tulieuvankien.dangcongsan.vntulieuvankien.dangcongsan.vn/Uploads/2018/6/3/16/Phan thu... · Web...

PHÇN THø NHÊT

D¦íI Sù L·NH §¹O CñA §¶NG CéNG S¶N §¤NG D¦¥NG, NH¢N D¢N HAI N¦íC

VIÖT NAM Vµ LµO PH¸T HUY TRUYÒN THèNG §OµN KÕT §ÆC BIÖT, §ÊU

TRANH GIµNH §éC LËP, Tù do (1930 - 1945)

1

Ch¬ng I

NH÷NG C¥ Së H×NH THµNH QUAN HÖ §OµN KÕT

§ÆC BIÖT VIÖT NAM - LµO, LµO - VIÖT NAM

ViÖt Nam vµ Lµo lµ hai níc l¸ng giÒng gÇn gòi trªn b¸n ®¶o §«ng D¬ng, cã truyÒn thèng ®oµn kÕt, gióp ®ì lÉn nhau l©u ®êi. Quan hÖ ®oµn kÕt ®Æc biÖt ViÖt Nam - Lµo, Lµo - ViÖt Nam h×nh thµnh nªn kh«ng ph¶i do ý muèn chñ quan cña bÊt kú bªn nµo, còng kh«ng ph¶i lµ mét hiÖn tîng nhÊt thêi, mµ b¾t nguån tõ vÞ trÝ ®Þa - chiÕn lîc cña hai n-íc, tõ b¶n chÊt nh©n v¨n, n¬ng tùa lÉn nhau cña hai d©n téc, ®îc n©ng lªn thµnh quan hÖ ®Æc biÖt tõ khi l·nh tô NguyÔn ¸i Quèc (tøc Chñ tÞch Hå ChÝ Minh) thµnh lËp §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam vµo ®Çu n¨m 1930 vµ ®æi tªn thµnh §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng th¸ng 10 n¨m 1930.

I. C¸c ®iÒu kiÖn tù nhiªn, ®Þa - chiÕn lîc, ®Þa - qu©n sùchi phèi quan hÖ ViÖt Nam - Lµo, Lµo - ViÖt Nam

ViÖt Nam vµ Lµo n»m ë trung t©m b¸n ®¶o Ên - Trung, thuéc vïng §«ng Nam ¸ lôc ®Þa. Trong ph¹m vi cña b¸n ®¶o §«ng D¬ng, ViÖt Nam n»m ë phÝa ®«ng d·y Trêng S¬n, nh mét bao l¬n nh×n ra biÓn; Lµo n»m ë sên t©y d·y Trêng S¬n, lät s©u vµo ®Êt liÒn cña b¸n ®¶o. Nh vËy, d·y Trêng

3

cH¦¥NG i: nH÷NG C¥ Së H×NH THµNH QUAN HÖ...

S¬n cã thÓ vÝ nh cét sèng cña hai níc, t¹o thµnh biªn giíi tù nhiªn trªn ®Êt liÒn gi÷a ViÖt Nam vµ Lµo.

§Þa h×nh tù nhiªn nµy ®· quy ®Þnh hÖ thèng giao th«ng ë ViÖt Nam vµ Lµo cïng ch¹y dµi theo trôc B¾c - Nam: ë ViÖt Nam lµ trôc quèc lé 1A vµ ë Lµo lµ trôc quèc lé 13. VÒ mÆt tù nhiªn, bªn c¹nh con ®êng 13 nèi P¹c Xª1 - CratiÐ (Campuchia) - thµnh phè Hå ChÝ Minh, Lµo cã thÓ th«ng th-¬ng ra biÓn gÇn nhÊt b»ng hÖ thèng çc ®êng x¬ng ç ch¹y ngang trªn l·nh thæ hai níc nh: ®êng 6 SÇm Na2 - Thanh Ho¸, ®êng 7 Xiªng Kho¶ng - NghÖ An, ®êng 8 Kh¨m Muén - Hµ TÜnh, ®êng 9 Xav¼nnakhÖt3 - §«ng Hµ, ®êng 12 Kh¨m Muén - Qu¶ng B×nh...

Cïng n»m trong vïng nhiÖt ®íi ch©u ¸ giã mïa, nãng Èm, ma nhiÒu, lîng bøc x¹ mÆt trêi lín, nhng khÝ hËu hai níc còng cã ®iÓm kh¸c biÖt, bëi ViÖt Nam chÞu sù ®iÒu tiÕt cña biÓn nªn Ýt kh« hanh nh khÝ hËu Lµo ë s©u trong ®Êt liÒn, trong khi ®Þa h×nh Lµo, nhê d·y Trêng S¬n che ch¾n, l¹i hÇu nh kh«ng bÞ nh÷ng c¬n b·o biÓn tµn ph¸. L·nh thæ ViÖt Nam tr¶i dµi theo chiÒu däc cña b¸n ®¶o, mÆt híng ra biÓn §«ng víi bê biÓn dµi trªn 3.400 km, tiÕp gi¸p víi vÞnh B¾c Bé, biÓn §«ng vµ vÞnh Th¸i Lan, cã nhiÒu c¶ng biÓn lín, nhÊt lµ çc c¶ng níc s©u ë miÒn Trung.

1. P¹c Xª (cßn gäi lµ P¾c XÕ): tØnh lþ cña tØnh Ch¨mpax¾c. P¹c cã nghÜa lµ cöa, Xª lµ s«ng: thµnh phè cöa s«ng (BT).

2. SÇm Na: thÞ x· cña tØnh Hña Ph¨n. SÇm Na ®äc ®óng ©m Lµo lµ S©m Nöa: S©m lµ tªn cña s«ng S©m, NÆm S©m, Nöa lµ phÝa trªn hoÆc phÝa thîng nguån cña s«ng. S©m Nöa lµ vïng ®Êt n»m ë thîng nguån cña (s«ng) NÆm S©m (BT).

3. Xav¼nnakhÖt: tØnh lþ cña tØnh Xav¼nnakhÖt. Xav¼nnakhÖt: ®äc ®óng lµ X¸v¼nn¸khÖt cã nghÜa lµ thiªn ®êng (BT).

4


ViÖt Nam vµ Lµo lµ nh÷ng níc thuéc lo¹i “võa” vµ “t¬ng ®èi nhá” sèng bªn c¹nh nhau, chiÕm vÞ trÝ ®Þa - chiÕn l îc quan träng ë vïng §«ng Nam ¸ do n»m kÒ con ®êng giao th-¬ng hµng h¶i hµng ®Çu thÕ giíi, nèi liÒn §«ng B¾c ¸, Nam ¸ qua T©y Th¸i B×nh D¬ng vµ Ên §é D¬ng. VÒ quèc phßng, do bê biÓn ViÖt Nam ë phÝa ®«ng t¬ng ®èi dµi, nªn viÖc bè phßng vÒ mÆt biÓn gÆp kh«ng Ýt trë ng¹i. Trong khi ®ã, dùa vµo ®Þa thÕ hiÓm trë, nhÊt lµ víi d·y Trêng S¬n - mét “l¸ ch¾n chiÕn tranh” hïng vÜ, mét lîi thÕ tù nhiªn che chë cho c¶ ViÖt Nam vµ Lµo, nªn ch¼ng nh÷ng hai níc cã thÓ kh¾c phôc ®îc nh÷ng ®iÓm yÕu “hë sên” ë phÝa ®«ng, mµ cßn ph¸t huy ®îc sù cÇn thiÕt ph¶i dùa lng vµo nhau, t¹o ra v« vµn çch ®¸nh cña chiÕn tranh du kÝch, chiÕn tranh nh©n d©n b¶o vÖ Tæ quèc. Nh©n d©n hai níc cã thÓ lÊy Ýt ®¸nh nhiÒu, lÊy yÕu chèng m¹nh, giµnh th¾ng lîi tõng bíc, tiÕn lªn ®¸nh b¹i mäi kÎ thï x©m lîc. VÒ ®Þa - qu©n sù, Çnh ®ång Chum - Xiªng Kho¶ng; hay cao nguyªn B«lavªn cña Lµo vµ T©y Nguyªn cña ViÖt Nam; vïng rõng nói T©y B¾c ViÖt Nam vµ §«ng B¾c Lµo... ®Òu lµ nh÷ng vÞ trÝ cã tÇm chiÕn lîc hµng ®Çu trªn b¸n ®¶o §«ng D¬ng. NhiÒu nhµ chiÕn lîc vµ qu©n sù cho r»ng: ai n¾m ®îc nh÷ng ®Þa bµn chiÕn lîc trªn, ngêi ®ã sÏ lµm chñ toµn bé chiÕn trêng §«ng D¬ng.

II. Çc nh©n tè d©n c, x· héi, v¨n ho¸ vµ lÞch söt¸c ®éng ®Õn quan hÖ ViÖt Nam - Lµo, Lµo - ViÖt Nam

1. Nh©n tè d©n c vµ x· héi

Tríc hÕt, vÒ mÆt ph©n bè téc ngêi, ViÖt Nam vµ Lµo

5


®Òu lµ nh÷ng quèc gia ®a d©n téc. ViÖt Nam cã 54 d©n téc chia thµnh t¸m nhãm ng«n ng÷1. Lµo cã 49 téc ngêi (phÇu) xÕp theo bèn nhãm ng«n ng÷2. HiÖn tîng mét téc ng-êi sèng xuyªn biªn giíi quèc gia cña hai níc hay nhiÒu níc lµ ®Æc ®iÓm tù nhiªn cña sù ph©n bè téc ngêi ë khu vùc §«ng Nam ¸ nãi chung, ë ViÖt Nam vµ Lµo nãi riªng. §Æc ®iÓm ®Þa - téc ngêi nµy ®Õn nay vÉn tiÕp tôc chi phèi m¹nh mÏ çc mèi quan hÖ kh¸c trªn ®êng biªn giíi quèc gia ViÖt Nam - Lµo.

Qu¸ tr×nh céng c, hoÆc sinh sèng xen cµi cña nh÷ng c d©n ViÖt Nam vµ c d©n Lµo trªn ®Þa bµn biªn giíi hai níc xuÊt ph¸t tõ nhiÒu lý do, liªn quan ®Õn viÖc cïng khai th¸c vµ chia sÎ nguån lîi tù nhiªn, ®Æc biÖt lµ nguån lîi sinh thuû, cã thÓ do tËp qu¸n s¶n xuÊt du canh du c, cã thÓ do xung ®ét céng ®ång, tranh giµnh quyÒn lùc, còng cã thÓ do tr¸nh dÞch bÖnh, thiªn tai... Nh vËy, çc quan hÖ céi nguån vµ quan hÖ tiÕp xóc ®· lµ nh÷ng ®iÒu kiÖn lÞch sö vµ x· héi ®Çu tiªn, t¹o ra nh÷ng mèi d©y liªn hÖ khã phai mê vµ sù giao thoa v¨n ho¸ nhiÒu tÇng nÊc gi÷a c d©n hai níc. §iÒu

1. §ã lµ çc nhãm: ViÖt - Mêng, Tµy - Th¸i, M«n - Kh¬me, M«ng - Dao, Ka®ai, Nam §¶o, H¸n, T¹ng - MiÕn. Tham kh¶o: Tæng côc thèng kª: Danh môc çc d©n téc ViÖt Nam, Ban hµnh theo QuyÕt ®Þnh sè 121-TCTK/PPC§ ngµy 2 th¸ng 3 n¨m 1979.

2. §ã lµ çc nhãm: Lµo - Thay, M«n - Kh¬me, H¸n - T¹ng vµ M«ng - Iªu MiÒn. Xem: Kh¨m Pheng Thip Muntaly: “Çc téc ngêi Lµo hiÖn nay”, T¹p chÝ Nghiªn cøu §«ng Nam ¸, sè 3 (60), 2003, tr.45-51. Còng xem: Lao National Front for Construction: The Ethnic Groups in Lao PDR, Vientiane, Printed by Department of Ethnics; Sponsored by Canada Fund for Local Initiatives, 2005 vµ Thongpheth Kingsada: “Languages and Ethnic Classification in Lao PDR” trong Héi th¶o quèc tÕ ng«n ng÷ häc liªn ¸ lÇn thø 6, Nxb. Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 2005, tr.152-164.

6


nµy ®îc ph¶n ¸nh kh¸ s©u ®Ëm trong nh÷ng ký øc vµ t©m thøc d©n gian, còng nh ®îc lu gi÷ trong çc nguån tµi liÖu bia ký vµ sö s¸ch cña c¶ ViÖt Nam vµ Lµo.

HuyÒn tho¹i khëi nguyªn næi tiÕng cña ngêi Lµo cßn nh¾c ®Õn nguån gèc chung tõ mét qu¶ bÇu cña çc nhãm d©n c Lµo, Th¸i, Kh¬mó, ViÖt vµ ®iÒu ®éc ®¸o kú diÖu lµ lêi dÆn dß giµu tÝnh nh©n b¶n cña Khón Bul«m víi çc con ch¸u cña Ngêi: “Çc con ph¶i lu«n lu«n gi÷ t×nh th©n ¸i víi nhau, kh«ng bao giê ®îc chia rÏ nhau. Çc con ph¶i lµm cho mäi ngêi noi g¬ng çc con vµ coi nhau nh anh em mét nhµ, ngêi giµu ph¶i gióp ®ì kÎ nghÌo, ngêi m¹nh gióp kÎ yÕu. Çc con ph¶i bµn b¹c kü tríc khi hµnh ®éng vµ ®õng bao giê g©y hÊn x©m l¨ng lÉn nhau”1. Díi d¹ng lêi c¨n dÆn cña thÕ hÖ tríc cho thÕ hÖ sau, di chóc huyÒn tho¹i cña Khón Bul«m truyÒn t¶i nÐt ®Ñp chung vÒ mét lo¹i h×nh v¨n ho¸ ph¸p lý cã tÝnh chÊt luËt tôc, ngµy nay cßn thÊy kh¸ phæ biÕn trong çc c d©n Lµo vµ ViÖt Nam sèng ë hai bªn d·y Trêng S¬n. §Æc trng cña nÒn v¨n ho¸ nµy lµ toµn thÓ céng ®ång ®îc ®iÒu hµnh theo phong tôc tËp qu¸n (HÝt Khoãng P¹ Phª Ni) ®Ó duy tr× nh÷ng nÒn t¶ng ®¹o ®øc vµ quan hÖ x· héi tÝch cùc, coi ®ã lµ çc gi¸ trÞ thiªng liªng do “«ng bµ xa ®Ó l¹i”2.

Cïng mét m«tÝp qu¶ bÇu mÑ, ngêi B’ru thuéc ng÷ hÖ M«n - Kh¬me ë miÒn t©y Qu¶ng B×nh vµ miÒn t©y Qu¶ng

1. “Le Testament de Khun Borom” (Di chóc cña Khón Bul«m) trong T¹p chÝ France-Asie, t.12, sè 118, 119, 120. Sè ®Æc biÖt vÒ Lµo, Sµi Gßn, 1956, tr.1053.

2. Nh©n d©n Lµo ngµy nay vÉn gi÷ g×n phong tôc tËp qu¸n ®îc ®óc kÕt thµnh ng¹n ng÷: “HÝt SÝp Soáng, Khoãng SÝp Si” (12 lÔ héi chÝnh vµ 14 luËt tôc øng xö x· héi cña ngêi Lµo).

7


TrÞ cña ViÖt Nam còng cã huyÒn tho¹i khëi nguyªn gi¶i thÝch mét çch tù nhiªn nguån gèc anh em gi÷a çc d©n téc Tµ ¤i, £®ª, X¬®¨ng, Bana, Khïa, S¸ch, M«ng, Dao, Tµy, Kh¬me, Lµo, Th¸i, Kinh (ViÖt)...1. H×nh tîng qu¶ bÇu mÑ hay quan niÖm ®ång nhÊt vÒ nguån gèc loµi ngêi, phæ biÕn trong c d©n hai níc ®· ph¶n ¸nh mét nÒn t¶ng chung vÒ m«i trêng ®Þa - sinh th¸i, ®iÒu kiÖn ph©n bè d©n c xen kÏ, còng nh c¬ tÇng chung cña mét nÒn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp lóa níc ë c¶ ViÖt Nam vµ Lµo.

2. Nh©n tè v¨n hãa

Do quan hÖ gÇn gòi vµ l©u ®êi, ®Æc biÖt trªn çc vïng biªn giíi, ngêi ViÖt vµ ngêi Lµo ®· am hiÓu vÒ nhau kh¸ têng tËn. “D ®Þa chÝ” lµ mét trong nh÷ng s¸ch ®Þa lý cæ nhÊt cña ViÖt Nam (thÕ kû XV), khi giíi thiÖu çc téc ngêi sèng ë vïng biªn giíi Cao, L¹ng (ViÖt Nam) vµ Qu¶ng T©y (Trung Quèc) ®· ®a ra nh÷ng nÐt m« t¶ kh¸ Ên tîng vÒ nÒn v¨n ho¸ ®éc ®¸o vµ phong tôc thuÇn ph¸c cña d©n téc Lµo, còng nh hiÖn tîng giao thoa v¨n ho¸ në ré gi÷a §¹i ViÖt víi çc níc l¸ng giÒng §«ng Nam ¸, trong ®ã cã Lµo L¹n X¹ng2.

Díi thêi TrÇn (thÕ kû XIII), çc s¶n vËt nh gÊm, chim ng, ç sÊu, da dª, ngµ voi, trÇm h¬ng, gç b¹ch ®µn cña Lµo vµ Campuchia ®· cã mÆt trªn thÞ trêng ViÖt Nam qua c¶ng biÓn V©n §ån: “kh«ng thiÕu thø g×, ®Òu lµ nh÷ng thø ®êi sau Ýt

1. Mai V¨n TÊn: TruyÖn cæ V©n KiÒu, Nxb. V¨n häc, Hµ Néi, 1974. Xem truyÖn “Nguån gèc loµi ngêi”. Ngêi Bana vµ nhiÒu d©n téc ë T©y Nguyªn ViÖt Nam ®Òu cã nh÷ng c©u chuyÖn t-¬ng tù vÒ nguån gèc loµi ngêi.

2. Xem NguyÔn Tr·i: Toµn tËp, B¶n dÞch, in lÇn thø hai, Nxb. Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 1976.

8

cã”1. Phñ Ninh Biªn (vïng T©y B¾c ViÖt Nam) ®îc thµnh lËp tõ n¨m 1775, díi thêi chóa TrÞnh, ®· tõng lµ ®Þa ®iÓm giao th¬ng sÇm uÊt. Nh÷ng ®oµn l¸i th¬ng tõ Lµo, Mianma, çc miÒn SÝp Loángph»nna, M¬ng La, miÒn Khai Ho¸, VÜnh X-¬ng (V©n Nam, Trung Quèc) kÐo vÒ bu«n b¸n rÊt ®«ng. Phiªn chî ë ®©y cã ®Õn hµng chôc ®oµn voi vµ hai, ba ngh×n bß, ngùa, t¶i hµng ®Õn b¸n: muèi, chÌ, çnh kiÕn, ®å trang søc, vËt dông hµng ngµy; mua l¹i nh÷ng s¶n phÈm ®Þa ph¬ng nh: sa nh©n, mËt ong, cao thó, méc nhÜ, nÊm h-¬ng,... Sö cña ngêi Th¸i (T©y B¾c ViÖt Nam) chÐp ®©y lµ thêi kú thÞnh vîng nhÊt ë miÒn nµy2. Lª Quý §«n díi thêi Lª m¹t (thÕ kû XVIII) vµ Phan Huy Chó díi thêi NguyÔn (thÕ kû XIX) ®Òu ca ngîi sù bu«n b¸n thÞnh ®¹t víi Lµo ë phñ TriÖu Phong (Qu¶ng TrÞ), mét khu vùc “trao ®æi hµng ho¸, nguån lîi vµ s¶n vËt thêng ®îc thõa th·i”3.

§iÒu ®¸ng chó ý lµ trong quan hÖ giao th¬ng víi §¹i ViÖt, Lµo L¹n X¹ng ®· kh«ng Ýt lÇn béc lé mèi quan t©m híng ra biÓn cña m×nh, trong khi §¹i ViÖt l¹i t×m ®îc kh«ng Ýt c¬ héi ®Ó më réng bu«n b¸n vµo s©u lôc ®Þa. ChØ riªng nh÷ng ho¹t ®éng ë cöa khÈu Quy Hîp (H¬ng Khª, Hµ TÜnh)4 ®· cung cÊp nh÷ng b»ng chøng râ rÖt cho viÖc: “çch ®©y 200 n¨m, nhiÒu ®Æc s¶n cña V¬ng quèc Viªng Ch¨n ®· xuÊt khÈu ra

1. Lª Quý §«n: V©n ®µi lo¹i ng÷, B¶n dÞch, Nxb. V¨n ho¸, Hµ Néi, 1961, t.1, tr.157.

2. Xem Qu¾m tè mín (KÓ chuyÖn b¶n mêng) do CÇm Träng vµ CÇm Quúnh dÞch tõ ch÷ Th¸i, Nxb. Sö häc, Hµ Néi, 1960.

3. Phan Huy Chó: LÞch triÒu hiÕn ch¬ng lo¹i chÝ, B¶n dÞch, Nxb. Sö häc, Hµ Néi, 1960-1964, q.5, tr.132.

4. Nay lµ cöa khÈu B¶n Giµng (Hµ TÜnh) - M¾tca (Kh¨m Muén).

9

thÞ trêng quèc tÕ phÝa biÓn §«ng qua cöa khÈu Quy Hîp. VÒ phÝa t©y, Quy Hîp th«ng th¬ng dÔ dµng b»ng ®êng bé vµ ®êng voi víi Thµ KhÑc, Viªng Ch¨n, råi tõ ®ã víi Xiªm vµ xa h¬n n÷a. Hµng ®Æc s¶n cña ViÖt Nam, cña Trung Quèc b»ng con ®êng Êy ®i sang Lµo vµ çc níc phÝa t©y s«ng Mª C«ng”1. Ngêi tiªu dïng ViÖt Nam còng tõng bµy tá mèi thiÖn c¶m víi chÊt lîng cao cña mÆt hµng v¶i dÖt tµi hoa tõ xø së Lµo: “Nay níc Ai Lao b¸n çc thø ph¹2 Lµo Êy, ph¹ Lµo dÖt b»ng çc sîi ngò s¾c sÆc sì rÊt khÐo, rÊt ®Ñp, mét tÊm dµi ®Õn h¬n 20 thíc, gi¸ tiÒn 6-7 quan, dïng may mµn rÊt tèt, cßn thø v¶i kh«ng cã hoa còng rÊt tèt (v¶i tr¾ng)”3.

Chiªng ®ång Lµo rÊt næi tiÕng vµ ®îc coi lµ ®å triÒu cèng dïng trong quan hÖ bang giao, còng cã khi dïng ®Ó trao ®æi çc vËt phÈm quý kh¸c. NhiÒu d©n téc Ýt ngêi ë T©y Nguyªn (ViÖt Nam) cßn gi÷ ®îc nh÷ng chiÕc chiªng Lµo chuyªn dïng ®¸nh trong çc ngµy héi cña bu«n lµng4. Ghi chÐp vÒ nh÷ng ®Æc s¶n quý cña níc Lµo, nhµ b¸c häc Lª Quý §«n cña ViÖt Nam nhËn xÐt: “thËt lµ mét níc ®· giµu l¹i khÐo”4.

1. Theo TrÇn V¨n Quý: “T liÖu lÞch sö vÒ quan hÖ ViÖt - Lµo míi ph¸t hiÖn ë Quy Hîp, H¬ng Khª, NghÖ TÜnh” trong Quan hÖ lÞch sö ViÖt - Lµo qua t liÖu Quy Hîp (TK. XVII-XIX), The Toyota Foundation tµi trî, Viªng Ch¨n, 2000, tr.34.

2. Ph¹: tiÕng Lµo cã nghÜa lµ v¶i, th tÞch cæ ViÖt Nam ®· dïng nguyªn tõ Lµo nµy chø kh«ng dÞch ra, mét b»ng chøng vÒ sù giao thoa v¨n ho¸ ViÖt - Lµo trªn lÜnh vùc ng«n ng÷.

3, 4. Lª Quý §«n: Phñ biªn t¹p lôc, B¶n dÞch, Nxb. Khoa häc, Hµ Néi, 1964, q.9, tr.156, 155.

4. Xem TruyÖn cæ Bana (T©y Nguyªn), Nxb. V¨n häc, Hµ Néi, 1965.

10

Cã thÓ kh¼ng ®Þnh r»ng, sù hµi hoµ gi÷a t×nh c¶m nh©n ¸i vµ tinh thÇn céng ®ång lµ mét nÐt ®Æc s¾c cña triÕt lý nh©n sinh ngêi ViÖt Nam còng nh ngêi Lµo. ChÝnh trong cuéc sèng chan hoµ nµy, nh©n d©n ViÖt Nam vµ nh©n d©n Lµo ®· ngµy cµng hiÓu nhau h¬n vµ bµy tá nh÷ng t×nh c¶m rÊt ®çi ch©n thµnh víi nhau. Ng¹n ng÷ Lµo cã c©u: “Nãi hîp lßng th× xin, cho còng ch¶ tiÕc, nãi tr¸i lý th× dÉu xin, mua còng ch¼ng b¸n” (VÇu thøc khá, khá kin bß thi (bß khØ thi), vÇu bß thøc khá kho xö cß bß khai). Ch¼ng kh¸c nµo víi nh÷ng c¶m xóc b×nh dÞ, nhng ®Çy tinh tÕ mµ ngêi d©n níc ViÖt dµnh nhËn xÐt vÒ ngêi b¹n l¸ng giÒng cña m×nh: “ngêi Lµo thuÇn hËu chÊt ph¸c”5, trong giao dÞch bu«n b¸n th× “hä vui lßng ®æi ch¸c”1. Chøng kiÕn hiÖn tîng giao thoa v¨n ho¸ ViÖt Nam - Lµo, Lµo - ViÖt Nam, ngay tõ thÕ kû XV, NguyÔn Tr·i ®· kÞp ghi nhËn nh÷ng chi tiÕt kh¸ s¸t thùc vÒ nh÷ng ngêi kh¸c víi m×nh: “tiÕng Lµo nãi trong häng,” cßn y phôc th× “ngêi Lµo lÊy v¶i l«ng quÊn vµo m×nh nh ¸o cµ sa nhµ PhËt”2. Nhê vµo tinh thÇn khoan hoµ v¨n ho¸, ®ã lµ sù t«n träng nh÷ng kh¸c biÖt cña ngêi kh¸c, ®Ó ngêi kh¸c t«n träng nh÷ng kh¸c biÖt cña m×nh, mµ ngêi ViÖt Nam vµ ngêi Lµo ®· dÔ dµng hoµ ®ång, ngµy thªm xÝch l¹i gÇn nhau trong qu¸ tr×nh lÞch sö, ®Ó cïng tån t¹i vµ ph¸t triÓn.

Gièng nh nhiÒu níc trong khu vùc lÞch sö - v¨n ho¸ §«ng Nam ¸ kh¸c, së dÜ cã sù t¬ng ®ång gi÷a v¨n ho¸ ViÖt Nam

5. Lª Quý §«n: KiÕn v¨n tiÓu lôc, B¶n dÞch, Nxb. Sö häc, Hµ Néi, 1962, q.6, tr.361.

1. Lª Quý §«n: Phñ biªn t¹p lôc, S®d, q.4, tr.225.2. NguyÔn Tr·i: “D ®Þa chÝ”, trong NguyÔn Tr·i toµn tËp, S®d,

tr.243.

11

vµ v¨n ho¸ Lµo, lµ v× hai níc ®Òu cã chung mét c¬ tÇng cña nÒn v¨n minh lóa níc §«ng Nam ¸.. M« h×nh tæ chøc x· héi cæ truyÒn cña ngêi ViÖt lµ lµng - níc cã nhiÒu nÐt t¬ng ®ång víi m« h×nh tæ chøc x· héi cæ truyÒn b¶n - mêng cña nh©n d©n Lµo anh em.

ë Lµo, v¨n ho¸ chïa tõng lµ nÒn t¶ng c¬ b¶n cña v¨n ho¸ truyÒn thèng Lµo víi gi¸o lý cña §¹o PhËt: ë hiÒn gÆp lµnh, ch¨m lo bè thÝ vµ h¹n chÕ s¸t sinh, thÊm ®Ém tinh thÇn nh©n ¸i, híng con ngêi tíi phÐp xö thÕ nhón nhêng, tõ bi b¸c ¸i, lÊy tõ thiÖn tu th©n ®Ó khi qua ®êi ®îc hëng mét cuéc sèng sung síng h¬n ë kiÕp sau. ë ViÖt Nam, vµo ®Çu thêi kú tù chñ (thÕ kû XI - XIII), v¨n ho¸ PhËt gi¸o còng tõng gi÷ vai trß chñ ®¹o vµ sau nµy, khi Nho gi¸o trë thµnh hÖ t tëng chÝnh thèng cña chÕ ®é phong kiÕn ViÖt Nam (tõ cuèi thÕ kû XIV trë ®i), PhËt gi¸o vÉn cïng Nho (Khæng), §¹o (L·o) ®ång hµnh trong ®êi sèng v¨n ho¸ “tam gi¸o ®ång nguyªn” cña d©n téc. Nhê lßng nh©n ¸i bao la vµ ®êi sèng t©m linh phong phó cña ngêi ViÖt còng nh cña ngêi Lµo, nh©n d©n hai níc ®· biÕt thùc hµnh chuyÓn ho¸ nh÷ng giËn hên, o¸n hËn ®êi thêng thµnh hoµ gi¶i, yªu th¬ng, thiÖn h¹nh. LÞch sö cho thÊy: hoµ hiÕu, hoµ gi¶i, khoan dung, yªu th¬ng ®· trë thµnh nh÷ng truyÒn thèng cao quý nhÊt cña nh©n d©n ViÖt Nam còng nh cña nh©n d©n Lµo.

Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn lÞch sö, ViÖt Nam vµ Lµo cã tiÕng nãi, v¨n tù kh«ng gièng nhau, m« pháng vµ x©y ®¾p nªn c¸c nÒn v¨n ho¸, còng nh m« thøc tæ chøc chÝnh trÞ - x· héi kh¸c nhau: ViÖt Nam chÞu ¶nh hëng nhiÒu cña v¨n ho¸ Khæng gi¸o Trung Hoa, trong khi Lµo chÞu t¸c ®éng nhiÒu cña v¨n ho¸ PhËt gi¸o vµ Bµlam«n gi¸o Ên §é. §øng trªn b×nh diÖn so s¸nh lo¹i h×nh, ngêi ta dÔ dµng nhËn ra nh÷ng nÐt t¬ng

12

®ång vµ kh¸c biÖt gi÷a v¨n ho¸ Lµo víi v¨n ho¸ ViÖt Nam. Tuy nhiªn, nh÷ng nÐt t¬ng ®ång th× vÉn thÊy phæ biÕn trong mu«n mÆt ®êi sèng v¨n ho¸ d©n gian phong phó cña c d©n ViÖt Nam vµ Lµo. V× vÒ b¶n chÊt, çc nÒn v¨n ho¸ nghÖ thuËt truyÒn thèng nµy mang nhiÒu nÐt t¬ng ®ång, thÝch ®Ò cao çc gi¸ trÞ céng ®ång, t«n träng luËt tôc vµ thîng t«n ngêi giµ...

3. Nh©n tè lÞch sö

NÕu d·y Trêng S¬n nh bøc rµo thiªn nhiªn ch¾n ngang khiÕn ViÖt Nam vµ Lµo hÇu nh Ýt cã va ch¹m, xung ®ét, th× kh«ng v× thÕ, hai níc kh«ng nhËn ra nh÷ng gi¸ trÞ phßng thñ an ninh ®Ých thùc cña bøc trêng thµnh nµy, mµ ngîc l¹i, kh«ng cã thêi nµo, ViÖt Nam vµ Lµo l¹i bá lì çc c¬ héi ®Ó t×m gÆp nhau, n¬ng tùa vµo nhau vµ gióp ®ì lÉn nhau nhanh em.

Çc th tÞch cæ næi tiÕng cña ViÖt Nam nh “ViÖt ®iÖn u linh”, “LÞch triÒu hiÕn ch¬ng lo¹i chÝ”, ®Òu ghi chÐp sù kiÖn ®Çu tiªn vÒ quan hÖ ViÖt Nam - Lµo, Lµo - ViÖt Nam lµ rÊt sím: vµo n¨m 550, díi thêi níc V¹n Xu©n cña nhµ tiÒn Lý. Lóc ®ã bÞ qu©n L¬ng ë ph¬ng B¾c ®µn ¸p, Lý Nam §Õ buéc ph¶i l¸nh n¹n vµ anh ruét cña vua lµ Lý Thiªn B¶o ®· ch¹y sang ®Êt Lµo lËp c¨n cø chèng giÆc ngo¹i x©m1. Cßn hai bé chÝnh sö kh¸c lµ “§¹i ViÖt sö ký toµn th”, “Kh©m ®Þnh ViÖt sö th«ng gi¸m c¬ng môc” th× ghi nhËn sù kiÖn quan hÖ ngo¹i giao, th«ng hiÕu ®Çu tiªn gi÷a níc §¹i ViÖt vµ

1. Xem Lý TÕ Xuyªn: ViÖt ®iÖn u linh, B¶n dÞch, Nxb. V¨n häc, Hµ Néi, 1972, tr.43-44, vµ Phan Huy Chó: LÞch triÒu hiÕn ch¬ng lo¹i chÝ, S®d, t.1, q.6, tr.156.

13

Lµo lµ vµo n¨m 10671.VÒ phÝa §¹i ViÖt, viÖc ®Ò xuÊt ph¬ng híng dùa l©u dµi

vµo Lµo ë phÝa t©y, ®Ó ng¨n c¶n søc Ðp cña ph¬ng B¾c lµ mét thµnh tùu ®Ønh cao vÒ mÆt nhËn thøc ®èi ngo¹i cña v-¬ng triÒu TrÇn trong viÖc x¸c lËp quan hÖ víi çc níc l¸ng giÒng, mét hÖ qu¶ tÊt yÕu cña nh÷ng yªu cÇu tËp hîp lùc l -îng chung vît ra ngoµi biªn giíi tõ nhiÒu thÕ kû tríc ®ã. V¶ ch¨ng, “§¹i ViÖt sö ký toµn th” ®· tæng kÕt rÊt râ ý kiÕn kh¼ng ®Þnh sù cÇn thiÕt ph¶i liªn kÕt lùc lîng ®ång minh phÝa t©y t¹i triÒu ®×nh TrÇn vµo n¨m 1335 b»ng mét c©u hái chøa ®Çy søc nÆng cña thùc tiÔn lÞch sö: “Lì ra giÆc ph¬ng B¾c x©m lÊn th× ta nhê cËy vµo ®©u?”2.

Vµo gi÷a thÕ kû XIV (n¨m 1353), Ch¹u Ph¹ Ngõm lÇn lît chinh phôc çc mêng Lµo, lËp nªn V¬ng quèc L¹n X¹ng thèng nhÊt ®Çu tiªn cña ngêi Lµo, dêng nh ngay lËp tøc, nh÷ng quy íc hoµ b×nh ®Çu tiªn vÒ biªn giíi quèc gia ®· ®îc x¸c lËp gi÷a §¹i ViÖt vµ L¹n X¹ng3.

Bµn vÒ quan hÖ gi÷a nhµ Lª s¬ víi L¹n X¹ng díi thêi Ch¹u X¶mxÎnthai (1373 - 1416) vµ L¹n Kh¨m §eng (1416 - 1428), s¸ch “§¹i Nam chÝnh biªn liÖt truyÖn” nh¾c l¹i: “Thêi Lª Th¸i Tæ míi khëi nghÜa thêng cïng níc nµy kÕt h¶o”4. Trong suèt

1. Xem Ng« SÜ Liªn vµ çc sö thÇn nhµ Lª: §¹i ViÖt sö ký toµn th (gäi t¾t lµ Toµn th), B¶n dÞch, Nxb. Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 1972, q.1, tr.232, vµ Quèc sö qu¸n triÒu NguyÔn: Kh©m ®Þnh ViÖt sö th«ng gi¸m c¬ng môc (gäi t¾t lµ C¬ng môc), B¶n dÞch, Nxb. V¨n Sö §Þa, Hµ Néi, 1957, t.3, tr.85. Xem thªm: Quèc sö qu¸n triÒu NguyÔn: §¹i Nam chÝnh biªn liÖt truyÖn, phÇn V¹n Tîng, B¶n dÞch lu ë ViÖn Sö häc, Hµ Néi.

2. Ng« SÜ Liªn: Toµn th, S®d, q.2, tr.128. 3. Mission Pavie: Histoire du pays de Lan Chang Hom Khao (LÞch

sö níc L¹n X¹ng Läng Tr¾ng), Ðtudes diverses, Paris, 1898, t.2, tr.19.4. Quèc sö qu¸n triÒu NguyÔn: §¹i Nam chÝnh biªn liÖt

14

qu¸ tr×nh cña cuéc khëi nghÜa Lam S¬n (1418 - 1427), nghÜa qu©n Lª Lîi lu«n nhËn ®îc sù tiÕp søc cña çc téc trëng vµ nh©n d©n Lµo vïng biªn giíi nh truy ®uæi qu©n Minh trèn sang Lµo, gióp ®ì l¬ng thùc, voi chiÕn...

Tinh thÇn lÊy hoµ hiÕu lµm träng xuyªn suèt thÕ kû XIV vµ XV trong quan hÖ bang giao §¹i ViÖt - L¹n X¹ng, L¹n X¹ng - §¹i ViÖt, cho dï kh«ng ph¶i kh«ng cã nh÷ng thêi kh¾c gÆp nguy nan khi x¶y ra biÕn cè ®ông ch¹m lîi Ých gi÷a çc tËp ®oµn phong kiÕn díi thêi Vua Lª Th¸nh T«ng. §ã lµ sù kiÖn nhµ Lª tiÕn hµnh cuéc chinh ph¹t L¹n X¹ng vµo n¨m 1479. Nhng hai n-íc thËt s¸ng suèt vµ c«ng b»ng khi c¶ Lµo vµ ViÖt ®Òu cã ý thøc ®Ò cao kh«ng thï hËn, biÕt chñ ®éng vun ®¾p t×nh th©n ¸i vµ h÷u nghÞ l©u dµi gi÷a hai d©n téc. Ph«ngxava®an (d· sö) L¹n X¹ng ®· kÓ l¹i nh÷ng cö chØ cao ®Ñp cña nh©n d©n vµ çc nhµ s L¹n X¹ng khi b¨ng bã vµ ch¨m sãc vÕt th¬ng cho binh lÝnh ngêi ViÖt. §îc c¶m ho¸ tríc nh÷ng hµnh vi ®é lîng vµ ®Çy lßng vÞ tha cña nh©n d©n L¹n X¹ng mµ nhiÒu ngêi ViÖt ®· xin ë l¹i ®Êt Lµo lµm ¨n kÓ tõ ®ã. Ph«ngxava®an L¹n X¹ng cßn nhÊn m¹nh r»ng, sau cuéc chiÕn tranh trªn: “nhµ vua níc ViÖt ®· hèi hËn s©u s¾c v× lµm sai lêi gi¸o huÊn cña Khón Bul«m vµ cam kÕt r»ng tõ nay vÒ sau sÏ kh«ng bao giê g©y chiÕn tranh víi nh÷ng ngêi anh em cña m×nh n÷a”1.

Cã thÓ nãi, tinh thÇn hoµ b×nh, nh©n b¶n dùa trªn nÒn t¶ng cao ®Ñp cña mét nÒn v¨n ho¸ ph¸p lý cã tÝnh chÊt luËt tôc ®Ó duy tr× ®¹o ®øc vµ quan hÖ x· héi céng ®ång kh¸ phæ biÕn cña nh©n d©n Lµo, g¾n víi nh÷ng ¶nh hëng

truyÖn, S®d, tr.1.1. Xem Mission Pavie: Histoire du pays de Lan Chang Hom Khao

(LÞch sö níc L¹n X¹ng Läng Tr¾ng), S®d, tr.51.

15

khoan dung, b¸c ¸i s©u réng cña §¹o PhËt d©n gian Lµo ®· lµm nªn ©m hëng chñ ®¹o, chi phèi quan hÖ L¹n X¹ng - §¹i ViÖt, §¹i ViÖt - L¹n X¹ng trong suèt thêi kú cæ, trung ®¹i. Vît qua hËu qu¶ cña mét cuéc chiÕn tranh th«ng thêng, nÒn v¨n ho¸ yªu chuéng hoµ b×nh cña nh©n d©n L¹n X¹ng thËt sù ®· ®¹t ®Õn tÇm cao cña phÐp xö thÕ tinh tÕ, thÊm ®Ém tÝnh nh©n v¨n qua viÖc kh¾c phôc tËn gèc nguyªn nh©n vµ hËu qu¶ cña nh÷ng va ch¹m trong quan hÖ hai níc. §©y kh«ng nh÷ng lµ bµi häc lÞch sö mÉu mùc trong viÖc th¸o gì xung ®ét quèc gia, thùc hiÖn hoµ gi¶i, khoan dung gi÷a ViÖt Nam - Lµo, Lµo - ViÖt Nam, mµ trªn hÕt cßn lµ ý thøc chung sèng hoµ b×nh hiÕm thÊy trong lÞch sö quan hÖ bang giao gi÷a c¸c quèc gia trong thêi kú cæ, trung ®¹i1.

Sang thÕ kû XVII lµ thêi kú toµn thÞnh cña L¹n X¹ng díi V-¬ng triÒu Xulinhav«ngs¶ (1637 - 1694). Nhµ vua Lµo còng ®Ých th©n cÇu h«n c«ng chóa con Vua Lª Duy Kú2. Tuy nhiªn, ®©y còng lµ lóc chÕ ®é phong kiÕn ViÖt Nam bíc vµo giai ®o¹n khñng ho¶ng, víi viÖc ph©n tranh Nam - B¾c kÐo dµi suèt h¬n hai thÕ kû (1533 - 1788), nªn quan hÖ gi÷a hai v¬ng

1. Nghiªn cøu nh÷ng sù kiÖn quan hÖ ViÖt - Lµo trong thêi kú nµy, chÝnh ngßi bót cña häc gi¶ thùc d©n còng ph¶i c«ng nhËn r»ng: “Quan hÖ gi÷a hai d©n téc ®îc næi bËt h¼n lªn sau cuéc va ch¹m d÷ déi n¨m 1479, vµ nhiÒu ngêi An Nam ®· ë l¹i L¹n X¹ng sau khi qu©n ®éi Vua Lª Th¸nh T«ng rót lui. Hai vÞ quèc v¬ng ®· trao ®æi lÔ vËt vµ quan hÖ l¸ng giÒng gi÷a hai níc ®îm mét t×nh th©n mËt h÷u nghÞ tõ tríc ®Õn nay cha tõng cã, ngay c¶ tríc thêi Lª Lîi vµ L¹n Kh¨m §eng còng vËy”. (Xem Paul Le Boulanger: Histoire du Laos français, (LÞch sö Lµo thuéc Ph¸p), Librairie Plon, Paris, 1931, tr.75).

2. Paul Le Boulanger: Histoire du Laos français, S®d, tr.58. Vua Lª Duy Kú cã tªn hiÖu lµ Lª ThÇn T«ng, lªn ng«i hai lÇn vµo c¸c n¨m 1619 -1643 vµ 1649 - 1662.

16

triÒu hËu Lª vµ L¹n X¹ng kh«ng ph¸t triÓn ®îc nhiÒu. Cuèi thÕ kû XVII, néi bé hoµng téc Lµo rèi ren, ch¸u néi cña Xulinhav«ngs¶ lµ Say ¤ng VÏ (cã v¬ng hiÖu lµ X©ynha XÖtth¶thil¹t 2, “Biªn niªn sö” ViÖt Nam chÐp lµ Sµi ¤ng HuÕ), n¨m 1696 sang HuÕ c tró ®Ó xin trî gióp cña triÒu ®×nh ViÖt Nam. N¨m 1707, Say ¤ng VÏ l¹i sang cÇu cøu qu©n ®éi Ayuthaya nh»m chèng l¹i c¸c phe ph¸i ®èi lËp trong hoµng téc. Phong kiÕn cÇm quyÒn Ayuthaya ®· kh«ng bá qua c¬ héi nµy ®Ó thùc hiÖn ý ®å bµnh tríng vµ th«n tÝnh sang phÝa ®«ng. §Õn n¨m 1713, khi kinh ®« Ch¨mpax¾c tuyªn bè t¸ch ra th× níc L¹n X¹ng bÞ chia thµnh ba tiÓu v¬ng quèc: Viªng Ch¨n, Luæng Ph¹bang vµ Ch¨mpax¾c1.

