbeslaatdeakkerbouwnogsteeds10%vanhetFrieselandbouwareaal.240

Deschaalvergrotingeistookhaartolbijdecoöperatievezuivelfabrieken.Hunaantalisindejarenzeventiggedaaldvan77tot28.Fabriekenkrijgeneenanderebestemmingofwordenafgebroken(zieafbeelding65).

Veelland-enzuivelarbeidersverliezenhunbaan,zevindenvaakeenplekindeindustrie.InhetoostenvandeprovinciekrijgtdenaamPhilipseentoverklank.Ditbedrijfvestigtzichin1950inDrachten.Doordathetveelwerkvoormeisjesenvrouwenbiedt,wordtde'boerefaam'eenverdwijnendberoep.Werkloosgewordenboerenknechtenzijnookgewild.241

Vande5960Frieseagrarischebedrijvenin2000zijneenjaarlater309opgeheven.1,8%heefteenoppervlaktevan100haofmeer,tegenover1,3,%inheelNederland.242

HetpercentagevandeFrieseberoepsbevolkingdatinFryslânindelandbouwwerkt,daaltvan37.6%in1950naar26,2%in1960.In1980ishetnog10,1%.IndejarennegentigdaaltdewerkgelegenheidindeFrieselandbouwmetcirca10%.243

Metdeschaalvergrotingzienweookeenandereboerderijbouw.Hoede'FrieseMijvanLandbouw'onderleidingvanKayBoumaookprobeertmetdeuitgavevaneenPLEATSEBOEK(zieafbeelding66)enop

Afbeelding 65

Afbeelding 66

70

anderewijzedeoorspronkelijkFrieseboerderijvormenindenieuwbouwtelatenvoortleven,debouwvanligboxstallenvaltniettegentehouden.244

7.9Poterbewaarplaatsen

Aardappelenwerdenvroegeroverhetalgemeenophetlandinhopenopgeslagen,daarnaafgedektmetbladrietentegenvorstmeteenlaaggrondbeschermd.Debewaaromstandighedenwarennietoptimaal,zoontstondendepoterbewaarplaatsen.In1927werdenzevoorheteerstinFryslân

gebouwd.DievanGerlofZijlstratePietersbierumisnogsteedsaanwezigenisdaarmeevrijzekerdeoudstenogaanwezigepoterbewaarplaatsindeprovincie.In2015en2016werdenintotaal62nogbestaandebewaarplaatsengetraceerd.Gedurendedezeperiodewerdenerachtgesloopt245.

7.10.Ruilverkaveling

In1954wordtinDenHaageennieuweRuilverkavelingswetvastgesteld.Dein1971begonnenruilverkaveling'HetKoningsdiep'isvoorlopighetgrootsteprojectdatindeprovincieooittotstandkomt.Erisveelverzet,vooraldekleineboerenvoelenzichinhunbestaanbedreigd.Tweehonderdendertigongeschiktbevondenbedrijfsgebouwenenkrottenwordenbijdezeruilverkavelingaandeagrarische

bestemmingonttrokken.Erwordenvierentwintignieuweboerderijengebouwd.Watruilverkavelingenbetreft,verslaatFryslâninhetbeginvandejarenzeventigalleandereprovincies.In1976zijnvijftienprojectenmeteentotaleoppervlaktevan111.000hainuitvoering,twaalfzijninvoorbereiding.(Zieafbeelding67).Daarbijzijnookverkavelingendievrijwilligwordenaangegaan.

Deruilverkavelingontwikkeltzichgeleidelijktoteeninstrumentbijuitstekomhetlandbouwareaaltekunnenaanpassenaandeeisenvanefficiëntieenrationalisatie.Datwordtmedegestimuleerddoorhetin1963ingestelde'Ontwikkelings-enSaneringsfondsvoordeLandbouw'dathetmogelijkmaaktvelekleineboerenuittekopen.246Hetbestuurvanhetfondssteltookdeelnemingopenvoorz.g.ontwikkelingsbedrijven.Dezekunnen25%bijdrageontvangenindeverbouwvanbestaandebedrijfsgebouwenofinhetoprichtenvannieuwebedrijfsgebouwen.Datlaatsteiseenstimulansvoorhetoprichtenvandeveleligboxstallen.

Na1970wordthetruilverkavelingsbeleidgeleidelijkomgebogennaarruimere

Afbeelding 67

71

doelstellingen.Doorhetuitbrengenvan'DeRelatienota'erkentdeoverheidin1975debetekenisvandenatuurvoordesamenleving.DenotaroeptinFryslânonderboerenhevigeprotestenop.Omnatuurenlandschapeengrotereplekbijdeherinrichtingtekunnengeven,wordtin1985de'Landinrichtingswet'uitgebracht.247

Vanaf1978geeftde'Hoofdingenieur-DirekteurvoordeLandinrichting,Grond-enBosbeheer'(HID-Lagrobo)leidingaanderuilverkavelingen.

7.11.Hoogwater,waterschadeenverzilting

Dankzijdein1979voltooidedijkverzwaringblijvengroteoverstromingenuit.Metnamein'DeLegeMidden'staandoordehogestandvanhetboezemwaterookindittijdvaknoggeregeldgrotedelenvandeprovincieonderwater.

In1920wordthetProvinciaalStoomgemaalteTacozijlbijLemmeringebruikgenomen.Omdatditonvoldoendeis,wordthetonttrekkenvanwateraandeFrieseboezemwordtin1966gevolgddoorhetingebruiknemenvanhetJ.L.Hooglandgemaal.DoordeafsluitingvandeLauwerszeeontstaateenboezemmeervanwaaruitwateropdeWaddenzeekanwordengeloosd.Voordeafvloeiingvanovertolligwaterinhetnoordwestelijkdeelvandeprovincie,

Afbeelding 68

wordenbijRoptazijlenZwarteHaantweeelektrischegemalengebouwd.Alsgevolgvannatteperiodenlijdtdelandbouwsectorronddeeeuwwisselingforsewaterschade.Indekustgebiedenleidtdezeespiegelstijgingtotverzilting,zodatzoutgevoeligegewasseneropdenduurnietmeergeteeldkunnenworden.Hetrisicovanbruinrotmaakthetdoorspoelenvankwelgevoeligegebiedenmetzoetwaterongewenst.248

7.12.Waterschappen

Indejarenvijftigwordtdenoodzaakvaneenreorganisatievanhetwaterschapswezeningezien.In1960zijnerinFryslânnietminderdanruim260waterschappenen900particulierepolders.Aanvankelijkkomtmentoteenherindelingvan31waterschappen.Uiteindelijkwordtin2004éénFrieswaterschapgevormd,datzowelhetkwantiteitsbeheer,alsookhetkwaliteitsbeheeruitvoert.

7.13.Waterenlicht

Veledelenvanhetplattelandzijneengrootdeelvandetwintigsteeeuwverstokenvanwateruitdekraanenvanelektriciteit.In1950heeft40%vandebedrijvengeenelektriciteitenbij65%ontbreektdewaterleiding.Doordein1975begonnennetverzwaringwordendeagrarischebedrijvenaangeslotenopkrachtstroom.Dezeisvooralnodigvanwegedemelktankkoeling.Deaanlegvandewaterleidingwordtrond1980voltooid.

7.14.Ziektebestrijdingbijhetvee

Eenbelangrijketaakvande'GezondheidsdienstvoorDieren'ishetbestrijdenvandetuberculoseonderhetvee.

72

In1950wordthetideaalvaneentbc-vrijerundveestapelbereikt.Eenanderegevreesdeveeziekte,hetbesmettelijkverwerpen(AbortusBang),wordtin1955bedwongen.VrijwelelkjaarkomtMond-enklauwzeervoor(zieafbeelding69).Deziekteslaatin1937en1938ongenadigtoe.Toteennieuweuitbraakvolgt,isheternabegin1953doorpreventiefentenvoorlopigmeeafgelopen.Beruchtzijnookdedekinfecties.Zezijndoorhetinvoerenvandekunstmatigeinseminatie(KI)rond1950vanvoorbijgaandeaard.Demetdeziektegepaardgaandebesmettingentredendannietmeerop.249

Ronddeeeuwwisselingkomennogsteedsallerleiziektenonderhetveevoor.In2002wordeninFryslânongeveer20bedrijvengeruimdalsgevolgvandeBSE-ziekte.InFryslânzijnin200190bedrijvengeruimdwegensdeMKZ.Friesevarkenshoudersondervindendefinanciëlegevolgenvandevarkenspest.250

7.15.Kunstmatigeinseminatie(KI)

Hetkunstmatiginseminerenwordtvoorheteerstindejarendertigdoordr.J.SiebengaopeenbedrijfteOldeberkooptoegepast.In1950wordendeeersteKI-stationsbetrokken.Gemotoriseerdeinseminatoren

Afbeelding 69

wordeneenvertrouwdeverschijningopdeFriesewegen(zieafbeelding70).DeKI-verenigingenrichtenin1978inGiekerkeencentraalKI-stationop.Hetaantalinseminatiesgaatmetsprongenomhoog.In1950zijnheter40.000,in1980299.423.

DeKIspeeltookeenbelangrijkerolbijdeveeverbetering.Zokanopsteedsgrotereschaalgebruikwordengemaaktvandespermavansterkgeselecteerdefokstieren.DaarmeehebbendeKI-stationseenbelangrijkdeelvanhetwerkvandeStamboekenovergenomen.Sommigenziendaarinhetnadeeldateconomischebelangenhetbelangvaneenoptimalefokkerijoverwoekeren.251

HetFriesRundveestamboek(FRS)staataanvankelijksceptisch,omniettezeggenafwijzend,tegenoverdeKI.Menisbangdatdevraagnaarfokstierenzalverminderen.DatsommigeKI-verenigingenfokstieren,weliswaarmetFriesbloed,aankopenuitNoordholland,iseenhardgelag.UiteindelijkwordenzetochdoorhetFRSgeregistreerd.NogeenstapverderishettoelatenvandeinAmerikagefokteHolstein-Friesian(HF)-stierentothetStamboek.DeeerstezendingspermauitAmerikawordtin1972

Afbeelding 70

73

geïmporteerd.Eénvandegevolgenisdatalsreactiedaaropin1983hetFries-HollandsRundveestamboek(FHRS)wordtopgericht.DitzetzichinvoorhetbehoudvanhetZwartbonteFries-Hollandseras.

DetoepassingvanKIleidtooktoteenombuiginginhetdoorhetFRSgevoerdebeleid.Dewerkzaamhedenbeperkenzichnietmeertotlouterregistratieenhethoudenvankeuringen,zevormenookeenbijdrageaaneenfoksysteem.Inoverlegmetdefokkersendefoktechnischecommissiewordendekkingenverrichtwaarvanopgrondvandemelkproductieendegehaltesvandemelkveelverwachtwordt.VoorditdoelwordtinTerwispeleenopfokstationgebouwd.Stierendiedaarvoornietinaanmerkingkomenwordenbijeenproef-,wacht-enfokstierensysteemingedeeld.Uiteindelijkwordendebestedierenbevorderdtotfokstier.Ditsysteemisaangewezenophetgebruikvandiepvriessperma.

