T.C. GAZ İ ÜN VERS TES SOSYAL B LMLER ENST TÜSÜ ÇA ĞDA Ş TÜRK … · 2014. 8. 7. ·...

T.C.

GAZİ ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ ANABİLİM DALI

GÜNÜMÜZ TÜRKMEN TÜRKÇESİNİN KELİME HAZİNESİ İLE

ESKİ TÜRKÇENİN KELİME HAZİNESİNİN KARŞILAŞTIRILMASI

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Hazırlayan

Sümeyra HARMANDA

Tez Danışmanı

Prof. Dr. M. Fatih KİRİŞÇİOĞLU

Ankara-2008

ONAY

Sümeyra HARMANDA tarafından hazırlanan “Günümüz Türkmen

Türkçesinin Kelime Hazinesi İle Eski Türkçenin Kelime Hazinesinin

Karşılaştırılması” başlıklı bu çalışma 31.03.2008 tarihinde yapılan savunma

sınavı sonucunda oy birliği ile başarılı bulunarak jürimiz tarafından Çağdaş

Türk Lehçeleri Anabilim dalında Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir.

Prof. Dr. Şuayip KARAKAŞ (Başkan)

Prof. Dr. M. Fatih KİRİŞÇİOĞLU

Prof. Dr. Çetin PEKACAR

ÖN SÖZ

Sovyetler Birliği’nin 1990 yılında dağılmasından ve bağımsız Türk

Cumhuriyetlerinin kurulmasından sonra Türk Dünyası ile siyasi, ekonomik,

sosyal ve kültürel alandaki ilişkiler gittikçe artmıştır. Bununla beraber son

yıllarda da Türk lehçe ve edebiyatlarına yönelik çalışmalarda büyük bir artış

görülmektedir. Bu çalışmalarda Türk lehçeleri ve Türk lehçeleriyle yazılan

edebi eserler üzerinde incelemeler yapılmıştır.

Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra bağımsızlığını kazanan Türk

Cumhuriyetlerinden birisi de Türkmenistandır. 22 Ağustos 1990 tarihinde

egemenliklerini, 27 Ekim 1991 tarihinde yapılan halk oylaması sonucunda

bağımsızlıklarını ilan eden Türkmen Türklerinin dili olan Türkmen Türkçesi

incelenmesi gereken Türk lehçeleri arasına girmiştir.

Bu çalışmanın konusu; Güney-Batı ya da Oğuz grubu lehçelerinden

biri olan ve tek başına bu grubun doğu kolunu temsil eden Türkmen

Türkçesindeki Türkçe kökenli kelimelerin; Köktürk, Uygur ve Karahanlı

Türkçesini içine alan Eski Türkçenin kelime hazinesi ile ses ve anlam

bakımından karşılaştırılarak incelenmesidir.

Bu çalışmanın amacı; Köktürk, Uygur ve Karahanlı Türkçesini içine

alan Eski Türkçeden Türkmen Türkçesine geçen kelimeleri ses ve anlam

bakımından karşılaştırmak; benzerlikleri ve farklılıkları ortaya koymak;

Köktürk, Uygur ve Karahanlı Türkçesinden Türkmen Türkçesine kaç

kelimenin hangi şekil ve anlamda geçtiğini tespit etmektir.

Bu inceleme için önce bu lehçenin kelime hazinesindeki Türkçe

kökenli kelimeler tespit edilmiş ve bu kelimeler Köktürk, Uygur ve Karahanlı

dönemlerinin belirlenen eserlerinde taranarak bu kelimelerin Köktürk, Uygur

ve Karahanlı Türkçesindeki şekilleri bulunmuştur. Köktürk, Uygur ve

Karahanlı Türkçesinden Türkmen Türkçesine geçtiği tespit edilen bu

kelimeler ses ve anlam bakımından karşılaştırılarak incelenmiş, farklılıklar ile

benzerlikler ortaya konulmuştur.

Türkçe kökenli kelimeleri tespit etmek için M. Ya. HAMZAYEV’in

yönetiminde hazırlanan ve Türkmenceden Türkmenceye açıklamalı en geniş

ii

sözlük olan “Türkmen Dilinin Sözlügi” isimli çalışma esas alınmıştır. Bu

sözlükte toplam 9073 Türkçe kökenli kelime tespit edilmiştir. Tespit edilen

kelimelerin hepsinde Türkmen Türkçesine özgü ünlü uzunlukları

gösterilmemiştir. Ünlü uzunlukları sadece yazılışları aynı olan kelimelerde

gösterilmiştir. Bu sözlükte yer alan ikilemeler ve yansıma seslerden türemiş

kelimeler çalışmaya dâhil edilmemiştir. Ayrıca -lı, -li; -çı, -çi; -sız, -siz gibi

isimden isim yapım ekleri ile -l, -n, -ş ve -t gibi işteşlik bildiren çatı ekleriyle

türetilen kelimeler kök kelimeden farklı bir anlam taşımadığı takdirde yine

çalışmaya dâhil edilmemiştir.

Tespit edilen Türkçe Kökenli kelimeleri taramak için Köktürk dönemi

eserlerinden Hüseyin Namık ORKUN’un “Eski Türk Yazıtları”, Talat TEKİN’in

“Orhun Yazıtları”, Muharrem ERGİN’in “Orhun Abideleri”, Uygur dönemi

eserlerinden Şinasi TEKİN’in “Maytrısimit”i, James Russell HAMİLTON’un

(Çev. Vedat Köken) “İyi ve Kötü Prens Öyküsü”, F.Sema Barutçu

ÖZÖNDER’in “Abidarim kıınlıg koşavarti şastirtakı çınkirtü yörüglerning

kingürüsi’nden Üç İtigsizler”i, Talat TEKİN’in “Irk Bitig”i, Ahmet

CAFEROĞLU’nun Uygur dönemi eserlerinin kelime hazinesinden oluşmuş

olan “Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü”, Karahanlı dönemi eserlerinden Besim

ATALAY’ın “Divanü Lûgat-it Türk”ü, Reşit Rahmet’i ARAT’ın “Kutadgu Bilig”i,

Reşit Rahmeti ARAT’ın “Atebetü’l-Hakayık”ı esas alınmıştır. Ayrıca tarama

sonucunda tespit edilmiş olan kelimelerin eserlerde geçtiği satır ve sayfa

numaraları da belirtilmiştir.

Çalışmada, Köktürk dönemi eserlerinden Hüseyin Namık ORKUN’un

“Eski Türk Yazıtları” isimli çalışmasındaki “ä”ler metinde “e” olarak geçtiği için

“e” olarak alınmıştır. Ahmet CAFEROĞLU’nun Uygur dönemi eserlerinin

kelime hazinesinden oluşmuş olan “Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü” isimli

çalışmasında yer alan “ä”ler, sözlükte bütün e’ler için aynı harf

kullanıldığından “e” olarak alınmıştır. Besim ATALAY’ın “Divanü Lûgat-it

Türk” isimli çalışmasında yer alan “dh”ler ise “dy” olarak gösterilmiştir.

Türkmen Türkçesinde kalın ve ince “g”ler Г ile, kalın ve ince “k”ler “k”

ile, kalın ve ince “h”ler “h” ile gösterilmektedir. Kalın ünlülerin yanındaki “g”,

“k” ve “h”ler kalın, ince ünlülerin yanındaki “g”, “k” ve “h’ler incedir. Ayrıca ğ

iii

sesi de “Г” ile gösterilmektedir. Bu çalışmada da kalın ve ince “g”ler “g” ile,

kalın ve ince “k”ler “k” ile, kalın ve ince “h”ler “h” ile gösterilmiştir. Ayrıca “ğ”

de “g” ile gösterilmiştir. Damak “n”si için “ñ”, açık e için ise “ä” kullanılmıştır.

Çalışma “Giriş”, “Köktürk Türkçesinden Türkmen Türkçesine Geçen

Kelimelerin Ses ve Anlam Bakımından Karşılaştırılması”, “Uygur

Türkçesinden Türkmen Türkçesine Geçen Kelimelerin Ses ve Anlam

Bakımından Karşılaştırılması”, “Karahanlı Türkçesinden Türkmen Türkçesine

Geçen Kelimelerin Ses ve Anlam Bakımından Karşılaştırılması” ve “Sonuç”

bölümlerinden meydana gelmektedir.

Giriş bölümü “Köktürkler”, “Uygurlar”, “Karahanlılar” ve “Türkmenler”

olmak üzere dört ana bölümden oluşmaktadır. Bu bölümde ilk olarak; Türk

dilinin ilk yazılı belgelerini meydana getiren Köktürkler, Köktürk tarihi,

Köktürklerden kalan eserler ile ilgili genel bilgiler verilmiş ve Köktürk

Türkçesinin başlıca ses özellikleri üzerinde durulmuştur. İkinci olarak

Uygurlar, Uygur tarihi ve Uygurlardan kalan eserler ile ilgili genel bilgiler

verilmiş ve Uygur Türkçesinin başlıca ses özellikleri üzerinde durulmuştur.

Üçüncü olarak Karahanlılar, Karahanlı tarihi ve Karahanlılardan kalan eserler

ile ilgili genel bilgiler verilmiş ve Karahanlı Türkçesinin başlıca ses özellikleri

üzerinde durulmuştur. Son olarak da Türkmen adının ortaya çıkması ve

anlamı, Türkmen Tarihi, Türkmenler ve Türkmenistan Cumhuriyeti hakkında

genel bilgiler verilmiş ve Türkmen Türkçesi ile Türkmen Türkçesinin başlıca

ses özellikleri üzerinde durulmuştur.

Birinci bölüm olan “Köktürk Türkçesinden Türkmen Türkçesine Geçen

Kelimelerin Ses ve Anlam Bakımından Karşılaştırılması” bölümünde, Köktürk

Türkçesinden Türkmen Türkçesine geçen kelimeler ses ve anlam

bakımından karşılaştırılarak incelenmiş ve “ses değişmesine uğramamış ve

anlam bakımından da farklılaşmamış olan kelimeler, ses değişmesine

uğramamış ancak anlam bakımından farklılaşmış olan kelimeler, ses

değişmesine uğramış ancak anlam bakımından farklılaşmamış olan

kelimeler” olmak üzere üç gruba ayrılmış, her grup ayrı bir tablo halinde

verilmiştir. Tablo verilmeden önce her gruptaki kelime sayısı da belirtilmiştir.

Tablolarda Türkmence kelimeler Köktürk Türkçesindeki şekil ve anlamlarıyla

iv

birlikte verilmiş olup, Türkmen Türkçesindeki şekline göre alfabetik olarak

sıralanmıştır. Ayrıca Köktürkçe kelimelerin eserlerde geçtiği satır ve sayfa

numaraları da verilmiştir. Bu gruplamanın sonunda, ses değişmesine

uğramış ancak anlam bakımından farklılaşmamış olan kelimelerdeki ünlü

değişmeleri ve ünlü olayları ile ünsüz değişmeleri ve ünsüz olayları

verilmiştir. Bu inceleme sırasında sadece kelime kökleri esas alınmıştır.

İkinci bölüm olan “Uygur Türkçesinden Türkmen Türkçesine Geçen

Kelimelerin Ses ve Anlam Bakımından Karşılaştırılması” bölümünde ve

üçüncü bölüm olan “Karahanlı Türkçesinden Türkmen Türkçesine Geçen

Kelimelerin Ses ve Anlam Bakımından Karşılaştırılması” bölümünde de

yukarıda anlatılan yöntem uygulanmıştır.

Sonuç bölümünde ise; üç dönem ayrı ayrı değerlendirilmiştir. Bu

bölümde Köktürk Türkçesinden, Uygur Türkçesinden ve Karahanlı

Türkçesinden Türkmen Türkçesine geçmiş olan bütün kelimelerin sayısı

verilmiş ve her dönem için “ses değişmesine uğramamış ve anlam

bakımından da farklılaşmamış olan kelimelerin, ses değişmesine uğramamış

ancak anlam bakımından farklılaşmış olan kelimelerin, ses değişmesine

uğramış ancak anlam bakımından farklılaşmamış olan kelimelerin” sayıları da

belirtilmiş, ses değişmesine uğramış ancak anlam bakımından farklılaşmamış

olan kelimelerdeki ünlü değişmeleri ve ünlü olayları ile ünsüz değişmeleri ve

ünsüz olayları ile ilgili kelime sayıları verilmiş, buna göre değerlendirme

yapılmıştır. Ayrıca “her üç dönemde de ses değişmesine uğramamış ve

anlam bakımından da farklılaşmamış olan kelimeler, her üç dönemde de ses

değişmesine uğramamış ancak bakımından farklılaşmış olan kelimeler, her

üç dönemde de ses değişmesine uğramış ancak anlam bakımından

farklılaşmamış olan kelimeler” tablo şeklinde bir arada verilmiştir. Bu tabloda

Türkmence kelimeler Köktürk, Uygur, Karahanlı Türkçesindeki şekil ve

anlamlarıyla birlikte verilmiş olup, Türkmen Türkçesindeki şekline göre

alfabetik olarak sıralanmıştır. Ayrıca Köktürkçe, Uygurca ve Karahanlıca

kelimelerin eserlerde geçtiği satır ve sayfa numaraları da verilmiştir.

Çalışmanın sonunda yer alan Ekler bölümünde; Köktürk, Uygur ve

Karahanlı Türkçesinden Türkmen Türkçesine geçen bütün kelimeler Eski

v

Türkçedeki tüm şekillerinin bir arada görülmesi açısından tablo halinde bir

arada verilmiştir. Bu tabloda Türkmence kelimeler Köktürkçe, Uygurca,

Karahanlıcadaki şekil ve anlamlarıyla birlikte verilmiş olup, Türkmen

Türkçesindeki şekline göre alfabetik olarak sıralanmıştır. Ayrıca Köktürkçe,

Uygurca ve Karahanlıca kelimelerin eserlerde geçtiği satır ve sayfa

numaraları da verilmiştir. Bu üç dönemin hiçbirisinde görülmeyen kelimeler

de yine bu tabloda yer almaktadır.

Tez konumun seçiminde ve tezimi hazırlarken karşılaştığım

güçlüklerde benden hiçbir yardımını esirmeyen, Türkoloji alanıyla ilgili her

konuda derin ilmî bilgisi ile bana daima yol gösteren ve içtenlikle destek olan

değerli hocam Prof. Dr. M. Fatih KİRİŞÇİOĞLU beyefendiye çok teşekkür

ederim.

Tezimi hazırlarken bana her konuda yardımcı olan Gazi Üniversitesi

Fen-Edebiyat Fakültesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümündeki

değerli hocalarıma teşekkürü bir borç bilirim.

Tez çalışmalarım sırasında benden hiçbir konuda maddi ve manevî

desteğini esirgemeyen sevgili aileme çok teşekkür ederim.

vi

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ…………………………………………………………………………….....i

İÇİNDEKİLER………………………………………………………………...…....vi

KISALTMALAR…………………………………..…………………...……….....xii

GİRİŞ……………………………………………………………………...…………1

I. KÖKTÜRKLER……..…….………..…………………..……...…………1

A. Köktürk Tarihi…………………………………………………..1

B. Köktürklerden Kalan Eserler…………………………………2

C. Köktürk Türkçesinin Başlıca Ses Özellikleri…………….10

II. UYGURLAR…………………………………………………...………..11

A. Uygur Tarihi……………………………………………………11

B. Uygurlardan Kalan Eserler………………………………….15

C. Uygur Türkçesinin Başlıca Ses Özellikleri……………….19

III. KARAHANLILAR….………………………….…………..…………..20

A. Karahanlı Tarihi……………………………………………….20

B. Karahanlılardan Kalan Eserler……………………………..21

C. Karahanlı Türkçesinin Başlıca Ses Özellikleri…………..27

IV. TÜRKMENLER……………………………………………………......28

A. Türkmen Adının Ortaya Çıkması ve Anlamı……………..28

B. Türkmen Tarihi…….……………………………………….....29

C. Türkmenistan Cumhuriyeti ve Türkmenler…………...….33

Ç. Türkmen Türkçesi…………………………………………….34

D. Türkmen Türkçesinin Başlıca Ses Özellikleri……………37

BİRİNCİ BÖLÜM

KÖKTÜRK TÜRKÇESİNDEN TÜRKMEN TÜRKÇESİNE GEÇEN

KELİMELERİN SES VE ANLAM BAKIMINDAN KARŞILAŞTIRILMASI….39

I. Ses Değişmesine Uğramamış ve Anlam Bakımından da

Farklılaşmamış Olan Kelimeler……………………......................................40

II. Ses Değişmesine Uğramamış Ancak Anlam Bakımından

Farklılaşmış Olan Kelimeler……………………………………………………58

vii

III. Ses Değişmesine Uğramış Ancak Anlam Bakımından

Farklılaşmamış Olan Kelimeler………………………………………………..62

IV. Ses Değişmesine Uğramış Ancak Anlam Bakımından

Farklılaşmamış Olan Kelimelerdeki Ses Olayları………………….............84

A. Ünlüler…………………………………..……………………...84

1. Ünlü Değişmeleri……………………….…………......84

a. Kalın Ünlülerin İncelmesi…………………….84

b. İnce Ünlülerin Kalınlaşması…………….…...85

c. Düz Ünlülerin Yuvarlaklaşması……………..86

ç. Yuvarlak Ünlülerin Düzleşmesi……………..88

d. Geniş Ünlülerin Daralması…………………..89

e. Dar Ünlülerin Genişlemesi………….……….90

f. Diğer Ünlü Değişmeleri…………………….…93

2. Ünlü Olayları……………………………………………93

a. Ünlü Türemesi………………………………….93

b. Ünlü Düşmesi………………………………….93

c. Diftonglaşma.………………………….……….94

B. Ünsüzler………………………………………………………..95

1. Ünsüz Değişmeleri……………………………………95

a. Sedalılaşma…………………………………….95

b. Sedasızlaşma…………………………………..97

c. Süreklileşme……………………………………97

(1) Sızıcılaşma…………………………….97

(2) Akıcılaşma……………………...……..98

ç. Süreksizleşme………………………………….99

d. Sürekli Ünsüzler Arasındaki Değişmeler..100

e. Ünsüz Benzeşmesi…………………………..100

(1) Gerileyici Ünsüz Benzeşmesi…….100

2. Ünsüz Olayları………………………………………..101

a. Ünsüz Türemesi……………………………...101

b. Ünsüz Düşmesi………………………………101

c. Ünsüz İkizleşmesi……………………………102

viii

ç. Yer Değiştirme (Göçüşme)…………………102

İKİNCİ BÖLÜM

UYGUR TÜRKÇESİNDEN TÜRKMEN TÜRKÇESİNE GEÇEN

KELİMELERİN SES VE ANLAM BAKIMINDAN KARŞILAŞTIRILMASI...104


Farklılaşmamış Olan Kelimeler…………………...…………………………104


Farklılaşmış Olan Kelimeler………………………………………………….152


Farklılaşmamış Olan Kelimeler………………………………………………166


Farklılaşmamış Olan Kelimelerdeki Ses Olayları…………………………230

A. Ünlüler………………………………………………………...230

1. Ünlü Değişmeleri……………………………............230

a. Kalın Ünlülerin İncelmesi…………………..230

b. İnce Ünlülerin Kalınlaşması………………..232

c. Düz Ünlülerin Yuvarlaklaşması……………233

ç. Yuvarlak Ünlülerin Düzleşmesi……………235

d. Geniş Ünlülerin Daralması…………………238

e. Dar Ünlülerin Genişlemesi…………………239

f. Diğer Ünlü Değişmeleri……………………...243

2. Ünlü Olayları………………………………………….244

a. Ünlü Türemesi………………………………..244

b. Ünlü Düşmesi………………………………...244

c. Diftonglaşma………………………………….245

B. Ünsüzler………………………………………………………246

1. Ünsüz Değişmeleri…………………………………..246

a. Sedalılaşma…………………………………...246

b. Sedasızlaşma…………………………………250

c. Süreklileşme……………………….…………252

(1) Sızıcılaşma………………….………..252

(2) Akıcılaşma……………………………253

ix

ç. Süreksizleşme………………………………..254


e. Ünsüz Benzeşmesi………………………..…256

(1) İlerleyici Ünsüz Benzeşmesi……...256


2. Ünsüz Olayları………………………………………..256

a. Ünsüz Türemesi…………………………..….256


c. Ünsüz İkizleşmesi……………………………258

ç. Yer Değiştirme (Göçüşme)…………………259

d. Hece Düşmesi………………………………..259

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

KARAHANLI TÜRKÇESİNDEN TÜRKMEN TÜRKÇESİNE GEÇEN

KELİMELERİN SES VE ANLAM BAKIMINDAN

KARŞILAŞTIRILMASI………………………………………………………….260


Farklılaşmamış Olan Kelimeler……………………………………..……….260


Farklılaşmış Olan Kelimeler………………………………………………….325


Farklılaşmamış Olan Kelimeler………………………………………………342


Farklılaşmamış Olan Kelimelerdeki Ses Olayları…………………………421

A. Ünlüler………………………………………………………...421

1. Ünlü Değişmeleri………………………………...…..421

a. Kalın Ünlülerin İncelmesi…………………..421

b. İnce Ünlülerin Kalınlaşması………………..424

c. Düz Ünlülerin Yuvarlaklaşması……………425

ç. Yuvarlak Ünlülerin Düzleşmesi……………427

d. Geniş Ünlülerin Daralması…………………430

e. Dar Ünlülerin Genişlemesi…………………432

f. Diğer Ünlü Değişmeleri……………………...435

x

2. Ünlü Olayları………………………………………….436

a. Ünlü Türemesi………………………………..436

b. Ünlü Düşmesi………………………………...437

c. Diftonglaşma………………………………….437

B. Ünsüzler………………………………………………………438

1. Ünsüz Değişmeleri……………….………………….438

a. Sedalılaşma…………………………………...438

b. Sedasızlaşma…………………………………444

c. Süreklileşme………………………………….445

(1) Sızıcılaşma…………………………...445

(2) Akıcılaşma……………………………446

ç. Süreksizleşme………………………………..448


e. Ünsüz Benzeşmesi…………………………..450

(1) İlerleyici Ünsüz Benzeşmesi……...450


2. Ünsüz Olayları………………………………………..451

a. Ünsüz Türemesi……………………………...451


c. Ünsüz İkizleşmesi …………………………...453

ç. İkiz Ünsüzlerin Tekleşmesi ………………..454

d. Yer Değiştirme (Göçüşme)…………………454

e. Hece Düşmesi……………..………………….455

SONUÇ…………………………………………………………………………...456

1. HER ÜÇ DÖNEMDE DE SES DEĞİŞMESİNE UĞRAMAMIŞ VE

ANLAM BAKIMINDAN DA FARKLILAŞMAMIŞ OLAN KELİMELER.…..464

2. HER ÜÇ DÖNEMDE DE SES DEĞİŞMESİNE UĞRAMAMIŞ

ANCAK ANLAM BAKIMINDAN FARKLILAŞMIŞ OLAN KELİMELER.....505

3. HER ÜÇ DÖNEMDE DE SES DEĞİŞMESİNE UĞRAMIŞ ANCAK

ANLAM BAKIMINDAN FARKLILAŞMAMIŞ OLAN KELİMELER.............509

KAYNAKÇA………………………………………………………...……………556

EKLER……………………………………………………………………………561

xi

GÜNÜMÜZ TÜRKMEN TÜRKÇESİNİN KELİME HAZİNESİ İLE ESKİ

TÜRKÇENİN KELİME HAZİNESİNİN KARŞILAŞTIRMALI TABLOSU….561

ÖZET…………………………………………………………………………….1123

ABSTRACT…………………………………………………………………….1125

xii

KISALTMALAR

AH : Atebetü’l-Hakayık

BK : Bilge Kağan Abidesi

Çev. : Çeviren

DLT : Divânü Lügati’t Türk

ET : Eski Türkçe

ETY : Eski Türk Yazıtları

EUTS : Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü

IB : Irk Bitig

İVKPÖ: İyi ve Kötü Prens Öyküsü

KB : Kutadgu Bilig

KT : Kültigin Abidesi

M : Maytrısimit

M. : Mecazi Anlam

OA : Orhun Abideleri

OY : Orhun Yazıtları

T : Tonyukuk Abidesi

Üİ : Üç İtigsizler

GİRİŞ

Türk dilinin ilk yazılı metinleri 8. yüzyılda Orhun Abideleriyle

başlamaktadır. 8. yüzyıldan 13. yüzyıla kadar tek bir yazı dili olarak gelen ve

Köktürk, Uygur, Karahanlıları içine alan bu döneme Eski Türkçe adı

verilmektedir.

Bu dönemde bütün Türkler aynı yazı dilini kullanmışlardır. Köktürk,

Uygur ve Karahanlı dönemi eserleri arasında gramer yapısı bakımından çok

küçük bir iki fark dışında hiçbir değişiklik yoktur. Uygur ve Karahanlı eserleri

arasında sadece kelime hazinesi bakımından önemli bir fark vardır. Uygur

eserlerinde Sanskritçeden geçmiş veya Türkçeden meydana getirilmiş olan

Budizm ve Manihaizmle ilgili kelimeler; Karahanlı eserlerinde ise Arapça ve

Farsçadan girmiş veya Türkçeden meydana getirilmiş Müslümanlıkla ilgili

kelimeler vardır. Bunların dışındaki temel kelime kadrosu ortaktır (Ercilasun

1997:30-31).

I. KÖKTÜRKLER

A. Köktürk Tarihi

Çinlilerin Tu-kiu adını verdikleri Köktürkler, tarihte ilk defa 6. yüzyılda

Kin-Şan (Altay dağlarında) civarında görünmüşlerdir. İlk zamanlarda Avarlara

(Juan-Juanlara) bağlı yaşamışlar ve madencilik yaparak bu kavim için demir

silahlar üretmişlerdir (Bozkurt 2002:65).

Aşina soyuna mensup olan Tumen Han, Juan-Juanlara (Avarlara)

isyan edip onlarla yaptığı savaşı kazanmış ve 552 yılında Ötüken’de Köktürk

devletini kurmuştur. Köktürk yazıtlarında Bumın olarak geçen kurucu kağanın

adı Çin kaynaklarında Tumen olarak geçmektedir (Ercilasun 2004:80). Bu

devlet kısa bir süre sonra Doğu ve Batı olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Doğu

Köktürkleri 630’da; Batı Köktürkleri ise 659 yılında Çin’in egemenliği altına

girmiştir (Tekin 2003:9).

Doğu Köktürkleri, 670 yılında Kutluğ isimli bir liderin öncülüğünde

Çinlilere isyan etmiş ve zorlu bir mücadeleden sonra 682 yılında tekrar

2

bağımsızlığına kavuşmuştur. Ancak Uygurlar, 740’lı yılların başında, Kül

Bilge Han öncülüğünde Köktürklere isyan etmiş ve son Türk Prensi Ozmış

Tigin’i öldürerek Moğolistan’daki İkinci Doğu Türk Devletine son vermiştir

(744) (Tekin 2003:9).

B. Köktürklerden Kalan Eserler

Köktürkler, Türkçenin bilinen en eski yazılı metinlerini meydana

getirmişlerdir. Köktürklerin birinci döneminden elimize herhangi bir Türkçe

metin ulaşmamıştır. Bu dönemden kalan tek yazıt Moğolistan’ın Arhangay

(Kuzey Hangay) bölgesinde 581 yılında Tapar Kağan zamanında dikilmiş

olan Bugut yazıtıdır. Bu yazıtta Köktürk devletinin 572-580. yılları

aydınlatılmıştır. Bu yazıtın üç yüzü Soğdca, bir yüzü de Sanskritçedir. Bu

yazıt bazı özellikleriyle Orhun abidelerini andırmaktadır (Bozkurt 2002:65).

Köktürklerden kalan Runik harfli en eski Türkçe yazıtlar ve bengü

taşları Köktürklerin ikinci dönemine aittir. Bu dönemden kalmış olan bengü

taş ve yazıtlar; Çoyr, Hoytu Tamir, Ongin (Işbara Tamgan Tarkan), İhe-

Huşotu (Köl İç Çor), İhe-Aşete (Altun Tamgan Tarkan), Bayın Çokto

(Tonyukuk), Birinci Orhun (Köl Tigin), İkinci Orhun (Bilge Kağan), İhe-Nûr,

Hangiday, Nalahya ve Talas’dır (Ercilasun 2004:130).

Tarihte bilinen ve bugüne kadar ulaşan en eski Türk yazıtı Çoyr

yazıtıdır. Bu yazıt bir Köktürk erinin İlteriş’e katıldığını anlatmaktadır. 687-692

yılları arasında dikilmiştir. 6 satırdan oluşmaktadır (Ercilasun 2004:130).

Hoytu Tamir bölgesinde bulunmuş olan metinler, 717-720 tarihleri

arasında yazılmış olup diğerlerinden farklı olarak, taş üzerine kazınarak değil,

kayalar üzerine boya ile yazılmıştır. 34 parçadan oluşmaktadır. Yayımlanmış

olan 21 parça yazıtta toplam 42 satır vardır. Metinlerde Tarduşların başı Köl

İç Çor’un Türgişlerle savaşması ve Beş Balık’a yapılan seferden

bahsedilmektedir (Ercilasun 2004:130-131).

719-720 tarihleri arasında dikilmiş olan Ongin yazıtı 19 satırdan

oluşmaktadır. Bu yazıtta Bilge Işbara Tamgan Tarkan adlı bir beyin ve babası

İl İtmiş Yabugu’nun, İlteriş ve Bilge Kağan zamanlarında Türk milleti için nasıl

3

çalıştıkları ve düşmanla savaştıkları anlatılmaktadır. Bu anıtta kağana bağlılık

fikri veciz bir şekilde işlenmiştir (Ercilasun 2004:131).

723-725 yıllarında dikilmiş olan İhe-Huşotu yazıtı 29 satırdır ve

Tarduşların başı olan Işbara Bilge Kör İç Çor’un savaşlardaki yiğitliğini

anlatmaktadır (Ercilasun 2004:131).

Tahminen 724 yılında Altun Tamgan Tarkan adına dikilmiş olan İhe-

Aşete yazıtı 10 satırdan oluşan küçük bir yazıttır (Ercilasun 2004:131).

Türk dilinin en eski yazılı belgeleri olan Köl Tigin, Bilge Kağan ve

Tonyukuk bengü taşları genellikle “Orhun Abideleri” ismi ile anılmaktadır.

Orhun Abideleri, Köktürk edebiyatının bize kadar gelebilen en uzun ve en

mükemmel örnekleridir (Ercilasun 2004:131).

725-726 yılları arasında dikilen Tonyukuk bengü taşı bugün de yerinde

dikili duran ve diğeri öbüründen biraz daha büyük olan iki taştan

oluşmaktadır. Daha büyük olan birinci taşta 35 satır, daha küçük olan ikinci

taşta ise 27 satır bulunmaktadır (Tekin 2003:13).

Anıtı diktiren ve üzerindeki yazıları yazdıran Bilge Tonyukuktur.

Yazıcının kim olduğu ise anıtta belirtilmemiştir (Tekin 2003:14).

Bu anıtta Türk milletinin Çin tutsaklığından kurtuluşu ve İlteriş Kağan

zamanında Köktürklerin Oğuzlarla, Kırgızlarla, On Oklarla ve Çinlilerle yaptığı

savaşlar anlatılmakta; bütün bu olaylarda Bilge Tonyukuk’un rolü bilhassa

belirtilmektedir (Ercilasun 1985:58).

21 Ağustos 732 tarihinde Bilge Kağan tarafından diktirilen Köl Tigin

bengü taşında; Köktürklerin heybetli geçen birinci dönemi, daha sonra

zayıflayıp Çin’e tutsak olmaları, Çin esaretinden kurtulmaları ve Köl Tigin’in

kahramanlıklarla dolu hayatı anlatılmaktadır (Ercilasun 2004:133).

71 satırdan oluşan Köl Tigin bengü taşının yazarı Bilge Kağandır.

Olaylar Bilge Kağan tarafından anlatılmaktadır. Yazıları taş üzerine kazıyarak

yazan kişi ise bu iki kardeşin yeğeni Yollug Tigindir . (Ercilasun 2004:134;

Tekin 2003:12-13-14).

24 Eylül 735 tarihinde Bilge Kağan’ın oğlu tarafından diktirilen Bilge

Kağan bengü taşında; Bumın ve İstemi Kağan zamanlarındaki heybet devri,

4

Çin’e tutsak olma, Çin esaretinden kurtulma, Bilge Kağan’ın savaşları ve Türk

milleti için yaptıkları anlatılmaktadır (Ercilasun 2004:135).

Bilge Kağan anıtı Köl Tigin anıtından birkaç santim daha yüksektir.

Ancak bu anıt, Köl Tigin anıtına göre daha harap durumdadır ve bazı yerleri

okunamamaktadır (Tekin 2003:12).

Bilge Kağan anıtının büyük bölümü Köl Tigin anıtındaki metinle

aynıdır. Sadece Köl Tigin’in bulunmadığı olaylar Bilge Kağan anıtında

farklıdır; bunlar da çok azdır (Ercilasun 2004:135).

Bu anıtta konuşan ve olayları anlatan da Bilge Kağandır. Ancak anıtın

güney yüzündeki yazıtın 10.-15. satırları ile batı yüzündeki altı satırı

okunabilen küçük yazıt anıtı diktiren Tengri Kağana aittir. Yazıları taş üzerine

kazıyarak yazan kişi ise yine bu iki kardeşin yeğeni Yollug Tigindir (Tekin

2003:12-13-14).

Yaklaşık olarak 730 yılında dikilen İhe-Nûr yazıtı, 6 satırlık küçük bir

yazıttır (Ercilasun 2004:136).

4 satırlık olan Hangiday yazıtı, Hangiday dağında kaya üzerine

yazılmıştır (Ercilasun2004:136).

Diğer bir yazıt olan Nalahya yazıtının 730 civarında dikildiği tahmin

edilmektedir (Ercilasun 1985:60).

Bir başka yazıt da Talas yazıtıdır. 5 parçadan ve 21 satırdan

oluşmaktadır (Ercilasun 1985:60).

Köktürk harfli metinler sadece Köktürklerden kalmış değildir. Bulgar

Türklerinden, Avarlardan, Uygurlardan, Kırgızlardan, Türgişlerden,

Oğuzlardan, Peçeneklerden ve Kıpçak-Kumanlardan da Köktürk harfli

yazıtlar kalmıştır. Köktürk harfli anıt ve yazıtların bulunduğu alan Moğolistan

ve Sibirya içlerinden Romanya, Macaristan ve Bulgaristan’a kadar

uzanmaktadır. Yazıtların Moğolistan’dan sonra en yaygın olarak bulundukları

alan Güney Sibirya’da Yenisey ve kollarının suladığı alandır. Bu bölgedeki

Köktürk harfli metinler bilim dünyasında ilk tanınan metinlerdir ve Yenisey

Yazıtları olarak anılırlar. Moğolistan’da bulunan anıtlardan bir kısmı ise

Uygurlardan kalmıştır. Uygurlar bu anıtlara belgü ve bitig dedikleri için onları

da Uygur Bitigleri olarak adlandırmak doğru olur (Ercilasun 2004:136-137).

5

Uygurlardan kalan Köktürk harfli yazıtlar; Taryat (Terh-Yanlış olarak

Terhin), Tes, Şine-Usu, Somon-Sevrey, Suci, Karabalgasun bitigleri, Ar

Hanin, Gürbelcin, Somon-Tes ve Mutrın Temdeg’dir (Ercilasun 2004:136).

