TENTOONSTELLING &f£ïy-%2'•té WERKEN VAN R … · 2016. 2. 24. · * IÖ5 1 5...

•;

v

- Mitf-'-MÊ

&MMl»

TENTOONSTELLINGDER WERKEN VAN DR P. J. H. CUYPERSARCHITECT DER RIJKS MUSEUMGEBOUWEN

OVERZICHT VAN DIENS KUNSTENAARSLOOP-

BAAN GEDURENDE MEER DAN VIJFTIG JAREN

OMVATTENDE BOUWKUNDIGE ONTWERPENEIGENHANDIGE SCHETSEN VAN BOUWWERKENMEUBELS DECORATIEVE SCHILDERWERKENENZ. INGERICHT DOOR HET GENOOTSCHAP

ARCHITECTURA ET AMICITIAIN HET STEDELIJK MUSEUM TEAMSTERDAM VAN 6 TOT 30 JUNI 1907

gattp??. ,..

*• ,.•*

'-.tij/ 1&!i i-:

.* >.' A

jv

T ;

'•'*

. .--v*. '

• T. .

i0r!&p HET MUSEUM IS GEOPEND VAN 10 (ZONDAQS

VAN iz%) TOT 4 UUR — DINSDAGS GESLOPEN

~ir. &f£*ï y-%2*'•té

f.'

;

Jn-4> >..vj» t: -v /

r

5lx" V 'S: t : V

«*1W^mïwW*Êwm

sss

MmiWïM

Slf3SHHS

Wm^M

mm

1827—19°7

TENTOONSTELLINGDER WERKEN VAN DR

P. J. H. CUYPERSARCHITECT DER RIJKS MUSEUMGEBOUWENALS OVERZICHT VAN DIENS KUNSTENAARSLOOP-

BAAN GEDURENDE MEER DAN VIJFTIG JARENOMVATTENDE BOUWKUNDIGE ONTWERPENEIGENHANDIGE SCHETSEN VAN BOUWWERKENMEUBELS DECORATIEVE SCHILDERWERKEN ENZ.

INGERICHT DOOR HET GENOOTSCHAPARCHITECTURA ET AM IC I I I

A

IN HET STEDELIJK MUSEUM TE AMSTERDAMVAN 6 TOT 30 JUNI 1907

nI

ELECTRISCHE DRUKKERIJ „T KASTEEL VAN AEMSTEL”

N. Z. VOORBURGWAL 69-73 AMSTERDAM - TELEPHOON 812

1827— 1907

minderde geestkracht, steunende op onverzwakte zintuigen,zijn uitgebreiden werkkring met jeugdig frissche toewijdingblijft waarnemen.Vooral de werken der vroegere jaren zijn den bouwkundigenvan heden, voor zoover zij niet tot zijne oudere leerlingenhebben behoord, over ’t algemeen minder bekend.De originaliteit en de frischheid, die daaruit spreken, zullenblijvende de waarde dier werken verzekeren.

RCH1TECTURA ET AMICITIAstelt zich ten doel door deze tentoonstelling aanbelangstellenden in onze Nederlandsche bouw-kunst een overzicht te geven van den artistieken

arbeid van haar Eerelid Doctor Petrus JosephusHubertus Cuypers, die, op 80-jarigen leeftijd, met onver-

4 I 850 *

Rangschikking der werken, in tijdsorde, biedt gelegenheidzich rekenschap te geven van de evolutie, die zich volvoerdkan hebben in de uiterlijke verschijning, welke met behoudder grondbeginselen in het werk van den Meester valt waarte nemen

;want zeker zal het van belang zijn, op deze tentoon-

stelling na te gaan, welke de houding is geweest van eenzeer persoonlijk en krachtig kunstenaar, toegerust met eenhelder inzicht en met groote voorliefde voor de logische

behandeling van alle voorkomende vraagstukken, — tegen-

over de verschillende stroomingen in het algemeene kunst-

leven gedurende de tweede helft van de negentiende eeuwen den aanvang van de twintigste.

De bezoeker dezer tentoonstelling dient wel in het oog te

houden dat niet alle bijeen vergaarde bouwwerken of eigen-

handige studies des meesters hoogste ideaal op rijpen leeftijd

in gelijke mate vertegenwoordigen. Hier is getracht ééngeheel beeld van een goed deel der levenstaak van dezenbouwmeester, met dien vruchtbaren geest, te vormen. Veledezer werken kunnen beschouwd worden, wat hunne artis-

tieke waarde betreft, van een algemeen klassiek standpunt,

waarbij de bestemming, de middelen van uitvoering in het

gemoed des kunstenaars als belangrijkste criterium gelden.

Andere zijn te beschouwen in verband met de toevallige

omgeving, met den smaak, die in de plaats of op den tijd

der uitvoering hebben overheerscht.Voor den leek worden twee begrippen uitgedrukt door devolgende vragen : heeft dit of dat werk alléén waarde— omdathet ontworpen is in de conventioneele opvattingen van degothische, de romaansche periode; ofwel spreekt uit deze of

gene compositie zooveel gevoel en geest, en beheerscht fijn

ontwikkelde smaak met zooveel talent de ontwikkeling dervormen (die accidenteel herinneren aan gothische of romaan-sche typen), dat hier een kunstwerk van blijvende waardeis geschapen?

1850 PASTORIE (later Kapelanie) te VENRAIJ, Baksteen-bouw van symmetrischen aanleg.

* IÖ5 1 5

18^1 Studie (Ontwerp) voor de RESTAURATIE van de

78^ O. L.V. MUNSTERKERK te ROERMOND (gebouwdin 12 18— 1224) benevens herstelling van de absis enontwerp voor het hoofdaltaar, waarvan de uitvoering

werd opgedragen aan den beeldhouwer Leeuw, die

ook in België zijn opleiding had genoten.

Een studiereis naar Keulen, Bonn, Xanten en Calcar ver-

ruimde den blik van den jeugdigen architect zoozeer, dat hij

onafhankelijk van de leer zijner professoren een eigen oordeel

vormde. Nauwelijks teruggekeerd van de academie te Ant-werpen, waar hij telken jare bij de prijskampen de hoogsteonderscheidingen had verworven, werd hij door den bisschopvan Roermond geroepen in de Munsterkerk om zijn oordeel

uit te spreken over het „opknappen”, dat daar in den kaat-

sten tijd gedaan was; men had den opbouw, die met afwis-

selende materialen was opgetrokken, en waarschijnlijk vooren na vervuild was, geheel wit overgépleisterd, en degepolijste granieten zuilen ruw gekapt! —Toen Cuypers verklaarde, dat hier een geheel verkeerdeweg was ingeslagen, toonde de kerkvoogd zooveel ver-

trouwen in den bouwmeester, dat hij hem opdroeg eenvolledig herstellingsplan te ontwerpen. Dit ontwerp onder-vond van verschillende personen te Roermond, die als kunst-

liefhebbers bekend stonden, bestrijding, voornamelijk omzijn twee westelijke torens; bestrijding, die slechts eindigde,

toen achtereenvolgens de archeoloog Dr. Fr. Bock uit i\ken,

deDombouwmeester Statz uit Keulen en eindelijk E.Viollet-le-Duc uit Parijs ter plaatse kwamen zien en den jeugdigenarchitect in het gelijk stelden.

Aan de uitvoering dezer plannen met de meubileering, debeschildering — de beide groote engelen in het koor zijn

door Linsen in preraphaëlistisch type, het overige in nogstrenger romaansch karakter uitgevoerd, — en de plaatsing

van gebrandschilderde vensters uit het atelier van Nicolaste Roermond, werd ongeveer 30 jaar gearbeid.

PARTICULIER WOONHUIS TE ROERMOND,

MDCCCLI.

* 1851— 1852 7

i8=;t BOUW van verschillende WOONHUIZEN te ROER-MOND.

Aanstonds worden in de allereerste werken alleen echte

materialen volgens hun aard gebruikt. De conventioneel ge-

verfde pleister-schijn-architectuur, was aan de academie te

Antwerpen door de jonge artisten reeds bestreden gewordenin een adres aan het Gemeentebestuur, protesteerende tegenhet voorschrift dat alle „fagaden” der stad slechts in eenedier officieel vastgestelde kleuren in olieverf mochten ge-

schilderd worden.Hoewel destijds in Limburg niet anders dan een weinigooglijke veldovensteen werd gebakken, werden zoowel aande burgerlijke bouwwerken, scholen en huizen, als aan dekerkelijke, tandlijsten, muizetanden, trapgevels afgedekt doorwikken op hun plat, en versterkt door overhoeksche pin-

akels, toegepast.

Dat Cuypers naar de toepassing der inheemsche materialen

bleef streven, zal uit latere werken met profiel en siersteen

en eindelijk hierna kunnen worden gezien.

1850 STICHTING van de WERKPLAATSEN voor KER-xgi-2 KELIJKE KUNST (Beeldhouwwerk, schilderwerk,

schrijnwerken enz.) te ROERMOND

De afbeelding vertoont ons — in den toestand na 50 jaren

bestaan der stichting— het beeld dat Didronainé in 1858 in

zijne „ Annales Archéologiques, Tomé XVIII, op bladz. 276 in

onderdeelen omschrijft met aanduiding der artisten en hunnetalenten en van den invloed die van deze werkplaatsen uitging.

De herstellingswerken der Munsterkerk voerden tot samen-werking met Leeuw als beeldhouwer en Linsen als schilder.

Hun portretten werden gebezigd voor de figuren, namelijkvoorMarcus dat van den beeldhouwer, voorLucas dat van denschilder, voor Matthaeus dat van den bouwmeester en voorJoannes eindelijk dat van den jeugdigen priester Boermans,later bisschop van Roermond.

MDCCCL-MDCCCII.

* IÖ53

—

i854 9

In dezen tijd treedt de Heer Stoltzenberg Sr, uit Venlo, opaansporing van den letterkundige AriEns, leeraar aan het

bisschoppelijk college, op, met het voorstel tot stichting vaneen atelier voor decoratieve beeldhouwkunst en meubels,waardoor een vaster band gelegd werd met andere artisten.

Onder degenen, die een belangrijk deel hebben genomen in

de uitvoering der werken in deze ateliers, staat op de eerste

plaats, zoowel in tijdsopvolging als door de veelzijdigheid vanzijn talent als modelleur en teekenaar, evenals door de beweeg-lijkheid van zijn geest, die zich zoo gemakkelijk indenkt in deeischen der programma’s van de omgevende architectuur,

Jean Lauweriks. Vlaming van geboorte, werkte hij, voordathij naar Roermond werd geroepen, evenals de beeldhouwerOor, die ook eenigen tijd met Cuypers arbeidde, te Leuvenop ’t atelier van Geerts.

1853 PAROCHIALEKERK te OEFFELT (Noord-Brabant). 5

1854 Ontwerp voor de RESTAURATIE der ABDIJKERK 6te ROLDUC.

Dit werk begint met de herstelling van de crypta (geconsa-

creerd 1108), later gevolgd door het verwijderen van denwitkalk der muren, die in groote blokken zandsteen vanHerzogenrath zijn opgetrokken

;het vereischte voorts de ver-

vanging van twee ronde zuilen in het middenschip doornieuwe monoliethen, terwijl de bovenbouw bleef staan. Degoed geslaagde uitvoering van dit werk is als een constructief

kunststuk te beschouwen.De bouwmeester, aangetrokken door den kring van kunst-

lievende geestelijken, die aan het Seminarie Rolduc verbondenwaren, vond gelegenheid zijn talent te toonen, door het ont-

werpen eerst van een geborduurd vaandel van de H. Cecilia,

daarna van een beeld van Maria Onbevlekt Ontvangen envooral door het ontwerp van eene orgeltribune in den weste-

lijken voorbouw der kerk, welke door den Keulschen Dom-bouwmeester Zwirnier verkozen werd boven die van den

KERK

TE

VEGHEL.

(NOORD-BRABANT).

MDCCCLIIII-M

DCCCLXII.

* 1854 11

Keulschen eersten Bauführer Statz. In latere jaren heeft debouwmeester dit echter herhaaldelijk tot een „péclié dejeunesse” verklaard en de verwijdering daarvan aanbevolen.

1854 KERK te VEGHEL (N.-Brabant) ontwerp; eerst

de uitvoering der Pastorie, later de kerk in 1862.

De bouwheer dezer zeer groote dorpskerk wenschte het talent

van den bouwmeester te exploiteeren, om met beperkte mid-delen een uitgebreiden bouw te verkrijgen. Telkens zette hij

den architect aan om zijne constructie nader te bestudeeren,

ten einde met een minimum materiaal een maximum ruimtete overspannen en die materialen te gebruiken die het minstkostbaar waren ! Zoo is een bouwwerk verkregen dat werke-lijk bijzonder slank is in zijn zuilen van hardsteen en licht in

de muren van middenschip en de gordelmuren der zijbeuken,

die werkelijk de uiterste grens van wat mogelijk is, naderen;dank zij het langzame verloop van den bouw, waaraan meerdan den jaren werden besteed, kon het werk stevig worden,doch na dertig jaren veroorzaakte het onderhoud zware lasten.

De torenspits is belangrijk als een der slankste die ons vader-

land in de 19de eeuw zag optrekken;de overgangen van vier-

kant op achtkant en van metselwerk op de houten spits,

zijn zoo aantrekkelijk, datbestudeeringaanbeveling verdient;

directe navolging van dit voorbeeld werd evenwel tot nu toe

niet gezien. De ontwerpteekeningen verbrandden in de kerktoen de bouw voltooid was

;maar op deze tentoonstelling is

het inwendige der kerk vertegenwoordigd door eene kapitale

teekening, gemaakt om te worden tentoongesteld met degevelteekening van St. Catharina te Eindhoven en meerderemodellen, te Antwerpen, bij gelegenheid van een Kunstenaars-congres, waaraan voor een goeden vriend van Cuypers,namelijk den letterkundige Jan Willem Brouwers, van het

Roermondsche college, later pastoor in Nieuwer-Amstel,de herinnering verbonden bleef, dat bij de tehuiskomst dervrienden de Roermondsche burgerij zich opmaakte om deartisten, die in ’t kunstlievend Antwerpen de Noord-Neder-

KERK IE VORDEN. (GELDERLAND).

MDCCCV1.

* IÖ54— 1^57 x3

landen aldus vertegenwoordigden, luisterrijk te ontvangen.Daar inwendig alleen de natuursteen in ’t gezicht komt enalle baksteen gepleisterd werd, is het veld voor kleurdeco-

ratie hier zeer ruim. Groot was de verbazing der bezoekersin de eerste jaren, die voordien nooit anders dan witte kerkenen witte openbare gebouwen kenden

;alle kleur toch werd

toenmaals, als te bont, veroordeeld.

1854 LANDHUIS „AARWINKEL”, verblijf van den HeerMr Géradts, POSTERHOLT.

1856 KERK en PASTORIE te WIENTJESVOORT, onderVORDEN (Gelderland).

1856 KERK en KLOOSTER der E. E. P. P. DOMINICA-NEN te HUISSEN (Gelderland) met KAPEL van denH. THOMAS VAN AQUINE.

1857 HOOFDKERK van den H. MARTINUS te WIJCK-MAASTRICHT.

Aan den bouw dezer eerste stadskerk zijn twee eigenaardigeherinneringen verbonden; vooreerst de opmerking van eender kerkmeesters, dat hij zich niet kon begrijpen waaromeen architect 5 °/0 honorarium toekwam over de bouwsom,daar zijn kosten toch enkel bestonden in uitgaven voorpapier en potlood! Toen de plannen, aan ’t ministerie vanEeredienst ingezonden, werden gesteld in handen van deningenieur van ’s Rijks Waterstaat, maakte deze technicusbezwaar om de baksteenen gewelven in kruisvorm, zwaareen halven steen, te laten uitvoeren. De kunst (of het geheim?)gewelven zoo hoog boven het hoofd tusschen zulke lichte

muren te maken, was volgens hem verloren gegaan. Cuypersbood aan in eene kleine kerk (Oeffelt) binnen 6 maandenhet bewijs der mogelijkheid te leveren. Ondertusschen werdnu het plan met op latten gepleisterde gewelven goedge-keurd. Het jaar daarop had de ingenieur zich overtuigd

KERK TE VORDEN. (GELDERLAND).

MDCCCLVI

1857 J 5

dat het middeleeuwsche heksenwerk ook in Limburg weerontdekt was en gaf hij toestemming tot het metselen der

gewelven.

1857 GEMEENTEHUIS met SCHOOL te STEVENS-WEERT (Limburg).

1857 KERK te DEMEN (N.-Brabant).

1857 PAROCHIEKERK te ECHT (Limburg) uit de XlVeen XVe eeuw. Nieuwe toren, Restauratie.

1857 KERK te SITTARD. Herbouw na den brand en vanden toren uit de XHIe, XlVe en XVIe eeuw.

1857 KERK te PEY (Gemeente ECHT) Limburg.

In het jaar 1858 was ’t dat Joseph Alberdingk Thijm aanzijn 4e deel van de „Dietsche Warande” werkende, kennismaakte met den bouwmeester Cuypers. In welk verbanddeze literator stond tot de kunstopvattingen van den archi-

tect zal het best kunnen blijken uit het volgende citaat vaneen artikel „Kerken” op bladz. 51 en volgende van dat tijd-

schrift. Het moge hier dienen als toelichting tot veel dat opdeze tentoonstelling bijeen is gebracht:

„En Moyses heeft tot de kinderen van Israël gezeïd: Ziet,

de Heere heeft bij name geroepen Beseleel, den zone Uri,

Hurs zone, uit den geslachte van Juda, en Hij heeft hemvervuld met den Geest Gods: met Wijsheid en Verstand,en Wetenschap, en allerlei Geleerdheid. „Quidquid fabre

adinveniri potest, dedit in corde eius.” — Al wat de kunstkan uitvinden heeft hem de Heer in zijn herte gegeven. —„Ooliab quoque filium Achisamech de tribu Dan. Amboserudivit sapientia, ut faciant opera abietarii, polymitarii, ac

plumarii.” — En desgelijks Ooliab, Achisamechs zone, vanDans geslachte. Beiden heeft hij geleerd in de Wijsheid,opdat zij zouden maken de kunstige werken, zoo der timmer-

12

!3

14

J 5

16

:

i6 1857 *

lieden, als der tapijtwerkers en borduurders. — En „aldus

hebberj gedaan Beseleel en Ooliab en alle kundigen, wien deHeer Wijsheid en Verstand gegeven heeft, opdat zij konste-

lijk wisten te werken al wat noodig was ten behoeve derHeiligdomstede, en al wat de Heer bevolen had”. — „Enzoo is volmaakt alle het werk des Tabernakels en van het

dak der getuigenisse.”