BÊt chÊp hoµn c¶nh bÊt lîi cña chÕ ®é phong kiÕn ë §¹i ViÖt vµ L¹n X¹ng, quan hÖ n¬ng tùa vµo nhau gi÷a nh©n d©n hai níc vÉn tiÕp tôc ®îc nu«i dìng. Nöa cuèi thÕ kû XVIII, khu vùc M¬ng Phu«n (Xiªng Kho¶ng) ®· trë thµnh mét c¨n cø ®Ò kh¸ng quan träng cña nghÜa qu©n T©y S¬n chèng l¹i thÕ lùc NguyÔn ¸nh ®îc phong kiÕn Xiªm trî gióp. “Biªn niªn sö” Lµo cßn dµnh mét ®o¹n tr×nh bµy cuéc tÊn c«ng n¨m 1788 cña hai viªn tíng T©y S¬n lµ Chiªng Ba (?) vµ Chiªng Viªn (?)2. Trong trËn nµy, 3.000 qu©n T©y S¬n ®·

1. Theo Mah¶ Xila Virav«ng: LÞch sö Lµo tõ thîng cæ ®Õn gi÷a thÕ kû XIX, Nxb. Bé Gi¸o dôc, Viªng Ch¨n, 1957, tr.66 (B¶n dÞch lu t¹i Th viÖn ViÖn Nghiªn cøu §«ng Nam ¸).

2. Mah¶ Xila Virav«ng: LÞch sö Lµo tõ thîng cæ ®Õn thÕ kû XIX, S®d, tr.76. Theo s¸ch “§¹i Nam chÝnh biªn liÖt truyÖn” cña Quèc sö qu¸n triÒu NguyÔn, th× cuéc tÊn c«ng nµy x¶y ra vµo n¨m T©n Hîi 1791 chø kh«ng ph¶i n¨m 1788, quyÓn 33 chÐp lµ h¬n 1 v¹n qu©n, quyÓn 30 chÐp lµ 5 ngh×n qu©n. Th cña Le Labousse ngµy 16 th¸ng 6 n¨m 1792 viÕt lµ 3 v¹n qu©n. (DÉn theo: NguyÔn L¬ng BÝch, Ph¹m Ngäc Phông: T×m hiÓu thiªn tµi qu©n sù cña NguyÔn HuÖ, Nxb. Qu©n ®éi nh©n d©n, Hµ Néi, 1966, tr.328).

17

phèi hîp víi 3.000 qu©n Xiªng Kho¶ng ®¸nh th¼ng vµo thµnh Viªng Ch¨n, buéc chÝnh quyÒn do Xiªm dùng nªn ph¶i th¶ Ch¹u Xñmphu vµ thõa nhËn chøc Ch¹u m¬ng Xiªng Kho¶ng cña «ng.

Sang thÕ kû XIX, quan hÖ ViÖt Nam - Lµo, Lµo - ViÖt Nam ®· cã bíc trëng thµnh s©u h¬n vÒ ph¬ng diÖn nhËn thøc chñ quyÒn quèc gia, quan ®iÓm b¹n thï còng nh ph¬ng çch x©y dùng ®ång minh gi÷a nh©n d©n hai níc. Ngoµi çc cuéc kÕt h«n thêng thÊy gi÷a çc tÇng líp vua chóa vµ çc thñ lÜnh ®Þa ph¬ng víi nhau, quan hÖ bang giao gi÷a çc nhµ níc phong kiÕn ViÖt Nam vµ Lµo, trong mäi hoµn c¶nh, lu«n ®îc duy tr× vµ ®îc ®Æt ë vÞ trÝ u tiªn ®èi víi nhau. Quèc sö qu¸n triÒu NguyÔn cßn ghi l¹i nh÷ng quy ®Þnh ngo¹i giao cô thÓ nh: sø gi¶ cña V¹n Tîng (Viªng Ch¨n), Nam Chëng (Luæng Ph¹bang) ®îc phÐp ®Õn th¼ng kinh ®« HuÕ theo ®êng tr¹m NghÖ An; trong nghi lÔ yÕn tiÖc ngo¹i giao, sø Nam Chëng ®îc xÕp ë vÞ trÝ cao nhÊt1. Ngay t¹i hoµng cung, nhµ NguyÔn cßn cho më nhiÒu líp phiªn dÞch tiÕng Lµo, Th¸i ®Ó phôc vô cho quan hÖ bang giao2. Vua Ch¹u Anóv«ng (1766 - 1828), vÞ anh hïng kiÖt xuÊt cña Lµo, ®· chñ tr¬ng dùa h¼n vµo ViÖt Nam ®Ó x©y dùng lùc lîng kh¸ng chiÕn chèng Xiªm. Sù kiÖn nµy ®îc kÓ l¹i tr©n träng trong “Phn Viªng”, mét truyÖn th¬ khuyÕt danh næi tiÕng cña Lµo ë thÕ kû XIX3.

1. Kh©m ®Þnh §¹i Nam héi ®iÓn sù lÖ, B¶n dÞch cña Bé Gi¸o dôc, Sµi Gßn, 1965, phÇn Nhu viÔn, ch¬ng TriÒu cËn, tr.29.

2. Kh©m ®Þnh §¹i Nam héi ®iÓn sù lÖ, B¶n dÞch cña Bé Gi¸o dôc, Sµi Gßn, 1965, phÇn Nhu viÔn, ch¬ng Tîng dÞch, tr.121-123.

3. Xem Houmphanh Rattanavong: “Na Kay - Quy Hîp mét con ®êng lÞch sö cña mèi quan hÖ Lµo - ViÖt Nam”, trong Quan hÖ lÞch sö ViÖt - Lµo qua t liÖu Quy Hîp (TK. XVII-XIX), S®d, tr.27.

18

Biªn niªn sö triÒu NguyÔn còng dµnh nhiÒu trang ph¶n ¸nh mèi quan hÖ ®ång minh gi÷a Nhµ vua Lµo Ch¹u Anóv«ng (th tÞch cæ ViÖt Nam ghi phiªn ©m lµ Chiªu A Nç) víi triÒu ®×nh ViÖt Nam vµo nh÷ng n¨m 1827 - 18284. Cã thÓ nãi r»ng: nhËn thøc ph¶i n¬ng tùa vµo nhau vµ cïng nhau tån t¹i b¾t nguån tõ yªu cÇu sèng cßn cña hai d©n téc, hai quèc gia. ChÝnh viÖc n¬ng tùa vµo nhau, cïng nhau ®oµn kÕt x©y dùng vµ b¶o vÖ Tæ quèc m×nh lµ néi dung c¬ b¶n cña quan hÖ ViÖt Nam - Lµo, Lµo - ViÖt Nam trong suèt thêi kú cæ, trung ®¹i.

III. TruyÒn thèng chèng giÆc ngo¹i x©m vµ sù tù nguyÖn phèi hîp cña nh©n d©n hai níc ViÖt Nam vµ Lµo trong cuéc ®Êu tranh

chèng thùc d©n Ph¸p x©m lîc

Trong khi chÕ ®é phong kiÕn ph¬ng §«ng ®ang r¬i vµo khñng ho¶ng th× chñ nghÜa t b¶n ph¬ng T©y bíc vµo giai ®o¹n ph¸t triÓn, ®ang tÝch cùc bµnh tríng thÕ lùc, t×m kiÕm thÞ trêng vµ thuéc ®Þa. Tõ thÕ kû XVI, c¸c níc t b¶n ph¬ng T©y ®· dïng vò lùc tr¾ng trîn x©m lîc nhiÒu níc ch©u ¸.

B¸n ®¶o §«ng D¬ng n»m ë ng· ba ®êng giao th«ng qua l¹i tõ ®«ng sang t©y, tõ b¾c xuèng nam cña khu vùc, l¹i trÊn gi÷ bao l¬n Th¸i B×nh D¬ng, nªn cã vÞ trÝ chiÕn lîc cùc kú quan träng trong thêi kú ph¸t triÓn c¹nh tranh t b¶n vµ ®Õ quèc chñ nghÜa thÕ giíi. ChiÕm ®îc b¸n ®¶o §«ng D¬ng sÏ cã kh¶ n¨ng khèng chÕ ®îc sù ®i l¹i còng nh viÖc giao lu kinh tÕ, v¨n ho¸ víi thÞ trêng Trung Quèc réng lín. Ngoµi ra, b¸n ®¶o §«ng D¬ng cßn lµ bµn ®¹p ®Ó tiÕn s©u vµo lôc ®Þa §«ng Nam ¸, mét vïng tµi nguyªn nhiÖt ®íi dåi dµo.

4. Xem Quèc sö qu¸n triÒu NguyÔn: §¹i Nam thùc lôc chÝnh biªn, B¶n dÞch, Nxb. Sö häc, Hµ Néi, 1964, t.VIII, q.45, tr.239, 247-249.

19

§Ó x©m lîc b¸n ®¶o §«ng D¬ng, ®Õ quèc Ph¸p ®· tiÕn ®¸nh ViÖt Nam ®Çu tiªn. §©y lµ mét quèc gia mÆt híng ra biÓn §«ng, nªn ®îc coi lµ “l¸ ch¾n” ¸n ng÷ híng tiÕn vµo lôc ®Þa tõ phÝa biÓn. Th«n tÝnh xong ViÖt Nam (1883) vµ Campuchia (1863), Ph¸p kh«ng muèn dõng l¹i mµ tiÕp tôc bµnh tríng ®Õn tËn bê ®«ng s«ng Mª C«ng ®Ó c¹nh tranh ¶nh hëng víi ®Õ quèc Anh, ®Èy lïi quyÒn lùc cña phong kiÕn Xiªm, th«n tÝnh nèt V¬ng quèc Lµo L¹n X¹ng (1893).

Thùc hiÖn chÝnh s¸ch “chia ®Ó trÞ”, ®Õ quèc Ph¸p ®· chia ViÖt Nam thµnh ba xø (Nam Kú, Trung Kú, B¾c Kú) cïng víi Cao Miªn (Campuchia) lËp thµnh Liªn bang §«ng D¬ng theo s¾c lÖnh ngµy 17 th¸ng 10 n¨m 1887 cña Tæng thèng Ph¸p vµ tiÕp ®Õn lµ s¾c lÖnh ký ngµy 19 th¸ng 4 n¨m 1899, cã thªm Lµo. Bé m¸y cai trÞ thùc d©n ®îc t¹o lËp trªn c¬ së cã sù c©u kÕt chÆt chÏ gi÷a bän thèng trÞ t b¶n Ph¸p víi giai cÊp phong kiÕn b¶n xø, chñ yÕu nh»m x©y dùng çc c«ng cô ®µn ¸p, bãc lét vµ chia rÏ nh©n d©n çc níc §«ng D¬ng. ViÖc s¸p nhËp cìng bøc ba níc ViÖt Nam, Lµo, Campuchia vèn cã nÒn v¨n ho¸, ng«n ng÷, t«n gi¸o, phong tôc tËp qu¸n kh¸c nhau thµnh mét thùc thÓ “§«ng D¬ng thuéc Ph¸p”, ch¼ng nh÷ng ®· huû bá tÝnh chÊt quèc gia cña mçi níc, mµ cßn biÕn §«ng D¬ng thùc sù trë thµnh mét nhµ tï cña çc d©n téc.

Trªn thùc tÕ, chñ nghÜa t b¶n Ph¸p ®· duy tr× nh÷ng tµn tÝch l¹c hËu cña nÒn v¨n minh n«ng nghiÖp ë thuéc ®Þa §«ng D¬ng ®Ó nu«i dìng t©m lý biÖt lËp víi thÕ giíi bªn ngoµi vµ thùc hiÖn triÖt ®Ó chÝnh s¸ch “chia ®Ó trÞ”. MÆt kh¸c, bän thùc d©n ®Õ quèc cßn triÖt ®Ó lîi dông ®Æc trng cña khu vùc nµy ®Òu lµ çc quèc gia ®a d©n téc vµ mét téc ngêi l¹i sèng trªn nhiÒu l·nh thæ quèc gia, ®Ó tõ ®ã khoÐt

20

s©u vµo nh÷ng vÊn ®Ò biªn giíi do lÞch sö ®Ó l¹i. Do cïng chung mét kÎ thï vµ chung c¶nh ngé bÞ x©m lîc

vµ ®« hé, nh©n d©n ba níc ViÖt Nam, Lµo vµ Campuchia dÔ dµng ®ång c¶m, liªn kÕt tù nhiªn víi nhau vµ tù nguyÖn phèi hîp víi nhau trong cuéc ®Êu tranh chèng thùc d©n Ph¸p. ë ViÖt Nam, phong trµo hëng øng chiÕu CÇn V¬ng chèng Ph¸p cña Vua Hµm Nghi (1885 - 1895) lan réng vµ s«i sôc. NhiÒu c¨n cø vµ ®¬n vÞ nghÜa qu©n cña Hµm Nghi, T«n ThÊt ThuyÕt, Phan §×nh Phïng, Cao §¹t, Hµ V¨n Mao, Tèng Duy T©n... ®· dùa vµo çc vïng rõng nói gi¸p biªn giíi ViÖt Nam - Lµo ®Ó ho¹t ®éng, ®îc nh©n d©n Lµo vµ ViÖt Nam ë ®©y ®ïm bäc, nu«i dìng.

Còng nh ë ViÖt Nam, ph¸t huy truyÒn thèng ®Êu tranh bÊt khuÊt chèng giÆc ngo¹i x©m, phong trµo chèng Ph¸p ë ¸ttapdo «ng Khi Vol¶l¹t l·nh ®¹o (1900 - 1901) hoµ chung víi phong trµo Phïmibun ë Trung Lµo cña Phß Cµ®uét (1901 - 1902) vµ cuéc khëi nghÜa H¹ Lµo do «ng KÑo, «ng C«mma®¨m l·nh ®¹o (1901 - 1937), ®· cã sù liªn kÕt víi çc cuéc næi dËy chèng Ph¸p cña bé téc X¬®¨ng ë Kon Tum (ViÖt Nam). §Æc biÖt, n¨m 1918, phong trµo chèng Ph¸p cña ngêi M«ng ë T©y B¾c ViÖt Nam do Ch¹u Ph¹p¾tch©y l·nh ®¹o, lan réng trªn ®Þa bµn nhiÒu tØnh B¾c Lµo vµ T©y B¾c ViÖt Nam, kÐo dµi ®Õn tËn n¨m 1922, g©y cho qu©n Ph¸p nhiÒu thiÖt h¹i. Tuy nhiªn, çc cuéc ®Êu tranh trªn cßn nÆng tÝnh côc bé, cha liªn kÕt ®îc réng r·i tÊt c¶ çc ®Þa ph¬ng nªn ®· bÞ kÎ ®Þch ®µn ¸p ®Ém m¸u.

Trong thËp niªn ®Çu cña thÕ kû XX, phong trµo gi¶i phãng d©n téc ViÖt Nam ®· cã bíc ph¸t triÓn m¹nh mÏ. NhiÒu v¨n th©n, sÜ phu phong kiÕn yªu níc ®· anh dòng, m-u lîc trong viÖc tËp hîp lùc lîng ë trong níc ®Ó ®Êu tranh chèng Ph¸p vµ ®i ra níc ngoµi cÇu viÖn, t×m chç dùa. Çc

21

xu híng gi¶i phãng d©n téc theo lËp trêng d©n chñ t s¶n, tiªu biÓu lµ Phan Ch©u Trinh, hoÆc theo xu híng qu©n chñ lËp hiÕn, tiªu biÓu lµ Phan Béi Ch©u, hay theo con ®êng çch m¹ng v« s¶n ®· xuÊt hiÖn. Song, cøu níc vµ gi¶i phãng d©n téc theo con ®êng nµo th× vÉn cha ®îc ®Þnh ®o¹t râ rµng, trong quan hÖ víi Lµo th× cha chó ý ®Çy ®ñ, trong ho¹t ®éng thùc tiÔn th× cha x©y dùng ®îc mèi liªn kÕt lùc lîng.

§Æc trng cña chÝnh s¸ch khai th¸c thuéc ®Þa cña thùc d©n Ph¸p lµ v¬ vÐt nguyªn liÖu vµ bãc lét nh©n c«ng rÎ m¹t, ®ång thêi duy tr× t×nh tr¹ng l¹c hËu, tr× trÖ, chia c¾t çc xø §«ng D¬ng thuéc Ph¸p. Chóng lu«n lu«n nhÊn m¹nh: “Mét chÝnh s¸ch híng tíi c«ng nghiÖp ho¸ xø nµy (tøc §«ng D¬ng) sÏ lµ mét sai lÇm vµ lµ mét téi lçi!”1. Tuy nhiªn, hÖ qu¶ kh¸ch quan vÒ mÆt kinh tÕ - x· héi qua hai ®ît khai th¸c thuéc ®Þa (tríc vµ sau ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt 1914 - 1918) cña thùc d©n Ph¸p ë §«ng D¬ng lµ viÖc th¬ng m¹i ho¸ nÒn n«ng nghiÖp. Sù ph©n ho¸ giai cÊp, x· héi diÔn ra ngµy mét s©u s¾c ë ViÖt Nam, cßn Lµo vµ Campuchia míi cã sù ph©n ho¸ x· héi. TÊt nhiªn, ®èi ®Çu víi chÕ ®é thuéc ®Þa, dï lµ ngêi Lµo hay ngêi ViÖt Nam ë §«ng D¬ng ®Òu lµ ®ång minh tù nhiªn cña nhau vµ çi cÇn thiÕt ®èi víi hä lµ t×m kiÕm, x©y dùng khèi ®oµn kÕt çc lùc lîng ®Êu tranh vµ chíng ng¹i lín cÇn vît qua cña hä lµ sù chia rÏ, ph©n t¸n vµ nh÷ng biÓu hiÖn cña chñ nghÜa d©n téc cùc ®oan.

IV. NguyÔn ¸i Quèc - Hå ChÝ Minh ®Æt nÒn mãng cho quan hÖ ®Æc biÖt ViÖt Nam - Lµo, Lµo - ViÖt Nam

Th¸ng 6 n¨m 1911, NguyÔn ¸i Quèc rêi §«ng D¬ng ®i

1. Paul Bernard: Nouveaux aspects du problÌme Ðconomique indochinois, Fernand, Paris, 1937, tr.113.

22

t×m ®êng cøu níc gi÷a lóc cuéc ®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc ë c¶ ViÖt Nam, Lµo, Campuchia ®ang l©m vµo cuéc khñng ho¶ng bÕ t¾c vÒ ®êng lèi, ngän cê l·nh ®¹o phong trµo yªu níc cha t×m ®îc ®¹i diÖn xøng ®¸ng.

Th¾ng lîi cña Çch m¹ng th¸ng Mêi Nga (1917) ®· më ra mét cao trµo çch m¹ng míi trªn thÕ giíi, thóc ®Èy phong trµo c«ng nh©n vµ phong trµo gi¶i phãng d©n téc ë çc níc thuéc ®Þa ph¸t triÓn m¹nh mÏ. §Æc biÖt, ®iÒu cã søc cæ vò lín lao lµ viÖc Quèc tÕ III do l·nh tô thiªn tµi V.I. Lªnin thµnh lËp (ngµy 4 th¸ng 3 n¨m 1919) ®· bæ sung vµo khÈu hiÖu næi tiÕng cña phong trµo céng s¶n do M¸c - ¡ngghen ®Ò ra tríc ®ã trong “Tuyªn ng«n cña §¶ng Céng s¶n” lµ: “V« s¶n tÊt c¶ çc níc ®oµn kÕt l¹i!” b»ng khÈu hiÖu chiÕn lîc: “V« s¶n tÊt c¶ çc níc vµ çc d©n téc bÞ ¸p bøc ®oµn kÕt l¹i!”.

ViÖc Quèc tÕ Céng s¶n coi vÊn ®Ò d©n téc, thuéc ®Þa, vÊn ®Ò t¨ng cêng l·nh ®¹o, chØ ®¹o gióp ®ì toµn diÖn, phèi hîp hµnh ®éng gi÷a çch m¹ng chÝnh quèc víi çch m¹ng thuéc ®Þa lµ mét trong nh÷ng nhiÖm vô quan träng bËc nhÊt, ®· ®Þnh híng cho çc lùc lîng yªu níc vµ çch m¹ng ViÖt Nam, ®oµn kÕt hä l¹i víi nhau ®Ó t×m ra mét con ®-êng cøu níc, gi¶i phãng d©n téc ViÖt Nam, tho¸t khái t tëng ®i t×m chç dùa tõ bªn ngoµi cña nh÷ng ngêi yªu níc ®¬ng thêi.

Víi t çch lµ mét nhµ yªu níc ViÖt Nam vµ lµ mét trong nh÷ng ngêi s¸ng lËp §¶ng Céng s¶n Ph¸p, NguyÔn ¸i Quèc ®· tham gia s¸ng lËp Héi N«ng d©n quèc tÕ - mét tæ chøc cña n«ng d©n quèc tÕ trùc thuéc Quèc tÕ Céng s¶n - trªn c-¬ng vÞ lµ ñy viªn Héi ®ång vµ uû viªn §oµn Chñ tÞch Héi ®ång vµo n¨m 1923. Th¸ng 7 n¨m 1924, tham dù §¹i héi Quèc tÕ Céng s¶n lÇn thø V, lÇn ®Çu tiªn NguyÔn ¸i Quèc cã dÞp tr×nh bµy mét çch sóc tÝch nh÷ng hoµi b·o s©u s¾c

23

cña Ngêi vÒ con ®êng cøu níc vµ gi¶i phãng d©n téc: “Trong tÊt c¶ çc thuéc ®Þa cña Ph¸p, n¹n nghÌo ®ãi ®Òu t¨ng, sù phÉn uÊt ngµy cµng lªn cao. Sù næi dËy cña n«ng d©n b¶n xø ®· chÝn muåi. Trong nhiÒu níc thuéc ®Þa, hä ®· vµi lÇn næi dËy, nhng lÇn nµo còng bÞ d×m trong m¸u. NÕu hiÖn nay n«ng d©n vÉn cßn trong t×nh tr¹ng tiªu cùc, th× nguyªn nh©n lµ v× hä cßn thiÕu tæ chøc, thiÕu ngêi l·nh ®¹o. Quèc tÕ Céng s¶n cÇn ph¶i gióp ®ì hä tæ chøc l¹i, cÇn ph¶i cung cÊp çn bé l·nh ®¹o cho hä vµ chØ cho hä con ®êng ®i tíi çch m¹ng vµ gi¶i phãng”1.

Trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu lý luËn, ho¹ch ®Þnh con ®-êng gi¶i phãng d©n téc theo häc thuyÕt khoa häc vµ çch m¹ng cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin, NguyÔn ¸i Quèc nhËn thøc rÊt sím søc m¹nh d©n téc, nhng Ngêi lu«n ®Æt çch m¹ng ViÖt Nam trong mèi quan hÖ víi çch m¹ng thÕ giíi, víi çc d©n téc bÞ ¸p bøc, nhÊt lµ ®èi víi hai níc Lµo, Campuchia trªn b¸n ®¶o §«ng D¬ng. ChÝnh v× thÕ, ngay trong nh÷ng bµi b¸o ®Çu tiªn viÕt vÒ §«ng D¬ng vµo n¨m 1921, Ngêi lu«n ®Æt niÒm tin vµo søc m¹nh quËt khëi tiÒm tµng cña quÇn chóng nh©n d©n: “§»ng sau sù phôc tïng tiªu cùc, ng-êi §«ng D¬ng giÊu mét çi g× ®ang s«i sôc, ®ang gµo thÐt vµ sÏ bïng næ mét çch ghª gím, khi thêi c¬ ®Õn... Sù tµn b¹o cña chñ nghÜa t b¶n ®· chuÈn bÞ ®Êt råi: Chñ nghÜa x· héi chØ cßn ph¶i lµm çi viÖc lµ gieo h¹t gièng cña c«ng cuéc gi¶i phãng n÷a th«i”2. Ngêi nhËn thøc rÊt râ nh÷ng ®iÒu kiÖn vËt chÊt kh¸ch quan do thêi ®¹i t b¶n chñ nghÜa ®em l¹i so víi bÊt cø thêi ®¹i nµo tríc ®ã: “§êi sèng x· héi hiÖn nay phô thuéc tríc hÕt vµo nh÷ng trung t©m c«ng

1. Hå ChÝ Minh: Toµn tËp, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 2009, t.1, tr.289. (Ch÷ in nghiªng lµ do chóng t«i nhÊn m¹nh - BBS).

2, 3. Hå ChÝ Minh: Toµn tËp, S®d, t.1, tr.28, 263.

24

nghiÖp lín m¹nh vµ vµo nh÷ng ®êng giao th«ng”1. §iÒu dù b¸o nµy dêng nh trïng hîp víi hoµn c¶nh x· héi cña ViÖt Nam vµ Lµo khi Ph¸p më cuéc khai th¸c thuéc ®Þa lÇn thø hai, sau ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt (1914 - 1918). KÓ tõ ®ã, Ngêi b¾t tay vµo qu¸ tr×nh chuÈn bÞ c«ng phu cho viÖc x©y dùng, båi ®¾p nh÷ng nh©n tè chñ quan cho c«ng cuéc gi¶i phãng nh©n lo¹i bÞ ¸p bøc nãi chung, nh©n d©n çc níc §«ng D¬ng nãi riªng.

Nhng NguyÔn ¸i Quèc kh«ng chØ lµ con ngêi hiÖu triÖu mµ tríc hÕt vµ trªn hÕt lµ con ngêi hµnh ®éng. Ngêi chØ ra: “Nguyªn nh©n ®Çu tiªn ®· g©y ra sù suy yÕu cña çc d©n téc ph¬ng §«ng, ®ã lµ Sù BIÖT LËP. Kh«ng gièng nh çc d©n téc ph¬ng T©y, çc d©n téc ph¬ng §«ng kh«ng cã nh÷ng quan hÖ vµ tiÕp xóc gi÷a çc lôc ®Þa víi nhau. Hä hoµn toµn kh«ng biÕt ®Õn nh÷ng viÖc x¶y ra ë çc níc l¸ng giÒng gÇn gòi nhÊt cña hä, do ®ã hä THIÕU Sù TIN CËY LÉN NHAU, Sù PHèI HîP HµNH §éNG Vµ Sù Cæ Vò LÉN NHAU”3. Ngêi rót ra kÕt luËn: Çch m¹ng ViÖt Nam lµ mét bé phËn cña çch m¹ng thÕ giíi. Ai lµm çch m¹ng thÕ giíi ®Òu lµ ®ång chÝ cña çch m¹ng ViÖt Nam. §· lµ ®ång chÝ th× sung síng vµ cùc khæ ph¶i cã nhau. §©y lµ nh÷ng nhËn thøc ®Æt tiÒn ®Ò cho sù nghiÖp x©y dùng khèi ®oµn kÕt gi÷a çc d©n téc bÞ ¸p bøc, bÞ x©m lîc nãi chung, trong ®ã cã t×nh ®oµn kÕt cña nh©n d©n ba níc §«ng D¬ng, t×nh ®oµn kÕt h÷u nghÞ ®Æc biÖt mµ Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· dµy c«ng vun ®¾p.

Th¸ng 11 n¨m 1924, NguyÔn ¸i Quèc ®Õn Trung Quèc vµ t¹i Qu¶ng Ch©u, Ngêi më çc líp huÊn luyÖn chÝnh trÞ ®Ó ®µo t¹o çn bé çch m¹ng nh»m chuÈn bÞ cho viÖc thµnh lËp mét ®¶ng v« s¶n ë ViÖt Nam. Còng t¹i ®©y, th¸ng 6

1. Hå ChÝ Minh: TuyÓn tËp, Nxb. Sù thËt, Hµ Néi, 1980, t.1, tr.26.

25

n¨m 1925, Ngêi thµnh lËp Héi ViÖt Nam Çch m¹ng Thanh niªn, nh»m tËp hîp nh÷ng thanh niªn yªu níc cã xu híng céng s¶n vµ dïng tæ chøc nµy ®Ó truyÒn b¸ chñ nghÜa M¸c - Lªnin vÒ níc. Do n¾m ch¾c ®îc ho¹t ®éng cña ViÖt kiÒu yªu níc ë Xiªm, Lµo, NguyÔn ¸i Quèc ®· th«ng qua ViÖt kiÒu yªu níc ë ®©y ®Ó truyÒn b¸ chñ nghÜa M¸c - Lªnin vµ t tëng cøu níc míi vµo Lµo vµ ViÖt Nam tõ phÝa t©y1. Tõ Xiªm qua Lµo vµo ViÖt Nam, Héi ViÖt Nam Çch m¹ng Thanh niªn ®· tæ chøc mét ®êng d©y liªn l¹c nh»m vËn chuyÓn tµi liÖu, s¸ch b¸o çch m¹ng vµ ®a thanh niªn yªu níc ra níc ngoµi häc tËp vµ huÊn luyÖn. §iÒu nµy cho thÊy, ngay tõ buæi ®Çu cña cuéc vËn ®éng çch m¹ng, NguyÔn ¸i Quèc ®· sím x¸c ®Þnh Lµo lµ mét bé phËn cña çch m¹ng §«ng D¬ng.

Víi çc h×nh thøc truyÒn b¸ rÊt s¸ng t¹o, ®a d¹ng vµ hiÖu qu¶, NguyÔn ¸i Quèc vµ nh÷ng líp häc trß xuÊt s¾c cña Ngêi ®· vît qua mäi sù kiÓm duyÖt g¾t gao b»ng lìi lª vµ song s¾t nhµ tï cña chÝnh quyÒn thùc d©n, tõng bíc vò trang cho çc tÇng líp nh©n d©n lao ®éng ë ViÖt Nam, ë Lµo mét hÖ thèng kh¸ hoµn chØnh vÒ lý luËn çch m¹ng gi¶i phãng d©n téc trong thêi ®¹i míi. HÖ thèng lý luËn ®ã bao gåm nh÷ng néi dung c¬ b¶n sau ®©y:

Tríc hÕt, b»ng nh÷ng cø liÖu x¸c thùc vµ tiªu biÓu, NguyÔn ¸i Quèc ®· bãc trÇn luËn ®iÖu lõa bÞp cña bän thùc d©n, ®Õ quèc vÒ çi gäi lµ “sø mÖnh khai ho¸ v¨n minh” cña çc ®Õ quèc nãi chung vµ thùc d©n Ph¸p nãi riªng. TËp trung tè ço chñ nghÜa thùc d©n b»ng nh÷ng lý lÏ rÊt ®anh

1. Xem Lª M¹nh Trinh: “Nh÷ng ngµy ë Qu¶ng Ch©u vµ ë Xiªm” trong cuèn B¸c Hå, Nxb. V¨n häc, Hµ Néi, 1975, tr.71-98 vµ Lª M¹nh Trinh: Nhí l¹i vµ suy nghÜ vÒ nh÷ng ho¹t ®éng çch m¹ng cña ngêi ViÖt ë Lµo, Th¸i Lan, tµi liÖu ®¸nh m¸y, 94 trang, lu t¹i Häc viÖn ChÝnh trÞ - Hµnh chÝnh quèc gia Hå ChÝ Minh.

26

thÐp, NguyÔn ¸i Quèc ®· kh¬i dËy trong nh©n d©n lao ®éng bÞ ¸p bøc lßng c¨m thï giÆc s©u s¾c, khÝch lÖ lßng yªu níc, th¬ng nßi, ý chÝ ®éc lËp tù cêng vµ tõng bíc h×nh thµnh trong hä lËp trêng quan ®iÓm vÒ b¹n, thï... ®Ó tõ ®ã cã quyÕt t©m vµ biÖn ph¸p cô thÓ nh»m môc tiªu cøu níc, gi¶i phãng d©n téc. Tè ço téi ¸c cña chñ nghÜa thùc d©n lµ c¬ së thùc tiÔn quan träng cña lý luËn çch m¹ng gi¶i phãng d©n téc Hå ChÝ Minh.

Hai lµ, trong thêi ®¹i míi ®îc më ®Çu b»ng th¾ng lîi cña cuéc çch m¹ng x· héi chñ nghÜa th¸ng Mêi vÜ ®¹i th× çch m¹ng gi¶i phãng d©n téc trë thµnh bé phËn kh¨ng khÝt, h÷u c¬ cña çch m¹ng v« s¶n; gi¶i phãng d©n téc g¾n liÒn víi gi¶i phãng giai cÊp c«ng nh©n vµ toµn thÓ nh©n d©n lao ®éng. T tëng nµy trë thµnh nÒn t¶ng vµ néi dung ®êng lèi chiÕn lîc cña çch m¹ng gi¶i phãng d©n téc tiÕn lªn chñ nghÜa x· héi mµ ViÖt Nam vµ Lµo ®ang thùc hiÖn.

Ba lµ, cuéc çch m¹ng gi¶i phãng d©n téc ë çc níc thuéc ®Þa vµ cuéc çch m¹ng v« s¶n ë çc níc “chÝnh quèc” cã mèi quan hÖ h÷u c¬, thóc ®Èy lÉn nhau. Mét mÆt, Ngêi phª ph¸n suy nghÜ cho r»ng: çch m¹ng cña çc níc thuéc ®Þa vµ çc níc chËm tiÕn ph¶i phô thuéc vµo cuéc çch m¹ng cña çc níc tiªn tiÕn. MÆt kh¸c, Ngêi ®a ra nhËn ®Þnh: ngêi ch©u ¸ cã thÓ sÏ gióp ®ì ngêi anh em ch©u ¢u trong nhiÖm vô gi¶i phãng hoµn toµn nh©n lo¹i. Nh vËy t tëng Hå ChÝ Minh kh«ng chØ ®Æt ngang hµng çch m¹ng gi¶i phãng d©n téc ë çc níc thuéc ®Þa víi cuéc çch m¹ng v« s¶n ë “chÝnh quèc”, mµ Ngêi cßn chØ râ tÝnh n¨ng ®éng tÝch cùc cña çch m¹ng gi¶i phãng d©n téc ®èi víi çch m¹ng v« s¶n ë “chÝnh quèc”; nã cã thÓ giµnh th¾ng lîi tríc vµ t¸c ®éng tÝch cùc trë l¹i çch m¹ng v« s¶n ë “chÝnh quèc”.

Bèn lµ, vÒ ®êng lèi chiÕn lîc cña çch m¹ng gi¶i phãng

27

d©n téc, tríc hÕt ph¶i tiÕn hµnh ®Êu tranh ®¸nh ®uæi bän ®Õ quèc x©m lîc vµ bän phong kiÕn tay sai cña chóng ®Ó giµnh l¹i ®éc lËp cho d©n téc vµ çc quyÒn tù do d©n chñ cho çc tÇng líp nh©n d©n.

“§©y chÝnh lµ luËn ®iÓm ba cuéc gi¶i phãng, gi¶i phãng d©n téc, gi¶i phãng x· héi, gi¶i phãng con ngêi quyÖn vµo nhau, thèng nhÊt víi nhau. Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®i t×m ®-êng cøu níc khi gÆp chñ nghÜa M¸c - Lªnin th× dÇn dÇn v¬n tíi ba cuéc gi¶i phãng cña loµi ngêi”1.

N¨m lµ, çch m¹ng lµ mét sù nghiÖp vÜ ®¹i. Hoµn thµnh c«ng viÖc Êy ph¶i lµ kÕt qu¶ c«ng søc cña c¶ mét d©n téc, chø kh«ng ph¶i viÖc cña mét, hai ngêi. Ph¶i bÒn gan v÷ng chÝ, ph¶i cã “mu chíc” míi lµm ®îc. Tríc hÕt ph¶i lÊy c«ng n«ng lµ gèc, lµ ngêi chñ cña çch m¹ng. Ph¶i x©y dùng khèi liªn minh chÆt chÏ gi÷a hai giai cÊp c¬ b¶n vµ ®«ng ®¶o Êy díi sù l·nh ®¹o cña giai cÊp c«ng nh©n, v× c«ng nh©n lµ giai cÊp ®éc nhÊt vµ duy nhÊt cã sø mÖnh lÞch sö lµ l·nh ®¹o çch m¹ng ®Õn cïng.

Trªn c¬ së khèi liªn minh c«ng n«ng chÆt chÏ, ph¶i kh«ng ngõng cñng cè vµ më réng mÆt trËn d©n téc thèng nhÊt réng r·i nh»m thu hót tÊt c¶ çc tÇng líp nh©n d©n nh “häc trß, nhµ bu«n nhá, ®iÒn chñ nhá v× hä lµ bÇu b¹n çch m¹ng cña c«ng n«ng”. ChØ cã søc m¹nh cña khèi ®¹i ®oµn kÕt toµn d©n míi cã thÓ hoµn thµnh ®îc sù nghiÖp “Söa çi x· héi cò ®· mÊy ngµn n¨m lµm x· héi míi”2.

S¸u lµ, çch m¹ng cña mçi níc lµ mét bé phËn h÷u c¬, kh¨ng khÝt cña çch m¹ng thÕ giíi. Ai lµm çch m¹ng trªn thÕ

1. Ph¹m V¨n §ång: Hå ChÝ Minh, mét con ngêi, mét d©n téc, mét thêi ®¹i, mét sù nghiÖp, Nxb. Sù thËt, Hµ Néi, 1990, tr.26.

2. NguyÔn ¸i Quèc: “§êng çch mÖnh” trong Hå ChÝ Minh: Toµn tËp, S®d, t.2, tr.267.

28

giíi nh»m chèng ®Õ quèc, phong kiÕn, chèng chiÕn tranh x©m lîc, b¶o vÖ hoµ b×nh, xo¸ bá mäi ¸ch ¸p bøc bãc lét, bÊt c«ng ®Òu lµ b¹n bÌ, ®ång chÝ cña nhau. Do ®ã ph¶i ®oµn kÕt vµ gióp ®ì nhau v× sù nghiÖp gi¶i phãng cña d©n téc m×nh vµ sù nghiÖp çch m¹ng cña nh©n d©n lao ®éng trªn toµn thÕ giíi. Song, muèn ngêi ta gióp m×nh th× tríc hÕt “m×nh ph¶i tù gióp lÊy m×nh”.

B¶y lµ, ph¶i kh«ng ngõng cñng cè vµ t¨ng cêng sù l·nh ®¹o cña ®¶ng M¸c - Lªnin ch©n chÝnh, nh©n tè c¬ b¶n hµng ®Çu b¶o ®¶m th¾ng lîi cho sù nghiÖp çch m¹ng nãi chung vµ çch m¹ng gi¶i phãng d©n téc nãi riªng. Chñ tÞch Hå ChÝ Minh chØ râ: muèn lµm çch mÖnh, “Tríc hÕt ph¶i cã ®¶ng çch mÖnh, ®Ó trong th× vËn ®éng vµ tæ chøc d©n chóng, ngoµi th× liªn l¹c víi d©n téc bÞ ¸p bøc vµ v« s¶n giai cÊp mäi n¬i. §¶ng cã v÷ng çch mÖnh míi thµnh c«ng... §¶ng muèn v÷ng th× ph¶i cã chñ nghÜa lµm cèt... §¶ng mµ kh«ng cã chñ nghÜa còng nh ngêi kh«ng cã trÝ kh«n, tµu kh«ng cã bµn chØ nam.

B©y giê häc thuyÕt nhiÒu, chñ nghÜa nhiÒu, nhng chñ nghÜa ch©n chÝnh nhÊt, ch¾c ch¾n nhÊt, çch mÖnh nhÊt lµ chñ nghÜa Lªnin”1.

Tuy nhiªn, ®Ó kh¾c phôc t×nh tr¹ng çch m¹ng chØ bã hÑp ph¹m vi trong céng ®ång ngêi ViÖt t¹i Lµo, vÊn ®Ò ®µo t¹o nguån nh©n lùc cho çch m¹ng Lµo ®· ®îc NguyÔn ¸i Quèc ®Æt ra rÊt sím vµ niÒm tr¨n trë nµy cßn ®i theo suèt c¶ cuéc ®êi ho¹t ®éng sau nµy cña Ngêi. Ngay trong nh÷ng b¸o ço ®Çu tiªn göi Quèc tÕ Céng s¶n vµo n¨m 1925, chóng ta b¾t gÆp hµng lo¹t nh÷ng mèi quan t©m cña Ngêi vÒ ®µo t¹o nguån nh©n lùc cho çch m¹ng Lµo2.

1. Hå ChÝ Minh: Toµn tËp, S®d, t.2, tr.267-268.2. Xem “Th göi mét ®ång chÝ ë Quèc tÕ Céng s¶n” ngµy 5 th¸ng 1

29

Kho¶ng gi÷a n¨m 1925, chi héi ViÖt Nam Çch m¹ng Thanh niªn ®Çu tiªn ë Xiªm ®îc nhen nhãm t¹i Phi ChÞt. Tõ ®«ng b¾c Xiªm, çc c¬ së çch m¹ng ViÖt kiÒu kh¸c thuéc çc tØnh trªn bê s«ng Mª C«ng, ®èi diÖn víi Lµo, lµ nh÷ng bµn ®¹p thuËn lîi cho c«ng t¸c truyÒn b¸ chñ nghÜa M¸c - Lªnin vµo Lµo vµ ViÖt Nam. Th¸ng 2 n¨m 1927, t¹i b¶n Noáng Bua, tØnh U®on (Xiªm) ®· diÔn ra Héi nghÞ ®¹i biÓu thanh niªn ViÖt kiÒu yªu níc vµ chuÈn bÞ thµnh lËp tæ chøc Héi ViÖt Nam Çch m¹ng Thanh niªn ë Lµo. Sau ®ã, Héi ViÖt Nam Çch m¹ng Thanh niªn ë Lµo ®· vËn ®éng tæ chøc Héi ¸i h÷u, Héi ViÖt kiÒu yªu níc, më líp huÊn luyÖn çch m¹ng.

Mïa Thu n¨m 1928, NguyÔn ¸i Quèc ®Õn Xiªm ®Ó híng dÉn phong trµo çch m¹ng. Theo lêi kÓ cña NguyÔn Tµi, trong dÞp nµy, NguyÔn ¸i Quèc ®· ®Õn b¶n Xiªng V¶ng, huyÖn Noáng Bèc, tØnh Kh¨m Muén trùc tiÕp truyÒn b¸ çch m¹ng t¹i Lµo1. VÒ nh÷ng c«ng t¸c ë Xiªm, Lµo n¨m

n¨m 1925, vµ çc th ngµy 10 th¸ng 1 n¨m 1925, ngµy 19 th¸ng 2 n¨m 1925. (Hå ChÝ Minh: Toµn tËp, S®d, t.2, tr.18, 19, 141).

1. NguyÔn Tµi kÓ, ThÕ TËp ghi: “Nhí l¹i ngµy ®a B¸c Hå tõ Th¸i Lan sang g©y dùng c¬ së çch m¹ng ë Lµo”, T¹p chÝ Céng s¶n sè 372, th¸ng 12 n¨m 1986, tr.80. NguyÔn Tµi (1897 - 1989) tøc ®ång chÝ Lª Ng«n VÖ, hay VÖ - Tµi Ng«n (VÖ lµ bÝ danh ho¹t ®éng ë Xiªm), n¨m 1927 ®îc kÕt n¹p vµo Héi ViÖt Nam Çch m¹ng Thanh niªn, n¨m 1930 vµo §¶ng Céng s¶n Xiªm, n¨m 1934: ñy viªn §«ng D¬ng viÖn trî Bé ®ång thêi lµ th«ng tÊn viªn cña Ban l·nh ®¹o §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng ë níc ngoµi. Cuèn “LÞch sö §¶ng Nh©n d©n çch m¹ng Lµo” cña Ban ChØ ®¹o nghiªn cøu lý luËn vµ thùc tiÔn Trung ¬ng §¶ng Nh©n d©n çch m¹ng Lµo, xuÊt b¶n n¨m 2005 còng x¸c nhËn sù kiÖn trªn. Thùc hiÖn NghÞ quyÕt cña Bé ChÝnh trÞ Trung ¬ng §¶ng Nh©n d©n çch m¹ng Lµo, nh©n dÞp kû niÖm 120 n¨m ngµy sinh cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh (19-5-1890 - 19-5-2010), ®ång chÝ Bun Nh¨ng VolachÝt, ñy viªn Bé ChÝnh trÞ, Thêng trùc Ban BÝ th, Phã Chñ tÞch níc Céng hßa D©n chñ Nh©n d©n Lµo vµ ®ång chÝ Hå §øc ViÖt, ñy viªn Bé ChÝnh trÞ, BÝ th Trung ¬ng §¶ng, Trëng ban Tæ chøc Trung ¬ng §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam ®· dù lÔ ®éng thæ x©y dùng Khu lu niÖm Chñ tÞch Hå

30

1928 - 1929, NguyÔn ¸i Quèc ®· tr×nh bµy râ trong “B¸o ço göi Quèc tÕ Céng s¶n ngµy 18 th¸ng 2 n¨m 1930”1.