1969-1970 yıllarında Arhangay eyaleti Taryat bölgesinde, Terh ırmağı

civarında bulunan Taryat bitiği halen üç parça halinde Ulaan Baatar’daki

Tarih müzesindedir. 29+1 satırdan oluşmaktadır. İkinci Uygur Kağanı Moyun

Çor tarafından 753 yılında diktirilen yazıtın yazarı Bilge Kutlug Tarkan

Sengün’dür. Bazı satırları Şine-Usu yazıtı ile aynıdır. Yazıtta Moyun Çor ile

babası Köl Bilge’nin savaşları anlatılmaktadır (Ercilasun 2004:137).

1976 yılında Hövsgöl eyaleti, Övörbulg mevkiinde bulunan Tes yazıtı

halen Ulaan Baatar’daki Tarih müzesindedir. 22 satırdan oluşmaktadır. İkinci

Uygur Kağanı Moyun Çor tarafından 757 yılında diktirildiği tahmin edilen

yazıtta Uygurların atalarından bahsedildiği sanılmaktadır (Ercilasun 1985:60).

1909 yılında Arhangay ile Bulgan eyaletleri sınırında, Mogoyn Şine-

Usu bölgesinde bulunmuştur. Halen iki parçadır ve 51 uzun satır ile Uygur

anıtlarının en büyüğüdür. Bazı yerleri Taryat bitiği ile ayrıdır. 760 yılında

Tengride Bolmış İl İtmiş Bilge Kağan (Moyun Çor) adına dikilmiştir. Bu bitigde

Moyun Çor’un öldüğü 759 yılına kadar geçen olaylar anlatılmaktadır.

Uygurların Köktürklerle olan ölüm kalım mücadeleleri, Köktürklerin yok

edilmeleri daha sonra Karluklarla, Sekiz Oğuzlarla, Dokuz Tatarlarla, Çiklerle,

Kırgızlarla ve Basmıllarla yapılan savaşlar anlatılmaktadır (Ercilsun

2004:138).

Güney Gobi’de, Somon Sevrey mevkiinde bulunan Somon Sevrey

yazıtı 7 satırdan oluşmaktadır. Üzerinde 7 satırlık Soğdakça bir metin daha

vardır. Yazıtta Bögü Kağan’ın 762 yılında Çin’e yaptığı seferden

bahsedilmektedir (Ercilasun 2004:138).

Kuzey Moğolistan’da Ar-Aşatu dağı, Dolon-Huduk civarında bulunan

yazıt 11 satırdan oluşmaktadır. Boyla Kutlug Yargan adına 745-780 arasında

dikildiği sanılmaktadır. Bitigde; Boyla Kutlug Yargan’ın, Kutlug Baga

Tarkan’ın “öge buyruk”u (müşaviri) olduğu, ününün gün doğusundan gün

batısına dek yayıldığı, sayısız at sürülerine sahip olduğu anlatılmaktadır.

6

Yazıtın sonunda oğullarına, tarkana hizmet etmeleri öğütlenmektedir

(Ercilasun 2004:138).

Uygurların başkenti Karabalgasun (bugünkü Moğolca’da Harbalgas)

civarında bulunmuş olan Karabalgasun bitigleri üç ayrı anıttır. 5 Satırdan

oluşan birinci Karabalgasun anıtı bugün parçalanmış durumdadır. Hotont

sumdaki Serentey ırmağı kıyısında bulunmuş olan İkinci Karabalgasun anıtı,

1976 yılında Ulaan Batar Tarih Enstitüsüne götürülmüştür ve 12 satırdan

oluşmaktadır (Ercilasun 2004:139). Aynı bölgede bulunmuş olan üçüncü

Karabalgasun anıtı 1896 yılından beri bilinmektedir. 810 yıllarında dikildiği

tahmin edilen yazıt şu anda 9 parçadır. Parçalarda Türkçe yanında Soğdakça

ve Çince metinler de vardır (Ercilasun 1985:61).

Bulgan eyaletinde, Hişig Önder sumda olan Ar Hanin yazıtı 3 satırdan

oluşmaktadır (Ercilasun 2004:139).

1929 yılında Hugunu-han dağında, Gürbelcin mevkiinde bulunmuş

olan Gürbelcin yazıtı, kaya üzerine yazılmış olan 3 satırdan oluşmaktadır.

Her satırda Tengri kulı bitidim yazmaktadır (Ercilasun 2004:139).

Somon-Tes anıtı tek satırdan oluşmaktadır (Ercilasun 2004:140).

Mutrın Temdeg yazıtı, üzerinde kutlug yazılı, bakırdan bir mühürdür


Yenisey Yazıtları; Güney Sibirya’da bugünkü Hakas ve Tuva

Cumhuriyetleri içinde kalan Yukarı Yenisey vadisinde, bu ırmağa veya

kollarına dökülen Tes, Tuba, Uybat, Abakan;Kemçik, Çaa Köl, Bayın Köl,

Uyuk, Turan Elegest gibi akarsuların yakınlarında bulunan Köktürk harfli

yazıtlardır. Üzerlerinde tarih bulunmadığı için ne zaman yazıldıkları

tartışmalıdır. V. Thomsen’a göre yazıtlar 6. veya 7. yüzyıla, W. Radloff’a göre

7. yüzyıl sonu ile 8. yüzyıl başına aittir. Orkun ve A. Caferoğlu ise Yenisey

yazıtlarının Köktürk bengü taşlarından önce meydana getirildiğini

düşünmektedirler. Ancak Bazin’in çalışmalarından sonra Yenisey yazıtlarının

9-10. yüzyılda meydana getirildiğini kabul eden görüş yaygınlaşmıştır. Talat

Tekin de Yenisey yazıtlarının 9-10. yüzyıllara ait olduğunu kabul etmektedir


7

Eski Kırgızların bu bölgede yaşamış olmasından dolayı Yenisey

yazıtlarının çoğunlukla Kırgızlara ait olduğu kabul edilmektedir. Ancak

Yenisey yazıtlarının kimlere ait olduğu konusunda kesin kayıtlar

bulunmamaktadır. Yazıtların hiçbirinde Kırgızlara aidiyeti belirten bir ifade

bulunmamakla birlikte aksine diğer Türk boylarına ait olduğu anlaşılan

yazıtlar vardır. Tüm bunların ışığı altında Yenisey yazıtlarının çoğunlukla

Kırgızlara ait olduğu ancak bazılarının da Türgiş, Oğuz gibi diğer boylara ait

olabileceği söylenebilir (Ercilasun 2004:140).

Köktürk harfli metinlerin en bol bulunduğu bölge yukarı Yenisey

vadisidir. Köktürk harfli metinler Köktürk bengü taşlarından çok önce bu

bölgede keşfedildiği gibi keşifler bugün de devam etmekte ve yazıtların sayısı

sürekli artmaktadır. Yazıtları ilk defa okunuşları ve tercümeleriyle yayımlayan

Radloff’ta 40 Yenisey yazıtı vardır (Ercilasun 2004:140).

Yenisey yazıtlarının birçoğu üzerinde çalışılmış fakat henüz tamamı

işlenmemiştir. Güney Sibirya’da Yenisey ve kollarının suladığı alanda

bulunan ve Orkun, Malov, Vasilyev, Kormuşin tarafından işlenen Köktürk

harfli yazıtlar; Abakan, Açura, Ak Yüs, Altın Köl, Barık, Bayan Köl, Bay Bulun,

Begre, Çaa Köl, Çerbi, Çer Çarık, Demir Sug, El Bajı, Elegest, Eerbek,

Eerkal, Hadınnıg, İyme, Kanmııldık Kovu, Kara Bulun, Kara Sug, Kara Yüs,

Kaya Ucu (Kemçik Kayabaşı), Kemçik Bom, Kemçik Çırgak, Kerbis Barı,

Kezek Küre, Kızıl Çıra, Köjeelig Kovu, Köl Kem, (Aldı Bel), Küten Buluk,

Malinovka, Minusinsk, Orta Kem, Orta Tey, Ottuk Daş, Oya, Oznaçennoye,

Podkuninsk, Salgı, Samagaltay, Sargel Aksı, Saygın, Suglug Adır Aksı,

Şançi, Taşeba, Telee, Tepsey, Tes, Tuba, Tugutüp, Turan, Tuva D, Tuva G,

Uybat, Uyuk Arhan, Uyuk Oorzak, Uyuk Tarlak, Uyuk Turan ve Yur Sayır’dır

(Ercilasun 2004:141-143).

Bunların Dışında Kalan Köktürk harfli Diğer Yazıtlar ise; Moğolistan’da

kimlere ait olduğu bilinmeyen yazıtlarla, Moğolistan ve Yenisey bölgesi

dışındaki yazıtlardır (Ercilasun 2004:144).

Moğolistan’daki Köktürk harfli bengü taş ve yazıtlarının sayısı 56

tanedir. Köktürk veya Uygur dönemlerine ait olan fakat tarihleri

belirlenemeyen diğer yazıtlar; Akbaş Dağı, Aru Bogdo, Aru Han, Baga Oygor,

8

Beger, Der Uul, Deluun Sum, Eren Harganat, Gurvan Mandal, Har Mangay,

Hatuu Us, Hentey, İh Biçigt, Kutuk Ula, Olon Nuur, Orjuk Kaya, Öbör Dörölci,

Övörhangay, Tsetsuuhey, Ulankom, Yamanı, Zurh Uul, Zuun Oroy’dur

(Ercilasun 2004:144-145).

Dağlık Altay Cumhuriyetindeki yazıtlar; Katanda, Tuyahta, Kuray,

Çarış, Mendur Sokon, Biçiktu Boom, Koş Agaç, Taldu Ayrı, İnya, Jalgıs Tübe

ve Kalbak Taş’tır (Ercilasun 2004:145).

Türgişlerden kaldığı kabul edilen Kırgızistan yazıtları Talas ve Koçkor

bölgelerinde bulunmaktadır. İlk beşi 1896-1898 yıllarında bulunan Talas

yazıtlarının bir kısmı sonradan kaybolmuş, uzun yıllar sonra tekrar

bulunmuştur. Talas yazıtlarının sayısı, 1977’de Çetin Cumagulov’un Tınbas

mevkiinde bulduğu yazıtla 14’e çıkmıştır. Bunlar arasında en uzun olan yazıt

11 satırlık Talas II yazıtıdır. 1932’de bulunan ve Açıktaş yazıtı da denilen

Talas Çubuğu (Talas VII), ağaç üzerine yazılı tek metin olması ve harf

karakterlerinin Sekel alfabesindeki harflere benzemesiyle bilim dünyasının

dikkatini çekmiştir. Ancak çubuğun tamamı duvar içinden çıkarılamadığından

yazıt eksiktir ve bu yüzden okunması zayıftır (Ercilasun 2004:145).

Isık Köl’ün güneybatısındaki, Koçkor rayonunun Kök Say mevkiinde

1996 yılında bulunan Koçkor yazıtları, iri kayaların düz satıhları üzerine

yazılmış birer satırlık 9 metindir. 1996 yılında Kubat Tabaldıyev

başkanlığındaki bir arkeoloji heyeti tarafından bulunmuştur. Metinlerde

tekrarlanan er atım adıg (asıg ?) On Ok (erlik adım Adıg -Asıg- On Ok)

ibaresinden metinlerin On Oklardan (Türgişlerden), Adıg (Ayı) veya Asıg

(fayda) isimli bir beye ait olduğu anlaşılmaktadır (Ercilasun 2004:145-146).

Talas ve Koçkor yazıtı dışında Kırgızistan’daki diğer yazıtlar; Kuru

Bakayır dağ geçidi yazıtları, Isık Köl civarındaki Koy Sarı yazıtı ve diğerleridir


Türkistan’daki Diğer Yazıtlar; Kazakistan’da bulunan 30 küçük yazıt ile

Özbekistan ile Tacikistan’da bulunan az sayıda küçük yazıttır (Ercilasun

2004:146).

Kuzey Kafkasya’da bulunan en önemli yazıtlar; Azov Müzesi kemik

mızrak ucu yazıtı, Hazar su testisi yazısı, Humara kalesi yazıtları, İnal Deresi

9

kayı yazıtları, Kalej yazıtı, Karakent taş yazıtları, Sarkel 1 numaralı su kabı

yazıtı, Sarkel 2 numaralı su kabı yazıtı, Sıntıtepe mağara yazıtları, Teşikler

mağara yazıtları, Zelençük- Başkır kaya yazıtları, Zelençük-Kray kaya

mezarları yazıtları’dır (Ercilasun 2004:146).

Kırım, Balkanlar ve Macaristan’da bulunan yazıtlar ise şunlardır: 17

karakterden oluşan Sudak kalesi kemik yazıtı ile 6 karakterden oluşan

Sarıkaya yazıtı Kırımda, kurt başı ve kaya yazıtları 1931 yılında Romanya’nın

Faltiçeni ilinin Buneşti köyünde bulunmuştur. Romanya’nın en önemli

buluntuları Murfatlar’dadır. 1957 yılında Romanya’nın Köstence ilinin

Murfatlar köyünde 4 galeriden oluşan bir yeraltı kilisesi bulunmuştur.

Murfatlar köyü yazıtlarında Köktürk harfli yazıların yanında Grek ve Kril harfli

yazıların da bulunduğu Murfatlar köyü yazıtlarının 9-10. yüzyıllardan kaldığı

tahmin edilmektedir (Ercilasun 2004:147).

Transilvanya’nın Torontal vilayetinde, Nagy Szent-Miklos mevkiinde bir

evin bahçesinde 1799 yılında 23 parça altın eşya bulunmuştur. Önceleri

“Atilla’nın definesi” olarak tanınmış olup bugün bilim dünyasında “Nagy

Szent-Miklos definesi” olarak bilinmektedir. Altın sürahi, kadeh, tas ve

tabaklardan oluşan hazine bugün Viyana sanat tarihi müzesindedir. Altın

eşyanın bir kısmının üzerinde çeşitli yazılar vardır. Köktürk harfli Türkçe

yazıların yanında Grek harfli Türkçe yazı da vardır. Nagy Szent-Miklos

definesi Németh’e göre Peçeneklere, V. Thomsen’a göre ise Tuna Bulgar

Türklerine, Rona-Tas ve I. Vasary’e göre ise Szarvas şehrinde bulunan

kemik iğnelikle birlikte Geç Avar dönemine aittir. Talat Tekin de hazinenin

Tuna Bulgar Türklerine ait olduğunu düşünmektedir (Ercilasun 2004:147-

148).

Macaristan’ın Kecskemét vilayetinde 1932 yılında bulunan iki gümüş

yüzükte de Köktürk harfleri vardır. Yüzüklerin Kumanlardan kaldığı ve

dolayısıyla 13. yüzyıla ait olduğu kabul edilmektedir. Bu yüzükler Kumanlarda

da Köktürk yazısının kullanıldığını ve bu kullanımın 13. yüzyıla kadar devam

ettiğini göstermesi bakımından önemlidir (Ercilasun 2004:147-148).

10

C. Köktürk Türkçesinin Başlıca Ses Özellikleri

1.Aslî uzunluklar korunmuştur: âç (aç), ât (at), köök (mavi).

2.Kelime başındaki k-’ler korunmuştur: keç- (geçmek), kel- (gelmek),

kir- (girmek).

3.Kelime başındaki t-’ler korunmuştur: tag (dağ), taş (taş), tebi (deve).

4.Kelime içindeki ve sonundaki b-’ler korunmuştur: eb (ev), ebir-

(evirmek), tabışgan (tavşan).

5.ç-’ler korunmuştur: çabış (çavuş), bunça (bunca), üçünç (üçüncü).

6.İlk hecenin sonundaki g ve g’lar korunmuştur: ag- (ağmak,

yükselmek), beg (bey), egri (eğri).

7.İkinci ve daha sonraki hecelerin sonunda bulunan g ve g’lar

korunmuştur: adgırıg (aykırı), arıg (arı, temiz), elig (el).

8.İkinci ve daha sonraki hecelerin başında bulunan g ve g’lar

korunmuştur: edgü (iyi), ilgerü (ileri), tabışgan (tavşan).

9.Kelime içindeki ve kelime sonundaki d’ler korunmuştur: adak (ayak),

ardıl- (ayrılmak), yadag (yaya).

10.İlk hecedeki i’ler korunmuştur: bir- (vermek), biş (beş), il (ülke,

devlet).

11.Türkiye Türkçesinde v ile başlayan üç kelime Köktürkçede b’lidir:

bar (var), bar-(varmak), bir-(vermek).

12.Bol- (olmak) fillindeki b sesi korunmuştur: bol-, bolma-.

13.Köktürkçede kalınlık-incelik uyumu (büyük ünlü uyumu) tamdır:

bedizet- (süsletmek), başlılıg (başlıyı), kagansıratmış (kağansızlaştırmış).

14.Köktürkçede düzlük-yuvarlaklık uyumu (küçük ünlü uyumu) tam

değildir. Yardımcı ünlülerle bazı ek ünlüleri düzlük-yuvarlaklık uyumuna

uymaktadır.

15.Köktürkçede tonlu-tonsuz uyumu yoktur.

16.Öndamaksıl ny korunmuştur: anyıg (fena, kötü), çıgany (yoksul),

kony (koyun).

17.Genizsil ñ fonemi g ve ġ ile nöbetleşmiştir: bardıñız~bardıgız

(gittiniz), ölsikiñ~ölsikig (öleceksin), süñüküñ~süñüküg (kemiklerin).

11

18.İlgi durumu (genitif) eki; ünsüzlerden sonra -ıñ, -iñ, ünlülerden

sonra da -nıñ, -niñ olmuştur: kaganıñ (hakanın), begiñ (beyin), bayırkunıñ

(Bayırkuların).

19.Ayrı bir çıkma durumu (ablatif) eki yoktur ve bu ad durumu -da/-de

eki ile kurulmuştur: bukarak uluş bodunta (Buhara şehri halkından),

oglanıñızda (oğullarınızdan).

20.Şimdiki zaman sıfat fiili -gma, -gme eki ile kurulmuştur: barıgma

(giden), bitigme (yazan), keligme (gelen).

21.Gelecek zaman sıfat fiili -daçı, -deçi eki ile kurulmuştur: ölteçi

(ölecek), kelteci (gelecek), yanıltaçı (yanılacak).

22.Gelecek zaman gereklilik sıfat fiili -sık, -sik eki ile kurulmuştur: kün

tugsık (gündoğar tarafı, doğu), kün bastık (günbatar tarafı, batı) (Ercilasun

2004:178-180; Tekin 2003:20-21).

II. UYGURLAR

A. Uygur Tarihi

Şang hanedanı (M.Ö. 17.-M.Ö. 11. yy) zamanında Çin’in kuzeyinde

yaşayan en eski Türk kavimlerinden biri olan Kung-fang’lar ok ve yay

yapmakta son derece ileri olan bir kavimdiler ve bu silahları sadece kendileri

için üretmiyor Çinlilere de satıyorlardı. M.Ö. 8. yüzyılda ortaya çıkan Ti kavmi

bu Kung-fang’lardan gelmekteydi (Ercilasun 2004:217).

M.S. 386-581 yıllarını anlatan Kuzey Devletleri Tarihi’ne göre Kao-

çeler Kızıl Ti’lerin soyundan gelmekteydi. Yüksek tekerlekli araba demek olan

Kao-çe, Oğuz Kağan Destanı’nda arabayı icat ettikleri için Kanglı adını alan

Türklerin Çincedeki adıdır. Çin kaynağına göre, kuzeyliler yani Türk kavimleri

onlara Tie-le demekteydiler. Bu isim de Köktürk bengü taşlarında geçen Tölis

ile aynıdır. Çin kaynağına göre Uygurlar (Yuan-hu) bu kavim (Kao-çe/Tölis)

içindeki etnik gruplardan birisidir (Ercilasun 2004:217).

3. yüzyılda Siyenpilere bağlı olarak yaşayan Kaoçeler, Hun Devletinin

bocalama dönemlerinde (418-512), kuzeydoğu Asya’da Selenga Irmağı

kıyılarında Hunların egemenliği altında yaşamışlardır. Kao-çelerin bir kısmı

12

Hunların çöküşü ile Juan-Juan hâkimiyeti altına girmiştir. Ancak Juan-Juanlar

zayıflayınca tekrar Tabgaçlara bağlanmışlardır. Kuzey Moğolistan’daki bazı

Kao-çe boyları ise, 481 yılında Tanrı Dağlarının güneydoğu etekleri ve

Turfan’a gelerek küçük bir devlet kurmuşlardır. Ancak bu devlet 536 yılında

Akhunlar ve Juan-Juanlar tarafından yıkılmıştır. Bu yenilgiden sonra Çin

kaynaklarında bir daha Kao-çe adı geçmemiş ve bundan sonra Tie-le (Tölis)

olarak anılmışlardır (Ercilasun 2004:217).

Çin kaynağı Wei-şu’ya göre, Kao-çe’ler içindeki Uygur boyunun

kurucusu Hun hükümdarının kızının veya yeğeninin oğlu idi (Ercilsaun

2004:218).

Kaoçelerin devamı Tölislerdir. Bu ada kaynaklarda ilk olarak 550

yıllarında rastlanmaktadır. Bu yıllarda Bumın Tölisleri yenmiş ve böylece

Tölisler Köktürklere bağlanmışlardır. Bu tarihten itibaren Tölisler; Köktürklerin

güçlü dönemlerinde devlet içinde onlara bağlı olmuşlar, zayıf dönemlerinde

ise bağımsız hareket etmişlerdir. Uygurlar Kao-çeler için’de Yü-an-ho, daha

sonraki Tölisler içinde 605 yılından sonra Wei-ho adıyla anılmışlardır


Tölisler Çinlilerin kışkırtmaları sonucunda 600 yılında Köktürklere

isyan etmişler ve Köktürkleri ağır bir yenilgiye uğratmışlardır. Ancak Batı

Köktürk Kağanı Çulo Tölislere saldırmış ve onların birliklerini dağıtmıştır.

Tölisler oluşturdukları bir birlikle 630’a doğru Köktürkleri ağır bir yenilgiye

uğratmışlardır. Bu şekilde bağımsızlıklarını elde edinceye kadar Köktürklerle

mücadele etmişlerdir (Ercilasun 2004:218-219).

Köktürk bengü taşlarında bahsedildiğine göre, Oğuz veya Dokuz Oğuz

adı verilen Uygurlar, Köktürklerin güçlü zamanlarında onlara bağlı olmuşlar

ancak en küçük bir karışıklık baş gösterdiğinde ayaklanmaktan da geri

kalmamışlardır (Ercilasun 2004:220).

742 yılında Basmıl ve Karluklarla ittifak yapan Uygurlar, çıkardıkları bir

isyanla Köktürkleri yıkmayı başarmışlardır. Basmılları ve Karlukları bertaraf

eden Uygurlar 745 yılında kendi devletlerini kurmuşlardır. Dokuz boydan

oluşan Dokuz Oğuzlara Uygur boyunun da katılmasıyla Uygurlar on boy

13

haline gelmiştir ve bundan sonra Uygurlara On Uygur denilmiştir (Ercilasun

2004:220).

745 yılında Orhun bölgesinde kurulan Orhun Uygur Kağanlığı Kırgızlar

tarafından 840 yılında yıkılmıştır. İlk kağanları Kutlug Bilge Köl Kağan

döneminde ülkenin sınırları doğuda Su-wei’den batıda Altay Dağlarına kadar

genişlemiş; Gobi kontrol altına alınmıştır. Orhun kıyılarında başkentleri olan

Ordu Balık (Kara Balgasun) şehri kurulmuştur (Ercilasun 2004:224).

Çin hükümdarı ülkesinde çıkan isyanlar üzerine Uygurlardan yardım

istemiştir. Bögü Kağan şehri isyancılardan geri almış ve dört Mani rahibiyle

Ordu Balık’a geri dönmüştür. Bögü Kağan Mani rahipleriyle yaptığı

konuşmalardan sonra 762 sonlarında Manihaizm’i resmen kabul etmiştir.

Ordu Balık ve Yay Balık gibi şehirlerde evler yaparak yerleşik hayata geçmiş

olan Uygurlar, bu dine geçerek hayvan eti yememeyi, kımız içmemeyi kabul

etmişlerdir. Böylece Uygurlar savaşçılık ruhuna aykırı bir dine girmişlerdir.


Uygurların en parlak dönemi Alp Ulug Bilge dönemidir. Bu dönemde

Kırgızlarla ve Tibetlilerle mücadele edilmiştir. Alp Ulug Bilge, Karluk isyanını

bastırarak Kırgızlar üzerinde büyük bir zafer kazanmış ve ipek yolunu ele

geçirmiştir (Ercilasun 2004:225).

Devlet 821’den sonra zayıflamaya başlamıştır. 839 yılında ülkede yut

olmuş ve hayvan sürüleri kırılmıştır. Kağanın ölümüne sebep olan Vezir

Kürebir’in, Kazar Tigin’i kağanlığa getirmesine çok kızan Külüg Baga, 840

yılında Kırgızlardan oluşan bir orduyla Uygur başkentine saldırmıştır. Başkent

harap olmuş Uygurlar katliamdan geçirilmiştir. Bu kötü olaylar insanları göçe

zorlamış ve sağ kalanlardan bir grup 840’ta Üge Tigin’i kağan seçerek 13 boy

halinde güneye, 15 boyluk bir diğer grup ise güneybatıya göçmüştür


Üge Tigin’i kağan seçerek 13 boy halinde güneye göçenler Kansu’ya

yerleşerek Kansu Uygur Devletini kurmuşlardır. Bu devlet 905 yılına kadar

Çin’in Tun-huang ordusuna bağlı kalmış ancak bu ordunun komutanının 905

yılında isyan edip bir devlet kurmasıyla birlikte Uygurlar da bu devlete isyan

ederek 911’de Tun-huang’ı ele geçirmişlerdir. 906 yılında Çin’de Tang

14

hanedanı yıkılmıştır ve Beş Sülale dönemi (906-960) başlamıştır. Bu

dönemde Kansu Uygurlarının Çin ile ticarî ve diplomatik ilişkileri devam

etmiştir (Ercilasun 2004:226).

Kansu Uygur Devleti 940 yılında Kitanların egemenliği altına girmiştir.

1028 yılında Uygurların başkentini ele geçiren Tangutlar 1036 yılında ise

devletin bütün topraklarını ele geçirmiştir. 1226’da Çengizlerin egemenliği

altına giren Kansu Uygurları bundan sonra bağımsız olamamışlardır.

Onlardan çok küçük bir grup bugün Sarı Uygurlar adıyla Çin’in Kansu

eyaletinde yaşamaktadır (Ercilasun 2004:227).

Güneybatıya giden 15 Uygur boyundan bir kısmı Tibetlilere bağlanmış,

asıl büyük grup ise Beş Balık, Karaşar, Hoço, Turfan şehirlerine yerleşmiş ve

son Uygur kağanının yeğeni Mengli’yi 856 yılında kağan seçerek Hoço Uygur

Devletini kurmuştur. Beş Balık’ı yazlık, Hoço’yu ise kışlık başkent olarak

kullanmışlardır (Ercilasun 2004:227).

Hoço Uygur Devletini Çin hemen tanımıştır. Uygurlar sınırlarını

doğuda Hami’ye, batıda Kâşgar’a kadar genişletmişlerdir. Hoço Uygurları,

Kansu Uygurlarının 911’de Tun-huang’ı ele geçirmeleriyle bağımsız olmuştur

(Ercilasun 2004:227-228).

10. yüzyılın ikinci yarısından itibaren hem Kansu hem de Hoço

Uygurları arasında hâkim din Burkancılık idi ve Hoço Uygurları Burkancılığı

14. yüzyılın sonlarına kadar kabul etmişlerdir. Müslümanlık da yine 14.

yüzyılda yayılmaya başlamış ve 15. yüzyılda hâkim din haline gelmiştir.

Ancak Hoço Uygurları arasında Hristiyanlığın Nesturî mezhebinden olanlar

da vardır (Ercilasun 2004:230).

1120’lerin ortalarında Karahıtay hâkimiyeti altına giren Hoço Uygur

Devleti 1209’da gönüllü olarak Çengizlilere tâbi olmuştur. Bu bağlılık 1260’a

kadar sürmüş, 1260 yılında ise Çağatay Hanlığına bağlanmışlardır. Hoço

Uygur Devleti Çinlilerin Ming hanedanı tarafından 1368 yılında yıkılmıştır


15

B. Uygurlardan Kalan Eserler

Uygurlardan kalan eserler dört grupta incelenebilir. İlk grup Manici

Çevreye Ait Metinlerdir. Manici edebiyatta nazım, manzume ve şiir için şlok,

takşut ve küg kelimeleri kullanılmıştır. İlahi kelimesi için ise baş ve başik

kelimeleri kullanılmıştır (Ercilasun 2004:230).

Manici edebiyattan kalan sekiz şiir vardır. Bunlardan ikisi Arpın Çor

Tigin’e aittir. Arpın Çor Tigin adı bilinen ilk Türk şairdir. Aprın Çor Tigin’in

şiirlerinden biri Mani’ye övgü, diğeri ise edebiyatımızın ilk aşk şiiri olan Sevgili

adlı şiiridir (Ercilasun 2004:231).

Manici edebiyatta ortaya çıkan eserler sayı ve hacim bakımından çok

fazla değildir. Manici edebiyatın en önemli nesir örneklerinden biri Bögü

Kağan’ın Mani dinine girmesini anlatan metindir. Bu metin baştan ve sondan

eksiktir. Metinde Bögü Kağan’ın Mani rahipleriyle konuşması, dinin

gereklerine aykırı hareketlerden dolayı duyulan pişmanlık ve tebaasının sadık

bir ümmet olması için Bögü Kağan’ın gerçekleştirdiği teşebbüsler

anlatmaktadır (Ercilasun 2004:236).

Mani muhitinde yazılmış önemli bir metin de Irk Bitigdir. Tahminen 930

yılında ve Köktürk harfleriyle yazılmıştır. İçinde dinî unsurlar bulunmasına

rağmen dinî bir kitap değil bir fal kitabıdır. Her biri ayrı bir fal olarak

yorumlanan 65 paragraftan meydana gelmiştir. İçinde kısa bir hatime de

bulunmaktadır (Ercilasun 2004:236).

Manici edebiyata ait bir diğer önemli eser Turfan’da bulunmuş olan

Huastuanift’tir. Mani dinine ait uzunca bir tövbe duası olan bu eserin pek çok

nüshası olup Maniciliğe ait birçok kavramı içeriyor olması bakımdan önemlidir


Manici edebiyata ait bir diğer metin Tarım Havzasında bulunmuş olan

İki Yıltız Nom (İki Kök Kanunu)’dur. Manihaizm’in felsefesini anlatan bu

eserde dualar, vaaz parçaları, manastır nizamnameleri ve bazı hayvan

masalları bulunmaktadır (Ercilasun 2004:237).

İkinci grup Burkancı Çevreye Ait Metinlerdir. Burkancı edebiyatta

nazım, manzume ve şiir için koşug, takşut, şlok ve padak kelimeleri

kullanılmıştır. Şarkı kelimesi için ise ır kelimesi kullanılmıştır. Reşit Rahmeti

16

Arat’ın bir araya getirdiği 25 şiirin mısra sayısı 1400’ü bulmaktadır. Daha

sonra bunlara diğer Araştırmacıların yayımladıkları 15 manzume ile Zieme

tarafından yayımlanan 60 parça da eklenmiştir. Eserlerin hemen hemen

hepsi dini ve pek çoğu özgündür. Bir kısım eser ise tercümedir (Ercilasun

2004:242).

Burkancı şiirlerin en güzel örneği olarak kabul edilen şiir, Öyle

Yerlerde isimli şiirdir. Bu şiirin, Burkancı şiirin en güzel örneği olarak kabul

edilmesinin sebepleri ise konu bakımından bir bütünlük arz etmesi, mısra

başı kafiyesinin ve diğer ahenk unsurlarının son derece çarpıcı olması, tabiat

ile insan ruhu arasındaki ilişkiyi usta bir şekilde işlemesi, Burkancı zahitlerin

inzivaya çekildikleri dağlık ve ağaçlık yerlerle akarsu ve göl kenarlarını canlı

bir şekilde tasvir etmesidir (Ercilasun:2004:244).

Burkancı Uygurlardan adı bize kadar ulaşan şairler şunlardır: Pratya-

Şiri, Çısuya Tutung, An-tsang Haylin Keyşi, Ki-Ki, Şıngku Şeli Tutung, Asıg

Tutung, Çinaşiri. Pratya-Şiri’nin “Her zaman söylenmek için, başkalarına

gerek olur düşüncesiyle, canlılara faydalı olsun ve burkan olsunlar” diye

bizzat yazdığını ifade ettiği 10 tane manzum parçası vardır ve hepsi toplam

321 mısradır (Ercilasun:2004:244).

Burkancılığa ait kutsal kitaplar üç sepet adı altında bir araya

toplanmıştır. Bunlar Vinayalar, Sûtralar ve abidarmalardır.

Vinayalarda Burkan rahip ve rahibelerinin hayatını düzenleyen kurallar

yer almaktadır. Vinayaların sayıları çok fazla değildir. Karmavâcana,

manastır kıyafetinin kullanılışını; Pravâranâ, bir Burkan rahibinin yağmurlu bir

mevsimde çekildiği inzivayı; Vinayavibhanga ise manastır kurallarını

anlatmaktadır (Ercilasun:2004:247).

Uygurca’da nom, nom sudur, nom bitig ve sudur adı verilen bu

mukaddes kitap türünde, gerek tarihi Burkan’ın ve gerekse bütün burkanların

verdikleri veya vermiş olduklarına inanılan vaazları bir araya toplanmıştır

(Tekin 1998:39). Sudurlarda önce vaazın verildiği yer tasvir edilmektedir.

Sonra müritlerden biri bir soru sormakta ve Burkan da bu soruya dayanarak

vaazını vermektedir. Vaaz çoğu zaman manzum olmaktadır. Bazen nazarî

olarak soruya cevap verilmektedir. Bazen de burkanlardan birinin hayatıyla

17

ilgili bir masal anlatılarak soru cevaplandırılmaktadır. Vaaz bittikten sonra

dinleyicilerden iki kişi konuyu kendi aralarında tartışmaktadır. Ancak sonuca

ulaşmazlarsa tekrar burkana sormaktadırlar (Ercilasun 2004:248).

Uygurcaya çevrilmiş en hacimli eser olan Altun Yaruk “altın ışık”

anlamındadır. Alman bilim adamı Malov tarafından Sarı Uygur tapınağında

bulunmuştur. Şıngku Seli Tutung tarafından X. yüzyılın başlarında veya

bundan bir müddet önce Çinceden Uygurcaya çevrilmiştir. Tutung esere pek

çok ilave yapmıştır. Metnin aslı Sanskritçedir. İstinsahı ise 17. yüzyılda

yapılmıştır. Birkaç nüshası bulunan bu eser oldukça hacimlidir. Eserde;

burkancılığın esasları, felsefesi ve Buda’nın menkıbeleri anlatılmaktadır. Eser

10 bölümdür. Her bölüm 31 alt bölüme ayrılmıştır ve her bölümde ayrı bir

konu işlenmiştir. Konuya Budaya yöneltilmiş bir soru ile girilmekte ve sorulan

soru öykülerle Buda tarafından cevaplandırılmaktadır. İçinde çatikler ve şiir

parçaları da bulunmaktadır (Ercilasun 2004:248; Bozkurt 2002:86).

Uygurcaya çevrilmiş olan diğer bir sudur ise Sekiz Yükmek (Sekiz

Tomar)’dir. Çinceden çevrilmiş olan Sekiz Yükmek Uygurlar arasında çok

yayılmış olan dinî bir eserdir. Burkancılığa ait dinî-ahlaki inanışlarla bazı

pratik bilgileri içeren bu eser basit bir dille yazılmıştır ve yüzü aşkın nüshası

vardır. Ancak bu nüshaların çoğu tam değildir (Ercilasun 2004:248; Tekin

1998:40).