Alle de dienstzeden der Oude Wet

—

de statelijke plechtig-

heid der Joodsche offeranden — de zinrijke schoonheid derkunstvormen, door God-zelven aan zijn volk, deels voor-

geschreven, deels gewrocht door hen, die hij daartoe metzijnen Geest, met zijne Wijsheid vervuld had — de rijkdom-men, aan dien eeredienst besteed: dat alles werd beschikt

en gebruikt om slechts eene afschaduwing, voorspel en voor-

spelling tevens, beeld en voorbeeld, op te leveren van denvolkomener dienst Gods, van de roeping der Heilige Kunst— als eenmaal de Godlijke natuur zich in Christus aan demenschelijke zou hebben gehuwd; als de beloofde Zoon vanDavid en Zone Gods de aarde zou hebben gedrukt en tot

de zijnen zoü gezegd hebben: „Leert alle volk, hen doopendein den naam des Vaders, en des Zoons, en des Heiligen

Geestes; leerende hun bewaren alle de dingen die Ik u bevo-len hebbe; en ziet, Ik ben met u-lieden tot allen dage, tot

de voleindinge der waereld.”Geen wonder, dat zoo haast als de dienst van den Gekruisigdeen Verheerlijkte niet slechts in de ziel en de gezichten dermartelaars, maar openbaarlijk, over de gantsche historiesch

bekende waereld heeft gezegevierd, de opvolgers van Moysesen der Apostelen, ijverig bezig zijn, om Joden en Heidenente overtreffen in de offering van de edelste gaven der ziele

en der stoflijkheid beide op het nu in waarheid aangerecht,

eenig wezenlijk en Gode waardig offerouter. Bij de predikingvan den Godsdienst in geest en in waarheid achtte men niet

te zijn bedoeld — dat de rijkste der stoffelijke en zintuigelijke

gaven, den menschen uit Gods milde bronne toevloeyend,blootelijk zouden gebruikt of misbruikt worden ten beste der

waereldsche weelde; maar dat in tegendeel het blankste lam

* 1857 17

der kudde, de schoonste bloemen uit den hof, de edelste vor-

men der reine schoonheid nog altoos in het Heiligdom denschepper en gever zouden worden toegewijd. D i t had menvóór op de oudvaders — dat er nu waarachtige, levendegeest, gelijk die door Christus beloofd was, door de godge-wijde melodiën zou heenstroomen

;dat er nu niet slechts

schaduw maar waarheid in het offer van den nieuwen Mel-chisedech zoü gevonden worden en dat van die hoogerebezieling het gantsche vormenstelsel, de geheele kunst derchristen Beseleels en Ooliabs de kenmerken zoü dragen.

Het kon wel in de Kerk niet opkomen, dat, met het aanwinnenvan Geest en van Waarheid, de alabastren en schoon besne-den vazen verbroken zouden moeten worden, waaruit die

godlijke balsem den geloovigen geplengd wordt. De mensch,geheel zijn hart en al zijne krachten, der menschen broeder-schap en al haar streven ten goede, al wat de mensch zoüspreken, al wat hij zoü voortbrengen, zoü, met zijnen wil,

worden vervuld van geest en waarheid : en als het eerste

onderpand daarvan, werd de tong der Discipelen begiftigd

met de rijke kunstgave der veelheid van talen. Zoo haast

dan ook de koude cellaas en trotsche schouwplaatsen warenontruimd en neêrgeveld, waarbinnen de afgoden der Heide-nen werden vereerd, of aan bloeddorst en zinlijkheid dedierbaarste offers werden gebracht— zoodra er plaats was,beschikbare ruimte voor het ten toon dragen en openlijk

bezingen der heilige gaven Gods : verrezen er tempels, die

door de godvruchtige mildheid der Keizers met de kostbaar-

ste marmers en goudplaten werden bekleed, die onder toe-

juiching der Kerkvaders door de uitmuntendste kunstenaarswerden opgeluisterd, die, als eene vrucht van den onbe-schrijflijk zwaren arbeid en het rusteloos zwoegen en zorgender Bisschoppen, daar in volle majesteit te blinken en te

bloeyen stonden voor het oog van den weldoenden God.Van Konstantijns dagen af, al de latere eeuwen door, metslechts kleine tusschenpoozen van vijandelijke stremming,zien wij Pausen, Koningen, Abten en Ridders ijverig bezigin het stichten van Heiligdommen voor den Koning der

i8 1857 *

Koningen, den „Rex tremendae Majestatis” en voor Jezus,

den „Vader der Armen”; schatkamers, ter bewaring vanden „thesaurus fidelium” en de „Kroone der Heiligen”. Toende eerste Christen -Keizer de oude St. Pietersbaziliek overhet graf van den eersten opperherder der gemeente zoübouwen, nam hij zich de kroon van het hoofd, legde denvorstelijken mantel af, greep eene spade, en begon eigen-

handig den grond voor de stichting uit te graven; tot dat

hij, achtervolgends, twaalf lasten aarde ter eere der XII

Apostelen zich op de schouderen kon laden (sulle sue spalle),

en naar buiten dragen. Zoo oordeelde Konstantijn de Grooteover de waardigheid van den kerkbouwarbeid, en met hemeenstemming dachten de latere Princen, Doctoren en Heldender eeuwen van het geloof: Bisschoppen behandelden denmetselaarstroffel als onbeschaafde daglooners; gelauwerdekrijgslieden eindigden als eenvoudige bouwgezellen hunleven. Geheele bevolkingen van burchten en steden, metrijk en arm, wilden deelhebben aan de geestelijke voor-

deelen, die ten loon eener kerkvolbouwing door ’s HeerenStedehouder werden uitgeloofd, en brachten niet slechts

hun gouden en zilveren huis- en kleedgeraad ter smeltkroes

der kerkfabriek — maar gaven hunne krachten er vaakgedurende vele weken aan ten beste. Dit alles was in over-

een-stemming met de plechtige en vaak koninklijke of bis-

schoppelijke legging van den Eersten Steen, welks heiliging

den grondtoon aangaf, die den aard van den gantschenbouw bepaalde en onmiddelijk aan den geheelen arbeid eengewijd charakter mededeelde.Zoover ons bekend is, heeft zoo min de Kerk als de Schoolder wetenschap tot heden eenige daad gesteld, eenig besluit

genomen en uitgevaardigd, eenig leerstuk of gevoelen ver-

kondigd — waarbij aan de kerkbouwkunst het charakter

van heiligheid, van ernst en waardigheid ontnomen of

betwist werd, dat zich in de bovenstaande bizonderhedenzoo duidelijk uitspreekt. Zijn het sedert de Xlle Eeuw dekloosterkunstenaars niet meer, aan wie het bouwen der

kerken wordt opgedragen — treedt achter den Bisschop,

* 1857 T9

niet het stichten der groote kathedralen van 13- en 1400,

eene ijverige en krachtige schare van waereldlijke meestersen gezellen op, die de beroemde en stoute werken ten

uitvoer brengen — men heeft de tot ons gekomen broeder-

schapsregels der oude beeldenaar- en metselaarsgilden

slechts in te zien, om te bevroeden, dat de Christenen, in

het eischen van meer dan gewone Godsvrucht en plicht-

betrachting bij de meesters en gezellen der lootsen vansteenhouw- en timmerwerk, niet bij de Indiërs achterstonden.

In onze dagen wordt het godgeheiligd kerkbouwwerk wederopgevat. Vele oorzaken hebben, voor den kerkbouw, deeeuwen der Renaissance, zoo in Frankrijk, Duitschlanden Engeland, als de Nederlanden, tot een tijdperk vanschorsing, van overgang, van slechts provizioneelen arbeid

gemaakt. Maar — als wij zeiden — ons is niet bekend,dat door eenige bepaling of verhandeling, uitgaande vaneenige hiërarchische of intellektuëele overheid, architekten,

kerkfabrieken, en arbeidsgezellen, van de verplichting ont-

heven zijn, om in den bouw van een Heiligdom voor denSchepper en Verlosser der Waereld, in de oprichting vaneen zetel en troonhemel voor den Koning der Glorie, eenhoog ernstig en verheven werk te zien. Van het eerste

oogenblik der hoeksteenzegening af, tot dat der inwijding

toe, van het eerste gebed, dat in tranen gestort wordt doorden vurigen herder der gemeente, opdat de Heer hem dekracht geve zijner kudde een weldoenden schaapsstal te

bouwen en den God van Abraham, Isaac en Jacob eenwaardige tabernakel te spannen, bewijst de Kerk genoeg,dat zij nog altoos van hare kinderen de vurige belijdenis

en getuigenis verwacht: „Heer! ik heb den luister van uwHuis bemind!” Nog altoos is de gebouwde kerk de dragereener menigte van stichtende en heerlijke geheimenissen:nog altoos behooren de „geheimzinnige vormen van dentempelbouw” eene reeks van dogmatische leerstukken, his-

torische tafereelen, liturgische beteekenissen deels te ver-

hullen, deels uit te spreken.De H. Thomas, Apostel, is niet zonder reden de beschermer

I

20 I857 *

der bouwmeesters. Hij heeft, ja, den Indischen Koning eenpaleis in den Hemel gemaakt van goud, zilver en edelge-

steente;maar hij heeft nog meer gedaan dan dit. De traditie

der voortijden legt hem de volgende merkwaardige toelich-

ting van de H. Drieëenheid in den mond: „Het eerste voor-

beeld van drie personen in ééne essentie stelde hij aldus denvolke voor: in den mensch is slechts ééne wijsheid : en uit haarkomen Verstand, Geheugen en Genie: want het Genie bestaat

in het uitvinden van wat men niet geleerd heeft; het geheu-gen in niet te vergeten wat men heeft geleerd; het Verstandin te begrijpen wat u aangetoond en onderwezen wordt.”Nu lezen wij, dat én voor den bouw van Moses’ Tabernakelèn voor dien van Salomons Tempel, de Heer den bouw-meester met wijsheid vervulde: en inderdaad wanneer debouwmeester het beginsel des geesteslevens, het rijpe Ver-stand heeft, om voor zijn doel gebruik te maken van degoede verhoudingen, die ondervinding, en redeneering vanhem en anderen, bewezen hebben dat de stoffelijke doel-

matigheid van het werk verzekeren, dan heeft hij een onmis-baar element der bouwwijsheid en zal hij een kerk kunnenkonstrueeren. Indien de bouwmeester heeft het Geheugen -

dat hij namelijk indrukken weet te bewaren en beeldente vergelijken, te beoordeelen, en het harmonische te schei-

den van het onharmonische — dan heeft God hem het

tweede element ,,in zijn herte gegeven”; het Geheugen is

de vader der schoone kunsten: de Muzen waren bij deHeidenen reeds de dochters van Mnemosyne

;zonder Geheu-

gen geene Verbeelding. Het is dat geheugen namelijk, vanwelks voorwerpen de Engelschman terecht getuigt dat zij

„are known by heart”;dat Geheugen is de Schoonheids-

zin, die het eens omhelsde niet weer loslaat. Die dat Ge-heugen bij het Verstand heeft, zal eene kerk niet anderskonstrueeren, dan volgends de edele eischen der aestetische

schoonheid. Maar het derde element, dat het voortbrengselen de voltooying is der beide anderen, en waarin de beideanderen samenvallen, dat is die onbeschrijflijke, vurige enlichtende Geest, die men Genie noemt. Dit slechts schenkt

* 1857 21

de volheid des hoogeren levens aan het kunstwerk; adelt

het tot iets groots, iets nationaals, iets maatschappelijks;dat is de wind, die in de zeilen blaast, opdat het heerlijk

getuigde schip als met blanke vleugelen door hetblaauwegolvenveld streve, en ademe en blinke in de lieflijke mor-genzon. Het Genie is die scheppingskracht in de Bouw-meesterswijsheid, die maakt, dat de kerk een volledige

spiegel is van een hemelsch ideaal; die, als men aan dekonstruktie en aan den kunstvorm vraagt, spreekt gij ookhoogere geheimen uit, maakt dat die geometrie en die

aesthetika andwoorden „ja!”, het vermogen, dat de drie

vermogens altijd doet samenvallen, dat de evenredigheidder krachten, de harmonie der vormen, en den rijkdomder gedachten elkander altijd doet ondersteunen, verrijken,

bevruchten, vervolledigen ! Ziedaar de Wijsheid die Godaan Beseleel, aan Salomon, en in meerdere of minderemate, aan allen geeft, die den eernaam mogen voerenvan architekt, die met recht eene plaats onder de Maïtres

de 1’oeuvre bij den kerkbouw genomen hebben. De gavedier Wijsheid is groot, is zeldzaam. Er zijn tijdperken,

waarin God, die geen rekening geeft van zijne genaden,ze den menschen geheel schijnt te onthouden. Dan is het

een tijd van rouw in de waereld der heilige schoonheid,een tijd van boete of beproeving. Dan buige de vereerderder christen kunst het hoofd in de assche en men onthoudezich van kunstwerken te willen maken, waaraan de hoogerebezieling ontbreekt, opdat men niet beschuldigd worde zich

aan den H. Geest Gods te vergrijpen en te roemen op ge-

nadegaven, die men niet heeft ontvangen : dan ga men meein den stroom, men redde zich gelijk men kan, en wachtebeter dagen. Maar, Goddank, wij beleven een tijdperk,

waarin de poëzie der bouwkunst aan het menschdom schijnt

te-rug-gegeven te zullen worden. Er zijn in Europa archi-

tekten, die het Verstand, het Geheugen, en het Genie, deWijsheid des bouwmeesters, zoover wij ’t beoordeelenmogen, hebben ontvangen. Zij hebben het Verstand om destof te beheerschen, en elke stof te behandelen over-een-

22 I857 *

komstig hare natuur; zij hebben den Schoonheidszin, omverheffende, geestrijke vormen te kiezen, ter huwing aan destoffelijke eischen; zij hebben Genie, ze hebben het Licht, dat

de Liefde zoü kunnen genoemd worden, waarmee Verstanden iLsthetika aan elkander verbonden worden, en die dat

huwelijk vruchtbaar maakt, of, met andere woorden, de doorWiskunst en Verbeelding gebouwde kerk bevolkt met ge-

heimzinnige Ideën.

Het Genie vindt die geheimenissen niet uit, maar zij vindt

het verband tusschen Materie en Schoonheidsvormen uit,

waardoor deze, gezamendlijk, aan alle kanten een overvloedvan grootsche en heilige gedachten verkondigen. Niet altoos

is den bouwmeester de oorzaak en het geluk der vereenigingvan de drie krachten volkomen en van den aanvang duidelijk;

maar dat geeft God den echten kunstenaar zóó, dat er, doorde onweerstaanbare logika der geestdrift, analogiën in dedeelen van zijn werk worden geboren, die hij zelf maar half

heeft voorgevoeld.

Verstand, \ zijn het dus die /De Stof, v opdat de / Goeds,

Schoonheidszin,]moeten beheerschen ' Den Kunstvorm, : kerk rijk Schoons

Genie; ' en vereenigen 'De Stichtende Gedachten,' zij aan ' en Waars.

Ziedaar de „Wijsheid”, zonder welke niemant moest wagenplaats te nemen in de rij der kerkarchitekten.

O!gezegend zij de hand des zendelings, die, te midden der

vervolgden, of der afgodendienaars, den Heere eene bid- enofferplaats inricht — het zij van Jeem, van ruwe planken of

uitgehooid in de verborgenheid eener steenrots! gedankt zij

de kluizenaar, die der woestein eene stem leent op het rieten

dak eener nederige bidkapel en ook daar dezer aarde de „heil-

rijke boodschap” doet weêrgalmen! In de tegenwoordigheidvan stoffelijk onvermogen, van maatschappelijke vervolging,

en zoo ook van kerkelijke kwijning, verstommen de eischender Gewijde Kunst: maar in het Nederland van de tweedeHELFT DER XlXe EEUW HEEFT MEN HET RECHT KERKEN TE VRAGEN,DIE AAN DE NIET LANGER BETWISTBARE REGELEN BEANTWOORDEN;

1858—1859 23

VAN DE KERKBOUWING UIT TE SLUITEN! WIEN DE AANGEDUIDE WIJS-

HEID, HELAAS, NIET IS TEN DEEL GEVALLEN.

1858

1858

KERK te HAELEN (Limburg) bij den ouden toren.

KERK te JABEEK (Limburg).

1858 KERK van het KLOOSTER der KRUISHEERENST. AGATHA (N.-Brabant) XVe eeuw.

1858 KERK der E.E. P.P. JEZUÏETEN te NIJMEGEN —herstelling van het choor (XVe eeuw) en nieuw hoofd-

altaar, een en ander thans reeds geamoveerd en dooreen grootere kerk vervangen.

1858 HOOEDKERK van ST. SERVAAS te Maastricht

1896 Vle, IXe, Xlle tot de XVe eeuw. Herstellingswerken,onder toezicht van Keijzer, later van Strik. (Zie D.Warande VI 521 en VII 1 van Broomas).

De geschiedenis dezer herstelling, hare aanleiding en ont-

wikkeling is door den bouwmeester zelf verhaald in het

Bulletin van den Nederl. Oudheidkundigen Bond van( 1903

—

1904) pag. 19—24 en 124— 133.

r859 KERK te BAARLO (Limburg), onder toezicht vanBolsius.

