Terugdeinzen voor Jelinek?
1
20 tf magazine 2010 tf magazine 2010 21 ‘W ie is er bang voor Elfriede Jelinek?’ Acteurs en regisseurs roepen elkaar dat tegenwoor- dig vaak toe. Natuurlijk knipogen zij naar Albee’s drama Wie is er bang voor Virginia Woolf, maar ze maken méér dan een grap: er bestaan gegronde rede- nen om voor Elfriede Jelinek terug te deinzen. Terugdeinzen voor haar toneelstukken dan, want die lijken haast onspeelbaar. Plot en personages ontbreken, dialogen ook. Woeste woordwatervallen komen ervoor in de plaats, boze koorzangen vol taalspelletjes, verwrongen citaten en verwijzingen naar de wrede tragedies van de oude Grieken. Dappere regisseurs die zich aan een opvoering wagen biedt de schrijfster geen enkele houvast. ‘De tekst’, lezen we in de regieaanwijzing voor het stuk Die Kontrakte des Kauf- manns, ‘kan bij elke willekeurige passage beginnen of ein- digen. Het maakt niet uit hoe je hem realiseert.’ En toch staat Die Kontrakte des Kaufmanns, onder de wat onge- lukkig gekozen titel underground, nu in het Nederlands Theater Festival. Er staan zelfs twéé stukken van Jelinek in het Nederlands Theater Festival. Over Dieren werd ook door de jury uitverkoren. Hoe kan dat? Wat verklaart de plotse populariteit van deze allang niet meer jonge Oosten- rijkse schrijfster in de Lage Landen? Tirades om te lachen Een rol speelt zeker de tijd. Een tijd van radicale verande- ringen vraagt om radicale reacties en Jelinek heeft zich in radicale reacties gespecialiseerd. Al voordat de wereldwijde economische crisis uitbrak schreef zij erover, in dat zwart- gallige, tegen beleggers en bankdirecteuren gerichte stuk Die Kontrakte [-]. Nu velen van ons zich bedrogen voelen, door hypotheekverstrekkers of hypocriete politici, zoeken wij naar auteurs die leugens doorprikken. Jelinek spoort de leugens van de machtigen met een feilloos instinct op en ook de waandenkbeelden waarmee de kleine lieden zijn gaan leven haalt zij onderuit. We hebben allemaal in de wonderbaarlijke vermenigvuldiging van ons geld geloofd. En nu de zeepbel uit elkaar is gespat zijn we razend en radeloos. ‘De beurskoers is gevallen, wee, wee, wee!’ klaagt de massa in underground. tekst Anneriek de Jong foto’s Phile Deprez Scènefoto’s UNDERGROUND Er is nog meer dat Jelineks tirades aantrekkelijk maakt: je kunt erom lachen. Zeker als theatermakers er respectloos mee omgaan, wat van de schrijfster mag. Nicolas Stemann, haar trouwste regisseur in Duitsland, weet dat haar spot ook telkens zelfspot is. En dat hij de Nobelprijswinnares dus in haar hemd mag zetten, op het podium. Steeds duikt in zijn ensceneringen de schrijfster even op, gespeeld door een tergend oneerbiedige actrice of, liever nog, een acteur. Vooruitlopen op de crisis Ten opzichte van Duitse regisseurs zijn Nederlandse op voorhand in het nadeel. In vertaling gaat er altijd een deel van Jelineks nu eens onzinnige, dan weer messcherpe woordspelingen verloren en haar verwijzingen naar Oos- tenrijkse schandalen zijn niet zomaar in Hollandse toestan- den om te zetten. Zo is Die Kontrakte des Kaufmanns gebaseerd op de waargebeurde geschiedenis van de familie Meinl. De Meinls bezaten een gerenommeerde keten van koffiewarenhuizen, maar telg Julius Meinl de Vijfde maakte er een bank van met beleggingsfirma’s in energie en vastgoed, waarna hij gearresteerd werd wegens groot- scheepse fraude. Johan Simons, de regisseur van under- ground, kon met dat gegeven niet zo heel veel doen. Gelukkig schoten hem andere vondsten te binnen: er wordt gecollecteerd voor de gevallen DSB Bank-baas Dirk Scheringa, het masker van bonusjager Rijkman Groenink valt en de schoenengooiscène van aandeelhouders naar het bestuur van de Fortis Bank in Gent wordt levensecht nage- speeld, waarbij het publiek mag participeren. Fallische macht De andere voorstelling van Jelinek die is geselecteerd is Over Dieren (Über Tiere, 2007) en gaat ook over econo- mie: de economie van de seks. Afluistertapes van de Oos- tenrijkse politie liggen aan het stuk ten grondslag. Ze bevatten onthullende uitspraken van hoogwaardigheids- bekleders die bijverdienden in de vrouwenhandel. Bij ons bestaat nog geen equivalent van zo’n