Diğer bir sudur da Şinasi Tekin tarafından işlenmiş olan Kuanşi İm

Pusar (Ses İşiten İlah)’dır. Kuanşi İm Pusar, Asil Dinin Nilüfer Çiçeği adlı

sudurun bir bölümüdür. Çinceden çevrilmiş olan eserin nerede ve kim

tarafından tercüme edildiği bilinmemektedir. Eserde; Kuanşi İm adlı bir

Bodisatva’nın (Burkan adayının) canlı varlıkların sıkışık anlarında Hızır gibi

yetişerek onlara yardım etmesi ve Nirvâna yolunu göstermesi anlatılmaktadır

(Ercilasun 2004:248-249).

Bir başka sudur da Semih Tezcan tarafından işlenmiş olan İnsadi

Sudur’dur. Bu eser rahiplerin karşılıklı olarak birbirlerine günahlarını anlatma

törenleriyle ilgili bir eserdir. Eserde Sundarî Kız isimli bir çatik de vardır.

1328’de Çinceden çevrilmiş olan ve tahta baskıları da bulunan Yitiken Sudur

18

büyü ile ilgili bir eserdir. Kşanti Kılguluk Nom Bitig isimli sudur ise günah

çıkarma ile ilgili bir eserdir (Ercilasun 2004:249).

Uygurların Çatik dediği jataka türü sudurlar içinde yer almaktadır. Çatik

adı verilen parçalar, Buda’nın çeşitli hayatlarını anlatan olağanüstü olaylarla

süslü masallardır. Çatiklerin bazen müzik eşliğinde anlatıldığı, bazılarının da

piyes yapısına sahip olduğu ve temsil edildiği tahmin edilmektedir (Ercilasun

2004:249).

Prens Kalyanamkara ve Papamkara Hikâyesi adıyla tanınmış olan

Edgü Ögli Tigin ile Ayıg Ögli Tigin (İyi Düşünceli Şehzade ile Kötü Düşünceli

Şehzade) isimli çatik Kansu vilayetindeki Bin Buda mabetlerinde

bulunmuştur. Eserde; iyi yürekli bir şehzadenin; bütün canlılara yardım

etmek, canlıların birbirlerini öldürmelerine engel olmak için çok değerli bir

mücevheri ele geçirmek üzere çıktığı maceralı yolculuğu anlatılmaktadır.

Eserin Çinceden Uygurcaya 10. yüzyılda çevrildiği tahmin edilmektedir


Altun Yaruk içinde olan çatiklerin en meşhurlarından birisi Şehzade ile

Aç Pars Hikâyesidir. Bu çatikte açlıktan ölmek üzere olan bir parsı kurtarmak

isteyen şehzadenin hikâyesi anlatılmaktadır (Ercilasun 2004:250).

Diğer bir çatik olan Dantipali Beğ hikâyesinde bu defa geyikler beyi

emrindeki geyikleri kurtarmak için kendini öne atmaktadır. Geyiği öldüren ise

Dantipali Beğ’dir (Ercilasun 2004:250).

Çaştani Beğ hikâyesi Şilazin isimli bir tercüman tarafından Toharcadan

Türkçeye çevrilmiştir. Hikâyede Çaştani Bey’in, ülkesinde yaşayan insanlara

hastalık ve belalar getiren şeytanlarla mücadelesi anlatılmaktadır (Ercilasun

2004:250).

Maytrisimit isimli eserde ise Burkan mehdisi Maitreya’nın menkıbevî

hayatı anlatılmaktadır. Prajnâraksita isimli İl-Balıklı bir Türk tarafından

Toharcadan çevrilmiş olan bu eser ülüş adı verilen bölümlerden meydana

gelmektedir (Ercilasun 2004:250).

Abidarmaların konusu genellikle felsefidir. Kişilikleri hakkında bazı

durumlarda bilgi edinebildiğimiz kimseler tarafından herhangi bir dinî-felsefî

konuyu açıklamak için yazılmışlardır (Tekin 1998:40). Burkancılığın metafizik

19

yönünü işleyen abidarmalar kuru, sıkıcı, ağır bir ifadeye sahiptirler (Ercilasun

2004:250).

Çinceden Uygurcaya çevrilmiş hacimli bir eser olan Abidarim Kıınlıg

Koşavarti Şastir isimli bir abidarma ile Vapşı Bakşı adlı bir Uygur tarafından

yazılan ve Tunhuang’da bulunmuş bir şiir mecmuasında 30 sayfalık bir

abidarma bulunmaktadır (Ercilasun 2004:250-251).

Bu dört eser türü dışında burkancı hacıların seyahatlerini ve

biyografilerini anlatan eserler vardır. Bunlardan Küentso (Hüen-Tsang)

Biyografisi adıyla tanınmış eser 7. yüzyıldaki Türk ülkeleri hakkında gözleme

dayalı bilgiler vermesi açısından önemlidir. Küentso isimli Çinli bir Burkan

rahibinin 630-645 yılları arasında Türkistan üzerinden Hindistan’a yaptığı

seyahati ve Çindeki hayatını anlatan bir seyahatname ve biyografi olan bu

eser Küentso’nun öğrencileri tarafından Çince olarak yazılmıştır. 10. yüzyılın

birinci yarısında Şıngku Şeli Tutung tarafından Uygurcaya çevrilmiştir


Üçüncü grup Hristiyan Çevreye Ait Metinlerdir. Bilindiği gibi Uygurlar

Burkancılık ve Manihaizm’den başka Hristiyanlığın Nesturî mezhebine de

girmişlerdir. Turfan çevresinde İncil’den Uygurcaya çevrilmiş bazı parçalar

bulunmuş ve Aziz Georg’un çektiği ölüm acılarını anlatan bir parça Le Coq

tarafından yayımlanmıştır. Yedisu bölgesinde bulunan ve 13-14. yüzyıllardan

kalma bazı mezar taşlarında da Süryanî yazılı Türkçe satırlar yer almaktadır


Dördüncü grup Müslüman Çevreye Ait Metinlerdir. Bilindiği gibi

Uygurlar arasında Müslümanlık 13. yüzyıldan itibaren Hoço ve civarında

yayılmaya başlamıştır. Bu Müslüman Uygurlardan kalan bazı şiirler vardır. Bu

şiirlerde ahlâki ve beşerî konular işlenmiştir (Ercilasun 2004:263).

C. Uygur Türkçesinin Başlıca Ses Özellikleri

1.Kelime içindeki ve kelime sonundaki ny; Manici Uygur metinleriyle

Köktürk harfli Uygur metinlerinde n, Burkancı Uygur metinlerinde y olmuştur:

anyıg~anıg/ayıg (kötü), çıgany~çıgan/çıgay (yoksul), kony~kon/koy (koyun).

20

2.Kelime içindeki ve kelime sonundaki “b” genellikle “v” olmuştur:

sebin-~sevin- (sevinmek), sab~sav (söz), sub~suv (su).

3.Yardımcı ses olarak kullanılan veya eklerin içinde bulunan ı ünlüsü

bazen genişlemiştir: tınlıglarag<tınlıglarıg (canlıları), yaratag<yaratıg (iş, süs),

evig barkag (evi barkı).

4.Çıkma hali eki -dın, -din eki ile kurulmuştur: balıkdın (şehirden),

evdin (evden).

5.İlgi hali eki -nıñ, -niñ, -nuñ, -nüñ eki ile; n ağzında ise -nañ, -neñ eki

ile kurulmuştur: tengriniñ (Tanrı’nın), iligniñ (hükümdarın), begneñ (beyin).

6.Şimdiki zaman sıfat fiili -glı, -gli eki ile kurulmuştur: körügli (gören),

üntegli (çağıran).

7.Kesin geçmiş zamanın -yuk, -yük ekli şekli de bulunmaktadır:

tüşeyük men (rüya gördüm), sakınyuk sen (düşündün), karıyuk biz

(yaşlandık) (Ercilasun 2004:279-280; Tekin 2003:26).

III. KARAHANLILAR

A. Karahanlı Tarihi

840 yılında Kırgızların saldırıları sonucu Uygurların yıkılışı ile Karluklar

ve kimi Türk boyları Kaşgar ve yöresine yerleşmişlerdir. Başka Türk

boylarının da katılımıyla 10. yüzyılda Tanrı Dağları çevresinde Karahanlı

Devleti kurulmuştur. Devlete Karahanlı denmesinin sebebi ise yöneticilerinin

Kara sanını taşımalarıdır. Devletin kurulduğu yıl belli değildir. Kurucusunun

ise Satuk Buğra Han olduğu söylenmektedir. Karahanlı halkının hangi Türk

boyu olduğu konusunda da tartışmalar vardır. Karluk, Yağma ya da Dokuz

Oğuz Türklerinden oldukları düşünülmektedir (Bozkurt 2002:113).

Karahanlıların ilk dönemleri hakkındaki tek kaynak Cemal Karşî’nin

1300 civarında yazmış olduğu Mülhakâtü’s-Sürâh isimli eserdir. Cemal

Karşî’den adı tespit edilen ilk Karahanlı hükümdarı Satuk Buğra’nın dedesi

olan Bilge Kül Kadir Han’dır (Ercilasun 2004:293).

Bilge Kül Kadir Han’ın Bazır Arslan ve oğulçak isimli iki oğlu vardır.

Bilge Kül Kadir Han’dan sonra yerine Oğulçak geçmiştir. Ancak hükümdarlığı

21

945 yılında Satuk Buğra tarafından sona erdirilmiştir (Ercilasun 2004:293).

Devlet 960 yılında Satug Bugra Han öncülüğünde İslamiyet’i benimsemiştir.

Böylece Karahanlı Devleti İslamiyet’i benimseyen ilk Türk Devleti olmuştur.

Satuk Buğra Han’dan sonra yerine geçen oğlu Baytaş Arslan Han zamanında

Müslümanlık bütün Karahanlı ülkesine yayılmıştır (Ercilasun 2004:294;

Bozkurt 2002:113).

Uygurlar, Samaoğulları ve Gaznelilerle savaşan Karahanlılar 999

yılında Samanoğullarını yıkmışlardır. 1042 yılında ülke kardeş kavgaları ve

savaşlar yüzünden Doğu ve Batı olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Doğu

Devletinin Başkenti Balasagun daha sonra Kaşgar olmuştur. 1074’te Selçuklu

Hükümdarı Sultan Melikşah’ın Semerkant’a saldırması üzerine Batı Karahanlı

hükümdarı Şemsülmülk barış isteyerek Selçuklulara tâbii olmayı kabul

etmiştir. 1089 yılında Melikşah’ın Buhara’yı ve başkent Semerkant’ı ele

geçirmesi üzerine Doğu Karahanlılar da Selçuklulara tâbii olmuşlardır.

(Ercilasun 2004:295-296).

1141 yılında Selçuklular ve Karahanlılar Karahıtaylar karşısında

bozguna uğramış ve böylece Doğu ve Batı Karahanlılar Karahıtay

egemenliğine girmiştir. (Ercilasun 2004:296).

B. Karahanlılardan Kalan Eserler

Karahanlılardan kalan eserler; Kutadgu Bilig, Divânü Lügati’t Türk,

Atebetü’l-Hakayık, Ahmet Yesevi ile İzleyicilerinin Şiirleri, İlk Kur’an

Tercümeleri, Saraycık Testisi Yazısı, Kutadgu Bilig’in Giriş Bölümü,

Seyfeddin ve Hoca Tarhan’ın Şiirleri, Hukuk Belgeleridir (Ercilasun

2004:297).

X. yüzyılın sonlarına doğru, devrin en güçlü ülkesi sayılan Karahanlılar

İslam ışığı altında yeni bir Türk dili edebiyatı meydana getirmişlerdir. Bu devir

Türk edebiyatının en özgün temsilcileri Kaşgarlı Mahmut’un Divanü Lugati’t-

Türk’ü ile Balasagunlu Yusuf Has Hacib’in Kutadgu Bilig’idir. Bu eserlerden

birincisi Türk ağızları ile sözlü halk edebiyatını, ikincisi ise klasikleşmiş yazı

dili ile Türk şiirini içermektedir (Hacıeminoğlu 2003:XIV).

22

İslamî Türk edebiyatının bilinen ilk büyük eseri olan Kutadgu Bilig 6645

beyitten oluşan manzum bir yönetim ve siyaset kitabıdır. Yusuf Has Hacip

tarafından 1069-1070 yılları arasında yazılmış olan eser Tavgaç Kara Buğra

Han’a sunulmuştur. Kelime anlamı mutlu olma bilgisi, terim anlamı ise siyaset

bilgisidir. İnsanlara her iki dünyada mutlu olmanın yollarını göstermek için

yazılmış olan didaktik bir eserdir. Eserde yöneticilerin ve devlet görevlilerinin

sahip olması gereken özelliklerin yanı sıra halkın görevleri ile çeşitli meslek

mensuplarıyla ilişkiler de anlatılmaktadır (Ercilasun 2004:297-311).

Eser, Tanrıya Hamd, peygambere ve dört halifeye övgü ile

başlamaktadır. Eserde dört kahraman birbiriyle konuşmakta ve kahramanlar

dört kavramı temsil etmektedir. Kahramanların belli kavramları temsil etmesi

ise eseri temsilî (alegorik) bir eser yapmaktadır. Eserde Kün Togdı

hükümdardır ve Köni törü adı verilen doğru yolu (kanun) ve adaleti; At Toldı

vezirdir ve kut diye tanımlanan bahtı, saadeti, devleti, ikbâli; Ögdülmiş vezirin

oğludur ve ukuş diye tanımlanan usu, aklı, anlayışı, idraki, mantığı;

Odgurmuş ise Ögdülmiş’in arkadaşıdır ve akıbeti temsil etmektedir. Kitabın

büyük bir bölümünü içine alan karşılıklı konuşmalar dolayısıyla eser bir tiyatro

görünümü kazanmıştır. Bu bakımdan eser Türk edebiyatının ilk tiyatro eseri

sayılabilir (Ercilasun 2004:301-308).

Kutadgu Bilig beyitler halinde yazılmış, mesnevi tarzında kafiyelenmiş

olmasına rağmen eserin sonunda üç bölüm gazel tarzında kafiyelenmiştir.

Ayrıca eserin içinde 173 tane dörtlük vardır ve bunlar mani tarzında

kafiyelenmiştir (Ercilasun 2004:300-301).

Bütün yapı özellikleri birlikte göz önüne alındığında Kutadgu Bilig alt

yapısı hikâye, üst yapısı tiyatro tarzında kurulmuş alegorik manzum bir

mesnevidir (Ercilasun 2004:308).

Türk kültürünün yargı ve yasa konularını aydınlatan en değerli

kaynaklarından biri olan Kutadgu Bilig hakkında Vambery, ilk kez bize

Türklerin toplum ve yönetim durumunu yansıtan yapıt diye bahsetmiştir

(Bozkurt 2002:128).

Kendi dönemindeki ideal yönetim, toplum ve insan anlayışını eserine

yansıtmış olan Yusuf Has Hacip bu anlayışını kendi süzgecinden geçirerek

23

tamamıyla özgün bir biçim ve kalıp içinde okuyucusuna sunmuştur (Ercilasun

2004:314).

Kutadgu Bilig’in elimize ulaşmış Herat (Viyana), Mısır (Kahire) ve

Fergana olmak üzere üç nüshası bulunmaktadır. Herat nüshası Şahruh

dönemi’nde, 17 Haziran 1439’da Herat’ta istinsah edilmiş olup Uygur

harfleriyle yazılmıştır. 1474 yılında Abdürrezzak Bahşı tarafından Tokattan

İstanbul’a getirtilmiş olan bu nüsha 18. yüzyılın sonlarında Hammer

tarafından Viyana Saray Kütüphanesine getirtilmiştir. Mısır (Kahire) nüshası

ise, 1374’ten önce İzzettin Aydemir adına Arap harfleriyle istinsah edilmiştir.

Hidiv Kütüphanesi müdürü Moritz tarafından 1896 yılında bulunan nüsha,

halen Kahire’de Mısır Devlet Kütüphanesindedir. Fergana nüshası ise 14.

yüzyılın ilk yarısında Harezm’de Arap harfleriyle istinsah edilmiş olup Batı

Türkistan’da uzun asırlar boyu özel kütüphanelerde kaldıktan sonra Ahmet

Zeki Velidi Togan tarafından 1913 yılında Fergana’da bulunmuştur. Nüsha

bugün Taşkent’te bulunmaktadır (Ercilasun 2004:300).

Türk edebiyatına gerçek bir çığır açmış olan Kutadgu Biligle Türk

edebiyatı ilk defa nazım edebiyatının temelini kurmuş, Türk gelenekli

kültürünü tarihi mazisinden ayırmamıştır (Hacıeminoğlu 2003:XV).

Türkçenin bilinen ilk sözlüğü olan Dîvânü Lugati’t-Türk Kaşgarlı

Mahmud bin Hüseyin bin Muhammed tarafından 1072 yılında yazılmaya

başlanmış ve 1077 yılında bitirilmiştir. Kitabın asıl adı “Kitâbü Dîvânı Lügati’t-

Türk’tür; “Türk dillerini toplayan kitap” demektir. Yazarının asıl adı ile eseri

hakkındaki ilk bilgilere Kâtib Çelebî’nin Keşfü’z-Zünûnda rastlanmaktadır.

Karahanlı devri Türk ağızlarının oldukça zengin bir sözlüğü olan bu eser

Abbasî halifesi Muhammedü’l- Muktedî bi-Emrillâh’ın oğlu Ebü’l-Kasım

Abdullah’a sunulmuştur. Türk dilinin bilinen ilk sözlüğü olan bu eser; Türk

milletinin yüceliğini anlatmak, Türk dilinin Arapçadan geri kalmadığını

göstermek ve Araplara Türkçeyi öğretmek için yazılmıştır (Ercilasun

2004:319).

Kaşgarlı Mahmut sadece bir sözlük yazarı değil; gramerci, ağız

araştırmacısı, etnolog, toponomist ve halk edebiyatı araştırmacısıdır. Aynı

24

zamanda bilinçli bir Türkçüdür. Radloff bu çok yönlü Türkoloğu Türkolojinin

babası saymıştır (Ercilasun 2004:321).

Kaşgarlı Mahmut bütün Türk ülkelerini ve bozkırlarını dolaşarak Türk,

Türkmen, Oğuz, Çiğil, Yağma ve Kırgız boylarının dil ve kafiyelerini, yani

edebiyatlarını bütün incelikleriyle topladığını söylemiştir. Devrinin bir nevi

Türk folklor ve halk edebiyatı antolojisi olan Divanda; üç yüze yakın dörtlük

şeklinde şiir, aynı sayıda atasözü, mersiye, destan, hikmet, vecize,

pendname, bahariye ve emsali gibi türler yer almaktadır. Şiirlerin şairleri belli

değildir ve adı geçen tek şair Çu-çu’dur. Şiirlerde en çok işlenen konular ise

savaş ve bahardır. Ayrıca eserde bir dünya haritası da mevcuttur. Haritanın

merkezi Balasagun’dur. Türkçeden Arapçaya bir sözlük olan eserde, gramer

açıklamaları ve ağızlar hakkında bilgiler de yer almaktadır (Hacıeminoğlu

2003:XV; Ercilasun 2004:322-323).

Ali Emirî tarafından 1917 yılında İstanbul’da Beyazıt Camii yanındaki

bir sahafta bulunan eserin tek yazması bulunmaktadır (Ercilasun 2004:322).

Tahminen 12. yüzyılda Yüknekli Edib Ahmed bin Mahmud tarafından

yazılan Atebetü’l-Hakayık manzum bir öğüt ve ahlâk kitabıdır. Türk ve Acem

meliki Muhammed Dâd İspehsâlâr Bey’e sunulmuştur. Ahmet B. Ercilasun’a

göre; Muhammed Dâd İspehsâlâr Bey Muhammed bin Süleyman’dır ve bu

durumda Atebetü’l-Hakayık 1102-1130 yılları arasında Semerkant’ta

Muhammed bin Süleyman’a sunulmuştur (Ercilasun 2004:333).

Atebetü’l-Hakayık “gerçeklerin eşiği” anlamına gelmektedir. Eserdeki

başlıca konular; bilginin yararı ve bilgisizliğin zararı, dilin korunması ve dil,

dünyanın dönekliği, özveriye övgü, istemezliğe yergi, cömertlik ve hasislik,

alçak gönüllülük ve kendini beğenmişlik, hırs, kerem-yumuşaklık, zamanın

bozukluğu, yazarın özrüdür. Konu ve içerik bakımından Kutadgu Bilig’in bir

devamı olan eser dil bakımından bazı farklılıklar göstermektedir. Eser gazel

tarzında söylenmiş 40 beyit ve 101 dörtlükten oluşmaktadır (Ercilasun

2004:336; Hacıeminoğlu 2003:XVIII).

Eserin giriş bölümünde Tanrıya, peygambere ve dört halifeye övgüden

sonra kitabın sunulduğu Emir Muhammed Dâd İspehsâlâr Bey’e övgü de

25

bulunmaktadır. Daha sonra kitabın niçin yazıldığının anlatıldığı bölüm

gelmektedir (Ercilasun 2004:336).

Konu, yapı, gaye ve şive bakımından tamamıyla Kutadgu Bilig;

Sofiyâne karakteri ile de Ahmet Yesevi etkisinde kalmış olan Atebetü’l-

Hakayık’ın altı nüshası vardır (Caferoğlu 2001:75).

Atebetü’l-Hakayık’ın elimize ulaşmış Semerkant, Ayasofya, Topkapı

Müzesi, Ankara Seyid Ali olmak üzere dört tane nüshası vardır. Semerkant

nüshası Uygur harfleriyle yazılmış ve Şahruh döneminde 1444’te

Semerkant’ta hattat Zeynelâbidin tarafından istinsah edilmiştir. Şu anda

Süleymaniye Kütüphanesinde Ayasofya bölümünde olan nüsha nüshalar

arasında en iyisidir. Ayasofya nüshası ise 1906’da Ayasofya Kütüphanesinde

Necib Asım tarafından keşfedilmiş ve 1480 yılında İstanbul’da Şeyzade

Abdürrezzak Bahşı tarafından düzenlenmiştir. Bir satırı Uygur bir satırı Arap

harflidir. Topkapı Müzesi nüshası Arap harflidir ve Fatih veya 2. Beyazıt

döneminde İstanbul’da istinsah edilmiştir. Ankara Seyid Ali nüshası ise

baştan, ortadan ve sondan eksiktir ve Arap harflidir (Ercilasun 2004:337).

Hoca Ahmed Yesevi’nin şiirlerine hikmet, şiirlerinin toplandığı kitaplara

da Dîvân-ı Hikmet adı verilmektedir. Hikmet; özlü, gizemli söz anlamına

gelmektedir. Evrendeki nesnelerin özünü, özelliklerini anlatan bilgi anlamında

olan hikmetler dinî, tasavvufî şiirlerdir ve çoğu dörtlükler halinde yazılmıştır

(Ercilasun 2004:338-340).

Hikmetlerdeki başlıca konular; dinin esasları, tasavvuf adabı, cennet-

cehennem, kıyamet ahvali, peygamber sevgisi, dünyadan şikâyet, dervişlere

ait menkıbeler, Ahmed Yesevî’nin hayatına ait bazı anlarıdır. Hikmetlerin

birçoğu zikir sırasında okunmak için yazılmıştır (Ercilasun 2004:340-341).

İlk Türk klasik manzum Türk edebiyatı mektebinin kurucusu kıymetini

taşıyan büyük bir eser bırakmış olan Ahmed Yesevî Kutadgu Bilig prototipi

mahiyetinde yeni bir halk şiiri mektebi kuranlardan sayılmaktadır. Ayrıca

Karahanlı devlet dilini geliştirmekte ve onu halka, edebiyat yolu ile indirmekte

çok önemli bir rolü olmuştur (Hacıeminoğlu 2003:XIX- XX). Filoloji ve

lengüistik bakımdan Orta Asya’nın Karahanlı devleti Türkçesi üzerinde en

26

kuvvetli ve tesirli edebî unsur Ahmet Yesevî’nin hikmetleri olmuştur

(Caferoğlu 1998:81-82).

Ahmet Yesevî’nin en önemli tarafı; Yesevîlik tarikatını kurması, yaptığı

irşatlar ve yazdığı şiirler ile Müslümanlığı sade bir şekilde anlatmasıdır


Dîvân-ı Hikmet’in bilinen en eski nüshası 16-17. yüzyıla aittir.

Kur’an’ın ilk tercümeleri Karahanlılar döneminde yapılmıştır ve bu

dönemden kalma dört Kur’an Tercümesi yazması bulunmaktadır. Bunların

hepsi satır altı tarzda yapılmış tercümelerdir. Arapça asıl metin daha iri

harflerle üste, tercüme ise özgün metindeki her kelimenin bazen de küçük

kelime gruplarının altına gelecek şekilde daha küçük Arap harfleriyle

yazılmıştır (Ercilasun 2004:337).

Satır altı Kur’an tercümelerinden Karahanlılar dönemine ait olduğu

tahmin edilen dört nüsha bulunmaktadır. İlk nüsha İstanbul’da Türk İslam

Eserleri Müzesinde bulunan nüsha (TİEM nüshası)’dır. Muhammed bin el-

Hâc Devletşah eş-Şirazi tarafından 1333-1334 yıllarında istinsah edilmiştir.

Kur’an tercümelerinin en eskisi kabul edilen bu nüshada tercümanın adı ve

tercüme tarihi kayıtlı değildir. Diğer nüsha Manchester-John Rylands

nüshasıdır. İngiltere’de bulunmuştur. Telif ve istinsah yılı belli değildir. Diğer

bir nüsha olan Özbekistan ilimler Akademisi nüshası eksik bir nüshadır. Son

nüsha Anonim tefsir nüshasıdır. 1914 yılında Zeki Velidi Togan tarafından

Fergana’da bulunmuş olan bu nüsha tefsirle tercüme arasındadır.

Petersburgdaki Asya Halkları Enstitüsü Kitaplığında bulunmaktadır (Ercilasun

2004:337-338).

Yusuf Has Hacip, Edip Ahmed, Ahmet Yesevî gibi şairlerin didaktik

içerikteki yeni hikmet tarzında yazılmış olan eserleri etkisiz kalmamış, bu

hikmetlerden özellikle halk edebiyatına yakıştırılanlar kâğıt üzerinde

kalmamış diğer sanat eserlerine de geçirilmiştir. Testi, tepsi, madeni eşya

üstat hattatlar tarafından hakkedilmiş böylece tasavvuf edebiyatının

yayılması sağlanmıştır. 1909 yılında Saraycık adlı bir yerde bulunan ve

bulunduğu yerin ismine göre adlandırılan Saraycık testisi üzerinde bulunan iki

27

beyitten birisi Kutadgu Biligden diğeri ise aynı türdeki diğer meçhul bir

eserden alınmıştır (Hacıeminoğlu 2003:XXI).

Kaşgar Türkçesinin en eski nesir örneğini, Kutadgu Bilig’e yazarı

bilinmeyen biri tarafından eklenen mukaddime oluşturmaktadır.

Mukaddimenin yazılış tarihi de bilinmemektedir. Samoyloviç’e göre Kutadgu

Bilig’ten 100-200 yıl sonra yazılmıştır (Caferoğlu 2001:85).

Karahanlıların en eski Türk klasik edebiyatı alanına giren bazı edebi

parçaları da çeşitli yollarla ele geçmiş durumdadır. Bunlardan bazılarının

yazarları, Atebetü’l-Hakayık’a takriz yazmakla kendilerini tanıtmış olan Emir

Seyfeddin ve Büyük Emir Arslan Hoca Tarhan’dır. Bu takrizlerden küçüğü

Emir Seyfeddin diğeri ise Büyük Emir Arslan Hoca Tarhan tarafından

yazılmıştır. Her ikisi de şiirlerinde hürmetkârı oldukları Edib Ahmet’i,

şeceresini, doğduğu mahalli, aile mensubiyetini kısaca aydınlatmak çabası

içine düşmüşlerdir (Hacıeminoğlu 2003:XXII).

Türk dil ve hukuk tarihinin önemli belgeleri olan mahkeme belgeleri 10.

yüzyılda Yarkent’te Uygur ve Arap harfleriyle yazılmıştır ve Selçuklu

Araştırmaları Dergisi’nde Şinasi Tekin tarafından yayımlanmıştır. (Ercilasun

2004:342).

C. Karahanlı Türkçesinin Başlıca Ses Özellikleri

1.Kelime içindeki ve kelime sonundaki d’ler dy olmuştur: adak>adyak

(ayak), tod->tody- (doymak).

2.Kelime içindeki ve kelime sonundaki b’ler w olmuştur: eb>ew (ev),

ebir->ewür- (evirmek, döndürmek), kabuş->kawuş- (kavuşmak).

3.Köktürkçedeki ny, Maniheist Uygurlardaki n, Budist Uygurlarda

olduğu gibi Karahanlılarda da y olmuştur: koy (koyun), çıgay (yoksul), kayu

(nerede).

4.Dar ünlüler dudak ünsüzleri yanında yuvarlaklaşmıştır: tapug

(hizmet), sewüg (sevgili), yawuz (kötü), kamug (bütün).

5.Oğuz lehçelerinde çoğunlukla tonlulaşan (g, ġ, dy’ye dönen) kelime

başı k ve t sesleri Karahanlı Türkçesinde tonsuzdur: kerek, küç, köl, kara,

kılıç, kuş, tişi, ton, tün.

28

6.Türkiye ve Azerbaycan yazı dillerinde var, var-, ver- kelimelerinde

sızıcılaşmış olan ünsüz Karahanlı Türkçesinde süreksiz b olmuştur: bar, bar-,

bir-.

7.Türkiye ve Azerbaycan yazı dillerinde n’ye dönen ñ, Karahanlı

Türkçesinin aslî seslerinden birisidir: öñ, soñ, teñiz, añla-, köñül.

8.Kıpçakçada c, Azerbaycan yazı dilinde bazı durumlarda düşmüş ø-

olan ses, Karahanlı Türkçesinde y olmuştur: yıl, yılan, yol, yüz.

9.Birincil uzunluklar Karahanlı Türkçesinde henüz kısalmamıştır: ōt

(ateş), āt (isim), sü:t (süt), +sā-/+sē-.

10.ET şart eki, r foneminin düşmesiyle -sā/-sē şeklini almıştır:

bolsar>bolsā (olsa), kelser>kelsē (gelse).

11.ET olumsuz geniş zaman eki -mas/-mes şeklini almıştır:

bolmaz>bolmas (olmaz), bilmez>bilmes (bilmez).

12.Güçyetmezliği bildiren uma- eylemi asıl eylemin zarf fiilli biçimiyle

birleşerek -uma-/-üme- şeklini almıştır: ısır-u uma->ısr-uma- (ısıramamak),

kör-ü uma->körüme- (görememek), tapın-u uma->tapnuma- (tapınamamak)

(Ercilasun 2004:350; Tekin 2003:34-35).

IV. TÜRKMENLER

A. Türkmen Adının Ortaya Çıkması ve Anlamı

Türkmen adının çıktığı Oğuz kelimesi ilk defa 8. yüzyılın ikinci

çeyreğinde yazılmış olan Köktürk Abidelerinde geçmektedir. Bu abidelerde

Köktürk hakanı Oğuzlardan “benim halkım” diye bahsetmektedir. Sır-ı

Derya’dan Hazar’a, Aral’dan Horasan’a kadar olan bölgede yaşayan Oğuzlar,

Abidelere göre 9, diğer kaynaklara göre ise 24 boydan oluşmaktadır (Saray

1999:332).

Anlamı ve yapısı hakkında çok çeşitli görüşler olan Türkmen adı ilk

kez X. yüzyılda ortaya çıkmıştır. İslam kaynaklarının ifadesine göre

Müslüman olan Oğuzlara Müslüman olmayan Oğuzlar Türkmen adını

vermişlerdir. Fakat Müslüman olup da Türkmen adını alan Oğuzlar esas

adlarını hiçbir zaman unutmamışlardır. Türkmen adında olduğu gibi

29

Müslüman olan Kuman, Karaman, Ataman ve Kölemenlerin adlarında

görülen -man, -men eklerinin Müslüman Türklerin isimlerinin sonuna o

devirde eklendiği iddia edilmektedir. Türkmen adı bugün dar anlamda

Türkmenistan Cumhuriyeti’nde, Irak, İran, Afganistan, Suriye ve Anadolu’daki

bazı Türk boylarına mensup olanlar için kullanılmaktadır (Saray 1999:331-

332).

Türklerin ve Oğuzların İslam’a girişi IX. yüzyılın yarısında meydana

gelmiştir. Bu tarihten itibaren Türkmen kelimesi Müslüman olan Oğuzlar

anlamında kullanılmaya başlanmıştır. Oğuzların İslam’a girişi ve Türkmen

adını alışları X. yüzyılın ikinci yarısı ile XI. yüzyılın yarısında meydana gelen

olaylarda çok önemli rol oynamıştır (Saray 1999:332).

Türkmen adı ilk kez Kaşgarlı Mahmut’un büyük sözlüğü Dîvânü

Lügati’t-it Türk’te geçmiştir. Kaşgarlı Mahmut bu adı Oğuz adı ile eşanlamlı

olarak kullanmış ve bu adı bir söylence ile birlikte vermiştir (Bozkurt

2002:339).

Türkmen kelimesinin etimolojisi üzerinde değişik görüşler ileri

sürülmüştür. Ünlü Türkolog J. Deny kelimenin, Türk kelimesinin üzerine -men

ekinin gelmesiyle oluştuğunu ve -man, -men ekinin de üzerine geldiği

kelimeye büyüklük, üstünlük, fazlalık kattığını belirterek kelimenin anlamının

ise “koyu Türk, öz Türk, saf kan Türk” anlamlarına geldiğini ifade etmektedir.

Bu görüş ilim dünyasında genel kabul görmüştür (Kara 2007:233).

B. Türkmen Tarihi

Türkmenistan tarihinde Selçuklu Türklerinin çok büyük bir rolü vardır.

Türklerin tarih boyunca kurdukları hanedanlıkların en önemlilerinden birisi

olan Selçuklular 24 Oğuz boyundan biri olan Kınıklara mensupturlar (Gömeç

2003:200).

Oğuzlar, 10. yüzyılın ilk yarısında Sır-Derya Bozkırları ile bu bölgede

bulunan Karacuk ve Sayram şehirleri civarında bulunmaktaydılar. İslam

coğrafyacılarına göre, bu devirde Oğuzların yayılma alanı Buhara’nın

kuzeyinden Hazar denizine kadar uzanmaktaydı. Karacuk dağlarından Hazar

30

Denizine kadar uzanan yarı çöl bölgesine “Oğuz Bozkırı” adı verilmekteydi

(Kafesoğlu 2001:198-199).

Oğuzlar, 10. yüzyılın ilk yarısında Sır-ı Derya kenarında kışlık merkezi

Yeni-Kent “Yengikent” olan bir devlet kurmuşlardır. Devletin başında bir han

yerine Yabgu unvanlı bir lider bulunmaktaydı. Kül Erkin unvanlı bir başbuğ

ona nâiplik yapmakta ve orduyu Su-başı idare etmekteydi (Kafesoğlu

2001:199).

Oğuzlar genel olarak Türk adının yanında yine bir siyasi adlandırma

olan “Türkmen” adını da taşımışlardır. Çünkü Oğuzlar Müslüman ülkelerine

geldikten sonra İslam kaynaklarında bu adla adlandırılmışlardır (Kafesoğlu

2001:199).