1859 KERK en PASTORIE van den H. LAURENTIUSte ALKMAAR (Noord-Holland), een ontwerp dat

de volgende pittige ontboezeming ontlokte aan den„Dietsche Warande”-schrijver:

Daar zijn twee manieren, waarop in de behoefte aan eenekerk door katholieke parochiën voorzien wordt.De eene manier is deze:Men begeeft zich tot een eerlijken timmermansbaas, die reeds

17

18

T9

20

21

22

24 1859 *

veie tot kerk bestemde en voor kerk gebruikte bouwwerkengezet heeft. Die brave man weet, dat men, met het makeneener kerk, in het gothieke, of in het byzantijnsche, of in debouworden van Vignola vallen kan

,hij houdt het er ook

voor, dat men zich niet altijd „slaafsch” aan een „bouworder”hoeft te binden. Hij heeft gezien, dat de oude Heer Suys som-tijds vormen gebruikt heeft, die in Vignola niet gevondenworden. Een weldoener der kerk heeft hem ook gezegd,dat Von Schinkel zich evenmin trouw aan de leeringen vanVignola en Scamozzi hield. Deze weldoener heeft van eenberoemden kunstenaar gehoord, dat er zelfs voor eenigejarenin Duitschland iemant is opgestaan, die de Gothiek veel ver-

beterd heeft, en uit haar en uit de klassieke stijlen dat geneheeft genomen wat het mooist in beiden was.De andere manier is de volgende

:

Men vraagt onder opgave der bizondere vereischten vanplaats en gemeente, een plan van een geoefend architekt.Wij zeggen niet begaafd architekt : want dat zou een pleo-

nasme wezen. Een onbegaafd dichter is geen dichter; zoo,

wie architekt zegt, zegt, o. a., eene ziel, van god met hetPOËETIESCH LICHT EN DE SCHEPPENDE KRACHT DER ARCHITEK-tuur begiftigd. Toen Boileau de geesteloze schrijvers waar-schuwde niet naar de dichtveder te grijpen, zeide hij

:

„Soyez plutót matton, si c’est votre talent”.

Hij zoü zich wel gewacht hebben te zeggen: „Sois plutót

architecte”. De ware roeping en het wezen der bouwkunstwas in de Eeuw van Lodewijk den XIVe nog niet dermatevergeten, dat hij bij den „architecte” le feu divin ontbeer-

baar gerekend zoü hebben. Maar wij zeggen geoefendarchitekt : want de man heeft nog vele andere zaken dandichterlijk gevoel en verbeelding noodig. Hij moet geoefendzijn in de leer en praktijk der konstruktie, in de aestheti-

sche kennis en kunst, in de leer der symboliek; hij moethet akkoord kennen, waarin deze drie volkomen harmo-niesch samenklinken. Zoo’n architekt heeft vele kerken

* 1^59 25

van het beste tijdperk der romaansch-duitsche kunst gezienen bestudeerd; ook voor hem hebben de talrijke bronnengevloeid, waaruit men, in zijn lees- en schrijfvertrek, zooonschatbaar veel tot aanvulling zijner kennis kan opdoen.Voor de keuze van dien architekt moet men met geenpersoonlijke bedenkingen te rade gaan; men is daarin zoovrij als een vogel in de lucht. Maar eenmaal den dichter

gekozen — dan moet men aan geen recept voor het poëe-tiesch gewrocht meer denken; dan moet men ook denarchitect op zijn beurt vrijlaten. Deze wenscht de vrijheid

niet te gebruiken met versmading der ware regels: eenevrije vertaling is slechts daarom waarlijk vrij, om dat ze

meer waar is en den dichter nader aan den zin of althandsaan de uitwerking brengt, die men met het stuk beoogt.

Als de architekt zijn ontwerp gereed heeft, dan komt het

volk, en even als bij den beeldhouwer, die het gevoel dergeheele natie heeft uitgesproken, toen hij het standbeeldvan haren lieveling maakte, roept het volk uit, als het planis voortgebracht: „Ja, dat is vleesch van ons vleesch engebeente van ons gebeente!” Zoo gaat het, mids men denwaren architekt kieze. En is het volk op het oogenblikmisschien nog niet vatbaar voor den volkomen indruk, welkezulk een getuigenis uitlokt — als gij den waren architekt

gekozen hebt, zal het daar eerlang rijp voor worden.Te verbinden konstruktie, aesthetiek, en symboliek— ziedaar

wat de kerkvoogden en bouwmeesters der oude dagen steeds

gewild hebben;ziedaar den weg, waarlangs-alleen eene her-

stelling in kracht en eere der nederlandsche bouwkunst ver-

wacht kan worden.

1859 KERK van de H. CATHAR 1NA te EINDHOVEN(Noord-Brabant),

waarvan de bouw werd ondernomen, voordat Veghel geheelvoltooid was, strijdt met die te Veghel om den voorrang,welke de schoonste schepping zou zijn uit de eerste 25 jaren

van ’s bouwmeesters loopbaan ! Hier is de baksteen inwen-

26 i#59 *

dig geheel in het gezicht gelaten, maar de bleekroode kleur

werd onmiddellijk bij de voltooiing afgewisseld door eendeel derbrikkengeel te verven,

welke kleur in

aansluiting metde polychromievan kapiteelen

en triforia en degewelf ribben,hoewel krachtig

van toon, naarhet oordeel desvolks sedert nuruim 40 j aren opallen een har-

monisch en in-

druk maakt.Breeder en rui-

mer van aanleg,

met origineele

kooroplossinguit den regelma-tigen zeshoek,twee westelijke

gevarieerde to-

rens, een ruimetoepassing vannatuursteen uit-

wendig, is hier

het karaktereenervoorname kerk te eindhoven (noord-brahant)stadskerk te mdccclixzien, in tegen-

stelling met Veghel als buitengewoon ontwikkelde dorpskerk.

Beiden geven blijk van de studie der Fransche vroeg-Gothiekin de hoofdlijnen en in de profileeringen; hierbij sluit aan in

* 1 859 27

karakter als derde groote kerk, de ST. BARBARA-KATHE-DRAAL te BREDA met vijf beuken in het schip en koor,

hierachter te noemen, in 1866.

Wanneer hier voor den hedendaagschen bezoeker in dit

overzicht op analytische wijze wordt gewezen naar verschil-

lende invloeden, die overeenstemming van uitingen teweeg-brengen, die evenzeer kunnen worden afgeleid uit overeen-komstige sympathiën in de artistiek aangelegde naturen, danmag daarnaast ook gewezen worden op de gedachten-sfeer,

waarin gearbeid werd, zooals die spreekt uit een artikel van

J. A. Alberdingk Thijm: „Willen wij alleen de gothiek?”op blz. 171, IVe deel van „de Dietsche Warande”:Neen! is de Gothiek, ook maar in eene geringe mate, dat

gene wat onze tegenstanders er van zeggen — dan waarlijk

wijzen wij haar af, niet alleen voor stadhuizen en poorten,

maar vooral, vooral, zeg ik, voor kerken. Kerken zijn monu-menten, die de orde bij uitnemendheid moeten vertegen-

woordigen, om dat zij de Heiligdommen en Paleizen vaneen Alwijzen Schepper zijn — die alles, „met getal, maat,

en gewicht beschikt” heeft; kerken moeten als christelijke

monumenten haren bouwregel zoo min ontleenen van no-

madische Gothen — al hadden die krijgshaftige landver-

huizers ook een groote nationale kracht — als van deheidensche vijanden des Christendoms: in dien zin moetde christelijke bouwkunst even min Gothiesch en allerminst

Ariaansch-Gothiesch als Grieksch-Romeinsch wezen. Ookmag de kerk, die een centrum voor stad en burgerij moetzijn, niet bij den aanblik van die stad al te zeer afsteken —gelijk bij voorbeeld de Korinthische Poort bij het Amster-damsche Haarlemmer plein — en vooral ook moet men aanhet ruime, rijke Christendom geene vormbepalingen op-

dringen, die uit willekeur, vooroordeel, onrechtvaardigheid,in plaats van uit de logika-zelve voortspruiten : men moetde verscheidenheid niet dooden om den wille der eenheid;want het is door de verscheidenheid, dat de eenheid waardekrijgt. Eenheid is dood en machteloos — als er geen Ver-scheidenheid samentreft, om haar uit te maken. Dit volgt

KERK TE EINDHOVEN (NOORD-BRABANT)MDCCCLIX

* 1859 29

uit het eerste en verhevenste leerstuk des Christendoms-zelven. Waar eene Drie-Eenheid de typus is van het stelsel

— daar kan de verscheidenheid niet uitgesloten wezen.Wij verwerpen dus alle eentonigheid, eenvormigheid, fabriek-

matig afgietsel van een beperkt en voor plaatselijke be-

hoeften ontworpen voorbeeld.

Zoo weinig willen wij „alleen-de-Gothiek’’ — zoo weiniggenade vindt in onze oogen wat men Gothiek noemt.Wij zijn bepaalde vijanden van het te pas of te onpasaanbrengen van den puntboog — ook zelfs in echt gothische

gestichten;bepaalde vijanden (en we hebben dat reeds

tot vervelens toe verkondigd) van overladen cieraden —aller-eerst van het misbruiken des pinakels. Wij duldengeene misteekening, ofschoon wij, de ziel hooger stellende

dan het lichaam, belijden moeten nog meer waarde aan het

idee en de uitdrukking dan aan den vorm eens beeldwerkste hechten. En wij durven beweeren, dat, in vele gevallen,

de waarde van idee en uitdrukking niet zijn in evenredigheidder waarde van den vorm. Van daar dat men ons een fana-

tisme voor misteekende beelden toeschrijft. Zien wij nu, watwel de meest in het oog vallende regelen en andere eigen-

schappen zijn der bouwkunst die wij voorstaan.

1. Het uitwendige wordt nooit geloochend of weersprokendoor het inwendige.

2. Het inwendige maakt zich uitwendig kenbaar.

3. Het onderdeel draagt kenmerken van het geheel waar het

toe behoort.

4. Het geheel verbergt zijne onderdeelen niet, noch ook stelt

ze ten toon.

5. Drieërlei geestelijke kern ligt in den stoffelijken vormbesloten en drukt er zich min of meer in uit: het begripder doelmatigheid of gerieflijkheid, het denkbeeld derschoonheid, en de symbolische beteekenis : het praktische,

voortgebracht door het gezond verstand, het schoone, voort-

gebracht door gevoel en verbeelding, het zinrijk-geheime,

voortgebracht door de bloeyende christelijke wetenschap.6. Uit hoofde der drievoudigheid van deze bouwkunst gaat

KERK TE EINDHOVEN (NOORD-BRABANT)MDCCCLIX

* 1 859 3 i

de Esthetische kracht nooit alléén te werk, om schoonevormen te scheppen en die naderhand vast te hechten aanhet maaksel der Gerieflijkheid. Het drieërlei geestvermogenschept te gelijk, en zoo zal dikwijls Gevoel en Verbeelding (of

Esthetika) niets anders te doen te hebben dan het stoffelijk

doelmatige te veredelen, te verderen, zonder het te verbergen.

7. Deze kunst bootst wel in hare studie, maar niet in haardoen, de natuurvormen na, zij heeft haar eigen vormen-stelsel, dat slechts min of meer met dat der natuur over-

een-komt.8. Eene eigenschap dezer kunst is het ook

:geene meerdere

vormen aan te brengen dan uit de konstruktie te wettigen

zijn — de konstruktie, opgevat niet in hare toevallige ver-

schijning aan dit bizondere bouwwerk, maar met hare alge-

meene eigenschappen.

9. Aan alle stoffen stelle men, eer men ze verwerkt, devraag in welke soort van vormen, over-een-komstig harenaard, zij zich best kunnen vertoonen. Dit staat weer metde drievoudigheid der kunst in verband. De Doelmatigheid,de Schoonheid en het Symbolisme zullen gezamendlijk dekeus der stof bepalen en de vorm zal hieruit volgen. Waarmen, het zij met ijzer het zij met hout verbindt, zal men,bij voorbeeld, zoo min de zelfde aesthetische verciering aande vormen kunnen geven, als deze, konstruktief, dezelfde

afmetingen toelaten.

10. Niet slechts kunnen, bij deze kunst, de schoonste aesthe-

tische effecten gezegd worden uit geometrische samen-stellingen geboren te worden — maar deze laatsten tredenook vaak in de plaats der grootere materiaal-massaas, die

bij minder verstandelijk ontwikkelde stijlen noodig zijn.

Zoo beheerscht, in de Gothiek de geest op het krachtigst

het stof, en wordt tusschen beide dezelfde rangregelingwaargenomen als tusschen ziel en lichaam.”Verder wordt dan nog verklaard het opstijgen in de lucht,

de hoofdwet ter bepaling der torens wordt afgeleid uit het

doel waaraan zij te beantwoorden hebben, alle geledingen,voortgekomen uit het beginsel eener redelijke constructie,

32 1 859 *

dat uit de lijn van dakens, torens enz. het karakter, debestemming der bouwwerken spreekt, dat de puntboog niet

uitsluitend moet worden doorgevoerd. „Ons behoort degeheele geschiedenis der christelijke bouwkunst, van harewieg (IVe eeuw) tot haren zwijmel-slaap (1500-1810)Wij willen te midden der moderne steden geen heterogenekerken bouwen. Wij willen in de steden opzoeken en doenuitkomen, wat er redelijks, oorspronkelijks, christelijks aanbouwvormen voorhanden is; wij willen trachten er dit te

doen aangroeien, en onder het toegevoegde zullen, te Utrechtof Haarlem bijvoorbeeld, eenige in waarlijk Utrechtscheof Haarlemsche gothiek gebouwde kerken kunnen voort-

komen. . ..”

„Wij willen niets dan de logika; zal deze bevonden wordendit en niet een ander vormenstelsel voor nederlandschekerken onzer tijd te vereischen — dan zal dit stelsel onzestem hebben.”„Wij zijn voor de logika quand-mème”.Hoe eigenaardig slaan boven aangehaalde woorden op denlateren werkkring van Dr Cuypers, niet alleen als hersteller

van tal van oude — christelijke— bouwwerken, maar ook in

het bijzonder op zijn werkzaamheid als lid der Commissievan Rijksadviseurs sedert het jaar 1875, — als voorzitter derCommissie tot inventariseering van monumenten in 1903—advizeerend Rijksbouwmeester bij de uitvoering van talrijke

herstellingswerken. En waar A. Th. spreekt van „opzoekenwat er. . . . oorspronkelijks, christelijks aan bouwvormenvoorhanden is”, lijkt het wel of hij de later door Vosmaerin de Adviseurscommissie te voeren oppositie tegen „de her-

stelling der christen legenden” heeft voorspeld. Maar hedenten dage willen ook zij, die het christelijke niet om zich zelf

zoeken, niet blind meer zijn voor het goede en edele in

christelijke bouwkunst.Een vergelijkende studie van de kerken te Veghel, Eind-

hoven en Breda zou zijn te maken met boven aangehaaldeeischen als leiddraad voor ’t program ten grondslag liggende

aan deze werken.

* 1 859— i86o 33

De bouwwerken te Eindhoven werden geleid door den bouw-kundige Bolsius, wiens jeugdig talent ook werd ingeroepenvoor den bouw van de synagoog te Eindhoven; zijn zwakkegezondheid was echter niet bestand tegen de inwerking vande gure atmospheer, jagend door het open gebouw onder degewelven en door de galmgaten der torens.

i859i859i8Ó2

*859

l8b2

PASTORIE te SWALMEN (Limburg).

KERK te BODEGRAVEN (Zuid-Holland).

KERK te ULFT (Gelderland.

1860 KERK van O. L. V. ONBEVLEKT ONTVANGEN te

7863 AMSTERDAM,

bij hare stichting alleen zichtbaar van uit de HaarlemmerHouttuinen, en eerst omtrent 1890 aan de zijde van den Haar-lemmerdijk vrijgelegd, toen de narthex met twee westtorenswerden voorgebouwd. Het plan is geïnspireerd op O. L. Vr.-

Munsterkerk van Roermond;de noodzakelijkheid om op een

kostbaar smal stadsterrein eene kerk voor eene uitgebreide

parochie te stichten, was aanleiding om het oorspronkelijk

type in vertikale richting te ontwikkelen. De galerijen derzijbanken werden dubbel boven elkander gebouwd en het

middenschip met transept en choor werden slanker van ver-

houding;daarmede gepaard gaat het terugdringen van de half-

cirkel, die bijna overal voor den stompen spitsboog plaats

maakt. Alle steunpunten zijn tot een minimum teruggebracht.

Dit plan trok de aandacht van den Engelschen „Ecclesiolo-

gist”, waarin Beresford Hope te Londen, deze origineele

oplossing van het bedehuis midden in de sterk bevolkte stad

zeer prijst.

Indien zulk een stout plan thans nog werd voorgelegd aanhet Amsterdamsche Bouwtoezicht, zoude er zeker met meerrecht door onze XXste Eeuwsche Ingenieurs mogen gevraagdworden om overlegging der statistische berekeningen, dan

25

26

27

28

KERK VAN O. L. VR. ONBEVL. ONTV. („DE POSTHOORN ),AMSTERDAM

MDCCCLX—MDCCCLX11I

* 1 86o 35

door den Maastrichtschen ingenieur van de Waterstaat bij

de bovengenoemde kerk te Wijck-Maastricht, het bewijs werdgeëischt, dat baksteenen kruisgewelven in 1860 nog uitvoer-

baar waren. Toch is ’t aan de uitvoering van deze eerste

Amsterdamsche kerk van Cuypers te zien, dat onze ambachts-lieden niet meer gewend waren pijlers en bogen van gewelf-

kappen te moeten maken en dan nog wel als schoon werk,strak gevoegd!Aangetrokken door het romantisch lijnenspel van dit interieur

teekende Berlage vijftien jaar geleden een mooie studie vandeze kerk, evenals van de later te noemen kerk van het

H. Hart (Vondelstraat).

Daar vindt de Amsterdamsche bezoeker bij de hand enkelesprekende voorbeelden van Cuypers’ sierkunst omtrent 1860.