7.16.HetLandbouwonderwijs

Deeersteschoolvooralgemeenlandbouwonderwijsisdein1897inLeeuwardengestichteLandbouw-winterschool.LaterwordeninDrachten,SneekenDokkumwordtookzulkescholenopgericht.Hetaantallandbouwcursussenwordentot1919steedsmeer.Hetzijnerdan57.

Afbeelding 71: Cursus handmelken

In1921wordtinOldeberkoopdeeerstelagerelandbouwschoolgesticht.Na1945zijner29vandezescholen.Indetweedehelftvandejarenvijftigwordthetvierjariglesprogrammasterkuitgebreid.Doordeafnamevanhetaantalwerkzamepersonenindelandbouw,daalthetaantalleerlingensnel.Veelboerenzonenkiezendooreengebrekaantoekomstperspectiefeenandervak.In1970sluitmeerdandehelftvandescholen.Uiteindelijkblijvendanachtscholenover.Doordeinvoeringvandeleerplichttothetzestiendejaar,stijgthetaantalleerlingenvandelagerelandbouwscholenrond1980.Deopleidingisdannietalleenmeeropdelandbouwgericht.In1990ontstaathet'AOC-Friesland'waarinhetgrootstedeelvandeFrieselagerelandbouwscholenonderdebenamingVMBO-groenwordtopgenomen.InDrachtenwordteenandereweggekozendoorsamentegaanmetde'ScholengemeenschapLiudger'.InWolvegaontstaat'AOCTerra'.

Hetaantallandbouwwinterscholen-in1957omgedoopttotmiddelbarelandbouwscholen-neemtna1949nietmeertoe.Deleerlingenkomennogsteedsvooreenbelangrijkdeelvandeboerderij.Dezeopleidingbiedteengrootaantalvervolgcursussen.Ookdezeopleidingenwordengeconcentreerdinhet'AOC-Friesland'.

In1954begintopde'HogereLandbouwschool'inLeeuwardenheteerstelesprogramma.Deopleidingduurtvierjaarwaarineendrietalstages.AlsgevolgvanhettussendeCommissarissenWiegelenVonhoffendeministersBrinkman,DeetmanenBukmanafgesloten'Herenakkoord',gaatdezeopleidingrond1989opinhet'VanHall-Instituut'.Gefuseerdtot'VanHall-Larenstein'richtdeopleidingzichookopbuitenlandsestudenten.

74

De'RijksHogereenMiddelbareSchoolvoorLevensmiddelentechnologie'teBolswardisdevoortzettingvandein1904opgerichteZuivelschool.Hetinstituutleidtopvoorstaf-enmiddenkaderfunctiesindelevensmiddelenindustrie.

BijnadegeheletwintigsteeeuwlevertdeZuivelschoolgoedopgeleidearbeidskrachtenaf.Afgestudeerdenvandeschoolworden'zuivelaars'genoemd.ZelevereneengrotebijdrageaandeNederlandseenFriesezuivelindustrie.Deschoolheefteengoedreputatie,ondermeerdoordehechtebandenmethetbedrijfsleven,waardoordelesstofgoedaansluitbijdebehoeftevandewerkvloer.Managersenfabrieksdirecteurenzijnbereidomteinvesterenindecontactenmetdeschool.

Vanaf1995vormtdezeopleidingeenonderdeelvanhetinLeeuwardengevestigdeVanHall-Larenstein.

Dein1971opgerichte'StichtingFrieslandvoorAgrarischeCursussen'(FAC)organiseerthet"groene"cursusonderwijs.Leerlingstelselsbiedenaanjongeboerendiegeenmiddelbaarland-oftuinbouwonderwijshebbenkunnenvolgen,demogelijkheidomhunopleidingopeenvakschoolafteronden.Beideopleidingenvormeneenonderdeelvanhet'AOC-Friesland'.

In1962wordtinOenkerkeen'Praktijkschoolvoordeveehouderij'gesticht.Viergastboerenstellenhungrondbeschikbaarvoorpraktijkonderwijs.Laterkrijgtdeschooleeneigengebouwmetweidebedrijven.252AlsgevolgvaneendoorhetMinisterievanLNVopganggebrachtfusieproceswordtdePraktijkschoolomgedoopttoteen'Innovatie-enPraktijkcentrum'(IPC).Rond2000ontstaathieruiteen'PracticalTrainingCenter'(PTC+).Doordathetgangbarelandbouwonderwijs,geholpendoorgewijzigdefinancieringsstromen,bepaalde

functiesvanhetCentrumnaarzichtoetrekt,raakt'PTC+'rond2005inmoeilijkheden.

7.17.Landbouwvoorlichting

Vanafhaarontstaan,isdelandbouwvoorlichtingnauwverbondenmethetlandbouwonderwijs.Voordeoorlog1940-1945zijndedirecteurenvandeinLeeuwardenenDrachtengevestigdelandbouwwinterscholentevenslandbouwconsulent.Deboerenwordenvialezingen,proefveldverslagenenartikelenindelandbouwpersopdehoogtegebrachtvannieuwemethodenentechnieken.Indejarendertigwordtde'DienstKleineBedrijven'opgericht.Dezerichtdevoorlichtingookopdeafzonderlijkebedrijven.Assistentenvandevoorlichtingsdienstbezoekendeindividueleboer(zieafbeelding72).Devoorlichtingrichtzichopbemesting,veevoeding,bedrijfseconomieenbedrijfsopvolging.Alssteedsmeerboeren(zonen)werkbuitendelandbouwzoeken,behorenookberoepskeuzeenopleidingsmogelijkhedentothetvoorlichtingspakket.

In1945wordenvoordebedrijfstakkenveeteelt,zuivel,tuinbouwenpluimveehouderijconsulentenaangesteld.

Zewerkensamenindein1969gestichte'ProvincialeDirectievoordeBedrijfsontwikkeling'.DeHoofdingenieur-

Afbeelding 72

75

Directeur(HID)vandezeorganisatiekrijgtalstaakdewerkzaamhedenvandeconsulententecoördineren.Hijgeeftookadviezenoverdebijhet'Ontwikkelings-enSaneringsfonds'enhet'Borgstellingsfonds'aanhangiggemaakteprojectenenbrengtdezeeventueeltotuitvoering.DeRijkslandbouwvoorlichtingsdienstverzorgtdetechnischevoorlichting,debedrijfseconomischevoorlichtingwordtbijdelandbouworganisatiesondergebracht.

Delandbouworganisatiesbeschikkenovertweevoorlichtingsapparaten:desociaal-economischevoorlichting(SEV)endeagrarisch-socialevoorlichting(ASV).Dezeorganenbegeleidendeledenbijdebedrijfsontwikkelingensaneringsprocessen.

InenkelegebiedenvanNederlandkomenindejarenvijftigstreekverbeteringsprojectentotstand.EénervanwordtuitgevoerdinRottevalle.Devoorlichtersrichtenzichnietalleenopdeoverdrachtvantechnischekennis,hethandelenvanboerenboerinalsagrarischondernemerkrijgtookaandacht.Erwordenbijvoorbeeldcursusseninbedrijfseconomieenveevoedergeorganiseerd.VoordevrouwenisereencursusopdehuishoudschoolinDrachten.Ookkomtereentuinbouwcursus.Hetinrichtenvandekeuken(zieafbeelding73)vormteveneenseenpuntvanaandacht.Rottevallewordtineenperiodevandriejaardoor10.000personenbezocht.253

EenverderecentralisatievandelandbouwvoorlichtingvindtplaatsalsdeDirectieinhetLandbouwcentrumaandeTesselschadestraatteLeeuwardenwordtondergebracht.DedirectieSneekwordtopgeheven.Noordwest-Frieslandhoudteen'ConsulentschapRundveehouderijenAkkerbouw',inZuidoost-Frieslandwordteen'ConsulentschapvoordeRundveehouderij'ingesteld.Hierbijwordenookdetakenvoordeveeteelt-enzuivelconsulentschappenondergebracht.Deverminderingvanhettuinbouwareaalleidttothetopheffenvanhet'Tuinbouwconsulentschap'.DiewerkzaamhedenwordenvoortaanvanuitEmmeloordverricht.Hetpluimvee-consulentschapwordtnuuitgevoerdvanuitAssen.

Voortaanwordteendeelvandelandbouwvoorlichtingverzorgddoordegeprivatiseerde'DienstLandbouw-voorlichting'(DLV)teWageningen.Dedienst

Afbeelding 73Boven: oud, onder: nieuw

76

heeftinHeerenveeneenvestigingvoordenoordelijkeprovincies.WerktenernognietlanggeledeninFryslânongeveer25voorlichtersbijdezedienst,anno2008isdataantalteruggebrachttotcircaanderhalf.

EenonderdeelvanLTO-Noordis'LTO-NoordAdvies'.Dezedienstgeeftboerenmetnameadviezenwatbetreftdestrategievanhunbedrijfsvoering.

Deboerenwordenookdoorhandelenindustrievoorgelicht.

Debankenzijnovergegaantothetaanstellenvankrediet-adviseurs,diehetz.g.relatiebeheerverzorgen.

7.18.Fusies

DegeschiedenisvandeFrieselandbouworganisatiesstaatindelaatstedecenniavandittijdvakinhettekenvanfusies.Indeparagrafen7.16.en7.17.overdelandbouwvoorlichtingenhetlandbouwonderwijswordendaarvanvelevoorbeeldengenoemd.Ophetterreinvande

zuivelcoöperatiesdoetditzichnietmindervoor.

Ir.P.Stallinga,secretarisvande'BondvanCoöperatieveZuivelfabrieken',doorzijnalsautoritairervarenopstellingdoorsommigenookwelStalingagenoemd,wijstindejarenvijftigenzestigvoortdurendopdenoodzaakfabriekentebundelen.Dooroveralinplaatselijkefabriekeninvernieuwingteinvesteren,zovindthij,wordtveelgeldoverdebalkgegooid.Een'EconomischeCommissie'vandeBondreistlangsdefabriekenomteonderzoekenofhetwelverantwoordisdemoderniseren.Valthetoordeelongunstiguit,danwordthetbestuuraangeradeneensmet'deburen'tepraten.DedirecteurvandeCCFsteltvooromallefabriekentotéénondernemingsamentesmelten.254

In1974zijnerdoorfusiestussencoöperatievefabriekennogtwintigverenigingenmeteenendertigfabrieken.K.Tjepkemapubliceertin1986eenlijstvandedrieënnegentigooitindeprovincieopgerichtezuivelcoöperaties.Opdatmomentzijnzeventigopgeheven.Vandeovergeblevendrieëntwintigfabriekenzijn

77

erdrieonderdeelvanhetsamenwerkings-verband'DeGoedeVerwachting',twaalfbehorenbijdekoepel'NoordNederland',driebij'DeZuidoosthoek'enéénbij'DeTweeProvinciën'.255

Nogkomteraandezuivelconcentratiegeeneinde.Inhetbeginvandejarennegentigvormtdecombinatie'Noord-Nederland'metdeCCF(deCondensfabriek)dezuivelcoöperatie'FrieslandFricoDomo'.Met'Campina'(inZuid-Nederland)en'Coberco'(inMidden-Nederland)behoorthetconcernnutotdedriegrootstezuivelbedrijveninNederland.Vanderuim4000arbeidsplaatsengaanergedurendevierjaar1250verloren.Nadatdaarmeerdan100jaareerderdegeschiedenisvandeFriesezuivelcoöperatiebegonnenis,hoortdevestiginginWargaerookbij(zieafbeelding74).