Selçuklu ailesinin atası olan Temir-Yaylı Tukak, Yabgu’nun emri

altında önemli bir askeri ve siyasi mevkiye sahipti. Ancak Yabgu’nun diğer

Türk boyları üzerine tertip ettiği bir sefere karşı çıktığı için araları açılmıştı.

Tukak öldükten sonra oğlu Selçuk da üstün vasıflarıyla dikkati çektiğinden

sü-başılığa getirilmiştir (Gömeç 2003:200).

Oğuzlar arasında ilk badire Oğuz Yabgusunun Müslümanlığı kabul

eden ve Türkmen adını almış olan kardeşleri üzerine yürümesi ile

başlamıştır. Ancak ileride kendi adına bir hanedan kuracak olan Oğuz lideri

Selçuk Bey, Yabgunun bu hareketine karşı çıkmış ve Müslümanlığı kabul

eden Oğuzları yani Türkmenleri korumuştur. Bu mücadele sonunda

Türkmenler Selçuk Bey’in liderliğinde batıya, Horasan’a ve Hazar’a doğru

ilerlemişlerdir. Bu hareket esnasında Türkmenler diğer Türk boylarından

Kıpçaklar ve Peçeneklerle mücadele etmişlerdir. Horasan ve Afganistan’ın

kuzey kısımlarında yaşayan Türkmenler bir müddet sonra Afganistan ve

Güney İran’ı elinde Tutan Gazneli Türk Devleti ile Doğu Türkistan’da kurulan

Karahanlı devleti arasında sıkışmıştır. Bu iki kardeş Türk Devletinin idaresine

girmek istemeyen Türkmenler Çağrı ve Tuğrul kardeşler önderliğinde 1040

yılında Merv civarındaki Dandanakan kalesi yakınında Gaznelileri mağlup

ederek bugünkü Azerbaycan ile Anadolu bölgelerini kendilerine yurt

edinmişler ve kurdukları devlete ataları Selçuk Bey’in adını vererek hem

31

kendilerinin hem de Türklerin tarihinde yepyeni bir devir başlatmışlardır

(Saray 1999:332-333).

Büyük Selçuklu Devleti doğuda Amu-Derya’dan, batıda Akdeniz

kıyılarına kadar geniş bir alana yayılmış ve büyük bir devlet haline gelmiştir.

Ancak yaygınlaşan Moğol istilası Selçuklu Devletinin ve Türkmenlerin

kaderini değiştirmiş; Türkmen boylarının bir kısmı Maveraünnehir, Horasan

ve Mangışlak’a kadar uzanan bölgede kalırken diğer Türkmen halkı

Anadolu’ya ve Azerbaycan’a yerleşmiştir. Bu olaydan sonra Hazar denizinin

doğusunda bugünkü Türkmenistan’da kalan Türkmenler ile Anadolu’ya ve

Azerbaycan’a gelen Türkmenlerin kader ve tarihleri ayrı bir seyir takip etmiş;

kültürlerinde ve dilerinde farklılıklar meydana gelmiştir (Saray 1999:333).

Moğol istilasıyla Maveraünnehir, Horasan ve Mangışlak’a kadar

uzanan bölgede kalan Türkmen boyları kendi bölgelerinde konargöçer hayat

yaşamışlar ve başlarında hanlar bulunmuştur. Bu boylar başta hayvan

otlakları olmak üzere çeşitli sebeplerle kendi aralarında mücadele ettikleri gibi

komşu devletlerle de savaşmışlardır. Birleşip ortak bir devlet kuramamaları

onların kuvvetlenip büyük bir güç olmalarını engellemiştir. Başlıca Türkmen

boyları; Teke, Yomut (Yawmut), Göklen, Çavdır (Çavuldur), Sarık, Salur, Er

Sarı ve Alieli’dir (Saray 1999:333).

Maveraünnehir ve Horasan’da kalan Türkmenler önce Moğol sonra da

Timurlular egemenliği altına girmişlerdir. Magışlak bölgesindeki Türkmenler

ise 17. yüzyılın ortalarına kadar rahat ve özgür bir şekilde yaşamışlarsa da

1639 ve 1700 yıllarında Moğol asıllı Kalmukların istilasına uğramışlardır.

Mangışlak bölgesinde yaşayan ve o devir Türkmen boylarının en büyüğü ve

en kuvvetlisi olan Salur boyundan gelen Teke Türkmenleri Kopet Dağı

bölgesine çekilmişlerdir. Burada Yamud, İmrali ve diğer Türkmen boyları ile

birlikte yaşayarak daha da güçlenmişlerdir. Türkmenlerin kuvvetlenmeye

başladıklarını gören Hive Hanlığı ile İran, Türkmenlere saldırmışlardır. Bir

süre Hive hanlığına bağlanmış olan Türkmenler, İran’da yaşayan Afşar

Türkmenlerinin beylerinden Nadir Kulu Han’ın (Nadir Şah) İran’ın yönetimini

ele geçirmesiyle bu hanın hâkimiyeti altına girmişlerdir (Saray 1999:333-334).

32

18. yüzyılın ikinci yarısında toparlanan Türkmenler İran ile Hive’nin

baskısından kurtulmak için Merv bölgesine yayılmaya başlamışlardır. Uzun

bir müddet Hive ve İranla mücadele etmişlerdir. 1855 ve 1856 yıllarında

meydana gelen iki muharebede Kuşit Han önderliğinde Hive ordusunu; 1858

yılında meydana gelen muharebede, Nur Verdi Han önderliğinde İran

ordusunu yenmişlerdir. Bu mücadeleden sonra İranlılar, Türkmenistan’a

Meşhed üzerinden yeni bir sefer hazırlığına girişmişlerdir. Kendisine ve

ordusuna son derece güvenen Hamza Mirza Türkmenlerin sulh teklifini kabul

etmemiş ve Merv şehrine kadar ilerlemiştir. Türkmen kuvvetlerinin

kumandanı Kuşid Han, Batı Türkmenistan’da Nur Verdi Han kumandasında

bulunan Türkmen kuvvetlerinin bir kısmı ile diğer Türkmen boylarından

yardım alarak ordusunu kuvvetlendirmiş ve İran ile girişilecek bu mücadele

için hazır hale gelmiştir. Kendilerini takip için çölde yürüyüşe çıkan İran

ordusunun bir müddet sonra sıcaktan ve susuzluktan perişan hale geldiğini

gören Kuşid Han ani bir baskınla İran ordusunu yok etmiştir (Saray 1999:334-

337).

Ülke 1860 yılında Ruslar tarafından işgal edilmeye başlayınca

Türkmenler bu sefer Ruslarla mücadele etmek zorunda kalmışlardır. Göktepe

kalesi ve çevresinde yapılan uzun mücadelelerden sonra Türkmenler

1881’de Aşkabad ve 1884 yılında Merv bölgesinin alınmasıyla

bağımsızlıklarını kaybetmişlerdir. Ülkenin tamamı ise 1890 yılında işgal

edilmiştir. Rus saldırıları sonucunda büyük katliamlara maruz kalan

Türkmenler İran ve Afganistan’a sığınmışlardır. 19. yüzyılın sonları ile 20.

yüzyılın başlarında birkaç defa ayaklansalar da başarılı olamamışlardır

(Saray 1999:337-357).

Rus egemenliğinden kurtulmak için giriştikleri bağımsızlık

mücadelesini kaybeden Türkmenler komünist rejimi altında mücadele etmeye

başlamışlardır. Oraz Serdar ve Cüneyd Han’ın önderliklerinde yürütülen

istiklâl savaşının Kızıl Ordu birlikleri tarafından kanlı bir şekilde

bastırılmasından sonra Türkmenler, istemeyerek de olsa Türkmenistan

Komünist Partisi’ne girmeye başlamışlardır. Türkmenlerin komünist partisine

girmelerinin sebebi diğer Türkistan Türklerinde olduğu gibi komünizme

33

inanmaları değildi. Onlar daha çok ezilmelerini önlemek ve haklarını mümkün

olduğu kadar koruyabilmek, köle gibi bir hayat yaşamamak için bu partiye

girmişlerdir. Bunun için 1918 sonlarında kurulan Türkmenistan Komünist

Partisi’ne, özellikle milli ayaklanmaları bastırıldıktan sonra girmeye, partinin

aldığı ve alacağı kararlarda Türkmen menfaatlerini ellerinden geldiği kadar

korumaya başlamışlardır. Bu mücadele onların Rus komünistlerinin

amaçlarını daha iyi anlama fırsatını vermiştir (Saray 1999:358-359).

1924’te Türkmenlere de zorla Türkmenistan Sovyet Sosyalist

Cumhuriyeti’nin kurdurulmasından dört ay sonra Türkmenistan Komünist

Partisi oluşturulmuş ve delegelerin isteği doğrultusunda 13 Mayıs 1925’te

Türkmenistan’ın Sovyetler Birliği’nin bir parçası olduğu ilan edilmiştir (Gömeç

2003:209).

Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra 22 Ağustos 1990 tarihinde

egemenliğini, 27 Ekim 1991 tarihinde yapılan halk oylaması sonucunda

bağımsızlığını ilan eden Türkmenistan’ı ilk tanıyan ülke Türkiye olmuştur. İlk

seçimde Devlet başkanlığına Komünist Partisi eski 1. sekreteri Saparmurat

Niyazov seçilmiştir (Saray 1999:388; Gömeç 2003:218).

C. Türkmenistan Cumhuriyeti ve Türkmenler

Batı Türkistan ülkelerinden birisi olan Türkmenistan’ın yüzölçümü

448.100 km², nüfusu 5.725.200’dür. Bunun dört buçuk milyonu Türkmen’dir.

Türkmenler daha çok Türkmenistan Cumhuriyetinde yaşamaktadır. Diğer

Türkmenler ise Özbek, Karakalpak, Afganistan, Çin, İran ve Türkiye’de

yaşamaktadır. Türkmenlerin dışında ise ülkede; Azerbaycan Türkleri,

Karakalpaklar, Kazaklar, Özbekler, Tatarlar ve Ruslar yaşamaktadır (Bozkurt

2002:339).

Orta Asya’nın Güney batısında yer alan Türkmenistan, Türk

Cumhuriyetleri arasında Kazakistan’dan sonra en geniş topraklara sahiptir.

Kuzeyinde Kazakistan, kuzeydoğusunda Özbekistan, güneyinde İran,

güneydoğusunda Afganistan, batısında Hazar Denizi boyunca Azerbaycan,

doğusunda yine Özbekistan vardır (Saray 1999:329).

34

Türkmenistan’ın başkenti Aşkabat, para birimi Manat, dili

Türkmencedir. Önemli şehirleri; Marı (Merv), Türkmenbaşı (Krasnovodsk),

Daşhovuz, Çärcev, Nebitdağ, Köneürgenç, Kerki, Kızıl Arvat, Tecev ve

Darvaza’dır. Türkmenistan Cumhuriyeti; Balkan, Aşkabat (Ahal), Marı (Merv),

Çarju ve Taşhovuz olmak üzere beş eyalete ayrılmıştır. En önemli nehirleri

Amuderya, Murgap, Tecen ve Etrek’tir. Yağmurun çok seyrek yağdığı

Türkmenistan’a kurak bir iklim hâkimdir. Türkmenistan topraklarının büyük bir

bölümü çöllerle kaplıdır (Kara 200:1).

Oğuz grubuna mensup Türk boylarından biri olan uzun yıllar göçebe

bir hayat sürmüşlerdir. Türkmenlerin en büyük kabileleri; Çavdar, İmrili,

Yomut (Hazar’ doğusunda uzanan alanda yaşamaktaydılar), Göklen (İran

sınırında Atrek ırmağı boyunda yaşamaktaydılar), Teke (Merv bölgesini ele

geçirmişlerdi), Sarık (Afganistan’a doğru uzanan alanda bulunmaktaydılar),

Salur (İran sınırında Göklenlerin doğusunda kalmaktaydılar), Ersarı (Merv’in

kuzeyini tutmaktaydılar)’dır (Bozkurt 2002:340).

Ç. Türkmen Türkçesi

Türkmen Türkçesi Güney-Batı ya da Oğuz grubu Türk yazı dillerinden

birisidir. Oğuz grubunda yer alan diğer yazı dilleri; Türkiye Türkçesi,

Azerbaycan Türkçesi ve Gagavuz Türkçesidir. Türkmen Türkçesi tek başına

Güney-Batı ya da Oğuz grubu Türk dillerinin doğu kolunu oluşturmaktadır.

Türkmence anayurtta kalan Oğuzların dili olarak, Ana Oğuzcanın özelliklerini

en iyi korumuş bir Türk dilidir. Türkmencenin diğer en önemli özelliği Ana

Oğuzca ve Ana Türkçedeki asli uzun ünlüleri sistemli bir şekilde korumuş

olmasıdır (Tekin 1995:6). Ancak bu uzunluklar yazıda gösterilmemektedir.

Türkmen Türkçesinde aslî uzun ünlülerin yanında dolaylı uzun ünlüler de

bulunmaktadır. Bu uzun ünlüler de kelimelerin ikinci veya sonraki hecelerinde

bulunmaktadır. Ancak bunlar da yazıda gösterilmemektedir (Kara 2000:2).

Oğuzcanın eski dil özelliklerini koruyan Türkmen Türkçesi,

Türkmenlerin Kıpçak ve Çağatay sahası boylarının arasında kalmalarından

dolayı Kıpçakçanın ve Çağataycanın etkisi altında gelişmiş bir yazı dilidir.

35

Bundan dolayı Türkmen Türkçesi, Türkçenin doğu kolunda yer alan yazı

dillerine ait özellikler de taşımaktadır (Kara 2000:2; Bozkurt 2002:342).

Türkmen Türkçesinin kelime hazinesinin kökünü Türkçe kökenli

kelimelerle Arapça, Farsça ve Rusça kelimeler oluşturmaktadır. Kıpçak ve

Çağatay Türkçesinin etkisinden dolayı bazı kelimeler diğer Oğuz dillerinden

farklıdır. Türkmen Türkçesine zamanla Arapça, Farsça, Moğolca ve Rusça

kökenli kelimeler de girmiştir. Farsça kelimelerin bir kısmı Harezmce

vasıtasıyla, Rusça kelimeler de 1880 yılında Türkmenistan’ın Rusların

hâkimiyeti altına girmesiyle Türkmen Türkçesine geçmiştir. Ekim devriminden

sonra bu akın hızlanmıştır. Alıntı kelimeler Türkmen Türkçesinin ses ve

dilbilgisi kurallarına uymaktadır. Son dönemlerde ise Türkmen Türkçesi kendi

imkânlarıyla kelime türetmeye başlamıştır (Bozkurt 2002:342).

Türkmen yazını 13. yüzyılda başlamış ve Türkmen yazın dili eski

Türkmence içinde doğmuştur. Yazının gelişmesi ile yerleşip yaygınlaşmıştır.

Günümüze kadar uzanan Türkmen yazını sözlü destan geleneğine

dayanmaktadır. 7-8. yüzyıllarda başlayan Oğuz göçlerinden beri Türklerin

çevresini oluşturan bozkır ve çöller yoğun kültür etkilerine kapalıdır. Bu

ortamda Türkmenlerde halk tipi destan yazını gelişmiştir. Zengin bir folklor ve

halk yazını örneği bulunmaktadır. Destan türü çok işlenen bir konudur. Halk

tipi bu destanlar içinde en yaygın olanı Köroğlu destanıdır. Türkmenler

arasında yaygın olan ünlü aşk hikâyeleri ise “Yusuf ile Züleyha”, “Tahir ile

Zühre”dir. Bunun yanında bu türün ünlü halk hikâyeleri de “Kerem ile Aslı”,

“Şahsenem ile Garip”tir. Özellikle 18. yüzyıldan kalan Andabili’nin “Leyla ile

Mecnun’u ünlüdür (Bozkurt 2002:340-341).

Bazı bilim adamları ise, Kısse-i Yusuf ile 12. yüzyıldan kalan Ahmet

Yesevi’nin Divan-ı Hikmetini Eski Türkmence sayarak Türkmen yazınını 13.

yüzyıldan da öncelere götürmüşlerdir. Onlara göre Eski Türkmence 12.-15.

yüzyıllarda Kıpçak etkisinde kalmıştır. 15-17. yüzyıllarda da klasik Türkmen

yazı dili oluşmuştur. Ebulgazi Bahadır Han, Azadi, Mahtum Kulu, Seydi gibi

ozanlar, yazarlar bu dili işlemişlerdir. 17-19. yüzyıllarda Zelili, Gaybi, Molla

Nefes, Abdül Satar Kazi gibi yazarların dili olmuştur. Türkmenlere göre en

36

eski Türkmen ozanı Burhanettin Sivasi (1344-1397)’dir. Sivasi, divanını

Anadolu Türkçesi ile yazmıştır (Bozkurt 2002:340-341).

Türkmen yazarlarının çalışmalarının dile büyük katkısı olmuştur. Bu

bakımdan özellikle Mahtum Kulu’nun çalışmaları önemli bir aşamadır.

Türkmen halk dilini kullanmış olan yazar geleneğe sıkı sıkıya bağlı

olmamasına karşın Türkmen şiirine temel biçim olan “goşgı” (koşma) türünü

getirmiştir. Ondan sonra 18. yüzyılın sonlarına doğru yeğeni Delili ile

ardından Seyidi, 19. yüzyılda toplum hicivleriyle tanınmış olan Mehmet Veli

Kemine ve daha çok şiirleriyle tanınmış olan Molla Nepes gelir (Bozkurt

2002:341).

İlk Türkmence kelimelere Divânü Lügati’t Türk’te ve 14. yüzyılda Arap

dilcileri tarafından yazılan kelimelerde rastlanmaktadır. Türkmenler 15.-17.

yüzyıllarda yazıda Orta Asya Türklerinin ortak yazı dili olan Çağataycayı

kullanmışlardır. 18. yüzyılda (1730- 1780) yaşadığı sanılan ünlü Türkmen

şairi Mahdumkulu ise şiirlerini Çağatay Türkçesi ile değil de Türkmence ile

söyleyip yazmıştır. 19. yüzyılda da birçok Türkmen şairi kendi lehçelerinde

yazmayı sürdürmüşlerdir. Bütün bunlara karşın Türkmence ancak Sovyet

Devriminden sonra 1923 yılında bağımsız bir yazı dili olmuştur (Tekin

1995:6).

Uzun bir süre ortak bir yazı dilinin olmaması ve Türkmenlerin dağınık

alanlara yerleşmiş olmaları nedeniyle Türkmen Türkçesinin birçok ağzı

vardır. Bu ağızlar; Yomut, Teke, Esrarı, Sarık, Salır, Gökleñ, Çovdur, Alili,

Nohur, Garadaşlı, Änev, Yemreli, Hasar, Ata, Nerezim, Çandır, Mukrı, Sakar,

Bucak, Olam, İğdir, Surhı, Düyeci, Hatap, Eski, Bayat, Hıdırili, Mehin, Çärcev,

Mürçe, Kıraç, Burkaz, Mücevür ve Arabaçı’dır. İran ve Afganistan’da

konuşulan Türkmence ile Türkmenistan Türkmencesi arasında önemli farklar

vardır. Ayrıca Türkmenistan’da birçok yerel ağız bulunmaktadır (Bozkurt

2002:342; Kara 1997:XIII).

Sovyet döneminde edebî dil için Yomut ve Teke ağızları esas

alınmışsa da Türkmen aydınları bütün ağızlardan faydalanmayı prensip

edinmişlerdir. Şu anda Türkmenistan’da kullanılan yazı dili, 1925 yılından beri

Türkmen Yomut ağzına dayanmaktadır (Kara 1997:XIII).

37

1989 yılında Türkmenistan hükümetinin aldığı bir kararla Türkmen dili

Rusça ile birlikte Cumhuriyetin resmi dili ilan edilmiştir (Saray 1999:388).

Türkmen Türkleri, yazılı edebiyatlarının başlangıcı olan 18. yüzyıldan

1928’e kadar Arap, 1928’den 1940’a kadar Lâtin, 1940’tan sonra da Kiril

alfabesini kullanmışlardır (Kara 2000:2).

Türkmenistan, 1991 yılında SSCB’nin dağılmasıyla bağımsızlığına

kavuşmuştur. Bağımsızlığa kavuşmanın bir sonucu olarak da, 12 Nisan 1993

tarihinde Türkmenistan Meclisinin aldığı bir kararla Latin alfabesini esas alan

ve 30 harften oluşan yeni Türkmen alfabesine geçilmesi kabul edilmiş, 1

Ocak 1996 tarihinden itibaren de yeni Türkmen alfabesi resmen kullanılmaya

başlanmıştır. Daha sonra alınan bir kararla da birkaç harfte değişiklik

yapılarak 1 Ocak 2000 tarihinde tamamıyla Latin alfabesine geçilmiştir (Kara

2000:2).

D. Türkmen Türkçesinin Başlıca Ses Özellikleri

1.Asli uzun ünlüler sistemli olarak korunmuştur: a:t (ad, isim), e:r

(koca), gı:z (kız).

2.Uzun kapalı ė ünlüsü i’ye dönmüştür: bil<bėl (bel), il<ėl (halk), iy-

<yė- (yemek).

3.Asli uzun ünlülerden sonra gelen p, ç, t, k ünsüzleri iki ünlü arasında

sırasıyla b, c, d, g’ye dönmüştür: gap, gabı (kabı), ot, odı (ateşi), güyç, güyci

(gücü).

4.z fonemi ötümlü dişlerarası z’ye, s fonemi de ötümsüz dişlerarası

s’ye dönmüştür: saz (saz), sız- (sızmak), suv (su).

5.Sözbaşı k fonemi g’ya dönmüştür: kal->gal- (kalmak), kız>gız (kız),

kuş>guş (kuş).

6.Sözbaşı t fonemi d’ye dönmüştür: taş>daş (daş), toguru>togrı

(doğru), tört>dört (dört).

7.Eylem kök ve gövdeleri sonundaki ı, u ünlüleri a’ya; i, ü ünlüleri de

e’ye dönmüştür: okı->oka- (okumak), semri->semre- (semirmek), törü->töre

(meydana gelmek).

38

8.Ad kök ve gövdeleri sonundaki yuvarlak u ve ü ünlüleri ı ve i’ye

dönmüştür: tolu>tolı (dolu), ulug>ulı (ulu), kudug>guyı (kuyu).

9.Söziçi st ve ts ünsüz çiftleri ss’ye dönmüştür: yassık<yastuk (yastık),

tussag<tutsak (tutuklu), tüsse<tütse (tütsü) (Tekin 2003:147-149).

BİRİNCİ BÖLÜM

KÖKTÜRK TÜRKÇESİNDEN TÜRKMEN TÜRKÇESİNE GEÇEN

KELİMELERİN SES VE ANLAM BAKIMINDAN KARŞILAŞTIRILMASI

Türkmen Türkçesinde a, e, ä, ı, i, o, ö, u, ü olmak üzere dokuz ünlü

bulunmaktadır. Bu ünlülerin sekizi Türkiye Türkçesindeki gibidir. Sadece “ä”

farklıdır. Bu ünlü Türkiye Türkçesindeki “e”den daha geniştir.. Bu dokuz

ünlünün her birinin uzun şekli de bulunmaktadır ancak bunlar yazıda

gösterilmemektedir (Sarı 1998:5; Kara 2000:14).

Türkmen Türkçesinin en önemli özelliği Ana Türkçedeki aslî uzun

ünlüleri sistemli bir şekilde korumuş olmasıdır. Türkmen Türkçesinde uzun

ünlüler, aslî ve dolaylı uzun ünlüler olmak üzere iki grupta incelenmektedir.

Türkmen Türkçesindeki uzun ünlülerin büyük bir bölümü aslîdir. Aslî uzun

ünlüler genellikle kelimelerin ilk hecesinde bulunmakta ve anlam değişikliğine

sebep olmaktadır. Aslî uzun ünlüler yazıda gösterilmemektedir. Dolaylı uzun

ünlüler ise, kelimenin ikinci ve üçüncü hecesinde bulunmaktadır. Gerçekte

kısa olan ünlüler genellikle kök sonundaki ve ek başındaki iki ünlünün üst

üste gelmesi veya ses düşmesi gibi çeşitli sebeplerle uzamaktadır. Bu

uzamalar sadece düz ünlülerde meydana gelmektedir. Dolaylı uzun ünlüler

anlam farkı meydana getirmemektedir (Kara 1998:35).

Türkmen Türkçesinde b, c, ç, d, f, g, h, j, k, l, m, n, ñ, p, r, s, ş, t, v, y, z

olmak üzere 21 ünsüz bulunmaktadır. Bu ünsüzlerin çoğu Türkiye

Türkçesindeki ünsüzlere benzemekte ve sadece birkaç ünsüz farklılık

göstermektedir. Türkiye Türkçesindeki gibi kalın ve ince “g”, kalın ve ince “k”,

kalın ve ince “h” tek işaretle gösterilmektedir. Kalın ünlülerin yanındaki “g”, “k”

ve “h”ler kalın; ince ünlülerin yanındaki “g”, “k” ve “h”ler incedir. Ayrıca “ğ”

sesi de “g” ile gösterilmektedir. Bugün Türkiye Türkçesinde bulunmayan

ancak tarihi devirde ve Anadolu ağızlarında sık rastlanılan damak “n”si (ñ)

Türkmen Türkçesinde bulunmaktadır (Sarı 1998:8; Kara 2000:22).

Türkmen Türkçesindeki “ğ” ünsüzü Türkiye Türkçesinden farklı

söylenmekte, daha belirgin ve gırtlağa yakın telaffuz edilmektedir. “s” ve “z”

40

sesleri de Türkiye Türkçesinden farklı olarak peltek telaffuz edilmektedir.

Ayrıca Rusçadan Türkmen Türkçesine geçmiş olan bazı kelimelerde “şç” ve

“ts” sesleri de bulunmaktadır (Kara 1998:43).

Köktürk Türkçesinden Türkmen Türkçesine geçen kelimeler ses ve

anlam bakımından karşılaştırılarak incelenmiş ve üç gruba ayrılmıştır.

Köktürk Türkçesinden Türkmen Türkçesine toplam 404 kelimenin geçtiği

tespit edilmiştir.

I. SES DEĞİŞMESİNE UĞRAMAMIŞ VE ANLAM BAKIMINDAN DA

FARKLILAŞMAMIŞ OLAN KELİMELER

Yaptığımız incelemeye göre Köktürk Türkçesinden Türkmen

Türkçesine geçen 404 kelimeden 156’sı ses değişmesine uğramamış ve

anlam bakımından da farklılaşmamıştır.

Köktürk Türkçesinden Türkmen Türkçesine geçen ses değişmesine

uğramamış ve anlam bakımından da farklılaşmamış olan kelimeler eserlerde

geçtiği satır ve sayfa numaralarıyla birlikte aşağıdaki tabloda verilmiştir.

TÜRKMEN TÜKÇESİNDE

TÜRKÇE ANLAMI KÖKTÜRK TÜRKÇESİNDE

Aç Aç. O.A.;aç:aç, tok olmayan BK,D38/50-1

Aç-

1.Bir şeyi açmak. 2.Açıklamak, anlatmak, bildirmek, ortaya çıkarmak. 3.Toplantıyı, meclisi açmak.

O.A.;aç-:açmak; acıkmak T,K4/72-1

Agıl 1.Ağıl, ahır. 2.M.Hale, halka, ağıl.

E.T.Y.;agıl:ağıl Su.5/I,156-1

Agır

1.Ağır. 2.Zor, çok zahmetli, güç, ağır. 3.Kötü, ağır. 4.Kötü, azaplı, ızdıraplı, acılı, kaygılı, kederli, gamlı, çaresiz. 5.Sayı bakımından çok olan, çok, büyük. 6.Korkulu, ağır. 7.Çok, gereğinden fazla, ağır.

O.A.;agar:ağır, değerli, şerefli, muhterem, mühim, önemli BK,G15/54-3 O.Y.;agır:ağır; değerli BK,D2/36-1

41

8.Sağlam, katı, sert, ağır.

Agla-

1.Ağlamak. 2.M.Bir şeye üzülüp sıkıntı çekmek, sızlanmak, ağlamak, dert yanmak.

E.T.Y.;agla-:ağlamak Ta.V,1/II,137-1

Ak I,1.Beyaz, ak. 2.Temiz, saf, arı, duru.

O.Y.;ak:ak, beyaz KT,D35/18-1

Al-

1.Eline almak. 2.Belli şartlarda herhangi bir amaçla kabul etmek. 3.Bir şeye sahip olmak, ele geçirmek, kendisine boyun eğdirmek. 4.Ödemek, vermek (fiyat hakkında). 5.Yanına alıp gitmek.

O.A.;al-:almak, yenmek, mağlup etmek, zapt etmek, işgal etmek, feth etmek; dinlenmek, dikkate almak BK,D29/46-1

Altı Altı sayısı ve bu sayının miktarı.

O.Y.;altı:altı BK,D1/36-1

Altmış Altmış sayısı ve bu sayının miktarı.

E.T.Y.;altmış:altmış,60 Uy.Ta.1/III,31-1

Ara

1.Orta, merkez. 2.M.İlişki, bağlantı. 3.İki nokta arasındaki mesafe, uzaklık, ara.

E.T.Y.;ara:ara, orta Ş.u.b6/I,182, O.Y.;ara:arasında KT,D1/8-1

Ara-

1.Birbirinden ayrıştırmak, birbirinden ayırmak. 2.Seçmek, farketmek. 3.M.Aramak, araştırmak, bakmak, karıştırmak.

E.T.Y.;ara-:aramak BK,Ş4/I,24-1

Arka

I,1.Sırt. 2.Arka taraf, arka. 3.M.Dayanak, destek, himaye, arka.

E.T.Y.;arka:arka T,B5/I,100-1

42

Aş Yemek, aş. E.T.Y.;aş:1.Aş, yemek Uy.III,a1/III,144 2.Kakım K.C.b,3/III,80-1

Aş-

1.Karşı tarafa geçmek, aşmak. 2.Çiftleşmek (hayvan hakkında). 3.Yükselmek, fiyatı artmak, geçmek, aşmak. 4.Kıyısından, kenarından akmak (sıvı hakkında).

O.A.;aş-:aşmak, geçmek BK,G1/52-1

Aşa Çok, ileri, pek. O.A.;aşa:aşa, aşarak, öte, öbür taraf, ötesinde KT,D17/14-1

At I,1.At. 2.At başlı kuş figürü.

O.A.;at:1.At (hayvan) BK,G12/54 2.At, isim, nam, şöhret BK,D17/40-1

At (a:t)

II,1.Çocuk doğduğunda verlen isim. 2.Nesne isimleri. 3.Gramerde nesne ve düşünce ifade eden "kim, ne, nerede?" sorularına cevap veren söz öbeği. 4.Verilen takma isim.

O.Y.;aat:ad, unvan BK,G41/50-1

Ay (a:y) 1.Ay, kamer. 2.Otuz günlük zaman birimi.

E.T.Y.;ay:1.Ay, kamer El.10/III,180 2.Ay Ş.u.d3/I,168-1

Aya- Özenle, dikkatle, itinayla korumak, saklamak, esirgemek.

O.Y.;aya-:korumak, himaye etmek KT,GB/24-1

43

Ayt-

1.Bir şeyi haber vermek, duyurmak, söylemek, bildirmek. 2.Türkü söylemek. 3.Anlatmak, sohbet etmek, konuşmak.

E.T.Y.;ayıt-:sormak, söylemek T,Ş34/I,112-3 O.A.;ayt-:demek,söylemek,arzetmek T,D7/72, O.A.;ay-:söylemek, demek, konuşmak, haber vermek, hükmetmek, hükümran olmak, idare etmek T,K8/74-1

Az Yetersiz, eksik, az, noksan. O.A.;az:az, çok olmayan KT,G10/6-1

Az-

1.Yoldan çıkmak, kötü yola sapmak, ahlak bakımından bozulmak, azmak. 2.Büyümek, kötüleşmek, iltihaplanmak (yara hakkında).

E.T.Y.;az-:azmak, yoldan çıkmak Be.b/III,72-1

Bag İp, bağ.

E.T.Y.;bag:1.Bağ, müttefik, müttehid Uy.Ta.2/III,31 2.Ac. Allah, Tanrı Toyok, öntaraf 8/II,176-1

Bagla-

1.Bağlamak. 2.Demet, buket yapmak. 3.Kilitlemek. 4.Eş görevli kelimeleri veya cümleleri birbirine bağlamak. 5.Yoluna çıkmak, önünü kapatmak, önünü tutmak geçişini engellemek. 6.M.Aşık olmak, bağlanmak, esir olmak.

E.T.Y.;ba-:bağlamak, rabtetmek Ta.III,5/II,135-1

Bar

I,1.Var. 2.Bir şeyin olup olmadığını söylemek için kullanılan cevap sözü, var.

O.A.;bar:var, mevcut BK,K8/58-1

Bar- 1.Gitmek, varmak. 2.Sürmek, gitmek.

O.Y.;bar-:varmak, gitmek KT,D34/16-1

Barça Hepsi, herbiri, bütün. E.T.Y.;barça:bütün, hep Ş.u.Ca/I,178-1

44

Bas-

1.Basmak, ezmek, çiğnemek. 2.Üstün gelmek, boyun eğdirmek, yenmek. 3.Vurmak, yapıştırmak. 4.Bir yere toplamak, yığmak, toplanmak, yığılmak. 5.Kaplamak, kapatmak, örtmek. 6.Hapishaneye sokmak. 7.Yüklemek, vurmak.

O.A.;bas-:basmak, bastırmak, üzerine çökmek, baskın yapmak, yenmek, ezmek, çökmek T,K3/72-1

Baş

I,1.Kafa, baş. 2.Başak. 3.Bir şeyin tepesi. 4.Bir şeyin çevresi, etrafı. 5.Bir şeyin başlangıcı, başladığı yer, başlangıç. 6.Temel, kök, kaynak. 7.Görevine, mesleğine göre diğerlerinden yüksek olan, diğerlerine başkanlık eden, baş.

E.T.Y.;baş:baş, (dağ veya pınar başı); ordu komutanı, subaşı K.y.2/III,193, O.A.;baş:baş; dağın başı, tepe, zirve; şef, başkan, kumandan KT,K6/26-1

Başlan-

1.Yerine getirilmek, başlanmak, girişilmek. 2.Ortaya çıkmak, meydana gelmek, türemek. 3.Girilmek, başlanmak.

E.T.Y.;başlan-:başlanmak Toy.1/II,57-1

Bat-

1.Suya saplanmak, batmak. 2.Küçük çamurlu suya girmek, çamura bulaşmak, kuma gömülmek, saplanmak, batmak. 3.Görünmez olmak, batmak (gökyüzü cisimleriyle ilgili). 4.Büyük zarara girmek, batmak. 5.Batmak, saplanmak.

E.T.Y.;bat-:batmak Ş.u.d1/I,168-1

Bay (ba:y)

I,1.Mak, mülk, sahibi; garipleri, işçileri, sömüren varlıklı kimse, zengin. 2.Çok zengin, çok verimli; köy evi ve halk evi yeterli derecede büyüyen.

O.Y.;bay:zengin BK,K7/58-1

45

Beg

1.Feodalizm döneminde vilayet başkanının adı, bey. 2.Edebiyatta, folklorda kahramanların adına eklenerek kullanılan saygı sözü, bey.

E.T.Y.;bäg:bey KT,D 20/I,38, O.Y.;beg:bey KT,D33/48-1

Ber- 1.Bir kimseye bir şey vermek. 2.Sınav vermek, başarmak.

O.A.;bir-:vermek T,1.T,B2/64-3 O.Y.;ber-:vermek BK,G7/52-1

Bil-

1.Bir şeyi anlamak, bilmek. 2.Bir şeyi bilmek. 3.Duyumsamak, hissetmek. 4.Tanımak. 5.Bir işi, görevi yapmayı başarmak.