Onder de meubels is de preekstoel met de vier symbolischedieren krachtig en imposant van opvatting, de academischopgeleide beeldhouwers hebben de bedoelingen van denbouwmeester wel gevat; absoluut onbeweeglijk-rustig staan

de beelden daar te zamen rond die kuip. De vensters zijn ookop deze tentoonstelling te zien door enkele cartons, welke J.

Lauweriks Szn heeft geteekend. Stellen wij ons een oogen-blik deze cartons (wier kleurenbehandeling meer schematischmoet worden opgevat) voor, thans uitgevoerd door onze besteglasbranders, geheel in antiek glas, — inplaats van de uiterst

zwakke en harde uitvoering, welke als allereerste proeven vaneene nieuw te vormen techniek, toch nog op prijs moeten wor-den gesteld, dan zoude met deze verbeterde midden- en hooger-staande kunstenaars in onze dagen op dien degelijken grond-slag werken van belang kunnen worden tot stand gebracht.

De aandacht te vestigen op dergelijke verhoudingen als

hierboven worden aangeduid, moet wel geacht worden eender voornaamste aanleidingen tot deze tentoonstelling te zijn.

Ook het feit, dat de oprichting van zulk „eene vereenigdekunstwerkplaats” als die te Roermond, zoolang zij staat onderde leiding van één of meer kunstenaars, die met vaste over-

tuiging een gemeenschappelijk ideaal nastreven, voor de har-

monische samenwerking bij decoratieve werken bevorderend

36 1 86o *

is, moet zonder twijfel te constateeren zijn in zulkeen ensembleals „de Posthoorn”-kerk ons nog te zien geeft, daargelaten,

welke gebreken ook in de onderdeden aan te wijzen zoudenzijn. Maar voor dat eenheidsbegrip van zeer overwegendbelang, wordt hier practische propaganda gemaakt.

1860 KERK te OUDERKERK A. D. AMSTEL (Noord-Holland),

met de torens niet in de middenas, recht voor het schip opde gewone oud-hollandsche manier, maar, naar aanleiding

van den hoofdtoegang uit het noorden, over het eerste kwa-draat van de noorder zijbeuk.

Als toelichting tot deze vrije oplossing, die meer engelsch danhollandsch zou kunnen worden genoemd, geven wij aan

Jos. Alberdingk Thijm het woord:Wij treden hier niet in eene vergelijking der onderschei-

dene richtingen van Toussaint en Hofdijk, maar niemantzal ontkennen, dat in beiden zich een oorspronkelijk enaan de moderne vatbaarheden geëvenredigd genie uit-

spreekt, hetwelk tevens krachtig gevoed is met de sappenvan den historischen grond. — En zoo is het ook met denarchitekt, aan wien pas de stichting der nieuwe Heiligdom-stede te Alkmaar werd opgedragen. Bij de toenemende ont-

wikkeling van het kerkelijk stelsel, is men hoe langer hoebeter de elementen en wetten gaan kennen eener katho-

lieke bouwkunst voor onzen tijd, en te recht begrijpen debouwmeesters zoowel als de letterkunstenaars, dat, gelijk

Reichensperger zich uitdrukt, „de kunst zich moet voedenmet het merg der geschiedenis” : daarom heeft de architect

Cuypers de verloopene eeuwen ondervraagd, om hare lessen

op te volgen in zijn kunstschepping, om hare bloeyendeloten te enten op de stammen van den aan te leggen hof.

Maar even min als Alkmaars dichter, bij het heropwekkenvan het vrije, en rijke, en edele dichtsysteem van de dagender volksepopaen en balladen, zich beperkt tot de beoefeningen nabootsing van de Nederlandsche poëzie, van de vlotte

* 1 86o 37

traditie en den rhythmischen zang der middeleeuwen —even min als hij die louter nabootst — even weinig gaat

de Heer Cuypers, die Alkmaars nieuwe Laurentius-kerkbouwen zal, alleen bij het nederlandsch verleden voor dekeuze zijner bouwvormen te rade — even weinig verge-

noegt hij zich den Munster van Roermond of den Domvan Utrecht na te bouwen. Onze germaansche kunst derXHIe Eeuw heeft voor al aanspraak op beoefening in hareschoonste monumenten; en als er een edeler toon is af

te luisteren, een fijner kleur na te temperen, volgende dekunstenaars, die aan Bovenrijn of Seine hebben gezongenen geschilderd — dan bestaat er geen reden, om met die

beste vruchten van onze gemeenschappelijke Romaansch-duitsche beschaving de tegenwoordige kunstbehoefte niet

te laven en te voeden, ’t Is dus zeker niet te misprijzen

in den christen architekt onzer dagen, dat hij het schoonstewat onze stamgenootschap heeft voortgebracht, bij voor-

keur in zich opneemt. Het kan den Heer Cuypers niet

meer dan zoo velen kwalijk opgevoeden of minder vol-

leerden onder onze kerkbouwmeesters ontgaan zijn, dat

de kerken uit de latere, en wel uit het laatste en slechtste

tijdperk der Gothiek bij ons ongelijk talrijker zijn dan die

van een vroeger, zuiverder en krachtiger kunst-periode

:

maar moet dat een reden zijn, om die kerken in haar geheelof in hare deelen te volgen? De Heer Cuypers doet afstand

van geen der evenredigheden, der hoofdlijnbepalingen, dervercieringsmiddelen, die de romaansch-duitsche, en bizon-

der de dietsche kunst beschikbaar stelt— maar hij bevlekt,

gelukkiglijk, zijn kunstenaarsgeweten niet met het gebruikdier tudorboogen, dier doorvallende frontalen, dier klein-

geestig uitgegraven pijlergeledingen, noch met het misbruikdier veêren en vlammen, dier doorgestoken en gebogenpinakels, waar andere architecten, het zij om een zangchoorte kunnen bouwen, het zij om een sakristij te kunnen gips-

wulven, het zij om een kalen muur te vervrolijken, het zij

om een altaar- of orgelschrijnwerk te timmeren, hunnetoevlucht in zoeken bij de modellen van 1500.

O. L. VR. MUNSTERKERK TE ROERMONDMDCCCLX—MDCCCLXXX

3°

* 1 86o— 1 862 39

1860

STIFTSKERK te THORN (Limburg). Nieuwe toren

en restauratie van het choor en transept.

1860 O. L. V. MUNSTERKERK te ROERMOND. Nieuwe

1880 torens en restauratie van de kerk voortgezet.

1861 PASTORIE der KERK van O. L. V. ONBEVLEKTONTVANGEN, Houttuinen, AMSTERDAM.

1861 PASTORIE te OUDERKERK A. D. AMSTEL.

Ook de pastorie heeft in den met water omgeven ligging

eene onsymmetrische oplossing gekregen. Daar de trap, zich

uit de vestibule ontwikkelend, met vier korte rechte slagen,

als toren naar buiten spreekt, is inwendig, zoowel als uit-

wendig, een beweeglijk lijnenspel verkregen. De deuren,

balken en zolders zijn alle in blank hout uitgevoerd, gebijtst

en gedeeltelijk met kleuren afgezet, de schoorsteenen zijn

van baksteen gemetseld, gedeeltelijk zichtbaar gevoegd,gedeeltelijk gepleisterd en met een enkele marmeren plaat

op het houten dekstuk afgesloten. Zulke stoutigheden hebbentoen ten tijde menigeen een koude rilling bezorgd!Bij dezen kerkbouw te Ouderkerk ging J. J. van Langdamover van Waterstaatswerken in de bouwkunst, als opzichter.

Na nog eenige kerken in Friesland te hebben uitgevoerd, engedurende eenige jaren toezicht over de uitvoering van ver-

schillende werken in Holland te hebben gehouden, vestigde

hij zich te Princenhage, vanwaar hij vele kerken bouwde in

en om Breda.

1862 RESTAURATIE van de PAROCHIALE KERK te

VENRAY (Limburg).

1862

RESTAURATIE van de PAROCHIALE KERK te

NIEUWSTADT (Limburg).

In het voorjaar van 1869 onderneemt Cuypers met zijn

vrienden W. Everts van Rolduc en Ariëns, alle drie dustoegerust met eene gymnasiale opleiding, eene Italiaan-

sche reis.

3 1

32

33

34

35

40 1 802 *

Hoe krachtig zullen de indrukken geweest zijn, in een tijd

toen de tocht over de Alpen nog in de koets met vier paar-

den over den Sint Bernard ging, en verder als zij Romenaderen, na dagen lang op dezelfde vrije wijze door deAppenijnen gezworven te hebben, vroeg in den morgen ein-

delijk de grijsblauwe koepel van Sint Pieter boven denhorizon der bergen zich voor ’t eerst zagen afteekenen! Deinspiratie van den bouwmeester onderging echter geen blij-

vende wijziging. De uitlatingen over den wansmaak derjongste kunstwerken in de omgeving van ’t Vaticaan uitge-

voerd, bezorgden den artiest eene ernstige waarschuwingvan officieuse zijde. Toen in 1885 door zijn zoon eene ver-

zameling afbeeldingen der bouwwerken van den meester in

het Vaticaan werd bezichtigd, kon men in „magere, spitse

torens ook weinig aantrekkelijks vinden”. Eerst op tachtig-

jarigen leeftijd werd ter zelfder plaatse onze bouwmeesterten volle gewaardeerd.


LOTTUM (Limburg).


BROEKHUIJSEN (Limburg).

1862 KERK te BLARICUM (provincie Utrecht).

Een breed middenschip met houten tongewelf, een smallerchoor en kleine transepten, is een weinig alledaagsche opzet,

waarbij die overgang van schip naar choor een enkele zuil

vraagt, zooals de toenmaals best bekende kerken der archeo-logen geen voorbeelden toonden, maar die, b.v. te Harmelen,in den Zuid-Westhoek van de provincie Utrecht, in latere

jaren toch ook al meer en meer worden opgespoord.Meermalen had Cuypers, evenals hier, de voldoening doorhem onafhankelijk ontworpen oplossingen later in oudevoorbeelden terug te vinden. Voldoening tegen hen, die

meenden dat hij afkeurenswaardige nieuwigheden in zijn

werken schiep.

* IÖÓ3— 1864 4 1

Den wandelaars in ’t Gooi zal dit puntig torenspitsje, zoosterk in tegenstelling met het breed monumentale type vanGooiland in Naarden, Eemnes en Achttienhoven b.v., welbekend zijn.

1863 KERK en PASTORIE te VLAARDINGEN (Z.-HolL).

1863 KAPEL v. h. PIUSGESTICHT te AMSTERDAM.

1863 KAPEL van het URSULINENKLOOSTER te VEN-RAIJ (Limburg), afgebeeld naar eene teekening van

J. M. Lauweriks in het feestnummer van 1897 bij

den yosten geboortedag van Dr P. Cuypers.

1863 KERK van den H. DOMINICUS te ALKMAAR.

Als platte gronden, die tengevolge der beperkingen vanhet terrein zijn ineengedrongen, en desniettegenstaandeinwendig een regelmatige oplossing geven, treedt het eerst

op in tijdsorde de St. Dominicus-kerk te Alkmaar, Hoewelongeveer kwadratisch van oppervlak, geeft het middenschiptoch aan hare hoofdas den indruk, de overwegend lengte te

zijn, terwijl de zijbeuken de breedte aanvullen.

Vergelijk hiermede de Sint Augustinus-kerk te Nijmegen,van 1884 en de kerk van de H. Maria Magdalena te Amster-dam, 1888, dan wordt verduidelijkt het antwoord dat de bouw-meester herhaalde malen gaf aan hen, die hem opdracht dedentot het ontwerpen van plannen op moeielijke en beperkteplattegronden, dat zulke plannen voor hem eene bijzondereaantrekkelijkheid hebben, daar ze tot origineele oplossingenleiden kunnen, en slaagt deze, aan het bouwwerk een eigen

type geven.De later te Rotterdam gevestigde architect Margry hield te

Alkmaar toezicht.

1863 KERK van O. L. V. ONBEVL. ONTVANGEN te

AMSTERDAM (voltooiing enz. der torens).

1864 PRESBYTERIUM te ALKMAAR.

39

40

41

42

43

44

42 1 864 *

45 1864 LIEFDEGESTICHT (en hospicium) te VEGHEL.

46 1864 KERK van den H. WILLIBRORDUS buiten de Veste

1866 *e Amsterdam. Voorzetting in 1890-1897.

De bouwmeester had in pastoor Wubbe, Amsterdammervan geboorte, den man ontmoet, die met vastberaden wil entaai geduld, meer dan dertig jaren lang zoude werken, enals ’t zijn moest, ook het betere oogenblik zwijgend wist af

te wachten, om de hoofdstad van Nederland een monumen-taal bouwwerk te schenken, zooals in de XVIHeEeuw slechts

enkele, maar overigens sedert het begin der XVIde Eeuwniet meer waren gesticht. Daarbij voorzag hij toen reeds debehoeften der later uit te breiden buurt Y Y.

In hoofdvorm het complete fransche kathedraalplan metmiddentoren, waarom vier kleinere geschaard, twee groote

westtorens en eindelijk zes traptorens langs de gevels vantransepten en priesterchoor-triomfboog, dit beeld, des bouw-mansgeest— zou aan de boorden van den Amstel nu openlijk

verkondigen, dat de Roomschen niet meer in „de schameleschuurkerkjes, zoo ver van den openbaren weg, zoo laag vanmuur en van dak, zonder toren enz. enz., alles volgens de voor-

schriften van de Staten”, hunne H. Geheimen zouden vieren,

maar de ontwikkeling van hun godsdienst vrij was bij de wetl

Met den roekeloozen pastoor werd den draak gestoken, -

die baksteenen kathedraal van den architect werd onuitvoer-

baar geacht ! Maar deze had tenminste de hoop, dat zijn zoontoch nog wel in latere jaren de voltooiing mocht beleven vanhet schip, totaal 105 M. lang.

Binnen dertig jaren, nog vóór het eind der XlXde eeuw,werd de gansche romp der kerk voltooid, dank zij de toe-

wijding van den begaafden opvolger van dien overtuigdenpriester, pastoor Van Zanten, wiens kunstlievende geest enbezielend woord in zijne omgeving de geestdriften toewijding

stand deden houden.Technisch valt bij dezen bouw aan te teekenen, dat hier voorde eerste maal door Cuypers gebakken profielsteen werd toe-

gepast, zoowel in de neggen der vensters, als langs de kanten

* 1 864— 1 865 43

der pijlers en bogen; zij waren vervaardigd door den steen-

fabrikant Van Heukelum te Nijmegen.

1864 KERK van den H. DOMINICUS te NIJMEGENXlVe eeuw. Herstelling en voltooiing en torenbouw.

1865 KERK en PASTORIE te OSPEL (Limburg).

1865 PRESBITERIUM van de O. L. VROUWE KERKte AMSTERDAM.

De Heer Cuypers, met der woon gevestigd „aan Aemstelsnieuwe Zuyderdeel”, in het, sedert, met den naam van„Vondels-park” versierd kwartier, doorschrijdt in alle rich-

tingen het land, en drukt, in zijn loop, van afstand tot

afstand, zijne voetschrede af op eene wijze, die schijnt aante duiden, dat in de eerste tientallen van jaren die sporennog niet zullen zijn uitgewischt. Overal, waar zijne laars

van zeven mijlen den reusachtigen indruk heeft gemaakt,die gereed schijnt eene fundering te ontvangen, daar plant

hij er in den vorm van een kerktoren, in den regel eengedenkteeken bij, en men weet, .... qu’il a passé par La.

Trouwens men zal opmerken, dat de vergelijking tusscheneen kerkplan en de voetzool van dezen Bezeleël niet zooheelemaal mank gaat.

Het is jammer, dat de onderneming van den Heer A. Kruse-MAN, DE UITGAVE DER BOUWWERKEN VAN DEN HEER CUYPERS,niet geslaagd is. Intusschen meenen wij geen onnuttig werkte verrichten, om al vast een dorre opgave in dit tijdschrift

te plaatsen van de voornaamste gebouwen en restauraties,

die Nederland, in de laatste jaren, aan den Heer Cuypersdankweet. [Dietsche Warande, VIII, bl. 385].

1865 MONUMENT van JOOST VAN DEN VONDEL te

AMSTERDAM.

Voor het beeld van den hoogleeraar der Academie L. Royervervaardigde Cuypers het voetstuk en de omgeving nadathij met Alb. Th. er op aangedrongen had des dichters beeld

KERK TE BLAUWHUIS (FRIESLAND)

MDLXVII

5

* 1 866 45

niet op de Torensluis (!) maar in het „Rij- en Wandelpark”te plaatsen.

1866 KERK te SAPPEMEER (Groningen).

1866 KATHEDRALE KERK van de H. BARBARA te

BREDA. Vergelijk hiervoor Veghel 1854 en Eind-

hoven 1859.

Als opzichter was hier op zeer jeugdigen leeftijd werkzaamP. Snickers, die lange jaren als chef-de-bureau werkzaambleef onder den meester, en niet minder de aandacht trok

door zijn lakonisch karakter, dan door zijn zuiver, eenvoudigen rustig bouwkundig werk, wanneer hij de schetsen vanden Meester voor de uitvoering teekende of daarvan details

op grooter schaal vervaardigde.

In het tijdschrift „1’Emulation” werden de plannen dezerSt. Barbara-Kathedraal, naar aanleiding van ’t bezoek derbelgische collega’s compleet opgenomen en zeer hoog ge-

roemd.Het is een stout stuk werk met een minimum materiaal (dus

ook geringe kosten) uitgevoerd.