Halverwegedejarennegentigduiktdenaam'FrieslandDairyFoods'op.Managersnemenhetroerinhanden.Erwordtbinnenhetbedrijfeenonderscheidgemaakttussendecoöperatiewaardeboerenlidvanzijneneenholdingmetwerkmaatschappijenwaardeledenmelkaanleveren.

In1997wordennietalleendedrieovergeblevenvrije(speculatieve)fabriekenbij'FrieslandDairyFoods'gevoegd,ookCobercoinZutphenstaptin.Denieuwe

Afbeelding 74Warga gaat dicht

zuivelgigantheet'FrieslandCobercoDiaryFood'.

VoordeFrieseboerendiezichteafhankelijkachtenvanhetgestichtebedrijfzijneralternatieven.Zozijnin2000vijfentwintigFrieseboerendiezichbijdezuivelreusnietthuisvoelen,lidvandezuivelcoöperatieDOCteHoogeveen.256In1997wordtdezuivelconcentratieverdervoltooid.Opdemelkwagensdiedekoeltanksopdeboerderijenlegen,staatvoortaan'FrieslandFoods'.Brusselstaatin2008toedatookCampinaonderdebenamingFrieslandCampinametdatbedrijfsamengaat.Nederlandkentnuééngrootzuivelbedrijf,quaomvanghetderdeinEuropa.Devanoudsbekendemerknaam'FrieseVlag'(zieafbeelding75)wordtvoordedagverseproductenoverboordgezet.

Hetverzetvandeboerentegendegroterestructurenisoverhetalgemeensterk.Deschaalvergrotingheefteennegatieveneerslagopdeverbondenheidvandeboermetzijncoöperatie."Zedoenmaar"en"alslidhebjegeneinvloed"zijnkretendieklinkenalserweereenfusieopstapelstaat.257

Afbeelding 75

78

Erzijnmeervoorbeeldenvanfusies:Hetin1973naarFryslângekomenNestléneemtdetweeparticuliereHollandiafabriekeninBolswardenScharsterbrugover.Diewordenrond2000opgenomenin'PhoenixBV'.VoortaanvindenweinBolswarddeparticulierefabriekHochwaldNederlandBV.DooreenovernameverdwijntdenaamLijempfin1995uitFryslân.

In1980verandertdebenaming'FrieseRundveestamboek'in'FriesRundveeSyndicaat'.Stamboekregistratie,exterieur-keuring,KIenmelkcontrolekomeninéénbond.In1984wordenachtnieuwedistrictskantorenindeprovinciegeopend;aanhetZuiderpleinblijfthethoofdkantoorgehandhaafd.Alsnelwordenvierkantorenafgestoten.NaminderdantienjaarvaltdebeslissingominFryslânnogmaarééncentralevestigingtehandhaven.HetSyndicaatwordtonderdeelvan'Delta'inArnhem.

Tezamenmetde'FrieseMijvanLandbouw',gaandeCBTBendeABTBin1995opinde'FrieseLandbouwenTuinbouworganisatie'(FLTO).UiteindelijkfuserenzemetdeGroningerenDrentseboerenorganisatiestotdeNLTO.AlsereenlandelijkeLTOontstaatwordtdeNLTOomgedoopttot'LTO-Noord'.DewerkzaamhedenvandeKI-verenigingenwordenovergenomendoornationaleofinternationalebedrijvenzoalsdeCRV-holding,AltaenKI-Kampen.

7.19.Verbreding

Onderdebenaming'plattelandsvernieuwing'wordtaanheteindevandetwintigsteeeuwdoorsommigeboereningespeeldopmaatschappelijkebehoeftendiedaarvoornietofmindergolden.Diehebbennietalleenbetrekkingophetleverenvanvoedsel,maar

ookopnatuur,landschap,zorgenrecreatie,opkwaliteitenkwantiteitvanhetwerkenophetmilieu.Dezeaanpakvraagtomeennieuweintegratietussenuiteenlopendefuncties.Inkomensverwervingenwerkgelegenheidwordtopeennieuweleestgeschoeid.Deverbredingvanhetlandbouwbedrijf(ookwel'Pakeentweedetak'genoemd)gaatgepaardmetveelextrawerkzaamheden.Erzijncontactenennetwerkennodig,vergunningenmoetenwordenaangevraagd,enzovoort.LandbouwuniversiteitWageningenonderzoekthoeveelarbeidsplaatsenindeprimairesectordoordezevormvanplattelandsvernieuwinginFryslâninstandgehoudenkunnenworden.Hetzijner2300,waarbijeenadditioneelinkomenvanzo'n160miljoenguldenperjaargegenereerdwordt.258

Voorbeeldenvanhetdoorlandbouwersaangaanvanverbredingzijn:hetvervaardigenenvermarktenvanagrarischestreekproducten(zieafbeelding76),natuur-enlandschapsbeheer,nieuwevormenvanrecreatieentoerisme,zorgboerderijen,kinderopvang,kunstgalerieën,enzovoort.

7.20.Landbouwenmilieu

Afbeelding 76Woudgeeltjes

79

Indejarenzeventigendaarnawordensteedsvakervraagtekensgezetbijdeintensieveproductiemethode,hetbeslagopschaarsegrondstoffenenruimteèndekwaliteitvandeproductie.HetookinNederlanduitgebrachteboek'SilentSpring'vanRachelCarson,overdenegatievegevolgenvanhetgebruikvanbestrijdingsmiddelenvoordevoedselketen,isdaarbijeeneye-opener.In1991introduceertdeNederlandseoverheidmetde'Notagewasbescherming'eentaakstellendplan.259VoorFryslânisditvooralvanbelangvoordegevoeligezandgebiedenmeteenrelatiefhogeveedichtheid.Beperkingvanhetbestrijdingsmiddelengebruikspeeltookeenbelangrijkerolindeakkerbouw,tuinbouwenveeteelt.Dehogemilieueisenzullendetrendtotschaalvergrotingenverminderingvanhetaantalbedrijvenversterken,doordatproducentenvannieuweproductenzichconcentrerenopgewassendieop(zeer)groteschaalverbouwdworden.260

Inhetprovinciaal'Milieubeleidsplan2000-2003'wordtgesteld,dathetmilieuendenatuurindeprovincienogtezwaarbelastwordenmetmeststoffen,ammoniakenbestrijdingsmiddelenuitdelandbouw.(Zieafbeelding77).Hetprovinciaalbestuurondersteuntomdieredendetrendnaareenmilieuvriendelijkelandbouw.261

7.21.Landbouwennatuur

Floraenfaunahebbensterkgeledenalsgevolgvandevanafdejarenzestigondermeerinruilverkavelingsverbanddoorgevoerdeontwatering,herontginningenzodeverbetering.BioloogD.T.E.vanderPloegsteltvastdatomstreeks1980vande730plantensoortendieomstreeks1950ophetFriesevastelandvoorkomen,zevenentwintigzijnverdwenen,vierendertigstaanophetpuntvanverdwijnenennegentiggaansterkachteruit.Hetzullenermeerzijngeworden.Ondankshetagrarischnatuurbeheer,waarbijboerenhetnatuurbehoudtoteeneconomischefactortrachtentemaken,staatheterookmetdeweidevogelsquaaantalsteedsslechtervoor.262

Hetbeschermenvandefloraleidtbijhetagrarischnatuurbeheerevenmintotvoldoenderesultaat.Hetisindeeersteplaatseenaangelegenheidgewordenvandenatuurterreinbeheerders'ItFryskeGea','Natuurmonumenten'en'Staatsbosbeheer'(zieafbeelding78)envandegenendiebiologischelandbouwbedrijven.

Afbeelding 77Controle van een mestsilo

80

7.22.Agrarischenatuurverenigingen

Fryslânkenteenaantalagrarischenatuurverenigingen.Eénervanisdevereniging'DeNoardlikeFryskeWâlden'

(NFW).Deaangeslotenboerenaccepterennietzondermeerdatalleendeintensieve,industriëlelandbouwmetgrotebedrijvenen

Afbeelding 78

81

percelenlevensvatbaaris.Inonderlingedialoogzoekenzenieuwevormenvanlandbouw.Wetenschappelijkonderzoekspeeltdaarbijeenondersteunenderol.Voorbeeldenvandoorde'VerenigingNoardlikeFryskeWâlden'in2007uitgevoerdeprojectenzijn:'Landbouw,milieuenwater','Agrobiodiversiteit'(zieafbeelding79),'Melkkwaliteit'en'Monitoringvanhetoppervlaktewater'.263

Deoudstebijde'NoardlikeFryskeWâlden'aangeslotenorganisatieisdein1992opgerichte'VerenigingEastermar'sLânsdouwe'(VEL).DoordelandelijkeecologischerichtlijnwerddeboerenhetuitoefenenvanhunbedrijfinhetkleinschaliglandschapvandeFrieseWoudenvrijwelonmogelijkgemaakt.Hunvoormannendoendanhetvoorsteldezeopeenanderemaniertotuitvoeringtebrengen.Erwordenzesentwintigprojectenophetterreinvannatuur,milieuenlandschapvoorgesteld.DebijdeverenigingaangeslotenboereninenrondEastermarverdienenweliswaarminderdanhuncollega'selders,maarcompenserendatdoorinkomstenuitlandschaps-enagrarischnatuurbeheer.264

DekoepelvandeagrarischenatuurverenigingenisBoerenNatuur,diede

Afbeelding 79 belangenbehartigingvandeverenigingenverzorgt.

7.23.Debiologischelandbouw

DegrondoppervlaktevandebiologischelandbouwbedraagtinFryslânin2001ruim2%vandetotalehoeveelheidcultuurgrond.Ondankseenforsegroeiisdebetekenisvandezetaknogzeerbeperkt.Debiologischelandbouwwordtmetnameaangetroffenbijdeveehouderij.Indemeerdanveertigjarigegeschiedenisvandebiologischelandbouwhebbenzichdiverseontwikkelingenvoorgedaan.Begonhetalseenvoornamelijkidealistischeleefwijze,vandaagdedagisdezelandbouwooksterkeconomischgetint.Inhetbeginwasdezelandbouwalleenmogelijkdooreennauwebindingtussenproducent,handelenconsument.Nuisdaarvannauwelijksmeersprake.Deverwerkendeindustrieendehandelopererenrichtingproducentsteedsmeeralssturendefactoren.