O.Y.;bil-:bilmek KT,G11/4-1

Bile 1.Bakınız.Bilen. 2.Birlikte, beraber.

O.Y.;birle:ile, birlikte KT,G4/2, E.T.Y.;birlä:ile, birlikte, beraber Ş.u. D,6/I,170-3 E.T.Y.;bilä:ile, beraber Ç.III,2/III,118-1

Bilin- 1.Belirlenmek, anlaşılmak. 2.Ortaya çıkmak, duyulmak, bilinmek, bulunmak.

E.T.Y.;bilin-:bilinmek Uy.IIId,1/III,146-1

Bir

1.Bir sayısı ve bu sayının miktarı. 2.Bilinmezliği, belirsizliği ifade eder. 3.Tek, yalnız, sadece. 4.Bakınız.Birlik II, 2.

O.A.;bir:bir (1) BK,D30/46-1

Birik- 1.Katılmak, karışmak, birleşmek, toplanmak. 2.Evlenmek, karı koca olmak.

O.A.;birik-:birikmek, toplanmak, katılmak KT,D27/18-1

Biz

I,1.Biz zamiri. 2.Yazarın okurlarına hitap ederken yaptığı konuşmada ben anlamında kullandığı kelime.

E.T.Y.;biz:biz Uy.III,b5/III,144-1

46

Bol-

1.Doğmak, dünyaya gelmek, meydana gelmek. 2.Bulunmak, olmak. 3.Bir yerde çok zaman geçirmek, yaşamak, olmak. 4.Bitirmek, tamamlamak.

E.T.Y.;bol-:olmak, yardımcı fiil T,B3/I,100-1

Boz Griye yakın bir renk, boz. O.Y.;boz:boz KT,D32/16-1

Böri Bakınız.Möcek 1. O.A.;böri:kurt KT,D12/12-1

Bu İşaret zamiri, bu. E.T.Y.;bu:bu T,C12/I,104-1

Çıkan Kuzen.

E.T.Y.;çıkan:çin, çi(k)-kuan, unvan KT,Ş13/I,52-2 O.Y.;çıkan:teyzezade, kuzen KT,K13/22, O.A.;çıkan:yeğen, halazade, teyzezade KT,K13/28-1

Çöl I,Çöl. O.A.;çöl:çöl T,D6/70-1

Egir-

1.Eğirmek. 2.M.Bir yere, bir şeyin etrafına yığmak; toplamak, koymak, oturtmak.

O.A.;egir-:eğirmek, çevirmek, kuşatmak, sarmak, sevk etmek, döndürmek KT,K6/26-1

Egri 1.Egri 2.M.Dürüst olmayan, sahtekâr.

O.A.;egri:eğri T,G4/78-1

Elt-

1.İletmek, götürmek. 2.Bir şeye maruz bırakmak, bir olay veya durumla karşı karşıya getirmek, uğratmak. 3.Yaklaştırmak, yanına getirmek.

ilt-:alıp götürmek BK,D19/42, E.T.Y.;elät-:iletmek T,Ş32/I,110, ilät-:götürmek, iletmek KT,D23/I,40-3 O.Y.;elt-:alıp götürmek KT,D23/14-1

47

Emge-

Bir şeyi yapmak için kendi kendine sıkıntı vermek, aşırı derecede kendini yormak, kendine eziyet etmek.

E.T.Y.;ämgät-:emek çektirmek, zahmet vermek, yormak BK,Ş13/I,58, O.Y.;emgetme-:eziyet etmemek BK,K13/32-1

Emgek

1.Güçlük, sıkıntı, zulüm, eziyet, azap, cefa, zorluk, acı, ıstırap, emek, iş, çalışma. 2.Hastalık, dert, ağrı.

E.T.Y.;ämgäk:emek, mihnet Or.III,C8/II,38, O.Y.;emgek:ıstırap, eziyet KT,D19/12-1

Et 1.Kas, adele. 2.Et.

E.T.Y.;it:et (?) Alt.I,a2/III,101-3 ät:et Aç.b,2/III,134-1

Et- 1.Yapmak, etmek. 2.Hazırlamak, yapmak.

O.A.;it-:tanzim etmek, düzenlemek, düzene sokmak, yapmak, etmek, teşkilatlândırmak, tertip etmek KT,D39/22-3 E.T.Y.;et-:eylemek, yapmak, düzeltmek O.4/I,128, O.Y.;et-:1.Tanzim etmek, düzene sokmak, yapmak KT,D11/10 2.Böğürmek, ses çıkarmak, gümbürdemek BK,B4/56-1

Inanç Bakınız.Inam. E.T.Y.;ınanç:bir unvan, rütbe; inanılan, itimat edilen Oz.C1/III,164-1

İç

1.Mide, bağırsak, böbrek gibi iç organların bulunduğu yer, iç. 2.İçeri, iç.

E.T.Y.;iç:iç, dahil Ş.u.c4/I,174, O.Y.;iç:iç; has, hassa BK,G14/54-1

İki 1.İki sayısı ve bu sayının miktarı. 2.Bakınız.İkilik.

O.Y.;eki:iki KT,D27/14-3 O.A.;iki:iki (2) T,1.T,B4/64-1

İlki Önce, evvel, ilk önce, başta, önceden.

O.Y.:ilki:birinci, önceki BK,G1/52-1

İn- 1.İnmek. 2.Yüksek bir yerden inip dönmek, inmek.

O.A.;in-:inmek KT,D12/12-1

48

3.M.Bir kimseye inmek, vurmak.

İni

1.Erkek kardeş ve kuzen. 2.Kendinden küçük kimselere hitap etmek için kullanılan kelime, kardeş.

O.Y.;ini:erkek kardeş BK,D40/50-1

İr 1.Güneş doğduğunda, sabah vaktinde, sabah. 2.Erken, önce.

E.T.Y;ir:1.Yer Ş.u.d7/I,170 2.Er (?) Aç.a1/III,133-1

İş

1.Hareket. 2.İş, zahmet, emek, çalışma. 3.İş, görev, vazife. 4.Eser, yapıt vb. 5.İş.

E.T.Y.;iş:1.Eş, arkadaş, müttefik Ş.u.d12/I,72 2.İş T,D52/I,116-1

İt- I,Bakınız.İtekle-.

O.A.;it-:tanzim etmek, düzenlemek, düzene sokmak, yapmak, etmek, teşkilatlandırmak, tertip etmek KT,D39/22-1

Keyik Ceylan. E.T.Y.;käyik:av hayvanı, geyik T,C8/I,102-1

Kıl- Bakınız.Et-. O.A.;kıl-:kılmak, yapmak, etmek, eylemek KT,D29/18-1

Kırk Kırk sayısı ve bu sayının miktarı.

O.Y.;kırk:kırk KT,D15/12-1

Kim Kim.

E.T.Y.;käm:kim BK,D22/I,40, O.Y.;kem:1.Kim KT,D22/14 2.Yenisey ırmağı BK,D26/46-3 O.A.;kim:kim KT,D9/10-1

Kişi 1.Bakınız.Adam. 2.Yabancı, başka. 3.Mert, cesur, yiğit.

O.A.;kişi:kişi, insan, adam; halk KT,G7/4-1

Köl Göl. O.Y.;köl:göl KT,D34/16-1

49

Köñül Bakınız.Gövün.

O.A.;köñül:gönül, kalp, yürek, iç, fikir, düşünce, akıl, anlayış, arzu, ülkü KT,K11/28-1

Kümüş Gümüş. O.A.;kümüş:gümüş KT,G5/4-1

O Birinci tekil şahıs, o. E.T.Y.;o:o, bu Tun.IIIa,6/II,94-1

Oba Köy. E.T.Y.;oba:kabile, aşiret, boy Ta.II,3/II,134-1

Oglan

1.Erkek çocuk. 2.Bakınız.Çaga. 3.Genç, yiğit, delikanlı genç erkek. 4.M.Erkek olan kimselere hitap ederken söylenilen söz.

E.T.Y.;oglan:oğul, evlat, oğlan (oğulun cemi (?) ) Uy.III,d2/III,146, O.Y.;oglan:oğullar KT,G1/2-1

Ogul 1.Erkek çocuk, oğul. 2.Bir kimseye hitap ederken kullanılan söz, oğul, delikanlı.

O.A.;ogul:oğul, çocuk, evlat T,G3/78-1

Ok I,1.Ok. 2.Kurşun, mermi.

O.A.;ok:1.Ok KT,D33/20 2.İl teşkilatı, teşkilat KT,D3/8 3.Kuvvetlendirme edatı; kendi, bizzat, hep tam, hem, -dır, -dir vs. T,2.T,B7/76-1

Ol 1.Üçüncü teklik şahıs, o. 2.İşaret zamiri.

E.T.Y.;ol:o, bu; tekid eki, bizdeki fiil ve isim sonu -dır, -dir, -dur mukabili T,D20/I,106-1

On On sayısı ve bu sayının miktarı.

O.A.;on:on (10) KT,K7/26-1

Ot (o:t) II,Ateş, alev. O.Y.;ot:ateş KT,D27/14-1

Otuz Otuz sayısı ve bu sayının miktarı.

O.A.;otuz:otuz (30) BK,D28/44-1

50

Oz-

1.Öne geçmek, birinci gelmek (yarışta). 2.Ön sırada gelmek; bir işte, yarışta üstün gelmek; kazanmak.

O.A.;oz-:ileri geçmek, öne atılmak; kurtulmak, sıyrılmak KT,K7/26-1

Ökün- Of çekmek, hayıflanmak, üzülmek, pişman olmak, yüreği sızlamak.

O.A.;ökün-:pişman olmak, eseflenmek, hayıflanmak; kendine gelmek, üzülmek, kendine dönmek KT,D23/16-1

Öküz Öküz. E.T.Y.;öküz:öküz El.11/III,180-1

Öl-

1.Ölmek, dünyadan ayrılmak. 2.Yok olup gitmek, devam etmemek, son bulmak, yitmek. 3.M.Solmak, kurumak (bitki hakkında).

O.A.;öl-:ölmek BK,K5/58-1

Ön-

1.Verimli olmak, çoğalmak, artmak. 2.Meydana gelmek, yetişmek, bitmek. 3.Doğmak, meydana gelmek, çoğalmak.

E.T.Y.;ön-:(ot) bitmek, fışkırmak; çıkmak, gitmek I.h.d19/I,138-1

Öñ 1.Bir şeyin ön tarafı; ön. 2.Önceki zamanlar; önce, evvel, başlangıçta, başta.

E.T.Y.;öñ:ön, şark, doğu Ş.u.ş6/I,164-1

Ör-

II,1.Bitmek, yetiştirmek, çıkmak. 2.Tüy çıkmak. 3.Leke, döküntü çıkmak, meydana gelmek. 4.Hep birlikte ayağa kalkmak. 5.Birlikte uykudan uyanmak, kalkmak.

O.Y.;ör-:baş kaldırmak, isyan etmek (?) KT,B1/24-2 O.A.;ör-:yukarı çıkmak, yükselmek, kopmak, belirmek, ayağa kalkmak, ayaklanmak KT,B1/30-1

Öz I, Kendi, öz.

E.T.Y.;öz:1.Öz, kendi T,Ş34/I,112 2.İki dağ arasındaki dere ve çevresi Aç.a4/III,133, O.Y.;öz:ağaç özü? BK,G11/54-1

Özge 1.Başka, öteki. 2.Yabancı, başka.

E.T.Y.;özgä:diğer, başka Ta.II,5/II,134-1

51

Saç I,Saç. O.Y.;saç:saç BK,G12/54-1

Sanç- 1.Sokmak, batırmak, dürtmek, saplamak. 2.İğne vurmak, iğne yapmak.

E.T.Y.;sanç-:saplamak, batırmak, mızraklamak I.h.D19/I,138-1

Sansız 1.Çok fazla, pek çok, birkaç, oldukça, sayısız. 2.M.Adam yerine konulmamış.

O.A.;sansız:sayısız, hesapsız BK,G12/54-1

Satıgçı Küçük tüccar, dükkan sahibi. E.T.Y.;satıgçı:satıcı Toyok,öntaraf,3/II,180-1

Sekiz Sekiz sayısı ve bu sayının miktarı.

O.A.;sekiz:sekiz (8) BK,D14/38-1

Semiz Zayıf olmayan; etli kanlı, şişman, yağlı, semiz.

O.A.;semiz:semiz, besili, etli T,1.T,B5/64-1

Sen Teklik ikinci şahıs zamiri, sen.

E.T.Y.;sin:sen T,C10/I,102, sän:sen Ş.u.,D5/I,170-3 O.A.;sen:sen; -sın, -sin, -sun, -sün KT,G8/4-1

Sık-

1.Bakınız.Gıs- 1. 2.Bir şeyi sıkmak, sıkıştırmak. 3.M.Ezmek, eziyet etmek, işkence etmek, baskı yapmak, zulmetmek.

E.T.Y.;sık-:sıkmak, sıkıştırmak Ş.u.D4/I,168-1

Sın- 1.Bakınız.Dövül- 1. 2.M.Yıkılmak, tamamen batmak, helak olmak.

O.A.;sı-:kırmak, sındırmak, bozmak, yenmek, galebe çalmak, zaptetmek KT,D36/22-1

Siz Çokluk ikinci şahıs zamiri. E.T.Y.;siz:siz Ş.u.D10/I,172-1

Sök-

1.Parçalara ayırmak, sökmek. 2.Dikişlerini sökmek. 3.Çok yıllık bitkileri yerinden sökmek. 4.Yürümek, dolaşmak. 5.Tekrar bakmak, incelemek. 6.Gevşetmek, yumuşatmak, uyku hali vermek.

O.A.;sök-:sökmek, yarmak KT,D35/20-1

52

Söz 1.Sözcük, kelime. 2.Konuşma. 3.Nutuk, konuşma.

E.T.Y.;söz:söz Ş.u.B5/I,180-1

Sözleş- Bakınız.Gepleş-. O.A.;sözleş-:söyleşmek, konuşmak, sözleşmek KT,D26/18-1

Sür-

1.Harekete geçirmek, sürmek (ulaşım için kullanılan hayvan, araba hakkında). 2.Bir yöne hareket ettirmek, sürmek. 3.İtmek, bir şeyi yavaşça hareket ettirmek, sürmek. 4.Toprağı işlemek, sürmek. 5.Ellerini yüzüne sürmek.

O.A.;sür-:sürmek, kovmak, sürgün etmek KT,D23/16-1

Tam Dam, küçük ev. O.A.;tam:duvar, dam KT,GD/30-1

Tez- Ürküp kaçmak, ürkmek. E.T.Y.;täz-:kaçmak KT,D34/16, O.Y.;tez-:kaçmak BK,D37/50-1

Tik- Dikmek. O.A.;tik-:dikmek BK,G9/54-1

Tir- Bakınız.Yıg-. O.A.;tir-:1.Dermek, toplamak KT,D12/12 2.Yaşamak BK,D23/42-1

Tirkiş II,Deve kervanı. O.A.;tirkiş:kervan, kafile, haberci KT,G8/4-1

Topla- Yığmak, toplamak. E.T.Y.;topla-:toplamak T,C13/I,104-1

Tug Bayrak.

O.A.;tug:tıkaç, kapak, bent, mania, sed T,K2/72-2 E.T.Y.;tug:tuğ, bayrak ve davul (Osmanlı tarihlerindeki tabl ve alem) Ş.u.D5/I,170-1

53

Tur- 1.Yerinden kalkmak. 2.Uyanmak, kalkmak. 3.Başlamak, ortaya çıkmak.

E.T.Y.;tur-:durmak, ayağa kalkmak Ş.u.C6/I,176-1

Tut-

1.Tutmak. 2.Ele geçirmek, yakalamak, tutmak. 3.Kaplamak, örtmek, bürümek. 4.Başka tarafa çevirmek, yönünü çevirmek. 5.Kiralamak, tutmak. 6.Tutsak etmek. 7.Bina kurmak, inşa etmek. 8.Asmak, örtmek. 9.Giysinin kenarına dantel, ince şerit dikmek. 10.Birinin sırrını bilmek, saklamak. 11.Dolmak, yayılmak, kaplamak. 12.Büyütmek, beslemek, yetiştirmek. 13.Bir yere yerleşmek. 14.Yapıştırmak, tutkallamak. 15.Hazırlanmak, hazırlık yapmak. 16.Bir kenara çekilmek, kendini tecrit etmek. 17.Sulamak, su tutmak, su vermek.

O.Y.;tut-:tutmak, yakalamak; korumak, muhafaza etmek KT,D38/18-1

Tümen On kuruşa eşit olan para birimi.

O.Y.;tümen:10.000 BK,D25/46-1

Uç Uç, son, bitim. O.A.;uç:uç, cenah, ordu kanadı T,2.T,B5/76-1

Uç-

1.Uçmak (kuş vb. hakkında). 2.Uçağa binip gitmek. 3.Birden bir şeyin bir yeri kırılmak. 4.Salıncakta sallanmak.

E.T.Y.;uç-:uçmak, havalanıp gitmek, ölmek Ş.u.Ş12/I,166-1

Ula-

1.Birbirine eklemek, bağlamak. 2.Bir konuşmayı başka bir konuşmaya bağlamak, bir düşünceyi diğer düşünceye bağlamak.

E.T.Y.;ula-:bağlamak, bir araya getirmek, takip etmek, arkasından gelmek Tun.IV,7/II,96-1

54

Una- Onaylamak, makul, doğru görmek.

E.T.Y.;una-:razı olmak, muvafakat etmek T,Ş35/I,112-1

Ur-

1.Vurmak, dövmek. 2.Bir şeyi bir yere hızla indirmek, vurmak. 3.Ateş etmek, vurmak. 4.M.Bir yerden güçlü, şiddetli bir şekilde akmak, fışkırmak (sıvı hakkında). 5.Bir şeyin içine girmek, sokulmak, fırlamak. 6.Yüklemek, vurmak (yük hakkında). 7.Tenkit etmek, eleştirmek.

O.A.;ur-:vurmak, dövmek, koymak, yapmak, takmak, hakketmek, yontmak, geçirmek, kaydetmek KT,D33/20, E.T.Y.;ur-:vurmak, bindirmek; tayin, tahkim etmek T,Ş34/I,112-1

Urug Nesil, soy, uruk, boy. E.T.Y.;urug:kabile, soy, klan K.C.b,5/III,80-1

Uruş

1.Kavga, dövüş, çekişme, atışma. 2.Savaş. 3.M.Savaş, mücadele.

E.T.Y.;uruş:vuruş, harp, savaş O.10/I,130-1

Ut- Oyunda, savaşta, kavgada vb.'de yenmek; üstün gelmek.

E.T.Y.;ut-:yutmak, galip gelmek, kazanmak Toy.18/II,58-1

Uya 1.Kız kardeş. 2.Kadınlara seslenirken söylenilen söz, bacı.

E.T.Y.;uya:kardeş, hısım Ta.II,5/II,134-1

Üç 1.Üç sayısı ve bu sayının miktarı. 2.Bakınız.Üçlük.

O.Y.;üç:üç KT,D4/8-1

Ürk- Korkmak, ürkmek (hayvan hakkında).

E.T.Y.;ürk-:ürkmek Şu.C7/I,176-1

Üz-

I,1.Bir şeyi koparmak, kesmek, bölmek, parçalara ayırmak (ip, iplik vb. hakkında). 2.Yolmak, koparmak.

O.A.;üz-:kesmek, kırmak, koparmak, delmek, parçalamak T,G6/68-1

Yag-

1.Yagmak (yağmur, kar hakkında). 2.M.Arka arkaya gelmek, yağmak. 3.M.Arka arkaya atılmak, yağmak.

E.T.Y.;yag-:yağmak Ta.II,2/II,34-1

55

Yagı 1.Düşman. 2.M.Birbirini sevmeme, birbirinden nefret etme.

O.A.;yagı:düşman KT,K8/26-1

Yaka

1.Yaka. 2.Kenar, kıyı, köşe. 3.Taraf, çevre, civar, yan. 4.Bakınız.Etek 2,3.

E.T.Y.;yaka:yaka, hudut Ş.u.D8/I,170-1

Yan

1.Bedenin bir tarafı, yan. 2.Taraf, yan. 3.Giysinin, kıyafetin vb.'nin koltuktan eteğe kadar uzanan kısmı. 4.Bir şeyin yakını, yanı.

O.A.;yan:yan, taraf T,K2/72-1

Yara-

1.Zevk vermek, yararlı olmak, yaramak. 2.Bir talebi karşılamak, faydalı olmak, yaramak. 3.Memnun olmak, sevinmek, sevmek, yaramak. 4.Gücü, kuvveti, varlığı, malı mülkü olmak, yetmek.

E.T.Y;yara-:yaramak, yaraşmak Ş.u.D10/I,172-1

Yarat-

1.Meydana getirmek, yaratmak. 2.Yararlı, faydalı, gerekli hale getirmek; uygunlaştırmak.

O.A.;yarat-:yaratmak, tertip ve tanzim etmek, yapmak, meydana getirmek BK,K9/60-1

Yasa- 1.Yapmak, hazırlamak. 2.Meydana getirmek, yapmak, türetmek (gramerde).

E.T.Y.;yasa-:tanzim etmek, yapmak KT,Ş10/I,52-1

Yası 1.Yassı, düz. 2.M.Geniş, şişman.

E.T.Y.;yası:düz, yassı Ş.u.D9/I,172-1

Yaş I,1.Yaş. 2.Ömür, yaşam, hayat.

E.T.Y.;yaş:1.Yaş KT,Ş11/I,52 2.Yaş, taze; genç Alt.Ib,3/III,102 3.Yaş, sin Tu.II,1/III,170-1

Yaşa- 1.Yaşamak. 2.Gün görmek. 3.Oturmak, yaşamak.

E.T.Y.;yaşa-:yaşamak I.h.3/I,136-1

Yaşıl Yeşil. E.T.Y.;yaşıl:yeşil Toy.27/II,59-1

56

Yat II,1.Yabancı. 2.Yabancı.

E.T.Y.;yat:1.Yabancı Toy.23/II,58 2.Kehanet, fal, sihir Be.c,4/III,72-1

Yat-

1.Yatmak. 2.Uyumak. 3.Bir yerde uzun bir süre bulunmak, eğlenmek. 4.Durmak, kesilmek, dinmek. 5.Solmak, kurumak (kavun ve karpuz gibi bahçe ekinlerinin dalları vb. hakkında). 6.Hastalanmak.

O.A.;yat-:yatmak, uzanmak; yığılmak BK,D20/40-1

Yay- III,1.Genişçe açmak, germek. 2.Bildirmek, haber vermek, söylemek, yaymak.

E.T.Y.;yany-:yaymak, dağıtmak T,16/I,104-3 yay-:1.Yaymak, perişan etmek O.9/I,130 2.Yaymak, dağıtmak T,C16/I,104-1

Yaz İlkbahar. O.A.;yaz:ilkbahar, ilk yaz, yaz BK,G2/52-1

Yeg Bakınız.Govı. O.A.;yig:iyi T,2.T,B2/76-3 E.T.Y.;yeg:iyi, daha iyi T,2.T,B37/I,112-1

Yegen Yeğen. E.T.Y.;yegän:yeğen Su.8/I,156-1

Yer

1.Dünya (gezegen). 2.Toprak, kara. 3.Toprak, yer. 4.Yurt, ülke, devlet. 5.Yer, toprak. 6.Yer. 7.Yer, bölge. 8.Yatmak için yatak yorgan serilen, yapılan yer. 9.Meslek, iş. 10.Vakit, zaman, fırsat. 11.Yara izi, yeri. 12.Alıcı. 13.M.Nesil, soy, aile.

E.T.Y;ir:1.Yer Ş.u.d7/I,170 2.Er (?) Aç.a1/III,133, O.A.;yir:yer T,K2/72-3 O.Y.;yer:yer,toprak; ülke, memleket BK,D35/50-1

57

Yerleş-

1.Yerleşmek. 2.Girmek, kabul edilmek, alınmak (işe, okula). 3.Sarf edilmek, harcanmak. 4.Belli bir yerde, toprakta, ülkede olmak, bulunmak. 5.Doğru düzgün oturmak. 6.M.Evlenmek (kız hakkında).

E.T.Y.;yerlä-:yerleşmek, yerleştirmek K.K.5/III,90-1

Yet-

1.Yetişmek. 2.Bir yere gitmek, yetişmek. 3.Artmak. 4.Yeterli olmak, yetmek. 5.Almak, edinmek, kazanmak. 6.Etkilemek, neden olmak. 7.Belli bir uzunluğa sahip olmak, ulaşmak. 8.Belli bir yaşa ulaşmak, belli bir zamanı geçirmiş olmak.

E.T.Y.;yet-:1.Yetmek T,25/I,108 2.Yetişmek Ş.u.d1/I,168-1

Yetmiş Yetmiş sayısı ve bu sayının miktarı.

O.Y.;yetmiş:yetmiş BK,D11/40-1

Yıg- 1.Ürünü almak, yığmak, toplamak. 2.Yığmak, toplamak, biçmek.

E.T.Y.;yıg-:yığmak, toplamak O.9/I,130-1

Yıl Yıl. O.A.;yıl:yıl, sene BK,G10/54-1

Yılan Yılan. E.T.Y.;yılan:yılan HT.VII,1/II,112-1

Yılkı At sürüsü, at. O.A.;yılkı:yılkı, at sürüsü; hayvan, hayvan sürüsü, davar BK,D38/50-1

Yit-

1.Düşmek, kaçmak, yok olmak, kaybolmak 2.Yolunu kaybetmek, yolunu şaşırmak, kaybolmak. 3.Görünmez olmak, bozulmak, silinmek, kaybolmak.

O.Y.;yit-:yitmek, kaybolmak KT,D27/14-1

Yok (yo:k) II,1.Hayır. 2.Var olmayan, yok.

O.Y.; yook:yok KT,D39/18, yok:yok; değil KT,D11/10, O.A.;yok:yok; yokluk içinde, fakir, yoksul, sefil BK,D22/42-1

58

Yokla-

1.Bir kimseyi ya da bir şeyi yadetmek, anımsamak, özlemek, hatırlamak. 2.Kaybetmek, yitirmek. 3.Sarfetmek, harcamak. 4.Yok etmek, öldürmek.

E.T.Y.;yokla-:yok edilmek Oz.c2/III,164-1

Yol

1.Yol. 2.Yol, yordam, yöntem, usul. 3.Yolculuk, sefer, gezi, seyahat, yol. 4. Akım, yol, cereyan.

E.T.Y.;yol:1.Defa, kere BK,D30/I,62 2.Yol, seyahat; saadet, tali T,D23/I,108 3.Menba, kaynak, pınar Ş.u.c11/I,178-1

Yugur- Yoğurmak. O.Y.;yugur-:yoğurmak BK,GD/52-1

Yurt 1.Köyün göçtüğü veya konduğu yer. 2.Devlet; ülke, yurt.

E.T.Y.;yurt:yurt, ülke T,D19/I,106, O.Y.;yurt:yurt, kamp yeri, konaklama yeri KT,K9/22-1

Yük

1.Yük. 2.Evin baş köşesine koyulup kaldırılan yatak yorgan. 3.M.Azap, zulüm, cefa, eziyet.

E.T.Y.;yük:yük Alt.I,c3/III,103-1

Yüz

I,1.Yüz. 2.Bir şeyin üst tarafı, üstü, yüzü, yüzeyi. 3.Dış tarafı, dış yüzü, dışı. 4.Düz tarafı, düzü.

O.Y.;yüz:yüz, çehre KT,D33/16-1

Yüz II,Yüz sayısı ve bu sayının miktarı.

O.Y.;yüz:100 KT,D33/16-1

Yüz- I,1.Yüzmek. 2.Yüzmek (gemi vb. hakkında).

E.T.Y.;yüz-:yüzmek BK,D30/I,60-1

II. SES DEĞİŞMESİNE UĞRAMAMIŞ ANCAK ANLAM

BAKIMINDAN FARKLILAŞMIŞ OLAN KELİMELER


Türkçesine geçen 404 kelimeden 36’sı ses değişmesine uğramamış ancak

anlam bakımından farklılaşmıştır.

59


uğramamış ancak anlam bakımından farklılaşmış olan kelimeler eserlerde




Agı 1.Ağlama, ağlayış. 2.Sızlanma, sızlanış, ağlayış.

E.T.Y.;agı:Çin'den gelen ipekli kumaş; hediye; define, hazine KC,a5/III,791-2

Ar-

Yorulmak, takati kesilmek, kuvvetten düşmek, gücü azalmak, pestili çıkmak, bitkin düşmek.

O.A.;ar-:aldatmak, kandırmak KT,G5/4-2

Azman Dört yaşındaki keçi.

O.Y.;azman:sarımtrak (?) KT,K5/20, O.A.;azman (ak at):Azman (bir at ismi) KT,K5/24-2

Balık Balık. E.T.Y.;balık:şehir T,D19/106-2

Başla- İşe, göreve başlamak, girmek. O.Y.;başla-:liderlik etmek, başta olmak KT,K8/22-2

Bat

1.Gayret, güç, kuvvet, enerji, hareket. 2.Bir işin yapılışının sınırı, niteliği, derecesi, uzunluğu. 3.Gözdağı, tehdit.

E.T.Y.;bat:1.Hemen, derhal, çabuk El.3/III,180 2.Fena, kötü; tortu, çöküntü O.7/I,128-2

Beglik 1.Beylik. 2.İyi, güzel durum, özgürlük, sefa.

O.A.;beglik:beylik, bey olacak, beyliğe lâyık KT,D7/10-2

Buyruk 1.Görev, emir, buyruk. 2.Teklif, emir, buyruk.

O.Y.;buyruk:kumandan, âmir BK,G14/54, O.A.;buyruk:bir unvan, vezir, nazır, yüksek memur, buyruk KT,D3/8-2

Bük- 1.Bir şeyi kıvırmak, eğmek, bükmek. 2.Kıvırmak, katlamak.

E.T.Y.;bük-:doymak El.9/III,180-2

60

Çit Çiçekli ince pamuklu kumaş, basma.

E.T.Y.;çit:kamış vesaireden yapılan kulübe Ş.u.,D8/I,170-2

Çor El ve ayakta katılaşıp kalan kir.

O.A.;çor:bir unvan; önder, rehber KT,K13/28-2

Eg- 1.Eğmek, bükmek. 2.Eğik, bükük, kambur (kimse).

E.T.Y.;eg-:kurban etmek (?) K.C.,b2/III,80-2

Elle-

1.Ellemek, dokunmak. 2.M.Namusuna el sürmek, dokunmak, namusunu kirletmek. 3.M.Bir şeyi ele geçirmek, elde etmek.

E.T.Y.;ellä-:el sahibi eylemek, yurt sahibi kılmak KT,D6/I,32-2

İçik- Nefes alamamak, nefesi kesilmek.

O.A.;içik-:içeri girmek, dahil olmak, tâbi olmak, teslim olmak, itaat etmek KT,D38/22-2

İr- Bıkmak, usanmak, yorulmak, bitkin düşmek, bezmek, haşatı çıkmak, yılmak.

E.T.Y.;ir-:olmak, imek fiili BK,C15/I,72, O.Y.;ir-:olmak KT,G13/6-2

İtin- Eşyaları gelişigüzel sarmak.

O.Y.;itin-:kendini düzene sokmak, örgütlenmek KT,D10/10, O.A.;itin-:tanzim ve tertip edilmek, teşkilatlanmak BK,D9/36-2

Keş Evlek. E.T.Y.;keş:okluk, ok konulan şey, sadak El,8/III,180-2

Kür Eşeği, sıpayı hareket ettirmek için söylenen söz.

E.T.Y.;kür:müthiş, sarsılmaz KT,D6/I,32, O.A.;kür:hile, fesat, aldatma, kandırma, çare BK;D6/34-2

61

Müçe I,Ölçü, büyüklük, boy. E.T.Y.;müçä:düğün hediyesi Maş./II,147-2

Ökünç Üzüntü, hayıflanma, pişmanlık.

E.T.Y.;ökünç:öğünme, meth Alt.I,c2/III,103-2

Ötün- Özür dilemek.

O.A.;ötün-:arz etmek, niyaz etmek, rica etmek, dilek dilemek, maruzatta bulunmak T,G5/68-2

Salla- Bırakmak, indirmek, sallamak. E.T.Y.;salla-:sal ile geçmek Ş.u.,C1/I,174-2

Tap- Bulmak. E.T.Y.;tap-:tapmak, hizmet etmek Su.,9/I,156-2

Tapla-

I,1.Sivrileştirmek, bilemek (bıçak, bel, kürek vb. hakkında). 2.Soğutmak, suya basmak.

E.T.Y.;tapla-:arzu etmek, muvafık bulmak BK,D35/I,64-2

Tutuk

1.Kaygılı, kederli, üzüntülü, gamlı. 2.Kapalı, bulutlu (hava hakkında). 3.Zayıf, güçsüz.

O.A.;tutuk:bir unvan; askeri vali, vali KT,D32/20-2

Uçuk Uçuk. E.T.Y.;uçuk:kuş, avcı kuşu T,C8/I,102-2

Ugur

1.Yön, istikamet, doğrultu, boy. 2.Usul, yol, yordam, yöntem, tarz. 3.Akraba. 4.Akım, cereyan.

E.T.Y.;ugur:uğur, saye, devlet El.,5/III,180-2

Uz Güzel, biçimli, sevimli, sempatik, alımlı, hoş.

O.A.;uz:sanat, sanat eseri; usta, sanatkâr, mahir BK,GB/62, O.Y.;uz:süs, teyinat, desen BK,GB/54-2

Yan-

1.Yanmak. 2.Işık vermek. 3.Yanmak, pişmek. 4.Kararmak. 5.M.Azap, acı çekmek; üzülmek, kederlenmek, içi

O.A.;yan-:dönmek, geri dönmek; korkutmak, tehdit etmek KT,D28/18-2

62

yanmak.

Yay

1.Yay. 2.Çocuk kıyafetinin arkasına takılan, altınla kaplanan süs eşyası. 3.Sapan. 4.Parantez.

O.Y.;yay:yaz BK,B3/56-2

Yaz-

I,1.Yazmak. 2.Bir eser meydana getirmek, yazmak. 3.Haber vermek, yazmak. 4.Birinin ismini listeye yazmak.

E.T.Y.;yaz-:günah, işlemek, kabahat işlemek Ş.u.,B5/I,180-2

Yolagçı Yolcu. O.Y.;yolagçı:öncü (?) BK,GD/52-2

III. SES DEĞİŞMESİNE UĞRAMIŞ ANCAK ANLAM BAKIMINDAN



Türkçesine geçen 404 kelimeden 212’si ses değişmesine uğramış ancak

anlam bakımından farklılaşmamıştır.


uğramış ancak anlam bakımından farklılaşmamış olan kelimeler eserlerde




Ädik Çizme. E.T.Y.;ädük:(veya edkü=iyi) ayakkabı, pabuç El.5/III,180-3

Agaç 1.Ağaç. 2.Yapı ve yakacak malzemesi.

O.A.;ıgaç:ağaç, orman, ağaçlık T,K1/72-3

63

Agır- Ağrı hissetmek, ağrımak. E.T.Y.;agrı-:hastalanmak BK,C9/I,70-3

Altın Bakınız.Gızıl II;1,2. altın:aşağı, aşağıya, alt, alta-2 O.A.;altun:altın KT,K12/28-3

Är 1.Koca, er. 2.M.Yiğit, kahraman, cesur, gözüpek, mert, yürekli.

E.T.Y.;är:er, erkek, adam KT,D12/I,34, O.A.;er:er, adam, insan, yiğit, asker kişi BK,G7/52-3

Arık Bakınız.Yap. E.T.Y.;ark:ark (?) K.K.6/III,90-3

Artık

1.Fazla, artık. 2.Çok, çok fazla; başka. 3.M.Çok güzel, muhteşem, farklı, başka, iyi, güzel.