Zouden bouwwerken van dit type niet uiterst leerzame ele-

menten kunnen leveren om door onze jeugdige bouwkundigeingenieurs te worden bestudeerd van uit een statisch oog-

punt? De verschillende onderdeden naar de natuur opge-nomen, aan een nader onderzoek onderworpen met behulpvan graphische statica, zouden voor de practijk en voor detheorie wellicht aanvullende resultaten kunnen geven. WijNederlanders zijn nu in ’t bezit van een groot aantal uit-

muntende gewelven, zuiver van uitvoering, licht van con-

structie, die door hunne cohaesie zelfs spotten met detheoretische druklijnen als ze slechts als steunpilaren zoudenworden opgevat. Eene verzameling van opnamen, getoetst

aan graphisch opgezette druklijnen, kan een schoon en uiterst

bruikbaar materiaal vormen, waarvan wij ook nog buiten

cementijzer gebruik blijven maken.De meubels in deze kerk zijn voor een deel eerst na 1890

5

KERK TE BLAUWHUIS (FRIESLAND)

MDLXVIl

* 1 866— 1 868

uitgevoerd; de kruiswegstaties, zeer eenvoudig van factuur,

door Van Beers Senior te Antwerpen, de warmtonige choor-

vensters in wat meer XVe eeuwsch karakter door denouderen Dobbelaere, glasbrander te Gent.

1866 KERK te WESSEM (Limburg) XlIIe eeuw. Herstel-

van het choor.

1867 KAPEL der URSULINEN te POSTERHOLT (Limb.)

1867 KAPEL van MGR. DE LA GENESTE te GRAVE(N.-Brabant).

1867 RESTAURATIE van de KERK te HORST (Limb.).

1867 RESTAURATIE van de KERK te MAASBRÉE(Limburg).

1867 KERK te BLAAUWHUIS (Friesland).

1868 KERK te KLOOSTERBUREN (Groningen).

1868 KERK en PASTORIE te RUURLO (Gelderland).

1868 KERK te KESSEL (Limburg).

1868 KERK en PASTORIE van de E.E. PP. CONVEN-TUEELEN te BRUSSEL, onder toezicht van Boer-booms uitgevoerd.

Deze bouw gaf aanleiding tot verspreiding van den bak-steengewelfbouw in België. De Zuid-Brabanders met denbouw belast, hadden het onmogelijk geoordeeld, de gewelf-

kappen zonder volle formeelen met latten te metselen, zoolos zwevend uit de hand. Cuypers nam Noord-Brabantschemetselaars mede, die één gevelrat samenstelden op de kruis-

ribben;het bewijs was dus geleverd dat het slechts kennis en

oefening hier gold. De zuidelijke broeders werden boos, endoor des nachts een zwaren sluitsteen uit te lichten, lieten zij

het gewelf instorten!

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

KERK VAN HET H. HART IN DE VONDELSTRAAT TE AMSTERDAM, AANDE ZIJDE VAN HET PRIESTERCHOOR, VOLGENS HET OORSPRONKELIJK

ONTWERP MDCCCLXX

1869— 1870 49

De bekwame gewelfmakers moesten, als waren zij onder-kruipers, door politie op ’t werk worden beveiligd.

Na 1890 werd deze bouw door den bouwmeester gedeco-reerd zooals de tentoongestelde photographiën doen zien.

1869 KERK te DOENRADE (Limburg).

1869 KERK te BOCHOLTZ (Limburg).

1868 KATHEDR. KERK van den H. CRISTOPHORUSte ROERMOND. Herstelling van de drie oostelijke

choren.

1869 KERK te DOKKUM (Friesland), met den toren

geplaatst boven de zuidelijke choorkapel.

1869 KERK te SNEEK (Friesland). Baksteenbouw metbreed midden. Peeters voerde hier het dagelijksch

toezicht.

1870 KERK van het H. HART VAN JESUS te AMSTER-DAM (Vondelstraat).

Zeer zeker heeft de bouwmeester dit werk steeds bijzonderlief gehad. De stichting geschiedde op initiatief van hem zelf

en zijn vriend Mr J. J. W. van den Biesen, die weldra werdengesteund door andere Amsterdammers, en voor de latere

voltooiing zelfs door een vijftigtal onzer voornaamste artisten,

(zoowel onroomsch als roomsch), die kunstwerken afstondenvoor eene loterij ten bate van dezen bouw.Het ontwerp als moderne centraalbouw heeft zich ontwik-keld uit de „Liebfrauenkirche” te Trier, waarbij allereerst

door toevoeging van vijfhoekige deelen als sacristijen enwestelijke zijbeuken, de buiten-omtrek nog harmonischerwordt aaneengebonden

;dan wordt de steenbouw omgezet

in baksteen-profielbouw, in zijn alleruiterste consequentiedoorgevoerd.In een tweede moment worden de vier middenpijlers, die

den toren dragen, er uitgelicht,de groote inwendige acht-

• ' ?

V.\ \'Y. VAN MK/I H, HAKI IN UK VONOEKS'J KAAT IK AMSTKKJMM AANHf, V/i:,l/l>l, (NA OEN BRAND VAN 8 NOVEMBER 1904)

.t,\,%% MDCCCCV

>1- 1870— 1872 5 r

hoek wordt met evenveel gevels doorgevoerd boven de ge-

welven, waarop de nu achthoekige toren zal moeten rusten

met eene schoorconstructie. Aldus is ’t ontwerp afgebeeld in

eene der sympathieke gravures, die Arentzen van een tiental

kerken van Cuypers maakte.Onder de uitvoering vindt de bouwmeester de gelegenheid,

komende tot het derde stadium, om dat hoogopgaand cen-

trale achtkant uitwendig geheel te vermijden : vier doorgaandetentdaken en vier smallere ginds op de schuine geplaatste

hoeken. De houten middentoren, steunende op ijzeren rib-

ben, ingemetseld tusschen de baksteenen kruisgewelven, engeschoord op het groote achtkant, werd in 1904 een prooi dervlammen, maar heeft de gewelven niet verwoest. De ver-

nieuwde opbouw steunt sedert dien door breeduitstaandehouten schoorwerken op de buitenmuren; het gewelf ganschgesloten is nu vrij van den toren. Is de aanzet minder slank,

de eenheid van de binnenruimte spreekt meer in de silhouette.

1870 KERK te WIJTGAARD (Friesland).

1870 KERK te MHEER (Limburg). Uitbreiding der oude.

1870 KERK te SEVENUM (Limburg). Uitbreiding der oude.

1870 Voltooiing van de ST. JOZEFSKERK van het

KLOOSTER der E. E. P. F. CARMELIETEN te

BRUSSEL.

1870 PAROCHIALE SCHOOL te VEGHEL.

1872 HERSTELLING van de ST. MARTINUS-KATHE-1877 DRAAL te MAINZ. Versterking van het oostelijk

gedeelte. — Restauratie van de crypta van choor —absis— zijtorens — en middentoren.Restauratie van de O. L. V. Kapel en van het altaar,

en inwendige decoratie,

69

70

7 1

72

73

74

KERK VAN HET H. HART IN DE VONDELSTRAAT TE AMSTERDAMMDCCCLXX

* 1872— 1873 53

1872 ST. STEPHANUSKERK te MAINZ. Restauratie

van het choor, nieuw altaar en inwendige decoratie.

1872 ST. QUENTINUS-KERK te MAINZ. Restauratie eninwendige decoratie.

1C72 ST. JOSEF’S-GEZELLENHUIS te MAINZ. (Nieuwebouw.)

1872 Nieuwe KERK te BERGZABERN.

1872 RESTAURATIE en VERGROOTING van de KERKte BENTHEIM.

1872 RESTAURATIE van de KERKEN te HERMSHEIM,WEILBACH—BIEBER, enz.

1872 KATHEDRAAL te WORMS. Versterking en res-

tauratie van de O. L. V. Kapel enz.

1872 ORIENTAALSCH MUSEUM voor Baron VanLyclama a Nyeholt (Friesland).

1872 CAFÉ VONDEL te AMSTERDAM.

1872 RESTAURATIE van den TOREN der GROOTEKERK te DELFT.

In samenwerking met professor Gugel werd dit werk uit-

gevoerd; voor ons vaderland wel de eerste torenspits, die

met ijzeren hoofdstijlen werd geconstrueerd.

1873 Directie van de WERKEN te KLEIN HEUBACH,78fj WERTHEIM en NEUSTADT (Beieren) voor den

Vorst Charles von Löwenstein.

75

76

77

78

79

80

81

82

83

84

85

86

87

88

89

9°

9 1

92

93

94

54 1873—1874 *

1873 RESTAURATIE en VERGROOTING van de KERKte OOSTERHOUT (N. Brabant). Verbreeding doorverdubbeling der zijbeuken.

1873 RESTAURATIE van de KERK te TEGELEN (Limb).

1873 KERK te PRINSENHAGE (N. Brabant). Uitgevoerdonder toezicht van J. J. van Langelaar.

1874 RESTAURATIE van de KERK (uit de XlIIe eeuw)

7§8ö te STEDUM (Groningen)

1874 KERK te FREDERIKSHOLD (Noorwegen).

t874 KERK te DRUTEN (Gelderland).

r874 KERK te BOVENKERK bij Amsterdam.

Hier is voor het torenplan het zeskant genomen om daardoorzoowel evenwijdig met den hoofdingang aan den openbarenweg aan te sluiten, als de gelegenheid te hebben onder eenhoek van 60 0 daarmede de hoofdas met het priesterkoor te

oriënteeren. Smalle zijbeuken met slanke ramen, drie beukenonder een dak onderbroken door zijgevels, zijn als zoovelekenteekenen van de dorpskerk, welke hier onder pastoor

J. W. Brouwers, een oud vriend van Cuypers, werd gesticht.

1874 KERK te NEERBOSCH (Gelderland).

1874 Benoeming tot lid der commissie van RIJKS-ADVI-SEURS voor de instandhouding en restauratie vande MONUMENTEN VAN GESCHIEDENIS ENKUNST in ons vaderland.

Deze benoeming is voor den verderen arbeid van den bouw-meester van groot belang geweest. In genoemde commissieleerde hij Victor de Stuers kennen. De samenwerking

tusschen deze, zich op velerlei gebied aanvullende naturen,

was sedert ononderbroken. Door het inspecteeren tot het

uitbrengen vanadviezen overtal van Noord-Nederlandschemonumenten,kwam de bouw-meester in degelegenheid omdieper door te

dringen in heteigenaardige ka-

rakter der oudewerken van elk

gewest. Het jon-

gere geslachtkanzich moe iel ijk

voorstellen hoeanders de om-standighedenvoor den reizen-

den bouwkun-dige waren vóór1880 dan daarna.

De te Roermondwonende bouw-meester moestvroeger overDuitse h landnaar Arnhemreizen en van

daar in den postwagen naar Groningen een dag en nachtdoorbrengen om zijne werken in die provincie te inspec-

teeren. Eerst toen ons net der Staatsspoorwegen redelijk

gecompleteerd was omtrent 1880, werden de provincies

toegankelijker voor vak- en studiereizen.

KERK TE WIJTGAARD (FRIESLAND)MDCCCLXX

i874

KERK TE WIJTGAARD (FRIESLAND)

MDCCCLXX

* 1874 1 8y5 57

De bouwwerken, die in de nu volgende periode zijn ont-

worpen, geven ook een zuiverder vorm van Xederlandschenbaksteenbouw, die niet meer afgeleid schijnt van de natuur-

steen-architectuur van voorbeelden uit het zuiden, maar zich

uit den vorm van den baksteen zelf ontwikkelt. Omtrentdezen tijd geeft eene reis door Noorwegen, Zweden en Xoord-Duitschland vooral gelegenheid om dat begrip te ontwikkelen.De Commissie van Rijksadviseurs werd na eenige jaren op-

geheven, maar Cuypers bleef een der gewrone adviseurs vanhet Ministerie van Binnenlandsche Zaken, ook in ambtelijke

verhouding, sedert het koninklijk besluit dat hem tot architect

der Rijksmuseumgebouwren benoemde na een beperktenprijskamp met Eberson en Vogel.

1874 RESTAURATIE en DECORATIE van de H. SA-CRAMENTSKAPEL te MONS (Henegouwen).

1875 PASTORIE te DRUTEN.

1875 PASTORIE te BOVENKERK.

1875 RESTAURATIE der KERK en verhooging van denTOREN te TERHEIDEN (N. Brabant) XVe eeuw.

1875 DIOCESAAN-ARCHIEFGEBOUW te HAARLEM.

1876 PASTORIE te ’S GRAVENHAGE.

1875 KERK te LUTJEBROEK (N. Holland).

Naar veel ruimte met weinig pijlers van beperkte hoogtewTordt in dit ontwTerp gestreefd door den aanleg van eenachthoek in de viering.

1875 ST. JACOBUSKERK te ’S GRAVENHAGE.

Aan deze kerk der residentie wordt een bijzonder sierlijk

95

96

97

98

99

100

101

102

KERK TE WIJTGAARD (FRIESLAND)

MDCCCLXX

* 1^75— 1876 59

karakter gegeven, door combinatie van baksteen met natuur-

steen banden, door voor de ronde zuilen inJ

t schip hoog-opgaande kolonnetten te plaatsen, door aan het uitwendigezeer slanke oplossingen te geven. Aan de ornamentiek vankapiteelen en kraagsteenen is veel aandacht geschonken.

1875 KERK te NES (op Ameland.)

Met lage muurtjes en een hooge kap werd het middel ge-

zocht om voor dit eiland, waar bijna steeds veel windheerscht, op economische wijze een kerkje te bouwen. Alle

houtwerk werd in Amsterdam gereedgemaakt, en met eenigebekwame timmerlieden aan boord per schip naar Amelandgezonden en binnen enkele maanden geplaatst, onder leiding

van R. Rijnja.

1876 De bouw van ’s RIJKS MUSEUM te AMSTERDAMwordt begonnen.

Het eerste der hier tentoongestelde ontwerpen dagteekentvan ruim tien jaar vroeger en werd, op initiatief eener parti-

culiere commissie, ontworpen voor een terrein aan deVondelstraat.

Daarnaast de plannen der prijsvraag voor den Rijksmuseum-bouw volgens het veel meer uitgebreide programma vaneischen, in de verschillende phasen van ontwikkeling, die dit

heeft doorloopen tot in de gedaante waarin wij het kennen.De Museumbouw is nader omschreven in de officieele uit-

gave met tekst van Jhr Mr Victor de Stuers; de beperkteruimte laat hier niet toe nader daarop in te gaan, hoewel datmonument is te beschouwen als ’t belangrijkste, waarin alle

strevingen van den Bouwmeester zijn samengevat.

1876 KERK en KLOOSTER der E.E. P.P. CARMELIE-TEN te CHEVREMONT (prov. Luik).

Te midden van de vele baksteenbouwwerken vinden wij

ïo3

T04

io5

KERK EN PASTORIE TE BOVENKERK (NOORD-HOLLAND)MDCCCLXXV

* 1876— 1 88 1 6i

hier een gebouw, overwegend in hardsteen opgetrokken endaardoor van een gansch ander karakter.1876

RESTAURATIE en nieuwe TOREN te HULST(Zeeland).

1876 RESTAURATIE v. h. STADHUIS te NIJMEGEN.

1877 PASTORIE van de ST. LAURENTIUSPAROCHIEte ALKMAAR.

1878 RESTAURATIE van de ACADEMIEZAAL (het

Groot Auditorium) te UTRECHT (voorheen Kapittel-

zaal van den Dom).

1878 RESTAURATIE van den KLOOSTERGANG vanden Dom te UTRECHT, onder toezicht van den Rijks-

opzichter Kruyf.

1879 OUDE MANNEN- EN VROUWENHUIS te LEEU-WARDEN.

1879 RESTAURATIE van de KERK te SAMBEEK(N.-Brabant), onder toezicht van Fransen.

1880 Ontwerpen voor de RESTAURATIE der:

7851 a Groote- of ST. MICHAËLS-KERK te ZWOLLE.b Groote- of ST. BAVO-KERK te HAARLEM.

1880 RESTAURATIE van het choor der Kerk te WOUW(Noord-Brabant), onder toezicht van Fr. Raaymakers.

1881 CENTR. STATIONSGEBOUW te AMSTERDAM

in gemeenschap met den architect-ingenier L. A. van Gendt,terwijl de uitvoering werd geleid door den ingenieur vanStaatsspoorwegen, Van Asperen.

106

ro7

108

109

110

in

112

JI3

114

115

ST. JACOBUSKERK TE ’S GRAVENHAGEMDCCCLXXV

i88i 63

Nadere omschrijving van dit gebouw zoude ons hier te vervoeren. Het ligt buitendien onder het bereik van de bezoekersdezer tentoonstelling. De architectuur is te beschouwen als

zelfbewuste voortzetting van het algemeen karakter, dat zich

in 't Rijksmuseum het eerst openbaan.

1881 KERK van den H. BOXIFACIUS te LEEUWARDEN.

Een polygoon choor met omgangen, die in een groot net-

gewelf op zes zuilen rusten, aansluitende tegen een breedmiddenschip, vormt de hoofdkarakteristiek van het plandezer zeer ruime kruiskerk, met slanken westelijken toren,

die in zijn achtkante houtenverdieping onder de pyramïdalespits herinnert aan den ouden toren van Enkhuizen.

1881 KERK van den H. VITIJS te BLSSLM » provincie

Utrecht).

Dat hier niet een meer origineel plan tot uitvoering kwam.met breed middenschip en afwisselende hoofd en tusschen-pijlers, in verband met het alterneerende gewelfstelsel, is niet

de voorkeur des bouwmeesters geweest, maar de kerkeli keoverheid heeft in dit geval den wensch geuit. dat de Broer-kerk te Zutphen als zijnde een goed type van XIYde eeuwscheparochiekerk, zoude worden gevolgd op den voet. Dit voor-

beeld van bouw bleek werkelijk zoo goed te voldoen, wa:economie, ruimte-verdeeling en acoustiek betreft, dat ookhet stelsel van St. Yitus te Bussum. met geringe wijziging

in den kapellen-aanleg en de plaatsing van den toren werdnagevolgd bij den bouw van St. Jozefskerk te Groningen,en in die te Enschede. De toren te Bussum is later gebouwdin navolging van die te Eemnes. Het toezicht werd gevoerddoor Fr. Raaymakers.