schandaal, dus zette regisseur Susanne Kennedy het Oostenrijkse slang om in sappig Nederlands. Of in toegankelijk Engels. ‘Come in mouth, come in face’, scanderen hoeren en pooiers een- drachtig. De hoeren dragen roze jurkjes met kruizen ter hoogte van hun lichaamsopeningen. Mechanisch zuigen zij lolly’s af die de mannen hun voorhouden. Net als in haar bestseller Lust laat Jelinek zich hier kennen als een hard- core feministe. Onverbiddelijk stelt zij: liefde is prostitutie. Zelfs vrouwen die binnen het huwelijk hun seksuele dien- sten aanbieden, onderwerpen zich aan de fallische macht. De man doet met de vrouw wat hij wil en zij hééft maar te willen, anders is het met de romantiek snel gedaan. “Is uit- kleden gewenst? Of wil hij dit keer naar een restaurantje om de hoek?’ vraagt een op haar vent wachtende burger- vrouw in Over Dieren zich o zo serviel af. Ze heeft immers van jongs af aan geleerd: ‘Ik dien, dus ik ben.’ Kennedy laat haar spelers de hele avond gecompliceerde bewegingen uitvoeren, gestileerde (anti-)porno voor gevorderden. Het gezuig op de lolly’s wordt begeleid door klokkende gelui- TERUGDEINZEN VOOR JELINEK? den uit de luidsprekers en rode kwakjes kletsen op de grond. Daar staan tientallen televisies. Ze tonen de tronies van machtige mannen. En flarden van een duivelsuitdrij- ving. Zo krijgen de mannen demonische trekjes, terwijl de vrouwen op enge poppen lijken, op Satans werktuigen. In het griezelkabinet van Elfriede Jelinek zijn mensen geen mensen meer. Ze hebben hun ziel verkocht aan het collec- tief en dat is per definitie boosaardig. Daders en slachtof- fers delen een perverse moraal, iedereen is schuldig. Dat kun je vreselijk vinden maar evengoed vreselijk grappig, want Jelineks groteske overdrijvingkunst leidt tot fantasti- sche beelden. De voorstellingen UNDERGROUND en Over Dieren zijn samen te zien voor o 35,-. Zie pagina 13 voor meer informatie.
description
Artikel uit TF Magazine over de voorstellingen Over Dieren en UNDERGROUND.
Transcript of Terugdeinzen voor Jelinek?
20 tf magazine 2010 tf magazine 2010 21
‘Wie is er bang voor Elfriede Jelinek?’ Acteurs en regisseurs roepen elkaar dat tegenwoor-dig vaak toe. Natuurlijk knipogen zij naar
Albee’s drama Wie is er bang voor Virginia Woolf, maar ze maken méér dan een grap: er bestaan gegronde rede-nen om voor Elfriede Jelinek terug te deinzen.
Terugdeinzen voor haar toneelstukken dan, want die lijken haast onspeelbaar. Plot en personages ontbreken, dialogen ook. Woeste woordwatervallen komen ervoor in de plaats, boze koorzangen vol taalspelletjes, verwrongen citaten en verwijzingen naar de wrede tragedies van de oude Grieken. Dappere regisseurs die zich aan een opvoering wagen biedt de schrijfster geen enkele houvast. ‘De tekst’, lezen we in de regieaanwijzing voor het stuk Die Kontrakte des Kauf-manns, ‘kan bij elke willekeurige passage beginnen of ein-digen. Het maakt niet uit hoe je hem realiseert.’ En toch staat Die Kontrakte des Kaufmanns, onder de wat onge-lukkig gekozen titel underground, nu in het Nederlands Theater Festival. Er staan zelfs twéé stukken van Jelinek in het Nederlands Theater Festival. Over Dieren werd ook door de jury uitverkoren. Hoe kan dat? Wat verklaart de plotse populariteit van deze allang niet meer jonge Oosten-rijkse schrijfster in de Lage Landen?
Tirades om te lachenEen rol speelt zeker de tijd. Een tijd van radicale verande-ringen vraagt om radicale reacties en Jelinek heeft zich in radicale reacties gespecialiseerd. Al voordat de wereldwijde economische crisis uitbrak schreef zij erover, in dat zwart-gallige, tegen beleggers en bankdirecteuren gerichte stuk Die Kontrakte [-]. Nu velen van ons zich bedrogen voelen, door hypotheekverstrekkers of hypocriete politici, zoeken wij naar auteurs die leugens doorprikken. Jelinek spoort de leugens van de machtigen met een feilloos instinct op en ook de waandenkbeelden waarmee de kleine lieden zijn gaan leven haalt zij onderuit. We hebben allemaal in de wonderbaarlijke vermenigvuldiging van ons geld geloofd. En nu de zeepbel uit elkaar is gespat zijn we razend en radeloos. ‘De beurskoers is gevallen, wee, wee, wee!’ klaagt de massa in underground.