E.T.Y.;artuk:artık, fazla T,B40/I,114-3

Atlı I,Ata binip giden kimse, atlı. O.Y.;atlıg:atlı, süvari BK,G1/52-3

Atlı (a:tlı) II,1.İsmi olan, isim verilen. 2.Meşhur, şöhretli, ünlü, isim kazanmış, tanınmış.

E.T.Y.;atlıg:adlı, isimli Maş./II,146, O.Y.;atlıg:unvanlı, unvan sahibi BK D41/50-3

Av 1.Av. 2.Avlanan hayvan ya da kuş.

E.T.Y.;ab:av I.h.b9/I,137-3

Avçı 1.Avcı. 2.M.Bir şeye sahip olmak isteyen kimse, alıcı.

E.T.Y.;abçı:avcı Uy.III,d1/III,146-3

Avla- 1.Avlamak. 2.İzlemek, takip etmek.

E.T.Y.;abla-:avlamak I.h.b9/I,137-3

Avulı

1.Bakınız.Zäherli 1. 2.Ağrılı, acılı, sızılı. 3.Çok soğuk, ayaz (hava hakkında). 4.Acı, kötü, kırıcı, incitici.

E.T.Y.;agulug:zehirli Toy.28/II,59-3

Ayak

1.Ayak. 2.Masa, sandalye, sacayak gibi eşyaların bacağı. 3.Gölün, akarsuyun geldiği yer. 4.Son.

E.T.Y.;adak:ayak El.1/III,180-3

64

Ayaklı 1.Ayağı olan, ayaklı. 2.Hızlı yürüyen, hızlı, süratli, çabuk.

E.T.Y.;adaklıg:ayaklı Be.b/III,72-3

Ayır-

1.Başka bir yere götürmek, bir yerden başka bir yere koymak, yerini değiştirmek, hareket ettirmek, ayırmak. 2.Üstünden sıyırmak, çıkarmak, ayırmak. 3.Dövmek, küçük parçalara ayırmak, yarmak. 4.Çıkarmak (işten görevden). 5.Bir sayıyı başka bir sayıdan çıkarmak. 6.Boşanmak, ayrılmak. 7.Kirden, pisden arındırmak; temizlemek.

E.T.Y.;adır-:ayırmak Uy.III,d1/III,146-3

Ayrıl-

1.Çatlamak, yarılmak. 2.Kopmak, bölünmek, ayrılmak. 3.Başka bir yere gitmek, ayrı düşmek; gitmek, ayrılmak. 4.İşten çıkmak. 5.Boşanmak. 6.Kendi başına yaşamak, ayrı bir ev kurmak. 7.Ölmek. 8.Çocuk düşürmek. 9.Kendine gelmek, iyileşmek.

O.A.;adrıl-:ayrılmak BK,K13/60-3

Azık Yiyecek, yemek, azık. O.Y.;azuk:azık, yiyecek KT,D39/18-3

Bakır Bakır. E.T.Y.;bagır:bakır Aç.C4/III,135-3

Bäri -den beri. O.A.;berü:beri, beride, bu tarafta, beriye T,G2/78-3

Bäş 1.Beş sayısı ve bu sayının miktarı. 2.Bakınız.Bäşlik 2.

O.Y.;beş:beş BK,D25/46, biş:beş KT,K4/20-3

Başlı I,1.Başı, kafası olan. 2.M.Zeki, akıllı, kafalı.

O.A.;başlıg:başlı, başı olan; başkanı olan, başı dik olan, gururlu KT,D15/12-3

65

Başlı (ba:şlı) II,Başı olan, vücudunda başı olan.

O.A.;başlıg:başlı, başı olan; başkanı olan, başı dik olan, gururlu KT,D15/12-3

Belgi

1.Nişan, iz, işaret, belirti, alamet. 2.Öğrencilere verilen not. 3.Noktalama işaretleri.

E.T.Y.;bälgü:alâmet, nişan Ş.u.d8/I,170-3

Biç- I,1.Biçmek, kesmek. 2.M.Düşünmek, değerlendirmek.

O.Y.;bıç-:biçmek, kesmek BK,G12/54-3

Bil 1.Bel. 2.Bir şeyin ortası.

E.T.Y.;bäl:bel El.8/III,180-3

Bogaz I,1.Boğaz, gırtlak. 2.Boynun ön tarafı, boğaz. 3.Bazı ağızlı kapların boynu.

O.A.;boguz:boğaz T,G1/66-3

Boz-

1.Bir şeyi yıkmak, dağıtmak. 2.Bozmak, işe yaramaz hale getirmek, harap etmek, kırmak, zarar vermek, sakatlamak. 3.Silmek, çıkarmak. 4.Bir kimseyi azdırmak, kötü yola düşürmek, yoldan çıkarmak.

O.A.;boz-:bozmak, bozguna uğratmak KT,D31/20-1 O.Y.;buz-:bozmak, hezimete uğratmak, yenmek KT,D34/16-3

Buga Boğa. O.A.;buka:boğa T,1.T,B6/66-3

Bula-

1.Karıştırmak, bulamak. 2.Bulamak, buharlaştırmak, kirletmek. 3.M.Fitne, fesat yaratmak, karıştırmak, bulandırmak. 4.Bakınız.Bulayla-.

E.T.Y.;bulga-:karıştırmak Ş.u.c4/I,174-3

Bulut Bulut. O.A.;bulıt:bulut KT,KD/28-3

Buynuz 1.Boynuz. 2.Gözün yuvarlak akı.

E.T.Y.;mügüz:boynuz (?) Mi.tar.III,1/III,96-3

Dag Dağ. E.T.Y.;tag:dağ Ş.u.ş8/I,166-3

Dagı 1.Yoksa, başka, daha. 2.Daha.

O.A.;takı:dahi, daha, ve, da, de KT,G13/6-3

66

Dañ Tan. O.A.;tañ:tan, şafak, sabah vakti T,K11/74-3

Daş

II,1.Dış. 2.Bakınız.Dışarı I. 3.M.Daha, çok, pek, çok fazla.

E.T.Y.;taş:dış Ş.u.c4/I,174-3

Daş (da:ş) III,1.Taş. 2.Taş.

O.A.;taş:taş KT,G12/6-3

Daşarı I,Dışarı. O.A.;taşra:dışarı, dışarıda, dışta KT,D11/12-3

Datlı 1.Tatlı, lezzetli. 2.Hoş, tatlı, güzel, sevimli, iyi.

E.T.Y.;tatıglıg:tatlı Toyok,1.yaprak,öntaraf,6/II,178-3

Deg-

1.Değmek. 2.Değmek, dokunmak, çarpmak. 3.Değmek, bulaşmak. 4.Değmek, değerinde olmak. 5.Azarlamak, incitmek, gücendirmek. 6.M.Oyun oynamak, şaka yapmak.

E.T.Y.;täg-:değmek, erişmek, varmak T,G11/I,104 O.A.;teg-:değmek, erişmek, yetişmek, ulaşmak, temas etmek, hücum etmek, çarpışmak T,G4/66-3

Degdir-

1.Elletmek, değdirmek. 2.M.Azarlatmak, incittirmek, rahatsız ettirmek, kaygılandırmak, endişelendirmek.

E.T.Y.;tägür-:değdirmek, vâsıl etmek, eriştirmek T,C47/I,116-3

Dek II,Gibi, benzer. O.Y.;teg:gibi KT,D12/10, E.T.Y.;täg:gibi, benzer O,S1O/I,110-3

Demir Demir. O.Y.;temir:demir KT,D2/8-3

Depe 1.Tepe. 2.Doruk, tepe, baş.

O.Y.;töpü:tepe, doruk, zirve KT,D11/10, E.T.Y.;töpe:tepe BK,D10/I,34-3

Der Ter. O.A.;ter:ter T,D2/80, E.T.Y.;tär:ter T,D52/I,116-3

67

Dız Diz. O.A.;tiz:diz BK,K10/60-3

Dik- 1.Dikmek. 2.İnşa etmek, kurmak, yapmak.

O.A.;tik-:dikmek KT,D25/16-3

Dil

II,1.Dil, lisan 2.Konuşabilme. 3.Dil, üslup. 4.M.Esir.

O.A.;tıl, til:haberci, casus, durumunu öğrenmek için düşmandan yakalanan esir, dil:haber, söz T,K8/74-3

Dile- 1.Bir şey istemek, dilemek. 2.Arzu etmek, istemek. 3.Pazarlık etmek.

O.A.;tile-:dilemek, istemek T,D6/70, E.T.Y.;telä-:dilemek T,D23/I,108-3

Diñle-

1.Dinlemek. 2.Gizlice dinlemek, kulak kesilmek, kulak kabartmak. 3.M.Bir kimsenin söylediklerini dikkate almak, söz dinlemek.

E.T.Y.;tiñlä-:dinlemek KT,C2/I,22, O.A.;tıñla-:dinlemek KT,G2/2-3

Direl-

I,1.Canlanmak, dirilmek. 2.Coşmak, neşelenmek, canlanmak, hareketlenmek 3.Önceki durumuna dönmek, önceki düzeyine gelmek, dirilmek. 4.Ağır hastalıktan kurtulmak, ölümün eşiğinden dönmek, iyileşmek, düzelmek.

O.Y.;tiril-:1.Derilmek, toplanmak KT,D12/10 2.Dirilmek, hayata dönmek BK,D31/48-3

Diri

1.Canlı, diri, sağ. 2.Hakiki, gerçek, canlı. 3.Yarı pişmiş, az pişmiş (pilav hakkında).

O.A.;tirig:diri, canlı, hayatta, yaşayan, hayati KT,K9/26-3

Diy- Söylemek, demek. O.Y.;ti-:demek, söylemek KT,D9/10, E.T.Y.;te-:demek T,Ş35/I,112-3

Dog- 1.Dünyaya gelmek, doğmak. 2.Meydana gelmek, görünmek, ortaya çıkmak.

E.T.Y.;tog-:doğmak, çıkmak, neşet etmet Aç.a2/III,133-3

Dok

1.Tok. 2.İçi dolu, dolgun. 3.Rahat, müreffeh bir hayat süren.

O.Y.;tok:tok KT,G8/4-3

68

Dokuz Dokuz sayısı ve bu sayının miktarı.

E.T.Y.;tokuz:dokuz Uy.III,a4/III,144-3

Don Elbise, entari, cüppe. E.T.Y.;ton:elbise K.C.a5/III,79-3

Dor Doru (atın rengi hakkında).

O.A.;torug:doru, at rengi,doru renk KT,D33/20, E.T.Y.;torıg:doru, at rengi KT,D33/I,44-3

Dovar Davar (koyun, keçi). E.T.Y.;tabar:davar Ş.u.c5/I,176-3

Doy-

1.Doymak. 2.Zenginleşmek. 3.M.Kanmak, tatmin olmak, doymak. 4.M.Bıkmak, usanmak, yorulmak, bitkin düşmek.

O.A.;to-:doymak KT,G8/4, tod-:doymak BK,K6/58-3

Döre- 1.Meydana gelmek, ortaya çıkmak, oluşmak. 2.Dünyaya gelmek, doğmak.

O.A.;törü-:türemek, yaratılmak KT,K10/26-3

Dört 1.Dört sayısı ve bu sayının miktarı. 2.Bakınız.Dörtlük.

O.Y.;tört:dört KT,D2/8-3

Dur-

1.Durmak, duraklamak, beklemek. 2.Ayağa kalkmak, dikilmek, durmak. 3.Bir yerde olmak, durmak, bulunmak. 4.Bir işe, mesleğe sahip olmak, bir görevin başında bulunmak, bir organizasyonun üyesi olmak.

E.T.Y.;tur-:durmak, ayağa kalkmak Ş.u.c6/I,176-3

Durı 1.Temiz, saf, duru, berrak. 2.Açık, bulutsuz, duru (hava hakkında).

E.T.Y.;torug:duru, saf Toyok,1.yaprak, öntaraf1/II,178-3

Duy- 1.Önceden hissettmek, duymak, bilmek. 2.Hissetmek.

E.T.Y.;tuy-:duymak T,2.T,B38/I,112-3

Dürli 1.Çeşitli, türlü, çeşit çeşit. 2.Çeşitli.

E.T.Y.;türlüg:türlü Toy.2/II,57-3

69

Düş-

1.Yukarıdan aşağıya düşmek, dökülmek. 2.Aşağı inmek, aşağı yürümek, oturulan ya da durulan bir şeyin içinden ayrılmak, inmek. 3.İçine girmek, içinde olmak, kaçmak. 4.Yıkanmak. 5.Akıl erdirmek, düşünmek, anlamak, bilmek, kavramak. 6.Ortaya çıkmak, gelmek, getirilmek, görünmek (pazarda). 7.Yarar sağlamak, fayda etmek, yaramak. 8.Düşmek, azalmak.

O.A.;tüş-:düşmek, inmek, attan inmek T,G9/68-3

Düşür-

1.Yüksekten ya da elinden aşağıya düşürmek. 2.Yere koymak, indirmek, inmeye yardım etmek. 3.Akıl erdirmek, anlamak, sezmek, kavramak.

O.A.;tüşür-:düşürmek, indirmek, attan indirmek T,K3/72-3

Düye Deve. O.A.;tebi:deve T,G4/78-3

Düz

II,1.Doğru, hakikat, gerçek. 2.Tertipli, düzenli, terbiyeli, edepli. 3.Doğru, düz.

O.A.;tüz:düz, doğru, kusursuz, hatasız KT,D3/8-3

Ekiz İkiz (çocuk, oğlak, kuzu hakkında).

E.T.Y.;ikiz:ikiz Alt.II,a4/III,104-3

El El. O.A.;elig:1.El KT,D32/20 2.Elli (50), elli sayısı BK,G7/52-3

Elli Elli sayısı ve bu sayının miktarı.

O.A.;elig:1.El KT,D32/20 2.Elli (50), elli sayısı BK,G7/52-3

Ene

1.Babaanne. 2.Anne. 3.Anne (hayvan hakkında). 4.Doğurgan. 5.Ana.

E.T.Y.;ana:ana (?) K.C.b1/III,80-3

70

Eşit-

1.İşitmek, duymak. 2.Duymak. 3.Bir haberi bilmek, duymak, işitmek. 4.Dinlemek. 5.Topluluk önünde bir şeyin kesin sebebini anlamak, öğrenmek veya ortaya çıkarmak. 6.Onaylamak, doğrulamak.

O.A.;eşit-:işitmek, duymak, dinlemek T,D7/72-1 O.A.;eşid-:işitmek, duymak, dinlemek KT,G2/2-3

Eye

1.İye, sahip. 2.Hakim, hükümdar, sahip. 3.Özne. 4.Cin.

O.A.;idi:1.Sahip, efendi, rab KT,D20/14 2.Pek, çok, hep, hiç, asla BK,D4/32-3

Gaç-

1.Koşmak, geriye çekilmek, kaçmak, uzaklaşmak. 2.Herhangi bir sebeple bir yerden, işten ya da başka bir şeyden izinsiz çıkıp gitmek, uzaklaşmak, kaçmak. 3.Bir şeyi düşürmek. 4.Düşmek, çekilmek, azalmak, alçalmak (su hakkında).

E.T.Y.;kaç-:kaçmak O.s9/I,130-3

Gaçış- 1.Birlikte kaçmak, kaçışmak. 2.Dökülmeye başlamak (sıva vb. şeyler hakkında).

E.T.Y.;kaçış-:kaçışmak O.c1/I,128-3

Gal- (ga:l-)

II,1.Geride kalmak, yenilmek. 2.Geride kalmak, kaçırmak. 3.Gitmekten vazgeçmek, iptal etmek. 4.Unutmak, bırakmak. 5.Var olmak, yaşamını sürdürmek. 6.Yarım bırakmak.

O.A.;kal-:kalmak, çaresiz kalmak, naçar kalmak, kalakalmak KT,K9/26-3

Galıñ I,İnce olmayan, kalın. O.A.;kalın:kalın T,G6/68-3

Galıñ II,Başlık parası.

O.A.;kalıñ:mal, servet, kalın, çeyiz BK,D25/44, O.Y.;kalıñ:baç, haraç BK,D25/463-3

Gan Kan. O.Y.;kan:kan KT,D24/14-3

71

Gapı 1.Kapı, giriş. 2.Kapı. 3.Kapı önü.

O.Y.;kapıg:kapı KT,D39/18-3

Gar Kar. O.A.;kar:kar KT,D35/20-3

Gara

1.Kara, siyah. 2.Gölge, karartı. 3.Ölçü, boy, büyüklük, görünüş. 4.Bak.

O.A.;kara:kara, siyah BK,G12/54, E.T.Y.;kara:kara, siyah; avam T,D52/I,116-3

Garak I,Bakınız.Göz 1. E.T.Y.;karag:göz bebeği BK,D37/I,66-3

Garra- Yaşlı olmak, yaşlanmak, ihtiyarlamak.

E.T.Y.;karı-:ihtiyarlamak, kocamak I.h.b3/I,136-3

Garrı Yaşlı, ihtiyar. O.A.;karı:ihtiyar, yaşlı, eski; muhterem T,D6/80-3

Gaş I,Kaş. O.Y.;kaş:kaş KT,K11/22-3

Gat- Katmak, karmak, eklemek.

O.A.;kat-:katmak, geceyi gündüze katmak, gece yürüyüşü yapmak T,K11/74-3

Gatı

1.Katı, sert, sağlam. 2.Sık, sağlam. 3.Çok, fazla. 4.Güçlü, kuvvetli, şiddetli.

E.T.Y.;katı:katı, sert, kavî Ş.u.d6/I,170-3

Gaya Kaya. E.T.Y.;kaya:kaya K.y.1/III,193-3

Gazan- 1.Kazanmak. 2.Elde etmek, kazanmak, sahip olmak.

O.A.;kazgan-:kazanmak, toplamak, biriktirmek, zaptetmek, ele geçirmek, fethetmek, çalışmak, gayret etmek KT,D18/18-3

72

Geç-

1.Geçmek. 2.Kabul edilmek, girmek. 3.Çok satılmak, çok alınmak. 4.Bir yere (organizasyona) girmek, bir organizasyona üye olmak. 5.Bir işi bitirip başka bir işe başlamak. 6.Bir kimseye bir şeye yüz çevirmek, kötü davranmak, el çekmek. 7.Bağışlamak, affetmek. 8.Aradan zaman geçmek.

O.Y.;keç-:geçmek, aşmak (ırmak, çöl vb.) BK,GD/52, E.T.Y.;käç-:geçmek-3

Geçir-

1.Geçirmek. 2.Sokmak, batırmak. 3.Başka bir yere işe yerleşmek, görevi, derecesi değişmek. 4.Bir meslekle uğraşmak. 5.Affetmek, bağışlamak (günah, suç vb. hakkında). 6.Açmak (toplantı vb. hakkında). 7.Yerine getirmek, yapmak, gerçekleştirmek. 8.Tercüme etmek, çevirmek.

E.T.Y.;käçür-:geçirmek Ş.u.c12/I,178-3

Gel- 1.Gelmek. 2.Ortaya çıkmak, meydana gelmek.

O.Y.;kel-:gelmek BK,D17/42, käl-:gelmek T,2.T,B43/I,114-3

Gelin Gelin. E.T.Y.;käliñ:gelin KT,Ş9/I,50, O.Y.;keliñ:gelin KT,K9/22-3

Gerek 1.Mühim, gerek, lazım, önemli. 2.Mümkün, ihtimal.

O.A.;kergek:gerek, lüzumlu, gereken şey, ihtiyaç; yokluk, yok KT, K10/26-3

Getir- 1.Getirmek. 2.Ürün vermek.

O.Y.;kelür-:getirmek KT,G11/4, E.T.Y.;kälür-:getirmek T,2.T,B1/I,112-3

73

Geyim Giysi, giyecek, kıyafet, elbise.

E.T.Y.;kädim:giyim, zırh I.h.b4/I,136, O.A.;kedim:giyim, giyim, kuşam KT,D33/20-3

Gılıç

1.Kılıç. 2.Kulaç, ayak sargısı gibi iri kumaşlar dokunurken kullanılan argaç kakılan dokuma aleti.

E.T.Y.;kılıç:kılıç Mi.;BY10/II,66-3

Gılıçla- Kılıçlamak vurmak, kılıçlamak. O.A.;kılıçla-:kılıçlamak, kılıçla vurup kesmek KT,K5/24-3

Gıra Taraf, kenar, kıyı, uç, civar, çevre.

O.A.;kırgag:elbisenin yanı, kenarı, kenar BK,K11/60-3

Gıs-

1.Kısmak, kıstırmak, sıkmak. 2.Dar olmak. 3.M.Bir iş, şey hakkında baskı yapmak, azarlamak. 4.M.Eziyet etmek, zulmetmek, ezmek.

E.T.Y.;kıs-:kısmak O.CT3/I,128-3

Gısga 1.Kısa. 2.M.Az, kısa (zaman hakkında).

E.T.Y.;kısga:kısa (?) I.h.d23/I,139-3

Gış Kış. O.A.;kış:kış BK,G2/52-3

Gışla- Kışın bir yerde yaşamak, kışı bir yerde geçirmek, kışlamak.

O.Y.;kışla-:kışlamak, kışı geçirmek BK,D31/48-3

Gız Kız. O.A.;kız:kız, kız evladı KT,D24/16-3

Gız-

1.Isınmak, kızmak. 2.M.Çabuk kızmak, öfkelenmek, sinirlenmek, hiddetlenmek. 3.M.Kızmak, coşmak, ateşlenmek. 4.Bir şeye çok heveslenmek, bir şeyi çok istemek.

O.A.;kız-:kızmak, hararetlenmek, ateşlenmek, hiddetlenmek T,2.T,B5/76-3

Gızıl I,Kırmızı. O.A.;kızıl:kızıl, kırmızı T,D2/80-3

Gice Gece. E.T.Y.;kiçä:gece Ş.u.d1/I,168-3

74

Gir-

1.Girmek. 2.Kabul edilmek, yerleşmek, girmek. 3.Bir şeyin sırasına, dizisine girmek. 4.Çekmek, daralmak.

O.Y.;kir-:girmek, atılmak, dalmak; sığınmak, tabi olmak KT,D38/18, O.A.;kir-:girmek, sokulmak, dalmak, geri, tekrar, geriye; batı, batıda BK,D38/50-3

Gol I,1.Kol, el. 2.İmza. 3.Sap, dal.

E.T.Y.;kol:kol Toyok,öntaraf,5/II,180-3

Gon-

1.Yere inmek, konmak (uçan bir şey hakkında). 2.Mola vermek oturmak. 3.Göçebelikte bir yerden başka bir yere gidip yerleşmek, yani bir yurt edinmek. 4.Aşığın veya kabarık üst kısmına oturmak (aşık oyununda).

O.A.;kon-:konmak, yerleşmek, konaklamak KT,G7/4-3

Gondur- 1.Uçmasına son vermek, kondurmak, yere indirmek. 2.M.Sert bir şekilde vurmak.

O.A.;kontur-:kondurmak, yerleştirmek, konaklatmak KT,D21/16-3

Gora- 1.Korumak. 2.Vatanı korumak, savunmak.

O.A.;korı-:korumak BK,D41/50-3

Gork- 1.Korkmak, ürkmek. 2.Çekinmek, korkmak.

O.A.;kork-:korkmak T,2.T,B6/76-3

Govuş- 1.Sahibinin eline geçmek, sahibine gelmek, ulaşmak. 2.Buluşmak, kavuşmak.

O.A.;kabış-:kavuşmak, birleşmek, toplanmak, buluşmak T,D3/70-3

Goy- 1.Koymak, bırakmak. 2.Bitirmek, bıkmak, son vermek.

E.T.Y.;kod-, kot-:koymak, bırakmak, terketmek Ş.u.,D2/I,168-3

Goyun I,Koyun. O.Y.;kony:koyun KT,D12/10-3

Gök I,1.Mavi. 2.Ham (meyve hakkında). 3.Sebze, meyve.

O.A.;kök:mavi, gök rengi, lacivert, yeşil BK,K12/60-3

75

Gök II,Gökyüzü. O.A.;kök:gök, sema, hava KT,D1/8-3

Göñül Bakınız.Govün. O.Y.;köñül:gönül KT,K11/22-3

Gör-

I,1.Görmek. 2.M.Biriyle karşılaşmak, birini görmek. 3.M.Başından geçmek, görmek.

O.Y.;kör-:görmek, bakmak; tabi olmak, bağımlı olmak KT,D19/12-3

Göter- 1.Kaldırmak. 2.M.Kabul etmek, almak. 3.M.İçmek.

O.A.;kötür-:kaldırmak, yükseltmek, çıkarmak, yukarı çıkarmak BK,D10/36-3

Göz

1.Göz. 2.Dal. 3.Delik. 4.Tüfeğin kurşun koyulan yeri ile birlikte gövdesi. 5.Kaynak. 6.Pencerenin, aynanın cam takılan yeri. 7.Heybenin bir şeyler koymak için kullanılan yeri.

O.A.;köz:göz KT,K11/28-3

Gul Köle, kul. O.A.;kul:kul, erkek köle, esir, hizmetkâr BK,K7/34-3

Gulak

1.Kulak. 2.Anahtar (müzik aletinde). 3.Ayak basmak için küreğe yapılmış olan demir kısım. 4.Kulp. 5.Horoz (silahta). 6.Su bölümü çizgisi.

O.Y.;kulkak:kulak BK,K11/32-3

Gum 1.Kum, toprak. 2.Kumlu meydan, çöller. 3.Toz.

O.A.;kum:kum T,1.T,B7/66-3

Gurt (gu:rt) III,Kurt, böcek. E.T.Y.;kurt:kurt, solucan Toy.29/II,59-3

Gut I,Baht, talih, şanş, kut. O.A.;kut:devlet, ikbal, saadet, baht, talih, kut KT,G9/6-3

76

Gün

1.Güneş. 2.Gün. 3.Haftanın, ayın ve yılın işle uğraşılan belli bir zamanı, gün. 4.M.Geçinmek için gerekli olan şeyler; hayat, yaşam, yaşayış.

E.T.Y.;kün:1.Gün, güneş Ş.u.d1/I,168 2.Kavim, halk Uy.Tu.1/III,39 3.Cariye Ş.u.c9/I,176-3

Gündiz Gündüz. O.Y.;küntüz:gündüz, gündüzün KT,D27/14-3

Güyç

1.Güç, kuvvet, yetenek, kabiliyet. 2.Hareket etmeyi sağlayan kuvvet, enerji. 3.Bir şey yapmak için gerekli bütün eşyalar, aletler, araçlar, silahlar, cihazlar, aygıtlar; güç, kuvvet. 4.Darbe, vuruş, hücum, hamle, koşma, atılma, güç. 5.M.Bilgi ufku, bilgi çevresi, yetenek, kabiliyet, beceri.

O.A.;küç:kuvvet, güç, zor iş güç BK,D8/34-3

Güyz Güz. E.T.Y.;küz:güz mevsimi Ş.u.d8/I,170-3

Haçan Ne zaman, hangi vakit. O.A.;kaçan:ne zaman, ne zamanki, vaktaki T,D3/70-3

Hanı 1.Nerede. 2.Hani.

O.Y.;kanı:hani, nerede KT, D9/10, E.T.Y.;kanyu:hangi, her kim, nerede Or.III/II,38-3

İçerki 1.Evin, binanın vb.'nin içinde olan, içteki, içerideki. 2.İç işleri.

E.T.Y.;içräki:saraya mensup olanların bir rütbesi; içerdeki yani saraydaki U.O./III,49-3

İl 1.Halk, insanlar, el. 2.Yurt, vatan, ülke, memleket, şehir, yaşanılan yer.

O.A.;il:il, el, ülke, vatan, millet, devlet, halk, devlet düzeni KT,D25/16-1 O.Y.;el:halk, ülke, devlet BK,D34/48-3

77

İlçi Elçi. E.T.Y.;elçi:elçi, sefir, başbuğ K.K.4/III,90-3

İleri 1.Güney. 2.Ön taraf, ileri.

O.Y.;ilgerü:ileri,ileride,doğuda,doğuya doğru KT,G2/2, E.T.Y.;ilgärü:ileri Ş.u.d8/I,170-3

İñ Sıfatların anlamını güçlendiren kelime, en.

E.T.Y.;İñ:yük ? Alt.I,c3/III,103-2 O.Y.;eñ:en KT,K4/20-3

İnçe

1.İnce. 2.İnce, tiz, keskin (ses hakkında). 3.İnce, zarif, narin, nazik. 4.Karışık, zor, özen isteyen. 5.Bakınız.İnçekesel.

E.T.Y.;inçä:böylece Toyok, yaprak II,arka taraf 9/II,179-2 E.T.Y.;yinçgä:ince T,C13/I,104-3

İndi 1.Şimdi, şu anda, şu zaman. 2.Bundan sonra, bundan böyle.

O.Y.;amtı:şimdi; şimdiki KT,G3/2-3

İy-

1.Yemek yemek, beslenmek. 2.Çok kullanılmak, eskimek gibi nedenlerden dolayı yontulup incelmek. 3.Bir kimsenin bir şeyini, hakkını kanunsuz olarak almak, bir kimseyi aldatmak.

E.T.Y.;ye-:yemek T,C8/I,102, O.A.;yi-:yemek T,G1/66-3

Kaşık Bakınız.Çemçe. E.T.Y.;kaşuk:(?) Uy.V/III,147-3

Kiçi 1.Küçük. 2.Dar ve kısa. 3.Genç.

O.Y.;kiçig:küçük; az, pek az, hiç BK,D41/50-3

Men Ben zamiri. O.A.;men:ben BK,D33/48-1 O.A.;ben:ben (birinci şahıs zamiri) T,1.T,B1/64-3

Meñiz Beniz. E.T.Y.;bäñiz:beniz (?) Aç.c1/III,135-3

Moncuk Boncuk. E.T.Y.;munçuk:boncuk, mücevher Toy.3/II,57-3

78

Munça 1.Bu kadar, bunca. 2.Bunun gibi, böyle, öyle.

O.A.;bunça:bunca, bu kadar, böyle, bu kadar çok BK,D2/32-3

Mün-

1.Ulaşım için kullanılan hayvanların üstüne binmek, oturmak. 2.Bir şeyin üstüne çıkmak, yukarı çıkmak, üstünde oturmak.

O.Y.;bin-:binmek KT,D33/16-3

Müñ Bin sayısı ve bu sayının miktarı.

E.T.Y.;miñ:bin, (1000) Tun.III,a4/II,94, O.A.;biñ:bin (1000) BK,G1/52-3

Nä

1.Kelimelerin başına gelerek onlara olumsuz anlam veren ek. 2.Ne, nasıl.

E.T.Y.;nä:ne, nasıl, hangi Toy.18/II,58, O.Y.;ne:ne, hangi BK, D28/46, O.A.;ne:ne, hangi; niye, niçin, nedir KT,D9/10-3

Näçe 1.Kaç, ne kadar. 2.Nasıl, ne, çok.

E.T.Y.;nänçä:kaç, ne kadar BK,Ş9/I,56-3

Neneñ Nasıl, neden, ne gibi soru zamiri.

E.T.Y.;näñnän:ne, her ne KT,C11/I,26-3

Ocak

1.İçinde ateş yakıp yemek pişirilen ateş yakma yeri, ocak. 2.M.Bir şeyin meydana geldiği, ortaya çıktığı, yayıldığı merkez, kaynak.

O.A.;oçuk:ocak T,G1/66-3

Orta 1.Orta, merkez, ara. 2.Orta derece.

E.T.Y.;ortu:orta, yarı KT,C2/I,22-3

Otur- 1.Bir yere oturmak. 2.Belli bir yerde durmak, bir işle meşgul olmak.

O.A.;olur-:oturmak, tahta oturmak, Kağan olmak T,K8/74-3

Oturt-

1.Oturtmak. 2.Ekmek, dikmek. 3.Bir şeyi bir yere yerleştirmek, kurmak.

O.A.;olurt-:oturtmak, tahta oturtmak, Kağan oturtmak KT,D27/18-3

Öceş- Bakınız.Öcük-.

E.T.Y.;öçäş-:kavga etmek, yarış etmek Toyok,yaprakII,öntaraf,2/II,179-3

Öldür- 1.Öldürmek, yaşamına son vermek.

E.T.Y.;ölür-:öldürmek BK,D9/I,34-3

79

2.M.Eziyet etmek, işkence etmek.

Öli

1.Ölü, cansız. 2.Ceset. 3.Hareketsiz, cansız, işe yaramaz, yararsız, faydasız. 4.Zayıf, gevşek.

O.Y.;ölüg:ölü, ölmüş KT,K9/22-3

Öndür- Yetiştirmek, üretmek.

E.T.Y.;öntür-:çıkarmak, bitirmek (nebat) T,Ş35/I,112, O.A.;öntür-:çıkarmak, yükseltmek; göndermek, uzaklaştırmak, yöneltmek T,K11/74-3

Öt Öd. O.A.;öd:1.Zaman, vakit KT,K10/26 2.Öd, öd kesesi, iç BK,D29/46-3

Ötri ...den dolayı, ... den ötürü, için.

E.T.Y.;ötrü:ötürü, dolayı, sonra Ş.u.,C5/I,176, O.A.;ötrü:sonra, dolayı, ve T,G5/68-3

Öv- Övmek. O.A.;ög-:övmek, methetmek BK,G15/54-3

Öy

1.Çadır. 2.Ev 3.M.Böcek yuvası, hayvan sığınağı.

O.Y.;eb:ev, çadır; karargâh, ordugâh BK, D32/48-3

Sagın- Beklemek, düşünmek, duraksamak, tereddüt etmek, kararsız kalmak.

O.A.;sakın-:düşünmek, düşünceye dalmak, endişelenmek, düşünüp taşınmak, plân kurmak, yas tutmak, mateme gark olmak BK,D33/48-3

Sana- Bir şeyin sayısını miktarını, adedini hesaplamak, saymak.

E.T.Y.;san-:saymak T,Ş27/I,110-3

80

Sarı I,Sarı. E.T.Y.;sarıg:sarı T,C48/I,116-3

Sona Güzel ördek, dişi yaban ördeği.

E.T.Y.;suña:turna, erkek ördek Alt.I,b3/III,102-3

Söveş 1.Savaş. 2.Başa baş vuruş, mücadele. 3.M.Yarış, mücadele.

O.A.;süñüş:savaşta hücum ve süngü dürtme, mızrak dürtme, harp, savaş BK,D34/48-3

Söveş-

1.Savaşmak. 2.Vuruşmak, mücadele etmek. 3.M.Yarışmak, mücadele etmek.

O.Y.;süñüş-:süngüleşmek, mızraklaşmak, çarpmak; savaşmak, harp etmek BK,D23/44-3

Söyün- Mutlu olmak, sevinmek, memnun olmak.

E.T.Y.;säbin-:sevinmek BK,D2/I,60 O.Y.;sebin-:sevinmek BK,D2/36-3

Sugun Geyik. O.A.;sıgun:sığın, geyik, yabani geyik BK,B5/62-3

Suv Su. O.A.;sub:su, nehir KT,D27/18-3

Suvsuz

1.Kuru, susuz. 2.Suyu bitmiş olan, susuz (ark, yap, kuyu vb. hakkında). 3.Su içmeyen, susuz.

O.Y.;subsuz:susuz, çorak yer, çöl BK,GD/52, E.T.Y.;subsız:susuz BK,CD/I,68-3

Süñk 1.Kemik. 2.M.Beden, gövde. 3.M.Zayıf, cılız.