InFryslânzijneranno2001bijnahonderdenvijftigprimaireproducentenbijSKAL,dekeuringsinstantievoorbiologischeproducten,aangesloten.Hetgrootsteaandeelvormenveehoudersmetkoeien.Erhorenookenkelegeiten-,schapen-enkippenhoudersbij.Akkerbouwers,tuinders

82

enenkelefruittelersvormeneengroeiendegroep.Deverwerkersvanbiologischeproductenrichtenzichopmelk,vlees,groentenenfruit,graanenkruiden.Deafzetvandeproductennaarverwerkersiszeerdivers.BinnenFryslânfunctionereneenviertalbiologischegroothandels.BelangrijkvoordeFrieseproducentenzijnookeennegentalgroothandelsbuitendeprovincie.Verkooppuntenkunnenwordenonderscheideninhuisverkoop,natuurvoedingswinkels,markten,groentenspeciaalzakenensupermarkten.265

7.24.HetEuropeeslandbouwbeleid

Op1januari1958treedthet'VerdragvanRome'inwerking.DatleidtinEuropatoteengemeenschappelijkelandbouwpolitiek.Ermoeteenvrijhandelsverkeertotstandkomen.Landbouwproductenindelidstatenkrijgenvoorrangbovenproductenuitnietaangeslotenstaten.Hierdoorontstaanlandbouwoverschotten.In1956wordendecontourenvooreenstructuurpolitiekopEuropeseschaalvastgelegdinhetz.g.Mansholtplan."Levenskrachtigebedrijven"wordengestimuleerd,voorkleinebedrijvenwordtbeëindiginggepropageerd.Devrijgekomengrondzalaandegrotebedrijventoekomen.NaarMansholt'sopvattingmoetenvóór1980vijfvandetienmiljoenEuropeseboerenhetveldruimen.Degemiddeldebedrijfsgroottestijgtvan7,7hectarein1945tot22,7hain1980.

Hetprobleemvandeoverschottenneemtsteedsgroterevormenaan.In1984steltdeEuropeseCommissieeenquoteringsregelingvoormelkproductiein.Ditbrengteenkortingopteveelgeproduceerdemelkmetzichmee.Demaximumhoeveelheidmelkvooreenbedrijfwordtvastgelegd.Wordtermeergeleverddanwordtdeboereenpaar

dubbeltjesperkilo:dezogenoemdesuperheffinginrekeninggebracht.Tenopzichtevan1983geldteenproductiekortingvan6.6.%,in1984/1985verhoogdtot8.65%.In1985/1986moetendeNederlandseboeren170miljoenguldensaanheffingopbrengen.DeFrieseveestapelwordtalsgevolgvandemaatregelendestijgingvandeproductieperdiermetcirca30%ingekort.

OmdatdeakkerbouwersinvergelijkingmetdewereldmarktvolgensBrusseleentehogeprijskrijgen,wordtdoorEurocommissarisMacSharryin1992eendrastischeprijsverlagingdoorgevoerd.HetEuropeeslandbouwbeleidwordteenonderdeelvandewereldwijdgevoerdeonderhandelingeninhetkadervandeGATT('GeneralAgreementonTariffsandTrade').266DitbrengtvoordeFrieseboerendalingvanhuninkomstenmetzichmee.Sinds1999isde'Agenda2000'binnenhetEuropeeslandbouwbeleidactueel.Hetkomtneeropliberaliseringvandewereldhandel.HierinpasthetBrusselsvoornemenin2015hetmelkquotumafteschaffen.Dealgemeneverwachtingisdatdittotlagereprijzeneneenversneldebeëindigingvanmelkveebedrijvenzalleiden.DeEuropeseUniewilspecialeaandachtschenkenaan'plattelandsontwikkeling'inregio'senheefthiervooreenPlattelandsfondsingesteld.Boerenwordenuitdatfondsbeloondvoorhetuitoefenenvanmaatschappelijkediensten.Hetprovinciaalbestuurspeelthieropinmeteenvijftalbureau'svoor'Plattelânsprojecten'.

7.25.Eentoekomstbeeld

In1999schetstJanDouwevanderPloegeentoekomstbeeldvoordeFrieseveeteelt,mochtdeontwikkelingnaarmegabedrijvenalgemeenworden.Hijverwijstnaarhetvoorbeeldvaneen(nietmeerbestaand)bedrijfinWitmarsum.

83

Datbeschikteover200hectaregrond.Zo'nbedrijfneemtvolgensdeauteurdeplaatsinvan16boerenbedrijven,waardoorvierentwintigarbeidsplaatsendooreentiental-doorvierwerknemersopganggehouden-melkrobottenwordenvervangen.Zoudenzulkebedrijvenalgemeenvoorkomen,dankanFryslânmet320(soortgelijke)bedrijvenvolstaanomhettotaleindatjaargeldendemelkquotumvoorttebrengen.DatisminderdantienprocentvanhetaantalronddeeeuwwisselinginFryslângevestigdebedrijven.Dewerkgelegenheidindeprimairesectorzouindatgevaltot1200à1300arbeidsplaatsenzijnteruggebracht.267

7.26.Dieren

Paarden

IndejarenzestigvandetwintigsteeeuwlijkthetFriespaardenrasgeenlanglevenbeschoren.Dooreengerichteactievanhet'KoninklijkFrieschPaardenstamboek'bedraagthetaantalpaardenin1967echteralweerruim1600.Tot1976(alsernog715geregistreerdedierenzijn)daalthetaantal.OpnieuwvoerthetStamboekactie.In2007staaner,mededooreenactievan'ItFryskeHoars'48.000Friesepaardeningeschreven.BuitenNederlandwordenzeindertiglandengehouden.Hetpaardontwikkeltzichindittijdvakvanlandbouwpaard(zieafbeelding80)toteendierdatmetnamevoorsportieveenrecreatievedoeleindenwordtgebruikt.OmdathetStamboekhetkruisenmetandererassenniettoestaat,blijfthetbestrijdenvaninteelteenaanhoudendezorg.DoordathetfokkenvanhetFriesepaardgestoeldisopeenbetrekkelijksmallebasis,bestaattussenveulensenmerrieeentegroteverwantschap.Slechtevruchtbaarheidenembryonalesterftekunnenhetgevolgdaarvanzijn.

Runderen

Indejarenzeventigstelthet'FriesRundveestamboek'(FRS)deorganisatieopenvoormelkrijkeNoordhollandsezwartbontenenvoordeinAmerikagekruisteeveneensmelkrijkeHolstein-Frisians.(Zieafbeelding81).

EnkelefokkershoudenvastaandezuivereFrieselijn.InErmelostaanbijDirkEndendijknogsteedszuiverFriesezwartbontenopstal.Hetiseeneconomischrenderendeveestapel,evenalsdievandeoverigeboerendieeranno2006nogongeveerzesduizendFries-HollandseZwartbontenopnahouden.(Zieafbeelding82).

Afbeelding 80

Afbeelding 81Holstein-Friesian rund

84

HetaantalFrieseRoodbontenisgedurendedittijdvaksterkafgenomen.JoukeGerbrandy,voorstandervanroodbontFriesvee,heeftrond1990nogmaaréénroodbontekoezonderHolsteinbloedinzijnstal.

In1993wordtdeFrieseRoodbonte'Maaieblom'(zieafbeelding83)gehuldigd.Dekoeheefthonderdduizendkilomelkgeleverd.Bijeenkoevanditrasisdateenzeldzaamheid.Opdattijdstipzijnervolgenskennersnogongeveertwintigdierenvandezeafstamming.De'StichtingRoodbontFriesVee'wordtopgericht.Deinitiatiefnemerswillenhetrasveiligstellen.DatgebeurtondermeermetbehulpvanindeGenenbankteLelystadopgeslagenspermavanenkeletientallenroodbontestieren.In2006bedraagthetaantalrunderendatvoorFrieseRoodbontendoorgaatnogongeveer300.Hetrasisergkwetsbaar.

Afbeelding 82Fries-Hollandse runderen

Afbeelding 83

Schapen

InhetbeginvandezeeeuwlooptdebelangstellingvoorhetFriesemelkschaapsterkterug.Vanwegedevlees-enwolproductie,behorendeinFryslânindittijdvakgehoudenschapenoverhetalgemeentothetTexelsras.Rond1930wordteendieptepuntbereikt.Tijdensdeoorlog1940-1945volgteenopleving,omdateendoordebezettersingevoerdedistributieregelingvoorditschaapgunstiguitvalt.Daniseropnieuwsprakevanachteruitgang.In1958zijnernogdriefokkersmetenkelerammen.Na1979iserweergroei.Vanwegedegrotemelkgiftwordthetschaapookinhetbuitenlandingrotekuddengehouden.(Zieafbeelding84).In2000staanongeveertweeduizendschapenbijhetin1908opgerichte'FryskMelkskieppestamboek'geregistreerd.Hetrasisdaarmeeveiliggesteld.

Indejaren1920-1930wordtvolgensdeoverleveringdoordeFrieseboerenVanderBurguitJelsumenSeinstrauitOudkerkdeZwartblesuitdeDrentse'Schoonebeker'geselecteerd.HetdierzoueenflinkescheutbloedvanTexelaarsenFriesemelkschapeninzichhebben.In1979wordthet'NederlandsZwartblesStamboek'(NZS)opgericht.FokkersdiezichnietinhetbeleidvandatStamboekkunnenvinden,richtenin1985de'Zwartblesfokkersgroep'op.Hetaantalbijbeidestamboekengeregistreerde

Afbeelding 84 Friese melkschapen in Schotland

85

zwartblessenbedraagtdanongeveerachtduizend.DeZwartblesstaat,evenalshetFriesemelkschaap,bekendomzijnvruchtbaarheid(zieafbeelding85).

Opinitiatiefvande'FrieseMij'wordtinBlessumeenbedrijfgestichtdatTesselseschapenmetFinsemelkschapenkruistomdevruchtbaarheidteverhogen.Bovendienwordengeboorteproblemenzohethoofdgeboden.DeTesselaargeeftnogaldikkekoppen.MethetBlessumerSchaap(zieafbeelding86)zijnindeschapenhouderijgoederesultatengeboekt.

Geiten

Wegensdevoorkeurvoornieuweproductierassen,dreigtdeNederlandselandgeitindejarenvijftigteverdwijnen.OokinFryslânwordendelandgeitenverdrongendoordeToggenburgerendeSaanegeit.In1958komendelaatstetweeexemplaren,eenbokeneengeit,opdeCrailoseheideineenkuddeheideschapenterecht.Uiteindelijk

Afbeelding 85

Afbeelding 86

belandenzeinhet'RijksinstituutvoorNatuurbeheer'(zieafbeelding87).Daarwordtermeegefokt.

Vanaf1978neemtookdeFriesepopulatiedoordebemoeiingenvande'LandgeitenFokkersclubFryslân'langzaamtoe.In2004staanbijde'LandelijkeFokkersclubNederlandseLandgeit'ongeveertwaalfhonderdgeitenenhonderdentachtigbokkeningeschreven.