1881 B 1SSCHOPPEL. GRAFKAPEL te ROERMOND.

1881 RESTAURATIE van de KERK te DEURNE (N B.).

116

ii

118

119

ST. JACOBUSKERK TE S GRAVENHAGEMDCCCLXXV

* 1 882 65

i882 PASTORIE te LEEUWARDEN.

1882 KERK van den H. DOMINICUS te AMSTERDAM.

Op een terrein, ingesloten door de Spuistraat en twee nauwestegen was een stelsel, berustend op sterk uitspringende uit-

wendige bouw, niet aanbevelenswaardig; door den bouw in-

wendig te plaatsen, het middenschip een vlakke houten zolderte geven, rustend op ijzeren boogconstructie, en alleen dezijbeuken te overwelven is de groote ruimte overdekt, die in

hoofdvormen meer overeenstemt met de oud-christelijke,

dan met de middeleeuwsche basilika; ook de rood granieten

gepolijste zuilen zijn bevordelijk aan dit karakter. Het midden-schip heeft de aanmerkelijke breedte van 16 M. bij een hoogtevan 19.30 M. De toren op zeshoekig grondplan, slechts tot

dakgoots-hoogte opgetrokken, staat in den westelijken scher-

pen hoek van ’t terrein. De bouw werd met ruime middelenuitgevoerd onder leiding van A. J. Joling als hoofdopzichter.

Geheel de kerk is met gebrand glas voorzien door Mach-hausen te Koblentz en F. Nicolas & Zonen te Roermondvolgens cartons van den bouwmeester. Uitwendig is de na-

tuursteen hier voor ’t eerst bij den kerkbouw in ons Vader-land door terra cotta vervangen.

1882 KERK van den H. NICOLAAS te AMSTERDAM.

De schuine strook gronds, die aan deze minder financieel

gezegende parochie in het nieuwe stratenplan werd aange-wezen, sluit met scheeve hoeken aan beide smalle zijden aande hoofdverkeerswegen en aan de kade. Hierin vond debouwmeester aanleiding, niet alleen het oostelijk deel van dendriebeukigen zuilen-basilika, met overwelfde zijbeuken, poly-

goon af te sluiten, maar ook het westelijk deel als een halvenzeshoek met drie hoofdingangen aan te leggen. Deze kerk,

die onder toezicht van P. Rijnja werd uitgevoerd, is voor-

zeker wel geheel in het Oud-Hollandsch type doorgevoerd,met ronde zandsteenen zuilen, toepassing van profielsteen,

WANDBESCHILDERING IN DE ST. DOMINICUSKERK TE AMSTERDAMMDCCCLXXXII

* 1882— 1887 67

het houten spitsbogig tongewelf in de kap doorgevoerd,zooals we dat uit de XV eeuw zoo dikwerf vinden. De tegel-

bekleeding der wanden waarop de kruiswegstaties zijn afge-

beeld, zijn de allereerste proeven voor zulke monumentaleversiering, hier in de allereenvoudigste ouderwetsche tech-

niek van gewoon friesch aardewerk.

1882 KERK van den H. HYPPOLITUS te DELFT.

Ook deze blijft het oude Hollandsche type zeer nabij. Hetstelsel van de oude St. Jacobskerk te Den Haag kan als uit-

gangspunt worden aangenomen, waarbij twee met uitsprin-

gende transepten werden aangelegd, en een kapitalen toren

ten westen. Alleen de zijbeuken en het polygone priester-

koor met omgang in baksteen overwelfd; het middenschipen de dwarspenanten hebben houten tongewelf. De groote

inwendige ruimte is dus zeer weinig onderbroken door be-

trekkelijk dunne zuilen — de vensters zijn zeer groot, het

licht stroomt overvloedig toe. Met een maximum materie is

hier een groote ruimte overspannen, de plattegronden duidendit aan. De zeer groote vensters zullen, eenmaal alle metgebrand glas bezet, het overmatige licht getemperd toelaten.

Ook hier is uitwendig gebruik gemaakt van terra cotta voorvensterstijlen, waterslagen, borstweringen enz. De uitvoering

stond onder toezicht van J. Tonnaer.

1883 RESTAURATIE v. d. O. L. VR. KERK te Maastricht,

onder toezicht van J. Strik later W. Sprenger.

1884 KERK van den H. AUGUSTINUS te NIJMEGEN.

1885 KERK van den H. JOZEF te GRONINGEN, dit

en volgende bouwwerken met medewerking vanJOS. TH. J. CUYPERS voor de uitvoering.

1887 KERK van de Heilige MARIA MAGDALENA te

AMSTERDAM,

123

124

125

126

127

128

129

13°

68 1887— 1890 *

Op een nagenoeg driehoekig terrein werd een kerk ont-

worpen, welke dit terrein bijna gansch vult, dank zij degezwaaide richting der buitenmuren, die inwending is op-

gelost. Het choor en vier polygone kapellen daarvan zijn

aangelegd als in de Liebfrauen-Kirche te Trier; beide tran-

septarmen zijn halfzeshoekig afgesloten, terwijl de trechter-

vormige zijbeuken van het middenschip aansluiten aan drie

zijden van den zeshoek, die als westelijke voorbouw eentweede centraalpunt aanduidt tegenover den middentorenop de kruisviering. Materialen en stelsel van den opstandzijn geheel overeenkomstig aan de boven aangeduide St.

Nicolaas- en Barbarakerk. — Dank zij de routine in de uit-

voering van kerkelijke baksteenbouwwerken door eene ge-

heele familie van aannemers, die evenals onze bouwmeester uit

Limburg afstamt, en in de practijk van het gewelven bouwenmitsdien zich zelve en ook anderen gevormd heeft, kondit uitgebreide kerkgebouw, voor eene onbemiddelde volks-

wijk bestemd op zeer economische wijze worden uitgevoerd.

1887 PASTORIE bij de H. MARIA MAGDALENAKERKte AMSTERDAM,

1888 Ontwerp voor eene R. K. KERK te DAVOS,Zwitserland, eenige jaren later uitgevoerd door eenbouwmeester ter plaatse.

1890 HAARZUYLEN’S KASTEEL v. Baron van Zuylenvan Nijevelt van de Haar (prov. Utrecht) gesticht

in de XHIe eeuw. — Herstelling der gedeelten uit

de XIII-XVe eeuw en voltooiing der in de XVe eeuwonvoltooid gebleven gedeelten.

Omtrent dit werk, waaraan een twaalftal jaren onafgebrokenwerd gearbeid, werd in verschillende tijdschriften, zoowelvoor het Genootschap: Architectura et Amicitia, (Plaatwerk-

en Gids voor HaarzuylenJ

s) als andere, reeds herhaalde malenmededeelingen gedaan, die het overbodig maken hier nader

* 1 890 69

daarop in te gaan. Alleen zij hier herinnerd, dat de bouw-meester een veertigjarig tijdperk van onbewuste voorbe-reiding achter zich had, waarin hij geen gelegenheid hadgespaard om zijn kennis van de middeleeuwsche bouwkunsten kleinkunsten zoo veel mogelijk uit te breiden

;hadden de

kerkelijke voorwerpen daarbij wel de eerste plaats inge-

nomen, toch had de belangstelling zich als vanzelve ooksteeds tot alle burgerlijke bouwwerken en meubels uit-

gestrekt.

Deze herstellingswerken zijn niet allen te beschouwen als deoplossing van archéologische vraagstukken, maar nog meerals het voldoen, in verband met de andere gegevens en over-

blijfselen, aan eischen van het tegenwoordige leven op eeneplaats, die aan de geschiedkundige herinneringen in hoofd-

zaak haar belangrijkheid dankt.

ST. VITUS-KERK te HILVERSUM.IÖ92

Het onderscheidend kenmerk, van de 88 M. lange kerk, is

de inrichting van het 12 M. breede middenschip, overdektmet een houten tongewelf, waarin elke boogstelling beider-

zijds door steekkapjes ruim verlicht kan worden.De baksteenbouw met toepassing van zandsteen enkel voorde pijlers en kapiteelen, treedt hier eene nieuwe phase in,

namelijk door gebruik van de z.g. siersteen in verschillende

kleuren voor het inwendige. Het lichte rood is gebrokendoor geele en bruine banden; enkele gepleisterde vakkenonderbreken de te groote massa kleur van den baksteen enhet groen, waarmede amerikaansch grenen delen van dehoofdbeukzoldering zijn beschilderd, heeft ten doel, ook dat

materiaal in natuurkleur harmonisch te doen werken.De honderd meter hooge toren is bijzonder eenvoudig vanhoofdvorm en detailleering. K. P. C. de Bazel hield het

toezicht over de uitvoering.

^ KERK van den H. MARTINUS te GRONINGEN.

131

132

»

PARTICULIERE WOONHUIZEN IN DE VONDELSTRAAT TE AMSTERDAMMDCCCLXIV—MDCCCLXXXXI

V

* 1892— 1894 7 1

Dit is minstens de derde kerk die op deze plaats verrijst.

Ook de beide vorige hadden het materiaal en bouwstelsel

gemeen, want zekerheid werd hiervan verkregen, toen depijlers voor den vorigen bouw (zonder dwarspand) werdenafgebroken en inwendig geprofileerde baksteen aan den dagbrachten, die dus van den vorigen bouw afkomstig moestzijn. De hoofdsteunpunten werden ook ten derde male aan-

gehouden; de buitenmuren werden over de diepte der bermnaar buiten geplaatst, het choor werd verlengd. De kruis-

vormige basilika met ronde zandsteenen zuilen, is in aan-

sluiting met het XVe Eeuwsche bouwstelsel, ontworpen opden geometrischen grond van gelijkzijdige driehoeken. Dezewerkwijze, die Cuypers steeds volgt, (men zie de schetsen)

mag hier wel worden beschouwd als een grooten waarborgdat dit gebouw, gebonden aan oude fundeeringen, een har-

monisch geheel kon worden. — De indruk wordt door debezoekers zeer geroemd. Door verschillende leerlingen vanden Meester is de toepassing van een geometrisch proportie-

stelsel in ’t algemeen en van dat der gelijkzijdige driehoeken,sedert jaren op velerlei plaatsen toegelicht en verder door-gevoerd. Hier wordt opgemerkt, dat zulk stelsel in Cuyperswerken reeds zeer vroeg verschijnt, maar steeds alleen dient

om een steun voor de bepaalde afmetingen te vinden, niet

om zijne maten op beperkende wijze te binden. Ook Centraal-

station en Rijks-Museum werden op zulk stelsel gecom-poneerd.

1892 RESTAURATIE van het PRIESTERCHOOR metdrievoudige concha der Abdijkerk te ROLDUC (Lim-burg).

1893 KERK te OISTERWIJK.

1894 KERK te NYSWILRE (Limburg) Restauratie envergrooting.

KERK te CUYK a/d Maas. Niet uitgevoerd.

x33

134

135

136

IA

.11,1

.

MIN

III

HUM

(INMIN

MM

tl.

MUON)

N'IA'IMII

II

MMS'

N11Mi|M

IIHlM’i

I 37

* 1894— 1897 73

1864 Twintigtal PARTICULIERE WOONHUIZEN te

1894 Amsterdam, in de Vondelstraat.

Het zijn deze, die de Vondelstraat gered hebben van hetsmake-looze aanzien, dat alle andere straten uit dat tijdperk eigen

is. Maar hoe ongewoon de beschaafde Amsterdammers toen

ter tijde (omtrent 1870) waren aan alle architectonische karak-teristiek, blijkt uit het feit, dat de eerste huurder van het huis

met den erker (No 36) vroeg om ontslagen te worden van deaangegane overeenkomst, omdat zijne beursvrienden dit huis,

versierd met eenig beeldhouwwerk, zonderling beliefden te

vinden. Na ontslagen te zijn, kwam hij onder den invloed zijner

familie echter weer tot een ruimer begrip en huurde het huis.

Door Cuypers werden ontworpen aan de oneven zijde denummers 3, 5, 7 en „Café Vondel’’; verder 73, 75, 77, ge-

bouwd voor den bouwmeester zelf, en 79, aan de even zijde

36, 38, 40, 42, 44, 46, 48, 54 en 56.

De ingebouwde hooge stoepen waren gevolg van de belem-mering der bouwverordening tegenover de Amsterdamschezede om een beneden en boveningang aan te leggen

;de oplos-

sing in de eerste villagroep ter linker hand heeft steeds ookde aandacht getrokken van reizende vreemde architecten,

zooals te zien is in Felix Narjoux: Notes de voyages d’unarchitecte.

1896 KERK van het H. HART te TILBURG.

Zij bezit een middenschip van 14 M. breeder dan de toen in

aanbouw zijnde Kathedraal te Haarlem en het ruimste bak-steen kruisgewelf van ons Vaderland. Alleen de inwendiggeplaatste beeren geven aan het oog de noodige massa te

zien tegenover de groote overspanningen. De westelijketorenbouw, de inwendige balustraden enz. moesten achter-

wege blijven.

1897 KERK van het H. HART te HELMOND.

Meer sprekend door de slank opstijgende lijnen van de talrijke

138

139

74 iyoo— 1906

baksteen kralen in rooden en geelen siersteen uitgevoerd,

maakt deze Brabantsche kerk in vorm en materiaal eenetegenstelling met de vorige, die in weinig verfijnd materiaal

is uitgevoerd met het voornemen, door latere versiering hetgebouw de noodige verfijning te geven. In Helmond kon,dank zij den ruim vloeienden middelen, daaraan onmiddelijkworden gedacht. Daar zijn de meubels op dit oogenblikvoor ’t grootste deel reeds uitgevoerd volgens ontwerpenvan den bouwmeester.

1900 KASTEEL TE AMEROXGEN. Inwendige voltooiing.

1901 GROOT SEMINARIE van het Bisdom Breda te

7^6 HOEVEN.

Dr zeer zorgvuldige behandelde baksteenbouw geeft aan dezeopsomming ook daarom een waardig slot, daar de beste ma-terialen van onze, door Cuypers zoo zeer voorgestane bak-

steen-industrie hier met veel oordeel zijn verwerkt

SCHETSBOEKEN* 75

CHETSBOEKEN VOORNAMELIJK UITDE JAREN 1850-70. LOSSE SCHETSENEN STUDIES VAN REIZEN EN VOORDE UITVOERING VAN WERKEN *

De waarde van decoratieve studies is dan alleen absoluut

te beoordeelen, wanneer men de omgeving kent, waarvoorze bestemd zijn. Op deze tentoonstelling zijn een honderdtalschetsbladen aanwezig uit de overgroote keuze, die niet

te plaatsen was. Die schetsen geven slechts onderdeelenvan versieringen, die echter zeer positief in vorm en kleur

zijn weergegeven. Hoe is nu de aansluiting met de om-geving verkregen? Of werd die in ’s meesters werkenover het hoofd gezien? Het antwoord hierop wordt gegevendoor ’t oordeel van een onzer meest beschaafde en ontwik-kelde decorateurs, hoewel van geheel andere kunstopvatting:

Het Rijksmuseum levert het bewijs, dat Cuypers meerdecorateur dan bouwmeester zoude zijn ! Zulk een buiten-

gewoon gunstig resultaat is alleen te verklaren door eenbijzonder begaafd voorstellingsvermogen, gepaard aan eenstelselmatige behandeling van al zijne composities zoowelin vorm als in kleur. Dank zij dat systematisch werkenalleen, was het mogelijk, dat de bouwmeester gedurende

55 jaren een paar honderd artisten, beeldhouwers en schil-

ders, zoodanig heeft geleid, dat hun werk op meer dan ge-

wone wijze een geheel vormde met de bouwkunst, waarin het

geplaatst werd.Wat de kleur betreft, geven deze studies duidelijke aan-

wijzingen. Vooraleer dat een enkele toon op ’t papier wordtgezet, wordt de kleurengamma vastgesteld en als eene reeksop het studieblad zelve aangeduid. Dus geen twijfel, geenbeproeving van allerhande combinaties.

Een vergelijking der aanwezige kartons voor gebrandschil-derde vensters zoowel als de uitgevoerde schilderwerken, vanvroegeren en lateren tijd, wijzen naast dit stelselmatig gebruikvan een trio van kleuren, toch op eene gestadige ontwik-

SCHETSBOEKEN78 *

keling in gevoeligheid voor harmonische tinten. Het stelsel

heeft dus ’t voordeel gehad school te kunnen maken, zonderde beoefenaren te verstarren in recepten, die de ontwikkelingtegenhouden.Tegengestelde kleuren worden steeds vast en met omzettegenover elkander gesteld. Een ruim gebruik van witte fonden van witte en zwarte omtrekken, brengt die krasse tegen-

stellingen weer tot rust.

Hierin bewijst onze bouwmeester, dat hij de ondervindingvan zijn vader, die in zijne latere levensjaren de schilderkunst

als liefhebber beoefende, zich ten nutte heeft gemaakt, terwijl

zijne twee oudere broeders zich gansch aan de schilderkunst

hebben gewijd, Frans, leerling der Antwerpsche Academie,ging op jeugdigen leeftijd naar Amerika als portretschilder,

maar stierf na enkele jaren, terwijl Henri als decoratieschilder

den bouwmeester jarenlang bijstond.

Bij het zien van deze kleurstudies, kan het geen verwonde-ring wekken te weten, dat de ontwerper steeds een groot

vereerder is geweest van alle klassieke muziek; en dat hij,

onder talentvolle beoefening van zang en instrument, zich

zeer bijzonder gestemd voelt voor de bladen van kleurhar-

monie, die wij hier voor ons zien.