Kho¶ng th¸ng 8 n¨m 1928, trong chuyÕn thÞ s¸t Noáng Khai (Xiªm) s¸t víi biªn giíi Lµo, Ngêi ®· gÆp mét sè çn bé ho¹t ®éng ë Viªng Ch¨n sang ®Ó t×m hiÓu phong trµo Lµo. Theo lêi kÓ l¹i cña mét bËc l·o thµnh çch m¹ng Lµo, Ngêi cßn trùc tiÕp tíi Viªng Ch¨n kh¶o s¸t vµ Èn tró t¹i Chïa In Peng2. Nhê vËy, Ngêi ®· cã ®iÒu kiÖn t×m hiÓu t×nh h×nh Lµo kü h¬n, nhÊt lµ Viªng Ch¨n. Çc sù kiÖn quan träng trªn kh¼ng ®Þnh râ mèi quan hÖ mËt thiÕt gi÷a çch m¹ng Lµo vµ çch m¹ng ViÖt Nam, vµ Lµo trë thµnh mét trong nh÷ng ®Þa ®iÓm ®Çu tiªn trªn hµnh tr×nh trë vÒ §«ng D¬ng cña NguyÔn ¸i Quèc.

N¨m 1928, mét sè chi bé T©n ViÖt còng ra ®êi ë Viªng Ch¨n, Thµ KhÑc, Xav¼nnakhÖt. §¶ng viªn phÇn lín lµ c«ng

ChÝ Minh t¹i b¶n Xiªng V¶ng, huyÖn Noáng Bèc, tØnh Kh¨m Muén. Ngµy 19 th¸ng 7 n¨m 2010, Ban biªn so¹n bé “LÞch sö quan hÖ ®oµn kÕt ®Æc biÖt ViÖt Nam - Lµo, Lµo - ViÖt Nam (1930 - 2007)”®· cã chuyÕn kh¶o s¸t thùc ®Þa t¹i b¶n Xiªng V¶ng, huyÖn Noáng Bèc, tØnh Kh¨m Muén. §oµn chóng t«i ®· cã dÞp tiÕp xóc víi çc nh©n chøng ®Þa ph¬ng, ®Æc biÖt nghe cô §Æng V¨n Hång, 78 tuæi, ngêi Lµo gèc ViÖt kÓ nh÷ng håi øc lÞch sö mµ çc thÕ hÖ tríc ®· truyÒn l¹i vÒ ho¹t ®éng g©y dùng c¬ së çch m¹ng cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh t¹i b¶n Xiªng V¶ng nµy (BBS).

1. Xem Hå ChÝ Minh: Toµn tËp, S®d, t.3, tr.11-12.2. Cè nhµ v¨n Xuv¨nthon cã kÓ l¹i cho con g¸i lµ bµ

Xuv¨nphªng, ®¹i biÓu Quèc héi Lµo nghe vÒ viÖc n¨m 1950, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®Õn gi¶ng t¹i líp häc cho çn bé chñ chèt Lµo mµ «ng cã vinh h¹nh ®îc tham dù ë Tuyªn Quang (ViÖt B¾c) trong thêi kú kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p cïng víi Hoµng th©n Xuphanuv«ng vµ çc ®ång chÝ Phumi V«ngvichÝt, Th¹o Xét PhÖtlaxØ... Chñ tÞch Hå ChÝ Minh nãi r»ng: Ngêi ®· ®Õn Viªng Ch¨n, ngñ ë chïa In Peng. Ng«i chïa nµy nay thuéc b¶n Mix©y, mêng Ch¨nthabuli, thµnh phè Viªng Ch¨n, çch MÌ NÆm Khoáng 200 m, çch chïa Ph¹ KÑo 1 km vÒ phÝa b¾c.

31

chøc, gi¸o häc, nh©n viªn së d©y thÐp, th ký çc h·ng bu«n vµ mét sè häc sinh. Çc chi bé ë Lµo trùc thuéc sù l·nh ®¹o cña §¶ng bé T©n ViÖt ë HuÕ. Còng trong n¨m nµy, chi bé Thanh niªn céng s¶n ®Çu tiªn ®îc thµnh lËp t¹i Viªng Ch¨n, ®ång thêi ®êng d©y liªn l¹c gi÷a çc thÞ trÊn ë Lµo víi ViÖt Nam ®îc tæ chøc.

Nh vËy, tõ gi÷a thËp niªn 20 thÕ kû XX, hµng lo¹t nh÷ng ho¹t ®éng s«i næi cha tõng thÊy trong viÖc truyÒn b¸ chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t tëng cøu níc míi cña l·nh tô NguyÔn ¸i Quèc vµ çc vÞ çch m¹ng tiÒn bèi trªn ®Êt Trung Quèc, Xiªm, Lµo vµ ViÖt Nam, b¸o hiÖu nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¸ch quan vµ chñ quan cho viÖc thµnh lËp ®¶ng cña giai cÊp c«ng nh©n ë khu vùc nµy ®· chÝn muåi.

** *

Nh×n l¹i lÞch sö, cã thÓ rót ra mét sè nhËn ®Þnh c¬ b¶n díi ®©y vÒ mèi quan hÖ ViÖt Nam - Lµo, Lµo - ViÖt Nam:

Do nh÷ng ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ hoµn c¶nh lÞch sö gÇn gòi, quan hÖ ViÖt Nam - Lµo, Lµo - ViÖt Nam h×nh thµnh tõ rÊt sím, cã thÓ nãi ngay tõ khi xuÊt hiÖn nh÷ng c d©n ViÖt Nam vµ Lµo trªn khu vùc ®Þa lý lÞch sö nµy. §iÒu kiÖn ®Þa - nh©n v¨n hay sù gÆp gì vÒ nh÷ng phÈm chÊt nh©n v¨n cao quý cña hai d©n téc ViÖt Nam vµ Lµo, tõ ngêi cÇm quyÒn ®Õn ngêi d©n, ®· lµ m¶nh ®Êt v« cïng mµu mì ®Ó kÕt tinh thµnh quan hÖ ®Æc biÖt ViÖt Nam - Lµo, Lµo - ViÖt Nam trong thêi ®¹i Hå ChÝ Minh. Bëi v× quan hÖ ®Æc biÖt ViÖt Nam - Lµo, Lµo - ViÖt Nam Êy, ®îc n¶y sinh trùc tiÕp tõ tr¸i tim ®Õn víi tr¸i tim cña c¶ hai d©n téc. Hîp lßng ngêi lµ yÕu tè c¨n cèt, quyÕt ®Þnh tÝnh trêng tån cña mèi quan hÖ

32

®oµn kÕt ®Æc biÖt ViÖt Nam - Lµo, Lµo - ViÖt Nam.Trong thêi kú cæ, trung ®¹i, quan hÖ gi÷a hai nhµ níc

phong kiÕn ViÖt Nam vµ Lµo vÒ c¬ b¶n lµ quan hÖ bang giao l¸ng giÒng hoµ hiÕu. Trong lÞch sö thÕ giíi, hiÕm cã quan hÖ l¸ng giÒng nµo th¸nh thiÖn nh hai d©n téc ViÖt Nam vµ Lµo. Gi÷a hai níc kh«ng hÒ cã cuéc chiÕn tranh nµo nh»m th«n tÝnh lÉn nhau, kh«ng cã hiÒm khÝch vµ thï h»n d©n téc, l¹i cã c¶ ngµn n¨m gióp ®ì, ®ïm bäc lÉn nhau, lµ l¸ng giÒng tèt cña nhau.

Trong thêi kú cËn, hiÖn ®¹i, khi çc níc §«ng D¬ng cßn ch×m trong ®ªm tèi cña chñ nghÜa thùc d©n vµ phong kiÕn, víi viÖc t×m ra con ®êng cøu níc ®óng ®¾n, NguyÔn ¸i Quèc ch¼ng nh÷ng cã c«ng ®Çu trong viÖc chÊm døt cuéc khñng ho¶ng vÒ vai trß l·nh ®¹o sù nghiÖp cøu níc ë ViÖt Nam, mµ cßn lµ ngêi ®Çu tiªn gãp phÇn gi¶i quyÕt cuéc khñng ho¶ng ®ã ë Lµo, ®a sù nghiÖp ®Êu tranh çch m¹ng cña ViÖt Nam vµ Lµo ngµy cµng hoµ quyÖn vµo nhau, n¬ng tùa lÉn nhau, më ra mét trang míi trong quan hÖ gi÷a nh©n d©n hai níc, cïng híng tíi môc tiªu chung lµ ®éc lËp d©n téc vµ tiÕn lªn con ®êng x· héi chñ nghÜa.

Qu¸ tr×nh chuÈn bÞ c«ng phu vÒ mäi mÆt: chÝnh trÞ, t tëng vµ tæ chøc cho çch m¹ng ViÖt Nam, ®ång thêi víi viÖc quan t©m x©y dùng nh©n tè bªn trong cho çch m¹ng Lµo, c¶ vÒ ph¬ng diÖn tæ chøc lÉn chØ ®¹o thùc tiÔn cña l·nh tô NguyÔn ¸i Quèc ®· thËt sù t¹o ra nÒn t¶ng hoµn toµn míi vÒ chÊt cho líp ngêi céng s¶n §«ng D¬ng ®Çu tiªn, bÊt luËn hä lµ ngêi ViÖt Nam, ngêi Lµo hay ngêi Campuchia. §©y chÝnh lµ nÒn mãng v÷ng ch¾c cña quan hÖ ®oµn kÕt ®Æc biÖt ViÖt Nam - Lµo, Lµo - ViÖt Nam mµ NguyÔn ¸i Quèc lµ kiÕn

33

tróc s vÜ ®¹i cña t×nh ®oµn kÕt ®Æc biÖt ®ã.

34


Ch¬ng II

NH¢N D¢N VIÖT NAM Vµ NH¢N D¢N LµO N¦¥NG TùA LÉN NHAU §ÊU TRANH

GIµNH §éC LËP, Tù DO (1930 - 1945)

I. §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng l·nh ®¹o nh©n d©n ViÖt Nam vµ nh©n d©n Lµo ®oµn kÕt ®Êu tranh

chèng chÕ ®é thuéc ®Þa (1930 - 1939)

1. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam - tiÒn th©n cña §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng - thµnh lËp, ®¸nh dÊu viÖc thiÕt lËp quan hÖ ®Æc biÖt ViÖt Nam - Lµo, Lµo - ViÖt Nam

Cuèi nh÷ng n¨m 20 thÕ kû XX, do kÕt qu¶ trùc tiÕp cña qu¸ tr×nh truyÒn b¸ chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t tëng gi¶i phãng d©n téc cña NguyÔn ¸i Quèc, cïng víi sù ph¸t triÓn cña phong trµo c«ng nh©n vµ phong trµo yªu níc, nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¸ch quan vµ chñ quan cho viÖc thµnh lËp §¶ng cña giai cÊp c«ng nh©n ë §«ng D¬ng, tríc hÕt lµ ë ViÖt Nam, ®· chÝn muåi. Cuèi n¨m 1929 ®Çu n¨m 1930 ë ViÖt Nam lÇn lît xuÊt hiÖn ba tæ chøc céng s¶n lµ §«ng D¬ng Céng s¶n §¶ng, An Nam Céng s¶n §¶ng vµ §«ng D¬ng Céng s¶n Liªn ®oµn.

Sù ra ®êi vµ ho¹t ®éng cña ba tæ chøc céng s¶n trªn

35


thÓ hiÖn sù ph¸t triÓn cña phong trµo çch m¹ng, ®Æt ra yªu cÇu bøc thiÕt vÒ viÖc thµnh lËp mét chÝnh ®¶ng céng s¶n ë ViÖt Nam vµ §«ng D¬ng.

N¾m b¾t ®îc yªu cÇu bøc thiÕt vÒ thèng nhÊt lùc lîng l·nh ®¹o çch m¹ng ViÖt Nam, víi t çch lµ ®¹i biÓu cña Quèc tÕ Céng s¶n, NguyÔn ¸i Quèc ®· chñ ®éng triÖu tËp héi nghÞ hîp nhÊt çc nhãm céng s¶n thµnh chÝnh ®¶ng v« s¶n duy nhÊt ë ViÖt Nam.

Vµo nh÷ng ngµy ®Çu n¨m 1930, Héi nghÞ hîp nhÊt thµnh lËp §¶ng do NguyÔn ¸i Quèc chñ tr× ®· diÔn ra t¹i b¸n ®¶o Cöu Long (H¬ng C¶ng, Trung Quèc). VÒ vÊn ®Ò ®Æt tªn §¶ng, Héi nghÞ t¸n thµnh chñ tr¬ng cña NguyÔn ¸i Quèc vµ quyÕt ®Þnh lÊy tªn lµ §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam.

Héi nghÞ hîp nhÊt th¶o luËn vµ th«ng qua çc v¨n kiÖn “Ch¸nh c¬ng v¾n t¾t cña §¶ng”, “S¸ch lîc v¾n t¾t cña §¶ng”, “Ch¬ng tr×nh tãm t¾t vµ §iÒu lÖ v¾n t¾t cña §¶ng” do NguyÔn ¸i Quèc so¹n th¶o.

“Ch¸nh c¬ng v¾n t¾t” x¸c ®Þnh râ con ®êng gi¶i phãng vµ ph¸t triÓn cña d©n téc ViÖt Nam lµ “lµm t s¶n d©n quyÒn c.m (çch m¹ng - BBS) vµ thæ ®Þa c.m ®Ó ®i tíi x· héi céng s¶n”1. NhiÖm vô cña çch m¹ng t s¶n d©n quyÒn vµ çch m¹ng thæ ®Þa, tøc çch m¹ng d©n téc d©n chñ lµ thùc hiÖn quyÒn ®éc lËp d©n téc, quyÒn tù do, d©n chñ, trong ®ã n«ng d©n nghÌo ®îc chia ruéng ®Êt, ph¸t triÓn kinh tÕ cña ®Êt níc. Híng ph¸t triÓn cña çch m¹ng ViÖt Nam lµ bá qua chÕ ®é t b¶n chñ nghÜa ®i tíi x· héi céng s¶n mµ chñ nghÜa x· héi lµ giai ®o¹n ®Çu cña nã.

“S¸ch lîc v¾n t¾t” vµ “Ch¬ng tr×nh tãm t¾t” x¸c ®Þnh

1. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¶ng Toµn tËp, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 1998, t.2, tr.2.

36


râ §¶ng lµ ®éi tiªn phong cña giai cÊp v« s¶n, thùc hiÖn vai trß l·nh ®¹o çch m¹ng cña giai cÊp ®ã. §¶ng chñ tr¬ng “thu phôc cho ®îc ®¹i bé phËn d©n cµy vµ ph¶i dùa vµo h¹ng d©n cµy nghÌo lµm thæ ®Þa c.m ®¸nh tróc bän ®¹i ®Þa chñ vµ phong kiÕn”1. §¶ng x©y dùng khèi ®oµn kÕt réng r·i çc giai cÊp, çc tÇng líp nh©n d©n yªu níc vµ çc tæ chøc çch m¹ng, chØ ®¸nh ®æ nh÷ng lùc lîng vµ ®¶ng ph¸i ph¶n çch m¹ng. Sù ®oµn kÕt réng r·i ®ã v× môc tiªu thùc hiÖn th¾ng lîi cuéc çch m¹ng gi¶i phãng d©n téc, gi¶i phãng ®ång bµo, kh«ng hÒ sa vµo lý thuyÕt tho¶ hiÖp giai cÊp, bá r¬i lîi Ých cña ®¹i ®a sè nh©n d©n lao ®éng lµ c«ng nh©n vµ n«ng d©n: “Trong khi liªn l¹c víi çc giai cÊp, ph¶i rÊt cÈn thËn, kh«ng khi nµo nhîng mét chót lîi Ých g× cña c«ng n«ng mµ ®i vµo ®êng tho¶ hiÖp”2.

“S¸ch lîc v¾n t¾t” vµ “Ch¬ng tr×nh tãm t¾t” cßn chøa ®ùng tinh thÇn yªu níc ch©n chÝnh kÕt hîp víi tinh thÇn quèc tÕ trong s¸ng, ®îc thÓ hiÖn ë chç trong khi tuyªn truyÒn khÈu hiÖu níc An Nam ®éc lËp, ®ång thêi §¶ng còng tuyªn truyÒn vµ x©y dùng quan hÖ ®oµn kÕt víi çc d©n téc bÞ ¸p bøc vµ giai cÊp v« s¶n thÕ giíi, nhÊt lµ giai cÊp v« s¶n Ph¸p.

“§iÒu lÖ v¾n t¾t” còng nhÊn m¹nh: Çch m¹ng muèn giµnh th¾ng lîi, tríc hÕt ph¶i cã sù l·nh ®¹o cña §¶ng, §¶ng ph¶i lµ ®éi tiªn phong cña giai cÊp c«ng nh©n, lµ l·nh tô chÝnh trÞ vµ bé tham mu chiÕn ®Êu cña giai cÊp vµ d©n téc, ®Êu tranh v× sù nghiÖp gi¶i phãng giai cÊp c«ng nh©n vµ toµn thÓ nh÷ng ngêi lao ®éng bÞ ¸p bøc tho¸t khái ¸ch n« lÖ. NÕu xa rêi hoÆc thiÕu sù l·nh ®¹o cña §¶ng

1, 2. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¶ng Toµn tËp, S®d, t.2, tr.4.

37


Céng s¶n, th× kh«ng thÓ cã th¾ng lîi cña sù nghiÖp çch m¹ng nãi chung vµ cuéc çch m¹ng gi¶i phãng d©n téc nãi riªng.

Sù ra ®êi cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam ®¸nh dÊu mét b-íc ngoÆt lÞch sö träng ®¹i, chÊm døt thêi kú khñng ho¶ng vÒ lý luËn, ®êng lèi vµ lùc lîng l·nh ®¹o phong trµo ®Êu tranh v× ®éc lËp tù do vµ ph¸t triÓn cña d©n téc ViÖt Nam, ®ång thêi më ra mét thêi kú míi, mét sù chuyÓn biÕn vÒ chÊt mèi quan hÖ vèn cã gi÷a hai d©n téc ViÖt Nam vµ Lµo. Víi chÝnh c¬ng çch m¹ng vµ khoa häc, chøa ®ùng tinh thÇn quèc tÕ v« s¶n trong s¸ng, thÊm ®îm t tëng NguyÔn ¸i Quèc vÒ mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a çch m¹ng ViÖt Nam víi çch m¹ng thÕ giíi, §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam ®· t¹o ra mét xung lîng míi cho mèi quan hÖ cña nh©n d©n ViÖt Nam vµ nh©n d©n Lµo trªn con ®êng ®oµn kÕt ®Êu tranh, hoµ m×nh vµ g¾n kÕt chÆt chÏ víi phong trµo çch m¹ng thÕ giíi.

Ngay sau khi §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam ®îc thµnh lËp, cïng víi sù bïng lan m¹nh mÏ phong trµo ®Êu tranh cña nh©n d©n B¾c Kú, Trung Kú, Nam Kú (ViÖt Nam), bé phËn u tó trong çc tæ chøc çch m¹ng, nh Héi ViÖt Nam Çch m¹ng Thanh niªn, T©n ViÖt ®îc x©y dùng trong céng ®ång ViÖt kiÒu ë Viªng Ch¨n, Ph«n TÞu, Bß NÌng, Thµ KhÑc, Na Pª, Xav¼nnakhÖt, P¹c Xª (Lµo) ®· lÇn lît tiÕp nhËn quan ®iÓm, chñ tr¬ng vµ ®êng lèi çch m¹ng cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. Qua bé phËn nµy, chñ tr¬ng, ®êng lèi ®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc ViÖt Nam do §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam x¸c lËp b¾t ®Çu lan truyÒn trong bé phËn ngêi ViÖt sèng ë Lµo.

Víi hoµn c¶nh lÞch sö t¬ng ®ång, cã cïng môc tiªu vµ kh¸t

38


väng ®éc lËp, tù do, con ®êng gi¶i phãng cña d©n téc ViÖt Nam theo t tëng NguyÔn ¸i Quèc còng lµ con ®êng phï hîp ®Ó gi¶i phãng d©n téc Lµo khái ¸ch n« lÖ. Tu©n thñ nguyªn t¾c tæ chøc vµ ho¹t ®éng cña mét chÝnh ®¶ng theo chñ nghÜa M¸c - Lªnin, sù ra ®êi vµ ho¹t ®éng cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam (trong ®ã cã mét bé phËn ho¹t ®éng ë Lµo) ®· t¸c ®éng m¹nh mÏ, lµ mét nh©n tè quyÕt ®Þnh sù chuyÓn biÕn cña phong trµo çch m¹ng Lµo. Ngay tõ th¸ng 4 n¨m 1930, ¶nh hëng m¹nh mÏ cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam ®èi víi phong trµo ®Êu tranh cña nh©n d©n §«ng D¬ng, trong ®ã cã nh©n d©n Lµo, ®· lµm chÝnh quyÒn thuéc ®Þa quan ng¹i1.

§îc sù th«i thóc vµ t¸c ®éng cña phong trµo çch m¹ng ViÖt Nam do §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam l·nh ®¹o, phong trµo çch m¹ng Lµo chuyÓn biÕn, ®ßi hái ph¶i cã ¸nh s¸ng míi soi ®êng, ngän cê míi dÉn d¾t vµ mét g¾n kÕt míi víi d©n téc l¸ng giÒng ViÖt Nam ®ång hµnh trªn con ®êng giµnh ®éc lËp d©n téc, tù do vµ ph¸t triÓn cña mçi níc.

Sù ra ®êi cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam ®· më ®Çu cho nh÷ng trang sö quan hÖ ®Æc biÖt gi÷a hai d©n téc ViÖt Nam vµ Lµo

2. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam ®æi tªn thµnh §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng, x¸c ®Þnh ®êng lèi çch m¹ng §«ng D¬ng

1. Thèng sø B¾c Kú RenÐ Robin cho r»ng víi viÖc më réng ra tÊt c¶ çc xø trong Liªn bang §«ng D¬ng, §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam tá ra rÊt nguy hiÓm cho nÒn thèng trÞ cña Ph¸p ë §«ng D¬ng, Xem: Le RÐsident Superieur au Tonkin (1930): Note No 126-SCB, A.S manifestations communistes pour le 1er Mai 1930, Hanoi. Lu t¹i ViÖn LÞch sö §¶ng.

39


T¸m th¸ng sau Héi nghÞ thµnh lËp §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam, trong khi phong trµo ®Êu tranh cña nh©n d©n ViÖt Nam diÔn ra m¹nh mÏ vµ quyÕt liÖt, nhÊt lµ ë NghÖ An, Hµ TÜnh, phong trµo çch m¹ng Lµo ®ang cã nh÷ng chuyÓn biÕn theo khuynh híng çch m¹ng v« s¶n, th× mét sù kiÖn lÞch sö quan träng ®èi víi phong trµo çch m¹ng ViÖt Nam, phong trµo çch m¹ng Lµo vµ mèi quan hÖ hai d©n téc diÔn ra. Th¸ng 10 n¨m 1930, thùc hµnh “¸n nghÞ quyÕt vµ Th¬ chØ thÞ cña Q.T.C.S”2, Héi nghÞ Trung ¬ng §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam tiÕn hµnh t¹i H¬ng C¶ng vµo th¸ng 10 n¨m 1930 ®· th¶o luËn vµ th«ng qua “LuËn c¬ng ch¸nh trÞ” vµ nhiÒu v¨n kiÖn quan träng nh: “¸n nghÞ quyÕt cña Trung ¬ng toµn thÓ §¹i héi vÒ t×nh h×nh hiÖn t¹i ë §«ng D¬ng vµ nhiÖm vô cÇn kÝp cña §¶ng”, “§iÒu lÖ §¶ng”, “C«ng nh¬n vËn ®éng”, “N«ng d©n vËn ®éng”, “¸n nghÞ quyÕt vÒ Céng s¶n thanh niªn vËn ®éng cña T.¦ toµn thÓ héi nghÞ”, ...

Víi nh÷ng v¨n kiÖn trªn, nhÊt lµ “LuËn c¬ng ch¸nh trÞ” cña §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng, Héi nghÞ x¸c ®Þnh cô thÓ, toµn diÖn h¬n vÒ mÆt lý luËn cho mèi quan hÖ gi÷a phong trµo çch m¹ng ViÖt Nam vµ phong trµo çch m¹ng Lµo.

ViÖt Nam, Lµo vµ Cao Miªn tuy lµ ba níc nhng ®Òu n»m trong mét xø, ®Òu bÞ thùc d©n Ph¸p thèng trÞ vµ ¸p bøc. Giai cÊp v« s¶n vµ nh©n d©n lao ®éng bÞ ¸p bøc trong ba n-íc muèn ®¸nh ®æ chñ nghÜa ®Õ quèc Ph¸p, giµnh l¹i ®éc lËp, ®¸nh ®æ chÕ ®é phong kiÕn ®Ó gi¶i phãng cho m×nh th× kh«ng thÓ ®Êu tranh riªng lÎ ®îc. ¸n nghÞ quyÕt cña Héi

2. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¶ng Toµn tËp, S®d, t.2, tr.112-113.

40


nghÞ viÕt: “v« s¶n An Nam, Cao Miªn vµ Lµo tuy tiÕng nãi, phong tôc vµ nßi gièng kh¸c nhau, nhng vÒ mÆt ch¸nh trÞ vµ kinh tÕ th× cÇn ph¶i liªn l¹c mËt thiÕt víi nhau”1.

KÎ thï chung cña phong trµo çch m¹ng ë ViÖt Nam, Lµo vµ Cao Miªn lµ “mét thÕ lùc tËp trung, thèng nhÊt”, do ®ã, §¶ng Céng s¶n, ®éi tiÒn phong cña giai cÊp c«ng nh©n vµ lµ tæ chøc dÉn ®êng cña tÊt c¶ quÇn chóng lµm çch m¹ng kh«ng thÓ chØ l·nh ®¹o riªng cho mét xø, mµ ph¶i lµ mét §¶ng Céng s¶n tËp trung lùc lîng giai cÊp cho toµn xø §«ng D¬ng. Trªn c¬ së ®ã, Héi nghÞ quyÕt nghÞ ®æi tªn §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam thµnh §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng.

Ph¹m vi l·nh ®¹o cña §¶ng më réng ra toµn §«ng D-¬ng, Héi nghÞ ®· x¸c lËp çc quan ®iÓm chÝnh trÞ, x¸c ®Þnh ®êng lèi vµ nh÷ng nhiÖm vô c¬ b¶n cho phong trµo çch m¹ng cña ba d©n téc ë §«ng D¬ng víi nh÷ng nÐt chÝnh yÕu nh sau:

- Çch m¹ng §«ng D¬ng trong lóc ®Çu “lµ mét cuéc çch m¹ng t s¶n d©n quyÒn”2 víi tÝnh chÊt thæ ®Þa vµ ph¶n ®Õ. Khi çch m¹ng t s¶n d©n quyÒn th¾ng lîi, díi sù l·nh ®¹o cña giai cÊp c«ng nh©n, sù gióp ®ì cña çch m¹ng thÕ giíi sÏ “bá qua thêi kú t bæn mµ tranh ®Êu th¼ng lªn con ®êng x· héi chñ nghÜa”2.

- VÊn ®Ò c¨n cèt cña çch m¹ng t s¶n d©n quyÒn lµ chèng ®Õ quèc vµ chèng phong kiÕn, hai mÆt ®ã quan hÖ chÆt chÏ víi nhau vµ t¸c ®éng tÝch cùc tíi nhau trong mét cuéc çch m¹ng.

1. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¶ng Toµn tËp, S®d, t.2, tr.111.

2, 2, 3. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¶ng Toµn tËp, S®d, t.2, tr.93, 94.

41


- NhiÖm vô quan träng hµng ®Çu cña cuéc çch m¹ng ë §«ng D¬ng lµ ®¸nh ®æ chñ nghÜa ®Õ quèc Ph¸p, phong kiÕn, ®Þa chñ, lËp chÝnh quyÒn X«viÕt c«ng n«ng, lÊy ®ã lµm “khÝ cô” thùc hiÖn çc quyÒn d©n chñ c¬ b¶n cho nh©n d©n lao ®éng b»ng çch tÞch thu hÕt ruéng ®Êt cña ®Þa chñ ngo¹i quèc vµ trong níc, giao cho trung n«ng vµ bÇn n«ng, quyÒn së h÷u ruéng ®Êt th× thuéc chÝnh phñ c«ng n«ng; sung c«ng nh÷ng s¶n nghiÖp lín cña t b¶n ngo¹i quèc, c«ng nh©n lao ®éng t¸m giê mét ngµy, c¶i thiÖn ®êi sèng cho thî thuyÒn vµ quÇn chóng lao khæ, v« s¶n cã ph¸p luËt b¶o hé quyÒn lîi; thõa nhËn quyÒn d©n téc tù quyÕt vµ quyÒn b×nh ®¼ng nam, n÷.

- Trong cuéc çch m¹ng t s¶n d©n quyÒn ë §«ng D¬ng, giai cÊp v« s¶n vµ giai cÊp n«ng d©n lµ hai ®éng lùc chÝnh, trong ®ã, giai cÊp c«ng nh©n võa lµ ®éng lùc chÝnh rÊt m¹nh cña çch m¹ng, võa lµ giai cÊp l·nh ®¹o n«ng d©n vµ çc tÇng líp nh©n d©n nghÌo khæ lµm çch m¹ng, “v« s¶n cã cÇm quyÒn l·nh ®¹o th× çch m¹ng míi th¾ng lîi ®îc”3.

- Muèn giµnh ®îc th¾ng lîi, çch m¹ng §«ng D¬ng ph¶i liªn hÖ mËt thiÕt víi çch m¹ng v« s¶n thÕ giíi, nhÊt lµ v« s¶n Ph¸p vµ çch m¹ng gi¶i phãng d©n téc ë çc níc thuéc ®Þa vµ b¸n thuéc ®Þa.

- Çch m¹ng §«ng D¬ng muèn giµnh ®îc th¾ng lîi “ph¶i cã mét §¶ng Céng s¶n cã mét ®êng lèi ch¸nh trÞ ®óng, cã kû luËt, tËp trung, mËt thiÕt liªn l¹c víi quÇn chóng, vµ tõng tr¶i tranh ®Êu mµ trëng thµnh. §¶ng lµ ®éi tiÒn phong cña v« s¶n giai cÊp lÊy chñ nghÜa Çc M¸c vµ Lªnin lµm gèc mµ ®¹i biÓu quyÒn lîi ch¸nh vµ l©u dµi, chung cho c¶ giai cÊp v« s¶n ë §«ng D¬ng, vµ l·nh ®¹o v« s¶n giai cÊp §«ng D¬ng ra tranh ®Êu ®Ó ®¹t ®îc môc ®Ých cuèi cïng cña v« s¶n lµ chñ

42


nghÜa céng s¶n”1. Muèn lµm trßn ®îc nhiÖm vô cña m×nh trong cuéc çch m¹ng t s¶n d©n quyÒn, §¶ng cÇn ph¶i dùa h¼n vµo lùc lîng quÇn chóng c«ng n«ng, tæ chøc ra nh÷ng ®oµn thÓ çch m¹ng nh c«ng héi, n«ng héi.

VÒ c«ng t¸c x©y dùng ®¶ng, c¨n cø vµo nguyªn t¾c tæ chøc cña chÝnh ®¶ng v« s¶n vµ t×nh h×nh §«ng D¬ng, Héi nghÞ th«ng qua §iÒu lÖ §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng. Theo §iÒu lÖ, toµn §¶ng sÏ x©y dùng tæ chøc ®Òu kh¾p ë §«ng D¬ng, h×nh thµnh n¨m xø bé do n¨m xø uû chØ ®¹o. Ba xø bé ë ViÖt Nam sÏ do ba xø uû B¾c Kú, Trung Kú, Nam Kú phô tr¸ch; Xø bé Ai Lao sÏ do Xø uû Ai Lao chØ ®¹o.

Héi nghÞ yªu cÇu çc cÊp bé ®¶ng ph¶i qu¸n triÖt NghÞ quyÕt cña §¶ng vµ Quèc tÕ Céng s¶n ®Ó n©ng cao tr×nh ®é chÝnh trÞ cho ®¶ng viªn, thùc hiÖn nhiÖm vô theo ®óng ®êng lèi çch m¹ng cña §¶ng; ph©n c«ng ®¶ng viªn vÒ çc nhµ m¸y, ®ån ®iÒn, hÇm má... ®Ó tËp hîp, l·nh ®¹o quÇn chóng; chó träng x©y dùng chi bé ë n«ng th«n, quan t©m båi dìng çn bé n÷; thµnh lËp hÖ thèng tæ chøc ®¶ng cÊp xø theo ®iÒu lÖ míi cña §¶ng; çc cÊp bé ®¶ng liªn hÖ chÆt chÏ víi Trung ¬ng §¶ng trong mäi ho¹t ®éng. Quan hÖ mËt thiÕt víi çc ®¶ng céng s¶n trªn thÕ giíi (nh §¶ng Céng s¶n Ph¸p, Trung Quèc...), víi Quèc tÕ Céng s¶n. Lùa chän nh÷ng quÇn chóng gi¸c ngé giai cÊp vµ h¨ng h¸i ®Êu tranh ®Ó kÕt n¹p vµo §¶ng.

VÒ c«ng t¸c quÇn chóng, Héi nghÞ th¶o luËn vµ th«ng qua çc nghÞ quyÕt vÒ vËn ®éng c«ng nh©n, n«ng d©n, thanh niªn céng s¶n, phô n÷..., çc §iÒu lÖ C«ng héi, Tæng C«ng héi §«ng D¬ng, N«ng héi lµng, Ban ChÊp hµnh n«ng


43


héi x·, Tæng N«ng héi §«ng D¬ng, Phô n÷ liªn hiÖp héi, Héi Cøu tÕ ®á, Héi ®ång minh ph¶n ®Õ... Héi nghÞ chØ râ §¶ng ph¶i t¨ng cêng vËn ®éng c«ng nh©n, l·nh ®¹o c«ng nh©n ®Êu tranh; tæ chøc c«ng héi trong çc nhµ m¸y, ®ån ®iÒn, hÇm má..., tæ chøc ®éi tù vÖ c«ng nh©n; c«ng héi ph¶i tæ chøc cã hÖ thèng theo quy t¾c Quèc tÕ C«ng héi ®á; chuÈn bÞ lËp Tæng C«ng héi §«ng D¬ng; më réng phong trµo ®Êu tranh cña n«ng d©n, tæ chøc ®éi tù vÖ n«ng d©n, chØnh ®èn hÖ thèng tæ chøc n«ng héi theo ®iÒu lÖ míi, chuÈn bÞ lËp Tæng N«ng héi §«ng D¬ng; ph©n c«ng çc ®ång chÝ phô tr¸ch Héi ®ång minh ph¶n ®Õ, Héi Cøu tÕ vµ Thanh niªn céng s¶n §oµn; lËp Bé qu©n sù cña §¶ng...

Héi nghÞ ®· th«ng qua §iÒu lÖ Tæng C«ng héi §«ng D-¬ng, §iÒu lÖ Tæng N«ng héi §«ng D¬ng, §iÒu lÖ Phô n÷ liªn hiÖp héi, ¸n nghÞ quyÕt vÒ Céng s¶n thanh niªn vËn ®éng, §iÒu lÖ Héi Cøu tÕ ®á,... Theo ®ã, cïng víi çc xø kh¸c ë §«ng D¬ng, Xø bé Ai Lao sÏ tæ chøc ra Tæng C«ng héi Ai Lao, Tæng N«ng héi Ai Lao, Ban Xø chÊp uû Phô n÷ HiÖp héi Ai Lao, Uû héi Thanh niªn céng s¶n §oµn Ai Lao, Ph©n héi Cøu tÕ ®á Ai Lao.

Héi nghÞ th«ng qua §iÒu lÖ cña §¹i ®ång minh ph¶n ®èi ®Õ quèc chñ nghÜa vµ mu d©n téc ®éc lËp - Ph©n bé §«ng D¬ng (gäi t¾t lµ §ång minh ph¶n ®Õ. §¶ng bé Ai Lao sÏ tæ chøc mét Ph©n héi §ång minh ph¶n ®Õ xø.

Víi nh÷ng chñ tr¬ng vµ c«ng t¸c ®Ò ra trªn ®©y, Héi nghÞ ®· qu¸n triÖt vµ vËn dông quan ®iÓm “çch m¹ng lµ sù nghiÖp cña quÇn chóng” cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin vµo thùc tiÔn §«ng D¬ng, lµm cho çc tÇng líp nh©n nh©n cña hai d©n téc ViÖt Nam vµ Lµo s¸t çnh bªn nhau ®Êu tranh

44


díi ngän cê l·nh ®¹o cña §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng. Héi nghÞ x¸c lËp con ®êng ph¸t triÓn cña çch m¹ng

§«ng D¬ng khi cha cã t×nh thÕ çch m¹ng th× l·nh ®¹o nh©n d©n ®Êu tranh ®ßi quyÒn lîi h»ng ngµy ®Ó tËp hîp d©n chóng theo çch m¹ng. Khi cã t×nh thÕ çch m¹ng, §¶ng ph¶i l·nh ®¹o quÇn chóng vò trang næi dËy khëi nghÜa giµnh chÝnh quyÒn.

Héi nghÞ ®Ò ra nhiÖm vô cÇn kÝp cña §¶ng lµ më réng phong trµo ®Êu tranh kh¾p §«ng D¬ng nh»m lµm cho phong trµo ®Êu tranh çch m¹ng ngµy cµng s©u réng; ®Êu tranh chèng khñng bè tr¾ng, chèng su, thuÕ vµ ®Þa t«; chèng çc chÝnh s¸ch lõa bÞp cña ®Õ quèc Ph¸p; chèng nh÷ng xu híng b¹o ®éng non vµ manh ®éng. §¶ng ph¶i tËp hîp ®«ng ®¶o lùc lîng çc tÇng líp nh©n d©n ®Êu tranh giµnh th¾ng lîi.

Héi nghÞ cö ra Trung ¬ng §¶ng Céng s¶n chÝnh thøc gåm b¶y ®ång chÝ, ®ång chÝ TrÇn Phó ®îc bÇu lµm Tæng BÝ th cña §¶ng.

Víi viÖc th¶o luËn vµ th«ng qua LuËn c¬ng chÝnh trÞ - c-¬ng lÜnh x¸c ®Þnh çc nguyªn t¾c, çc ph¬ng híng chÝnh trÞ vµ ®êng lèi çch m¹ng, ¸n nghÞ quyÕt vÒ t×nh h×nh hiÖn t¹i ë §«ng D¬ng vµ nhiÖm vô cÇn kÝp cña §¶ng cïng çc v¨n kiÖn quan träng kh¸c, Héi nghÞ Trung ¬ng §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng th¸ng 10 n¨m 1930 ®· ho¹ch ®Þnh nh÷ng vÊn ®Ò c¨n b¶n vµ cèt lâi cña çch m¹ng §«ng D¬ng; ®Æt phong trµo çch m¹ng ViÖt Nam vµ phong trµo çch m¹ng Lµo díi sù l·nh ®¹o cña §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng.

Sau Héi nghÞ, Trung ¬ng §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng ra Th«ng ço chØ ®¹o tæ chøc ®¶ng trong çc xø B¾c Kú,

45


Trung Kú, Nam Kú, Ai Lao, Cao Miªn tiÕn hµnh héi nghÞ, cö ra çc xø uû ®Ó l·nh ®¹o phong trµo. Ngµy 19 th¸ng 12 n¨m 1930, Ban Thêng vô Trung ¬ng tiÕp tôc göi th cho çc cÊp bé ®¶ng kªu gäi: “NhiÖm vô ch¸nh cña chóng ta b©y giê lµ ph¶i khuÕch tr¬ng phong trµo çch m¹ng kÞch liÖt chèng l¹i víi khñng bè tr¾ng ®Ó lµm cho çch m¹ng mau thµnh c«ng”1.

Nh÷ng chØ ®¹o trªn cña Trung ¬ng gióp cho çc cÊp bé, ®¶ng viªn ë ViÖt Nam vµ Lµo tu©n thñ nghiªm tóc chñ tr-¬ng cña Trung ¬ng §¶ng vÒ viÖc ®æi tªn §¶ng, nhËn thøc râ tr¸ch nhiÖm trong viÖc t¨ng cêng ®oµn kÕt thèng nhÊt, gióp ®ì nhau trong néi bé §¶ng, còng nh trong phèi hîp l·nh ®¹o phong trµo ®Êu tranh cña nh©n d©n ViÖt Nam vµ nh©n d©n Lµo.

Trong suèt qu¸ tr×nh l·nh ®¹o phong trµo çch m¹ng, §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng cßn bæ sung vµ ®Ò ra nh÷ng chØ ®¹o cô thÓ ®èi víi çc cÊp bé ®¶ng vµ phong trµo çch m¹ng §«ng D¬ng, còng nh t¨ng cêng quan hÖ mËt thiÕt, n-¬ng tùa lÉn nhau cña hai d©n téc ViÖt Nam vµ Lµo trªn tiÕn tr×nh ®Êu tranh giµnh tù do, ®éc lËp cho mçi níc.

3. Nh©n d©n Lµo cïng ViÖt kiÒu ®Êu tranh chèng chÕ ®é thuéc ®Þa, phèi hîp vµ ñng hé çch m¹ng ViÖt Nam (1930 - 1939)

a) X©y dùng vµ kh«i phôc phong trµo çch m¹ng, ñng hé phong trµo çch m¹ng ViÖt Nam (1930 - 1935)

Sau khi §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam ®æi tªn thµnh §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng, chi héi ViÖt Nam Çch m¹ng Thanh


46


niªn ë Viªng Ch¨n, çc chi bé §¶ng T©n ViÖt ë Thµ KhÑc, Xav¼nnakhÖt, P¹c Xª lÇn lît chuyÓn ®æi thµnh chi bé §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng. Còng trong thêi gian nµy, TØnh ñy Qu¶ng TrÞ tiÕn hµnh b¾t mèi, x©y dùng mét sè chi bé ®¶ng trong ViÖt kiÒu ë ®Þa bµn Trung Lµo; ®êng d©y liªn l¹c gi÷a çc chi bé ®¶ng ë ®©y víi TØnh ñy Qu¶ng TrÞ ®îc thiÕt lËp1. Sù ra ®êi cña çc chi bé ®¶ng trªn thÓ hiÖn sù ph¸t triÓn cña phong trµo ®Êu tranh cña c«ng nh©n vµ nh©n d©n lao ®éng Lµo còng nh vai trß rÊt lín cña ViÖt kiÒu.

Bªn c¹nh ®ã, çc tæ chøc quÇn chóng nh Liªn minh chèng chñ nghÜa ®Õ quèc, Tæ chøc thanh niªn, Héi Ch÷ thËp ®á, Héi Phô n÷, Héi Cøu tÕ, Héi Bãng ®¸..., b¾t ®Çu ®îc g©y dùng vµ ph¸t triÓn trong çc ®« thÞ ë Lµo. Qu¸n triÖt NghÞ quyÕt Héi nghÞ Trung ¬ng §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng, th¸ng 3 n¨m 1931, vÒ viÖc thµnh lËp C«ng héi vËn t¶i Lµo, tæ chøc c«ng héi b¾t ®Çu thµnh lËp ë Viªng Ch¨n.

Díi sù l·nh ®¹o cña çc chi bé ®¶ng, sù vËn ®éng cña çc ®oµn thÓ quÇn chóng, nh÷ng ho¹t ®éng chèng Ph¸p cã tÝnh chÊt lÎ tÎ trong ph¹m vi bé téc, bé l¹c, mang tÝnh chÊt ®Þa ph¬ng vµ tù ph¸t ë Lµo dÇn dÇn chuyÓn lªn mang tÝnh tæ chøc, hoµ nhÞp víi phong trµo ®Êu tranh cña ba níc §«ng D¬ng. Nh÷ng ho¹t ®éng yªu níc vµ çch m¹ng ë ViÖt Nam vµ Lµo cã sù phèi hîp vµ ngµy cµng g¾n kÕt chÆt chÏ, bæ sung, hç trî nhau.