Varkens

A.T.ClasonvermeldtdathetgrotegrootorigevarkenofinlandsLandvarkeninvrijzuiverevormnoghetlangstinFryslân,onderdebenaming'Frieslandvarken',voorkomt.Eriseenstamboekvoorditvarkengeweest.InWestermeereninHommertshebbenerfokstationsvoorbestaan.Hetiseensterkgebouwdgrootvarken,metvuil-wittekleurendeborstelsopschoftenrugzijnsomsweleenhandbreedtelang.(Zieafbeelding88).Afentoetreftmendierenaanmettweevleeslelletjes(klokjes)aandeonderkaak.Hetergvruchtbarerasiswaarschijnlijkindejarendertigvandetwintigsteeeuwuitgestorven.268

Afbeelding 87

86

Hoenders

HetFriesehoenderraswordtinhetbeginvandejarentwintigverdrongendoorz.g.nutsrassenalsLeghornenWyandotte.Dierassengevenhogereopbrengstenaaneierenenvlees.In1922richtenenkeleliefhebbersvanhetFriesehoende'FryskeHinneklub'op.Deledendoenindedaaropvolgendejarenhunuiterstebestdebijhetrashorendekleurslagentebehoudenofterugtefokken.Erwordengeregeldkeuringengehoudendiedaaraanbijdragen.(zieafbeelding89)HetaantalFriesehanenwordtin2002geschatopdriehonderdenveertig,dekippenopzevenhonderd.VandeFriesekrielkipstaandan250hanenen430henneningeboekt.In2006zijnbijdeorganisatieongeveervijftienhonderdgeregistreerdedierenbekend.Doordatbepaaldekleurslagenonvoldoendevoorkomen,ishetrasopdieonderdelenkwetsbaar.

Afbeelding 88

Afbeelding 89

Honden

MetanderenrichtdeLeeuwarderJanBosin1947de'NederlandseVerenigingvanStabij-enWetterhounen'(NVSW)op.TweejaareerderzijnervijfentwintigminofmeeraanderaseigenschappenbeantwoordendeStabijhounenentwintigdergelijkeWetterhounengeselecteerd.DeVerenigingonderhoudtnietalleeneenstamboekvoordebeiderassen,maarorganiseertookgeregeldkeuringenendemonstraties.In2006staanbijdeVerenigingongeveerdrieduizendStabijhounenenachthonderdWetterhounengeregistreerd.DeWetterhounmoetdaaromalseenbedreigdraswordenbeschouwd.269

Afbeelding 90a Stabijhoun

Afbeelding 90b Wetterhoun

87

DeFrieseWindhondiseenhondenrasdaternaarallewaarschijnlijkheidinmiddelsnietmeeris.HetrasonderscheidtzichvandeEngelsewindhondendoordemeerrobuustebouwmetzwarespierendiegeschiktwasvoorhetwerkopdeFrieseklei.Uitstervenvanhetraszouhetgevolgzijngeweestvanhetrond1920verbiedenvandezogenoemde'langejacht'.Daarbijwerddewindhondgebruiktomhetwildzelfstandigtedodenennaarzijnbaastebrengen.Dezehondwerdookgebruiktalstrekhond,hetgeenookopzekermomentooknietmeertoegestaanwerd.270


Keuringen

In1903wordtinFryslândeeersteveldkeuringvanlandbouwgewassenuitgevoerd.DeFrieseMijisvanplaneententoonstellingvanhetzaadvanvlas,schokkers,plattebonen,haverenwitteklaverteorganiseren.Doorverschillendeafdelingenwordenvoorkeuringenverricht.Alnaeenpaarjaarkandekeuringscommissieeenduidelijkevooruitgangconstaterenbijerwten,vlasenklaver.In1908wordendeplattebonenvanhetlijstjevantekeurengewassengeschrapt,deaardappelenkomenervoorindeplaats.InheteerstejaarwordendeBorgerMunsterseendezogenaamdeEigenheimersgekeurd,in1909komendeBlauweaardappelenerbij.Hetgetuigschriftdatzokanwordenverkregen,isvanbelangvoordehandel.Bezitterswordennadienuithetgehelelandoverstelptmetaanvragenvoorpootaardappelen.Erkomteenreglementopdeverkoopervan.HetgebruikvanhetdoordeFrieseMijingesteldehandelsmerkwordtaanvoorwaardengebonden.271

NaFriesverzet,wordtin1934de'NederlandseAlgemeneKeuringsdienst'(NAK)

opgericht.InSintAnnaparochieisdeFriesevestiginggesitueerd.BijeenfusiemetGroningenenDrentheneemtdeorganisatiein1978teBuitenposteennieuwgebouwmeteenkasvoornacontroleingebruik.272Nuisernogéénlandelijkcentrum,gevestigdinEmmeloord.

Na1945beslaandepootaardappeleninFryslâneengrootdeelvandeaanakkerbouwgewassenbestedeoppervlakte.EennaarNederlandseverhoudingennoggroterdeelwordtvoordekeuringaangegeven.Meestalzijnhetveldkeuringenwaarbijstamselectiewordttoegepast.Degoedeengezondeplantenwordenzogeselecteerdenvermeerderd.Methetoogdaaropwordenvoordetelers(zieafbeelding91)selectiecursussengeorganiseerd.Behalveafzonderlijkestammenwordenookpartijengekeurd.

Uitdekeuringscijfersvanhandelsgewassen,zoalsgranen,peulvruchten,fijnelandbouwzadenengroenvoedergewassenwordtduidelijkdatzulkegewassenrond1980nogheelweinigwordenverbouwd.

Veredelen

Sumar

Omdeverkoopvandedoorhemgekweektepootaardappelentebevorderen,stuurtK.L.

Afbeelding 91

88

deVriesvanuitSumarjaarlijksprijscourantenuit(zieafbeelding92).In1902zijnbijhemuiteenkruisingvan'RichtersImperator'ende'HallumerGele'achtvariëteitenontstaan:denieuweHallummer,Overvloed,DouweJan,SuameerderGele,Forsch,Ferm,NieuweRichtersenFlink.HetraswaarmeedeVrieszijnnaamvestigt,iseenin1905verrichtekruisingtussenMunsterschenenFranschen.Hetresultaatwordtin1910alsBintjedewereldingestuurd.273DeVrieskweektinSumareenkleinehonderdrassen.

Engelum

Rond1920wordendewerkzaamhedenophetkweekveldinSumarbeëindigd,hetwordtonderleidingvanir.J.C.DorstinEngelumvoortgezet.Een'KommissievanAdvies'omschrijfthetdoelalsvolgt:winningvannieuwerassenvanaardappelen,vlas,bonenenwitteklaver;demonstratieenonderzoekvanplantenziektenenvergelijkingvannieuwerassenvanlandbouwgewassen.Belangrijkeresultatenwatbetreftdeaardappelenzijn:DeAlpha,deFriso,deFurore,deSaskia,deSirtema,deUrgenta,deBurmaniaendefabrieksaardappelDekama.(Zieafbeelding93).

Afbeelding 93 Kweekveld Engelum

ErwordtinEngelumookgewerktaanhetveredelenvanlandrassenvanvlas,bonenenwitteklaver.DoorafzonderingvandezuiverelijnenhooptmenhieruithetFriesewitbloeivlassoortenteselecterendievoordeakkerbouweenhogerewaardehebben(zieafbeelding94).In1925ontstaatinEngelumonderdebenamingAlbadeeerstevlasselectie.WeldravolgenBellaenConcordia.In1929doetdeConcurrenthaarintrede.Datrasheeft,vanwegedegoedestro-enzaadopbrengst,dehogevertakking,hetuitstekendevezelgehalte,deprimakwaliteitenhetbestandzijntegenroest,verrewegdebestepapieren.Tot1953houdthetstand.Deinvoeringvanhetmachinaaltrekkenbetekentheteindevanditgewas.

89

90

Afbeelding 92, Prijslijst K.L. de Vries

OokvoordedaarnaontwikkeldevlasrassenRembrandt,Saskia,SolidoenNoblesseisdoordeveranderdemaniervanwinnenweinigeerweggelegd.

Watdegrote-oftuinbonenbetreft,wordtinEngelumhetrasAdriegeselecteerd(zieafbeelding95).Dezadenervankunnenwordeningezettegeneennierkwaal.

Afbeelding 94

Afbeelding 95

Hetselecterenvanwitteklaverlevertuiteindelijknietsop.Naenkelejarenwordtdeveredelingstopgezet.InEngelumwordtookbegonnenmethetveredelenvanwintertarwe,daarvankomenookgeenblijvenderesultaten.274

Nadathetin1954voorheteerstopdeNederlandserassenlijstvoorkomt,wordthetlandrasFries-GroningerWitteKlaverin1979vandelijstafgevoerd.Boerengevendevoorkeuraanhetgoedkoperuithetbuitenlandaangevoerdzaad.Doorhetblauwzuurgehaltevandatzaadwordthetveemindervruchtbaar,erzitmeerjodiumindemelkendedierenhebben,volgensJanMedemainZuurdijk,veelaleenslappegang.DekwaliteitenvanhetraswordenbenadruktdoorDr.Ir.A.ZevenvandeLandbouwuniversiteitteWageningen275.

Metslawier

In1965wordthetkweekbedrijfRoptainMetslawierofficieelgeopend.Hetiseenzeermodernendoelmatigingerichtcomplexvangebouwenenkassen,metindedirectenabijheidvierenzestighabouwlandentienhablijvendgrasland.Inhetlaboratoriumwordenveelbelovendezaailingenophunkook-enbakkwaliteitenonderzocht.HetkruisenvanaardappelrassenisverreweghetbelangrijksteonderdeelvandewerkzaamhedenbijRopta.Daarbijwordthetstuifmeelvandevaderplantmetbehulpvandenagelopdestampervandemoederplantgebracht(zieafbeelding96).

91

Datlevertin1965deHumaldaop.InhetjaardaaropdeKoningenvervolgensdeGraldaenJaerla.In1949wordtde'Wetophetbestrijdenvanaardappelmoeheid'uitgevaardigd.Slechtséénkeerindedriejaar(laterwordthetéénkeerindevierjaar)mogendeknollenopdezelfdeplekverbouwdworden.Hetoptredenvandeziekteiseenstimulansomnaarrassentezoekendievoordezeziekteresistentzijn.In1963enlaterverschijnendeaandieeigenschapbeantwoordenderassenAmaryl(zieafbeelding97),IntensoenAmelioopdemarkt.In1968gevolgddoorhet-metovaleknollen,gladdeschilenondiepeogen-voordeexportgeschikterasMarijke.

Deresistentietegenaardappelmoeheidwordtbereiktdoorhetinkruisenmetwildesoorten.Dedaaruitvoortkomendebijverschijnselenalslateknolzetting,

Afbeelding 96

Afbeelding 97

vatbaarheidvoorschimmel-envirusziekten,slechteconsumptiekwaliteit,enz.maken,dathetprobleemaardappelmoeheidnietgeheelwordtopgelost.

AanheteindevandejarenzestigstaanbijhetkweekbedrijfRoptanogenkelevlas-enwintertarweselectiesopstapel.BijhetvlaslevertdatdewitbloeiendeNynke(zieafbeelding98)endeblauwbloeiendeSaskiaenNatasjaop.276

NadatopRoptanoghetvlasrasElisaontwikkeldis,wordtdeveredelingvanvlas,evenalsdievantarwe,beëindigd.Dedirectieverwachtmeerresultaatvanhetveredelenvantulpen.Hetveredelenvanaardappelenwordtvoortgezet.