O.A.;süñük:kemik KT,D24/16-3

Süyci

1.Şeker, şekerleme, tatlı. 2.Tatlı, güzel. 3.Acı, tuzlu olmayan; tatlı. 4.M.Tatlı, hoş, güzel, sevimli, mülayim.

O.Y.;süçig:tatlı, hoş KT,G6/4-3

Tagmala- 1.Damgalamak, işaretlemek. 2.İz, işaret bırakmak.

E.T.Y.;tamgala-:damgalamak Toyok,öntaraf,5/II,180-3

81

Tañrı Tanrı, Allah.

E.T.Y.;täñri:Tanrı, gök, sema KT,D12/I,34 O.Y.;teñri:gök, gökyüzü; tanrı KT,D12/10-3

Tay Bir yaşına kadar olan at yavrusu.

E.T.Y.;tany:tay K.C.a,2/III,79-3

Tovşan Tavşan. O.A.;tabışgan:tavşan T,G1/66-3

Ucız Ucuz, değersiz. O.A.;uçuz:ucuz, kolay, hafif, değersiz T,G6/68-3

Ulı

1.Büyük, iri. 2.Yaşı büyük olan, büyük, yetişkin. 3.Önemli. 4.M.Başkan, önder. 5.Güçlü, kuvvetli, şiddetli.

O.Y.;ulug:ulu, çok büyük KT,D34/16-3

Unut- Unutmak. E.T.Y.;unıt-:unutmak Tun.III,a9/II,95-3

Uy- Birine boyun eğmek, tabi olmak, inanmak, uymak.

E.T.Y.;uy-:basıp sıkıştırmak, nüfuz sahibi olmak El.11/III,180-2 O.A.;ud-:takip etmek, kovalamak, ardından gitmek, uymak T,D5/80-3

Uyluk Uyluk.

O.A.;udluk:uyluk KT,D36/22, O.Y.;udlık:uyluk, kalça KT,D36/18-3

Uzın 1.Uzun, kısa olmayan. 2.Bakınız.Uzak 3.

O.A.;uzun:uzun, uzak, daimi, ustaca, mahirane T,D2/80-3

Üçin İçin. O.A.;üçün:için, dolayı, yüzünden, sebeple BK,D20/40-3

Üle Pay, parça. E.T.Y.;ülüg:nasip, tali, pay, hisse T,B4/I,100-3

82

Üzre Üzre, üzere. O.A.;üze:üzeri, üzre, üzerine, üstte, üstünde BK,D26/44-3

Yalañ II,Bakınız.Yalañaç.

O.Y.;yalañ:yalın, çıplak KT,D29/16-1 O.A.;yalıñ:yalın, çıplak BK,D23/42-3

Yalıñ- Bakınız.Yalñış-. O.Y.;yañıl-:yanılmak, hata etmek KT,D23/14-3

Yalñız Yalnız, tek, bir. E.T.Y.;yalıñus:yalınız Ç.IV,1/III,119-3

Yarag 1.Silah (tüfek, bıçak vb.). 2.M.Araç, vasıta, çare, malzeme, teçhizat.

O.A.;yarak:silah KT,D32/20, yarık:zırh, zırh ve kalkan KT,D33/20-3

Yazıklan- Bakınız.Günälen-. O.A.;yazukla-:suçlamak, suçu yüzünden yakalamak BK,D36/48-3

Yedi Yedi sayısı ve bu sayının miktarı.

O.Y.;yeti:yedi BK,G1/52, yiti:yedi KT,D30/16-3

Yene

1.Tekrar, yine, yeniden, gene, daha. 2.Daha da, başka da, daha, başka, yine. 3.Yine de.

E.T.Y.;yemä:yene, tekrar Ş.u.d10/I,172, O.Y.;yeme:da/de, dahi, ve KT,D3/8, yana:yeniden tekrar KT,D10/10-3

Yırak Bakınız.Uzak 1. O.Y.;ırak:ırak, uzak KT,G5/2-3

Yigrimi Yirmi sayısı ve bu sayının miktarı.

O.A.;yigirmi:yirmi BK,G9/54-3

Yitir-

1.Kaybetmek, yitirmek. 2.Ziyan etmek, zarar vermek, israf etmek. 3.Öldürmek, ölmesine sebep olmak.

O.A.;yitür-:yitirmek, kaybetmek BK,D7/34-3

Yogın

1.İnce olmayan, kalın. 2.Etli kanlı, şişman, iri. 3.Bas, çok kalın (ses hakkında).

O.A.;yogun:kalın, yoğun, kaba T,G7/68-3

83

Yokarı

1.Yukarı, gökyüzü. 2.Yukarı. 3.Fazla, çok, daha çok, daha fazla. 4.İyi, mükemmel, örnek. 5.Değerli, yüksek, yüce, önemli, mühim. 6.İleriye, yukarıya. 7.Doğu. 8.Tiz, ince (ses hakkında). 9.Güçlü, şiddetli, yüksek. 10.Önemli, saygın, değerli, büyük. 11.En iyi, en kaliteli. 12.Yüksek. 13.Üst, büyük, yüksek. 14.Evin baş köşesi, baş köşe.

O.A.;yokaru:yukarı K,1/72-3

Yol-

1.Koparmak, yolmak, almak. 2.Kesmek, kopamak. 3.Yüzmek, yolmak. 4.Ortadan kesmek, bölmek. 5.M.Aldatıp almak, hile ile almak, gizlice almak.

E.T.Y.;yulı-:yağma etmek BK,D32/46-3

Yola Kez, sefer, defa, kere. O.Y.;yolı:kez, kere, defa BK,G2/52-3

Yovuz

1.Kötü, fena. 2.Öfkeli, hiddetli, gazaplı, acımasız, merhametsiz, gaddar, zalim.

O.Y.;yabız:kötü, fena BK,D32/48-3

Yöre-

1.Yürümek. 2.Hareket etmek, çalışmaya başlamak, işlemek. 3.Hareket etmek, yapmak, gösterilen yola, yönteme kurala göre hareket etmek. 4.M.Yayılmak, dolaşmak (arı, yılan vb. zehri hakkında).

E.T.Y.;yörü-:yürümek Alt.II,a4/III,104-3

Yuka 1.İnce. 2.Nazik, zarif, ince, güzel.

O.A.;yuyka:yufka, ince T,G6/68-3

Yüvür- Bakınız.Ilga-.

E.T.Y.;yügür-:yürümek, koşmak, akmak, süratle gitmek, seyretmek BK,D20/I,40-3

84

Yüzli

Saygı duyulan, hürmet edilen, sözü dinlenen, otorite, şan, şöhret sahibi, itibarlı, prestijli, şerefli.

E.T.Y.;yüzlüg:mevki sahibi, rüesedan olan Tun.IV,8/II,96-3

IV. SES DEĞİŞMESİNE UĞRAMIŞ ANCAK ANLAM BAKIMINDAN

FARKLILAŞMAMIŞ OLAN KELİMELERDEKİ SES OLAYLARI

A. Ünlüler

1. Ünlü Değişmeleri

a. Kalın Ünlülerin İncelmesi

a->e- değişmesi

Köktürkçe kelimenin başında bulunan “a” ünlüsü yanındaki “n”

ünsüzünün inceltici etkisi ile Türkmen Türkçesinde “e” ünlüsüne dönmüştür.

Örnekler:

ana>ene “anne”.

-a->-e- değişmesi

Köktürkçe kelimenin ilk hecesinde bulunan “a” ünlüsü yanındaki “n” ve

“y” ünsüzlerinin inceltici etkisi ile Türkmen Türkçesinde “e” ünlüsüne

dönmüştür.

Örnekler:

yana>yene “yeniden tekrar”.

-a>-e değişmesi

Köktürkçe kelimelerin ilk hecesinde bulunan “a” ünlüsü yanındaki “n”

ve “y” ünsüzlerinin inceltici etkisi ile Türkmen Türkçesinde “e” ünlüsüne

dönmüş ve bunun etkisi ile Köktürkçe kelimelerin ikinci hecesinde bulunan “a”

ünlüsü de kalınlık incelik uyumundan dolayı Türkmen Türkçesinde “e”

ünlüsüne dönmüştür.

Örnekler:

ana>ene “anne”, yana>yene “yeniden tekrar”.

Köktürkçe kelimenin ilk hecesinde bulunan “ı” ünlüsü yanındaki “t”

ünsüzünün inceltici etkisi ile Türkmen Türkçesinde “i” ünlüsüne dönmüş ve

85

bunun etkisi ile Köktürkçe kelimenin ikinci hecesinde bulunan “a” ünlüsü de

kalınlık incelik uyumundan dolayı Türkmen Türkçesinde “e” ünlüsüne

dönmüştür.

Örnekler:

tıñla->diñle- “dinlemek”.

a->i- değişmesi

Köktürkçe kelimenin başında bulunan “a” ünlüsü Türkmen Türkçesinde

“i” ünlüsüne dönmüştür.

Örnekler:

amtı>indi “şimdi”.

-ı->-i- değişmesi

Köktürkçe kelimelerin ilk hecesinde bulunan “ı” ünlüsü yanındaki “ç” ve

“t” ünsüzlerinin inceltici etkisi ile Türkmen Türkçesinde “i” ünlüsüne

dönmüştür.

Örnekler:

bıç->biç- “biçmek, kesmek”, tıñla->diñle- “dinlemek”.

-ı>-i değişmesi

Köktürkçe kelimenin ilk hecesinde bulunan “a” ünlüsü Türkmen

Türkçesinde “i” ünlüsüne dönmüş ve bunun etkisi ile Köktürkçe kelimenin

ikinci hecesinde bulunan “ı” ünlüsü de kalınlık incelik uyumundan dolayı

Türkmen Türkçesinde “i” ünlüsüne dönmüştür.

Örnekler:


b. İnce Ünlülerin Kalınlaşması

-e->-a- değişmesi

Köktürkçe kelimenin ilk hecesinde bulunan “e” ünlüsü yanındaki “ñ”

ünsüzünün kalınlaştırıcı etkisi ile Türkmen Türkçesinde “a” ünlüsüne

dönmüştür.

Örnekler:

teñri>tañrı “gök, gökyüzü; tanrı”.

86

-i->-ı- değişmesi

Köktürkçe kelimenin ortasında bulunan “i” ünlüsü Türkmen

Türkçesinde “ı” ünlüsüne dönmüştür.

Örnekler:

tiz>dız “diz”.

-i>-ı değişmesi

Köktürkçe kelimenin ilk hecesinde bulunan “e” ünlüsü yanındaki “ñ”

ünsüzünün kalınlaştırıcı etkisi ile Türkmen Türkçesinde “a” ünlüsüne dönmüş

ve bunun etkisi ile Köktürkçe kelimenin ikinci hecesinde bulunan “i” ünlüsü de

kalınlık incelik uyumundan dolayı Türkmen Türkçesinde “ı” ünlüsüne

dönmüştür.

Örnekler:

teñri>tañrı “gök, gökyüzü; tanrı”.

-ü->-u- değişmesi

Köktürkçe kelimenin birinci ve ikinci hecesinde bulunan “ü” ünlüsü

Türkmen Türkçesinde “u” ünlüsüne dönmüştür.

Örnekler:

mügüz>buynuz “boynuz”.

c. Düz Ünlülerin Yuvarlaklaşması

-a->-o- değişmesi

Köktürkçe kelimelerin ilk hecesinde bulunan “a” ünlüsü yanındaki “v”

ünsüzünün yuvarlaklaştırıcı etkisi ile Türkmen Türkçesinde “o” ünlüsüne

dönmüştür.

Örnekler:

kabış->govuş- “kavuşmak”, tabar>dovar “davar”, yabız>yovuz “kötü,

fena”, tabışgan>tovşan “tavşan”.

e->ö- değişmesi

Köktürkçe kelimenin başında bulunan “e” ünlüsü yanındaki “b”

ünsüzünün yuvarlaklaştırıcı etkisi ile Türkmen Türkçesinde “ö” ünlüsüne

dönmüştür.

Örnekler:

eb>öy “ev, çadır”.

87

-e->-ö- değişmesi

Köktürkçe kelimenin ilk hecesinde bulunan “e” ünlüsü yanındaki “b”


dönmüştür.

Örnekler:

sebin->söyün- “sevinmek”.

-e->-ü- değişmesi

Köktürkçe kelimenin ilk hecesinde bulunan “e” ünlüsü yanındaki “b”

ünsüzünün yuvarlaklaştırıcı etkisi ile Türkmen Türkçesinde “ü” ünlüsüne

dönmüştür.

Örnekler:

tebi>düye “deve”.

-ı->-u- değişmesi

Köktürkçe kelimelerin ikinci hecesinde bulunan “ı” ünlüsü yanındaki “v”

ünsüzünün yuvarlaklaştırıcı etkisi ile Türkmen Türkçesinde “u” ünlüsüne

dönmüştür.

Örnekler:

kabış->govuş- “kavuşmak”, yabız>yovuz “kötü, fena”.

Köktürkçe kelimelerin ikinci hecesinde bulunan “ı” ünlüsü ilk hecede

bulunan yuvarlak “u” ünlüsünün etkisi ile ilerleyici ünlü benzeşmesine

uğrayarak Türkmen Türkçesinde “u” ünlüsüne dönmüştür.

Örnekler:

bulıt>bulut “bulut”, unıt->unut- “unutmak”.

Köktürkçe kelimenin ilk hecesinde bulunan “ı” ünlüsü ikinci hecede

bulunan yuvarlak “u” ünlüsünün etkisi ile gerileyici ünlü benzeşmesine


sıgun>sugun “sığın, geyik”.

-i->-ü- değişmesi

Köktürkçe kelimelerin ortasında bulunan “i” ünlüsü yanındaki “b” ve

“m” ünsüzlerinin yuvarlaklaştırıcı etkisi ile Türkmen Türkçesinde “ü” ünlüsüne

dönmüştür.

88

Örnekler:

biñ>müñ “bin”, bin->mün- “binmek”.

ç. Yuvarlak Ünlülerin Düzleşmesi

-ö->-e- değişmesi

Köktürkçe kelimenin ilk hecesinde bulunan “ö” ünlüsü Türkmen

Türkçesinde “e” ünlüsüne dönmüştür.

Örnekler:

töpü>depe “tepe”.

-u->-ı- değişmesi

Köktürkçe kelimelerin ikinci hecesinde bulunan “u” ünlüsü ilk hecede

bulunan düz “a” ünlüsünün etkisi ile ilerleyici ünlü benzeşmesine uğrayarak

Türkmen Türkçesinde “ı” ünlüsüne dönmüştür.

Örnekler:

azuk>azık “azık, yiyecek”, altun>altın “altın”, kaşuk>kaşık “kaşık”.

Köktürkçe kelimenin ikinci hecesinde bulunan “u” ünlüsü kendisinden

önce veya sonra gelen düz ünlünün etkisinde kalarak yani ilerleyici ve

gerileyici ünsüz benzeşmesine uğrayarak Türkmen Türkçesinde “ı” ünlüsüne

dönmüştür.

Örnekler:

yazukla->yazıklan- “suçlamak, suçu yüzünden yakalamak”.

Aşağıdaki kelimelerde ise düzlük yuvarlaklık uyumunun bozulmasıyla

bu ses değişikliği meydana gelmiştir. Bu uyumun bozulmasının sebebi ise ilk

hecesinde yuvarlak ünlü bulunduran bazı iki heceli kelimelerin kapalı olan

son hecesinde uzunluktan dolayı yuvarlaklaşma görülmemesidir.

Örnekler:

uçuz>ucız “ucuz”, uzun>uzın “uzun, uzak”, yogun>yogın “kalın,

yoğun”.

-ü->-i- değişmesi

Köktürkçe kelimenin ikinci hecesinde bulunan “ü” ünlüsü ilk hecede

bulunan düz ünlünün etkisi ile gerileyici ünlü benzeşmesine uğrayarak


89

Örnekler:

edük>ädik “çizme”.

Aşağıdaki kelimede ise düzlük yuvarlaklık uyumunun bozulmasıyla bu

ses değişikliği meydana gelmiştir. Bu uyumun bozulmasının sebebi ise ilk



Örnekler:

üçün>üçin “için, dolayı”.

-ü>-i değişmesi

Köktürkçe kelimenin ikinci hecesinde bulunan “ü” ünlüsü ilk hecede

bulunan düz ünlünün etkisi ile gerileyici ünlü benzeşmesine uğrayarak


Örnekler:

berü>bäri “beri, beriye”.


ses değişikliği meydana gelmiştir. Bu uyumun bozulmasının sebebi ise “ü”

ünlüsünün yuvarlak ünlüyle başlayan iki heceli kelimelerin açık olan son

hecesinde bulunmamasıdır.

Örnekler:

ötrü>ötri “ötürü, dolayı”.

d. Geniş Ünlülerin Daralması

a->i- değişmesi

Köktürkçe kelimenin başında bulunan “a” ünlüsü Türkmen Türkçesinde


Örnekler:


e->i- değişmesi

Köktürkçe kelimelerin başında bulunan “e” ünlüsü Türkmen

Türkçesinde “i” ünlüsüne dönmüştür. Bu değişim ilk iki örnekte “l” ünsüzünün

daraltıcı etkisi ile meydana gelmiştir.

Örnekler:

el>il “halk, ülke”, elçi>ilçi “elçi”, eñ>iñ “en”.

90

-e->-i- değişmesi

Köktürkçe kelimenin ortasında bulunan “e” ünlüsü yanındaki “l”

ünsüzünün daraltıcı etkisi ile Türkmen Türkçesinde “i” ünlüsüne dönmüştür.

Örnekler:

bel>bil “bel”.

-e>-iy

Köktürkçe kelimelerin sonunda bulunan “e” ünlüsü Türkmen

Türkçesinde uzun “ii” ünlüsünün diftonglu şekli olan “iy”e dönmüştür. Bu

değişim “t” ve “y” ünsüzlerinin daraltıcı etkisi ile meydana gelmiştir. Türkmen

Türkçesi Ana Türkçedeki aslî uzun ünlüleri en iyi koruyan Türk lehçesidir. Kiril

harfli Türkmen yazısında ünlü uzunlukları uzun “ii” ünlüsünün diftonglu şeklini

taşıyan birkaç kelime ile uzun “üü” ünlüsünün diftonglu şekli olan “üy”ü

bulunduran kelimelerde gösterilmektedir. Bunların dışında yazıda uzunluklar

gösterilmemektedir.

Örnekler:

te->diy- “demek, söylemek”, ye->iy- “yemek”.

e. Dar Ünlülerin Genişlemesi

ı->a- değişmesi

Köktürkçe kelimenin ilk hecesinde bulunan “ı” ünlüsü ikinci hecede

bulunan geniş “a” ünlüsünün etkisi ile gerileyici ünlü benzeşmesine uğrayarak

Türkmen Türkçesinde “a” ünlüsüne dönmüştür.

Örnekler:

ıgaç>agaç “ağaç”.

-ı->-a- değişmesi

Köktürkçe kelimenin ikinci hecesinde bulunan “ı” ünlüsü ilk hecede

bulunan geniş “a” ünlüsünün etkisi ile ilerleyici ünlü benzeşmesine uğrayarak


Örnekler:

yalıñ>yalañ “yalın, çıplak”.

91

-ı>-a değişmesi

Köktürkçe kelimelerin ikinci hecesinde bulunan “ı” ünlüsü ilk hecede

bulunan geniş ünlünün etkisi ile ilerleyici ünlü benzeşmesine uğrayarak


Örnekler:

karı->garra- “ihtiyarlamak”, korı->gora- “korumak”, yolı>yola “kez, kere,

defa”.

i->e- değişmesi

Köktürkçe kelimelerin ilk hecesinde bulunan “i” ünlüsü ikinci hecede

bulunan geniş “e” ünlüsünün etkisi ile gerileyici ünlü benzeşmesine uğrayarak

Türkmen Türkçesinde “e” ünlüsüne dönmüştür.

Örnekler:

idi>eye “sahip, efendi”, ikiz>ekiz “ikiz”.

-i>-e değişmesi

Köktürkçe kelimenin sonunda bulunan “i” ünlüsü Türkmen Türkçesinde

“e” ünlüsüne dönmüştür.

Örnekler:

idi>eye “sahip, efendi”.

Köktürkçe kelimenin ikinci hecesinde bulunan “i” ünlüsü ilk hecede

bulunan geniş “e” ünlüsünün etkisi ile ilerleyici ünlü benzeşmesine uğrayarak


Örnekler:

tebi>düye “deve”.

-u->-a- değişmesi

Köktürkçe kelimelerin ikinci hecesinde bulunan “u” ünlüsü ilk hecede

bulunan geniş “o” ünlüsünün etkisi ile ilerleyici ünlü benzeşmesine uğrayarak


Örnekler:

boguz>bogaz “boğaz”, oçuk>ocak “ocak”.

92

-u>-a değişmesi

Köktürkçe kelimenin ikinci hecesinde bulunan “u” ünlüsü ilk hecede



Örnekler:

ortu>orta “orta, yarı”.

-u->-o- değişmesi

Köktürkçe kelimelerin ilk hecesinde bulunan “u” ünlüsü Türkmen

Türkçesinde “o” ünlüsüne dönmüştür.

Örnekler:

buz->boz- “bozmak, tahrip etmek”, munçuk>moncuk “boncuk”, yulı-

>yol- “yolmak”.

Köktürkçe kelimenin ilk hecesinde bulunan “u” ünlüsü ikinci hecede


Türkmen Türkçesinde “o” ünlüsüne dönmüştür.

Örnekler:

suña>sona “ördek”.

-ü->-e- değişmesi

Köktürkçe kelimenin ikinci hecesinde bulunan “ü” ünlüsü Türkmen


Örnekler:

süñüş>söveş “savaş”,

-ü>-e değişmesi

Köktürkçe kelimelerin ikinci hecesinde bulunan “ü” ünlüsü ilk hecede



Örnekler:

törü->döre- “türemek, yaratılmak”, yörü->yöre- “yürümek”, töpü>depe

“tepe”.

-ü->-ö- değişmesi

Köktürkçe kelimenin ilk hecesinde bulunan “ü” ünlüsü Türkmen

Türkçesinde “ö” ünlüsüne dönmüştür.

93

Örnekler:

süñüş>söveş “savaş”.

f. Diğer Ünlü Değişmeleri

e->ä- değişmesi

Köktürkçe kelimelerin başında bulunan “e” ünlüsü Türkmen

Türkçesinde “ä” ünlüsüne dönmüştür.

Örnekler:

edük>ädik “çizme”, er>är “er, adam”.

-e->-ä- değişmesi

Köktürkçe kelimelerin ilk hecesinde bulunan “e” ünlüsü Türkmen


Örnekler:

berü>bäri “beri, beriye”, beş>bäş “beş”.

-e>-ä değişmesi

Köktürkçe kelimenin sonunda bulunan “e” ünlüsü Türkmen


Örnekler:

ne>nä “ne”.

2. Ünlü Olayları

a. Ünlü Türemesi

Ünlü türemesi yalnızca kelime ortasında görülmüştür. İkinci hecenin

başındaki ünsüz “r” ve türeyen ünlü de “ı” ünlüsüdür.

-ø->-ı-

Sonu çift ünsüzle biten Türkmence kelimede iki ünsüz arasında “ı”

türemesi meydana gelmiştir.

Örnekler:

ark>arık “ark”.

b. Ünlü Düşmesi

Ünlü düşmesi kelime ortasında ve sonunda görülmüştür. Düşen

ünlüler “ı” ve “ü” ünlüleridir.

94

-ı->-ø-

Köktürkçe kelimelerin orta hecesinde bulunan “ı” ünlüsü vurgusuz ve

dar olduğundan dolayı Türkmen Türkçesinde düşmüştür.

Örnekler:

tabışgan>tovşan “tavşan”, yalıñus>yalñız “yalnız”.

-ı>-ø

Köktürkçe kelimenin sonunda bulunan “ı” ünlüsü Türkmen Türkçesinde

düşmüştür.

Örnekler:

yulı->yol- “yolmak”.

-ü->-ø-

Köktürkçe kelimenin ortasında bulunan “ü” ünlüsü vurgusuz ve dar

olduğundan dolayı Türkmen Türkçesinde düşmüştür.

Örnekler:

süñük>süñk “kemik”.

c. Diftonglaşma

Köktürkçe kelimelerin sonunda bulunan “e” ünlüsü ve ortasında

bulunan “ü” ünlüsü Türkmen Türkçesinde uzun “ii” ve “üü” ünlüsünün

diftonglu şekli olan “iy”e ve “üy”e dönmüştür. Türkmen Türkçesi Ana

Türkçedeki aslî uzun ünlüleri en iyi koruyan Türk lehçesidir. Kiril harfli

Türkmen yazısında ünlü uzunlukları uzun “ii” ünlüsünün diftonglu şeklini




Örnekler:

süçig>süyci “tatlı, hoş”, te->diy- “demek, söylemek”, ye->iy- “yemek”,

küz>güyz “güz”, küç>güyç “güç”.

95

B. Ünsüzler

1. Ünsüz Değişmeleri

a. Sedalılaşma

-ç->-c- değişmesi

Köktürkçe kelimelerde iki ünlü arasında bulunan “ç” ünsüzü Türkmen

Türkçesinde “c” ünsüzüne dönmüştür.

Örnekler:

kiçe>gice “gece”, oçuk>ocak “ocak”, öçeş->öceş- “kızmak,

sinirlenmek, kavga etmek”, süçig>süyci “tatlı, hoş”, uçuz>ucız “ucuz”.

Köktürkçe kelimede ikinci hecenin başında bulunan “ç” ünsüzü

Türkmen Türkçesinde “c” ünsüzüne dönmüştür.

Örnekler:

munçuk>moncuk “boncuk”.

k->g- değişmesi

Köktürkçe kelimelerin başında bulunan “k” ünsüzü Türkmen

Türkçesinde “g” ünsüzüne dönmüştür. Oğuzcanın karakteristik

özelliklerinden biri olan bu ses değişikliğinin örnekleri çoktur.

Örnekler:

kazgan->gazan- “kazanmak, toplamak, biriktirmek, zaptetmek, ele

geçirmek”, kal->gal- “kalmak”, kalın>galıñ “kalın”, kalıñ>galıñ “çeyiz”,

kan>gan “kan”, kapıg>gapı “kapı”, kar>gar “kar”, kara>gara “kara, siyah”,

karag>garak “göz bebeği”, karı>garrı “ihtiyar”, kat->gat- “katmak”, katı>gatı

“katı, sert”, kaç->gaç- “kaçmak”, kaş>gaş “kaş”, kaya>gaya “kaya”,

kedim>geyim “giyim”, keliñ>gelin “gelin”, kel->gel- “gelmek”, kelür->getir-

“getirmek”, keç->geç- “geçmek”, kergek>gerek “gerek, lüzumlu, gereken

şey”, kiçe>gice “gece”, kir->gir- “girmek”, kabış->govuş- “kavuşmak”, kod-

>goy- “koymak”, kol>gol “kol”, kon->gon- “konmak”, korı->gora- “korumak”,

kork->gork- “korkmak”, kony>goyun “koyun”, köz>göz “göz”, kök>gök “mavi;

gök”, köñül>göñül “gönül”, kör->gör- “görmek”, kötür->göter- “kaldırmak”,

kul>gul “kul”, kulkak>gulak “kulak”, kum>gum “kum”, kurt>gurt “kurt”, kut>gut

“devlet, ikbal”, küz>güyz “güz”, küç>güyç “güç”, kün>gün “güneş”,

küntüz>gündiz “gündüz”, kız>gız “kız”, kız->gız- “kızmak”, kızıl>gızıl “kızıl,

96

kırmızı”, kılıç>gılıç “kılıç”, kırgag>gıra “kenar, köşe”, kısga>gısga “kısa”, kıs-

>gıs- “kısmak”, kış>gış “kış”.

-k->-g- değişmesi

Köktürkçe kelimelerde iki ünlü arasında bulunan “k” ünsüzü Türkmen

Türkçesinde “g” ünsüzüne dönmüştür.

Örnekler:

buka>buga “boğa”, takı>dagı “dahi, daha”, sakın->sagın- “düşünmek,

düşünceye dalmak, endişelenmek, düşünüp taşınmak”.

-k>-g değişmesi

Köktürkçe kelimenin sonunda bulunan “k” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

yarak>yarag “silah, zırh, zırh ve kalkan”.

t->d- değişmesi

Köktürkçe kelimelerin başında bulunan “t” ünsüzü Türkmen

Türkçesinde “d” ünsüzüne dönmüştür. Bu ses değişikliğinin örnekleri de

çoktur.

Örnekler:

tag>dag “dağ”, takı>dagı “dahi, daha”, tañ>dañ “tan, şafak”,

tatıglıg>datlı “tatlı”, taş>daş “dış; taş”, teg>deg- “değmek”, teg>dek “gibi”,

temir>demir “demir”, ter>der “ter”, te->diy- “demek”, tik->dik- “dikmek”, til>dil

“dil, lisan; esir”, tile->dile- “dilemek, istemek”, tıñla->diñle- “dinlemek”, tiril-

>direl- “derilmek, toplanmak; dirilmek”, tirig>diri “diri, canlı”, tabar>dovar

“davar”, tog->dog- “doğmak”, tod->doy- “doymak”, tok>dok “tok”,

tokuz>dokuz “dokuz”, ton>don “elbise”, torıg>dor “doru, at rengi”, törü->döre-

“türemek, yaratılmak”, tört>dört “dört”, tuy->duy- “duymak”, tur->dur-

“durmak, ayağa kalkmak”, torug>durı “duru, saf”, tebi>düye “deve”, tüz>düz

“düz, doğru”, tüş->düş- “düşmek, inmek”, türlüg>dürli “türlü”, tiz>dız “diz”,


-t->-d- değişmesi

Köktürkçe kelimede iki ünlü arasında bulunan “t” ünsüzü Türkmen

Türkçesinde “d” ünsüzüne dönmüştür.

97

Örnekler:

yeti>yedi “yedi”.

Köktürkçe kelimede ikinci hecenin başında bulunan “t” ünsüzü

Türkmen Türkçesinde “d” ünsüzüne dönmüştür.

Örnekler:


b. Sedasızlaşma

-d>-t değişmesi

Köktürkçe kelimelerin sonunda bulunan “d” ünsüzü Türkmen

Türkçesinde “t” ünsüzüne dönmüştür.

Örnekler:

öd>öt “öd”, eşid->eşit- “işitmek, duymak”.

-g->-k- değişmesi

Köktürkçe kelimede iki ünlü arasında bulunan “g” ünsüzü Türkmen

Türkçesinde “k” ünsüzüne dönmüştür.

Örnekler:

bagır>bakır “bakır”.

-g>-k değişmesi

Köktürkçe tek heceli kelimenin sonunda bulunan “g” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

teg>dek “gibi”.

c. Süreklileşme

(1) Sızıcılaşma

-b->-v- değişmesi

Köktürkçe kelimelerde iki ünlü arasında bulunan “b” ünsüzü Türkmen

Türkçesinde “v” ünsüzüne dönmüştür.

Örnekler:

kabış->govuş- “kavuşmak”, tabar>dovar “davar”, tabışgan>tovşan

“tavşan”, yabız>yovuz “kötü, fena”.

98

-b>-v değişmesi

Köktürkçe tek heceli kelimelerin sonunda bulunan “b” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

sub>suv “su”, ab>av “av”.

-g->-v- değişmesi

Köktürkçe kelimelerde iki ünlü arasında bulunan “g” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

agulug>avulı “zehirli”, yügür->yüvür- “koşmak”.

-g>-v değişmesi

Köktürkçe tek heceli kelimenin sonunda bulunan “g” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

ög->öv- “övmek”.

k->h- değişmesi

Köktürkçe kelimelerin başında bulunan “k” ünsüzü Türkmen

Türkçesinde “h” ünsüzüne dönmüştür.

Örnekler:

kanı>hanı “hani, nerede”, kaçan>haçan “ne zaman, ne zamanki”.

(2) Akıcılaşma

b->m- değişmesi

Köktürkçe kelimelerin başında bulunan “b” ünsüzü hece başında

bulunan “b” ve “m” çift dudak ünsüzleri ile hece sonunda bulunan “n” ve “ñ”

geniz ünsüzlerinin etkisi ile Türkmen Türkçesinde “m” ünsüzüne dönmüştür.

Örnekler:

ben>men “ben”, biñ>müñ “bin”, beñiz>meñiz “beniz”, bunça>munça

“bunca, bu kadar, böyle”, bin->mün- “binmek”.

-b->-y- değişmesi

Köktürkçe kelimelerde iki ünlü arasında bulunan “b” ünsüzü Türkmen

Türkçesinde “y” ünsüzüne dönmüştür.

99

Örnekler:

sebin->söyün- “sevinmek”, tebi>düye “deve”.

-b>-y değişmesi

Köktürkçe tek heceli kelimenin sonunda bulunan “b” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

eb>öy “ev, çadır”.

-d->-y- değişmesi

Köktürkçe kelimelerde iki ünlü arasında bulunan “d” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

adır->ayır- “ayırmak”, adak>ayak “ayak”, kedim>geyim “giyim”, idi>eye

“sahip, efendi”.

Köktürkçe kelimede hece sonunda bulunan “d” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

udluk>uyluk “uyluk”.

-d>-y değişmesi

Köktürkçe tek heceli kelimelerin sonunda bulunan “d” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

kod->goy- “koymak”, tod->doy- “doymak”, ud->uy- “uymak, tabi olmak,

boyun eğmek”.

-g->-y- değişmesi

Köktürkçe kelimenin ortasında bulunan “g” ünsüzü Türkmen



ç. Süreksizleşme

m->b- değişmesi

Köktürkçe kelimenin başında bulunan “m” ünsüzü Türkmen

Türkçesinde “b” ünsüzüne dönmüştür.

100

Örnekler:


d. Sürekli Ünsüzler Arasındaki Değişmeler

Köktürkçe kelimede birinci hecenin sonunda bulunan “m” ünsüzü

Türkmen Türkçesinde “n” ünsüzüne dönmüştür.

Örnekler:


-n>-ñ değişmesi

Köktürkçe kelimenin sonunda bulunan “n” ünsüzü Türkmen

Türkçesinde “ñ” ünsüzüne dönmüştür.

Örnekler:

kalın>galıñ “kalın”.

-ñ->-n- değişmesi

Köktürkçe kelimede ikinci hecenin başında bulunan “ñ” ünsüzü


Örnekler:

suña>sona “ördek”.

-ñ>-n değişmesi

Köktürkçe kelimenin sonunda bulunan “ñ” ünsüzü Türkmen

Türkçesinde “n” ünsüzüne dönmüştür.

Örnekler:

keliñ>gelin “gelin”.

-ny>-y değişmesi

Köktürkçe kelimelerin sonunda bulunan “ny” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

kony>koyun “koyun”, tany>tay “tay”.

e. Ünsüz Benzeşmesi

(1) Gerileyici Ünsüz Benzeşmesi

-lt->-tt->-øt- benzeşmesi

Köktürkçe kelimelerde ikinci hecenin başında bulunan “t” ünsüzü

yanındaki “l” ünsüzünü kendisine benzetmiş ve birinci hecenin sonundaki “l”

101

ünsüzü “t” ünsüzüne dönmüş daha sonra bu ünsüzlerden birisi Türkmen

Türkçesinde düşmüştür.

Örnekler:

keltür->kettür->getir- “getirmek”, oltur->ottur->otur- “oturmak”.

2. Ünsüz Olayları

a. Ünsüz Türemesi

Ünsüz türemesi sadece kelime başında görülmüştür. Türeyen ünsüz

“y” ünsüzüdür.

ø->y-

Türkmence kelimenin başında “y” türemesi meydana gelmiştir.