Tõ gi÷a n¨m 1930, phong trµo ®Êu tranh cña nh©n d©n

1. Xem Ban ChÊp hµnh §¶ng bé tØnh Qu¶ng TrÞ: LÞch sö §¶ng bé Qu¶ng TrÞ, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 1996, tr.77-78 vµ SØng Thoong SØngh¶p¨nnha: Sù gióp ®ì cña ViÖt Nam ®èi víi cuéc kh¸ng chiÕn cña nh©n d©n Lµo (1945-1954), LuËn ¸n Phã tiÕn sÜ lÞch sö Th viÖn Quèc gia, Hµ Néi, 1991, ký hiÖu L-3587.

47


ViÖt Nam bïng lan trong c¶ níc, diÔn ra m¹nh mÏ ë Trung Kú, nhÊt lµ ë NghÖ An, Hµ TÜnh. Khi cuéc næi dËy cña nh©n d©n NghÖ An diÔn ra, tuy kh«ng ®ång ý víi chñ tr¬ng “b¹o ®éng ®Þa ph¬ng, b¹o ®éng non, sím” mang tÝnh chÊt “manh ®éng” cña çc cÊp uû ®¶ng ë Trung Kú, song tríc sù ®¸nh ph¸, khñng bè d· man cña kÎ thï, Trung ¬ng §¶ng ra th«ng ço cho çc cÊp bé ®¶ng trong toµn xø “hÕt søc bªnh vùc NghÖ An ®á, më réng phong trµo thÞ uy biÓu t×nh ph¶n kh¸ng l¹i thñ ®o¹n gian ¸c cña ®Õ quèc chñ nghÜa”1. TiÕp ®ã, Trung ¬ng l©m thêi ra lêi kªu gäi thî thuyÒn, d©n cµy, binh lÝnh liªn hiÖp ®Êu tranh b¶o vÖ c«ng n«ng NghÖ An víi khÈu hiÖu “Kh«ng ®îc ®éng tíi c«ng n«ng NghÖ An”2.

Do sù cËn kÒ vÒ mÆt ®Þa lý, phong trµo ®Êu tranh cña nh©n d©n ViÖt Nam, nhÊt lµ ë Trung Kú, ®· nhanh chãng t¸c ®éng vµ ¶nh hëng ®Õn phong trµo ®Êu tranh cña nh©n d©n çc d©n téc Lµo.

Hëng øng lêi kªu gäi cña Trung ¬ng §¶ng, do sù th«i thóc cña phong trµo ®Êu tranh ë NghÖ - TÜnh, cïng víi sù ph¸t triÓn cña phong trµo çch m¹ng vµ tæ chøc ®¶ng ë çc ®Þa ph¬ng ViÖt Nam, çc chi bé ®¶ng vµ ®oµn thÓ quÇn chóng ë Lµo ®· tiÕn hµnh mét sè cuéc ®Êu tranh víi nh÷ng h×nh thøc tõ c«ng khai, hîp ph¸p ®Õn b¸n c«ng khai, b¸n hîp ph¸p. Th¸ng 12 n¨m 1930, c«ng nh©n bÕn tµu Viªng Ch¨n, c«ng nh©n má Bß NÌng, Ph«n TÞu (tØnh Kh¨m Muén) ®Êu tranh ®ßi t¨ng l¬ng, gi¶m giê lµm vµ ph¶n ®èi chñ má sa th¶i c«ng nh©n. Còng trong thêi gian cuèi n¨m 1930, chÞ em bu«n b¸n nhá ë chî Viªng Ch¨n tiÕn hµnh b·i thÞ, ®ßi gi¶m thuÕ vµ chèng chÝnh s¸ch ngîc ®·i cña nhµ cÇm quyÒn.

§Æc biÖt, tríc t×nh h×nh cao trµo ®Êu tranh cña nh©n 1, 2. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¶ng Toµn tËp, S®d,

t.2, tr.56, 59.

48


d©n ViÖt Nam, nhÊt lµ ë Trung Kú, bÞ thùc d©n Ph¸p vµ tay sai d×m trong m¸u, mÆc dï bÞ bé m¸y cai trÞ hµ kh¾c cña Ph¸p k×m kÑp, m¹ng líi mËt vô, c¶nh s¸t, chØ ®iÓm ngµy ®ªm lïng sôc, b¾t bí, khñng bè, nhng phong trµo ®Êu tranh cña c«ng nh©n vµ nh©n d©n lao ®éng Lµo vÉn liªn tiÕp næ ra trong çc th¸ng 4 vµ 5 n¨m 1931. Nh©n kû niÖm ngµy Quèc tÕ Lao ®éng (ngµy 1 th¸ng 5), c«ng nh©n Lµo lµm ®-êng L¾c Xao ®Êu tranh, ®×nh c«ng, ®ßi t¨ng l¬ng vµ ñng hé phong trµo X«viÕt NghÖ - TÜnh (ViÖt Nam). Çc tæ chøc çch m¹ng ë Viªng Ch¨n, ë çc ®« thÞ gÇn trôc giao th«ng quèc lé 13 ven s«ng Mª C«ng ®· r¶i truyÒn ®¬n, treo cê ®á bóa liÒm hëng øng cuéc ®Êu tranh1.

Víi nh÷ng hµnh ®éng ngµy cµng m¹nh mÏ, phong trµo ®Êu tranh ë ViÖt Nam vµ Lµo ®· g©y tiÕng vang lín trªn tr-êng quèc tÕ, giµnh ®îc sù ñng hé to lín cña phong trµo céng s¶n vµ c«ng nh©n quèc tÕ. Tríc sù trëng thµnh cña giai cÊp c«ng nh©n, tríc søc ®Êu tranh çch m¹ng cña nh©n d©n §«ng D¬ng, nhÊt lµ cña nh©n d©n ViÖt Nam vµ nh©n d©n Lµo, Héi nghÞ Quèc tÕ Céng s¶n th¸ng 4 n¨m 1931 ra NghÞ quyÕt c«ng nhËn §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng lµ “chi bé ®éc lËp thuéc Quèc tÕ Céng s¶n”2. §©y lµ ®iÒu kiÖn quan träng ®Ó Quèc tÕ Céng s¶n t¨ng cêng chØ ®¹o, gióp ®ì §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng c¶ trªn ph¬ng diÖn x©y dùng vµ thùc hiÖn ®êng lèi chiÕn lîc, s¸ch lîc; x©y dùng vµ ph¸t triÓn hÖ thèng tæ chøc, çc c¬ quan l·nh ®¹o cña §¶ng. Phong trµo céng s¶n vµ c«ng nh©n quèc tÕ, çc lùc lîng tiÕn bé trªn thÕ

1. Tham kh¶o NguyÔn Hïng Phi - Bua XØ Chal¬nxóc: LÞch sö Lµo hiÖn ®¹i, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, t.I, tr.67.

2. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¶ng Toµn tËp, S®d, t.3, tr.309. §¹i héi lÇn thø VII Quèc tÕ Céng s¶n (1935) ®· chÝnh thøc c«ng nhËn §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng lµ chi bé trùc thuéc Quèc tÕ Céng s¶n.

49


giíi, nhÊt lµ ë Ph¸p, diÔn ra m¹nh mÏ, ph¶n ®èi chÝnh s¸ch khñng bè tr¾ng cña chÝnh quyÒn thùc d©n ®èi víi çch m¹ng §«ng D¬ng. §ã lµ niÒm cæ vò lín lao cho nh©n d©n ViÖt Nam vµ nh©n d©n Lµo.

Ho¶ng sî tríc sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña phong trµo ®Êu tranh cña nh©n d©n §«ng D¬ng, nhÊt lµ phong trµo X«viÕt NghÖ - TÜnh, thùc d©n Ph¸p vµ chÝnh quyÒn thuéc ®Þa §«ng D¬ng ®· c©u kÕt víi çc thÕ lùc ph¶n ®éng quèc tÕ vµ trong khu vùc ®µn ¸p çch m¹ng hai níc ViÖt Nam vµ Lµo.

Tríc søc khñng bè vµ ®¸nh ph¸ ¸c liÖt cña ®èi ph¬ng, phong trµo çch m¹ng ë ViÖt Nam vµ Lµo chÞu nhiÒu tæn thÊt. Trong hai n¨m 1930 - 1931, toµn §«ng D¬ng cã tíi h¬n 15.000 chiÕn sÜ çch m¹ng bÞ tï ®µy1. Trong thêi gian s¸u th¸ng cuèi n¨m 1931 vµ c¶ n¨m 1932, trong çc nhµ tï ë §«ng D¬ng cã gÇn 16.000 tï chÝnh trÞ2. Trong ba n¨m 1931 - 1933, cã tíi 164 b¶n ¸n tö h×nh, trong ®ã cã 88 b¶n ¸n ®· ®îc thi hµnh3, nh÷ng ngêi bÞ kÕt ¸n chñ yÕu lµ çc chiÕn sÜ yªu níc vµ çch m¹ng.

HÖ thèng tæ chøc §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng bÞ ph¸ vì. Tæng BÝ th TrÇn Phó bÞ b¾t vµo th¸ng 4 n¨m 1931 ë Sµi Gßn vµ hy sinh ngµy 6 th¸ng 9 n¨m 1931. Ngµy 1 th¸ng 6 n¨m 1931, ®ång chÝ NguyÔn ¸i Quèc bÞ b¾t ë Hång C«ng. NhiÒu çn bé chñ chèt cña §¶ng bÞ b¾t. Ban Trung ¬ng §¶ng kh«ng cßn.

1. Hång ThÕ C«ng: Lîc sö phong trµo céng s¶n §«ng D¬ng, 1933, B¶n dÞch, lu t¹i ViÖn LÞch sö §¶ng.

2. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¶ng Toµn tËp, S®d, t.5 , tr.371.


50


T¹i Lµo, ngµy 19 th¸ng 4 n¨m 1931, çc chi bé ®¶ng ë Xav¼nnakhÖt, P¹c Xª, Thµ KhÑc bÞ ®Þch ph¸t hiÖn. H¬n 10 ®¶ng viªn bÞ b¾t. Mét sè ®¶ng viªn ngêi ViÖt Nam ho¹t ®éng t¹i çc ®« thÞ ë Lµo lÇn lît bÞ ®Þch b¾t hoÆc bÞ trôc xuÊt vÒ níc. Riªng chi bé ë má thiÕc (Thµ KhÑc) vµ ë Viªng Ch¨n kh«ng bÞ lé, song mÊt liªn l¹c víi Trung ¬ng. Còng nh çc ®Þa ph¬ng ë ViÖt Nam, phong trµo çch m¹ng ë Lµo gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n vµ t¹m thêi l¾ng xuèng1.

Cuèi n¨m 1931, trong hoµn c¶nh bÞ ®Þch khñng bè, ba ®ång chÝ trong Ban Thêng vô TØnh uû Hµ TÜnh lµ Lª Léc (tøc HiÒn), TrÇn Xu (tøc Thµnh), Bïi Kh¬ng (tøc LiÔu H¸n, tøc Kh¬ng) cïng mét sè ®¶ng viªn cña §¶ng bé Hµ TÜnh, çn bé cña Xø uû Trung Kú l¸nh sang Xiªm b¾t liªn l¹c víi çc c¬ së çch m¹ng cña ngêi ViÖt ë Xiªm vµ §¶ng Céng s¶n Xiªm ®Ó ho¹t ®éng. Th¸ng 2 n¨m 1932, ®îc sù gióp ®ì cña §¶ng Céng s¶n Xiªm, çc ®ång chÝ ®· thµnh lËp Ban ChÊp uû Trung -¬ng l©m thêi §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng. Sau mét thêi gian ng¾n, çc ®ång chÝ nhËn thÊy Ban ChÊp uû Trung ¬ng kh«ng thÓ tån t¹i ë ngoµi níc, nªn ®· tæ chøc l¹i thµnh C¬ quan §«ng D¬ng viÖn trî bé n»m díi sù l·nh ®¹o cña §¶ng Céng s¶n Xiªm2. C¬ quan §«ng D¬ng viÖn trî bé ®Æt trô së t¹i U®on (Xiªm).

C¬ quan §«ng D¬ng viÖn trî bé chñ tr¬ng ®a ngêi tõ

1. Trong tµi liÖu “T×nh h×nh hiÖn nay cña §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng vµ çc nhiÖm vô tríc m¾t” viÕt th¸ng 10 n¨m 1931, Quèc tÕ Céng s¶n nhËn ®Þnh: “ë B¾c Kú, Cao Miªn vµ Lµo chóng ta cã mét phong trµo rÊt yÕu thËm chÝ hÇu nh kh«ng cã g×” (§¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¶ng Toµn tËp, S®d, t.3, tr.405).

2. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¶ng Toµn tËp, S®d, t.4, tr.182; t.5, tr.397, 400.

51


trong xø sang Xiªm huÊn luyÖn råi cö vÒ xø ho¹t ®éng; kÕt n¹p nh÷ng phÇn tö tiªn tiÕn vµo §¶ng Céng s¶n1; ®Ò nghÞ Trung ¬ng §¶ng Céng s¶n Xiªm gióp ®ì b¾t liªn l¹c víi Quèc tÕ Céng s¶n.

Trong nh÷ng n¨m 1932 - 1933, C¬ quan §«ng D¬ng viÖn trî bé thùc hiÖn çc c«ng t¸c b¶o vÖ, nu«i dìng çn bé vµ gióp ®ì ngêi ViÖt Nam sang l¸nh n¹n, liªn tiÕp cö nhiÒu çn bé vÒ níc ch¾p nèi l¹i c¬ së, g©y dùng l¹i phong trµo. Díi sù gióp ®ì cña C¬ quan §«ng D¬ng viÖn trî bé, nhiÒu líp huÊn luyÖn vÒ t×nh h×nh, nhiÖm vô, vÒ c«ng t¸c x©y dùng ®¶ng, x©y dùng ®oµn thÓ quÇn chóng, vÒ h×nh thøc tæ chøc vµ ph¬ng thøc l·nh ®¹o ®Êu tranh ®îc më ë Nakhon Ph¹n«m, Noáng Khai (§«ng B¾c Xiªm) cho çc ®¶ng viªn vµ quÇn chóng cèt çn ë Lµo2. T¹i nh÷ng líp huÊn luyÖn nµy, çc ®ång chÝ Lµo ®îc nghiªn cøu “LuËn c¬ng ch¸nh trÞ” cña §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng, §iÒu lÖ çc tæ chøc quÇn chóng; çc tµi liÖu: “Nh©n lo¹i tiÕn ho¸ sö”, “NhËt ký ch×m tµu” (do NguyÔn ¸i Quèc viÕt), “Çch m¹ng nhËp m«n”, “G¬ng Nga”3.

1. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¶ng Toµn tËp, S®d, 2002, t.5, tr.401. C¬ quan §«ng D¬ng viÖn trî bé x¸c ®Þnh çc nhiÖm vô sau ®©y: xÕp ®Æt chç ¨n, ë ®Ó æn ®Þnh ®êi sèng, båi dìng søc kháe, b¶o ®¶m bÝ mËt vµ an toµn cho çc ®¶ng viªn ë trong níc võa sang; më líp båi dìng cho çc ®ång chÝ kÐm lý luËn vµ cha cã kinh nghiÖm c«ng t¸c n¾m v÷ng lý luËn vµ ph¬ng ph¸p çch m¹ng ®Ó ho¹t ®éng cã hiÖu qu¶; t¹o mäi ®iÒu kiÖn cho çc ®ång chÝ vÒ níc cµng sím cµng tèt ®Ó kh«i phôc vµ x©y dùng l¹i c¬ së (Xem Lª M¹nh Trinh: Cuéc sèng chung vµ riªng cña cuéc ®êi t«i 50 n¨m ®Çu thÕ kû XX).

2. Ban ChØ ®¹o nghiªn cøu lý luËn vµ thùc tiÔn Trung ¬ng §¶ng Nh©n d©n çch m¹ng Lµo: LÞch sö §¶ng Nh©n d©n çch m¹ng Lµo (tãm lîc), Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 2005, tr.23.

3. Xem Lª M¹nh Trinh: Cuéc sèng chung vµ riªng cña cuéc ®êi

52


C¬ quan §«ng D¬ng viÖn trî bé cßn s¸ng t¸c çc bµi h¸t çch m¹ng theo lèi ¶ ®µo, XÈm xoan, Sa m¹c... ®Ó phæ biÕn trong ViÖt kiÒu ë Lµo; tiÕn hµnh r¶i truyÒn ®¬n, treo cê ë Lµo; ®Æt çc nh©n mèi ë Lµo ®Ó gióp ®ì nh÷ng ngêi ho¹t ®éng çch m¹ng ë ViÖt Nam míi sang vµ chän läc ®a hä sang Xiªm huÊn luyÖn1. §Çu n¨m 1934, qua Ban Trung ¬ng ChÊp uû §¶ng Céng s¶n Xiªm, C¬ quan §«ng D¬ng viÖn trî bé b¾t liªn l¹c víi Ban ChØ huy ë ngoµi §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng. Ho¹t ®éng cña C¬ quan §«ng D¬ng viÖn trî bé gãp phÇn kh«i phôc tæ chøc ®¶ng vµ phong trµo çch m¹ng ë çc tØnh NghÖ An, Hµ TÜnh, Qu¶ng B×nh vµ ë Lµo.

Bªn c¹nh C¬ quan §«ng D¬ng viÖn trî bé, Xø uû Nam Kú sau khi ®îc lËp l¹i còng rÊt quan t©m ®Õn c«ng t¸c g©y dùng tæ chøc ®¶ng vµ ph¸t triÓn phong trµo çch m¹ng Lµo. Trong Th«ng ço cho çc ®ång chÝ, ngµy 4 th¸ng 7 n¨m 1933, Xø uû Nam Kú nªu râ: “¶nh hëng cña §¶ng ®· ®©m s©u lan réng tíi Cao Miªn vµ Ai Lao”2. Th¸ng 8 n¨m 1933, Xø uû Nam Kú më héi nghÞ bµn vÒ c«ng t¸c ph¸t triÓn phong trµo çch m¹ng trong xø. Tríc t×nh h×nh Trung ¬ng §¶ng cha ®îc lËp l¹i, Xø uû Nam Kú chñ tr¬ng: “Xø uû ph¶i t×m mèi liªn l¹c víi Cao Miªn, Trung Kú, B¾c Kú, Ai Lao ®Æng hîp nhÊt çc xø bé, tæ chøc (l¹i) Trung ¬ng cña §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng”2.

§îc sù gióp ®ì cña C¬ quan §«ng D¬ng viÖn trî bé, ®Õn

t«i 50 n¨m ®Çu thÕ kû XX.1. Xem Lª M¹nh Trinh: Cuéc sèng chung vµ riªng cña cuéc ®êi

t«i 50 n¨m ®Çu thÕ kû XX vµ NguyÔn ChÝnh Giao: Nhí l¹i qu·ng ®êi 50 n¨m ho¹t ®éng çch m¹ng (1929 - 1979).

2. 2. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¶ng Toµn tËp, S®d, t.4, tr.103, 118.

53


n¨m 1933, ë Lµo cã mét sè ®¶ng viªn ngêi ViÖt ho¹t ®éng3; phong trµo ®Êu tranh çch m¹ng ë Lµo ®· dÇn dÇn ®îc nhen nhãm vµ ph¸t triÓn.

N¨m 1933, díi sù l·nh ®¹o cña çc ®¶ng viªn, chÞ em bu«n b¸n nhá ë chî Viªng Ch¨n b·i thÞ ®ßi gi¶m thuÕ vµ ph¶n ®èi sù ngîc ®·i cña nhµ chøc tr¸ch ®èi víi nh÷ng ngêi bu«n b¸n nhá ë chî. Th¸ng 11 n¨m 1933, Chi bé §oµn Thanh niªn céng s¶n Trêng TiÓu häc Ph¸p - ViÖt ë Viªng Ch¨n l·nh ®¹o 50 häc sinh líp nhÊt ®Õn v¨n phßng ®èc häc ngêi Ph¸p ®Êu tranh ph¶n ®èi viÖc nhµ trêng ®uæi mét sè häc sinh. KÕt qu¶ viªn ®èc häc ph¶i nhËn l¹i sè häc sinh trªn.

Bíc vµo n¨m 1934, phong trµo ®Êu tranh cña nh©n d©n Lµo cã bíc ph¸t triÓn míi. §Çu n¨m 1934, c«ng nh©n má Ph«n TÞu tiÕn hµnh ba cuéc b·i c«ng. Ngµy 2 th¸ng 5 n¨m 1934, 60 c«ng nh©n (®¹i ®a sè lµ ngêi Lµo) cña Trêng Kü nghÖ thùc hµnh Viªng Ch¨n tiÕn hµnh b·i c«ng, tuÇn hµnh b»ng xe ®¹p chèng gi¶m tiÒn c«ng. Tuy kh«ng ®¹t ®îc kÕt qu¶, song cuéc ®Êu tranh ®· g©y tiÕng vang lín ë Viªng Ch¨n1. Ngµy 22 th¸ng 6 n¨m 1934, 40 ngêi lµm nghÒ kÐo xe bß tiÕn hµnh b·i c«ng ®ßi t¨ng tiÒn l¬ng th¾ng lîi. Çc cuéc ®Êu tranh cña c«ng nh©n Xëng dÖt Kapph¹ ë Viªng Ch¨n, c«ng nh©n lµm ®êng 13, ®êng 9, c«ng nh©n vËn t¶i thuû chèng sa th¶i thî, chèng cóp l¬ng næ ra liªn tiÕp. NghÞ quyÕt §¹i héi

3. Theo B¸o ço cña H¶i An (Lª Hång Phong) göi Quèc tÕ Céng s¶n ngµy 15 th¸ng 1 n¨m 1935 th× vµo n¨m 1933 ë Lµo cã kho¶ng 5, 6 ®¶ng viªn (§¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¶ng Toµn tËp, S®d, t.5, tr.398).

1. Theo B¸o ço cña Lª Hång Phong göi Quèc tÕ Céng s¶n (1935) th× n¨m 1934, häc sinh ngêi An Nam vµ ngêi Lµo ë Trêng D¹y nghÒ Viªng Ch¨n tæ chøc nhiÒu cuéc b·i khãa (§¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¶ng Toµn tËp, S®d, t.5, tr.293).

54


lÇn thø nhÊt cña §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng (th¸ng 3 n¨m 1935) viÕt: “V« s¶n kü nghÖ Lµo (...) ®· biÕt nhiÒu phen b·i c«ng bªnh vùc quyÒn lîi thiÕt thùc h»ng ngµy cña m×nh”1.

TiÕp nèi çc cuéc ®Êu tranh trong n¨m 1933, ngµy 3 th¸ng 6 n¨m 1934, çc th¬ng nh©n ë Viªng Ch¨n tæ chøc b·i thÞ chèng t¨ng thuÕ thµnh c«ng2.

Bªn c¹nh çc cuéc ®Êu tranh cña c«ng nh©n, tiÓu th¬ng, n¨m 1934, n«ng d©n trong nhiÒu tØnh cña Lµo ®· tiÕn hµnh ®Êu tranh chèng su; ®ßi chÝnh quyÒn thuéc ®Þa ë Lµo thu thuÕ b»ng ®ång b¹c cò vµ ®ång b¹c míi. §iÒu ®Æc biÖt lµ, tuy cßn nhiÒu h¹n chÕ, nh cha l«i kÐo ®îc ®«ng ®¶o n«ng d©n, nhÊt lµ thanh niªn, phô n÷ tham gia..., song çc cuéc ®Êu tranh cña n«ng d©n Lµo trªn thùc tÕ ®· “®ång liªn hîp víi n«ng d©n ViÖt Nam chèng kÎ thï chung, cè trõ diÖt lßng ¸c c¶m cña ®Õ quèc”3; ®ång thêi, gãp phÇn thóc ®Èy çc tæ chøc ®¶ng trong xø ®Èy m¹nh c«ng t¸c vËn ®éng n«ng d©n.

NhËn xÐt vÒ phong trµo ®Êu tranh ë Lµo, trong b¸o ço göi Quèc tÕ Céng s¶n ngµy 20 th¸ng 12 n¨m 1934, Ban ChØ huy ë ngoµi viÕt: “Çc ®ång chÝ ë Ai Lao tÝnh chiÕn ®Êu


2. NghÞ quyÕt §¹i héi lÇn thø I §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng (th¸ng 3 n¨m 1935) nhËn ®Þnh: “§Þa vÞ chØ ®¹o cña §¶ng Céng s¶n trong cuéc phô n÷ vËn ®éng kh«ng ph¶i lµ nhá, nhê cã §¶ng kh«n khÐo chØ ®¹o chÞ em lao ®éng mµ nhiÒu n¬i hä ®îc hoµn toµn th¾ng lîi, hoÆc th¾ng lîi tõng phÇn nh ë Viªng Ch¨n, Bµ §iÓm” (§¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¶ng Toµn tËp, S®d, t.5, tr.66).

3, 3. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¶ng Toµn tËp, S®d, t.5, tr.49, 16-18.

55


cao”, “§¶ng ®· biÕt l«i cuèn nh÷ng ngêi Lµo (...) vµo phong trµo”1. NghÞ quyÕt §¹i héi lÇn thø nhÊt §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng diÔn ra t¹i Ma Cao tõ ngµy 27 ®Õn 31 th¸ng 3 n¨m 1935 còng nhËn xÐt: “Trong kho¶ng hai n¨m sau nµy [1933-1934 - BBS] c«ng nh©n vËn ®éng ph¸t triÓn ë Lµo (b·i c«ng thî má trêng b¸ch c«ng, culi xe bß) (...) çc cuéc tranh ®Êu cña c«ng nh©n ë Lµo, B¾c Kú do §¶ng Céng s¶n tæ chøc vµ chØ huy (...) nhiÒu n¬i ®em çc nguyªn nh©n th¾ng lîi vµ thÊt b¹i gi¶ng gi¶i cho quÇn chóng hiÓu (Lµo, B¾c Kú). Cao trµo çch m¹ng míi ®· lan kh¾p çc miÒn hËu tiÕn (Lµo, Cao Miªn, thîng du B¾c Kú, çc ®Þa ph¬ng Thîng), çc líp hËu tiÕn vµ quÇn chóng lao ®éng trong çc miÒn d©n téc thiÓu sè ch¼ng ph¶i chØ vµo hµng ngò çch m¹ng mµ th«i mµ l¹i cßn tham gia trong c«ng t¸c chØ ®¹o trong c«ng cuéc tranh ®Êu (Lµo, B¾c Kú)”3.

Trong khi çc ®¶ng viªn céng s¶n, çc tæ chøc ®¶ng ë ViÖt Nam vµ Lµo chñ ®éng liªn hÖ gióp nhau kh«i phôc tæ chøc vµ çc phong trµo çch m¹ng, Quèc tÕ Céng s¶n rÊt quan t©m ®Õn viÖc phôc håi çch m¹ng §«ng D¬ng.

Tõ sau khi ra nghÞ quyÕt c«ng nhËn §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng lµ “chi bé ®éc lËp thuéc Quèc tÕ Céng s¶n” (th¸ng 4 n¨m 1931)4, Quèc tÕ Céng s¶n t¨ng cêng chØ ®¹o, gióp ®ì §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng c¶ trªn ph¬ng diÖn x©y dùng vµ thùc hiÖn ®êng lèi chiÕn lîc, s¸ch lîc. §Æc biÖt, sau khi §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng bÞ ®¸nh ph¸ ¸c liÖt, Trung ¬ng §¶ng kh«ng cßn, Quèc tÕ Céng s¶n t¨ng cêng chØ ®¹o, gióp ®ì

1. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¶ng Toµn tËp, S®d, t.4, tr.189, 193.


56


§¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng kh«i phôc vµ ph¸t triÓn phong trµo çch m¹ng, hÖ thèng tæ chøc, çc c¬ quan l·nh ®¹o cña §¶ng. Ngµy 5 th¸ng 6 n¨m 1931, Ban ChÊp hµnh Quèc tÕ C«ng héi ®á ban hµnh tµi liÖu “Nh÷ng nhiÖm vô cña cuéc C«ng héi çch mÖnh ë §«ng D¬ng”, trong ®ã kªu gäi nh÷ng ngêi céng s¶n §«ng D¬ng tranh ®Êu lËp “mÆt trËn thèng nhÊt cña thî thuyÒn çc d©n téc (...) gióp ®ì vÒ tinh thÇn vµ vËt chÊt cho nh÷ng ngêi thî Trung Hoa, Lµo, Cao Miªn, v.v., tham dù trong cuéc tranh ®Êu”1. TiÕp ®ã, ngµy 27 th¸ng 6 n¨m 1931, Ban BÝ th ChÝnh trÞ Quèc tÕ Céng s¶n göi th cho §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng, chØ thÞ: “Mét trong nh÷ng nhiÖm vô quan träng cña thêi côc lµ më réng phong trµo çch m¹ng ra tÊt c¶ mäi miÒn - Cao Miªn, Lµo”2.

§Ó kh«i phôc hÖ thèng tæ chøc ®¶ng, çc c¬ quan l·nh ®¹o vµ phong trµo çch m¹ng §«ng D¬ng, Quèc tÕ Céng s¶n tæ chøc cho nh÷ng sinh viªn tèt nghiÖp §¹i häc ph¬ng §«ng lÇn lît trë vÒ xø ho¹t ®éng, g©y dùng l¹i tæ chøc ®¶ng vµ phong trµo çch m¹ng. Tõ n¨m 1932 ®Õn 1935, Quèc tÕ Céng s¶n ®· cö vÒ §«ng D¬ng 35 häc viªn tèt nghiÖp çc tr-êng ®µo t¹o t¹i Liªn X«3.

Th¸ng 11 n¨m 1931, Lª Hång Phong vµ TrÇn §×nh Long nhËn nhiÖm vô cña Quèc tÕ Céng s¶n trë vÒ §«ng D¬ng tham gia Ban ChÊp uû Trung ¬ng §¶ng2. §Çu n¨m 1932, sau khi biÕt Ban ChÊp uû Trung ¬ng kh«ng cßn, ®ång chÝ Lª

1, 2. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¶ng Toµn tËp, S®d, t.3, tr. 338, 353.

3. Huúnh Kim Kh¸nh: Chñ nghÜa céng s¶n ViÖt Nam, 1925 - 1945, Ithaka, 1982. B¶n dÞch, lu t¹i ViÖn LÞch sö §¶ng.


57


Hång Phong tõ Ph¸p ®Õn Trung Quèc ch¾p nèi liªn l¹c víi çc n¬i trong xø, chuÈn bÞ ®iÒu kiÖn t¸i lËp Ban ChÊp uû Trung ¬ng §¶ng. Tõ th¸ng 4 n¨m 1932, t¹i Nam Ninh (Qu¶ng T©y, Trung Quèc), ®ång chÝ Lª Hång Phong b¾t liªn l¹c víi çc n¬i trong xø; b¾t liªn l¹c víi çc ®ång chÝ ho¹t ®éng ë Xiªm ®Ó t×m hiÓu t×nh h×nh Ai Lao vµ Trung Kú. N¨m 1932, ®ång chÝ Lª Hång Phong biªn so¹n tµi liÖu “T×nh h×nh vµ nhiÖm vô cña §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng”, trong ®ã nªu râ §¶ng ph¶i cã tr¸ch nhiÖm tuyªn truyÒn, cæ ®éng ®Êu tranh chèng ®Õ quèc Ph¸p “®em lÝnh chç nµy sang chç nä hoÆc Lµo vµ Cao Miªn sang Nam Kú, Trung Kú, B¾c Kú vµ ngîc l¹i”1

®Ó ®µn ¸p phong trµo çch m¹ng. Còng trong n¨m 1932, nh÷ng ngêi céng s¶n §«ng D¬ng ban hµnh tµi liÖu “§¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng vµ nh÷ng yªu s¸ch chung cho çc giai cÊp vµ d©n téc ë §«ng D¬ng”, trong ®ã chØ râ giai cÊp v« s¶n §«ng D¬ng ph¶i “t×m kiÕm b¹n ®ång minh” trong çc d©n téc ë §«ng D¬ng, trong ®ã cã d©n téc Lµo; thµnh lËp “mÆt trËn thèng nhÊt cña mäi d©n téc §«ng D¬ng” nh»m lËt ®æ chñ nghÜa ®Õ quèc vµ tÊt c¶ bän phong kiÕn, gi¶i phãng hoµn toµn çc d©n téc, b¶o ®¶m cho hä mét sù ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi vµ v¨n ho¸, thùc hiÖn “B×nh ®¼ng tuyÖt ®èi gi÷a tÊt c¶ çc d©n téc §«ng D¬ng”3. N¨m 1933, nh÷ng ngêi céng s¶n §«ng D¬ng ban hµnh tµi liÖu “Nh÷ng nhiÖm vô hiÖn nay cña §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng” ®Ò ra nh÷ng nhiÖm vô x©y dùng l¹i bé m¸y tæ chøc ®¶ng vµ tæ chøc quÇn chóng. Tµi liÖu cã ®o¹n viÕt: “ë Cao Miªn vµ ë Ai Lao, ph¶i lµm cho nh÷ng ngêi d©n b¶n xø tham gia vµo bé m¸y cña §¶ng. C«ng t¸c chuÈn bÞ çc çn bé b¶n xø ph¶i thu

1, 3. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¶ng Toµn tËp, S®d, t.4, tr.328, 362.

58


hót ®îc sù chó ý cña tÊt c¶ nh÷ng ngêi céng s¶n cña çc xø ®ã”1.

Díi sù chØ ®¹o cña Quèc tÕ Céng s¶n, Ban ChØ huy ë ngoµi cña §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng ®îc thµnh lËp vµo th¸ng 3 n¨m 1934 ®Ó tiÕn hµnh çc c«ng t¸c cña §¶ng. Ban ChØ huy ë ngoµi gåm ba ngêi, do ®ång chÝ Lª Hång Phong lµm bÝ th.

Sau khi thµnh lËp, Ban ChØ huy ë ngoµi rÊt quan t©m l·nh ®¹o phong trµo çch m¹ng ë Lµo. Ban ChØ huy ë ngoµi xuÊt b¶n t¹p chÝ B«ns¬vÝch råi göi tíi Xiªm ®Ó nh©n b¶n göi sang Lµo, mçi sè kho¶ng 50 b¶n2; tiÕn hµnh b¾t liªn l¹c víi C¬ quan §«ng D¬ng viÖn trî bé.

Ngµy 1 th¸ng 5 n¨m 1934, sau khi b¾t ®îc liªn l¹c víi C¬ quan §«ng D¬ng viÖn trî bé, Ban ChØ huy ë ngoµi ®· chØ thÞ cho ®Çu mèi nµy gióp ®ì kh«i phôc phong trµo çch m¹ng ë Trung Kú vµ Ai Lao, trong ®ã cã viÖc xóc tiÕn thµnh lËp Xø bé Ai Lao cña §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng, thµnh lËp Xø uû l©m thêi Ai Lao.

Tõ ngµy 16 ®Õn 21 th¸ng 6 n¨m 1934, t¹i Ma Cao, Ban ChØ huy ë ngoµi vµ ®¹i diÖn cña Ban ChÊp uû Xiªm3 tiÕn

1, 2. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¶ng Toµn tËp, S®d, t.4, tr.448; t.6, tr.57.

3. §¹i diÖn cña Ban ChÊp ñy Xiªm dù héi nghÞ lµ BÝ th §¶ng Céng s¶n Xiªm TrÇn V¨n ChÊn. Do nh÷ng ®iÒu kiÖn lÞch sö, §¶ng Céng s¶n Xiªm lóc ®ã cã nhiÒu ngêi ViÖt tham gia vµ gi÷ vai trß l·nh ®¹o chñ chèt trong §¶ng. Do ®ã, §¶ng Céng s¶n Xiªm tuy liªn hÖ mËt thiÕt víi §¶ng Céng s¶n Ma Lai ®Ó qua ®ã liªn hÖ víi §«ng Ph¬ng bé Quèc tÕ Céng s¶n, song rÊt quan t©m ®Õn phong trµo çch m¹ng §«ng D¬ng. Khi nhËn nhiÖm vô trë vÒ §«ng D¬ng ho¹t ®éng, ®ång chÝ Lª Hång Phong ®· th«ng qua §¶ng Céng s¶n Xiªm ®Ó n¾m b¾t t×nh h×nh trong xø. Trong nh÷ng n¨m 1934 - 1936, hÇu hÕt sù l·nh ®¹o cña Ban ChØ huy ë ngoµi, Ban Trung ¬ng

59


hµnh héi nghÞ ®Ó kiÓm ®iÓm viÖc thùc hiÖn Ch¬ng tr×nh hµnh ®éng cña §¶ng ë trong xø. Héi nghÞ nhËn ®Þnh r»ng cïng víi çc cuéc ®Êu tranh cña nh©n d©n ViÖt Nam, çc cuéc ®×nh c«ng cña c«ng nh©n Lµo ë Viªng Ch¨n, Bß NÌng,...; çc cuéc b·i kho¸ cña häc sinh Lµo ë Viªng Ch¨n; çc cuéc b·i thÞ ë Viªng Ch¨n, ®· gãp phÇn lµm cho cuéc ®Êu tranh çch m¹ng ë §«ng D¬ng “tiÕp diÔn vµ ®îc më réng (...) ¶nh hëng vµ tæ chøc ®¶ng ®ang lan réng ®Õn Ai Lao”1.

Héi nghÞ còng chØ ra nh÷ng h¹n chÕ cña phong trµo ®Êu tranh ë Lµo, nh: ë Viªng Ch¨n cuéc ®Êu tranh kh«ng ®-îc tæ chøc; trong cuéc b·i kho¸ cña häc sinh ë Viªng Ch¨n tæ chøc ®¶ng kh«ng l«i kÐo ®îc ngêi Lµo tham gia2.

Héi nghÞ ra NghÞ quyÕt nªu râ: “Trong trêng hîp Trung -¬ng §¶ng bÞ vì vµ mÊt liªn l¹c vµ ®Ó tr¸nh mÊt sù l·nh ®¹o thêng xuyªn, çc Xø uû §¶ng (B¾c Kú, Trung Kú, Nam Kú, Lµo, Cao Miªn) ph¶i liªn l¹c víi Ban ChØ huy ë ngoµi. Trong tr-êng hîp Trung ¬ng bÞ vì, Ban ChØ huy ë ngoµi cã thÓ thay thÕ Trung ¬ng l·nh ®¹o trùc tiÕp tÊt c¶ çc tæ chøc ®¶ng trong níc”3. Do trªn thùc tÕ Ban ChÊp uû Trung ¬ng cha ®îc lËp l¹i nªn Ban ChØ huy ë ngoµi “®ãng vai trß Ban Trung -¬ng ChÊp uû l©m thêi vµ tËp hîp díi sù l·nh ®¹o cña m×nh tÊt c¶ çc tæ chøc cña §¶ng ë Trung Kú, B¾c Kú, Nam Kú, Cao Miªn vµ Ai Lao”4.

Héi nghÞ quyÕt ®Þnh ®Õn th¸ng 1 n¨m 1935 ph¶i thµnh lËp xong tÊt c¶ çc xø uû vµ çc xø uû sÏ cö ®¹i biÓu ®i dù §¹i héi §¶ng vµo mïa Xu©n 1935; sau khi thµnh lËp Xø uû Trung Kú vµ Xø uû Ai Lao sÏ gi¶i t¸n C¬ quan §«ng D¬ng

§¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng ®èi víi Lµo ®Òu th«ng qua §¶ng Céng s¶n Xiªm.

1, 2, 3, 4. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¶ng Toµn tËp, S®d, t.4, tr.159, 162, 163-164, 176, 182.

60


viÖn trî bé thuéc §¶ng Céng s¶n Xiªm, lËp mét c¬ quan liªn l¹c gi÷a §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng vµ §¶ng Céng s¶n Xiªm5. Ban ChØ huy ë ngoµi ®· th«ng qua ®¹i diÖn cña Ban ChÊp uû Xiªm giao cho C¬ quan §«ng D¬ng viÖn trî bé nhiÖm vô kh«i phôc tæ chøc ®¶ng ë B¾c Trung Kú, lËp Xø uû Ai Lao; göi cho ®Çu mèi nµy mét sè tµi liÖu: t¹p chÝ B«ns¬vÝch, mÉu truyÒn ®¬n kû niÖm X«viÕt NghÖ - TÜnh (ngµy 12 th¸ng 9)...

Sau khi ch¾p nèi ®îc liªn l¹c víi Ban ChØ huy ë ngoµi qua C¬ quan §«ng D¬ng viÖn trî bé, c¬ së ®¶ng ë Lµo cã b-íc ph¸t triÓn míi. §Õn gi÷a n¨m 1934, ë Lµo cã 16 ®¶ng viªn (7 ®ång chÝ lµ thî má, 6 ®ång chÝ ë Viªng Ch¨n, 3 ®ång chÝ ë Xav¼nnakhÖt), 3 ®oµn viªn Thanh niªn céng s¶n §oµn; cã mét chi bé Thanh niªn céng s¶n §oµn; 109 ®oµn viªn c«ng héi, cã çc c«ng héi thî má, thî méc, phu xe1. Bªn c¹nh çc ®¶ng viªn lµ ngêi ViÖt sinh sèng ë Lµo, çc ®ång chÝ ngêi Lµo xuÊt th©n tõ thµnh phÇn c«ng nh©n, tæ chøc ®¶ng ë Lµo kÕt n¹p nhiÒu ®¶ng viªn xuÊt th©n tõ thµnh phÇn häc sinh, c«ng chøc cÊp thÊp... nh çc ®ång chÝ X¸v¾t PhØu Kh¶o (Xó lin), ThÝt Phñi B¨nch«ng, Kh¨m XÎng, Ph¨n®i...2.

Trªn c¬ së sù ph¸t triÓn cña tæ chøc ®¶ng ë Lµo, thùc hiÖn chñ tr¬ng cña Ban ChØ huy ë ngoµi, tõ ngµy 6 ®Õn 9

5. B¸o ço cña H¶i An göi Quèc tÕ Céng s¶n ngµy 15 th¸ng 1 n¨m 1935 (§¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¶ng Toµn tËp, S®d, t.5, tr.400).

1. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¶ng Toµn tËp, S®d, t.5, tr.402, 403.

2. Ban ChØ ®¹o nghiªn cøu lý luËn vµ thùc tiÔn Trung ¬ng §¶ng Nh©n d©n çch m¹ng Lµo: LÞch sö §¶ng nh©n d©n çch m¹ng Lµo (tãm lîc), S®d, tr.24.

61


th¸ng 9 n¨m 1934, ®¹i biÓu cña çc chi bé, c¬ së ®¶ng Viªng Ch¨n, Bß NÌng, Ph«n TÞu, Thµ KhÑc, Xalav¨n, P¹c Xª ®· häp §¹i héi t¹i cï lao Xiªng Xô gi÷a s«ng Mª C«ng, tríc lµng XØ Kh©y thuéc tØnh Viªng Ch¨n, ®Ò ra chñ tr¬ng l·nh ®¹o phong trµo çch m¹ng trong xø, thµnh lËp Xø §¶ng bé §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng t¹i Lµo. Tham dù §¹i héi cã ®ång chÝ TiÕn Giµ (Lª M¹nh Trinh), ®ång chÝ Ph©y (NguyÔn ChÝnh Giao) lµ ®¹i biÓu C¬ quan §«ng D¬ng viÖn trî bé.

§¹i héi th¶o luËn vµ quyÕt ®Þnh: - KiÖn toµn, më réng çc tæ chøc ®¶ng, ®oµn thanh niªn

céng s¶n vµ çc tæ chøc quÇn chóng.- §Èy m¹nh ho¹t ®éng b»ng çc h×nh thøc cã tÝnh chÊt quÇn

chóng.- TÝch cùc vËn ®éng quÇn chóng ngêi Lµo1.§¹i héi thµnh lËp Ban ChÊp hµnh §¶ng bé l©m thêi Ai Lao

(tøc Xø uû l©m thêi Ai Lao) gåm b¶y uû viªn. Ban Thêng vô gåm cã ba uû viªn.

§¹i héi quyÕt ®Þnh thµnh lËp çc tØnh uû ë P¹c Xª, Xav¼nnakhÖt vµ cñng cè l¹i Thµnh uû Viªng Ch¨n; chØ ®Þnh mét Ban ChÊp hµnh l©m thêi Thanh niªn céng s¶n §oµn Ai Lao gåm ba ®ång chÝ. Çc ®ång chÝ ®· tuyªn truyÒn vËn ®éng nhiÒu thanh niªn Lµo, thanh niªn ViÖt kiÒu gia nhËp çc tæ chøc çch m¹ng ë Viªng Ch¨n, ë vïng má Bß NÌng, Ph«n TÞu.