Anderekweekbedrijven

Ookdoorde'ZPC-kwekersgroep'wordtinRiedendaarnainSt.Annaparochieveelkweekwerkverricht.Blijkenseenadvertentiebrengtdecoöperatierond1980meerdere,vooreendeelbekende,Frieseaardappel-rassenopdemarkt.DeZPCkentronddezetijdzogenaamde"aangeslotenkwekers".Zewerkengeheelzelfstandig.Tothenbehoreno.a.I.H.Bierma,H.I.Bierma,I.MinkesenO.Braak.Rassendieuitdezegroepvoortkomenzijnonderandere:Doré,Avenir,WoudsterenBaraka.

Afbeelding 98

92

H.vanderMolennoemtnogenigekweekbedrijvenvooraardappelen,dieindittijdvakwordenopgericht:deNVFobekteBeetgumermolen,hetkweekbedrijfHettemaBVteEmmmeloord,hetTranssolanumteDrachtenendeNorthSeaBreedingCompany(NOC)teSintAnnaparochie.277

Van'NVFobek'stammendeRedmerendeNynke,eenselectieuitdeRedmermetalskenmerkroodomrandeogen(zieafbeelding100).OpditbedrijfwordtbovendiendedoorD.LanghoutinWelsrypontwikkeldeVroegOpinstandgehouden.

Afbeelding 99

Afbeelding 100

Ir.J.P.Haismaontwikkeltin1958inBurgumhetaardappelrasCarina.Hetwordtopderassenlijstgeplaatstenin1972indehandelgebracht.

Frieskanariezaad

Indeelfdebeschrijvenderassenlijstvan1935wordtmeldinggedaanvan'Frieschkanariezaad'.HetiseenlandrasdatondertoezichtvandeFrieseMijinstandwordtgehoudenbijG.J.AnemateDongjum.

IndejarenzestigwordendoorgardeniersopdeFrieseKleiveelkoolsoorten,zoalsspruitkool,bloemkool,rodeengelebewaarkoolverbouwd.EnkeletelersindeDongeradelenontwikkelenuitstekendeeigenselectiesvanspruitkool.278EvenalsRuniaenSybrandyteBerlikum,ontwikkelteneWassenaarteMenaldumeenselectievankoolrapen.Debeschrijvenderassenlijstvan1955vermeldtJ.O.WassenaarteMenaldumalskwekervandeFriesegelekoolraapWassenaar'sFriese.DouweBoukes

93

WiersmauitBerlikumselecteerteenvoorhetKleigebiedgeschikteui.279

OpAmelandverbouwendeboerenindejarenvijftignogsteedshetrasAmelanderRogge.Hetbijzondereisdathetalswinterroggeenzomerroggegebruiktkanworden.Hetisnietveeleisendenkanonder

moeilijkeomstandighedennogeenbevredigendeopbrengstgeven,metalsvoordeeleenhogebakwaarde.Hetheeftechterslapenfijnstrodatspoediggaatlegeren.280Hetraskomtopheteilandeneldersnietmeervoor.

94

Afbeelding101

Derassenlijstvermeldtin1952voorheteersthetlandrasFries-GroningerWitteKlaver.HetzaadwordtvanoudsinFrieslandenGroningengewonnen.Hetiszeergeschiktvoorwitteklaverweidenenvoorkunstweiden.Omdathetwintervastis,ishetookbruikbaarvoordeaanlegvanblijvendgrasland.

ErkendeFrieseaardappelrassenin1980,1994en2006

Alsresultaatvandewerkzaamhedenvanmeerderekweekbedrijven,wordenin1980doordeNAKpootaardappelenvandertigFrieserassengoedgekeurd(zieafbeelding101).

Inde'NederlandseCatalogusvanaardappelrassen'van1984zijnongeveerdertigvandeongeveerhonderddaarinvermelderassenvanFrieseoorsprong(dekwekersofkweekbedrijvenwordentussenhaakjesvermeld):

Alpha(FrieseMij),Amadeus(ZPC),Aminca(B.Dankert),Asterix(Ropta),Bartina(ZPC),Berber(FrieseMij),Bildtstar(ZPC),Bintje(K.L.deVries),Blanka(ZPC),Colmo(v.d.Zee),Favorita(Elzinga),Flamenco(ZPC),Frisia(ZPC),Jaerla(FrieseMij),Liseta(R.K.Wiersma),Lutetia(ZPC),Manna(ZPC),Mansour(FrieseMij),Marijke(FrieseMij),Monalisa(v.d.Zee),Obelix(ZPC),RodeEersteling(Brandsma)-zieafbeelding102-,Saskia(FrieseMij),Sirtema(FrieseMij),Ukama(FrieseMij)enVanGogh(ZPC).Hetzijnerzesentwintig.

In2006propageertde81erassenlijstdevolgendeFrieseaardappelrassen:Adora(HZPC),Alpha(FrieseMij),Asterix(HZPC),Berber(HZPC),Bildtstar(HZPC),Bintje(K.L.deVries),Caesar(HZPC),Désirée(HZPC),Doré(Bierma)-zieafbeelding103-Draga(HZPC),ElPaso(Riemersma),Innovator(HZPC),Irene(HZPC),Jaerla(HZPC),Latona(v.d.Zee),Liseta(R.K.Wiersma),Monalisa(v.d.Zee),Redstar(HZPC),Victoria(HZPC),Voyager(vandeWerff).Datzijnertwintig.

Huidigekweekbedrijven

HetkweekbedrijfvandeFrieseMijvanLandbouwteMetslawiergaatopindeZPC.RonddeeeuwwisselingfuseertditbedrijfmetHettemaBVteEmmeloordtotdeHZPC.Dedemonstratieserievanditbedrijfomvatin2006vierenzeventigaardappelrassen.Ze

Afbeelding 102

Afbeelding 103

95

wordendoorhandelshuizenovervrijweldegehelewereldverhandeld(zieafbeelding104).

Indez.g.geniteurscollectievandeHZPCkomen,uitgaandevandezaaiperiode1944-1979,vierentachtigFrieseaardappelrassenvoor.BehalveHZPC,bestaatanno2008inFryslânnoghetkweekbedrijfFobek.Erzijnookdiverseboerendiehetkwekenvanaardappelrassentothuntaakrekenen.

Collectieaardappelrassen

Indecollectievanhet'WerkverbandFrieseRassen'komendevolgendeaardappelrassenvoor:

DeoudstenoggangbareFrieseaardappelishetdoorK.L.deVriesgekweekteBintje.

Totdeaardappelcollectiebehoreneveneenszesgeeltjes:Woudgeeltje,BerlikumerGeeltje,

Afbeelding 104

MarrumerGeeltje,FinkumerGeeltje,WierumerGeeltjeenBildtseGeeltje.HetWoudgeeltjewerdgeleverddoorJ.deJongteSumar.HetBerlikumerGeeltjekwamuiteenDuitsegenenbank.S.J.HijmateMarrumbewaardehetMarrumerGeeltje.M.TerpstrateStienshieldhetFinkumerGeeltjeinstand.HetBildtsegeeltjewerdgeleverdS.ZwartteSt.Annaparochie.

Ir.J.C.DorstontwikkeldeopdeproeftuinteEngelumdenogindecollectievoorkomendeaardappelrassenNederlander,Burmania,Sirtema,Saskia,FuroreenAlpha.AnderedoordeFrieseMijgekweekterassen:MarijkeenUkema.VanZPCzijnDesiréeenIreneafkomstig.

H.J.BrandsmateStienskweektedeRodeEersteling,H.HettemateBeetgumdeAmaryl.

G.BergsmateLuxwoudebehielddedoorhaarvadergeteeldeaardappelBlauke.

J.DijkstrateKollummerzwaagkoesterdedeFrieseJammen.

DurkvanderSchaafkweekteofselecteerdeVroegOp,NynkeenRedmer.

DeLekkerlanderendeFrieslanderwerdengekweektdoorP.deSwartteSintAnnaparochie,deDorédoorI.H.BiermateHolwerd.

SietseJansKloostermanteGarijpkruisterond1960uitéénofmeeronbekendgeblevenaardappelrassendeKike.

96

DeFrieseBlauwewerd in stand gehouden door Ruurd Walrecht te Bakkeveen.

DeNederlanderwerdgeteelddoorprof.dr.ir.J.C.Dorst.HijontwikkeldeookAlpha,deSaskia,deSirtema,deFuroreendePandora.

Ir.I.MinkesontwikkeldeteDrachtendeWoudster.

DeFrieseMijstondaandewiegvandeBurmania,deMarijke,deUkema.

ZPCkweekteDesirée,IreneenBea.

H.J.BrandsmainStiensteeldedeRodeEersteling,P.deSwartuitVrouwenparochiedeLekkerlander,deFrieslanderendePandora.

KwekervandeDoréwasI.H.BiermateHolwerd.

Carinawerdgekweektdoorir.J.P.HaismateBurgum.

Ir.I.MinkesontwikkeldeopdeproeftuininDrachtendeWoudster.

DeBildtstariseendoorHZPCverrichtekruising.

Afbeelding 105

Selecties

Uitgangbaregewassenwerdennieuweselectiesgemaakt.Sommigendedenditdoorrassentekruisen.

AlseerstewordthierdeBerlikumerWortelgenoemd.Sindsjaarendagmaaktdezedeeluitvandecatalogivanzaadhandelaren.UitdezewortelselecteerdeDooitsenWestrateBerlikumdeLangeDunneHerfstwortelenIdsBiermateHolwerddeBerlikumerWortelmodelBierma.

DeReadeKrobbeisalslandraseendrogeboondieindeFrieseWoudenhierendaarnoggeteeldwordt.Volkstuindersnoemendezedrogeboonookwel'ReadePoep'wateropzoukunnenwijzendathijuitDuitslandstamt.

Afbeelding106

IndeFriesezandstrekenverbouwenvolkstuindersooksporadischdeLeverkleurigeBoon.Dezewordtookwel'Kûgelbeantsje'genoemd.

EenanderedrogeboonisdenogveelvuldighobbymatigencommercieelgeteeldeFrieseGeleWoudboon.DitlandraswerdondermeerinstandgehoudendoorJurjendeJongteSumardiebovendienuitdezeboondeFrieseBruineBoonselecteerde.DeFrieseGeleWoudboonkomtvolgenshemhieruitvoort.

97

DedrogeboonCitroentjewerdgeselecteerddoorPietHobmateKoudum.HijverkreeghetzaadvanThysdeBoeruitMirns.

HetlandrasSietske,eendrogestokboon,werdverkregenvanTheunisvanderMeiuitHarkema,diehetvondopdevolkstuininEastermar.

DeRoodbonteFrieseStokboonwerdgeselecteerddoorKoopBakkerteSurhuisterveen.

JanDoumateBurgumselecteerdeuiteennietmeergangbaarrasdeRinox,eensperzieboondieaandestokgroeit.