Als tastbaar bewijs van ’t decoratief voorstellingsvermogenkan hier worden aangeteekend, dat van uit zijn atelier te Roer-mond, de bouwmeester alle details op ware grootte teekendein kleur voor de beschildering der R.-K. Kerk te Zevenber-gen, die hij nooit had bezocht en voor het koor der kerk te

Erp in N.-Brabant, waarin hij nooit den voet had gezet; deuitvoering werd trouw naar de voorbeelden gevolgd en wordtals kleurharmonie zeer geroemd. Zulk een vastheid van rich-

ting, van wil en van werk, is zeker in de moderne dagenweinig algemeen ! Het is deze vastberadenheid, die aan denscheepsgezagvoerder zijn authoriteit in alle omstandighedenverzekert.

Het is de overtuiging dat in elke opmerking, door den Meestergemaakt, een of andere les gelegen is, dat ouderen en jonge-

* CARTONS EN TEEKENINGEN 79

ren gedurende meer dan een halve eeuw met geduld, descherpe critiek hebben aangehoord, die steeds spontaan overhun werk werd uitgeoefend.

Daaruit verklaart een hunner, die ook onder talentvolle

Renaissancisten had gewerkt, dat men als medewerker deleiding van den meester, het best op prijs leerde stellen!

ARTONS EN TEEKENINGENOP U1TVOERINGSGROOTTE OF OPKLEINERE SCHAAL VOOR KERK-MEUBELEN EN BETIMMERINGEN

JEAN LAUWERIKS teekende tusschen 1855 en 1870:

drie Cartons Kruiswegstatiën.

Eén Ie Statie.

Vett

vft

Vlett

v xft

„ ie

. Vle „

Drie voorstellingen uit het leven van Tobias.

Verheerlijking van Christus op den bergTabor.

H. Willibrordus.

De geboorte van een Kind.

H. Elisabeth van Hongarije.

Christus aan het Kruis.

Kroning van Maria.

Een Christuskop, studie op doek.

8o CARTONS EN TEEKENINGEN *

MARTIN teekende tusschen 1873 en

Ie en IR Kruiswegstatie.

Bruiloft van Canaan.

Abel, Melchisedech, Aaron.

Offer van Abraham.

J. BERENS teekende tusschen 1890 tot 1907:

Offer van Melchisedech.

Aaron en Melchisedech.

De gast zonder bruiloftskleed.

Saulus (H. Paulus) bekeering.

Mozes.

Communie H. Alo3rsius, Sterfbed H. Canisius.

Voorstellingen bij de Kruisweg-Statiën.

’t Verraad van Judas.

H. Petrus trekt het zwaard.

Christus in ’t hofje van Gethsemane.

Verschijning van Christus a. z. Moeder na de Verrijzenis.

Verschijning van Christus aan Maria Magdalena na de Ver-

rijzenis.

Veroordeeling en Marteldood v. d. H. Catharina.

Groote kleurenteekening, voorstellende: Christus gezeten op

den regenboog en rustende op tronen, omgeven van Enge-

len en Heiligen, omtrent 1860.

Cartons van de beschildering der kerk van Veghel, Noord-

Brabant.

2 cartons H. Laurentius en H. Stephanus.

2 „ (Glasvenster) Geboorte van Christus en Maria

Boodschap.

* ONTWERPEN 8l

ONTWERPEN OP EEN TIENDE DER WARE* GROOTTE. *Teekening glasvenster, Breda.

„ Communiebank.

„ Preekstoel St. Hippolytuskerk, Delft.

Hoogaltaar, Osdorp.

„ Oisterwijk.

„ Tilburg.

Preekstoel St. Barbara-Kerk, Breda.

Teekening Eetzaal Kasteel Haarzuylen, geteekend door R.

v. d. Pavert.

„ Monument Ailbertus Rolduc.

„ „ Dr Schaepman, Sem. Rijzenburg.

„ Roosvenster, Kerk Breda.

„ Transeptvenster Hippolytuskerk Delft, geteekend

door J. M. Lauweriks, omtrent 1892.

Oorspronkelijke Schetsen Kunstnijverheid.

„ „ Heraldiek.

„ „ Natuur en Decoratieve studies.

„ „ Kerkdecoratie.

„ „ van Altaren, Communiebanken,

Preekstoelen, Troontjes, Zetels,

Vaandels.

Schetsboeken, enz. enz.

De beoefening van alle ambachten en van hunne technischemoeielijkheden, spreekt uit de liefdevolle wijze waarop in

de hierboven aangeduide bladen verschillende constructieve

onderdeden zijn geteekend. Kladwerk bestaat voor denmeester niet, elke teekening, elk blaadje papier wordt als

met onderscheiding behandeld.

1

2

3

4

56

7

8

910

11

12-14

I 5‘ I 7

18

!9

20

21-26

27

28

29

82 FIGUREN EN GROEPEN *

FIGUREN EN GROEPEN IN GIPS* *

GEMODELLEERD DOOR JEAN LAUWERIKS VANAFHET JAAR 1860

Ignatius v. Loyola.

Kloosterling.

Kardinaal Bonaventura.

Franciscus Xaverius.

H. Rochus.

H. Johannes Nepomucenus.

Gelukzalige Bergmans.

Verloren Zoon.

Camillus de Sellis (stichter van het Roode Kruis).

H. Aloysius.

H. Franciscus van Assisie.

Groep processie mannen voor het hoofdaltaar van St. Catha-

rina kerk te Eindhoven.

Groep processie vrouwen.

Altaar te Schiedam in de kerk van O. L. Vrouw van den

H. Rozenkrans.

Altaar.

Groep van den marteldood der H. Caecilia.

Engelfiguurtjes voor de Communiebank der kerk van den

H. Rozenkrans te Schiedam.

H. Lucas, Evangelist.

H. Marcus, Evangelist.

H. Joannes, Evangelist.

* FIGUREN EN GROEPEN 83

Voorstelling Doop van Christus.

Kleinere Beeldje.

Paneelvullingen met afbeeldingen van Satan en de Hoofd-

zonden, Kraagsteen.

DOOR RAMBOUT WERDEN GEMODELLEERD.

De Bruiloft van Canaan.

DOOR J. GEELEN WERDEN GEMODELLEERD.

H. Hart, Christus, hoog 0.63.

H. Alphonsus.

H. Petrus.

H. Paulus (model voor eene XV-Eeuwsche Kerk) Utrecht,

niet uitgevoerd.

Laatste Avondmaal.

Maria, als O. L. Vr. van het H. Hart.

Christus (H. Hart).

H. Cornelius.

H. Joseph.

Christus.

Opoffering van Isaak (groep)

H. Joseph, hoog 0.90 M.

Tweede Statie van den kruisweg.

DOOR CAPIAU WERDEN TUSSCHEN 1892 EN 1907GEMODELLEERD.

Drie groepen voor het monument van Nassau te Breda, in-

tocht van Graaf van Nassau.

Trouw van den H. Joseph.

Vlucht naar Egypte.

3°-32

33*38

39-45

46

47

48

49

5°

5 1

52

53

54

55

56

57

58

59

60-62

6364

6566

67

68-70

7 1

72

73

74

75*77

7&-8s86

87

88

89

9°

9 1

92

93

9495-98

99100

101

102

84 FIGUREN EN GROEPEN *

H. Franciscus van Sales.

H. Arnoldus.

Boekel van Zuylen (van Haarzuylen).

Evangelistenfiguren op de kruispijlers onder den midden-

toren van 5l Willibrorduskerk te Amsterdam.

Deur Tabemakelkast (Erpi gegoten in brons.

Groep Haarzuylen (vormt dansi.

Schakers Hal.

Groep hoofdaltaar, Tilburg.

Beeldje schoorsteen Haarzuylen (ridderzaal).

_ Feestzaal schoorsteen (Haarzuylen.)

Druipsteen Gallen* (Haarzuylen 1 de mensch heeft de heer-

schappij over de dieren).

Haat en nijd.

Gierigheid.

Deugd en Ijdelheid.

Vrijheid.

Vrijgevigheid.

Gerechtigheid.

Ridder.

Leeuw van de trap (hoofdingang Haarzuylen |.

Allegorische figuren voor het voetstuk van het Vondelmonu-

ment te Amsterdam 1865.

TUSSCHEN 1895 EN 1907 WERDEN DOOR MAESSENGEMODELLEERD.

Schout bij Nacht in de Hal van Haarzuylen.

Steven van Zuylen in de ,

w „ huisvrouw (Hal van Haarzuylen).

Godschalk van Woerden (Hal van Haarzuylen).

* FIGUREN EN GROEPEN 85

Groepen in de borstwering van de Hal van Haarzuylen,

voorstellende middeleeuwsche spelen, prijsschieten, jacht,

tournooi, blinddoeken.

Christuskop studie.

Groep (Communiebank Oosterhout).

De volgende ornamenten zijn afgedrukt van de oorspron-

kelijke werken, gesneden in eiken hout, naar teekeningen

van Dr Cuijpers.

Ornament Hoofdaltaar Dominicuskerk Amsterdam.

Blinden in de Ridderzaal van het kasteel Haarzuylen.

Kraagsteen (hoek Hoofdtrap Haarzuylen.

Stutbalk Arcade Hal van Haarzuylen.

Deventer Tapijt met symbolische voorstellingen uit de kapel

van het Juvenaat der E. E. P. P. Redemptoristen te Roer-

mond. Symboliek van E. P. Kronenburg, werkteekeningen

uitgevoerd door A. Hermans, te Roermond. 1902—1904.

Amsterdam, Mei 1907. TH.

* *

103-106

107

108

109-1 12

113-116

117

118-119

120

86 ADVERTENTIEN. *

)ri^n\

v

ELECTRO-TECIINISCUEFABRIEK =====

A M S T E R DAMRINGLAAN 4 & 6 - TEL. INTERC. 1391

GEDEELTE EENER KERK TE AMSTERDAM, ELECTRISCHVERLICHT MET CIRCA 200 OSMIUM-LAMPEN

BESTEKKEN "tS&tldoor de Electrische Drukkerij: ’t Kasteel van Aeinstel

Nieuwe Zijds Voorburgwal 69-73 - Telephoon 812

ADVERTENTIEN. 87*

AMSTERDAMSCHE JALOUZIEËNFABRIEKSPUISTRAAT 2.46/250, — — — — — AMSTERDAM.

==J. F. KRONER & ZONEN,

HOFLEVERANCIERS VAN H. M. DE KONINGIN EN H. M. DE KONINGIN-MOEDER.

88 ADVERTENTIE*.

VBATZÖ. ^

y:

\> van rM bouwen /

— tedfvaii Fabriek-

\rERGLAASDE gij schcorsteenen

rv fel van radialeIga steenen

\ ONVER- S:I2:nde^;^ers

.

GLAASD E Ê8g qladgeperste

'iPROFIL |i k,eis

;fnen

1

~~„ ftgg sleénen

\ GEVEL-i>:a met

\STEENEN zandnerP

1 “TTT Ernaar keuze

1^ ™ ook in et

Blauweife'S;^s,rate"® «Si1 ^

£2

IfiW\

%$Sïr?2?

o o •

o O

Zf.

X X.

5- /c yf j

O x.

— WETTIG GEDEPONEERD FABRIEKSMERKo

—

O Cl

Leveren op keur tegen scherp concurreerende prijzen

OD per spoor of schip: 00o o r r * O O

PRIMA WITTE, CRÈME, GELE,LR UT- EN lx >NKERE-LEER-KLEURI( '£

EX ROODE VERBLEXDSTEEXENHeeren Architecten en Aannemers worden tot

een bezoek onzer fabrieken beleefd uitgenoodigd.

ADVERTENTIEN. 89*

NIEUW PROCÉDÉ!!Het MATTE KUNSTDRUKPAPIER,waarop dit werk is gedrukt, werd gele-

verd door de firma <«> *

C. G. A. CORVEYTelephoon 585 — KEIZERSGRACHT 285, AMSTERDAM

RlïUSER&Gbogaertstr: 3ROTTERDAM.

e> > L<3

NIEUWSTEEN BESTE LUCHTÖA5APPARAAT

REGULEERllZONDER VOORWARMEN'ZONDER • TOEZICHT

GEEKI VERHOOG IN Ca -VAMASSURANTIE PREMIE

VOLDOET- AAN ALUE-EI5CHENIS- ABSOLUUT- GEVAARLOOS

EN • HET- VOORDEELIGST IN GEBRUIK, r,

ZOOWELVOORVERUCHTiH6-AL5VD0R' B£DRyF5KR/VG1T

11 r

ii

I1

i1

I1

11

11

|3

1

ËE3E

g I-

=]J

DE ELECTRISCHE DRUKKERIJ = o = o D

,,’T KASTEEL VAN AEMSTEL”N.Z. VOORBURGWAL 69—73, IS INGERICHTVOOR MODERN, ARTISTIEK, SMAAKVOLDRUKWERK, VOOR ALLE BTHOEFTEN

9° ADVERTENTIEN. *

GROENEVELD,

VAN DER POLL& Co.

HEERENGRACHT 467,AMSTERDAM._ OPGERICHT 1887_

TELEFOONNUMMER 2078.

SPECIALITEIT

ELECTRISCH_ LICHT-—INSTALLATIËN— VAN ELKEN OMVANG—ELECTRO-MOTORENINAANSLUITINGOPGEMEENTE-EN PARTICULIERE NETTEN

(21)ooiDPo^ao^azM

ADVERTENTIEN. 9 1*

HEYSTEE, SMIT & Co.

AMSTERDAM

TEGELTABLEAUXGROOTE SORTEERING IN TEGELS VOOR

= Muurbekleeding en =Vloerbedekking in Kerken

92 ADVERTENTIEN.

M. VAN ESSENMETAALHANDELPRINSENGRACHT 474 — AMSTERDAM

\ v tTxT van zink’lood

’tin en Kol>KR

MALtAa1J]N in bladen, buizen en draad

\ AT A HDTC VOOR VIERKANTESl KCIAAL AI )KhvS ZESKANTE EN VER-DERE SOORTEN PROFIEL KOPEREN BUIZENEN STAVEN(48)

GEVLOCHTEN GAAS EN GEPER-FOREERD KOPER, IJZER EN ZINK

[=]„0T I S”ELECTRISCI IE EN

1

==1

HYDRAULISCHE1

==1

L I F T E N(47)

STIELTJES & Co.

KEIZERSGRACI I I' 745 , AMSTERI )AM

* ADVERTENTIEN. 93

UITGAVEN VAN W. VERSLUYS TE AMSTERDAM

MODERNE KUNSTWERKEN== ONDER REDACTIE VAN H. P. BREMMERMaandelijks verschijnt eene aflevering, bevattende 8 Platen in Licht-

druk naar Schilderijen, Teekeningen en Beeldhouwwerken van af het

begin der ioe Eeuw.PRIJS PER JAARGANG ƒ12.—

;LOSSE AFLEVERINGEN ƒ150

DELFTSCH°

AARDEWER

K

ONDER REDACTIE VAN H. P BREMMERMaandelijks verschijnt eene aflevering, bevattende 10 afbeeldingenin Lichtdruk.

PRIJS PER JAARGANG ƒ 15.- ;LOSSE AFLEVERINGEN ƒ1.75= BOSBOOM-ALBUM =

70 Teekeningen en Studies uit de Verzameling II. W. MESDAG— ^

PRIJS ƒ 15.- .

! D iD "Dianon run —

m

n

HOUTEN PARKETVLOERENFIJNE ENGELSCHE EN DUITSCIIE= KOPER- EN IJZERWAREN =W. F. WEI) NT) ESSINGEL(24)

456, AMSTERDAM. '1 EL. 4235

qp goon_ non on

94 ADVERTENT1EN. *

GESMEED - IJ Z E R EN- FONTEINOP HET BINNENHOF:-: DEN HAAG

VERVAARDIGDSCHIEDAMSCHEEN MACH. FABRIEK

OPGERICHT 1836

— DIRECTEUR: -

DOOR —

C U Y PERS

DOOR DEKUNSTSMEDERIJ

V/H G. J.V 1NCENT & Co

— SCHIEDAM

FRITS M. BEUKERS

gpo

ADVERTENTIEN. 95*

TELEPHOON No 2981

E. F. APOLLOODGIETER

EN

<a> ZINKWERKERHUIDENSTRAAT 13

AMSTERDAMAANLEG VAN GAS- EN

- WATERLEIDING —MAGAZIJN VAN BADEN,GEIJSERS, CLOSETS, ELEC-TRISCHE EN LUCHTDRUK-SCHELLEN, SPREEKBUIZEN,WATERLEIDING-ARTIKELEN— GAS-ORNAMENTEN —

TELEPHOON 7515

mZUIEED501VlPERBEDEKKiNG

01

AMSTERDAM5PUI5TWWT 107

iU.FM.DC BUY WENNIGER

'M

TELEPHOON 7515

(13)

KON. NED. FABRIEK VANMUZIEKINSTRUMENTENM. I. H. KESSELS

FILIAAL

N. Z. Voorburgwal 119— Amsterdam"°’

PIANINO’S, VLEUGELS

! EN orgels in alle gg? STIJLEN EN PRIJZEN ?AANBEVELEND

:

JOII. F. BENSDORP.

96 ADVERTENTIEN.

IJLipsgRANDKASTEN FABRIEK

DORDRECHTBrandkasten Kluisdeuren Pantser-

kamers Safe-deposit-inrichtingen

Veiligheids-sloten

ADVERTENTIEN. 97*

AMERICAN HOTELPENSION, CAFÉ, RESTAURANTZALEN voor DINERS enz. CENTRALEVERWARMINGELECTRISCHE VERLICHTING 0 LIFT 0 OMNIBUS

(I5)A. W. VOLMER, DIR.

= A. J. J. VOS =PAPIERFABRIKANTWADDINGSVEENAdres: TURFMARKT. GOUDA

H.H. Architecten! (34)

Verzuimt niet in Uwe bestekkende bepaling te maken, dat debehanger het linnen moet beplak-ken met WADDINGSVEENSCHGRONDPAPIER. Dit oud-Hol-landsch geschept papier, is zeersterk, verbindt zich zoodanig methet linnen dat het behang ge-spannen blijft en het behoedtvoor loslaten en scheuren. Bo-vendien is de verhooging van prijs

zeergering. Mijn naam als water-merk waarborgt U de echtheid.