1. Lª M¹nh Trinh: Cuéc sèng chung vµ riªng cña cuéc ®êi t«i 50 n¨m ®Çu thÕ kû XX. Xem thªm:

- Ban C«ng t¸c miÒn T©y: Nh÷ng sù kiÖn chÝnh trÞ vÒ Lµo (1930 - 1975), 1980. Tµi liÖu lu t¹i ViÖn LÞch sö §¶ng;

- Ban ChØ ®¹o nghiªn cøu lý luËn vµ thùc tiÔn Trung ¬ng §¶ng Nh©n d©n çch m¹ng Lµo: LÞch sö §¶ng nh©n d©n çch m¹ng Lµo (tãm lîc), S®d, tr.25.

62


§¹i héi cßn quyÕt ®Þnh cñng cè çc c«ng héi vµ Héi ph¶n ®Õ liªn minh vµ tæ chøc çc ngµy kû niÖm lín b»ng çch r¶i truyÒn ®¬n, treo cê ®á bóa liÒm kh¾p n¬i trªn ®Êt níc Lµo nh ngµy Quèc tÕ Lao ®éng (ngµy 1 th¸ng 5), ngµy kû niÖm X«viÕt NghÖ - TÜnh.

Xø uû Ai Lao xuÊt b¶n tê b¸o G¬ng chung lµm c¬ quan tuyªn truyÒn cña §¶ng bé Lµo, mçi kú ra 100 sè. §Þa ®iÓm Ên lo¸t b¸o ®Æt t¹i c¬ quan ®ãng ë c©y sè 5 trªn ®êng ®i XØ Kh©y; ®©y ®ång thêi lµ c¬ së lµm kinh tÕ vµ lµ n¬i liªn l¹c cña Xø uû1. B¸o G¬ng chung ®îc chuyÓn tõ Viªng Ch¨n ®Õn P¹c Xª, Xav¼nnakhÖt, Thµ KhÑc b»ng ®êng giao th«ng thuû däc s«ng Mª C«ng vµ ®· cã t¸c dông rÊt lín trong phong trµo çch m¹ng ë Lµo lóc bÊy giê. Ngoµi ra, Xø uû cßn sö dông çc tµi liÖu ®Ó tuyªn truyÒn, huÊn luyÖn çn bé, nh cuèn “§êng çch mÖnh” cña ®ång chÝ NguyÔn ¸i Quèc ph¸t hµnh n¨m 1927, “Duy vËt sö quan s¬ häc” do Trung ¬ng §¶ng Céng s¶n Xiªm Ên hµnh2.

Ngay sau khi ra ®êi, thùc hiÖn chñ tr¬ng ®· ®Ò ra t¹i §¹i héi th¸ng 9 n¨m 1934, Xø uû l©m thêi Ai Lao häp bµn chñ tr-¬ng phèi hîp víi tæ chøc ®¶ng ë Trung Kú, §¶ng Céng s¶n Xiªm ph¸t ®éng mét ®ît ®Êu tranh kû niÖm X«viÕt NghÖ - TÜnh (ngµy 12 th¸ng 9), ®ßi quyÒn tù do d©n chñ. Xø uû quyÕt ®Þnh tæ chøc kû niÖm X«viÕt NghÖ - TÜnh thËt rÇm ré, víi çc h×nh thøc tæ chøc mÝt tinh ë Viªng Ch¨n, ë vïng má, ë Thµ KhÑc, Xav¼nnakhÖt; treo cê, r¶i truyÒn ®¬n däc theo s«ng Mª C«ng, v.v.. Çc ®ång chÝ trong Xø uû ®îc

1. §Þa ®iÓm s©n bay VÆt Tµy ngµy nay, ®©y võa lµ c¬ quan b¸o võa lµ c¬ quan lµm kinh tÕ cña Xø ñy (lµm vên, ch¨n nu«i thá, gµ vµ bu«n b¸n dÇu háa tõ Xiªm vÒ) ®Ó g©y tµi chÝnh cho §¶ng.


63


ph©n c«ng vÒ çc ®Þa ph¬ng tæ chøc vµ l·nh ®¹o phong trµo.

Thùc hiÖn chñ tr¬ng cña Xø uû, ngµy 12 th¸ng 9 n¨m 1934, çc chi bé céng s¶n Viªng Ch¨n, khu má HØn Bun (Thµ KhÑc Xav¼nnakhÖt, P¹c Xª... ®· l·nh ®¹o quÇn chóng treo cê ®á bóa liÒm, r¶i truyÒn ®¬n ®Ó kû niÖm bèn n¨m ngµy X«viÕt NghÖ - TÜnh. T¹i Viªng Ch¨n, chÞ em tiÓu th¬ng chî Viªng Ch¨n tiÕn hµnh b·i thÞ víi çc khÈu hiÖu ®ßi gi¶m thuÕ, kh«ng ®îc vøt quang g¸nh. Tríc søc ®Êu tranh cña chÞ em, bän thèng trÞ ph¶i chÊp nhËn yªu s¸ch. Sau cuéc ®Êu tranh nµy, 30 c«ng nh©n lµm nghÒ xe bß tæ chøc b·i c«ng ®ßi t¨ng l¬ng, tr¶ l¬ng sßng ph¼ng, chèng quþt tiÒn c«ng. Díi sù l·nh ®¹o cña Xø ñy, cuéc b·i c«ng ®· giµnh th¾ng lîi. Th¾ng lîi cña hai cuéc ®Êu tranh trªn ®· cæ vò häc sinh Tr-êng Kü nghÖ thùc hµnh tiÕn hµnh b·i kho¸. Díi sù tæ chøc cña Xø uû Thanh niªn céng s¶n §oµn ®ang häc t¹i ®©y, häc sinh ®· ®Êu tranh ®ßi t¨ng l¬ng, gi¶m giê lµm. Cuéc ®Êu tranh tuy bÞ thÊt b¹i, mét sè häc sinh bÞ ®uæi häc, song ®· gãp phÇn t¹o nªn kh«ng khÝ ®Êu tranh s«i ®éng ë Viªng Ch¨n trong ngµy kû niÖm X«viÕt NghÖ - TÜnh.

Trong çc ho¹t ®éng kû niÖm, lùc lîng Thanh niªn céng s¶n §oµn ®ãng vai trß lµ lùc lîng nßng cèt. Lùc lîng tham gia ®Êu tranh phÇn lín lµ anh chÞ em ViÖt kiÒu lµm trong çc c«ng së, mét vµi n¬i ®· cã mét sè ®ång chÝ Lµo tham gia. §ît ®Êu tranh nµy lµ mét ho¹t ®éng phèi hîp víi cuéc ®Êu tranh cña nh©n d©n B¾c Kú, Trung Kú, Nam Kú (ViÖt Nam).

Cïng víi çc ho¹t ®éng trªn ®©y, çc tæ chøc quÇn chóng çch m¹ng: phô n÷, c«ng héi ®á, cøu tÕ ®á, héi båi bÕp, héi xe bß, héi thî may, héi häc sinh, v.v. ®îc tæ chøc vµ ph¸t triÓn ë nhiÒu n¬i, nhÊt lµ ë Viªng Ch¨n. Çc chi bé

64


Thanh niªn céng s¶n §oµn ph¸t triÓn ë Trêng Kü nghÖ thùc hµnh, trêng tiÓu häc vµ t¹i çc phè. Çc ®oµn thÓ, nh C«ng héi, Héi ph¶n ®Õ ®ång minh ®îc cñng cè, thu hót nhiÒu ng-êi Lµo yªu níc vµ tiÕn bé.

Ph¸t hiÖn thÊy sù ph¸t triÓn cña phong trµo çch m¹ng, chÝnh quyÒn thuéc ®Þa tiÕn hµnh khñng bè, g©y cho §¶ng bé Lµo nhiÒu tæn thÊt.

Xø uû ®îc thµnh lËp ho¹t ®éng kh«ng ®Çy mét th¸ng th× hÇu hÕt xø uû viªn ®Òu bÞ b¾t, chØ cßn l¹i mét ®ång chÝ. NhiÒu ®¶ng viªn vµ quÇn chóng ngêi ViÖt tham gia çc ho¹t ®éng trong ®ît ®Êu tranh ngµy 12 th¸ng 9 n¨m 1934 bÞ b¾t vµ trôc xuÊt vÒ níc. Tuy nhiªn, çc chi bé ®¶ng ë Viªng Ch¨n, P¹c Xª, Thµ KhÑc, Xav¼nnakhÖt kh«ng bÞ lé.

Theo chØ thÞ cña C¬ quan §«ng D¬ng viÖn trî bé, th¸ng 10 n¨m 1934, ®ång chÝ xø uû viªn cßn l¹i vµ çc ®¶ng viªn cèt çn cña §¶ng bé Lµo häp ë U®on (Xiªm), cã ®ång chÝ Lª M¹nh Trinh ®¹i diÖn cho C¬ quan §«ng D¬ng viÖn trî bé dù, ®Ó kiÓm ®iÓm l¹i t×nh h×nh vµ tæ chøc l¹i Xø uû. Héi nghÞ cho r»ng tuy bÞ khñng bè nhng ®ît ®Êu tranh kû niÖm X«viÕt NghÖ - TÜnh ®· thÓ hiÖn râ sù tiÕn bé ®¸ng kÓ trong c«ng t¸c tuyªn truyÒn vËn ®éng cña çc tæ chøc c¬ së ®¶ng. Héi nghÞ ®· bæ sung vµ cñng cè Xø uû. §ång chÝ Phan §×nh Hy (tøc QuÕ) ®îc cö lµm bÝ th. Xø uû ph©n c«ng çc xø uû viªn phô tr¸ch c«ng vËn, binh vËn, b¸o chÝ.

Sau khi Xø uû ®îc cñng cè, phong trµo çch m¹ng ®îc ®Èy m¹nh. C«ng t¸c tuyªn truyÒn, vËn ®éng nh©n d©n ®Êu tranh ®ßi quyÒn d©n chñ ph¸t triÓn réng r·i ë Viªng Ch¨n, Thµ KhÑc, Xav¼nnakhÖt. §Ó ®¶m b¶o an toµn, c¬ quan b¸o G¬ng chung cña Xø uû chuyÓn sang Xiªm. Ngoµi tê b¸o G¬ng chung cña Xø uû, §¶ng bé Lµo chØ ®¹o xuÊt

65


b¶n thªm tê B¹n trÎ1 cña Thanh niªn céng s¶n §oµn, ph¸t hµnh chñ yÕu ë Viªng Ch¨n, tê TrÎ Lªnin ph¸t hµnh ë Xav¼nnakhÖt; tê B¹n thî cña c«ng nh©n; tê Häc sinh cña Héi Häc sinh ®Ó tuyªn truyÒn, gi¸o dôc çc tÇng líp nh©n d©n lao ®éng ®øng lªn lµm çch m¹ng tù gi¶i phãng. Çc b¸o vµ truyÒn ®¬n ®Òu in hai mÆt, mét mÆt b»ng tiÕng Lµo, mÆt cßn l¹i b»ng tiÕng ViÖt.

C«ng t¸c x©y dùng tæ chøc ®¶ng ë Ai Lao ®îc ®Èy m¹nh. §Õn cuèi n¨m 1934, ë Lµo cã bèn chi bé ë Viªng Ch¨n, Bß NÌng, Thµ KhÑc vµ Ph«n TÞu víi 18 ®¶ng viªn2. Theo b¸o ço cña ®ång chÝ Lª Hång Phong göi Quèc tÕ Céng s¶n ngµy 15 th¸ng 1 n¨m 1935, thêi ®iÓm nµy ë Lµo cã 16 ®¶ng viªn (7 ®ång chÝ lµ thî má, 6 ®ång chÝ ë Viªng Ch¨n, 3 ®ång chÝ ë Xav¼nnakhÖt), 3 ®oµn viªn Thanh niªn céng s¶n §oµn. TÝnh ®Õn ngµy 15 th¸ng 2 n¨m 1935, §¶ng bé Lµo cã 32 ®¶ng viªn, trong ®ã cã 28 ®ång chÝ thuéc thµnh phÇn c«ng nh©n. §¶ng bé ®· tæ chøc ®îc ThÞ uû Viªng Ch¨n (5 chi bé), 2 TØnh uû Xav¼nnakhÖt vµ Thµ KhÑc; çc chi bé ®¶ng ë çc má Bß NÌng, Ph«n TÞu, Thµ KhÑc3.

Çc tæ chøc quÇn chóng còng cã bíc ph¸t triÓn. §oµn Thanh niªn céng s¶n ph¸t triÓn tõ 15 ®ång chÝ cuèi n¨m

1. Trong §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¶ng Toµn tËp, S®d, t.4, tr.186, ghi tªn çc tê b¸o xuÊt b¶n ë Lµo thêi kú nµy lµ TÊm g¬ng chung vµ Thanh niªn. Qua nghiªn cøu chóng t«i thÊy r»ng v¨n b¶n nµy dÞch tõ b¶n tiÕng Ph¸p, do ®ã tªn b¸o cã thÓ dÞch kh«ng thËt s¸t víi tªn gèc. Trong cuèn s¸ch nµy chóng t«i sö dông tªn b¸o theo håi ký cña çc nh©n chøng lÞch sö (BBS).


3. 3, 6. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¶ng Toµn tËp, S®d, t.5, tr.196, 195.

66


19341 lªn 25 ®ång chÝ tÝnh ®Õn ngµy 15 th¸ng 2 n¨m 19353. Ban ChÊp hµnh l©m thêi Thanh niªn céng s¶n §oµn Ai Lao vµ çc chi bé trùc thuéc ®îc tæ chøc l¹i. Tæ chøc Thanh niªn céng s¶n gi÷ vai trß chØ huy çc cuéc ®Êu tranh cña thanh niªn lao ®éng t¹i Lµo trong nh÷ng n¨m 1934 - 19354.

Liªn ®oµn C«ng héi ®á xø Ai Lao ®îc thµnh lËp víi hÖ thèng ngang vµ däc thèng nhÊt ®Õn cÊp xø. Tuy sè lîng héi viªn C«ng héi ®á gi¶m tõ 60 héi viªn vµo cuèi n¨m 19345

xuèng cßn 55 héi viªn tÝnh ®Õn ngµy 15 th¸ng 2 n¨m 19356, song, so víi toµn xø §«ng D¬ng th× Ai Lao vÉn lµ xø cã hÖ thèng tæ chøc cña C«ng héi ®á ph¸t triÓn nhÊt. T¹i Viªng Ch¨n, çc héi viªn C«ng héi ®á ®· th©m nhËp vµo çc héi ¸i h÷u ®Ó ho¹t ®éng. NghÞ quyÕt cña §¹i héi §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng lÇn thø I ghi râ: “ë Lµo c«ng héi vËn ®éng cã ph¸t triÓn”, “chØ cã ®¶ng bé Ai Lao biÕt chØ ®¹o C«ng héi ®á, lËp ra tê b¸o B¹n thî riªng cho c«ng héi”2.

Ngoµi ra, çc tæ chøc nh©n d©n kh¸c còng ph¸t triÓn rÊt nhanh. Ph©n bé Liªn minh ph¶n ®Õ ë Lµo ho¹t ®éng rÊt m¹nh, thu hót ®îc nhiÒu quÇn chóng Lµo h¨ng h¸i tham gia.


4. NhËn xÐt vÒ phong trµo thanh niªn ë Lµo, NghÞ quyÕt §¹i héi §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng lÇn thø I ghi nhËn: “b¾t ®Çu tæ chøc çc chi bé vµ çc c¬ quan chØ ®¹o cña Thanh niªn Céng s¶n §oµn ë Lµo”; “Thanh niªn Céng s¶n gi÷ ®Þa vÞ chØ huy çc cuéc tranh ®Êu cña thanh niªn lao ®éng mét çch rÊt c¬ng quyÕt (...) Viªng Ch¨n l¹i cã xuÊt b¶n b¸o ch¬ng riªng cña Thanh niªn Céng s¶n §oµn” (§¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¶ng Toµn tËp, S®d, t.5, tr.21, 79).

2, 3, 4, 6. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¶ng Toµn tËp, S®d, t.5, tr.22, 37, 195.

67


Cuèi n¨m 1934, Ph©n bé Liªn minh ph¶n ®Õ Ai Lao cã 12 ng-êi (ë Viªng Ch¨n)1, ®Õn ngµy 15 th¸ng 2 n¨m 1935 t¨ng lªn 69 ngêi3. Ph©n bé ra b¸o riªng lµm c¬ quan tuyªn truyÒn, phèi hîp cïng çc chi bé ®¶ng vµ çc ®oµn thÓ quÇn chóng kh¸c tæ chøc nh÷ng cuéc vËn ®éng chèng khñng bè tr¾ng ë §«ng D¬ng, ë ViÖt Nam, bªnh vùc phong trµo çch m¹ng Xiªm.

Vµo cuèi n¨m 1934, Héi Cøu tÕ ®á Ai Lao cã 29 héi viªn. Cïng víi Héi Cøu tÕ ®á ë Nam Kú, Héi Cøu tÕ ®á Ai Lao lµ mét trong hai héi “cã thÕ lùc” kh¸ h¬n c¶ so víi çc n¬i kh¸c ë §«ng D¬ng4. Héi ®· gãp phÇn ®Êu tranh ®ßi th¶ tï chÝnh trÞ ë §«ng D¬ng, trong ®ã cã çc tï chÝnh trÞ ë nhµ ®µy Lao B¶o, Kh¸m lín Sµi Gßn, nhµ tï C«n §¶o..., gióp ®ì çc chiÕn sÜ çch m¹ng tho¸t khái nhµ tï ®Õ quèc trë vÒ tham gia phong trµo çch m¹ng

Héi ThÓ thao Ai Lao còng t¨ng tõ 12 ngêi5 lªn 18 ngêi tÝnh ®Õn ngµy 15 th¸ng 2 n¨m 1935. Bªn c¹nh ®ã, ®Õn ®Çu n¨m 1935, ë Lµo cßn cã çc héi phô n÷ (5 héi viªn), sinh viªn (20 ngêi), binh sÜ (9 ngêi)6.

Do chÝnh quyÒn thuéc ®Þa kiÓm so¸t rÊt g¾t gao, ®Ò phßng bÞ khñng bè nªn §¶ng bé Lµo chñ tr¬ng “bÝ mËt l·nh ®¹o trong çc cuéc ®Êu tranh cña quÇn chóng (Lµo)”2. Trong dÞp kû niÖm ngµy thµnh lËp §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng3, çc


5. Xem §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¶ng Toµn tËp, S®d, t.4, tr.188; t.5, tr.36.


3. Tõ th¸ng 3 n¨m 1960 trë vÒ tríc, h»ng n¨m §¶ng lÊy ngµy 6 th¸ng 1 n¨m 1930 lµ ngµy kû niÖm thµnh lËp §¶ng.

68


chi bé ®¶ng ë Viªng Ch¨n, Xav¼nnakhÖt, Thµ KhÑc tiÕn hµnh nhiÒu ho¹t ®éng treo cê §¶ng, r¶i truyÒn ®¬n, treo khÈu hiÖu... tuyªn truyÒn vÒ §¶ng. Ngµy 9 th¸ng 1 n¨m 1935, truyÒn ®¬n viÕt b»ng ch÷ ViÖt vµ ch÷ Lµo cïng nhiÒu khÈu hiÖu çch m¹ng xuÊt hiÖn ë Trêng Trung häc Pavie, s©n bãng ®¸ vµ t¹i mét sè ng«i chïa ë Viªng Ch¨n. Trong lóc thùc hiÖn nhiÖm vô r¶i truyÒn ®¬n, mét thanh niªn céng s¶n bÞ b¾t.

Tríc t×nh h×nh ®ã, Xø uû Ai Lao häp t¹i Thµ Boèc (Xiªm) quyÕt ®Þnh tæ chøc cuéc mÝt tinh t¹i chïa CÊm (Viªng Ch¨n) vµo ngµy mïng 2 TÕt ©m lÞch Êt Mïi cña ngêi ViÖt, tøc ngµy 5 th¸ng 2 n¨m 1935, ®Ó ph¶n ®èi sù khñng bè phong trµo çch m¹ng cña nhµ cÇm quyÒn thùc d©n Ph¸p, h« hµo chèng ©m mu ®Þch g©y thï h»n vµ kú thÞ gi÷a ngêi ViÖt vµ ngêi Lµo. §ång chÝ Ph¹m V¨n X« ®îc giao nhiÖm vô l·nh ®¹o cuéc mÝt tinh. Lùc lîng tham gia tæ chøc cuéc mÝt tinh cã çc ®oµn thÓ C«ng héi ®á ë Viªng Ch¨n, Héi Ph¶n ®Õ liªn minh vµ §oµn Thanh niªn céng s¶n ®ãng vai trß nßng cèt. §óng thêi gian ®· ®Þnh, nh©n lóc bµ con ngêi ViÖt ®i lÔ, cuéc mÝt tinh diÔn ra víi kho¶ng 400 ngêi tham dù, trong ®ã cã mét sè ngêi Lµo. Cuéc mÝt tinh sau ®ã trë thµnh cuéc biÓu t×nh qua çc phè råi kÐo ®Õn ®Ëp ph¸ nhµ tªn mËt th¸m, yªu cÇu tr¶ tù do cho ngêi bÞ b¾t.

Sau cuéc ®Êu tranh nµy, thùc d©n Ph¸p tiÕn hµnh khñng bè, nhiÒu ®¶ng viªn céng s¶n bÞ b¾t.

Tõ gi÷a th¸ng 12 n¨m 1934, Ban ChØ huy ë ngoµi tiÕn hµnh triÖu tËp ®¹i biÓu çc xø tham dù §¹i héi. Ban ChØ huy ë ngoµi göi th nhê §¶ng Céng s¶n Xiªm qua C¬ quan §«ng D-¬ng viÖn trî bé th«ng b¸o ®Õn tæ chøc ®¶ng ë Lµo vµ ë B¾c Trung Kú, yªu cÇu cö ®¹i biÓu tham dù §¹i héi.

NhËn ®îc chØ thÞ cña Ban ChØ huy ë ngoµi, tõ ngµy 21

69


®Õn 25 th¸ng 2 n¨m 1935, Xø uû Ai Lao tiÕn hµnh héi nghÞ ë U®on (Xiªm) bæ sung xø uû viªn1, bµn çc nhiÖm vô cñng cè tæ chøc ®¶ng cÊp díi vµ thóc ®Èy liªn l¹c gi÷a Xø uû víi çc cÊp; tæ chøc C«ng héi ®á toµn thµnh phè Viªng Ch¨n vµ triÖu tËp héi nghÞ bµn vÊn ®Ò ph¸t triÓn héi viªn míi, bÇu Ban ChÊp hµnh Liªn hiÖp C«ng héi ®á Viªng Ch¨n; cö hai ®ång chÝ Phan §×nh Hy - BÝ th Xø ñy vµ Ph¹m V¨n X« ®¹i diÖn cho §¶ng bé Lµo ®i dù §¹i héi lÇn thø I §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng häp ë Ma Cao. Sau ®ã, do yªu cÇu chØ ®¹o c«ng t¸c nªn ®ång chÝ Phan §×nh Hy ë l¹i, kh«ng ®i dù §¹i héi §¶ng nh ®· ®Þnh.

Trong hoµn c¶nh rÊt khã kh¨n, chØ trong vßng s¸u th¸ng tõ khi Xø bé Ai Lao ®îc thµnh lËp, Xø uû Ai Lao bÞ khñng bè, bÞ vì ph¶i lËp ®i lËp l¹i ba lÇn, song çc ®¶ng viªn céng s¶n ë Lµo vÉn ho¹t ®éng, tÝch cùc l·nh ®¹o phong trµo trong xø, ®ång thêi lµm tèt nhiÖm vô do Ban ChØ huy ë ngoµi giao phã trong viÖc chuÈn bÞ §¹i héi lÇn thø I cña §¶ng. Çc dù th¶o v¨n kiÖn tr×nh §¹i héi lÇn thø I cña §¶ng ®· ®îc çc chi bé ®¶ng ë Lµo nghiªn cøu. Trong th göi Quèc tÕ Céng s¶n ngµy 31 th¸ng 3 n¨m 1935, Ban ChØ huy ë ngoµi ®Ò nghÞ biÓu d¬ng nh÷ng ngêi céng s¶n ho¹t ®éng ë Lµo. Ban ChØ huy ë ngoµi viÕt: “VÒ chuÈn bÞ §¹i héi cña §¶ng (...) ë Lµo, c«ng viÖc nµy kh¸ tèt, do nãi chung çc ®ång chÝ ë Lµo ®· thùc hiÖn çc c«ng viÖc do Ban ChØ huy ë ngoµi ®Ò ra (...) CÇn biÓu d¬ng tæ chøc ë Lµo, v× trong s¸u th¸ng, khñng bè tr¾ng ®· lµm ®¶o lén gÇn toµn bé xø uû ba lÇn, nhng xø uû

1. Theo th göi Quèc tÕ Céng s¶n ngµy 31 th¸ng 3 n¨m 1935 cña Ban ChØ huy ë ngoµi th× Xø ñy Ai Lao cã bèn c«ng nh©n, mét tiÓu th¬ng, Xø ñy cã mét c«ng nh©n ngêi Lµo. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¶ng Toµn tËp, S®d, t.5, tr.196.

70


vÉn ®îc kh«i phôc”2.§¹i héi lÇn thø I §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng diÔn ra tõ

ngµy 27 ®Õn 31 th¸ng 3 n¨m 1935, t¹i mét ®Þa ®iÓm ë phè Quan C«ng (Ma Cao, Trung Quèc). Tham dù §¹i héi cã 13 ®¹i biÓu; ®¹i biÓu cña §¶ng bé Lµo lµ Ph¹m V¨n X« - Uû viªn Xø uû Ai Lao. §¹i héi ®· th¶o luËn vµ th«ng qua çc v¨n kiÖn do Ban ChØ huy ë ngoµi so¹n th¶o, nh B¸o ço chÝnh trÞ, b¸o ço vÒ c«ng t¸c ®· qua cña Ban ChØ huy ë ngoµi; vÒ nhiÖm vô cña Ban ChØ huy ë ngoµi vµ çc quan hÖ cña Ban víi Ban Trung ¬ng §¶ng; vÒ §iÒu lÖ cña §¶ng.

§¹i héi nhËn ®Þnh, cïng víi Nam Kú, phong trµo c«ng nh©n ë Lµo lµ mét trong hai khu vùc cã phong trµo m¹nh nhÊt §«ng D¬ng víi nh÷ng cuéc ®Êu tranh “®Æc s¾c” cña thî má, culi xe bß, cña c«ng nh©n båi bÕp... ®· l«i kÐo ®îc c¶ ngêi d©n téc thiÓu sè vµ ngêi ngo¹i quèc tham gia. NghÞ quyÕt §¹i héi viÕt: “Mét ®iÒu ®Æc s¾c lµ ®¹i ®a sè cuéc b·i c«ng, biÓu t×nh do §¶ng ta chØ ®¹o trong kho¶ng hai n¨m nay (nh ë Lµo, B¾c Kú vµ nhiÒu chç ë Nam Kú) ®Òu ®îc th¾ng lîi hoÆc hoµn toµn, hoÆc tõng phÇn, khiÕn cho quÇn chóng thªm h¨ng h¸i tranh ®Êu”2.

Trªn c¬ së nghiªn cøu, ®¸nh gi¸ t×nh h×nh kh«i phôc hÖ thèng tæ chøc ®¶ng vµ phong trµo quÇn chóng qua gÇn n¨m n¨m ®Êu tranh, §¹i héi ®· x¸c ®Þnh toµn §¶ng ph¶i tËp trung thùc hiÖn ba nhiÖm vô chÝnh: Mét lµ, cñng cè vµ ph¸t triÓn §¶ng; Hai lµ, th©u phôc qu¶ng ®¹i quÇn chóng lao ®éng; Ba lµ, chèng chiÕn tranh ®Õ quèc.

§¹i héi ra nhiÒu nghÞ quyÕt vÒ C«ng nh©n vËn ®éng, N«ng d©n vËn ®éng, Phô n÷ vËn ®éng, Thanh niªn vËn

2, 2. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¶ng Toµn tËp, S®d, t.5, tr.190-191, 34.

71


®éng, Cøu tÕ ®á §«ng D¬ng vËn ®éng, vÒ C«ng t¸c trong çc d©n téc thiÓu sè, vÒ C«ng t¸c Ph¶n ®Õ liªn minh, vÒ VËn ®éng binh lÝnh, vÒ §éi tù vÖ..., trong ®ã chØ râ nh÷ng nhiÖm vô cña §¶ng ®èi víi phong trµo çch m¹ng ë Lµo còng nh mèi liªn kÕt gi÷a phong trµo ®Êu tranh ë Lµo vµ phong trµo ®Êu tranh cña nh©n d©n ViÖt Nam. NghÞ quyÕt §¹i héi ghi râ “§¶ng cÇn ph¶i ph¸t triÓn vµ cñng cè C«ng héi ®á ®· cã”1 ë Lµo.

§¹i héi nhÊn m¹nh tÇm quan träng cña viÖc liªn hîp mËt thiÕt çc d©n téc §«ng D¬ng ®Ó chèng kÎ thï chung trªn c¬ së lÊy nguyªn t¾c ch©n thËt, tù do vµ b×nh ®¼ng çch m¹ng lµm c¨n b¶n. §¹i héi nhÊn m¹nh khÈu hiÖu “Cho çc d©n téc ®îc quyÒn tù quyÕt” ®· ®îc nªu trong ch¬ng tr×nh hµnh ®éng cña §¶ng n¨m 1932. NghÞ quyÕt viÕt: “§¶ng Céng s¶n thõa nhËn cho çc d©n téc ®îc quyÒn tù do hoµn toµn (...) Sau khi ®¸nh ®æ ®îc ¸ch ®Õ quèc Ph¸p ra khái xø §«ng D¬ng råi, çc d©n téc cã quyÒn tù quyÕt, nghÜa lµ tuú theo ý chÝ cña hä, hä muèn theo Liªn bang Céng hoµ X«viÕt §«ng D¬ng, hoÆc muèn lËp ra nhµ níc ®éc lËp, muèn theo chÝnh thÓ nµo còng ®îc, chÝnh phñ X«viÕt c«ng n«ng binh §«ng D¬ng quyÕt kh«ng can thiÖp vµ ng¨n trë”2. Trªn c¬ së ®ã, §¹i héi chñ tr¬ng ph¶i kiªn quyÕt ®a çc phÇn tö tÝch cùc ngêi Lµo vµo chiÕm ®a sè trong çc c¬ quan chØ ®¹o cña §¶ng, cña çc ®oµn thÓ çch m¹ng ë Lµo; Xø uû Ai Lao ph¶i sö dông ®ñ ph¬ng ph¸p xuÊt b¶n b¸o ch¬ng, truyÒn ®¬n vµ çc tµi liÖu b»ng ch÷ d©n téc; kÞch liÖt ®Êu tranh chèng ¸p bøc, bãc lét; cñng cè t×nh c¶m vµ sîi d©y liªn l¹c víi nh©n d©n lao ®éng ViÖt Nam; chèng ®Þa ph¬ng chñ


72


nghÜa ®ång thêi chèng xu híng vÞ chñng, chñ nghÜa s«vanh cña çc çn bé ngêi ViÖt Nam ®èi víi ngêi lao ®éng Lµo.

§¹i héi bÇu Ban Trung ¬ng ChÊp uû gåm 13 ®ång chÝ, trong ®ã, §¶ng bé Ai Lao vinh dù cã hai ®ång chÝ ®îc bÇu vµo Ban ChÊp hµnh lµ ®ång chÝ Phan §×nh Hy (tøc QuÕ) vµ ®ång chÝ Ph¹m V¨n X«.

Sau §¹i héi §¶ng, çc v¨n kiÖn §¹i héi ®îc ph©n ph¸t tíi Lµo1 vµ thæi vµo phong trµo çch m¹ng Lµo mét sinh khÝ ®Êu tranh míi.

Ngµy 1 th¸ng 5 n¨m 1935, bÊt chÊp lÖnh giíi nghiªm cña Toµn quyÒn §«ng D¬ng cïng viÖc chÝnh quyÒn thuéc ®Þa t¨ng cêng çc biÖn ph¸p trÊn ¸p, díi sù l·nh ®¹o cña çc chi bé ®¶ng, c«ng nh©n má ngêi Lµo vµ ngêi ViÖt Nam tiÕn hµnh b·i c«ng2. Häc sinh ngêi ViÖt vµ ngêi Lµo ë Trêng Kü nghÖ thùc hµnh Viªng Ch¨n tiÕn hµnh mét cuéc b·i c«ng lín trong vßng mét tuÇn lÔ. N¨m c«ng nh©n ngêi ViÖt bÞ ®uæi vÒ níc vµ 30 c«ng nh©n Lµo bÞ sa th¶i. NhiÒu n¬i ë Lµo r¶i truyÒn ®¬n vµ treo cê ®á bóa liÒm3. Trong th¸ng 5 n¨m


2. Trong b¸o ço cña ®ång chÝ V¨n T©n (Hoµng VÜnh Tuy), ®¹i biÓu §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng t¹i §¹i héi VII Quèc tÕ Céng s¶n, t¹i phiªn häp thø 31 ngµy 11 th¸ng 8 n¨m 1935, cã ®o¹n viÕt: “Ba n¨m gÇn ®©y (...) ë Lµo cã mét sè cuéc b·i c«ng cña c«ng nh©n má. Ngêi tham gia chñ yÕu nh÷ng cuéc b·i c«ng Êy lµ c«ng nh©n Lµo. §ång thêi cßn cã nh÷ng cuéc næi dËy cña n«ng d©n Lµo vµ Cao Miªn n÷a” (§¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¶ng Toµn tËp, S®d, t.6, tr.328-329).


73


1935, Xø uû Ai Lao l·nh ®¹o çc cuéc biÓu t×nh kÐo dµi ba tuÇn lÔ næ ra ë Viªng Ch¨n, Bß NÌng, Ph«n TÞu. Trong B¸o ço göi Quèc tÕ Céng s¶n, ®Çu n¨m 1936, Ban ChØ huy ë ngoµi viÕt: “MÆc dÇu cã n¹n khñng bè, §¶ng ®· cã thÓ tæ chøc hai cuéc ®×nh c«ng chÝnh trÞ ë Lµo trong ba tuÇn lÔ vµo dÞp 1-5-1935”1.

ChÝnh quyÒn thuéc ®Þa tiÕn hµnh khñng bè phong trµo çch m¹ng Ai Lao. Th¸ng 5 n¨m 1935, ®ång chÝ Phan §×nh Hy, Uû viªn Trung ¬ng §¶ng, BÝ th Xø uû Ai Lao cïng ba xø uû viªn bÞ b¾t. Ngµy 6 th¸ng 6 n¨m 1935, ®ång chÝ Ph¹m V¨n X« võa dù §¹i héi §¶ng vÒ ®Õn b¶n Noáng Bua (tØnh U®on - Xiªm) th× bÞ b¾t. Tuy nhiªn, çc chi bé ®¶ng vµ tæ chøc quÇn chóng vÉn tån t¹i.

Gi÷a n¨m 1935, Ban Trung ¬ng §¶ng Céng s¶n §«ng D-¬ng viÕt th cho C¬ quan §«ng D¬ng viÖn trî bé, chØ râ: C¬ quan §«ng D¬ng viÖn trî bé ®· hoµn thµnh nhiÖm vô lÞch sö, sau §¹i héi Ma Cao ®· cã Ban Trung ¬ng §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng l·nh ®¹o phong trµo çch m¹ng nªn nh÷ng ngêi trong C¬ quan §«ng D¬ng viÖn trî bé sÏ trë thµnh th«ng tin viªn cña Trung ¬ng §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng ë níc ngoµi. Thùc hiÖn chØ thÞ trªn ®©y, C¬ quan §«ng D¬ng viÖn trî bé gi¶i thÓ vµo th¸ng 6 n¨m 1935. Tõ ®©y, §¶ng bé Lµo nhËn sù chØ ®¹o trùc tiÕp cña Trung ¬ng §¶ng.

§Ó t¨ng cêng sù l·nh ®¹o phong trµo çch m¹ng Lµo, th¸ng 7 n¨m 1935, Ban ChØ huy ë ngoµi vµ Ban Trung ¬ng ph©n c«ng mét ®ång chÝ tíi Lµo, song ®ång chÝ nµy bÞ b¾t t¹i Xiªm th¸ng 8 n¨m 1935.

Tõ th¸ng 9 n¨m 1935, do ®iÒu kiÖn khã kh¨n, nhiÒu uû


74


viªn Trung ¬ng lÇn lît sa líi mËt th¸m, Ban Trung ¬ng §¶ng kh«ng cßn nªn phong trµo çch m¹ng ë Lµo ®Æt díi sù l·nh ®¹o trùc tiÕp cña Ban ChØ huy ë ngoµi2. Do Xø uû Ai Lao bÞ vì nªn Ban ChØ huy ë ngoµi gÊp rót chØ ®¹o t¸i lËp Xø uû ®Ó kÞp thêi l·nh ®¹o phong trµo çch m¹ng ®ang diÔn ra s«i næi.

Díi sù chØ ®¹o cña Ban ChØ huy ë ngoµi, ®îc sù gióp ®ì cña §¶ng Céng s¶n Xiªm, Xø uû Ai Lao ®îc t¸i lËp vµo th¸ng 9 n¨m 19351, gåm ba uû viªn. Xø uû l·nh ®¹o hai TØnh uû Viªng Ch¨n vµ Xav¼nnakhÖt; çc tæ chøc ®¶ng ë Bß NÌng, Ph«n TÞu, Thµ KhÑc, P¹c Xª, Xiªng Kho¶ng2. Th¸ng 11 n¨m 1935, Xø uû Ai Lao tæ chøc héi nghÞ t¹i Na KÌ thuéc huyÖn Ph¹n«m tØnh Nakhon Ph¹n«m (Xiªm) ®Ó cñng cè Xø uû.

Çc tæ chøc quÇn chóng nh Héi Phô n÷, Héi Sinh viªn, Cøu tÕ ®á vµ Liªn minh ph¶n ®Õ tiÕp tôc ®îc cñng cè. Bªn c¹nh ®ã, Héi N«ng d©n ë Lµo b¾t ®Çu ®îc tæ chøc. Çc tæ chøc ®¶ng vµ quÇn chóng ë Lµo ®· ®Èy m¹nh c«ng t¸c tuyªn truyÒn, xuÊt b¶n ®Òu ®Æn b¶y tê b¸o bÊt hîp ph¸p. Cïng víi sù kh«i phôc cña Xø uû, nhiÒu cuéc ®Êu tranh cña c«ng nh©n, binh lÝnh næ ra ë Ph«n TÞu, Thµ KhÑc, Viªng Ch¨n... §¸ng chó ý lµ cuéc b·i thao cña 62 binh lÝnh khè xanh ngêi ViÖt vµ ngêi Lµo diÔn ra ë Thµ KhÑc ph¶n ®èi sù ngîc ®·i cña chØ huy Ph¸p, buéc chóng ph¶i nhîng bé. Phong trµo ®Êu tranh vò trang cña çc bé téc Lµo còng diÔn ra ë çc tØnh Xalav¨n, ¸ttap, Ch¨mpax¾c, trong ®ã, næi bËt nhÊt lµ çc ho¹t ®éng cña nghÜa qu©n do «ng KÑo vµ «ng C«mma®¨m ®øng ®Çu, cã sù tham gia cña d©n téc X¬®¨ng ë T©y Nguyªn - ViÖt Nam. Trong b¸o ço göi Quèc

1, 2, 3. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¶ng toµn tËp, S®d, t.6, tr.49, 47, 56.

75


tÕ Céng s¶n, ®Çu n¨m 1936, Ban ChØ huy ë ngoµi viÕt: “Ph¶i nãi r»ng çc ®ång chÝ ë Lµo ho¹t ®éng tèt. Çc tæ chøc quÇn chóng rÊt tÝch cùc”3.

Trong nh÷ng n¨m 1930 - 1935, trong khi phong trµo çch m¹ng ë ViÖt Nam bÞ khñng bè, gÆp nhiÒu khã kh¨n, phong trµo çch m¹ng ë Lµo ®¹t nhiÒu bíc tiÕn triÓn. MÆc dï cha cã sù phèi hîp chÆt chÏ, ®ång ®Òu, song çc cuéc ®Êu tranh cña nh©n d©n ViÖt Nam vµ Lµo ®· ¶nh hëng lÉn nhau, gãp phÇn thóc ®Èy sù ra ®êi cña çc ®oµn thÓ yªu níc vµ çch m¹ng, çc tæ chøc ®¶ng ë Lµo; sù ph¸t triÓn cña phong trµo çch m¹ng Lµo, ®Æc biÖt lµ çc cuéc ®Êu tranh ñng hé X«viÕt NghÖ - TÜnh ®· gãp phÇn kh«i phôc phong trµo çch m¹ng vµ tæ chøc ®¶ng ë ViÖt Nam. Trong çc cuéc ®Êu tranh ë çc khu má, ë c«ng trêng lµm ®êng 9, ®êng 13, ë Trêng Kü nghÖ thùc hµnh Viªng Ch¨n..., c«ng nh©n má, häc sinh vµ binh lÝnh ngêi ViÖt ®· s¸t çnh cïng c«ng nh©n, häc sinh vµ binh lÝnh ngêi Lµo ®Êu tranh lµ nh÷ng h×nh ¶nh ®Ñp vÒ mèi liªn hÖ mËt thiÕt gi÷a nh÷ng ngêi yªu níc cña hai d©n téc.

ChÝnh ®Þa bµn vµ phong trµo ®Êu tranh cña nh©n d©n Lµo ®· lµm xuÊt hiÖn vµ rÌn luyÖn nhiÒu ®¶ng viªn u tó ngêi ViÖt Nam, trong ®ã cã nh÷ng ®ång chÝ l·nh ®¹o cao cÊp cña §¶ng. Sù ra ®êi cña Xø uû Ai Lao (th¸ng 9 n¨m 1934) lµ mét dÊu mèc quan träng trong lÞch sö ®Êu tranh yªu níc cña nh©n d©n çc bé téc Lµo, kh¼ng ®Þnh trªn thùc tÕ vai trß l·nh ®¹o cña §¶ng bé Lµo ®èi víi çch m¹ng Lµo.

b) §Êu tranh ®ßi çc quyÒn d©n sinh, d©n chñ, chèng chñ nghÜa ph¸t xÝt vµ nguy c¬ chiÕn tranh thÕ giíi (1936 - 1939)

76


Tõ cuèi n¨m 1935, ®Çu 1936, t×nh h×nh thÕ giíi cã nh÷ng diÔn biÕn ngµy cµng phøc t¹p víi sù h×nh thµnh cña Liªn minh ph¸t xÝt §øc - Italia - NhËt B¶n. NhËt r¸o riÕt chuÈn bÞ kÕ ho¹ch x©m lîc Trung Quèc.

Tríc t×nh h×nh chñ nghÜa ph¸t xÝt ra ®êi, r¸o riÕt chuÈn bÞ g©y chiÕn tranh, víi tinh thÇn tr¸ch nhiÖm tríc nh©n d©n thÕ giíi, phong trµo céng s¶n quèc tÕ ®· chuyÓn híng ®Êu tranh, nh»m môc tiªu chèng chñ nghÜa ph¸t xÝt vµ nguy c¬ chiÕn tranh. Chñ tr¬ng thµnh lËp MÆt trËn c«ng nh©n thèng nhÊt, MÆt trËn d©n téc thèng nhÊt réng r·i nh»m tËp hîp quÇn chóng chèng chñ nghÜa ph¸t xÝt vµ nguy c¬ chiÕn tranh cña §¹i héi lÇn thø VII Quèc tÕ Céng s¶n, cïng víi nh÷ng thay ®æi trong quan ®iÓm l·nh ®¹o cña tæ chøc nµy ®· mang l¹i mét sinh khÝ míi cho phong trµo céng s¶n vµ c«ng nh©n quèc tÕ, cã t¸c ®éng ®Æc biÖt quan träng ®Õn cuéc ®Êu tranh cña nh©n d©n çc níc thuéc ®Þa, trong ®ã cã §«ng D¬ng.