tekst Anneriek de Jong foto’s Phile Deprez
Scènefoto’s unDERgRounD
Er is nog meer dat Jelineks tirades aantrekkelijk maakt: je kunt erom lachen. Zeker als theatermakers er respectloos mee omgaan, wat van de schrijfster mag. Nicolas Stemann, haar trouwste regisseur in Duitsland, weet dat haar spot ook telkens zelfspot is. En dat hij de Nobelprijswinnares dus in haar hemd mag zetten, op het podium. Steeds duikt in zijn ensceneringen de schrijfster even op, gespeeld door een tergend oneerbiedige actrice of, liever nog, een acteur.
vooruitlopen op de crisisTen opzichte van Duitse regisseurs zijn Nederlandse op voorhand in het nadeel. In vertaling gaat er altijd een deel van Jelineks nu eens onzinnige, dan weer messcherpe woordspelingen verloren en haar verwijzingen naar Oos-tenrijkse schandalen zijn niet zomaar in Hollandse toestan-den om te zetten. Zo is Die Kontrakte des Kaufmanns gebaseerd op de waargebeurde geschiedenis van de familie Meinl. De Meinls bezaten een gerenommeerde keten van koffiewarenhuizen, maar telg Julius Meinl de Vijfde maakte er een bank van met beleggingsfirma’s in energie en vastgoed, waarna hij gearresteerd werd wegens groot-scheepse fraude. Johan Simons, de regisseur van under-ground, kon met dat gegeven niet zo heel veel doen. Gelukkig schoten hem andere vondsten te binnen: er wordt gecollecteerd voor de gevallen DSB Bank-baas Dirk Scheringa, het masker van bonusjager Rijkman Groenink valt en de schoenengooiscène van aandeelhouders naar het bestuur van de Fortis Bank in Gent wordt levensecht nage-speeld, waarbij het publiek mag participeren.
Fallische machtDe andere voorstelling van Jelinek die is geselecteerd is Over Dieren (Über Tiere, 2007) en gaat ook over econo-mie: de economie van de seks. Afluistertapes van de Oos-tenrijkse politie liggen aan het stuk ten grondslag. Ze bevatten onthullende uitspraken van hoogwaardigheids-bekleders die bijverdienden in de vrouwenhandel. Bij ons bestaat nog geen equivalent van zo’n schandaal, dus zette regisseur Susanne Kennedy het Oostenrijkse slang om in sappig Nederlands. Of in toegankelijk Engels. ‘Come in mouth, come in face’, scanderen hoeren en pooiers een-
drachtig. De hoeren dragen roze jurkjes met kruizen ter hoogte van hun lichaamsopeningen. Mechanisch zuigen zij lolly’s af die de mannen hun voorhouden. Net als in haar bestseller Lust laat Jelinek zich hier kennen als een hard-core feministe. Onverbiddelijk stelt zij: liefde is prostitutie. Zelfs vrouwen die binnen het huwelijk hun seksuele dien-sten aanbieden, onderwerpen zich aan de fallische macht. De man doet met de vrouw wat hij wil en zij hééft maar te willen, anders is het met de romantiek snel gedaan. “Is uit-kleden gewenst? Of wil hij dit keer naar een restaurantje om de hoek?’ vraagt een op haar vent wachtende burger-vrouw in Over Dieren zich o zo serviel af. Ze heeft immers van jongs af aan geleerd: ‘Ik dien, dus ik ben.’ Kennedy laat haar spelers de hele avond gecompliceerde bewegingen uitvoeren, gestileerde (anti-)porno voor gevorderden. Het gezuig op de lolly’s wordt begeleid door klokkende gelui-
terugdeinZen voor
jelineK?
den uit de luidsprekers en rode kwakjes kletsen op de grond. Daar staan tientallen televisies. Ze tonen de tronies van machtige mannen. En flarden van een duivelsuitdrij-ving. Zo krijgen de mannen demonische trekjes, terwijl de vrouwen op enge poppen lijken, op Satans werktuigen.In het griezelkabinet van Elfriede Jelinek zijn mensen geen mensen meer. Ze hebben hun ziel verkocht aan het collec-tief en dat is per definitie boosaardig. Daders en slachtof-fers delen een perverse moraal, iedereen is schuldig. Dat kun je vreselijk vinden maar evengoed vreselijk grappig, want Jelineks groteske overdrijvingkunst leidt tot fantasti-sche beelden.
De voorstellingen UNDERGROUND en Over Dieren zijn samen te zien voor o 35,-. Zie pagina 13 voor meer informatie.