MONSTERS OP AANVRAAG° GRATIS EN FRANCO. o

LEVERING ENBEWERKING° VAN ALLE o

STEENSOORTEN

J.RINSE JR

AMSTERDAMTELEFOONNUMMER 1917

KANTOOR °

OUDE SCHANS 32

OUDER-AMSTELTELEFOONNUMMER 3310

MACHINALE (35) °

° WERKPLAATSENG R A N I E T, B E H AKIENGEPOLIJST. — NOORSCH ENZWEEDSCH MARMER —KLEBERSTEEN - DOLOMIET.

JOSEPHSTIENONCOLLART(KAPELLERPOORT) — MAASTRICHTERWEG 5—7===== ROERMOND =HARDSTEEN-, ZANDSTEEN- en M AR M E RWE R K E N,GRAFMONUMENTEN, SCHOORSTEENMANTELS, MARMEREN,MOZAÏEK- en CÉRAMIQUE VLOERTEGELS, SPECIALITEIT INVLOERTEGELS voor KERKEN, KOREN en GESTICHTEN.

DAKLEIËN — MUURBEKLEEDING\öoJ

98 ADVERT£NTIEN. *

F. STOLTZENBERG & Co. — ROERMOND.ATELIER VOOR CHRISTELIJKE KUNST

Kerkmeubelen, Beelden, Kerkschilderingen,teO Kerksieraden, Kunstnaaldwerk, Gewaden, Vanen,

Goud- en Zilverwerken, Koperwerken, enz. enz.

Vertegenwoordiger te Amsterdam:

J. WENNEN-VINKESTEIJN - SPUISTRAAT 244

A. C. M. VAN ETTEN, ingenieur

Groeneburgwal 44, AmsterdamU) CENTRALE VERWARMING

SS VENTILATIE SS

WARMWATERVERZORGING I

C. F. ROOS & Co.

ROKIN 7, AMSTERDAM

:: KUNST- ::

VEILINGEN= <w VAN

MODERNE EN OUDE SCHILDERIJENTEEKENINGEN, ANTIQUITEITEN,ANTIEKE MEUBELEN, GOUD, ZILVER,= PARELEN ENZ. ENZ.=

ADVERTENTIEN. 99

TAPIJTMAGAZIJN

Gebr. FORMAUTRECHTSCHESTR. 85

TELEFOONNUMMER 2940

STOFFEERDER IJ

BEHANGER IJ

MOQUETTE-(43) *

* AXMINSTER- *

* EN BOUCLÉ-

TAPIJTENPARQUET- EN MODERNE PATRONEN

INLAID LINOLEUMMATRAS- EN GEAPPLICEERDE

LINNEN SCHUIFGORDIJNEN

MODERNEMEUBILEER-INRICHTING

IOO ADVERTENTIEN. *

n

n

BADINRICHTINGMET OVERDEKT

ZWEMBASSINHEILIGENWEG 19

Geopend van ’s morgens 7 tot ’s av. 6 uur

Prospectussen voor abonnement enz.

gratis aan de Cassa verkrijgbaar

ADVERTENTIEN. IOI*

<1 1t— 1 >

F. A. SCHLÜTERGOUD, ZILVER, DIAMANT-WERKEN EN HORLOGES

VIJZELGRACHT 41^DAPPERSTRAAT 42 TEL

fi7546

KINKERSTRAAT 4

SPECIALITEIT : MONTEEREN,ZETTEN EN VERZETTEN VAN DIA-

MANT EN ANDERE GESTEENTEN

ARTISTIEKE AFWERKING<“»> CONCURREERENDE PRIJZEN

STEEDS GROOTE KEUZE VERLO-VINGS- EN TROUWRINGEN ALSMEDETAFELZILVER VAN ELK GEWICHT

102 ADVERTENTIEN. *

MEUBELFABRIEK

„DE PHOENIX”234 SPUISTRAAT76 DAMRAK *

A M S T E R D A M= FABRIEK -

LOOIERSGRACHT 43

MODERNE, ,

*(4°)

MEUBILEERINGMASSIEF EIKEN, MOQUETTE

BEKLEEDING ƒ 40.

—

PRIJS-COURANT GRATIS

TELEPHOONNUMMER 3978

?£»•« pr$ inmr TEunst

~ ~ ~ ~ I}. ^Drmin - - - -

©Ptoaöpn — Vatipn — Saüiabtjns

COCappn*» — Sajiijfeij — ©aninfnpn

o 11 In li p r s i p r i 11 u p n - - - - -

- - Knppft- pn 2filnpjttapjtfepn

D p n 3} a a g- - - QX illpntsfitaaf

(40

ADVERTENTIEN. 103*

Infmumttn 5079

3^i>gulii>^ait» ^mr»fi'rïïam

X[idjfbttuk-lnridjlin0

speciaal feit ïucnsfc umi Biïtteaux munt Bnimi- en ÖJjwfcfrjigkmibe

(46)

. . . . Xi^róng üan ©wfcinilicfiiieffttt . . . .

DE ELECTRISCHE DRUKKERIJ ~ = = = o o

„T KASTEEL VAN AEMSTEL”N.Z. VOORBURGWAL 69—73, IS INGERICHTVOOR MODERN, ARTISTIEK, SMAAKVOLDRUKWERK, VOOR ALLE BEHOEFTEN

io4 ADVERTENTIEN.

LEVERING VAN GESTOFFEERDESALON-HUIS-EET EN SLAAPKA-MER -ZITMEUBELEN . GESTOF-*FEERDE KANTOOR-KERK-MUZE-UM- SOCIËTEIT EN KOFFIEHUIS-.MEUBELEN. SPRINGVEERREN-PAARDEHAAR en KAPOK-MA-*TRASSEN. OPMAKEN VAN OUDE

^.ZITMEUBELEN. TEEKÈNINGEN .

EN PHOTO 'S OP ZICHT.VERZEN-èr -DING NAAR ALLE PLAATSEN

(:*)

ADVERTENTIEN.* io5

ONTWERF VOOR EEN KERKHOF (1 : 13oa) van

io6 ADVERTENTIEN. *

Van groot practisch nut voorH.H. ARCHITECTEN enBOUWKUNDIGEN is het

LETTERBOEKO VOOR DEN O

TEEKENAAR mAMBACHTSMANO DOOR (17)

K. VAN LEEUWEN

O* ATELIERS *

„ECCLES. - ART.”

* HAARLEM *

TEGENOVER HET BIS-

SCHOPPELIJK MUSEUM

KUNST-METAAL-Leeraar M. O. M 1 en M 2

50 Platen, obl.-form. 37 X 3° cM.in kleurendruk en lichtdruk, in

BEWERKINGONDER LEIDING VAN

stevige Portefeuille en met Index.

PRIJS SLECHTS ƒ 3.75.

Uitgaaf van G. SCHREUDERSte Bennekom (Gelderland).

GUSTAAF V. KALCKEN(16)

O O O O O (Dl

T BINNENHUISINRICHTING TOT MEUBILEER INGEN VERSIERING VAX DE WONING

RAADHUISSTRAAT 48—50AFDEELING WONING-INRICHTING

* ROKIN 120 *

AFD. KLEINE GEBRUIKSVOORWERPEN(30)

======HET TWEEDE TENTOONSTELLINGS-GEBOUWRAADHUISSTRAAT 48-50 IS 30 MEI L.L. GEOPEND

ADVERTENTIEN. IQ?*

W.C. ROÜTH JR.&C°.

SAINITAIREVLOERENZONDER NADENISOLEERING met KURK,tegenTOCHT,WARMTE,

NEW HUDSONRIJWIELENie KL.ENGELSCH FABR.

STALLING VOOR100 RIJWIELEN

R EPARATIE-1 N R I C H T 1 N G

KOUDE en GELUID

SINGEL 322 (44)°°

GOVERTFLINCKSTR.IH)

SAM.v/dMARKWANNINGSTR. 2

TELEFOONNUMMER 6869

(39)

io8 ADVERTENTIEN

.

*

CC Grand CS

Café Restaurant

„Parkzicht”Dir. L. W. SPENGLER

Zalen voor Vergaderingen

Part ij en — Diners, enz.

9 Kegelbanen — 7 Biljards(25)

Telefoon 1481 Stadhouderskade 25

JanHamer&Cs

REDERIKSPLEIN= 6 & 8

AMSTERDAMElectrische-,

Hydraulische-,

Transmissie

EN HAND-(54 )

VEILIGI IEIDSLIFTEN 2000 rkkkrknties

ADVERTENTIES 109*

VAN DEN BERG & Co.Prins Hendrikkade 163-164, AmsterdamGROOTSTE SORTEERING IN

SANITAIRE ARTIKELEN- in de nieuwste toepassingen

„Califont” Warmwatertoestellen met Automaat.

NIEUWSTE TOEPASSING VOORW A R M W ATERVOORZIENING

DOOR HET GEHEELE HUIS

NAAR BADKUIP, WASCH TAFEL ENZ.

„L I G H T N I N G“ G E Y S E R SPorceleinen Badkuipen en :

Amerikaansche geëmailleerde Badkuipen

„Twyfords”-aardewerk en56 „Twyfords”-„Adamant-”

verglaasde vuurklei

ORNAMENTEN VOOR ELECTRISCH LICHT.

HUISTELEFOONS IN DE NIEUWSTE CONSTRUCTIE

VERSCHILLENDE MODELLEN ZIJN IN ONZEMONSTERKAMERS OPGESTELDEN IN WERKING TE ZIEN

van ’s morgens tien uur tot ’s middags vijf uur.

TIO ADVERTENTIEN.

AMSTERDAMSCT IE FABRIEK VANCEMENT

IJZER

SYSTEEMMONIER

Groote Wittenburgerstraat 108,

* A M S T E R D A M *

BRUGGEN, TUNNELS, DUIKERS, PAKHUIZEN(55)

SILO’s, FUNDEERINGPLATEN

WATERDICHTE KELDERSBRANDKLUIZEN, VLOEREN

TRAPPEN, I)AKEN, KA I )EMUREN En STEIGERS

FIRMA ). M. DE VRIESGELDERSCHEKADE 90—92

TEL. 606. — AMSTERDAM.

IIANG- En SLUIT WERKEN°° IN DIVERSE STIJLEN £°

ADVERTENTIEN. III*

FRAAIE COLLECTIE

RIJTUIGENOP GUMMIBANDEN

H. H. EVERHARDSTALLING VOORAUTOMOBIELENVan Baerlestraat

= 60-62=(14)

BIJ HET STEDELIJK MUSEUM

Gabriel Metsustraat= 2 -4-6=TELEPHOON No 1197

TELEPHOON 2807

iBQEISDRütSCLKncS<qüTOTYPie

Orvhw^rper^ «r\ t'^'?k^purvg^r\word^rs op boh

,GEBOUW „rELIA H E RITI5" fSE IZ EP6GRACMT S2^ i

IaIaIXIaI.(5)TELEPHOON 2807

C. ALBERTS & ZOONAANNEMERSOPGERICHT 1863

BERGPLAATS EN TIMMERFABRIEK:

R I N G D IJ K No 49KANTOOR : RINGKADE 13

TEL. 4252 4252 TEL.

112 ADVERTENTIEN. *

Firma F. ZEILINGA.OPGERICHT 1839. — TELEPHOONNUMMER 1709.

Zeilmakerij, Dekkleedenfabriek, Waterdicht Zeildoek.

DEKKLEEDEN, TENTEN EN VLAGGEN TE HUUR.— BILLIJKE CONDITIËN.

AMSTERDAM. — BINNENKANT 37.

[Tl0 0

E

Hl

IM0

0 0U

ilifiÜK.Fotografie-,

ToestellenC M BCNOODICDHCDCN

ifciIVENS^C g

NIJMEGEN -AMSTERDAMGRONINGEN-DENHAAG

n0 0E

0 0

H0 0üJ

0 0

IJZEREN=FEESSClIENREKKENTOT BERGING VANWIJNEN MÉT en ZONDERAFSLUITING *

FLAMENT & C°.AMSTERDAM — o I IALVEMAANSTEEGSPECIALITEITEN voor KOFFIEHUIS-INSTALLATIËN

PRIJSCOURANT MET AFMPTPINGEN WORDT OP AANVRAAGo TOEGEZONDEN «

ADVERTENTIEN. XI 3*

Origineele OttO(5ij

Zuiggas, Stadsgas,

Petroleum- en Penzine-Motorcn.DRUKKRACHT voorELECTR. INSTALL.POMPEN en LIFTEN.

Filiale AMSTERDAM: 16 Reguliersbreestraat.

GASMOTOREN FABR. DEUTZ. - Telefoon 770.

J. M. BAAY — MAKELAARw TELEPHOON 4391 ^

ASSURANTIËN — HYPOTHEKEN* ADMINISTRATIE, ENZ. *

SINGEL bij de VIJZELSTRAAT 554

ELECTRO- TECHNISCH BUREAU

BUENINCK&BLOEMAMSTEL 16 — TELEPHOON 569»

— AANLEG VAN —ELECTRISCH LICHT- en

KRACHT-INSTALLAH ES(53) VOOR £<

FABRIEKEN, KERKEN, GEBOUWEN, WINKELSADVIEZEN EN KOSTENBEGROOTINGEN WORDEN* GRATIS VERSTREKT *

ADVERTENTIEN.II 4 *

VERHUUR-INRICHTING

VAN

LUXE-AUTO-MOBIELENW. AMELOWDA COSTAKADE 134

TEL. 7768 o(9)

AMSTERDAM

SPECIALITEIT IN

EIGENGEMAAKTE

Strijk-Instrumenten

en Strijkstokken

GROOTE SORTEERING

ECHT ITALIAANSCHE= VIOLEN=K. VAN DER MEER &VAN ROOSMALENV. BAERLESTRAAT 94

GEVESTIGD ROELOF HARTSTRAAT 164.

SIGARENMAGAZIJN= C. v. d. BERG. =UITSLUITEND VOORRADIG EERSTE KLASSE MERKEN ALS

SABROSA - EL LEO - EL COMERCIO,

GOLDEN STAR BOCK KLEINE

BANKJES, ENZ. o cd cd cd cd o( 12 »

FRANSCHE, RUSSISCHE, TURKSCHE CTGARETTEN EN TABAK.

TÏTI TT LWANT VOOR cliênteele1 IVLlVl vOvJlN / / /2, STEEDS DISPONIBEL.

ADVERTENTIEN. H5*

WIJ CONCURREEREN ALLEEN* MET DE QUALITEIT *

L. S. *HIERMEDE HEBBEN WI| DE EER U MEDE TEDEELEN, DAT ONZE PRIJZEN ZIJN ALS VOLGT:VOLLE MELK ƒ o.io p. LITER

„ „ (IN REFORMFL.) „ o.io „ „

ft n ft ff ffO.OÓ „ j 2 „

GEPASTEURISEERDE VOLLE MELK ƒ 0.11 PER LITERFLESCH8 /

ff ff ff V 0*^9ff /IO ff

(38) (ZOOGENAAMDE HEELE FLESCH)

„ „ „ ƒ 0.06 p.1

j

,

2 L.FLESCHKARNEMELK ƒ o 05 p. LITERBOTER (ONDER RI JKSCONTROLE) MARKTPRIJSROOM ƒ 0.80 — SLAGROOM ƒ 1.20 PER LITER

IS DE EERSTE MELKINRICHTING HIER TERSTEDE WAAR KEFIR-MELK GELEVERD WORDTDE MELK STAAT ONDER CONTROLE VAN DR. VANHAMEL ROOS EN DARMENS, HET VEE ONDER TOEZICHTVAX DEN RIJKS- EN DISTRICTS-VEEARTS HS. VAN DERLINDEN EN DE BOTER ONDER RIJKSCONTROLEONS VOORTDUREND AANBEVELEND, HOOGACHTEND

NAAML. VENN. MELKINRICHTING

„DE NI)VERHEID”A. J. v. D. VELDT, DIRECTEUR

REGULIERSDWARSSTRAAT 52-54

TE LEPHOON NUMMER 4790

n6 ADVERTENTIEN. *

OUDE ARCHIEVENKANTOORBOEKENENZ. - =WILT GIJ ZEKERHEID HEBBEN,DAT UWE OUDE KANTOOR-BOEKEN, BRIEVEN, ACTEN,ENZ. GOED EN ZEKER WORDENVERNIETIGD EN DAT U BOVEN-

DIEN DEN HOOGST EN PRIJSDAARVOOR ONTVANGT? VER-

KOOPT DEZELVE DAN BIJ=HARTOG LIERENSRAAMGRACHT 24—26BIJ DE ZWANENBURGWAL

AMSTERDAMTELEPHOON INTER-

COMMUNAAL No 3329

GROOTE EN KLEINE HOEVEEL-HEDEN WORDEN KOSTELOOSVAN HUIS GEHAALD EN =====

MACHINAAL. VERNIETIGD.

(37)

TENTOONSTELLING &f£ïy-%2'•té WERKEN VAN R … · 2016. 2. 24. · * IÖ5 1 5...

Documents

Transcript of TENTOONSTELLING &f£ïy-%2'•té WERKEN VAN R … · 2016. 2. 24. · * IÖ5 1 5...

TENTOONSTELLING &f£*ïy-%2*'•té WERKEN VAN R … · 2016. 2. 24. · * IÖ5 1 5...

Documents

Transcript of TENTOONSTELLING &f£*ïy-%2*'•té WERKEN VAN R … · 2016. 2. 24. · * IÖ5 1 5...

TENTOONSTELLING &f£ïy-%2'•té WERKEN VAN R … · 2016. 2. 24. · * IÖ5 1 5...

Transcript of TENTOONSTELLING &f£ïy-%2'•té WERKEN VAN R … · 2016. 2. 24. · * IÖ5 1 5...