T¹i Ph¸p, MÆt trËn Nh©n d©n Ph¸p h×nh thµnh tõ th¸ng 7 n¨m 1934 víi tho¶ íc thèng nhÊt hµnh ®éng gi÷a §¶ng Céng s¶n vµ §¶ng X· héi vÒ tæ chøc mÝt tinh, biÓu t×nh chèng chñ nghÜa ph¸t xÝt. Ngµy 12 th¸ng 1 n¨m 1936, liªn minh nµy c«ng bè Ch¬ng tr×nh cña MÆt trËn Nh©n d©n. Th¸ng 5 n¨m 1936, MÆt trËn Nh©n d©n Ph¸p tiÕp tôc giµnh th¾ng lîi trong vßng bÇu cö thø hai vµo Quèc héi Ph¸p. Ngµy 4 th¸ng 6 n¨m 1936, ChÝnh phñ míi ®îc thµnh lËp trªn c¬ së th¾ng lîi cña MÆt trËn Nh©n d©n do LÐon Blum ®øng ®Çu. ChÝnh phñ míi tuyªn bè thùc hiÖn Ch¬ng tr×nh cña MÆt trËn Nh©n d©n, tiÕn hµnh c¶i çch chÝnh trÞ - x· héi, chèng chñ nghÜa ph¸t xÝt, ban hµnh mét sè chÝnh s¸ch tù do, d©n chñ cho çc thuéc ®Þa. Sù kiÖn nµy ®· t¹o ra nh÷ng thuËn

77


lîi cho cuéc ®Êu tranh cña nh©n d©n çc níc thuéc ®Þa, trong ®ã cã nh©n d©n §«ng D¬ng.

Nh÷ng thay ®æi cña t×nh h×nh quèc tÕ, ®Æc biÖt lµ chñ tr¬ng míi cña Quèc tÕ Céng s¶n cã ¶nh hëng s©u s¾c ®Õn çch m¹ng §«ng D¬ng. Th¾ng lîi cña MÆt trËn Nh©n d©n Ph¸p ®· cã nh÷ng t¸c ®éng tÝch cùc ®Õn çc níc thuéc ®Þa. ChÝnh phñ Ph¸p buéc ph¶i thùc hiÖn nh÷ng c¶i çch theo híng níi réng çc quyÒn tù do, d©n chñ ë §«ng D¬ng. §©y chÝnh lµ nh÷ng ®iÒu kiÖn hÕt søc thuËn lîi cho §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng l·nh ®¹o phong trµo ®Êu tranh cña nh©n d©n ®ßi d©n sinh, d©n chñ.

Theo tinh thÇn chØ ®¹o cña §¹i héi lÇn thø VII Quèc tÕ Céng s¶n, tríc nh÷ng chuyÓn biÕn thuËn lîi cña t×nh h×nh thÕ giíi vµ trong xø, §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng ®· chuyÓn h-íng ®Êu tranh nh»m môc tiªu chèng ph¶n ®éng thuéc ®Þa, chèng chñ nghÜa ph¸t xÝt vµ chiÕn tranh, ®ßi çc quyÒn tù do, d©n chñ. §¶ng chñ tr¬ng thµnh lËp MÆt trËn d©n téc ph¶n ®Õ lµ “nhiÖm vô träng t©m”1. MÆt trËn d©n téc ph¶n ®Õ kh«ng ph¶i lµ h×nh thøc liªn kÕt bÝ mËt víi çc ®¶ng çch m¹ng d©n téc trªn c¬ së ®ßi lËt ®æ chñ nghÜa ®Õ quèc vµ phong kiÕn b¶n xø, thµnh lËp chÝnh phñ d©n chñ vµ ®éc lËp hoµn toµn cho §«ng D¬ng, mµ lµ mét “tæ chøc c«ng khai nhÊt cña ®«ng ®¶o quÇn chóng”, bao gåm tÊt c¶ çc ®¶ng ph¸i, çc tÇng líp nh©n d©n kÓ c¶ ngêi níc ngoµi, cïng nhau ®Êu tranh ®ßi çc quyÒn d©n sinh, d©n chñ.

Chñ tr¬ng cña §¶ng ®· më ra cao trµo ®Êu tranh ®ßi çc quyÒn lîi d©n sinh, d©n chñ, tù do, c¬m ¸o, hoµ b×nh réng

1, 2, 3. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¶ng Toµn tËp, S®d, t.6, tr.73, 49, 56.

78


kh¾p ë §«ng D¬ng. T¹i ViÖt Nam, hÖ thèng tæ chøc ®¶ng ®-îc kh«i phôc, phong trµo ®Êu tranh ®ßi tù do, c¬m ¸o diÔn ra s«i næi, rÇm ré kh¾p c¶ níc, tiªu biÓu lµ çc phong trµo ®Êu tranh ®ßi triÖu tËp §¹i héi §«ng D¬ng diÔn ra t¹i ViÖt Nam vµo mïa Thu 1936; ®ãn G«®a vµ Brªviª ®Çu n¨m 1937; ®Êu tranh ®ßi tù do b¸o chÝ vµ tù do tuyÓn cö vµo çc c¬ quan chÝnh quyÒn do thùc d©n Ph¸p lËp ra...

Trong khi phong trµo ®Êu tranh cña nh©n d©n ViÖt Nam nh»m môc tiªu d©n sinh, d©n chñ bïng lan kh¾p n¬i th× phong trµo ®Êu tranh cña nh©n d©n Lµo l¹i gÆp nhiÒu khã kh¨n.

Sau khi ®îc lËp l¹i vµo th¸ng 9 n¨m 1935, ®îc cñng cè vµo th¸ng 11 n¨m 1935, ®Õn gi÷a n¨m 1936, tæ chøc ®¶ng ë Lµo gåm xø uû, çc tØnh uû Viªng Ch¨n, Xav¼nnakhÖt vµ çc tæ chøc ®Þa ph¬ng ë Bß NÌng, Ph«n TÞu, Thµ KhÑc, P¹c Xª, Xiªng Kho¶ng2. Toµn §¶ng bé cã 28 ®¶ng viªn, h¬n 30 ®oµn viªn Thanh niªn céng s¶n3. Ngoµi ra, cßn cã mét sè hiÖp héi c«ng ®oµn, héi phô n÷, héi sinh viªn, mét vµi nhãm ph¶n ®Õ vµ n¨m tê b¸o1. Trong th c«ng khai cña Trung ¬ng göi çc ®ång chÝ toµn §¶ng, th¸ng 6 n¨m 1936, Ban Trung ¬ng §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng ®¸nh gi¸ vÒ

1. “B¸o ço cña Ban ChØ huy ë ngoµi göi Quèc tÕ Céng s¶n” trong §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¶ng Toµn tËp, S®d, t.5, tr.365.

Trong th c«ng khai cña Trung ¬ng göi çc ®ång chÝ toµn §¶ng, th¸ng 6 n¨m 1936, Ban ChÊp hµnh Trung ¬ng §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng ®¸nh gi¸ vÒ c«ng t¸c tuyªn truyÒn trong xø vµ nhËn ®Þnh trong hoµn c¶nh khã kh¨n, c«ng t¸c tuyªn truyÒn cña §¶ng rÊt yÕu, mét sè ®¶ng bé ®· biÕt tù ®éng ph¸t triÓn c«ng t¸c tuyªn truyÒn nh “chØ mét §¶ng bé Ai Lao, mµ chØ ®¹o b¶y tê b¸o bÝ mËt xuÊt b¶n kh¸ thêng”, xem §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¶ng Toµn tËp, S®d, t.6, tr.19.

79


phong trµo ®Êu tranh ë Lµo cuèi n¨m 1935 ®Çu n¨m 1936 nh sau: “Cao trµo çch m¹ng vÉn kÕ tiÕp lªn, nh÷ng cuéc b·i c«ng chÝnh trÞ ë Vientiane (Viªng Ch¨n), Boneng (Bß NÌng), Bontiou (Ph«n TÞu), çc cuéc b·i c«ng cña thî nhµ m¸y in, m¸y g¹o, lµm ®å sø, vên nu«i, culi xe kÐo, çc cuéc b·i kho¸ cña häc sinh, b·i thùc cña çc chÝnh trÞ ph¹m, b·i thÞ cña çc tiÓu th¬ng gia, tiªu biÓu r»ng quÇn chóng lao khæ cµng ngµy cµng çch m¹ng ho¸”1.

Ph¸t hiÖn thÊy sù ph¸t triÓn cña phong trµo çch m¹ng Ai Lao, chÝnh quyÒn thuéc ®Þa tiÕn hµnh mét cuéc khñng bè lín phong trµo çch m¹ng trong xø vµo ®Çu n¨m 1936. Cuéc khñng bè cña ®Þch ®· g©y tæn thÊt lín cho §¶ng bé vµ cho phong trµo çch m¹ng ë Lµo. H¬n 400 chiÕn sÜ çch m¹ng ngêi ViÖt bÞ b¾t vµ bÞ trôc xuÊt. PhÇn lín çc uû viªn Xø uû Ai Lao bÞ b¾t, chØ cßn hai ®ång chÝ tho¸t ®îc sang Xiªm. Xø uû bÞ vì3.

Tõ sau §¹i héi lÇn thø I §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng, trong §¶ng Céng s¶n Xiªm xuÊt hiÖn nh÷ng m©u thuÉn néi bé. §Õn ®Çu n¨m 1936, c¬ quan l·nh ®¹o Trung ¬ng §¶ng Céng s¶n Xiªm n¶y sinh hiÖn tîng bÌ ph¸i, mÊt ®oµn kÕt, chia thµnh hai nhãm “phª ph¸n nhau kÞch liÖt vµ v« nguyªn t¾c vµ lµm viÖc t¸ch rêi nhau”, “VÊn ®Ò bÌ ph¸i ë Xiªm ®·

1. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¶ng Toµn tËp, S®d, t.6, tr. 17.

3. Cã tµi liÖu viÕt trong cuéc lïng sôc t¹i Lµo ®Çu n¨m 1936, mËt th¸m Ph¸p b¾t ®îc 73 ®¶ng viªn, trong ®ã ë Xiªng V¶ng: 5 ngêi, Thµ KhÑc vµ khu má: 25 ngêi, Viªng Ch¨n: 27 ngêi, Xav¼nnakhÖt: 11 ngêi, P¹c Xª; 5 ngêi. Xem Geoffrey C. Gun: Political Struggles in Laos (1936 - 1954), Edition Duang Kamol, Siam Square, Bangkok, Thailand, 1988, p.67.

80


g©y ra ¶nh hëng rÊt xÊu ®Õn Lµo”1. Gi÷a n¨m 1936, §¶ng Céng s¶n Xiªm bÞ khñng bè, nhiÒu ®ång chÝ çn bé chñ chèt bÞ chÝnh quyÒn Xiªm b¾t giam. Mèi liªn l¹c gi÷a Ban ChØ huy ë ngoµi víi Lµo vèn th«ng qua §¶ng Céng s¶n Xiªm bÞ gi¸n ®o¹n. Trong b¸o ço cña Ban Trung ¬ng göi Quèc tÕ Céng s¶n (ngµy 10 th¸ng 9 n¨m 1937), viÕt: “Tríc ®©y, Ban ChØ huy ë ngoµi cã nh÷ng liªn l¹c víi çc tæ chøc cña Lµo qua trung gian cña §¶ng Céng s¶n Xiªm. Tõ lóc §¶ng nµy bÞ cuéc ®¹i khñng bè tr¾ng ®¸nh ph¸, çc tæ chøc cña Lµo còng chÞu cùc vÒ çc vÊn ®Ò liªn l¹c cña hä”2.

MÆt kh¸c, trong thêi gian ®Çu n¨m 1936, do gÆp nhiÒu khã kh¨n, sù l·nh ®¹o cña Ban ChØ huy ë ngoµi ®èi víi Lµo còng kh«ng ®îc liªn tôc vµ s©u s¸t. C«ng cuéc x©y dùng tæ chøc ®¶ng vµ phong trµo çch m¹ng ë Lµo bíc vµo giai ®o¹n khã kh¨n.

Ngµy 17 th¸ng 7 n¨m 1936, Ban ChØ huy ë ngoµi cña §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng göi th cho Xø uû Ai Lao th«ng b¸o ®· chØ ®Þnh hai hoÆc ba ®ång chÝ ®Õn Lµo ®Ó “t¹o ®îc mét sù thóc ®Èy míi cho nh÷ng ho¹t ®éng ë Lµo” vµ gióp ®ì ph©n bé cña Lµo vµ §«ng B¾c Xiªm3. Tuy nhiªn, do Xø uû Ai Lao ®· bÞ vì nªn viÖc liªn hÖ trªn kh«ng ®¹t kÕt qu¶.

Ngµy 26 th¸ng 7 n¨m 1936, çc ®ång chÝ Ban ChØ huy ë ngoµi vµ Trung ¬ng tiÕn hµnh héi nghÞ bµn c«ng t¸c kh«i phôc §¶ng vµ phong trµo çch m¹ng, l·nh ®¹o çc cuéc ®Êu tranh theo tinh thÇn chØ ®¹o cña §¹i héi lÇn thø VII Quèc tÕ

1. “B¸o ço cña Ban ChØ huy ë ngoµi göi Quèc tÕ Céng s¶n” trong §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¶ng Toµn tËp, S®d, t.5, tr.368, 369.


81


Céng s¶n. Héi nghÞ th«ng qua chØ thÞ yªu cÇu çc cÊp bé ®¶ng chñ ®éng thµnh lËp MÆt trËn d©n téc ph¶n ®Õ nh»m tËp hîp tÊt c¶ çc ®¶ng ph¸i, çc tÇng líp nh©n d©n ®Êu tranh ®ßi çc quyÒn lîi d©n sinh, d©n chñ. §èi víi Lµo, Héi nghÞ cho r»ng ph¶i cã yªu s¸ch ®Êu tranh riªng phï hîp víi ®iÒu kiÖn cña xø. Theo ®ã, Lµo cã thÓ nªu yªu s¸ch ®ßi xo¸ bá çc luËt lÖ b¶n xø, c¶i çch çc c¬ quan ®¹i diÖn, héi ®ång hµng tØnh, biÕn chóng thµnh nh÷ng c¬ quan ®¹i diÖn cho nh©n d©n. NghÞ quyÕt Héi nghÞ viÕt: “MÆt trËn d©n téc ph¶n ®Õ bao gåm tÊt c¶ çc ®¶ng ph¸i vµ tÊt c¶ çc tÇng líp nh©n d©n, kh«ng phô thuéc vµo d©n téc nµo - dï lµ ngêi Ph¸p, ngêi ViÖt, ngêi Lµo hay çc d©n téc thiÓu sè kh¸c, miÔn lµ hä nhÊt trÝ tranh ®Êu ®Ó thùc hiÖn nh÷ng yªu s¸ch ®· nªu ra”1.

Héi nghÞ còng cho r»ng ®Ó thÝch hîp víi çc ®iÒu kiÖn ®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc, ®èi víi çc n¬i giai cÊp v« s¶n h·y cßn Ýt nh ë Lµo, “cÇn ph¶i thµnh lËp çc ®¶ng çch m¹ng d©n téc cho d©n b¶n xø (...) nh vËy kh«ng cã nghÜa lµ chóng ta ph¶i thñ tiªu çc tæ chøc §¶ng Céng s¶n ë nh÷ng xø nµy. §Ó l·nh ®¹o tèt çc ®¶ng d©n téc chñ nghÜa Êy vµ phong trµo gi¶i phãng d©n téc ë nh÷ng xø nµy, chóng ta ph¶i tæ chøc vµ t¨ng cêng çc chi bé céng s¶n”2.

Tõ th¸ng 10 n¨m 1936, Trung ¬ng §¶ng Céng s¶n §«ng D-¬ng chuyÓn vÒ ®ãng c¬ quan t¹i Nam Kú (ViÖt Nam) ®Ó trùc tiÕp chØ ®¹o phong trµo ®Êu tranh trong xø vµ ®· cã nhiÒu chØ ®¹o ®èi víi phong trµo çch m¹ng cña nh©n d©n Lµo.

Trong çc ngµy 13, 14 th¸ng 3 n¨m 1937, Ban Trung ¬ng 1, 2. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¶ng Toµn tËp, S®d,

t.6, tr.81, 85.

82


häp Héi nghÞ më réng t¹i Nam Kú. Héi nghÞ ®· bµn nh÷ng biÖn ph¸p lËp MÆt trËn thèng nhÊt nh©n d©n §«ng D¬ng, ph¬ng ph¸p ®Êu tranh, tuyªn truyÒn, cæ ®éng... trong t×nh h×nh míi.

TiÕp ®ã, tõ ngµy 25 th¸ng 8 ®Õn ngµy 4 th¸ng 9 n¨m 1937, Ban Trung ¬ng tiÕn hµnh Héi nghÞ më réng t¹i Nam Kú. §èi víi phong trµo çch m¹ng Lµo, Héi nghÞ nhËn ®Þnh: “Çc ®¶ng bé ë Lµo vÉn cßn cha kh«i phôc ®¶ng bé”1. Do ®ã, cïng víi viÖc ®Æt c«ng t¸c x©y dùng ®¶ng lµ c«ng t¸c quan träng hµng ®Çu trong nh÷ng nhiÖm vô cÇn kÝp cña §¶ng, Héi nghÞ ®Ò ra nhiÖm vô “më réng vµ cñng cè çc ®¶ng bé ®· cã, kÕ tiÕp kh«i phôc c¬ së cò cña §¶ng ë Ai Lao”2.

Sau mét thêi gian chØ ®¹o toµn §¶ng ®Èy m¹nh l·nh ®¹o phong trµo ®Êu tranh ®ßi d©n sinh, d©n chñ, x©y dùng vµ ph¸t triÓn hÖ thèng tæ chøc, çc c¬ quan l·nh ®¹o çc cÊp cña §¶ng, Ban Trung ¬ng §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng tæ chøc Héi nghÞ toµn thÓ vµo çc ngµy 29, 30 th¸ng 3 n¨m 1938, t¹i T©n Thíi NhÊt, gÇn Bµ §iÓm, Hãc M«n, Gia §Þnh.

KiÓm ®iÓm “c«ng t¸c néi bé” cña §¶ng, Héi nghÞ nhËn ®Þnh: sè lîng ®¶ng viªn t¨ng 60%; ¶nh hëng cña §¶ng lan réng trong quÇn chóng, §¶ng chØ ®¹o ®îc c«ng t¸c c«ng khai, Ban Trung ¬ng vµ çc Xø uû ®· chØ ®¹o ®îc çc ®ång chÝ c«ng khai t¬ng ®¬ng... Tuy nhiªn, c¬ së ®¶ng cha kh«i phôc ®îc ë Lµo, cßn yÕu ë Cao Miªn, ë thµnh thÞ, tØnh lþ yÕu h¬n ë n«ng th«n; mét bé phËn ®¶ng viªn nhiÔm thãi c« ®éc... NghÞ quyÕt Héi nghÞ viÕt: “§iÒu khuyÕt ®iÓm lín lµ §¶ng cha cã c¬ së ë Lµo, ë Cao Miªn th× rÊt yÕu vµ thÕ lùc ë tØnh


83


thµnh vµ tØnh lþ yÕu h¬n ë th«n quª”3.Héi nghÞ ®· quyÕt ®Þnh nh÷ng vÊn ®Ò x©y dùng

®¶ng vÒ mÆt tæ chøc, nh cñng cè nh÷ng c¬ së ®· cã, lËp c¬ së míi, chó träng ph¸t triÓn ë çc thµnh phè, ®ån ®iÒn, vïng c«ng nghiÖp tËp trung; t¨ng cêng c«ng t¸c giao th«ng liªn l¹c gi÷a çc c¬ quan l·nh ®¹o çc cÊp, çc xø uû ph¶i tæ chøc çc c¬ quan giao th«ng chuyªn m«n...

Tríc t×nh h×nh tæ chøc ®¶ng ë Trung Kú ®· ph¸t triÓn vµ liªn l¹c ®îc víi nhau, Héi nghÞ quyÕt ®Þnh tæ chøc l¹i Xø uû Trung Kú vµ “giao cho Xø ñy Trung Kú t×m mèi liªn l¹c víi Ai Lao”1. Tuy nhiªn, do Xø uû Trung Kú míi lËp l¹i, c¬ së ®¶ng ë Lµo bÞ ®¸nh ph¸ vµ gÆp nh÷ng khã kh¨n nªn chñ tr¬ng kh«i phôc tæ chøc ®¶ng ë Lµo kh«ng thùc hiÖn ®îc2.

Trong khi sù chØ ®¹o cña §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng víi çch m¹ng Lµo gÆp khã kh¨n, çc ®¶ng viªn ngêi ViÖt ho¹t ®éng trªn ®Þa bµn Lµo, Xiªm ®· chñ ®éng c«ng t¸c, lËp l¹i çc chi bé ®¶ng ®Ó l·nh ®¹o phong trµo nh©n d©n Lµo nh»m çc môc tiªu d©n sinh, d©n chñ. Mét n¨m sau khi C¬ quan §«ng D¬ng viÖn trî bé cña §¶ng Céng s¶n Xiªm gi¶i thÓ theo quyÕt ®Þnh cña §¹i héi lÇn thø I §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng (th¸ng 3 n¨m 1935), vµo ®Çu n¨m 1937, Ban Trung - Lµo viÖn trî3 thuéc §¶ng Céng s¶n Xiªm ®îc thµnh

1. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¶ng Toµn tËp, S®d, t.6, tr. 358-359.

2. Sau Héi nghÞ, vµo ngµy 5 th¸ng 4 n¨m 1938, Ban ChÊp hµnh Trung ¬ng göi b¸o ço tíi Quèc tÕ Céng s¶n, trong ®ã nªu râ: “Chóng t«i cha t×m ®îc mèi víi Ai Lao”, trong §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¶ng Toµn tËp, S®d, t.6, tr.370.

3. Ch¸nh mËt th¸m §«ng D¬ng (ngµy 2 th ng 2 n m 1939), C«ng v¨n mËt, sè 559-SG, göi çc ch¸nh së mËt th¸m Hµ Néi, HuÕ, Sµi Gßn, Phn«m Pªnh, Viªng Ch¨n, çc ch¸nh mËt th¸m Thµ KhÑc, Vinh, vÒ NguyÔn ChÝnh CÇu tøc Ph©y vÒ §«ng D¬ng, Hµ Néi. B¶n dÞch

84


lËp ®Ó gióp ®ì c«ng t¸c g©y dùng c¬ së ®¶ng ë Trung Kú vµ Lµo.

Díi sù gióp ®ì cña Ban Trung - Lµo viÖn trî, mét sè chi bé ®¶ng ®îc thµnh lËp ë Lµo vµ nhËn chñ tr¬ng míi cña §¶ng vÒ chuyÓn híng ®Êu tranh ®ßi quyÒn d©n sinh, d©n chñ. Tuy nhiªn, çc chi bé ®¶ng ë Lµo kh«ng b¾t ®îc liªn l¹c trùc tiÕp víi Ban ChØ huy ë ngoµi vµ Ban Trung ¬ng §¶ng nªn gÆp nhiÒu khã kh¨n trong ho¹t ®éng, nhÊt lµ tõ th¸ng 6 n¨m 1938, khi ngêi phô tr¸ch Ban Trung - Lµo viÖn trî lµ NguyÔn ChÝnh Giao, ñy viªn ngêi ViÖt duy nhÊt trong Ban Trung ¬ng §¶ng Céng s¶n Xiªm - BÝ th Xø uû §«ng B¾c Xiªm bÞ b¾t.

Trong thêi gian nµy, mÆc dï gÆp nhiÒu khã kh¨n, sù l·nh ®¹o cña Ban ChØ huy ë ngoµi, sau ®ã lµ cña Ban Trung ¬ng §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng, ®èi víi Lµo kh«ng ®îc liªn tôc vµ s©u s¸t, tæ chøc ®¶ng bÞ tæn thÊt, song nh÷ng ®¶ng viªn cèt çn trung kiªn ®· tæ chøc quÇn chóng c«ng nh©n, giíi bu«n b¸n, häc sinh ngêi ViÖt vµ ngêi Lµo ë Viªng Ch¨n, Thµ KhÑc, Xiªng Kho¶ng... ®øng lªn ®Êu tranh ®ßi çc quyÒn d©n sinh, d©n chñ. Ngµy 25 th¸ng 10 n¨m 1936, 60 c«ng nh©n ngêi ViÖt vµ ngêi Lµo ë má thiÕc Ph«n TÞu ®×nh c«ng ®ßi bá viÖc mét giê ®Ó ph¶n ®èi chñ má kh«ng tr¶ l-¬ng. Ngµy 22 th¸ng 2 n¨m 1937, thî may ë Viªng Ch¨n ®Êu tranh ®ßi t¨ng gi¸ c«ng may lªn 10% vµ ®ßi ®îc lËp nghiÖp ®oµn thî may. Th¸ng 3 n¨m 1937, c«ng nh©n nhµ m¸y ®iÖn Viªng Ch¨n ®Êu tranh ®ßi t¨ng l¬ng, ®ßi tiÒn thuèc ch÷a bÖnh cho c«ng nh©n. Ngµy 2 th¸ng 2 n¨m 1939, c«ng nh©n lµm ®êng 13 ë b¾c Thµ KhÑc thuéc h·ng Compagnie Coloniale ®Êu tranh ®ßi chñ h·ng thi hµnh ®iÒu íc kho¸n viÖc theo hîp ®ång vµ thanh to¸n tiÒn ®Ó c«ng nh©n nghØ lu t¹i ViÖn LÞch sö §¶ng.

85


TÕt. Tríc t×nh h×nh phong trµo Lµo kh«ng cßn ®Çu mèi l·nh

®¹o, sau khi b¾t ®îc liªn l¹c víi Xø uû B¾c Kú vµo cuèi n¨m 1938, mét bé phËn ®¶ng viªn ngêi ViÖt ho¹t ®éng trong §¶ng Céng s¶n Xiªm chñ tr¬ng chuyÓn sang ho¹t ®éng trong §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng, chia nhau ®i b¾t mèi, lËp çc chi bé ®¶ng ë Lµo vµ xóc tiÕn lËp l¹i Xø uû Ai Lao.

Thùc hiÖn chñ tr¬ng ®ã, trong hai ngµy 7 vµ 8 th¸ng 2 n¨m 1939, mét sè ®ång chÝ ®¶ng viªn cña §¶ng Céng s¶n Xiªm cïng mét sè ®¶ng viªn cña Thµ KhÑc vµ khu má tæ chøc héi nghÞ t¹i tr¹i ca X¸la HØn Kh¨n (Thµ KhÑc), ®Ò ra çc biÖn ph¸p ph¸t triÓn c¬ së ë khu má, thÞ x· Thµ KhÑc, khu vùc c«ng nh©n lµm ®êng ë P¹c Xan; ®ång thêi xóc tiÕn c«ng t¸c trong hai tØnh Viªng Ch¨n vµ Xav¼nnakhÖt. Héi nghÞ ®· bÇu Xø uû l©m thêi Ai Lao gåm ba ®ång chÝ1.

Tuy nhiªn, Xø uû võa thµnh lËp ®îc mét ngµy th× tÊt c¶ çc xø uû viªn bÞ ®Þch b¾t. TiÕp ®ã, ngµy 20 th¸ng 3 n¨m 1939, chÝnh quyÒn thùc d©n tiÕn hµnh mét cuéc khñng bè, b¾t çc ®¶ng viªn céng s¶n §«ng D¬ng t¹i çc ®Þa ph¬ng Thµ KhÑc, Xav¼nnakhÖt, P¹c Xª vµ khu má Bß NÌng, Ph«n TÞu.

Tuy çc chi bé ®¶ng bÞ ®¸nh ph¸, phong trµo çch m¹ng Lµo gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n vµ t¹m l¾ng xuèng, song ë mét

1. Xem NguyÔn ChÝnh Giao: Nhí l¹i qu·ng ®êi 50 n¨m ho¹t ®éng çch m¹ng (1929 - 1979). Sau mét thêi gian bÞ nhµ ®¬ng côc Xiªm giam gi÷, ®ång chÝ NguyÔn ChÝnh Giao ®· kh«n khÐo trèn tho¸t vµ trë vÒ ViÖt Nam, b¾t liªn l¹c víi çc ®ång chÝ trong Xø ñy B¾c Kú. Cuèi n¨m 1938 ®Çu n¨m 1939, ®ång chÝ quay vÒ Lµo ho¹t ®éng. Theo tµi liÖu Biªn niªn nh÷ng sù kiÖn chÝnh trÞ vÒ Lµo th× Héi nghÞ thµnh lËp Xø ñy diÔn ra vµo ngµy 2 th¸ng 3 n¨m 1939.

86


vµi n¬i vÉn næ ra mét sè cuéc ®Êu tranh, nh: cuéc biÓu t×nh cña 40 c«ng nh©n ngêi Lµo vµ ngêi ViÖt ë Thµ KhÑc (ngµy 1 th¸ng 5 n¨m 1939)1; cuéc ®Êu tranh b·i thÞ cña nh÷ng ngêi b¸n cñi ë Viªng Ch¨n ph¶n ®èi viÖc t¨ng thuÕ cña c¶nh s¸t (ngµy 25 th¸ng 9 n¨m 1939). C«ng nh©n ë Lµo cßn göi tiÒn ñng hé b¸o §êi nay cña nh÷ng ngêi céng s¶n ë B¾c Kú ViÖt Nam3. Theo v¨n b¶n “T×nh h×nh §«ng D¬ng tõ 1938 ®Õn 1939”, th× ë Lµo cã hai cuéc ®Êu tranh cña quÇn chóng2.

Trong khi phong trµo ®Êu tranh cña nh©n d©n ViÖt Nam lªn cao víi çc môc tiªu d©n sinh, d©n chñ th× do nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¸ch quan, nhÊt lµ sù chØ ®¹o cña §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng gÆp nhiÒu khã kh¨n, nhiÒu lóc bÞ gi¸n ®o¹n, phong trµo ë Lµo bÞ gi¶m sót. NÕu trong giai ®o¹n 1930 - 1935, çc cuéc ®Êu tranh ë Lµo s«i ®éng vµ g©y ¶nh hëng ®Õn phong trµo ®Êu tranh cña nh©n d©n ViÖt Nam th× trong giai ®o¹n 1936 - 1939, phong trµo ®Êu tranh s«i ®éng ë ViÖt Nam ®· ¶nh hëng ®Õn Lµo, thóc ®Èy çc ®¶ng viªn ë Lµo kh«i phôc tæ chøc vµ l·nh ®¹o mét sè cuéc ®Êu tranh cña nh©n d©n Lµo ®ßi çc quyÒn lîi h»ng ngµy. Phong trµo ®Êu tranh tuy kh«ng m¹nh, song ®· gi÷ v÷ng ®-îc ¶nh hëng cña §¶ng trong nh©n d©n Lµo. Trong bµi “Mêi l¨m n¨m vËn ®éng céng s¶n vµ chÝn n¨m thµnh lËp §¶ng Céng s¶n ë §«ng D¬ng”, b¸o D©n chóng, sè 41, 42 ngµy 3 vµ 7 th¸ng 1 n¨m 1939 viÕt: “Sau lóc phong trµo çch m¹ng sôt xuèng (...) §¶ng Céng s¶n lu«n lu«n tån t¹i trong quÇn chóng, mét phÇn c¬ së ë çc vïng trung t©m tuy bÞ t¹m thêi mÊt liªn



87


l¹c vµ yÕu ®uèi, song ¶nh hëng vµ tæ chøc cña §¶ng l¹i lan réng tíi çc vïng thîng du B¾c Kú, tíi Ai Lao, Cao Miªn”2.

II. Nh©n d©n ViÖt Nam - Lµo gióp nhau tiÕn hµnhcuéc vËn ®éng khëi nghÜa vò trang

giµnh chÝnh quyÒn th¾ng lîi (1939 - 1945)

1. Phèi hîp chuÈn bÞ khëi nghÜa giµnh chÝnh quyÒn (tõ n¨m 1939 ®Õn th¸ng 3 n¨m 1945)

Ngµy 1 th¸ng 9 n¨m 1939, ChiÕn tranh thÕ giíi thø hai bïng næ. ë §«ng D¬ng, chÝnh quyÒn thuéc ®Þa thi hµnh chÝnh s¸ch ph¸t xÝt ho¸ bé m¸y thèng trÞ, th¼ng tay ®µn ¸p phong trµo ®Êu tranh çch m¹ng cña nh©n d©n trong xø; ban bè lÖnh tæng ®éng viªn, thùc hiÖn chÝnh s¸ch kinh tÕ thêi chiÕn nh»m t¨ng cêng v¬ vÐt søc ngêi søc cña ë §«ng D¬ng phôc vô cho chiÕn tranh ®Õ quèc.

Tríc sù tån vong cña vËn mÖnh çc d©n téc trong xø, §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng ®· ®Ò ra vµ thùc hiÖn quyÕt s¸ch: ®Æt nhiÖm vô gi¶i phãng d©n téc lªn hµng tríc tiªn.

Ngµy 29 th¸ng 9 n¨m 1939, Trung ¬ng §¶ng göi th«ng b¸o cho çc cÊp bé ®¶ng nãi râ hoµn c¶nh §«ng D¬ng sÏ tiÕn lªn gi¶i phãng d©n téc.

Hai th¸ng sau ngµy ChiÕn tranh thÕ giíi thø hai bïng næ, Héi nghÞ Trung ¬ng §¶ng ®· diÔn ra tõ ngµy 6 ®Õn 8 th¸ng 11 n¨m 1939, t¹i Bµ §iÓm (Hãc M«n, Gia §Þnh) ®Ó quyÕt ®Þnh chñ tr¬ng míi ®¸p øng nh÷ng yªu cÇu cña çch m¹ng. §ång chÝ Tæng BÝ th NguyÔn V¨n Cõ chñ tr× Héi nghÞ.

Héi nghÞ ®a ra nhËn ®Þnh cùc kú quan träng: “Bíc ®êng sinh tån cña çc d©n téc §«ng D¬ng kh«ng cßn cã con ®êng nµo kh¸c h¬n lµ con ®êng ®¸nh ®æ ®Õ quèc Ph¸p, chèng tÊt c¶ ¸ch ngo¹i x©m, v« luËn da tr¾ng hay da vµng ®Ó

88


giµnh lÊy gi¶i phãng ®éc lËp (...) Sù bãc lét tµn ¸c cña ®Õ quèc Ph¸p ë §«ng D¬ng ®Ó cung cÊp cho chiÕn tranh sÏ lµm cho d©n §«ng D¬ng ngµy cµng çch mÖnh ho¸. Cuéc çch mÖnh ®¸nh ®æ ®Õ quèc Ph¸p cña çc d©n téc §«ng D¬ng nhÊt ®Þnh sÏ næ bïng”1.

Tõ nhËn ®Þnh ®ã, Héi nghÞ quyÕt ®Þnh “®Æt quyÒn lîi d©n téc lªn trªn çc quyÒn lîi kh¸c”2, kÓ c¶ vÊn ®Ò ruéng ®Êt còng ph¶i nh»m vµo môc ®Ých Êy mµ gi¶i quyÕt. Héi nghÞ chñ tr¬ng: ph¶i thµnh lËp MÆt trËn thèng nhÊt d©n téc ph¶n ®Õ §«ng D¬ng ®Ó “tranh ®Êu chèng ®Õ quèc chiÕn tranh, chèng x©m lîc ph¸t xÝt, ®¸nh ®æ ®Õ quèc Ph¸p, vua chóa bæn xø vµ tÊt c¶ bän tay sai cña ®Õ quèc ®ßi hoµ b×nh c¬m ¸o, thùc hiÖn nÒn ®éc lËp hoµn toµn cho çc d©n téc §«ng D¬ng víi quyÒn d©n téc tù quyÕt”2.

Lùc lîng cña cuéc çch m¹ng gi¶i phãng d©n téc ®oµn kÕt trong MÆt trËn bao gåm tÊt c¶ çc giai cÊp, çc ®¶ng ph¸i, çc phÇn tö ph¶n ®Õ muèn gi¶i phãng d©n téc, thùc hiÖn §«ng D¬ng hoµn toµn ®éc lËp víi quyÒn d©n téc tù quyÕt, trong ®ã c«ng n«ng lµ lùc lîng chÝnh, ®Æt díi quyÒn l·nh ®¹o cña giai cÊp c«ng nh©n.

VÒ vÊn ®Ò d©n téc, NghÞ quyÕt Héi nghÞ viÕt: “Xø §«ng D¬ng gåm cã nhiÒu d©n téc (...) trong ®ã cã ba d©n téc ViÖt Nam, Lµo, Miªn ë riªng ba xø kh¸c nhau vµ ®· tõng cã mét lÞch sö, mét v¨n ho¸ riªng (...). Tuy bÞ ®Õ quèc t×m çch chia rÏ cho dÔ cai trÞ, tuy cã nhiÒu ®iÒu kiÖn lÞch sö vµ v¨n ho¸ kh¸c nhau, çc d©n téc ViÖt Nam, Miªn, Lµo vµ çc d©n

1, 2. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¶ng Toµn tËp, S®d, t.6, tr.536-537, 544.

2, 2, 3. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¶ng Toµn tËp, S®d, t.6, tr.537, 529-530, 531.

89


téc thiÓu sè kh¸c cïng sinh ho¹t trªn d¶i ®Êt ch÷ S, ®Òu cã liªn quan vÒ kinh tÕ vµ chÝnh trÞ, tÊt c¶ ®Òu bÞ ®Õ quèc ¸p bøc, tÊt c¶ ®Òu bÞ bãc lét bëi nh÷ng ®éc quyÒn t b¶n tµi ch¸nh, tÊt c¶ ®Òu n»m díi mét bé m¸y ®µn ¸p thèng nhÊt vÒ chÝnh trÞ, vµ qu©n sù cña ®Õ quèc Ph¸p. Phong trµo gi¶i phãng çc d©n téc v× vËy cã mËt thiÕt quan hÖ víi nhau vµ ph¶i dùa lÉn nhau”2.

NghÞ quyÕt viÕt: “Phong trµo d©n téc ë §«ng D¬ng tõ khi bÞ ®Õ quèc Ph¸p cai trÞ ®· tr¶i qua nhiÒu ®o¹n tranh ®Êu vÎ vang. Khi «n hoµ, khi ®æ m¸u, tÊt c¶ çc d©n téc §«ng D¬ng, tõ ViÖt Nam, Miªn, Lµo ®Õn çc d©n téc thiÓu sè Thæ, Thîng, v.v., ®· nhiÒu lÇn næi dËy chèng chÝnh s¸ch cíp bãc tµn ¸c vµ ¸ch thèng trÞ nÆng nÒ cña ®Õ quèc”3.

Tõ nh÷ng nhËn thøc mang tÝnh ®ét biÕn vÒ vÊn ®Ò d©n téc ch©n chÝnh, Héi nghÞ ®i ®Õn chñ tr¬ng: §«ng D-¬ng hoµn toµn ®éc lËp (thi hµnh quyÒn d©n téc tù quyÕt). Kh«ng mét d©n téc nµo cã thÓ gi¶i phãng riªng rÏ v× §«ng D¬ng ë díi quyÒn thèng trÞ duy nhÊt cña ®Õ quèc Ph¸p vÒ mÆt chÝnh trÞ, kinh tÕ vµ qu©n sù. Nhng sù liªn hiÖp çc d©n téc §«ng D¬ng kh«ng nhÊt thiÕt b¾t buéc çc d©n téc ph¶i thµnh lËp mét quèc gia duy nhÊt v× çc d©n téc ViÖt Nam, Miªn, Lµo xa nay vÉn cã sù ®éc lËp. Mçi d©n téc cã quyÒn gi¶i quyÕt vËn mÖnh theo ý muèn cña m×nh, song sù tù quyÕt còng kh«ng nhÊt ®Þnh lµ rêi h¼n nhau ra.

Héi nghÞ chØ râ trong lóc cÇn ph¶i lµm thøc dËy vµ ®Ò cao tinh thÇn d©n téc chÝnh ®¸ng, trong lóc nhiÖm vô trung t©m lµ thèng nhÊt tÊt c¶ çc lùc lîng d©n téc ®Ó ®Êu tranh giµnh ®éc lËp, ngêi céng s¶n cã thÓ vµ cÇn tæ chøc ra “Liªn ®oµn gi¶i phãng d©n téc ViÖt Nam ph¶n ®Õ héi”, “ViÖt Nam thèng nhÊt d©n téc héi” ®Ó lµm nÒn t¶ng cho viÖc

90


thµnh lËp MÆt trËn thèng nhÊt d©n téc ph¶n ®Õ §«ng D-¬ng. “Më réng vµ n©ng cao tinh thÇn d©n téc, lµm cho mçi ngêi trong çc giai cÊp cã ý thøc vÒ sù tån vong cña d©n téc vµ sù liªn quan mËt thiÕt cña vËn m¹ng d©n téc víi lîi Ých ç nh©n m×nh; ®Æt quyÒn lîi d©n téc lªn trªn çc quyÒn lîi kh¸c, thèng nhÊt lùc lîng d©n téc lµ ®iÒu kiÖn cèt yÕu ®Ó ®¸nh ®æ ®Õ quèc Ph¸p”1.

Héi nghÞ nhÊt trÝ r»ng trong t×nh h×nh míi, nhiÖm vô cña §¶ng rÊt nÆng nÒ, §¶ng ph¶i “gi¸c ngé râ çi sø mÖnh lín lao Êy vµ ®ñ can ®¶m, ®ñ nghÞ lùc, ®ñ s¸ng suèt ®Ó g¸nh v¸c nã”2. Trªn tinh thÇn ®ã, Héi nghÞ ®Æc biÖt coi träng c«ng t¸c x©y dùng ®¶ng vÒ mäi mÆt.

§èi víi Miªn, Lµo, Héi nghÞ ®Ò ra nhiÖm vô: “Ph¶i chó ý g©y dùng c¬ së Miªn, Lµo vµ tæ chøc nh÷ng §¶ng bé tù trÞ cña çc d©n téc thiÓu sè”3.

Héi nghÞ kh¼ng ®Þnh vËn m¹ng vµ sù gi¶i phãng cña çc d©n téc §«ng D¬ng cã liªn quan mËt thiÕt víi nhau th× “ta ph¶i ®Æc biÖt chó ý sù vËn ®éng çc d©n téc Miªn, Lµo vµ çc d©n téc thiÓu sè; ph¶i nghiªn cøu nh÷ng ph¬ng ph¸p cô thÓ ®Ó thùc hµnh nhiÖm vô Êy (...) ph¶i t×m ®ñ mäi çch t×m mèi liªn l¹c vµ g©y c¬ së ë Miªn, Lµo vµ çc d©n téc thiÓu sè nh Thæ, Thîng, v.v.. Dï cho sù rót bít çn bé ®Ó phô tr¸ch c«ng t¸c nµy mµ ®×nh trÖ c«ng t¸c Ýt nhiÒu ë ®Þa ph¬ng th× còng ph¶i lµm. Ph¶i tæ chøc cho ®îc nh÷ng phÇn tö h¨ng h¸i cña çc d©n téc thiÓu sè vµo §¶ng vµ çc §¶ng bé Miªn, Lµo còng nh Thæ, Thîng, v.v., vÉn n»m trong hÖ thèng duy nhÊt toµn §¶ng, díi mét trung t©m chØ huy duy nhÊt, vÉn theo ®óng tinh thÇn chñ


91


nghÜa quèc tÕ, nhng ®îc tæ chøc thµnh nh÷ng §¶ng bé tù trÞ ®Ó chØ huy cho s¸t víi nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Æc biÖt cña çc d©n téc hä vµ l«i kÐo ®îc qu¶ng ®¹i quÇn chóng trong çc d©n téc Êy tranh ®Êu ®¸nh ®æ ®Õ quèc Ph¸p, gi¶i phãng d©n téc”1.

Héi nghÞ Trung ¬ng §¶ng th¸ng 11 n¨m 1939 cã mét ý nghÜa rÊt quan träng, ®¸nh dÊu mét bíc ph¸t triÓn míi vÒ n¨ng lùc t duy, s¸ng t¹o vµ sù nh¹y bÐn chÝnh trÞ cña §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng. Víi sù kh¼ng ®Þnh tÝnh chÊt vµ nhiÖm vô çch m¹ng lóc nµy lµ gi¶i phãng d©n téc vµ víi chñ tr¬ng thµnh lËp MÆt trËn thèng nhÊt d©n téc ph¶n ®Õ §«ng D¬ng ®Ó tËp hîp, ®oµn kÕt mäi lùc lîng, mäi xu híng chÝnh trÞ cã thÓ tËp hîp ®îc, Héi nghÞ th¸ng 11 n¨m 1939 cña Trung ¬ng §¶ng ®· më ra mét thêi kú ®Êu tranh míi: thêi kú trùc tiÕp chuÈn bÞ lùc lîng ®Ó khëi nghÜa giµnh chÝnh quyÒn trªn toµn §«ng D¬ng khi cã thêi c¬.