DeKollumerPronkboonwerdgeselecteerddoorRuurdWalrechtteBakkeveen.HijleverdeookdeWaalseTuin-enAkkerboon.

DetuinboonAdrieontstondophetproefbedrijfinMetslawier.BijhetgangbaretuinbonenrasDriemaalWitvondBrianKabbesteSumareenroodbloeiendeplantmetkleineregroenebonen.DaaruitselecteerdehijdetuinboonGrieneNêst,waaruitRobyntsjeontstond.DatleiddenogweertotdetuinboonAkke.

afbeelding107

TotdeveldbonenindecollectiewordendeOldambsterWierdeboon,deRinalPaardeboonendeDuiveboongerekend.

ZewerdenverkregenuitdegenenbankinWageningen.DegrootvadervanGerrytJullensteGiekerkselecteerdedesperzieboonGraddus'Reuzen,ingedroogdevormkandezealsknipselboonwordengenuttigd

Afbeelding108,Graddus’Reuzen

DeuitdeFrieseWoudenkomendeFrieseKapucijnerisafkomstigvanRuurdWalrecht.

HetveredelingsbedrijfPieterPikteLuxwoudeheeftinhaarcollectiedeVerbeterdeHeerenveenseWitkiem.

PietHobmateKoudumselecteerdehetKoudumerBoontjeuitdeImpala.HijontwikkeldeookdeKoudumerBloemkoolmethetrasAlpha4endeKoudumerStamsnijboonmethetnietmeergangbarerasCompliment.HetKoudumerBoontjewordtanno2017doorDaanTrimpeinKoudumvermeerderdenverkocht.

HetzaadvanLinzenwerdverkregenvaneenGenenbankinDuitsland

98

Afbeelding109KoudumerBoontje

W.GritteWinsumselecteerdeinJanumuitdeStienzeboondeJanumerPronkboon.UitdedrogeboonKidneyontwikkeldehijdeGritney.BovendienkomenDoperwtFryslânenPeulopReisuitzijnkoker.

Afbeelding109a,JanumerPronkboon

DegrootvadervanJ.vanderVeldeteKollumselecteerdedeZoeteGrauweErwt.DezewerdontleendaaneneEijeWykstrateDonkerbroek.

J.VlamingteDenBurgvondinFrieslandderabarberrassenLioessens1en2.VanoudswerdinFryslânFries-GroningerWitteKlavergeteeld.HetwerdinstandgehoudendoorJanMedemainZuurdijk.

DetotdecollectiebehorendekoolrapenkomenalleuitBerlikum.ZewerdengeselecteerddoorBorn,SybrandyenRunia.BrianKabbesverzameldezaadvanwatnadiendenaamdraagtvanSumarderOorlogstabak.

DeindecollectievoorkomendeFriesevlasrassenwerdenvooreendeelverkregenvanHeinSterkteFerwerddiezejaarnajaarinstandhieldenvanGenenbankeninWageningenenTsjechië.HiertoebehorenFriesWitbloeivlas,Concurrent,Concordia,Nynke,Natasja,Saskia,Noblesse,Solido,Berber,RembrandtenBella.ZaadvandeAlbawerdwaarschijnlijkinTsjechiëverwisseld.IshiersprakevaneenafwijkendesoortdankrijgtdatdenaamFriesBlauwbloeivlas.

Afbeelding110b,Natasja

TotdeoliegewassenbehorenookDederzaadofHuttentut,Manholt'sWinterkoolzaad,HannaZomerkoolzaad,Raapzaad,Karwijzaad,Herik,HennepenHop.

DeBerlikumerUiwerdverkregenvanRuurdWalrechtuitBakkeveen.

99

Afbeelding 110a

ZaadvandeMaagdenburgerCichoreiwerdgeleverddoorzaadhandelVanderWalteHoogeveen.

Tenslotteeenoverzichtvandebijdecollectiebehorendemeelvruchten.DatzijndeAmelanderRoggeendeSintjanstrogge.DeeerstewerdverkregenvanAntonNagtegaalteBallum,deSintjansroggevanRuurdWalrechtteBakkeveen.HetzomertarwerasManholt'sJaphetkwamuitdeGenenbankteWageningen,dewinterrassenWilhelminatarwe,WintertarweenRodeSpeltkwamenvanTheoBastiaansuitBeek.DeVierrijigeZomergerst,evenalsdeZesrijigeWintergerstendeTerschellingerTweerijigeZomergerstwerdenverkregenvanRuurdWalrechtteBakkeveen.WalrechtleverdeookdeZandhaver(Eeft)endeZwarteHaver.DeZwarteHaverPresidentkwamvandeGenenbankteWageningen.TotdemeelvruchtenwordenookdeZwarteVeenboekweit(verkregenvanBrianKabbesteSumar)endeGrijzeZandboekweit(verkregenvanRuurdWalrecht)gerekend.

DemonstratietuinophetBildt

In2005bestaatdegemeenteHetBildt500jaar.BijdiegelegenheidmaaktPietHoekstrauitSt.Jacobiparochiemetenkeleandereneendemontratietuinmetdelandbouwgewassendie,voorzoverhijweet,ooitopHetBildtverbouwdzijn.Zewordenbeschrevenindebrochure'Deuzegewassenbinnein500jaarop'tBildttotwasdomkommen.(Zieafbeelding111).Devolgenderassenmakeneronderdeelvanuit.

IMeelvruchten

BijdemeelvruchtennoemtHoekstra:zomertarwe,wintertarwe,zomergerst,wintergerst,zomerrogge,haver,rogge,boekweit,mais,teffenkanariezaad.Zomertarwewordtverbouwdommeerspreidingvandewerkzaamheden(zaaienenoogsten)teverkrijgen.Wintertarweblijkttotopzekermomenteenprimagewasvoordevruchtwisselingindeakkerbouw.Zomergerstdoeteerderdienstalsbrouw-envoergerst.Wintergerstwordtdantoegepastalsvoorvruchtvooronderanderenstoppelgewassenenkoolzaad.AlsernogveelwerkpaardenopHetBildtzijn,wordtvooralalsvoervoordezedierenhavergeteeld.Omstreeks1850wordtertweehonderden-vijfenzeventigmorgen(=0,92hectare)roggeophetBildtverbouwd.Hetwordtverwerktinmengvoeders.Boekweitwordtvóór1850alopHetBildtverbouwd.Enkeletientallenjarengeledendoetdesnijmaisz'nintrede.

Afbeelding 111

100

Doorselectiezijndehuidigerassengoedbestandtegenhetzeeklimaat.Hetdientalsveevoer.EeneerderverbouwdgewasdathetmiddenhoudttussengraanengrasisTeff.Hetisgeschiktvoormensendieleidenaandedarmziekte'coeliakie'.Kanariezaadiseengraansoort.In1851staatdrieëntachtigmorgenvanditzaadopHetBildt.

IIPeulvruchten

Watpeulvruchtenbetreft,kwamenindeBiltsecollectiegroeneerwten,conserven-erwten,grauweerwtenentuinbonenvermeld.GroeneerwtenzijnopHetBildtomstreeks1700albekend.Zewordenondermeergebruiktvoorhetkokenvansnert.Dearbeidskostenstijgensnel,zonderdathetdoordeprijsgecompenseerdwordt.Zoverdwijntdezeteeltsnel.Conservenerwten(dekleurkanvariërenvangroentotwit)wordenindejarenzestigenzeventigvandetwintigsteeeuw-evenalsdegrauweerwten-opHetBildtgrootschaligingrotehoeveelhedenverbouwd.Mentrefternogwelenigepercelentuinbonenaan.

IIIOlievruchten

HetverbouwenvanolievruchtenomvatopHetBildtvlas,koolzaad,raapzaad,blauwmaanzaad,karwijzaadenhennep.Metdeopkomstvantextielekunststoffenisdeverbouwvanvlasnietlangerrendabel.Omstreeks1980verdwijntdeteeltuitHetBildt.Vanafdeachttiendeeeuwtotindejarenzestigwordenerhonderdenhectareskoolzaadverbouwd.Deteeltvanraapzaadwordtdanbeëindigd.VanblauwmaanzaadwordtgedurendeenigetijdineenoliefabriekjeteSt.Annaparochieoliegemaakt.Hetwordtnunietmeerverbouwd.Karwijbehoorttotdespecerijen.Hetwordtgebruiktalsondervruchtonderbijvoorbeelderwten.Alsdeerwtenzijngeoogst,begintdekarwijtegroeien.Vanwegedegeurensmaak

wordtolieuithetzaadgewonnen.Hetwerktbovendientegenbepaaldeschimmelziekten.KarwijwordtnunietmeeropHetBildtverbouwd.Hennepwordt,evenalsvlas,zowelvoordevezelalsookvoordetewinnenolieverbouwd.

IVUi-enwortelgewassen

Bijdebol-enwortelgewassennoemtHoekstrawinterwortelen,encichorei.Deteeltvanuiengaatvangardeniersovernaardegrotereakkerbouwbedrijven.Winterwortelenwordenooknunogmetsterkwisselendfinancieelresultaatopcontractgeteeld.Van1790totdejarendertigvandetwintigsteeeuwwordtopHetBildtcichoreiverbouwd.

VKnolvruchten

DeaardappelneemtopHetBildtnogaltijdeenbelangrijkeplaatsin.Hetisdekurkwaaropdeakkerbouwbedrijvendrijven.Ergroeienperjaargemiddeld1.550hapootaardappelenenongeveer200haconsumptieaardappelen.Bijdepootaardappelteeltwordteenonderscheidgemaakttussenpootaardappelenvoordeindustrieenvoordeexport.Overigegenoemdeknolvruchtenzijn:koolrapen,zandrapen,knolvenkel,knolselderij,bladrammenas,suikerbieten,voederbietenenzaadbieten.Zandrapenwordenmeestalineenvroegestoppelgebruiktalsgroenbemester.Gardenierstelenveelkoolrapen.Somswordenzeindeherfstverkochtof,methetoogopverkoopinhetvoorjaarineenbewaarkuilgebracht.Restantenofhelepartijendienenalsveevoer.OoknunogwordenkoolrapenopHetBildtverbouwd.Zewordenindevoedingsindustrieenalsvulstofbenut.KnolvenkelenknolselderijzijnopbescheidenschaalopHetBildtverbouwd.Bladrammenaswordteentijdlanggeteeldvanwegedescherpesmaakvandewortel.

101

Suikerbietenkomenalsbronvanzoetigheidindeplaatsvandecichorei.Deteeltvanditgewasbegintomstreeks1890.Nadeaardappelenisheterooknunoghetbelangrijkstegewas.AlsbijnaalleboerenopHetBildtnogkoeienenwerkpaardenhebben,wordenervoederbietengeteeld.Nugebeurtdat,overwegenddoorhobbyisten,nogmondjesmaat.Tussen1950en1975groeienerzaad-ofstekbieten.Hetiscontractteeltvoorzaadproducerendebedrijven.Deteeltheeftzichverplaatstnaarzuidelijkerlandenwaarhetwarmerendrogeris.Bovendienisdearbeiddaargoedkoper.Tenslottewordenvoordeconservenfabriekenrodebietengeteeld.Zegaanindietijdnaarveilingen,zoalsinBerlikumenLeeuwarden.