Th¸ng 12 n¨m 1939, Ban Trung ¬ng ban hµnh tµi liÖu “Chñ tr¬ng cña ngêi céng s¶n ®èi víi vô b¾t lÝnh”, cã ®o¹n viÕt: “Ph¶i tuyªn truyÒn ngêi §«ng D¬ng ®õng b¾n giÕt ng-êi §«ng D¬ng, ®õng ®Ó cho ®Õ quèc lîi dông kÝch thÝch nh÷ng thï o¸n d©n téc gi÷a ngêi Nam, ngêi Miªn, ngêi Lµo, Thæ, Mäi, v.v., mµ ®em lÝnh d©n téc nµy b¾n giÕt d©n téc kh¸c”2.

Th¸ng 11 n¨m 1940, Trung ¬ng §¶ng Céng s¶n §«ng D-¬ng häp héi nghÞ ®Ó bµn vÒ çc nhiÖm vô çch m¹ng trong hoµn c¶nh ph¸t xÝt NhËt ®· vµo §«ng D¬ng, cuéc khëi



92


nghÜa vò trang ®Çu tiªn ®· næ ra ë B¾c S¬n (L¹ng S¬n, ViÖt Nam). Héi nghÞ chØ râ kÎ thï cña çc d©n téc §«ng D-¬ng lóc nµy lµ ph¸t xÝt NhËt vµ thùc d©n Ph¸p. NhiÖm vô cña §¶ng lµ ph¶i chuÈn bÞ l·nh ®¹o nh©n d©n ba níc §«ng D¬ng næi dËy ®¸nh Ph¸p, ®uæi NhËt, giµnh chÝnh quyÒn vÒ tay nh©n d©n.

Th¸ng 5 n¨m 1941, Héi nghÞ lÇn thø t¸m Trung ¬ng §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng, do ®ång chÝ NguyÔn ¸i Quèc chñ tr×, diÔn ra t¹i x· Trêng Hµ, huyÖn Hµ Qu¶ng, tØnh Cao B»ng (ViÖt Nam). Tõ nh÷ng ph©n tÝch vÒ t×nh h×nh, sù thay ®æi th¸i ®é cña çc giai cÊp, tÇng líp vµ nguyÖn väng cña toµn thÓ nh©n d©n, Héi nghÞ quyÕt ®Þnh “CÇn ph¶i thay ®æi chiÕn lîc”1 ph¶i xem nhiÖm vô gi¶i phãng d©n téc, ®éc lËp cho ®Êt níc lµ mét “nhiÖm vô tríc tiªn cña §¶ng ta vµ cña çch m¹ng §«ng D¬ng”3. Héi nghÞ kh¼ng ®Þnh: “cuéc çch m¹ng §«ng D¬ng hiÖn t¹i kh«ng ph¶i lµ cuéc çch m¹ng t s¶n d©n quyÒn, cuéc çch m¹ng ph¶i gi¶i quyÕt hai vÊn ®Ò: ph¶n ®Õ vµ ®iÒn ®Þa n÷a, mµ lµ cuéc çch m¹ng chØ ph¶i gi¶i quyÕt mét vÊn ®Ò cÇn kÝp “d©n téc gi¶i phãng”, vËy th× cuéc çch m¹ng §«ng D¬ng trong giai ®o¹n hiÖn t¹i lµ mét cuéc çch m¹ng d©n téc gi¶i phãng”4.

§èi víi vÊn ®Ò d©n téc, Héi nghÞ chñ tr¬ng gi¶i quyÕt vÊn ®Ò d©n téc trong khu«n khæ tõng níc, cèt lµm sao ®¸nh thøc ®îc tinh thÇn d©n téc xa nay trong nh©n d©n. Do ®ã, Héi nghÞ quyÕt ®Þnh thµnh lËp ë mçi níc mét mÆt trËn d©n téc thèng nhÊt réng r·i víi nh÷ng tªn dÔ hiÓu, cã ý nghÜa cho tõng d©n téc. ë ViÖt Nam, theo ®Ò nghÞ cña

1, 3, 4. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¶ng Toµn tËp, S®d, 2000, t.7, tr.118, 118-119.

93


®ång chÝ NguyÔn ¸i Quèc, Héi nghÞ quyÕt ®Þnh lËp MÆt trËn ViÖt Nam ®éc lËp ®ång minh (gäi t¾t lµ ViÖt Minh). ViÖt Nam ®éc lËp ®ång minh lÊy l¸ cê ®á ë gi÷a cã ng«i sao vµng n¨m çnh lµm biÓu tîng. Çc ®oµn thÓ quÇn chóng yªu níc chèng ®Õ quèc ®Òu thèng nhÊt lÊy tªn lµ “héi cøu quèc” nh C«ng nh©n cøu quèc héi, N«ng d©n cøu quèc héi, Thanh niªn cøu quèc héi, Phô n÷ cøu quèc héi, Phô l·o cøu quèc héi, Qu©n nh©n cøu quèc héi, Nhi ®ång cøu vong ®oµn... §èi víi Lµo vµ Cao Miªn, Héi nghÞ chñ tr-¬ng sÏ gióp ®ì nh©n d©n hai níc thµnh lËp Cao Miªn ®éc lËp ®ång minh vµ Ai Lao ®éc lËp ®ång minh. Trªn c¬ së sù ra ®êi cña mÆt trËn ë mçi níc, sÏ tiÕn tíi thµnh lËp mÆt trËn chung cña ba níc lµ §«ng D¬ng ®éc lËp ®ång minh.

Héi nghÞ cho r»ng çc d©n téc §«ng D¬ng ®Òu chÞu chung mét ¸ch thèng trÞ cña ph¸t xÝt Ph¸p - NhËt cho nªn ph¶i ®oµn kÕt l¹i ®¸nh ®uæi kÎ thï chung. Song nãi ®Õn vÊn ®Ò d©n téc, nãi ®Õn ®oµn kÕt çc d©n téc lóc nµy lµ nãi ®Õn sù tù do, ®éc lËp cña mçi d©n téc tuú theo ý muèn cña mçi d©n téc. Do vËy, §¶ng ph¶i hÕt søc t«n träng vµ thi hµnh ®óng quyÒn “d©n téc tù quyÕt” ®èi víi çc níc ë §«ng D¬ng. Sau khi ®¸nh ®uæi Ph¸p - NhËt th× çc d©n téc sÏ tuú theo ý muèn mµ tæ chøc thµnh liªn bang céng hoµ d©n chñ hay ®øng riªng thµnh mét quèc gia d©n téc. “Sù tù do ®éc lËp cña çc d©n téc sÏ ®îc thõa nhËn vµ coi träng”1. Riªng ®èi víi ViÖt Nam, sau khi ®¸nh ®uæi ®îc Ph¸p - NhËt sÏ lËp níc ViÖt Nam d©n chñ míi. ChÝnh quyÒn çch m¹ng cña níc ViÖt Nam d©n chñ míi lµ mét chÝnh quyÒn céng hoµ


94


“lµ cña chung c¶ toµn thÓ d©n téc”2.Héi nghÞ quyÕt ®Þnh xóc tiÕn c«ng t¸c chuÈn bÞ khëi

nghÜa vò trang, coi ®ã lµ nhiÖm vô trung t©m cña §¶ng vµ nh©n d©n trong giai ®o¹n hiÖn t¹i.

Héi nghÞ Trung ¬ng §¶ng th¸ng 5 n¨m 1941 cã ý nghÜa to lín trong tiÕn tr×nh ho¹ch ®Þnh ®êng lèi vµ qu¸ tr×nh thùc hiÖn cuéc vËn ®éng khëi nghÜa vò trang cña c¶ ViÖt Nam vµ Lµo. Chñ tr¬ng khëi nghÜa tõng phÇn giµnh chÝnh quyÒn ®Þa ph¬ng tiÕn lªn tæng khëi nghÜa lµ sù ph¸t triÓn s¸ng t¹o vÒ ph¬ng thøc khëi nghÜa vò trang çch m¹ng trong ®iÒu kiÖn cô thÓ cña çch m¹ng ë níc thuéc ®Þa. Nh÷ng quyÕt s¸ch rÊt ®óng ®¾n, s¸ng t¹o ®ã lµ nguån s¸ng dÉn ®êng cho nh©n d©n ViÖt Nam vµ nh©n d©n Lµo ph¸t huy m¹nh mÏ tinh thÇn ®éc lËp, tù chñ, chñ ®éng kh¬i dËy vµ nh©n lªn søc m¹nh tù th©n cña mçi d©n téc, ®ång thêi t¨ng cêng mèi liªn hÖ mËt thiÕt gi÷a nh©n d©n hai níc cïng tiÕn lªn trong sù nghiÖp ®¸nh Ph¸p, ®uæi NhËt, giµnh th¾ng lîi vÜ ®¹i cña cuéc Çch m¹ng th¸ng T¸m 1945 ë ViÖt Nam vµ cuéc khëi nghÜa giµnh chÝnh quyÒn ë Lµo.

Sau Héi nghÞ lÇn thø t¸m Trung ¬ng §¶ng, ë ViÖt Nam phong trµo ViÖt Minh lan réng tõ miÒn nói phÝa B¾c vÒ ®ång b»ng, ®« thÞ, tõ miÒn B¾c vµo miÒn Nam.

ë Lµo, sau khi MÆt trËn B×nh d©n Ph¸p bÞ thÊt b¹i (n¨m 1940), chÝnh quyÒn thuéc ®Þa tiÕn hµnh ®ît khñng bè ¸c liÖt.

§Çu n¨m 1941, thùc d©n Ph¸p thµnh lËp Së Tuyªn truyÒn Lµo do Gi¸m ®èc Nha häc chÝnh ë Lµo cÇm ®Çu, r¸o riÕt tuyªn truyÒn cho chñ nghÜa §¹i Lµo nh»m kÝch ®éng ®Çu

2. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¶ng Toµn tËp, S®d, t.7, tr. 114

95


ãc d©n téc hÑp hßi, g©y kú thÞ gi÷a Lµo víi çc d©n téc l¸ng giÒng.

Th¸ng 3 n¨m 1941, Toµn quyÒn §êcu ®Ò ra “ch¬ng tr×nh c¶i çch” ë Lµo ®Ó “Lµo ®îc tù do, d©n chñ” vÒ chÝnh trÞ. Trong ®ã cã mét sè ®iÓm ®¸ng chó ý nh: t¨ng thªm ng©n s¸ch cho ®Þa ph¬ng, t¨ng thªm ngêi Lµo vµo bé m¸y cai trÞ, t¨ng phô cÊp cho c«ng chøc Lµo, ®Æt chøc “ch©u kho¶nh” (tØnh trëng) cho ngêi Lµo ®¶m nhiÖm. GÇn bèn th¸ng sau ngµy ký hiÖp íc c¾t mét phÇn ®Êt cña tØnh Xaynhabuli, Ch¨mpax¾c (Lµo)1 cho Th¸i Lan (ngµy 9 th¸ng 5 n¨m 1941), ®Ó xoa dÞu sù ph¶n øng trong tÇng líp phong kiÕn Lµo, ngµy 29 th¸ng 8 n¨m 1941, thùc d©n Ph¸p ®· ký mét hiÖp íc b¶o hé víi Lµo. Theo ®ã, thùc d©n Ph¸p ®· thùc hiÖn mét sè biÖn ph¸p mµ suèt nöa thÕ kû thèng trÞ Lµo còng kh«ng hÒ ®Ò cËp nh: thµnh lËp mét néi çc Lµo gåm bèn bé (Néi vô, C«ng chÝnh vµ Y tÕ, Tµi chÝnh, LÔ nghi), do Hoµng th©n PhÕtxar¹t ®øng ®Çu; më réng quyÒn hµnh chÝnh cho triÒu ®×nh Luæng Ph¹bang vµ n¨m tØnh ë B¾c Lµo: Viªng Ch¨n, Xiªng Kho¶ng, Ph«ngxalú, SÇm Na, Hña Khoæng; ®Æt quèc ca Lµo; më réng ngµnh quan l¹i ngêi b¶n xø... Trong qu©n ®éi, ngêi Lµo ®îc ®Ò b¹t lªn ®Õn chøc “ch¸nh qu¶n” (t¬ng ®¬ng chuÈn uý). Nh÷ng th¸ng ®Çu n¨m 1941, Ph¸p cho xuÊt b¶n tê b¸o Lµo Nhay (§¹i Lµo)2 ®Ó tuyªn truyÒn cho chñ nghÜa

1. §Çu n¨m 1940, Th¸i Lan lªn tiÕng ®ßi Ph¸p ph¶i tr¶ l¹i çc tØnh n»m trªn l·nh thæ Lµo, Campuchia thuéc Ph¸p theo hiÖp ®Þnh ®îc ký kÕt gi÷a Xiªm vµ Ph¸p tõ n¨m 1903. Ngµy 8 th¸ng 11 n¨m 1940, Th¸i Lan dïng c¶ lôc qu©n vµ kh«ng qu©n vît biªn giíi tÊn c«ng qu©n Ph¸p. ChiÕn sù diÔn ra kh«ng ®Çy mét th¸ng, qu©n ®éi Th¸i Lan ®· chiÕm ®ãng çc vïng ®ßi Ph¸p trao tr¶. Ngµy 27 th¸ng 11 n¨m 1941, hai tØnh Xaynhabuli vµ Ch¨mpax¾c ®îc chÝnh thøc s¸p nhËp vµo l·nh thæ Th¸i Lan.

2. Trong suèt qu¸ tr×nh x©m lîc vµ thèng trÞ Lµo, do thùc hiÖn

96


thùc d©n, gieo ¶o tëng trong nh©n d©n Lµo vÒ t×nh “h÷u nghÞ” Lµo - Ph¸p.

Do chÝnh s¸ch khñng bè cña chÝnh quyÒn thuéc ®Þa ë Lµo, nhiÒu ®¶ng viªn ngêi ViÖt bÞ b¾t, bÞ trôc xuÊt vÒ ViÖt Nam, mét sè l¸nh sang Th¸i Lan1; çc tæ chøc çch m¹ng ph¶i rót vµo bÝ mËt.

Trong hoµn c¶nh phong trµo çch m¹ng ë Lµo gÆp khã kh¨n, mét sè sÜ quan, c¶nh s¸t, trÝ thøc vµ c«ng chøc Lµo cã tinh thÇn d©n téc ch¹y sang Th¸i Lan ®Ó t×m ®êng liªn l¹c víi ®ång minh chèng NhËt, Ph¸p. Hä liªn l¹c víi tæ chøc ViÖt kiÒu ë Th¸i Lan vµ ®îc §¶ng Th¸i tù do (Th¸i Sªri)2 gióp ®ì ®Êu tranh chèng NhËt.

Tõ n¨m 1942, mét sè ®¶ng viªn tho¸t khái nhµ tï hoÆc t¹m l¸nh trë vÒ ho¹t ®éng t¹i çc ®Þa ph¬ng cña Lµo. Th¸ng 1 n¨m 1943, Ban VËn ®éng ViÖt kiÒu Lµo - Th¸i ®îc thµnh lËp t¹i B¹n MÇy, tØnh Nakhon Ph¹n«m (§«ng B¾c Th¸i Lan). TiÕp ®ã çc tæ chøc héi ViÖt kiÒu ®îc thµnh lËp réng r·i ë çc ®Þa ph¬ng cã ViÖt kiÒu c tró trªn ®Êt Th¸i - Lµo. Ban

“chÝnh s¸ch ngu d©n”, thùc d©n Ph¸p hÇu nh kh«ng xuÊt b¶n çc Ên phÈm, b¸o chÝ phôc vô ngêi Lµo. Kh«ng tÝnh çc tê b¸o çch m¹ng, tê Lµo Nhay lµ tê b¸o ®Çu tiªn cña chÝnh quyÒn thuéc ®Þa ë Lµo, sau ®ã cã thªm tê Lµo Näi.

1. Ngµy 11 th¸ng 11 n¨m 1940, trung ®éi lÝnh khè xanh ngêi ViÖt Nam ®ãng ë Viªng Ch¨n do «ng Vò H÷u BØnh (qu¶n BØnh) chØ huy ®· bÝ mËt rót sang Th¸i Lan, cã ý ®Þnh liªn l¹c víi tæ chøc çch m¹ng cña ViÖt kiÒu ë Th¸i Lan vµ dùa vµo Th¸i Lan ®Ó chèng Ph¸p.

2. “Th¸i Sªri” hay “Sªrithai”lµ tæ chøc chÝnh trÞ ë §«ng B¾c Th¸i chñ tr¬ng chèng NhËt; ®îc Mü, Anh gióp ®ì. Tæ chøc “Th¸i Sªri” ®· gióp ®ì mét sè thanh niªn trÝ thøc Lµo ch¹y sang Th¸i tõ n¨m 1941 ®Ó liªn l¹c víi §ång minh nhê gióp ®ì chèng l¹i NhËt. Tæ chøc nµy vÒ sau cßn gióp ®ì thµnh lËp tæ chøc “Lµo Sªri”.

97


VËn ®éng b¾t ®Çu xóc tiÕn g©y dùng c¬ së trªn ®Þa bµn Lµo, thu hót çc ®¶ng viªn cò cßn l¹i vµ nh÷ng ViÖt kiÒu tÝch cùc, nh»m môc ®Ých t¬ng trî nhau trong cuéc sèng. Mét sè c¬ së ®¶ng ®îc g©y dùng l¹i ë Thµ KhÑc, Xav¼nnakhÖt, Viªng Ch¨n.

Ngµy 28 th¸ng 2 n¨m 1943, Héi nghÞ Ban Thêng vô Trung ¬ng §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng häp tõ ngµy 25 ®Õn 28 th¸ng 2 n¨m 1943 ra nghÞ quyÕt mét lÇn n÷a nhÊn m¹nh viÖc tæ chøc Ai Lao ®éc lËp ®ång minh vµ Cao Miªn ®éc lËp ®ång minh. NghÞ quyÕt giao nhiÖm vô cho Xø uû Trung Kú vµ Xø uû Nam Kú ph¶i ®Æc biÖt gióp ®ì nh©n d©n Lµo vµ Cao Miªn ph¸t triÓn nh÷ng tæ chøc nãi trªn. Tuy nhiªn, do hoµn c¶nh ®Þch khñng bè, çc tæ chøc §¶ng ë Trung Kú vµ Nam Kú ®ang trong qu¸ tr×nh kh«i phôc, nªn chñ tr¬ng trªn cña Trung ¬ng kh«ng thùc hiÖn ®îc.

Cuèi n¨m 1943 ®Çu 1944, mét sè ®¶ng viªn ngêi ViÖt tr-íc ®©y bÞ qu©n phiÖt Th¸i Lan cÇm tï ®îc tr¶ tù do ®· ch¾p nèi liªn l¹c víi çc c¬ së ®¶ng vµ quÇn chóng yªu níc ë Lµo, hîp søc g©y dùng l¹i phong trµo. N¨m 1944, sau khi nhËn ®îc chñ tr¬ng cña Héi nghÞ lÇn thø t¸m Trung ¬ng §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng do mét sè ®¶ng viªn ë Qu¶ng B×nh sang Lµo l¸nh ®Þch truyÒn ®¹t, Ban VËn ®éng ViÖt kiÒu t¹i Lµo - Th¸i tiÕn hµnh chuyÓn híng ho¹t ®éng vµ ®Êu tranh theo chñ tr¬ng vµ ph¬ng thøc ho¹t ®éng míi. Ban VËn ®éng ViÖt kiÒu chuyÓn thµnh Héi ViÖt kiÒu cøu quèc.

Tranh thñ sù chuyÓn híng vÒ chÝnh trÞ cña ChÝnh phñ Th¸i Lan, tæ chøc ViÖt kiÒu ë Th¸i Lan ®Èy m¹nh ho¹t ®éng, thµnh lËp çc héi cøu quèc cña ViÖt kiÒu, kh«i phôc l¹i çc tæ chøc ®¶ng. Çc ®¶ng viªn ngêi ViÖt tríc ®©y tham gia §¶ng Céng s¶n Xiªm nay ®îc ®a vÒ Lµo ho¹t ®éng.

98


§Ó thèng nhÊt viÖc chØ ®¹o phong trµo çch m¹ng vµ kh«i phôc tæ chøc c¬ së ®¶ng, xóc tiÕn viÖc cñng cè vµ ph¸t triÓn lùc lîng çch m¹ng, nh÷ng ®ång chÝ trung kiªn trong Héi ViÖt kiÒu cøu quèc ®· thµnh lËp §éi Tiªn phong1

®Ó chØ ®¹o phong trµo çch m¹ng ë Lµo. §éi ho¹t ®éng bÝ mËt, do ®ång chÝ NguyÔn ChÊn lµm bÝ th. Trªn thùc tÕ, §éi Tiªn phong ®· lµm nhiÖm vô vµ ®ãng vai trß cña Xø uû l©m thêi Ai Lao.

Díi sù l·nh ®¹o cña §éi Tiªn phong, çc chi bé ®¶ng ë U®on, Nakhon, Môc®ah¸n (trªn ®Êt Th¸i Lan) ®· cö çn bé vÒ Lµo ho¹t ®éng. Çc chi bé ®¶ng ë Viªng Ch¨n, Bß NÌng, Thµ KhÑc, Xav¼nnakhÖt lÇn lît ®îc cñng cè. Phong trµo yªu níc trong häc sinh, viªn chøc Lµo ®îc nhen nhãm, phong trµo yªu níc cña ViÖt kiÒu ë hai bªn bê s«ng Mª C«ng ph¸t triÓn m¹nh.

Th¸ng 2 n¨m 1945, t¹i mét ®Þa ®iÓm trªn h÷u ng¹n s«ng Mª C«ng ®èi diÖn víi Viªng Ch¨n, §éi Tiªn phong tæ chøc héi nghÞ më réng víi sù tham gia cña ®¹i diÖn mét sè tæ chøc quÇn chóng. Héi nghÞ nhÊt trÝ ®Ò ra mét sè chñ tr¬ng quan träng: “§Èy m¹nh viÖc vËn ®éng quÇn chóng, ph¸t triÓn héi viªn cøu quèc vµo çc tÇng líp nh©n d©n, n«ng d©n, thanh niªn, häc sinh, sinh viªn, c«ng chøc, binh lÝnh, c¶nh s¸t cã tinh thÇn yªu níc vµ tiÕn bé, cïng nhau ®oµn kÕt ®¸nh Ph¸p, ®uæi NhËt. Liªn hÖ víi tæ chøc “Sªrithai” (Th¸i tù do) ®Ó tranh thñ sù ñng hé, gióp ®ì cña hä trong viÖc x©y dùng c¨n cø bÝ mËt trªn ®Êt Th¸i Lan, tranh thñ sè ngêi Lµo di t¶n sang Th¸i Lan tham gia vµo hµng ngò cøu quèc”2.

1. Mét sè tµi liÖu viÕt lµ §éi TiÒn vÖ (Conl¶v¨ngn¹). 2. Ban ChØ ®¹o nghiªn cøu lý luËn vµ thùc tiÔn Trung ¬ng §¶ng

99


Còng trong th¸ng 2 n¨m 1945, vµo dÞp TÕt Nguyªn ®¸n Êt DËu, theo chñ tr¬ng cña §éi Tiªn phong, §¹i héi ®¹i biÓu ViÖt kiÒu cøu quèc ë c¶ Th¸i Lan vµ Lµo ®îc tæ chøc. §¹i héi quyÕt ®Þnh thµnh lËp Tæng héi ViÖt kiÒu cøu quèc toµn Th¸i - Lµo - mét chi nh¸nh cña MÆt trËn ViÖt Minh, nh»m h-ëng øng vµ tham gia c«ng cuéc giµnh ®éc lËp cña xø së. §¹i héi nhËn ®Þnh: “Bän ph¸t xÝt §øc - ý - NhËt ®· ®Õn giê ço chung; ®Õ quèc Ph¸p ë §«ng D¬ng ®æ n¸t; MÆt trËn D©n chñ thÕ giíi ®· ®Õn ngµy th¾ng lîi. Çc níc bÞ x©m l¨ng ë ch©u ¢u ®· lÇn lît cíp chÝnh quyÒn tù chñ, kiÒu d©n cña nh÷ng d©n téc bÞ x©m l¨ng ®· lËp thµnh nh÷ng ®éi qu©n gi¶i phãng h¨ng h¸i tõ níc ngoµi kÐo vÒ ®Ó cïng víi ®ång bµo hä giµnh l¹i quyÒn tù do, ®éc lËp. Thêi c¬ cã lîi cho cuéc vËn ®éng ®éc lËp níc nhµ kh«ng bao giê tèt ®Ñp b»ng ngµy nay...”3. Víi môc tiªu ®ã, §¹i héi chñ tr¬ng xuÊt b¶n b¸o §éc lËp, lËp chiÕn khu, tæ chøc qu©n gi¶i phãng, liªn l¹c víi Héi Lµo Tù do ®Ó phèi hîp ®Êu tranh chèng ph¸t xÝt, giµnh ®éc lËp cho mçi níc.

Cã thÓ thÊy, tõ n¨m 1939, quan hÖ ViÖt Nam - Lµo ®· cã nh÷ng chuyÓn biÕn míi. Tuy phong trµo çch m¹ng hai níc ®Òu n»m díi sù l·nh ®¹o cña §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng, song chñ tr¬ng thµnh lËp ë mçi níc mét mÆt trËn d©n téc thèng nhÊt ®· ph¸t huy ®îc tÝnh chñ ®éng cña çch m¹ng mçi níc trong chuÈn bÞ khëi nghÜa giµnh chÝnh quyÒn ë hai

Nh©n d©n çch m¹ng Lµo: LÞch sö §¶ng Nh©n d©n çch m¹ng Lµo (Tãm lîc), S®d, tr.38.

3. Tuyªn ng«n cña §¹i héi ®¹i biÓu Tæng héi ViÖt kiÒu toµn Th¸i - Lµo, th¸ng 2 n¨m 1945. DÉn theo Biªn niªn nh÷ng sù kiÖn vÒ Lµo (1930 -1975), Ban C«ng t¸c miÒn T©y trùc thuéc Trung ¬ng §¶ng, t.1, tr.15.

100


níc ViÖt Nam, Lµo.

2. Phèi hîp ®Êu tranh chèng ph¸t xÝt NhËt, tiÕn hµnh khëi nghÜa giµnh chÝnh quyÒn th¾ng lîi, thµnh lËp chÝnh phñ ®éc lËp ë mçi níc (tõ th¸ng 3 ®Õn th¸ng 10 n¨m 1945)

Cuèi n¨m 1944 ®Çu n¨m 1945, t×nh h×nh thÕ giíi vµ §«ng D¬ng cã nhiÒu biÕn ®æi, ®e do¹ trùc tiÕp quyÒn lùc vµ lîi Ých cña ph¸t xÝt NhËt ë §«ng D¬ng. Cuéc ChiÕn tranh thÕ giíi thø hai tµn khèc bíc vµo giai ®o¹n kÕt thóc víi nh÷ng th¾ng lîi liªn tiÕp cña qu©n ®éi Liªn X« vµ çc níc §ång minh cïng çc lùc lîng d©n chñ, hoµ b×nh vµ tiÕn bé x· héi trªn thÕ giíi. Ngµy 30 th¸ng 4 n¨m 1945, qu©n ®éi Liªn X« c¾m cê trªn nãc tßa nhµ Quèc héi §øc. HÝtle tù s¸t. Ngµy 8 th¸ng 5 n¨m 1945, §øc ký v¨n b¶n ®Çu hµng kh«ng ®iÒu kiÖn Liªn X« vµ çc níc §ång minh. ChiÕn tranh thÕ giíi thø hai kÕt thóc ë ch©u ¢u.

Trªn chiÕn trêng ch©u ¸ - Th¸i B×nh D¬ng, qu©n ®éi ph¸t xÝt NhËt bÞ bao v©y, uy hiÕp tõ bèn phÝa. Cuéc kh¸ng chiÕn cña nh©n d©n Trung Quèc chèng ph¸t xÝt NhËt bíc vµo giai ®o¹n ph¶n c«ng, ®Èy qu©n NhËt vµo thÕ bÞ sa lÇy, khèn ®èn trong cuéc x©m lîc ®¹i lôc Trung Hoa réng lín. Trªn mÆt trËn Th¸i B×nh D¬ng, çc c¨n cø cña qu©n ®éi NhËt liªn tiÕp bÞ thÊt thñ tríc nh÷ng ®ßn tÊn c«ng cña qu©n ®éi Mü. Tríc nh÷ng th¾ng lîi cña qu©n §ång minh vµ nh÷ng thÊt b¹i cña ph¸t xÝt NhËt, chÝnh quyÒn §êcu “nh r¾n mÊt ®Çu”, mét mÆt tiÕp tôc quþ luþ NhËt, mÆt kh¸c r¸o riÕt ho¹t ®éng chuÈn bÞ ®ãn thêi c¬ kh«i phôc çc quyÒn lîi ®· mÊt.

Tríc t×nh thÕ ®ã, ®Ó “tr¸nh bÞ kÑp gi÷a hai líi löa”,

101


qu©n ®éi NhËt quyÕt ®Þnh thùc hiÖn ®¶o chÝnh Ph¸p ë §«ng D¬ng vµo ngµy 9 th¸ng 3 n¨m 1945. Cuéc ®¶o chÝnh cña NhËt ®· g©y ra nh÷ng thay ®æi lín ë §«ng D¬ng, t¹o ra nh÷ng th¸ch thøc míi còng nh nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi míi cho viÖc chuÈn bÞ khëi nghÜa vò trang cña nh©n d©n ViÖt Nam vµ nh©n d©n Lµo.

T¹i Lµo, ®ªm mïng 8 r¹ng mïng 9 th¸ng 3 n¨m 1945, qu©n ®éi NhËt tõ Th¸i Lan bÝ mËt kÐo vµo Lµo tíc khÝ giíi qu©n ®éi Ph¸p. Trõ tr¹i lÝnh khè xanh ë Thµ KhÑc chèng cù yÕu ít, cßn hÇu hÕt çc ®¬n vÞ, ®ån binh cña qu©n ®éi Ph¸p t¹i Lµo nhanh chãng tan r·, mét sè ®Çu hµng, mét sè ch¹y trèn vµo rõng vµ ch¹y sang V©n Nam (Trung Quèc). Trong th¸ng 3 n¨m 1945, qu©n ph¸t xÝt NhËt b¾t gi÷ vµ giÕt 52 tªn Ph¸p, hÇu hÕt lµ nh÷ng tªn cÇm ®Çu çc ngµnh trong bé m¸y çi trÞ ë hai tØnh Thµ KhÑc vµ Viªng Ch¨n. Ngµy 14 th¸ng 4 n¨m 1945, qu©n ®éi NhËt tiÕn vµo SÇm N-a.

Sau khi lËt ®æ Ph¸p, ph¸t xÝt NhËt thùc thi mét chÝnh s¸ch cai trÞ th©m ®éc vµ tµn b¹o ë §«ng D¬ng. VÒ mÆt chÝnh trÞ, NhËt vÉn gi÷ nguyªn bé m¸y chÝnh quyÒn tay sai cña thùc d©n Ph¸p trong çc xø , ®ång thêi chång lªn trªn bé m¸y cai trÞ tay sai mét c¬ cÊu quyÒn lùc gåm toµn çc quan chøc qu©n sù vµ chÝnh kh¸ch ngêi NhËt. Ngµy 16 th¸ng 3 n¨m 1945, h·ng tin §«m©y (Domei) cña NhËt c«ng bè: “Theo chÝnh s¸ch míi th× çc chÝnh phñ Nam TriÒu, Cao - Miªn vµ Lu¨ng Pêrab¨ng (Luæng Ph¹bang1) vÉn gi÷ nguyªn h×nh thøc

1. Luæng Ph¹bang: phiªn ©m theo tiÕng Ph¸p lµ Lu¨ng Pêrab¨ng, thêng ®äc Lu«ng Phab¨ng. Luæng Ph¹bang lµ kinh ®« (m¬ng luæng) cã tîng PhËt Ph¹bang (®óc b»ng vµng), lµ kinh ®« cña V¬ng quèc Lµo tríc ®©y, nay lµ tØnh lþ cña tØnh Luæng Ph¹bang. Luæng Ph¹bang ®îc UNESCO c«ng nhËn lµ Di s¶n v¨n ho¸

102


chÝnh phñ hiÖn thêi. Cßn Nam Kú tíi nay vÉn lµ thuéc ®Þa cña Ph¸p vµ B¾c Kú cïng víi Ai Lao tíi nay vÉn lµ nöa thuéc ®Þa nöa b¶o hé, th× t¹m thêi cö çc quan thèng ®èc, thèng sø, kh©m sai ®Ó quyÒn nhiÕp chÝnh sù vô cho tíi khi lËp ®îc çc chÝnh phñ b¶n quèc”1.

§Ó t¹o c¬ së x· héi, chÝnh trÞ, NhËt cßn cho lËp míi hoÆc hµ h¬i tiÕp søc cho hµng lo¹t tæ chøc chÝnh trÞ th©n NhËt ®· cã tõ tríc. Ngµy 11 th¸ng 3 n¨m 1945, qu©n ®éi NhËt vµ bän tay sai trong tæ chøc Thanh niªn §¹i ViÖt ®· tæ chøc çc cuéc mÝt tinh ë Viªng Ch¨n, Thµ KhÑc, Xalav¨n h« hµo vÒ viÖc NhËt trao tr¶ “nÒn ®éc lËp” cho ViÖt Nam vµ Lµo.

Nh»m che ®Ëy ©m mu x©m lîc ®èi víi Lµo, sau khi lËt Ph¸p, ngµy 15 th¸ng 3 n¨m 1945, ph¸t xÝt NhËt “c«ng nhËn” V¬ng quèc Lµo vµ ngµy 8 th¸ng 4 n¨m 1945, Vua Lµo XØx¸vµngv«ng tuyªn bè V¬ng quèc Lµo Luæng Ph¹bang lµ mét quèc gia “®éc lËp” (!) trong khèi §¹i §«ng ¸2.

Còng nh ë ViÖt Nam, t¹i Lµo, bªn c¹nh viÖc ban ph¸t nÒn “®éc lËp b¸nh vÏ” cho ngêi Lµo, ph¸t xÝt NhËt duy tr× bé m¸y thèng trÞ cò cña thùc d©n Ph¸p, chØ thay thÕ vÞ trÝ çc quan chøc ngêi Ph¸p tríc ®©y b»ng çc vâ quan NhËt. Chóng giËt d©y cho mét sè ngêi Lµo ra b¸o Lµo Ch¨l¬n (Lµo thÞnh vîng) ®Ó tuyªn truyÒn cho thuyÕt §¹i §«ng ¸ cña NhËt. Chóng tiÕn

thÕ giíi. 1. B¸o Cê gi¶i phãng, sè 11, ngµy 25 th¸ng 3 n¨m 1945. 2. Vua Lµo tuyªn bè “®éc lËp” víi néi dung nh sau: C¨n cø vµo

diÔn biÕn cña t×nh h×nh thÕ giíi, nhÊt lµ çc níc ë khu vùc §«ng Nam ¸ thêi gian qua, t«i c«ng khai tuyªn bè V¬ng quèc Lµo thuéc Ph¸p tríc ®©y b¾t ®Çu tõ h«m nay trë thµnh mét níc ®éc lËp. V-¬ng quèc Lµo Luæng Ph¹bang sÏ b¶o vÖ nÒn ®éc lËp cña m×nh nh çc níc kh¸c ë §«ng Nam ¸ vµ cïng víi çc níc bÇu b¹n x©y dùng sù phån vinh tiÕn bé, nh tuyªn bè x©y dùng thÞnh vîng chung cña khèi §¹i §«ng ¸. V¬ng quèc chóng ta quyÕt ®Þnh céng t¸c víi níc NhËt trong mäi lÜnh vùc ®Ó x©y dùng môc tiªu nãi trªn.

103


hµnh v¬ vÐt nh©n, tµi, vËt lùc cña nh©n d©n Lµo, nh: t¨ng c-êng b¾t phu, t¨ng thuÕ, thu vÐt thiÕc, çnh kiÕn tr¾ng, çnh kiÕn ®á, sa nh©n, da thó, l¬ng thùc, thùc phÈm... ®Ó phôc vô cho viÖc kÐo dµi chiÕn tranh x©m lîc. Çc tÇng líp nh©n d©n Lµo ngµy cµng nhËn râ bé mÆt thËt cña ph¸t xÝt NhËt, muèn vïng lªn ®¸nh ®æ chóng, giµnh l¹i ®éc lËp cho d©n téc.

Ngay trong ®ªm NhËt ®¶o chÝnh Ph¸p (ngµy 9 th¸ng 3 n¨m 1945), Ban Thêng vô Trung ¬ng §¶ng Céng s¶n §«ng D-¬ng ®· häp ®Ò ra chñ tr¬ng ph¸t ®éng cao trµo kh¸ng NhËt, cøu níc lµm tiÒn ®Ò cho Tæng khëi nghÜa. Toµn bé chñ tr¬ng cña Héi nghÞ ®îc thÓ hiÖn trong ChØ thÞ “NhËt - Ph¸p b¾n nhau vµ hµnh ®éng cña chóng ta” do Ban Thêng vô Trung ¬ng ban hµnh vµo ngµy 12 th¸ng 3 n¨m 1945. Mét cao trµo kh¸ng NhËt, cøu níc bïng lan t¹i ViÖt Nam. Cao trµo kh¸ng NhËt, cøu níc ë ViÖt Nam ®· t¸c ®éng vµ hç trî tÝch cùc, m¹nh mÏ çc lùc lîng yªu níc Lµo ®Êu tranh giµnh ®éc lËp.

Sau ngµy NhËt ®¶o chÝnh, thùc hiÖn chñ tr¬ng cña §éi Tiªn phong vµ cña §¹i héi thµnh lËp Tæng héi ViÖt kiÒu cøu quèc toµn Th¸i - Lµo, ngµy 28 th¸ng 3 n¨m 1945, t¹i tØnh Xak« Nakhon (§«ng B¾c Th¸i Lan), çc lùc lîng ViÖt kiÒu yªu níc ®· thµnh lËp chiÕn khu Na KÌ. Tæng héi ViÖt kiÒu cøu quèc toµn Th¸i - Lµo cßn tiÕn hµnh b¾t mèi víi tæ chøc Th¸i Sªri ®Ó tranh thñ sù ñng hé cña hä1 nhanh chãng x©y dùng vµ cñng cè çc chiÕn khu ë çc tØnh Nakhon Ph¹n«m, Noáng Khai, Xak«n Nakhon, Môc®ah¸n... ®Ó huÊn luyÖn qu©n sù cho nam n÷ thanh niªn, cÊp tèc x©y dùng lùc lîng vò trang, b¸n vò trang chuÈn bÞ khëi

1. Trong thêi gian nµy, tæ chøc “Th¸i Sªri” muèn sö dông lùc lîng ngµy cµng lín m¹nh cña ViÖt kiÒu ë Th¸i Lan ®Ó chèng NhËt nªn ®· ®Æt mèi liªn hÖ vµ tÝch cùc gióp ®ì Tæng héi ViÖt kiÒu cøu quèc toµn Th¸i - Lµo.

104


nghÜa giµnh chÝnh quyÒn ë Lµo. Ngµy 11 th¸ng 5 n¨m 1945, t¹i chiÕn khu Na KÌ (Nakhon Ph¹n«m), lùc lîng vò trang çch m¹ng cña ViÖt kiÒu ®îc thµnh lËp lÊy tªn lµ ViÖt Nam ®éc lËp qu©n1.

T¹i Viªng Ch¨n, vµo cuèi th¸ng 4 n¨m 1945, mét chi bé ®¶ng ®îc thµnh lËp gåm bèn ®ång chÝ; çc ®oµn thÓ ViÖt kiÒu cøu quèc còng ®îc tæ chøc, thu hót kho¶ng 40 héi viªn2.

Sau ngµy NhËt ®¶o chÝnh, nh÷ng trÝ thøc, nh©n sÜ, binh lÝnh yªu níc vµ tiÕn bé Lµo ®· h×nh thµnh çc tæ chøc chÝnh trÞ kh¸c nhau ®Ó mu cÇu nÒn ®éc lËp cho d©n téc Lµo.

Vµo th¸ng 4 n¨m 1945, t¹i Th¸i Lan, nhãm ngêi Lµo lu vong thµnh lËp tæ chøc Lµo Ýtxal¹ (Lµo tù do) do «ng Th¹o ïn X¸n¸nicon ®øng ®Çu. Tæ chøc nµy tËp hîp çc c«ng chøc, häc sinh cã tinh thÇn yªu níc, chñ tr¬ng dùa vµo phe §ång minh chèng NhËt ®Ó giµnh ®éc lËp.

Th¸ng 5 n¨m 1945, mét tæ chøc yªu níc kh¸c cña ngêi Lµo còng ra ®êi lµ Lµo pªn Lµo (Níc Lµo cña ngêi Lµo), gäi t¾t lµ Lo Po Lo, gåm nh÷ng c«ng chøc, trÝ thøc, sÜ quan ng-êi Lµo tËp hîp nhau ®Ó ®Êu tranh giµnh ®éc lËp cho Lµo. Tæ chøc chÝnh trÞ nµy ®· lËp ra Uû ban chÊp hµnh Lµo pªn Lµo do «ng B«ng XØl¹tt¹na Kun (sau ®æi hä Xuvannav«ng) lµm chñ tÞch.

ñy ban Lµo pªn Lµo cßn chØ ®Þnh mét sè Uû ban Lµo pªn Lµo ë çc ®Þa ph¬ng: thµnh phè Viªng Ch¨n, tØnh Viªng

1. §Õn th¸ng 7 n¨m 1945, chiÕn khu nµy gi¶i thÓ, lùc lîng vò trang chiÕn khu ph©n t¸n trong ViÖt kiÒu trë vÒ Lµo g©y dùng c¬ së.

2. Håi ký cña NguyÔn §×nh Hin. Lu t¹i ViÖn LÞch sö §¶ng.

105


Ch¨n, tØnh Luæng Ph¹bang, tØnh Kh¨m Muén, tØnh Xav¼nnakhÖt...

Tríc sù ra ®êi cña c¸c tæ chøc chÝnh trÞ trªn ®©y, §éi Tiªn phong, Tæng héi ViÖt kiÒu cøu quèc toµn Th¸i - Lµo ®· tiÕn hµnh liªn hÖ ®Ó bµn viÖc phèi hîp ho¹t ®éng nh»m thu hót vµ tæ chøc huÊn luyÖn chÝnh trÞ, qu©n sù cho thanh niªn Lµo - ViÖt.

Th¸ng 7 n¨m 1945, qua ®ång chÝ NguyÔn ChÝnh Giao, §éi Tiªn phong ch¾p nèi vµ nhËn chØ thÞ cña Ban Thêng vô Trung ¬ng §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng vÒ viÖc c«ng nhËn Xø uû l©m thêi Ai Lao, cö ®¹i biÓu dù Héi nghÞ ®¹i biÓu toµn §¶ng t¹i T©n Trµo - Tuyªn Quang (ViÖt Nam). Thi hµnh chñ tr¬ng cña Ban Thêng vô Trung ¬ng, §éi Tiªn phong chÝnh thøc chuyÓn thµnh Xø uû l©m thêi Ai Lao, do ®ång chÝ NguyÔn ChÊn lµm bÝ th. Xø uû ph©n c«ng c¸c xø uû viªn phô tr¸ch nh÷ng khu vùc quan träng: Viªng Ch¨n, Thµ KhÑc, Xav¼nnakhÖt....; cö hai ®ång chÝ TrÇn §øc VÞnh vµ D¬ng ChÝ Trung ®¹i diÖn cho §Æc chi Lµo - Th¸i1 ®i dù Héi nghÞ ®¹i biÓu toµn §¶ng ë T©n Trµo vµo th¸ng 8 n¨m 1945.

Gi÷a lóc cao trµo kh¸ng NhËt cña nh©n d©n ViÖt Nam vµ nh©n d©n Lµo ®ang ph¸t triÓn v« cïng m¹nh mÏ th× mét sù kiÖn quan träng diÔn ra: NhËt B¶n ®Çu hµng §ång minh v« ®iÒu kiÖn.

Ngµy 6 th¸ng 8 n¨m 1945, Mü nÐm bom nguyªn tö xuèng thµnh phè Hir«sima vµ ba ngµy sau, ngµy 9 th¸ng 8 n¨m 1945, nÐm qu¶ thø hai xuèng thµnh phè Nagasaki cña NhËt B¶n lµm chÕt hµng chôc v¹n ngêi. Thùc hiÖn cam kÕt t¹i Héi nghÞ Pètx®am (häp tõ ngµy 17 th¸ng 7 ®Õn 2 th¸ng

1. Biªn b¶n cña Toµn quèc héi nghÞ §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng, ngµy 14 vµ 15 th¸ng 8 n¨m 1945. Lu t¹i ViÖn LÞch sö §¶ng.

106


8 n¨m 1945), r¹ng s¸ng ngµy 9 th¸ng 8 n¨m 1945, qu©n ®éi Liªn X« tõ bèn híng å ¹t tÊn c«ng ®¹o qu©n Quan §«ng cña NhËt ë M·n Ch©u (§«ng B¾c Trung Quèc). B»ng nh÷ng ®ßn tÊn c«ng nh vò b·o, chØ trong vßng mét tuÇn lÔ, qu©n ®éi Liªn X« ®· ®Ëp tan hoµn toµn ®¹o qu©n Quan §«ng víi 1 triÖu lÝnh thiÖn chiÕn cña NhËt, gi¶i phãng toµn bé vïng §«ng B¾c Trung Quèc, miÒn B¾c TriÒu Tiªn. §©y lµ ®ßn c©n n·o buéc NhËt B¶n ph¶i ®Çu hµng §ång minh v« ®iÒu kiÖn. Ngµy 15 th¸ng 8 n¨m 1945, §µi Ph¸t thanh T«ky« ph¸t ®i lêi tuyªn bè cña NhËt hoµng Hir«hito “chÊp nhËn b¶n Tuyªn bè chung cña c¸c cêng quèc”.

ViÖc ChÝnh phñ NhËt tuyªn bè ®Çu hµng §ång minh v« ®iÒu kiÖn khiÕn ph¸t xÝt NhËt ë §«ng D¬ng mÊt tinh thÇn, hoang mang, rÖu r·, c¸c chÝnh quyÒn bï nh×n tay sai cña NhËt ë ViÖt Nam, Lµo vµ Cao Miªn hoµn toµn bÞ tª liÖt. T×nh h×nh diÔn biÕn rÊt nhanh, c¬ héi ngµn n¨m cã mét cña nh©n d©n §«ng D¬ng giµnh ®éc lËp ®· tíi.

Trong thêi ®iÓm lÞch sö ®ã, Héi nghÞ ®¹i biÓu toµn §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng häp tõ ngµy 13 ®Õn 15 th¸ng 8 n¨m 1945 ®· nhËn ®Þnh: “Nh÷ng ®iÒu kiÖn khëi nghÜa ë §«ng D¬ng ®· chÝn muåi” vµ ®a ra quyÕt s¸ch kÞp thêi l·nh ®¹o toµn d©n tæng khëi nghÜa giµnh chÝnh quyÒn. TiÕp sau Héi nghÞ, §¹i héi Quèc d©n còng häp vµ chñ tr¬ng l·nh ®¹o quÇn chóng nh©n d©n næi dËy tíc khÝ giíi cña NhËt tríc khi qu©n §ång minh vµo §«ng D¬ng; giµnh lÊy chÝnh quyÒn tõ tay NhËt, lËt ®æ bän bï nh×n tay sai NhËt, ®øng ë vÞ trÝ lµm chñ níc m×nh mµ tiÕp ®ãn qu©n §ång minh vµo gi¶i gi¸p qu©n NhËt trªn ®Êt §«ng D¬ng.

T¹i §¹i héi nµy, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· gÆp hai ®¹i biÓu cña Xø uû Ai Lao lµ ®ång chÝ TrÇn §øc VÞnh vµ

107


NguyÔn H÷u KhiÕu (D¬ng ChÝ Trung). Chñ tÞch Hå ChÝ Minh c¨n dÆn, ®¹i ý: “Thêi c¬ rÊt thuËn lîi cho çch m¹ng §«ng D¬ng. KÎ ®Þch sau nµy kh«ng ph¶i lµ NhËt mµ Ph¸p, Ph¸p nhÊt ®Þnh nóp sau §ång minh ®Ó trë l¹i x©m lîc. ë ViÖt Nam còng thÕ vµ ë Lµo còng vËy. B©y giê kh«ng chê cho kh¾p n¬i chuÈn bÞ ®Çy ®ñ, mµ kh«ng kÓ ®Þa ph¬ng nµo, hÔ cã ®iÒu kiÖn th× cïng víi ngêi Lµo cíp chÝnh quyÒn råi giao l¹i cho hä”1. §ång chÝ Tæng BÝ th Trêng Chinh còng c¨n dÆn: “Çc ®ång chÝ vÒ ®a lùc lîng kiÒu bµo hîp t¸c víi ngêi Lµo ®Ó cíp chÝnh quyÒn. Hîp t¸c thÕ nµo, ë ®©y kh«ng nãi ®îc, tuú anh em bªn Êy. Ph¶i n¾m v÷ng tinh thÇn Lµo - ViÖt Nam hîp t¸c. Ph¶i t«n träng ngêi ta. Dï m×nh cã kh¶ n¨ng lµm ®îc còng ph¶i coi ngêi ta lµ chñ. Kh«ng ph¶i chê cíp chÝnh quyÒn ë thñ ®« ®©u, nÕu ë mét vµi n¬i lµm ®îc th× cø lµm”2.

Thùc hiÖn chñ tr¬ng ®óng ®¾n, kÞp thêi cña Trung ¬ng §¶ng, ë ViÖt Nam, cuéc Tæng khëi nghÜa diÔn ra s«i ®éng vµ kÕt thóc th¾ng lîi hoµn toµn trªn c¶ níc trong vßng 15 ngµy. Ngµy 2 th¸ng 9 n¨m 1945, ChÝnh phñ l©m thêi ViÖt Nam D©n chñ Céng hoµ ra m¾t quèc d©n. Chñ tÞch Hå ChÝ Minh trÞnh träng ®äc b¶n “Tuyªn ng«n ®éc lËp” tuyªn bè víi nh©n d©n c¶ níc vµ thÕ giíi sù ra ®êi cña níc ViÖt Nam D©n chñ Céng hoµ.

Th¾ng lîi cña Çch m¹ng th¸ng T¸m 1945 ë ViÖt Nam ®· ®Ëp tan bé m¸y thèng trÞ ®Çu n·o cña ph¸t xÝt NhËt ë §«ng D¬ng, t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho cuéc khëi nghÜa giµnh chÝnh quyÒn cña nh©n d©n Lµo.

Tuy nhiªn, ë Lµo t×nh h×nh diÔn biÕn rÊt phøc t¹p. Çc

1, 2. Lª M¹nh Trinh: Cuéc sèng chung vµ riªng cña cuéc ®êi t«i 50 n¨m ®Çu thÕ kû XX, S®d.

108


lùc lîng çch m¹ng yªu níc chñ yÕu míi ®îc x©y dùng vµ ph¸t triÓn ë mét sè thµnh phè, thÞ trÊn däc s«ng Mª C«ng.

S¸ng ngµy 12 th¸ng 8 n¨m 1945, trong khi ®ang më líp huÊn luyÖn ®µo t¹o çn bé ViÖt kiÒu ë Ph«n VixÇy (Th¸i Lan), Xø uû Ai Lao nhËn ®îc tin NhËt hoµng ®· chÊp nhËn ®Çu hµng qua truyÒn ®¬n tõ trªn m¸y bay cña §ång minh th¶ xuèng. Trong t×nh h×nh khÈn tr¬ng, Xø uû Ai Lao kh«ng cã ®iÒu kiÖn häp bµn kÕ ho¹ch khëi nghÜa, nhng çc ®ång chÝ çn bé l·nh ®¹o ®· nhanh chãng nhÊt trÝ r»ng ph¶i hÕt søc khÈn tr¬ng, tranh thñ thêi gian huy ®éng nh©n d©n næi dËy cíp chÝnh quyÒn trong tay NhËt, tríc khi chóng h¹ vò khÝ; ng¨n chÆn kh«ng cho Ph¸p trë l¹i cai trÞ Lµo. Chñ tr¬ng tríc hÕt ph¶i vò trang cho ViÖt kiÒu ®Ó cã ®ñ søc m¹nh ®èi phã víi ®Þch, råi cïng toµn thÓ nh©n d©n Lµo vïng dËy ®¸nh ®uæi NhËt vµ c¶ Ph¸p nÕu chóng trë l¹i.

MÆc dï cha häc hÕt ch¬ng tr×nh, líp häc vÉn bÕ m¹c vµ ngay ®ªm 12 th¸ng 8 n¨m 1945, tÊt c¶ çc ®ång chÝ dù líp huÊn luyÖn lªn ®êng vÒ Viªng Ch¨n ®Ó l·nh ®¹o phong trµo khëi nghÜa.

Ngµy 14 th¸ng 8 n¨m 1945, trong lóc tin NhËt ®Çu hµng ®· lan kh¾p trong nh©n d©n, binh lÝnh NhËt ra søc v¬ vÐt cña c¶i ®Ó chuÈn bÞ rót, Ban ChØ ®¹o khëi nghÜa Viªng Ch¨n ®îc thµnh lËp gåm ba ®ång chÝ: NguyÔn ChÊn, BÝ th Xø uû, trëng ban phô tr¸ch chung; Vò H÷u BØnh phô tr¸ch qu©n sù, ngo¹i giao vµ quan hÖ Lµo - ViÖt; NguyÔn §×nh Hin gióp ®ång chÝ NguyÔn ChÊn chØ ®¹o çc lùc lîng ViÖt kiÒu1. Ban ChØ ®¹o lÊy nhµ ®ång chÝ Hin ë ngo¹i « Viªng Ch¨n lµm c¬ quan chØ huy, gÊp rót tiÕn hµnh triÖu tËp cuéc

1. Håi øc cña ®ång chÝ Vò H÷u BØnh. Tµi liÖu lu t¹i ViÖn LÞch sö §¶ng.

109


häp cã çc ®ång chÝ trong Chi bé Viªng Ch¨n tham gia ®Ó n¾m t×nh h×nh, bµn kÕ ho¹ch khëi nghÜa.

Ban ChØ ®¹o chñ tr¬ng ph¶i tranh thñ cho ®îc chÝnh giíi Lµo, nhÊt lµ nh÷ng ngêi tiÕn bé trong chÝnh quyÒn, c¶nh s¸t, b¶o an; xóc tiÕn vËn ®éng Hoµng th©n PhÕtxar¹t, lµm cho hä thÊy râ kh«ng cã con ®êng nµo kh¸c lµ ph¶i ®Êu tranh vò trang gi¶i phãng ®Êt níc1.

Thùc hiÖn chñ tr¬ng cña cuéc häp, Ban ChØ ®¹o ®· tiÕn hµnh vËn ®éng Hoµng th©n PhÕtxar¹t cho phÐp ViÖt kiÒu ®îc tæ chøc l¹i nh»m b¶o vÖ tÝnh m¹ng, tµi s¶n cña m×nh; ®ång thêi gãp søc cïng nh©n d©n Lµo ®øng dËy giµnh ®éc lËp, chèng x©m l¨ng. Lóc nµy thùc d©n Ph¸p hiÖn diÖn trªn ®Êt Lµo ®ang r¸o riÕt chuÈn bÞ lùc lîng trë l¹i thay thÕ NhËt. Nóp díi danh nghÜa §ång minh, thùc d©n Ph¸p cßn cho ngêi liªn l¹c víi Hoµng th©n PhÕtxar¹t ®Ó th¬ng lîng cho chóng ®îc tiÕn vµo Viªng Ch¨n.

Ban ChØ ®¹o cßn tËp hîp §oµn Thanh niªn ViÖt kiÒu cøu quèc do ®ång chÝ Phan Linh phô tr¸ch lµm lùc lîng xung kÝch, tæ chøc ®éng viªn çc tÇng líp ViÖt kiÒu cïng víi nh÷ng ngêi yªu níc Lµo h¨ng h¸i tham gia çc ho¹t ®éng çch m¹ng. TiÕn hµnh tiÕp xóc víi Uû ban Lµo pªn Lµo ë Viªng Ch¨n ®Ó thèng nhÊt hµnh ®éng.

1. §Çu nh÷ng n¨m 40 thÕ kû XX, do nh÷ng chuyÓn biÕn nhanh chãng cña t×nh h×nh chÝnh trÞ thÕ giíi vµ khu vùc, nhÊt lµ sù tuyªn truyÒn, kÝch ®éng chñ nghÜa d©n téc “§¹i Lµo” cña thùc d©n Ph¸p, trong nh©n d©n Lµo, nhÊt lµ tÇng líp trªn, xuÊt hiÖn sù ph©n ho¸ t tëng vÒ con ®êng giµnh ®éc lËp cho ®Êt níc Lµo. Ngoµi phong trµo chñ tr¬ng giµnh ®éc lËp d©n téc cña lùc lîng çch m¹ng, cßn cã xu híng muèn giµnh ®éc lËp b»ng con ®êng tranh thñ sù ñng hé cña §ång minh (trong sè nµy cã Hoµng th©n PhÕtxar¹t), thËm chÝ cã mét bé phËn muèn Ph¸p quay trë l¹i vµ c«ng nhËn nÒn ®éc lËp cña Lµo trong Khèi Liªn hiÖp Ph¸p.

110


Tuy nhiªn, Ban ChØ ®¹o gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n v× tríc khÝ thÕ çch m¹ng s«i sôc cña ViÖt kiÒu, mét sè thµnh viªn chÝnh phñ bï nh×n Lµo vµ mét bé phËn chÝnh giíi Lµo cã phÇn lo ng¹i, nghi ngê ViÖt kiÒu cã ý ®å th«n tÝnh Lµo nªn t×m çch ng¨n c¶n çc tæ chøc ViÖt kiÒu hµnh ®éng.

Trong thêi ®iÓm khã kh¨n ®ã, vµo ngµy 16 th¸ng 8 n¨m 1945, nhËn ®îc tin h¬n 500 c«ng nh©n Xëng dÖt Kapph¹ (mét xëng dÖt cña t b¶n Ph¸p ë Viªng Ch¨n, ®a sè c«ng nh©n lµ ngêi ViÖt, cã mét sè Ýt ngêi Lµo vµ ngêi Hoa) ®Êu tranh ®ßi NhËt giao nhµ m¸y cho Lµo vµ tr¶ nî l¬ng cho c«ng nh©n1, Ban ChØ ®¹o vµ Chi bé ®¶ng ë Viªng Ch¨n ®· cö ngêi vµo l·nh ®¹o cuéc ®Êu tranh. Sau ba ngµy ®Êu tranh rÊt quyÕt liÖt, ®îc sù ñng hé hÕt lßng cña ViÖt kiÒu vµ nh©n d©n Viªng Ch¨n, bän NhËt buéc ph¶i tr¶ tù do cho ®¹i biÓu c«ng nh©n vµ trao tr¶ nhµ m¸y cho chÝnh quyÒn Viªng Ch¨n.

Tríc sù kiÖn ®ã, çc chÝnh giíi Lµo nhËn râ thËt t©m ®oµn kÕt cña ViÖt kiÒu ®èi víi Lµo. Uû ban Lµo pªn Lµo vµ TØnh trëng Viªng Ch¨n Kh¨m M¹o rÊt tÝch cùc phèi hîp víi Ban ChØ ®¹o khëi nghÜa, vËn ®éng lùc lîng qu©n ®éi, c¶nh s¸t, b¶o an ®i theo çch m¹ng, tæ chøc ®éi b¶o an hçn hîp Lµo - ViÖt ®Ó tù vÖ. Nhê sù vËn ®éng tÝch cùc cña TØnh tr-ëng Kh¨m M¹o vµ Ban ChØ ®¹o khëi nghÜa Viªng Ch¨n, Phã v¬ng PhÕtxar¹t, nguyªn Thñ tíng ChÝnh phñ ë Luæng Ph¹bang ®· ®ång ý cho ViÖt kiÒu ®îc tæ chøc çc ®éi tù vÖ ®Ó gi÷ g×n trËt tù trÞ an; cho phÐp Héi ViÖt kiÒu cøu quèc ®îc ho¹t ®éng c«ng khai.

Ngµy 23 th¸ng 8 n¨m 1945, Ban ChØ ®¹o khëi nghÜa cïng víi TØnh trëng Kh¨m M¹o tæ chøc mét cuéc mÝt tinh lín

1. Trong lóc NhËt chuÈn bÞ ph¶i rót qu©n, chóng ®Þnh quþt tiÒn l¬ng cña c«ng nh©n vµ giao nhµ m¸y cho Ph¸p.

111


t¹i khu vùc chî Míi cã ®«ng ®¶o nh©n d©n Lµo vµ ViÖt kiÒu tham gia. Mét sè nh©n vËt trong ChÝnh phñ V¬ng quèc còng ®Õn dù. Trong cuéc mÝt tinh, ®¹i biÓu ViÖt kiÒu nãi râ chñ tr¬ng ®oµn kÕt Lµo - ViÖt chèng thùc d©n Ph¸p, kh«ng ®Ó cho Ph¸p trë l¹i cai trÞ Lµo lÇn thø hai, ñng hé vµ tu©n theo ph¸p luËt cña ChÝnh phñ Lµo. TØnh trëng Kh¨m M¹o thay mÆt cho ChÝnh phñ V¬ng quèc vµ Uû ban Lµo pªn Lµo Viªng Ch¨n tuyªn bè ViÖt kiÒu ®îc quyÒn tæ chøc çc ®éi tù vÖ; kªu gäi ViÖt kiÒu ®oµn kÕt víi nh©n d©n Lµo, gióp ®ì ChÝnh phñ Lµo, cïng nhau chèng Ph¸p, giµnh ®éc lËp d©n téc cho hai níc. Cuéc mÝt tinh ®· t¨ng cêng lßng tin vµ t×nh ®oµn kÕt Lµo - ViÖt Nam, lµm cho çc lùc lîng ViÖt kiÒu vµ lùc lîng Lµo yªu níc thªm g¾n bã.

Cuéc khëi nghÜa Viªng Ch¨n ngµy 23 th¸ng 8 n¨m 1945 giµnh ®îc th¾ng lîi mµ kh«ng tèn x¬ng m¸u. §ã lµ do cã sù l·nh ®¹o ®óng ®¾n, kÞp thêi vµ kh«n khÐo cña Xø uû Ai Lao, mµ trùc tiÕp lµ Ban ChØ ®¹o khëi nghÜa ®· ph¸t huy ®îc søc m¹nh ®oµn kÕt cña çc lùc lîng yªu níc Lµo - ViÖt, ®Æc biÖt lµ ®«ng ®¶o ViÖt kiÒu ë Viªng Ch¨n; tranh thñ ®-îc sù ñng hé cña chÝnh giíi Lµo, kÓ c¶ nh÷ng ngêi trong chÝnh quyÒn V¬ng quèc.

Th¾ng lîi cña cuéc khëi nghÜa ë Viªng Ch¨n ®· thóc ®Èy vµ t¹o ®iÒu kiÖn cho çc ®Þa ph¬ng kh¸c trªn ®Êt Lµo ®øng lªn khëi nghÜa th¾ng lîi.

T¹i Thµ KhÑc, Xø uû cö hai ®ång chÝ xø uû viªn lµ §inh V¨n Khanh vµ NguyÔn V¨n Long (tøc Lý B¹ch S¬n) cïng víi Chi bé Thµ KhÑc thµnh lËp Ban ChØ ®¹o khëi nghÜa, thµnh lËp ®¬n vÞ ViÖt kiÒu gi¶i phãng qu©n, phèi hîp víi Uû ban Lµo pªn Lµo vµ ®¬n vÞ Lµo Ýtxal¹ l·nh ®¹o ViÖt kiÒu vµ nh©n d©n Lµo khëi nghÜa giµnh chÝnh quyÒn th¾ng lîi mét

112


çch nhanh gän vµo ngµy 25 th¸ng 8 n¨m 1945. T¹i Xav¼nnakhÖt, tõ ngµy 21 ®Õn 30 th¸ng 8 n¨m 1945,

çc ®ång chÝ TrÇn §øc VÞnh (xø uû viªn), Lª M¹nh Trinh cïng víi chi bé ®¶ng l·nh ®¹o ViÖt kiÒu vµ çc lùc lîng Lµo yªu níc ë ®©y (®Æc biÖt lµ Uû ban Lµo pªn Lµo vµ TØnh trëng Xav¼nnakhÖt) khëi nghÜa giµnh chÝnh quyÒn th¾ng lîi.

T¹i SÇm Na, ngµy 26 th¸ng 8 n¨m 1945, tµn binh Ph¸p quay l¹i chiÕm tØnh lþ SÇm Na. Th¸ng 10 n¨m 1945, ®îc sù gióp ®ì cña ®¬n vÞ bé ®éi ViÖt Nam, nh©n d©n SÇm Na ®· ®¸nh ®uæi qu©n Ph¸p, gi¶i phãng thÞ x· SÇm Na.

T¹i Luæng Ph¹bang, lùc lîng næi dËy chiÕm thµnh phè vµo ngµy 18 th¸ng 10 n¨m 1945.

§Çu th¸ng 11 n¨m 1945, tØnh Xiªng Kho¶ng ®îc gi¶i phãng.

Cã thÓ nãi, th¾ng lîi cña cuéc Çch m¹ng th¸ng T¸m 1945 ë ViÖt Nam vµ khëi nghÜa giµnh chÝnh quyÒn th¾ng lîi ë Lµo diÔn ra gÇn nh ®ång thêi vµ ®Òu Ýt ®æ m¸u. Th¾ng lîi ®ã minh chøng cho sù l·nh ®¹o ®óng ®¾n, kÞp thêi, s¸ng t¹o cña §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng, thÓ hiÖn râ tÝnh hiÖu qu¶ cña t×nh ®oµn kÕt ®Êu tranh cña nh©n d©n ViÖt Nam vµ nh©n d©n Lµo. Cïng víi cuéc Çch m¹ng th¸ng T¸m 1945 ë ViÖt Nam, th¾ng lîi cña cuéc khëi nghÜa giµnh chÝnh quyÒn n¨m 1945 ë Lµo ®· më ra mét kû nguyªn míi cho nh©n d©n Lµo ®øng lªn lµm chñ vËn mÖnh cña m×nh. §ång chÝ Cayxán Ph«mvih¶n viÕt: “§©y lµ th¾ng lîi ®Çu tiªn cña nh©n d©n ta trë l¹i lµm chñ ®Êt níc vµ vËn mÖnh cña m×nh sau h¬n mét tr¨m n¨m sèng díi ¸ch n« lÖ vµ bÞ chia c¾t. Th¾ng lîi ®ã ®· më ®Çu mét kû nguyªn míi, kû nguyªn mµ nh©n d©n ta ®îc huy ®éng vµ tù gi¸c tham gia vµo

113


cuéc chiÕn ®Êu sèng cßn víi kÎ thï ®Ó cøu nhµ, cøu níc”1. §ång thêi còng më ra kû nguyªn míi vÒ quan hÖ ®Æc biÖt Lµo - ViÖt Nam cïng ®oµn kÕt gióp ®ì nhau v× nh÷ng môc tiªu chung cña c¶ hai d©n téc.

Sau khi khëi nghÜa ë Lµo giµnh th¾ng lîi, hÇu hÕt ViÖt kiÒu ë Viªng Ch¨n tham gia Héi ViÖt kiÒu cøu quèc. Nam n÷ thanh niªn h¨ng h¸i tham gia tù vÖ chiÕn ®Êu, nh÷ng ngêi cao tuæi còng xin gia nhËp ®éi tù vÖ chiÕn ®Êu. TiÕp ®ã, ViÖt kiÒu vµ nh©n d©n Lµo ë Viªng Ch¨n ph¸t ®éng phong trµo quyªn gãp, mua s¾m vò khÝ, rÌn gi¸o m¸c, víi khÝ thÕ bõng bõng çch m¹ng. D©n qu©n, tù vÖ tæ chøc tuÇn tra canh g¸c çc ng¶ ®êng, khu phè, lµng b¶n, gi÷ g×n trËt tù, trÞ an, ng¨n ngõa trém cíp, c¶nh giíi ®èi víi qu©n Ph¸p ®ang l¨m le tÊn c«ng vµo thµnh phè.

Thùc hiÖn chñ tr¬ng vµ nh÷ng lêi c¨n dÆn cña ®ång chÝ Hå ChÝ Minh t¹i Héi nghÞ T©n Trµo, Ban ChØ ®¹o khëi nghÜa ë Viªng Ch¨n (do çc ®¶ng viªn céng s¶n lµm nßng cèt) ®· vËn ®éng çc lùc lîng yªu níc vµ tiÕn bé Lµo xóc tiÕn lËp ChÝnh phñ Lµo. Trong thêi gian gÊp rót thµnh lËp ChÝnh phñ Lµo, so¹n th¶o HiÕn ph¸p, t×nh h×nh ë Viªng Ch¨n vµ ë Lµo cã nh÷ng phøc t¹p míi do qu©n Ph¸p ®ang r¸o riÕt ho¹t ®éng ®Ó quay trë l¹i Lµo. Chóng tiÕn hµnh x©y dùng nh÷ng c¨n cø ë çc vïng n«ng th«n, xung quanh Viªng Ch¨n ®Ó t×m çch ®¸nh vµo thµnh phè. Ngµy 1 th¸ng 9 n¨m 1945, Hoµng th©n PhÕtxar¹t nh©n danh Phã v¬ng vµ Thñ t-íng ChÝnh phñ V¬ng quèc ë Luæng Ph¹bang tuyªn bè c¾t ®øt mäi quan hÖ víi Ph¸p, cÊm ngêi Ph¸p can thiÖp vµo néi

1. Cayxán Ph«mvih¶n: 25 n¨m chiÕn ®Êu vµ th¾ng lîi cña §¶ng Nh©n d©n çch m¹ng Lµo, Nxb. Sù thËt, Hµ Néi, 1980, tr.14-15.

114


trÞ cña Lµo2.Bªn c¹nh sù hiÖn diÖn cña qu©n Ph¸p, ngµy 29 th¸ng 9

n¨m 1945, çc ®¬n vÞ ®Çu tiªn cña qu©n Tëng Giíi Th¹ch ®Õn Viªng Ch¨n ®Ó gi¶i gi¸p qu©n ®éi NhËt.

Tríc ®ßi hái cña quÇn chóng çch m¹ng, nh»m t¹o nªn søc m¹nh thèng nhÊt ®Ó b¶o vÖ chÝnh quyÒn çch m¹ng, mµ tríc m¾t lµ chèng l¹i çc cuéc tÊn c«ng quy m« cña bän x©m lîc Ph¸p vµo çc ®« thÞ, th¸ng 9 n¨m 1945, sau khi hiÖp th¬ng, tæ chøc Lµo Ýtxal¹ vµ ViÖt kiÒu yªu níc ®· nhÊt trÝ thµnh lËp ®éi qu©n lÊy tªn lµ Liªn qu©n Lµo - ViÖt ®Æt díi sù chØ huy cña mét bé tham mu chung, do qu¶n XØng (ngêi Lµo) vµ Vò H÷u BØnh (ngêi ViÖt) ®øng ®Çu.

Sau khi thµnh lËp liªn qu©n Lµo - ViÖt, çc Uû ban phßng thñ chung Lµo - ViÖt ë çc ®Þa ph¬ng ®îc tæ chøc.

Tuy míi ®îc thµnh lËp, l¹i gÆp nhiÒu khã kh¨n vÒ tæ chøc huÊn luyÖn, trang bÞ, nhng víi lßng yªu níc nång nµn, tinh thÇn c¨m thï bän x©m lîc, çc chiÕn sÜ trong liªn qu©n Lµo - ViÖt ®· chiÕn ®Êu rÊt dòng c¶m, g©y cho qu©n ®Þch nhiÒu thiÖt h¹i trong çc trËn ®¸nh lín nh Nh«mmal¹t, Ph«n TÞu, HØn Bun, KÑng Koäc, Xoáng Khon, Thµ §õa, Ylay, Na Kh»ng, B¹n C¬n...

§îc sù gióp ®ì cña Ban ChØ ®¹o khëi nghÜa ë Viªng Ch¨n, ngµy 8 th¸ng 10 n¨m 1945, tæ chøc Lµo pªn Lµo vµ tæ chøc Lµo Ýtxal¹ cö ®¹i biÓu vÒ dù §¹i héi ®¹i biÓu Uû ban D©n chóng Lµo t¹i Viªng Ch¨n víi môc ®Ých hîp nhÊt hai tæ chøc, thµnh lËp Uû ban Khëi sù (Kh¸n¸ Phï Cßcan),

2. Xem Nghiªm ThÞ H¶i YÕn: Qu¸ tr×nh x©m lîc vµ chÝnh s¸ch cai trÞ cña Ph¸p ë Lµo (1885 - 1945) - §Æc ®iÓm vµ hÖ qu¶, LuËn ¸n TiÕn sÜ lÞch sö chuyªn ngµnh LÞch sö thÕ giíi cËn vµ hiÖn ®¹i, Trêng §¹i häc S ph¹m Hµ Néi, Hµ Néi, 2009.

115


bµn viÖc thµnh lËp ChÝnh phñ Trung ¬ng vµ dù th¶o HiÕn ph¸p t¹m thêi.

Ngµy 10 th¸ng 10 n¨m 1945, §¹i héi ®¹i biÓu Uû ban D©n chóng häp lÇn thø hai quyÕt ®Þnh thµnh lËp ChÝnh phñ Lµo Ýtxal¹ do Hoµng th©n PhÕtxar¹t ®øng ®Çu, «ng Kh¨m M¹o Vilay lµm thñ tíng; th«ng qua HiÕn ph¸p t¹m thêi, quyÕt ®Þnh quèc kú, quèc ca.

ChÝnh phñ Lµo còng göi ®iÖn lªn Nhµ vua yªu cÇu vua thõa nhËn HiÕn ph¸p míi, gi¶i t¸n ChÝnh phñ Luæng Ph¹bang, c«ng nhËn chÝnh phñ míi vµ mêi XØx¸vµngv«ng tiÕp tôc lµm vua theo HiÕn ph¸p1.

S¸ng ngµy 12 th¸ng 10 n¨m 1945, Uû ban D©n chóng Lµo vµ ChÝnh phñ Lµo Ýtxal¹ tæ chøc cuéc mÝt tinh lín t¹i t¹i s©n vËn ®éng Viªng Ch¨n ®Ó lµm lÔ tuyªn bè nÒn ®éc lËp cña quèc gia Lµo vµ ban bè b¶n HiÕp ph¸p t¹m thêi. Hµng v¹n nh©n d©n Lµo, gåm c«ng nh©n, n«ng d©n, häc sinh, thanh niªn, viªn chøc, ngêi bu«n b¸n vµ ViÖt kiÒu tham gia cuéc mÝt tinh ®· phÊn khëi h« vang çc khÈu hiÖu hoan nghªnh nÒn ®éc lËp cña Lµo, hoan nghªnh ChÝnh phñ míi, cæ sóy tinh thÇn ®oµn kÕt Lµo - ViÖt. §óng 8 giê s¸ng ngµy 12 th¸ng 10 n¨m 1945, «ng Kh¨m M¹o thay mÆt Uû ban Lµo Ýtxal¹ tuyªn bè khai m¹c cuéc mÝt tinh vµ tuyªn ®äc çc v¨n kiÖn quan träng nh: Tuyªn ng«n ®éc lËp; QuyÕt nghÞ thµnh lËp chÝnh phñ; C«ng bè b¶n hiÕn ph¸p l©m thêi; Tuyªn bè bæ nhiÖm çc thµnh viªn trong ChÝnh phñ. Cuéc mÝt tinh sau ®ã biÕn thµnh cuéc biÓu t×nh tuÇn hµnh thÞ uy nh»m biÓu d¬ng lùc lîng vµ thÓ hiÖn quyÕt t©m b¶o vÖ nÒn ®éc lËp cña nh©n d©n Lµo.

1. Tuy nhiªn Vua Lµo ®· tõ chèi. Sau ®ã, qu©n ®éi ChÝnh phñ ®· gi¶i phãng Luæng Ph¹bang, lËp chÝnh quyÒn míi.

116


Sau khi thµnh lËp, ChÝnh phñ Lµo chñ tr¬ng: “1. Nh©n d©n Lµo quyÕt t©m ®oµn kÕt chèng mäi mu m« lËp l¹i ¸ch ®« hé cña thùc d©n Ph¸p ë Lµo; 2. Nh©n d©n Lµo ®· ch¸n ghÐt bän vua quan, tay sai cña thùc d©n Ph¸p; 3. Nh©n d©n Lµo th©n thiÖn víi nh©n d©n ViÖt Nam vµ quyÕt t©m cïng nh©n d©n ViÖt Nam ®¸nh ®uæi thùc d©n Ph¸p ra khái §«ng D¬ng”1. Thñ tíng Kh¨m M¹o nh©n dÞp nµy ®· tuyªn bè víi ViÖt kiÒu: “mong r»ng ba níc ViÖt, Miªn, Lµo b¾t tay nhau ®Ó kiÕn thiÕt quèc gia”2.

NhËn râ tÇm quan träng cña mèi quan hÖ hai d©n téc, Trung ¬ng §¶ng vµ Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· ph¸i hai ®ång chÝ TrÇn §øc VÞnh vµ D¬ng ChÝ Trung, ®¹i biÓu ViÖt kiÒu yªu níc Lµo - Th¸i sau thêi gian vÒ níc dù Héi nghÞ T©n Trµo trë l¹i Lµo víi danh nghÜa lµ ph¸i viªn cña Tæng bé ViÖt Minh vµ ChÝnh phñ ViÖt Nam D©n chñ Céng hoµ. Trªn ®êng ®i tõ Trung Bé ViÖt Nam ®Õn Viªng Ch¨n, hai ®ång chÝ ®· ®Õn Xav¼nnakhÖt (ngµy 26 th¸ng 8 n¨m 1945), Thµ KhÑc (ngµy 1 th¸ng 9 n¨m 1945), ®Õn ®©u ®¹i diÖn cña ChÝnh phñ ViÖt Nam D©n chñ Céng hoµ còng ®îc ViÖt kiÒu vµ nh©n d©n Lµo tæ chøc mÝt tinh träng thÓ chµo mõng §oµn.

Ngay sau khi níc ViÖt Nam D©n chñ Céng hoµ ra ®êi, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh mêi Hoµng th©n Xuphanuv«ng ®ang ë Vinh ra Hµ Néi vµ tiÕp Hoµng th©n vµo ngµy 4 th¸ng 9 n¨m 1945. Cuéc gÆp gì ®· cã t¸c ®éng m¹nh mÏ, quyÕt ®Þnh ®èi víi Hoµng th©n trong viÖc chän lùa con ®êng lµm c¸ch m¹ng, còng nh më ra mét thêi kú míi trong lÞch sö quan

1. B¸o Cê Gi¶i phãng - c¬ quan ng«n luËn cña §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng, sè 27, ngµy 21 th¸ng 10 n¨m 1945.

2. B¸o Cøu quèc - c¬ quan ng«n luËn cña Tæng bé ViÖt Minh (ViÖt Nam), sè 68, ngµy 16 th¸ng 10 n¨m 1945.

117


hÖ gi÷a hai níc ViÖt Nam vµ Lµo trong bèi c¶nh míi. Sau khi tiÕp kiÕn Chñ tÞch Hå ChÝ Minh, Hoµng th©n Xuphanuv«ng trë vÒ tham gia ChÝnh phñ Lµo. Ngµy 3 th¸ng 10 n¨m 1945, hµng v¹n nh©n d©n ë Xav¼nnakhÖt häp mÝt tinh chµo mõng Hoµng th©n Xuphanuv«ng ghÐ qua Xav¼nnakhÖt. T¹i cuéc mÝt tinh, Hoµng th©n Xuphanuv«ng tuyªn bè: “Tõ nay níc Lµo lµ quèc gia ®éc lËp cã chñ quyÒn ngang hµng víi tÊt c¶ çc d©n téc trªn thÕ giíi”. Hoµng th©n nhÊn m¹nh: “Quan hÖ Lµo - ViÖt tõ nay sÏ më ra mét kû nguyªn míi...”. Trªn ®-êng ®i Viªng Ch¨n, Hoµng th©n Xuphanuv«ng ghÐ th¨m Thµ KhÑc, chÝnh quyÒn ®Þa ph¬ng tæ chøc mÝt tinh chµo mõng. Cuéc mÝt tinh ®îc tæ chøc t¹i s©n vËn ®éng thÞ x· Thµ KhÑc gåm ®«ng ®ñ çc tÇng líp nh©n d©n Lµo vµ ViÖt kiÒu yªu níc tham gia. ViÖt kiÒu ë çc vïng biªn giíi Th¸i Lan däc s«ng Mª C«ng còng vît s«ng sang tham gia mÝt tinh. T¹i ®©y, vµo ngµy 8 th¸ng 10 n¨m 1945, Hoµng th©n Xuphanuv«ng khai m¹c vµ chñ tr× Héi nghÞ çn bé Lµo Ýtxal¹. H×nh ¶nh, uy tÝn, quyÕt t©m lµm çch m¹ng, cøu níc vµ nh÷ng lêi nãi tèt ®Ñp cña Hoµng th©n vÒ quan hÖ Lµo - ViÖt Nam ®· t¸c ®éng lín lao ®Õn sù hëng øng, tham gia çch m¹ng cña çc tÇng líp nh©n d©n Lµo, cµng t¹o thªm chÊt keo g¾n kÕt t×nh c¶m cña nh©n d©n Lµo víi ViÖt kiÒu còng nh víi ViÖt Nam.

** *

Qu·ng thêi gian 1930 - 1945 lµ thêi kú nh©n d©n ViÖt Nam vµ Lµo n¬ng tùa lÉn nhau trong qu¸ tr×nh ®Êu tranh giµnh ®éc lËp, tù do díi sù l·nh ®¹o cña §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng. Mèi quan hÖ ®ã ®ã xuÊt ph¸t tõ nh÷ng ®iÒu kiÖn vÒ ®Þa lý, chÝnh trÞ, kinh tÕ, v¨n ho¸, ®Æc biÖt tõ

118


yªu cÇu kh¸ch quan cña c«ng cuéc ®Êu tranh tù gi¶i phãng, mang b¶n chÊt quèc tÕ v« s¶n, mang l¹i hiÖu qu¶ râ rÖt.

Quan hÖ ®Æc biÖt ViÖt Nam - Lµo, Lµo - ViÖt Nam do NguyÔn ¸i Quèc - Hå ChÝ Minh x¸c ®Þnh vÒ mÆt lý luËn vµ chÝnh Ngêi hiÖn thùc ho¸ b»ng viÖc chñ tr× viÖc hîp nhÊt çc tæ chøc céng s¶n thµnh chÝnh ®¶ng v« s¶n ®Çu tiªn ë §«ng D¬ng lµ §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. §Õn th¸ng 10 n¨m 1930, §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam ®æi tªn thµnh §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng.

§¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng cã vai trß rÊt to lín trong viÖc x©y ®¾p mèi quan hÖ gi÷a nh©n d©n ViÖt Nam vµ nh©n d©n Lµo. §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng ®· kh¬i dËy vµ thøc tØnh tinh thÇn yªu níc vµ çch m¹ng cña nh©n d©n Lµo; x©y dùng ®îc nh÷ng c¬ së vµ phong trµo çch m¹ng ®Çu tiªn cña nh©n d©n Lµo ®Ó tõ ®ã nh©n d©n Lµo chíp thêi c¬ giµnh chÝnh quyÒn vµo th¸ng 8 n¨m 1945, thµnh lËp ChÝnh phñ ®éc lËp Lµo, më ra mét thêi kú míi thiÕt lËp liªn minh chiÕn ®Êu Lµo - ViÖt Nam. Sù ®oµn kÕt, gióp ®ì lÉn nhau ®îc duy tr×, ngµy cµng ph¸t triÓn do nç lùc phÊn ®Êu cña çc ®¶ng viªn céng s¶n, cña nh©n d©n hai níc.

Bé phËn nh©n sÜ, trÝ thøc tiÕn bé vµ çc tÇng líp nh©n d©n Lµo cã vai trß quyÕt ®Þnh trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña phong trµo çch m¹ng Lµo còng nh trong thµnh c«ng cña cuéc næi dËy giµnh ®éc lËp ë Lµo vµo th¸ng 8 n¨m 1945. Cu mang, gióp ®ì, ñng hé nh÷ng ngêi ViÖt ®Õn sinh sèng, tham gia çc phong trµo çch m¹ng do §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng l·nh ®¹o nh»m môc tiªu gi¶i phãng, giµnh ®éc lËp vµ x©y dùng quèc gia Lµo phån thÞnh, nh÷ng nh©n sÜ, trÝ thøc tiÕn bé vµ çc tÇng líp nh©n d©n Lµo còng ®ång thêi cã nhiÒu ®ãng gãp lín lao trong viÖc duy tr× vµ ph¸t triÓn

119


mèi quan hÖ gi÷a hai níc ViÖt Nam - Lµo.Trong qu¸ tr×nh ®oµn kÕt ®Êu tranh chèng thùc d©n

x©m lîc cña nh©n d©n hai níc ViÖt - Lµo, bé phËn ngêi ViÖt ë Lµo cã vai trß rÊt quan träng. Do ®iÒu kiÖn ®Þa lý, hoµn c¶nh lÞch sö, nhÊt lµ chÝnh s¸ch ®µn ¸p phong trµo çch m¹ng vµ khai th¸c thuéc ®Þa ë §«ng D¬ng nãi chung vµ ViÖt Nam nãi riªng, mét sè lîng lín ngêi ViÖt ®Õn ®Þnh c vµ sinh sèng ë Lµo. Ngêi ViÖt ë Lµo tham gia vµo hÇu hÕt çc ho¹t ®éng chÝnh trÞ, kinh tÕ, x· héi cña Lµo, trë thµnh mét bé phËn quan träng trong céng ®ång d©n c Lµo, cïng chung th©n phËn, c¶nh ngé bÞ mÊt níc, bÞ ¸p bøc bãc lét bëi thùc d©n Ph¸p nh nh©n d©n Lµo vµ cã nhiÒu ®ãng gãp trong viÖc ph¸t triÓn x· héi Lµo, nhÊt lµ trong c«ng cuéc ®Êu tranh giµnh ®éc lËp, tù do cña ®Êt níc Lµo.

§Æc biÖt, trong cuéc khëi nghÜa giµnh chÝnh quyÒn n¨m 1945, phong trµo ®Êu tranh cña ngêi ViÖt ë Lµo ®· gãp søc cïng nh©n d©n Lµo khëi nghÜa giµnh th¾ng lîi. §©y lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n thµnh c«ng cña cuéc khëi nghÜa giµnh chÝnh quyÒn ë Lµo trong hoµn c¶nh vïng n«ng th«n réng lín cßn sù hiÖn diÖn cña mét lùc lîng lín qu©n Ph¸p, lùc lîng çch m¹ng ph¶i ®èi mÆt víi qu©n Anh, qu©n Trung Hoa d©n quèc mang danh nghÜa §ång minh trµn vµo Lµo, néi bé quý téc Lµo bÞ ph©n ho¸ víi nh÷ng quan ®iÓm kh¸c nhau vÒ con ®êng giµnh ®éc lËp, tù do cho ®Êt níc Lµo.

Sù ra ®êi cña ChÝnh phñ níc ViÖt Nam D©n chñ Céng hoµ (ngµy 2 th¸ng 9 n¨m 1945) vµ ChÝnh phñ Lµo Ýtxal¹ (ngµy 12 th¸ng 10 n¨m 1945) cïng nh÷ng mong muèn cña hai bªn vÒ x©y dùng mèi quan hÖ hoµn h¶o vµ v÷ng ch·i h¬n tríc lµ mét bíc ngoÆt ®a t×nh ®oµn kÕt, gióp ®ì nhau lªn tÇm liªn minh chiÕn ®Êu.

120

cH¦¥NG i: nH÷NG C¥ Së H×NH THµNH QUAN HÖ... 121

tulieuvankien.dangcongsan.vntulieuvankien.dangcongsan.vn/Uploads/2018/6/3/16/Phan thu... · Web...

Documents

Transcript of tulieuvankien.dangcongsan.vntulieuvankien.dangcongsan.vn/Uploads/2018/6/3/16/Phan thu... · Web...