VIBladgewassen

TotdeinHetBildtverbouwdebladgewassenwordenindeBildstedemonstratietuindespinazie,deijsbergsla,dewitlof,hetraketblad,bladkool,spruitkoolenwitteenrodekoolgerekend.VoordezaadwinningwordtopHetBildtopbescheidenschaalspinazieverbouwd.HetBildtleentzichnieterggoedvoordeteeltvanijsbergsla.Dooroverproductieenslechteprijzenverdwijntdeteeltvanwitlofomstreeks2000.Hetraketbladwordtvanaf1998verbouwdalsgewasvoordebestrijdingvanaardappelmoeheid.Hetgewasloktdelarvenuitdecystendiedeziekteveroorzakenendoodtdeze.Despruitkoolendewitteenrodekoolbehorentothetbouwplanvandegardeniers,doorakkerbouwerszijnzeopHetBildtopbescheidenschaalgeteeld.

VIIGroenbemesters

TotdedoorHoekstragenoemdegroenbemestersbehorenwitteenrodeklaver,hopperupsklaver,phaceliaengelemosterd.

Witteklaverwerdveelgebruiktalsondervrucht.Hetwordtgemaaidenopruitersalsveevoergedroogd.Dewortelsvanklavershebbendeeigenschapdatzestikstofbinden.Zoookderodeklaver.Dezeklaverwerdevenalsdewitteklaversomsookgeteeldvoordezaadwinning.Methetvlasverdwijnthetomstreeks1980.Tegenwoordigwordenphaceliaengelemosterdnogverbouwdalsgroenbemesterenvoordebodemverbetering.Hetkannoglaatinstoppellandgezaaidworden.281

7.28.Fruit

Rond1900komeninFryslâneenvijftalconcentratiesvanfruitteeltvoor:Berlikum,hetBildt,zuidoostelijkvanLeeuwarden,OpsterlandenSchoterland.(Zieafbeelding112).

HuizumenLeeuwarden

IndietijdwordenopdekwekerijenbijHuizumenLeeuwardentientallenperen-enappelrassenaangetroffen.SommigerassenwordenookaldoorKnoopinzijn'Pomologia'genoemd.Dezezijnindeopsommingmeteen(x)gemerkt.

Afbeelding 112

102

P.Smeding,dielangetijdopzo'nkwekerijgewerktheeft,herinnertzichdevolgendeperenrassen:Zomer-enWinterbergamot(x),Dirkjepeer(zieafbeelding113),Doinjeneelpeer(x),Perzikpeer-rondeenlange,Keizerin(x),Juttepeer,Noord-HollandseSuikerpeer,Goudballen,Kleiperen(x),Foppepeer(x),Rietperen(x),BrusselsePeer(x),KamperVenus(x),GezegendePeer(x),LouwtjesPeer(x)CitrondeSirene(x),SonderSchil(x),SonderSieltjes(x),Hoelangerhoeliever(x),Diamantpeer(x),BonCretien(x),PipmatosDuches(x),NouveauPoiteau,Clapp'sFavourite,MooiNeeltje(x),BeurreClairgeau,JosephinedeMalinesenConcileerdelaCourt.

IndeproeftuinaandeHuizumerlaanbijLeeuwardenwordenindietijdzo'nhonderdappelrassenonderzocht:diverseBellefleuren(x),Bloemzure(x),Bloemzoete(x)Fintjes,FranseKroon(x),IJzerappel,Joppe,Kalwijn-appel-witenrood(x),Pippelingen(x),PrincesAppelenReinetteDoré(x).Verderderassen:Bismarck,KeizerAlexander(x),BaumansReinette,CodlinKeswick(zieafbeelding114),LordSuffieldenLordGrosvenorenFranseKroon.

Afbeelding 113

De(voornamelijk)rodebessenstruikendieergroeien,zijnonderbeplantingbijdefruitbomen.(Zieafbeelding115).ZehebbenvolgensSmedingenigeovereenkomstmetheteerdervermeldeSintAnnaKorfkedatuitHetBildtstamt.(Zieafbeelding116).Totde"nieuwebessen"behoortdeFay'sProlific.Zwartebessenwordenrond1900nietveelopdetuinenbijLeeuwardengeteeld.VoorzoverSmedinghetzichherinnert,zijnhetderassenBoskoopGiantenGoliath.

OpdemeestetuinenstaanKruisbessen.DeEarlySulphur(de"rûgegiele")isheteerstrijp.HetrasWhiteSmithwordthetmeestgeteeld.VeelgardenierstelenindezetijdframbozenvanhetzeerouderasHornetenhetrasSuperlatief.

Afbeelding 114

Afbeelding 115

103

Deappelsenperenen-gedeeltelijk-debessenwordengeveildofopdemarktverkocht.Frambozengaannaarbanketbakkersendestillateurs.

HetBildt

DeboomgaardenbijdeadellijkehuizeninHetBildtwordenindittijdvakovergenomendoorgardeniers,dieereenbestaaninvinden.Ookhierstaanonderdehoogstam-appelbomenbessenstruiken.DatzijnondermeerdeSintAnnaKorfke,latergevolgddoordeStanza(zieafbeelding117),deFay'sProlificendeJonkheervanTets.

Appels,pereneneengedeeltevandebessen,wordenopdeveilingofdemarktverkocht.Sommigekwekersverhandelenhetfruitzelf.StoofperenuitHetBildtwordenwelnaarAmsterdamvervoerd.

EengedeeltevanhetBildtsefruitgaatnaarTerschelling.VanuitHarlingenperschip

Afbeelding 116Sint Anna Korfke

vervoerd,wetenzeerinEngelandookwelraadmee.Bessenvanminderekwaliteitwordenineenfabriekverwerkt.Erstaatzo'nfabriekinSt.Annaparochie.LaterwordtdezenaarLeeuwardenverplaatst.DevruchtenwordenafgenomendoorfabriekenwaarzeverwerktwordenendoorHarlingerkooplieden.

OpdeinhetbeginvandejarenveertiggeopendeproeftuinteSintAnnaparochiewordt,opaanwijzingenvandeRijkstuinbouwconsulentvoordeFruitteeltIr.C.M.vanderSlikke,veelonderzoekverrichtnaarfruitrassendiegeschiktzijnomindeKleistreektewordenverbouwd.

Berlikum

RondomBerlikumkomenlangetijdookveelfruitbomenvoor.Naenigetientallenjarenvanbloei,komterdekladin.Dehoogstambomenbrengenteweinigop,zewordennietgoedonderhouden

Afbeelding 117Stanza

104

ennietvervangen.Debessenteeltvaltooktegen.Alsjeereenbestaaninwiltvinden,denkendegardeniersdevrijkomendegrondbetervoordeteeltvananderegewassentekunnengebruiken.Deringvanfruitboomgaardenrondhetdorpwordtdoordorpsuitbreidingenaangetast.Zonuendanwordenerbijhetdorpnognieuwefruitbomenaangeplant,maardeomvangrijkefruitteeltvanvoorgaandejarenisindejarenzeventigvoorgoedvoorbij.

AlbijdeFrieseadellijkehuizenwordenfruitbomenonderglasgeteeld.OpdeproeftuinteBerlikumtreffenweindejarentwintigvandevorigeeeuwmeerdereaan.Hetzijnvoornamelijkdruiven,perzikenenpruimen.P.Smedingnoemtwatdedruivenrassenbetrefto.a.BlackAlicante,GoldenChampion,GrosMarocenEmilleRoyal.BijdeperzikenwordenAmsdenJune,Peregrine,Montagne,WilderenGretaJonkervermeld.InBerlikumgeteeldepruimenrassenzijn:ReineVictoria,ReineClauded'Ouillens,EarlyLaxton,GoldenJapan,Utility,LaxtonsBountiful,Combination,Burbank,BerckmanenProsperity(zieafbeelding118).282Hetkwekenvanfruitonderglaswordtdoorlaterekweekbedrijvenvoortgezet.

Afbeelding 118

VanderSlikke

ConsulentVanderSlikkebewerkstelligtdatopverschillendelocatiesindeprovinciefruitbomenwordenaangeplant.Datgebeurtookbijparticulieren.Vooralopdezandgrond,wordtbijkleineboerenbedrijvengeprobeerddefruitteeltals"eentweedetak"opgangtebrengen.Hierendaarwordengoederesultatenbehaald.Aldiefruitbomenmoetenergensvandaankomen.GerritBosgravandeboomkwekerij'Iephof'inBurgum(zieafbeelding119)levertlangetijdinFryslânendaarbuitenaanzienlijkehoeveelhedenfruitbomen.283

TuinbouwleraarPieterSmedingonderneemtindejarenzeventigdiversetochten,omteonderzoekenwatervandeaanplantvanfruitbomenindeprovincierest.Hijmoetconstaterendatzeerveelverlorenisgegaan.284

Fryslânwordtgeentypischefruitprovincie,zoalsGelderland,ZeelandofLimburg.

Afbeelding 119Kwekerij Iephof

105

Friesefruitrassen

DoorFriezeniseentientalfruitbomenontwikkeld:

Datzijndeappelrassen:SchoonevanIephof,PresentvanFriesland,DokkumerNijeendeAmbro(zieafbeelding120).HetisdevraagofdeeerdervermeldeDoekeMartensindeprovincieontstaanis,ofalleenmaarnaardeFrieseedelmanDucovanMartenavernoemdwerd.

Totdemeerrecenteontdekkingenvan'StichtingFruitynFryslân'behorendeappelrassen:ZoetevanderSchootenRoemvanDrachten.

ErzijngeeninFryslânontwikkeldeperenrassen.HetinbronnenvermelderasHallemineBonneisinEngelandteruggevonden.

Afbeelding 120

DebessenrassenSilvergietersSwarte,SintAnnaKorfkeenStanza(SintAnna'sZaailing)ontstaanresp.inLeeuwardenenHetBildt.

OpdeproeftuinteBuitenpostwordtdekiwiBuitenpostontwikkeld.Kinderenuitdatdorpnoemendevruchtnaarhoedezeeruitziet'Mûske'.

BehalvedeinFryslânontwikkeldefruitrassen,vindenweindeprovincienogeenbehoorlijkerijkdomaantraditionelefruitrassendievanbuitenFryslânkomen.Zeblijkenzichgoedaandeomstandighedenindeprovincietekunnenaanpassen.Dezerassenwordengeregistreerddoor'StichtingFruitynFryslân'(FYF).TotnutoezijndoordestichtinginFrieslandeengrootaantal(meestaltraditionele)fruitrasenaangetroffen.Teweten:125appel-,62peren-,4kersen-,2kwetsen-en19pruimenrassen.

106

Tiden hawwe tiden - Friese Rassen en Gewassen · Het zeekleigebied 3.7. Het weidebedrijf 3.8. De...

Documents

Transcript of Tiden hawwe tiden - Friese Rassen en Gewassen · Het zeekleigebied 3.7. Het weidebedrijf 3.8. De...