Örnekler:

ırak>yırak “ırak, uzak”.

b. Ünsüz Düşmesi

Ünsüz düşmesi kelime başında, ortasında ve sonunda görülmüştür.

Düşen ünsüzler “g”, “k” ve “y” ünsüzleridir.

-g->-ø-

Köktürkçe kelimelerde hece başında ve bir ünsüz bir ünlü arasında

bulunan “g” ünsüzü Türkmen Türkçesinde düşmüştür.

Örnekler:

bulga->bula- “karıştırmak”, kazgan->gazan- “kazanmak, toplamak,

biriktirmek, zaptetmek, ele geçirmek”, kergek>gerek “gerek, lüzumlu, gereken

şey”, kırgag>gıra “kenar, köşe”, yinçge>inçe “ince”, tabışgan>tovşan

“tavşan”.

-g>-ø

Köktürkçe çok heceli kelimelerin sonunda bulunan “g” ünsüzü

Türkmen Türkçesinde düşmüştür.

Örnekler:

kapıg>gapı “kapı”, kırgag>gıra “kenar, köşe”, tirig>diri “diri, canlı”,

kiçig>kiçi “küçük”, sarıg>sarı “sarı”, süçig>süyci “tatlı, hoş”, elig>elli “elli”,

torıg>dor “doru, at rengi”.

Köktürkçe iki heceli kelimelerin sonunda bulunan “g” ünsüzü Türkmen

Türkçesinde düşmüş ve kendisinden önce gelen ünlü düzleşmiştir.

102

Örnekler:

torug>durı “duru, saf”, ulug>ulı “ulu, çok büyük”, ülüg>üle “pay, hisse”,

türlüg>dürli “türlü”, yüzlüg>yüzli “mevki sahibi”.

-k->-ø-

Köktürkçe kelimede ikinci hecenin başında bulunan “k” ünsüzü


Örnekler:

kulkak>gulak “kulak”.

y->ø-

Köktürkçe kelimelerin başında bulunan “y” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

yinçge>inçe “ince”, ye->iy- “yemek”.

-y->-ø-

Köktürkçe kelimede hece sonunda ve bir ünlü bir ünsüz arasında

bulunan “y” ünsüzü Türkmen Türkçesinde düşmüştür.

Örnekler:

yuyka>yuka “yufka, ince”.

c. Ünsüz İkizleşmesi

Ünsüz ikizleşmesi “l” ve “r” ünsüzlerinde meydana gelmiştir.

Köktürkçe kelimede ikinci hecenin sonunda bulunan “g” ünsüzünün

düşmesinden dolayı ikinci hecenin başında bulunan “l” ünsüzü Türkmen

Türkçesinde ikizleşmiştir.

Örnekler:

elig>elli “elli”.

Köktürkçe kelimede iki ünlü arasında ve ikinci hecenin başında

bulunan “r” ünsüzü Türkmen Türkçesinde ikizleşmiştir.

Örnekler:

karı>garrı “ihtiyar”.

ç. Yer Değiştirme (Göçüşme)

Yer değiştirme komşu ünsüzler ve komşu olmayan ünsüzler arasında

meydana gelmiştir.

103

Komşu ünsüzler arasında meydana gelen yer değiştirme “g” ve “m”

ünsüzleri arasında olmuştur. Aşağıdaki kelimede “m” ünsüzü “g” ünsüzü ile

yer değiştirmiştir.

Örnekler:

tamgala->tagmala- “damgalamak”.

Komşu olmayan ünsüzler arasında meydana gelen yer değiştirme “l”

ve “ñ” ünsüzleri arasında olmuştur. Aşağıdaki kelimede “ñ” ünsüzü “l” ünsüzü

ile yer değiştirmiştir.

Örnekler:

yañıl->yalıñ- “yanılmak, hata etmek”.

Aşağıdaki kelimede ise bir ünlü ve bir ünsüz yer değiştirmiştir. “r”

ünsüzü “i” ünlüsü ile yer değiştirmiştir.

Örnekler:

yigirmi>yigrimi “yirmi”.

İKİNCİ BÖLÜM

UYGUR TÜRKÇESİNDEN TÜRKMEN TÜRKÇESİNE GEÇEN


Uygur Türkçesinden Türkmen Türkçesine geçen kelimeler ses ve

anlam bakımından karşılaştırılarak incelenmiş ve üç gruba ayrılmıştır. Uygur

Türkçesinden Türkmen Türkçesine toplam 1078 kelimenin geçtiği tespit

edilmiştir.



Yaptığımız incelemeye göre Uygur Türkçesinden Türkmen Türkçesine

geçen 1078 kelimeden 406’sı ses değişmesine uğramamış ve anlam

bakımından da farklılaşmamıştır.

Uygur Türkçesinden Türkmen Türkçesine geçen ses değişmesine




TÜRKÇE ANLAMI UYGUR TÜRKÇESİNDE

Aç Aç. E.U.T.S.;aç:aç Suv.610,16-1

Aç-


E.U.T.S.;aç-:1.Acıkmak, acıkmış olmak TT.II.8,37 2.Açmak, çözmek, yaymak TT.IV.4,6-1

105

Açıl-

1.Açılmak. 2.Harekete geçmek, hizmet vermek, açılmak. 3.Çiçeklenmek, çiçek açmak. 4.Temizlenmek, açılmaya başlamak, açılmak, sissiz dumansız olmak (hava hakkında). 5.Devam ettirilmek, başlanmak, meydana getirilmek, açılmak.

E.U.T.S.;açıl-:açılmak, açılmış olmak Suv.199,15-1

Aga

1.Ağabey; baba tarafından olan akraba. 2.Yaşlı kimselere hitap edilirken kullanılan saygı ifade eden söz, ağabey. 3.Hükümdar, hakim.

E.U.T.S.;aga:ağabey, büyük kardeş USp.260-1


I.B.;agıl:ağıl 47/23-1

Agına- Ağınmak, bir taraftan öbür tarafa dönmek.

E.U.T.S.;agna-:=agınamak arka üstü yere sürtünmek, debelenmek, kıvranmak U.III.35,20-3 agına-:arka üstü yere sürtünmek, debelenmek, kıvranmak, yuvarlanmak Suv.626,13-1

Agır

1.Ağır. 2.Zor, çok zahmetli, güç, ağır. 3.Kötü, ağır. 4.Kötü, azaplı, ızdıraplı, acılı, kaygılı, kederli, gamlı, çaresiz. 5.Sayı bakımından çok olan, çok, büyük. 6.Korkulu, ağır. 7.Çok, gereğinden fazla, ağır. 8.Sağlam, katı, sert, ağır.

E.U.T.S.;agar:1.=agır ağır, şerefli, oturaklı U.III.37,34 2.Derin, fevkalade, olağanüstü-3 agır:1.Ağır, çetin Ust.196,46 2.Sanlı,saygıdeğer, şerefli, itibarlı TT.VII.45.36-1

Agız

1.Ağız. 2.Genişlik, ağız. 3.Giriş, kapı. 4.Bir şeyin açık kısmı, ağzı.

E.U.T.S.;agaz:=agız ağız U.III.37,30, agıs:=agız-3 İ.V.K.P.Ö.;agız:ağız 70,1/45-1

106

Agla-


E.U.T.S.;ıgla-:ağlamak Man.II.12,4, İ.V.K.P.Ö.;yıgla-:hıçkırmak, ağlamak, yakınmak 10,5/15-3 agla-:ağlamak Alt.Gr.293-1

Agsak Aksak, topal. E.U.T.S.;aksak:aksak Man.III.49,4-3 agsak:=aksak-1


E.U.T.S.;ak:1.Ak, beyaz TT.I.13 2.Kötü, fena P.P.62,5-1

Ak- Bir tarafa yönelmek, dökülmek, akmak.

E.U.T.S.;ak-:akmak Suv.619-1

Akıt- Akıtmak, dökmek. İ.V.K.P.Ö.;akıt-:akıtmak III,4/12-1

Al I,Al, kırmızı.

E.U.T.S.;al:1.Alt, bir şeyin alt tarafı Man.37.No.19 2.Al rengi TT.VIII.25,5 3.Yol,vasıta, usûl, çâre Suv.363,20 4.Al, hile, aldatma TT.X.40-1

Al-


E.U.T.S.;al-:elde etmek, almak Suv.616,20-1

Ala

I,1.Çeşitli renklerden, çizgilerden oluşan karışık renkli, çizgili. 2.Ala.

E.U.T.S.;ala:1.Cüzzam H.I.6,48 2.Ela renkli (at) TS.2-1

Alçak Saf, temiz, gönlü açık, mülayim, saygılı, iyi niyetli, mesut.

E.U.T.S.;alçak:alçak gönüllü, mültefit Alt.Gr.293-1

Alın 1.Alın. 2.Ön.

E.U.T.S.;alın:1.Alın H.I.12.156 2.Ön taraf Man.37,4-1

107

Alın- 1.Alınmak. 2.Yığılmak, toplanmak, ele geçirilmek.

E.U.T.S.;alın-:elde edilmek, alınmış olmak, kendisi için almak TT.V.24,73-1

Alış-

1.Bakınız. Çalışmak 1. 2.Bir kimseyle bağlantı kurmak,alış veriş yapmak, bir kimseye gelip gitmek. 3.Bir kimsenin bir şey almasına yardım etmek.

E.U.T.S.;alış-:almak, elde etmek TT.II.17,85-1

Altı Altı sayısı ve bu sayının miktarı.

Ü.İ.;altı:altı (6) 124b,5/63-1


E.U.T.S.;altmış:altmış (60) TT.VII.20,13-1

Añla- 1.Anlamak, kavramak. 2.Anlamak, bilmek, duymak, sezmek, hissetmek.

E.U.T.S.;añla-:anlamak U.I.8,16-1

Ant Bakınız.Kasam. M.;ant:yemin 61,24/120-1

Ar-


E.U.T.S.;ar-:1.Aldatmak TT.IV.10,5 2.Yorulmak TS.25,25 3.Girmek, hûlûl etmek Hüen.42-1

Ara


I.B.;aara:ara, arasında; bir ara, bu arada 52/24-1

Aralık

1.İki şeyin arası, ortası, aralık. 2.Mesafe, uzaklık. 3.Herkese ait olan, umumi, genel.

E.U.T.S.;aralık:aralık, mesafe USp.188-1

Arka


E.U.T.S.;arka:arka, bir şeyin arka tarafı TT.IV.10,20-1

Arpa Arpa. E.U.T.S.;arpa:arpa H.I.8,72-1

Arslan Arslan. E.U.T.S.;arslan:arslan Suv.646,2-1

Art-

I,1.Fazla olmak, geriye kalmak, artmak. 2.Çoğalmak, yükselmek, büyümek.

E.U.T.S.;art-:artmak, çoğalmak USp.262-1

108

As- 1.Asmak. 2.Dar ağacına çekip, ölüm cezası vermek, asmak.

E.U.T.S.;as-:asmak, çoğaltmak, artırmak Suv.615-1

Asıl-

1.Çiviyle ya da başka bir şeyle takılmak, tutturulmak, asılmak. 2.At, deve ya da arabaya yapışmak, tutunmak. 3.Darağacına çekilmek, ölüm cezası verilip öldürülmek. 4.Kendi kendini asarak öldürmek.

E.U.T.S.;asıl-:1.Asılmak, artırılmak TT.IH.40 2.=aşılmak TT.IX.40-1

Aş Yemek, aş.

E.U.T.S.;aş:1.Aş, yiyecek, yemek H.II.22,32 2.Kurban yemeği, kurbanlık TT.VII.34,6-1

Aş-


E.U.T.S.;aş-:aşmak, çoğalmak, artmak Suv.607,18-1

Aşa Çok, ileri, pek. E.U.T.S.;aşa:aşırı, aşarak, fazlasıyla, aşkın TT.VIII.86-1


E.U.T.S.;at:1.Ad, isim, ün şöhret U.I.30.1 2.At, beygir H.I.14,180-1

At- 1.Atmak, fırlatmak, savurmak. 2.Tüfekle ateş etmek, öldürmek.

E.U.T.S.;at-:1.Şafak sökmek, tan atmak U.II,8,61 2.Nişana atmak, silah atmak, nişan almak TT.III.10,12 3.Fışkırmak, akmak, çağlamak Man.I.19,16 4.Vurmak, dövmek TT.VIII.86-1

Ata

1.Babanın babası, dede. 2.Baba. 3.Yaşlı kimselere hitap edilirken kullanılan kelime.

E.U.T.S.;ata:baba U.II.21,3-1

109

Atlan-

1.Ata binmek, ata binip gitmek. 2.Bir tarafa gitmek için yola koyulmak, hazırlanmak.

E.U.T.S.;atlan-:atlanmak, ata binmek TT.II.8,63-1


I.B.;ab:av 12/19-3 E.U.T.S.;av:av U.IV.28,25-1


İ.V.K.P.Ö.;avçı:av hayvanlarını bir yere doğru süren, avcı 1,8/11-1


E.U.T.S.;avla-:1.Bir şeyi çevrelemek, çevresini dolaşmak U.IV.8,20 2.Avlamak U.IV.34,57, TT.X.41-1

Ay (a:y) 1.Ay, kamer. 2.Otuz günlük zaman birimi.

E.U.T.S.;ay:1.Ünlem, nida, ey U.IV.8,20 2.Ay, kamer Wind.249,15 3.Ay (otuz gün) Wind.249,20 4.Antroponim-1

Aya Avuç içi, aya.

E.U.T.S.;aya:1.Aya, avuç, el içi U.II.46,70 2.Ünlem, nida, M.;aya:1.Ey! 10,27/56 2.(el) aya(sı) 26,11/76-1

Ayaz Kuru soğuk, şiddetli soğuk, ayaz.

E.U.T.S.;ayaz:ayaz, serinlik Pfahl.23,16-1

Ayt-


E.U.T.S.;ayıt-:söylemek, sormak, dikte etmek Suv.12,610,608,12-3 ay-:söylemek, konuşmak, haber vermek U.III.35,26, İ.V.K.P.Ö.;ay-:anlatmak, açıklamak, söylemek, belirtmek, tasvir etmek 13,2/17-1

110

Az Yetersiz, eksik, az, noksan.

E.U.T.S.;az:1.Az, biraz, TT.I.10,83 2.<Farsça, az, arzu, heves TT.II.16,19 3.azu U.II.87,52 4.Yanlış, sürçme, sahv, yanlışlık U.II.86,31-1

Az-


I.B.;az-:azmak, şaşırmak, yoldan çıkmak TT.I.8,33-1

Baba 1.Annenin babası, dede. 2.Efendi, dede.

E.U.T.S.;baba:baba, peder TT.III.12,98-1

Bag İp, bağ.

E.U.T.S.;bak:=bag DUD.391,3, pak:bağ, köstek USp.15,5-3 bag:1.Bağ, bent, köstek U.II.58,5 2.Boğça TT.I.7,9 3.Kabile, boy, halk toplululuğunun bir bölümü 13,17 4.Bağ, bahçe TT.IV.10,6-1

Bagır 1.Ciğer. 2.M.Kucak, kalp, merkez.

E.U.T.S.;bagar:=bagır U.IV.14,153-3 bagır:1.Karaciğer, göğüs TT.I.16,221 2.Bir ilaçtır H.I 12,142-1

Bagla-


E.U.T.S.;bagla-:bağlamak, raptetmek, Ü.İ.;ba-:bağlamak 105b,1/39, E.U.T.S.;ba-:bağlamak U.III.83,2-1

111

Bakır Bakır.

E.U.T.S.;bakar:=bakır mangır, para, bakr:bakır Man.III.32,2-3, pakır:bakır TT.IX.41-3 bakır:1.Bakır TT.VII.34,11 2.Tartı ölçüsü TT.VII.36,6 3.Sikke, para, mangır USp.266-1

Balık Balık. İ.V.K.P.Ö.;balık:1.Şehir, kent 39,4/30 2.Balık 58,7/39-1

Bar


E.U.T.S.;par:=bar:var-3 I.B.;bar:var 32/22-1


E.U.T.S.;bar-:varmak, gitmek, ulaşmak U.I.5,1-1

Barça Hepsi, herbiri, bütün.

E.U.T.S.;parça:=barça-3 Ü.İ.;barça:bütün, hep, hepsi, büsbütün, tamamıyla 102b,15/36-1

Bas-


E.U.T.S.;bas-:1.Yaymak TT.I.11,98 2.Basmak, kazanmak, yenmek TT.I.9,57-1

Baş


E.U.T.S.;baş:1.Baş, kafa Suv.21,8 2.Yara, yara başı TT.VII.32,2 3.Başlangıç, birinci, ilk TT.VII.42,18, İ.V.K.P.Ö.;baş:baş, başkan, uç, sınır 55,7/38-1

112

Başla- İşe, göreve başlamak, girmek. E.U.T.S.;başla-:başlamak Suv.348,7-1

Başlan-


M.;başlan-:başlanmak 6,1/49-1

Bat-


M.;bat-:gizlemek 63,10/122-2 E.U.T.S.;bat-:batmak TT.I.8,40-1

Bay (ba:y)


E.U.T.S.;bay:zengin, varlıklı Suv.192,4-1

Bayakı O günkü, önceki.

E.U.T.S.;bayakı:yukarıda geçen, deminki Suv.619,9, M.;bayakı:evvelki 23,33/73-1

Beg


E.U.T.S.;beg:1.Bey, efendi U.III.41,71 2.Beg er.Şehzade, prens TT.V.26,105 3.Erkek, eş, koca U.III.85,11 4.Berk İnd:14-1

Bek Bakınız.Berk 1, 2.

E.U.T.S.;pek:pek, sağlam, berk U.III.44 (14) 6-3 bek:sağlam, pek, berk, sert Suv.11-1

113

Bekle-

1.Kapatmak, bağlamak, kilitlemek. 2.Önünü kapatmak, baraj yapmak, bent yapmak, bağlamak. 3.Yolunu, önünü tutmak, karşı durmak.

E.U.T.S.;bekle-:kilitlemek, kapatmak, bağlamak Suv.627-1


E.U.T.S.;bir-:1.Vermek Suv.168,23 2.Yardımcı fiil P.P.13,3-3 ber-:vermek, (birisi için bir şey) yapmak 51,5/36-1

Berk

1.Yırtılmayan, kırılmayan, bozulmayan, sağlam, sıkı, berk. 2.Kararlı, azimli, sert. 3.İyi, güçlü, sağlıklı. 4.Sert, sağlam, sıkı. 5.Korunak, kale, barınak, sığınak. 6.Ağır, yüksek.

E.U.T.S.;berk:1.Kuvvetli, güçlü, sağlam, sık TT.IV.6,48 2.Orman-1

Beze-

1.Süslemek, bezemek. 2.Bir kimseye ya da bir şeye güzel bir görünüm kazandırmak, güzel bir görünüm vermek, güzelleştirmek. 3.Nakış işlemek, nakışlamak.

E.U.T.S.;beze-:süslemek, bezemek-1

Bıkın Kaburgaların aşağı kısmı, aşağı tarafı, kalça.

E.U.T.S.;bıkın:kalça TT.VII.46,16-1

Bil-


E.U.T.S.;bil-:bilmek, tanımak Suv.338,4, Ü.İ.;bil-:bilmek, anlamak, farkına varmak 115b,12/52-1

Bilbag Kuşak, kemer, kuşak yeri. E.U.T.S.;bilbagı:belbağı, kuşak, kemer-1


E.U.T.S.;bile:ile, birlikte, beraber USp.268-1

114

Bilek Bilek. E.U.T.S.;bilek:bilek U.II.25.10-1

Bilen 1.Bağ, ile. 2.İle.

E.U.T.S.;bilen:ile USp.268-1


E.U.T.S.;bilin-:bilinmek, anlaşılmak, açığa vurmak, itiraf etmek U.II.87,58-1

Bir


E.U.T.S.;bir:1.Bir TT.I.15,198 2.Cenup,güney TT.VI.38,291-1

Birik- 1.Katılmak, karışmak, birleşmek, toplanmak. 2.Evlenmek, karı koca olmak.

E.U.T.S.;birik-:birikmek, toplanmak TT.I.12,136, Ü.İ.;birik-:birleşmek ,bir olmak 116b,1/53-1

Bit Bit. E.U.T.S.;bit:1.Bit Man.I.8,14 2.Bet, beniz, yüz TT.VII.53,4-1

Biz


İ.V.K.P.Ö.;biz:biz (şahıs zamiri) 18,6/19-1

Bog-

1.Bir şeyi bağlamak, sarmak, demetlemek, destelemek. 2.Boğazını sıkmak, soluğunu kesmek, boğmak. 3.Kısıtlamak, ortaya çıkmasını engellemek. 4.Önünü kapatmak, engel olmak, önünü tutmak.

E.U.T.S.;bog-:boğmak H.I.14,184-1

Bogaz I,1.Boğaz, gırtlak. 2.Boynun ön tarafı, boğaz. 3.Bazı ağızlı kapların boynu.

E.U.T.S.;boguz:1.Boğaz TT.V.26,116 2.Hayvan yemi olmak üzere tane halindeki ekin URD.139 not 2-3 E.U.T.S.;bogaz:boğaz TT.VI.16,14-1

115

Bogaz III,Gebe, hamile. E.U.T.S.;bogaz:bolmak'la hamile olmak-1

Boguk 1.Boğuk, kısık, zayıf (ses hakkında). 2.Bağlı, bağlanmış.

E.U.T.S.;boguk:boğuk,kapalı Man.Erz.13.1-1

Bol-


İ.V.K.P.Ö.;bol-:olmak, bulunmak, meydana gelmek 4,1/12-1

Boş

1.İçine hiçbir şey koyulmamış, doldurulmamış, boş. 2.Hiçkimse tarafından sahiplenilmemiş, sahipsiz. 3.Ekin ekilmemiş, hiçbir şey yetiştirilmemiş, yararlanılmamış. 4.Bir işle uğraşmayan, işsiz, avare. 5.Geniş, bol, büyük. 6.Bağlanmamış. 7.Önemsiz, ehemmiyetsiz, anlamsız, esassız, saçma, boş.

E.U.T.S.;boş, serbest TT.IV.6,33-1

Boyun

1.Boyun. 2.Boyun, ağız. 3.Boyun, yaka. 4.Kefil, sorumlu.

E.U.T.S.;boyın:=boyun-3 boyun:boyun, ense, vücut TT.V.26,115-1

Boz Griye yakın bir renk, boz.

E.U.T.S.;boz:tiksinti, nefret,kin TT.III.8,33-2 moz:boz, kır rengi-3 I.B.;boz:boz, gri 53/24-1

Böl-

1.Paylaştırmak, bölmek, üleştirmek. 2.Bir şeyi gruplara ayırmak, gruplamak. 3.Bir şeyi deşmek, yarıp geçmek, bölmek, delmek.

Ü.İ.;böl-:bölmek 100b,5/33-1

Bölün-

1.Parçalara ayrılmak, parça parça olmak, bölünmek. 2.Ayrılıp bağımsız, serbest olmak. 3.Kırılmak, yırtılmak,

Ü.İ.;bölün-:bölünmek 123b,5/61-1

116

bölünmek.

Böri Bakınız.Möcek 1.

E.U.T.S.;büri:=böri, bürü:=böri-3 I.B.;böri:kurt 27/21, E.U.T.S.;böri:kurt, börü Man.I.18,5;8,6, bör'i;H.I.8,77;TT.VI.24,116-1

Bu İşaret zamiri, bu.

Ü.İ.;bo:bu (işaret zamiri ve sıfatı) 97a,5/29, E.U.T.S.;mu:1.Soru edatı, öyle mi? Hüen.11,96 2.Bu TT.VIII.93 3.=mo-3 İ.V.K.P.Ö.;bu:bu (işaret sıfatı ve zamiri) 3,6/12-1

Bugday Buğday. E.U.T.S.;bugday:buğday Pfahl.6,6-1

Bugra İki hörgüçlü deve. I.B.;bugra:erkek deve 20/20-1

Burun

I,1.Burun. 2.Ayakkabının ya da başka bir şeyin ön tarafı, ucu. 3.Karanın denize uzanmış biçimi, burun.

M.;burun:burun 42,7/95-1

Burun II,Daha önce, önce, ilk, daha evvel.

E.U.T.S.;burun:1.Burun, hortum (hayvan için) TTV.24,51 2.Önce, önceler, evvel, evvelleri Usp.270-1

But (bu:t) I,But. E.U.T.S.;but:but, ayak, bacak TT.VII.52-1


E.U.T.S.;bük-:bükmek USt.196,46-1

Bükül- 1.Eğrilmek, bükülmek. 2.Aşağı eğilmek, kapatılmak.

M.;bükül-:bükülmek 12,17/58-1

Çag 1.Vakit, zaman, devir, çağ. 2.İyi, hoş, düzgün, mükemmel,

E.U.T.S.;çag:çağ, zaman Suv.612,20-1

117

güzel.

Çak

1.Şüphe, sanma, sanı, varsayım. 2.Vakit, zaman, çağ, devir, an. 3.İhtimal, belki.

çak:1.=çag zaman H.I.12,151 2.Tam ETŞ.373-1

Çak-

1.İğnesini sokmak, batırmak, ısırmak (yılan, arı, akrep vb. hakkında). 2.Sürtüp yakmak, çakmak. 3.Kırıp içindekini almak. 4.M.İhbar etmek.

E.U.T.S.;çag-:çakmak, vurmak U.II.10,23-3 çak-:yapmak, parçalamak, kesmek, çakmak U.Söz.43-1

Çal-

1.Bilemek, keskinleştirmek. 2.Bir müzik aletini çalmak. 3.Vurmak, çarpmak. 4.Sürmek. 5.Boğazını kesmek. 6.Bağlamak, sarmak, dolamak.

E.U.T.S.;çal-:vurmak, eğilmek Uig.-Wb.28-1

Çanak Çanak. M.;çanak:kap, çanak 71,1/132-1

Çatık Birbirine bağlanan, birbirine bağlı olan.

E.U.T.S.;çatık:birbirine kenetlenmiş, yapışık Suv.235,10-1

Çın Hakikat, gerçek, doğru.

E.U.T.S.;çin:=çın:gerçek, hakikat U.IV.12,82-3 çın:gerçek, gerçeklik, doğru USt.196,48-1

Çız-

1.Çizmek. 2.Bir şeyin şeklini, planını çizmek. 3.M.Yaralamak.

E.U.T.S.;çiz-:=çızmak.çizmek Hüen.30-3 çız-:çizmek.=çizmek Hüen.30-1

Çog 1.Isı, sıcaklık. 2.Bakınız.Köz.

E.U.T.S.;çog:1.Kor, köz, ateş, ziya, alev, parlaklık U.III.39,3 2.Parlaklık Alt.Gr.307-1

118

Çok- 1.Gagayla yemek. 2.Gagalamak (kuş hakkında).

İ.V.K.P.Ö.;çok-:vurmak, öldürmek 3,1/12, E.U.T.S.;çok-:öldürmek, kesmek (hayvan için) P.P.3,1-1

Çök-

1.Çökmek (yer hakkında). 2.Dizinin üstüne oturmak, çökmek (deve hakkında) 3.Suyun dibine gitmek, batmak. 4.M.Oturmak, yerleşmek. 5.M.Göbeği düşmek.

E.U.T.S.;çök-:çökmek U.III.28,12-1


E.U.T.S.;eg-:iğmek U.II.47,72-1

Egin 1.Omuz. 2.Üst baş, giyecek, giysi. 3.Tepe, sırt.

E.U.T.S.;eñin:1.=egin İnd.11 2.Omuz U.I.39,12-3 E.U.T.S.;egin:=eñin.omuz TT.V.4,7, I.B.;egin:sırt, çatı 18/20-1

Egir-


E.U.T.S.;eger-:=eñir-:İnd.10, eñir-:1.Eğirmek P.P.2,3 2.Takip etmek, çevirmek TT.I.7,9-3 E.U.T.S.;egir-:eğirmek, çevirmek, kuşatmak TT.I.7,17, M.;egir-:eğirmek 106,22/177-1


E.U.T.S.;egri:iğri TT.I.11,110-1

Ek-

1.Tohum ekmek, ağaç dikmek. 2.M.Kırmak, kesmek, doğramak, bozmak, öldürmek, yok etmek.

E.U.T.S.;ek-:ekmek USp.23,5-1

Ekin Ekin. E.U.T.S.;ekin:ekin TT.VI.16,14-1

119

Elt-


İ.V.K.P.Ö.;elit-, elt-:ilerletmek, götürmek, nakletmek, iletmek, sevketmek 32,5/26-3 I.B.;elt-:iletmek, getirmek 7/18-1

Em

1.İlaç. 2.M.Zorluktan, ağır bir durumdan çıkma yolu; çare, çözüm, çıkış yolu.

E.U.T.S.;em:ilaç, tedavi vasıtası TT.I.11,109-1

Em- Emmek. E.U.T.S.;e-:emmek, M.;em-:emmek 33,53/84-1

Emgek


E.U.T.S.;emkek:=emgek İnd.10-3 emgek:ızdırap, acı, zahmet TT.II.6,6-1

Eñ-

1.Eğilmek, inmek. 2.Bir tarafa gitmek. 3.Hücum etmek, saldırmak, atılmak.

E.U.T.S.;eñ-:iğmek TT.V.8,57-1

Eñek

1.Çene. 2.Keçeye yapılan bir çeşit nakış. 3.M.Kavgacı, gürültücü, münakaşacı.

E.U.T.S.;eñek:çene kemiği, çene TT.II.16,15-1

Erin Dudak.

E.U.T.S.;irin:1.Kenar, kıyı Ram, 53 ve 55 2.Dudak TT.VII.32,15-3 erin:dudak USp.265-1

Erkeç Erkek keçi. M.;erkeç:genç teke 12,4/58-1

Erkek

1.Erkek. 2.M.Mert, yiğit, kahraman, cesur, yürekli, dürüst. 3.Erkek. 4.Bir çeşit deve, iş hayvanı.

E.U.T.S.;erkek:erkek Alt.Gr.299-1

Erte Bakınız.Ertir 1. E.U.T.S.;erte:erte TT.VII.10,24-1

120

Esen Esen.

E.U.T.S.;esen:1.Esen, sağ, salim, sıhhatli Man.I.10,11 2.Sulh, barış Hüen,Briefe,42, M.;esen:sakin 106,15/177-1

Eşek

1.Eşek. 2.Sövme, küfür, lanet. 3.Telli müzik aletlerinin (dutarın) kirişinin alt tarafına koyulan ağaç, tahta parça. 4.Üzerinde jimnastik alıştırmaları, egzersizleri yapılan araç.

E.U.T.S.;eşkek:eşek URD.141,4-3 eşek:=eşkek USP.266-1


İ.V.K.P.Ö.;ät (at?):et 3,4/12-3 I.B.;et:et 23/20-1


I.B.;et-:ötmek 21/20-2 E.U.T.S.;et-:etmek, eylemek USp.265-1

Eymen- Korkmak, çekinmek.

E.U.T.S.;ayman-:korkmak, çekinmek USt.200,92-3 eymen-:utanmak, hicap duymak TT.VIII.90-1

Eymenç Korkunç, korkulu.

E.U.T.S.;aymanç:korku Suv.614,4-3 eymenç:utanç, korku TT.VIII.90-1

Inan- 1.İnanmak. 2.Bir şeyin gerçekleşeceğine inanmak.

E.U.T.S.;ınan-:inanmak TT.I.8,41-1

121

Inanç Bakınız.Inam.

E.U.T.S.;ınanç:1.Antroponim USp.304 2.Vezir, vekil, inak, mutemet, nazır TT.VII.49,52 3.Bir rütbedir Pfahl23,20 (Brockelmann, Hofsprache,225)-2 İ.V.K.P.Ö.;ınanç:"güvenilir kişi, sadık dost, bakan" anlamlarını taşıyan bir unvan 8,7/14-1

İç


E.U.T.S.;iç:iç, derun, bir şeyin içi USt.196,27-1

İç- Sıvı bir şey içmek. I.B.;iç-:içmek 17/20-1

İgle-

1.Hastalıktan dolayı zayıflamak, kilo vermek, cılızlaşmak. 2.Çok kullanılmaktan dolayı eskimek, aşınıp incelmek ( metal eşyalar hakkında).

E.U.T.S.;igle-:hastalanmak, hasta olmak, sayrulanmak U.II.5.1-1


I.B.;eki:iki 25/21, İ.V.K.P.Ö.;ekki:iki 52,7/36-3 Ü.İ.;iki:iki (2) 102a,14/35-1

İlki Önce, evvel, ilk önce, başta, önceden.

E.U.T.S.;ilki:ilk olan, başlangıç, baş U.II.7,1, ilkii:=ilki-1

İni


E.U.T.S.;ini:küçük erkek kardeş TT.I.12,136-1

İriñ İrin. E.U.T.S.; yiriñ:irin, cerehat U.II.61,9-3 iriñ:1.=yiriñ 2.İrin, cerehat Man.I.6,4-1

İş


E.U.T.S.;ış:=iş Ind.20-3 iş:1.Eş, dost, ahbah TT.I.9,48 2.İş Suv.613,20=ış-1

122

İşik Bakınızi.Gapı 2. E.U.T.S.;işik:eşik TT.VII.22,19-1

İşle-

1.Çalışmak. 2.İşlemek, çalışmak. 3.Bir dairede, büroda görevli olmak, hizmet etmek, çalışmak. 4.Düzgün çalışmak, işlemek.

Ü.İ.;işle-:işlemek, çalışmak, ifa etmek, yapmak 105a,11/39-1

İt- I,Bakınız.İtekle-. M.;it-:teçhiz etmek, süslemek, yapmak, düzenlemek 37,8/88-1

İtüzüm

Çok küçük, üzüme benzeyen, siyaha yakın renkte bir meyve veren, kısa boylu bitki ve onun meyvesi.

E.U.T.S.;it üzümü:yabani üzüm H.II.18,67-1

Kekre 1.Acı yabani ot. 2.M.Çok acı.

E.U.T.S.;kekre:ilaç olarak kullanılan bir bitki H.II.7,47-1

Kendir 1.Kendir, kenevir. 2.Kenevirden yapılan ip, halat, urgan.

E.U.T.S.;kentir:kendir, kenevir Hüen VII.1947-3 kendir:=kentir H.I.16,122-1

Kerpiç Tuğla. M.,kerpiç:kerpiç 101,33/172-1

Kes-

1.Bölmek, kesmek, parçalamak. 2.Yaralamak, kesmek. 3.Dilmek, kesmek. 4.Bir kısmını vermemek, kesmek, almak. 5.Ara verdirmek, kesmek. 6.Ameliyat etmek. 7.Kesip ayırmak, kesmek. 8.Yaralamak, kesmek, öldürmek.

E.U.T.S.;kes-:1.Kesmek, kırmak Hüen.17,135 2.Tayin etmek, koymak USp.28,2-1

Kesil-

1.Bölünmek, kesilmek. 2.Yarıda kalmak, kesilmek, durmak. 3.Akmamak, kesilmek, durmak. 4.M.Bozulmak, kesilmek. 5.M.Bırakılmak, ara verilmek, kesilmek.

E.U.T.S.;kesil-:kesilmek Suv.61,10 ve 18-1

123

Keyik Ceylan.

E.U.T.S.;kiyik:=keyik geyik-3 keyik:1.Geyik U.IV.18,215 2.Vahşi hayvan U.II.43,14-1

Kıl- Bakınız.Et-.

E.U.T.S.;hıl-:=kıl-:kılmak, yapmak P.P.12,3-3 E.U.T.S.;kıl-:yapmak, yaratmak, vücuda getirmek Wind.250.33, İ.V.K.P.Ö.;kıl-:kılmak, yapmak, üretmek, temin etmek 12,3/16-1

Kın Zor, çetin, güç, ağır.

E.U.T.S.;kın:1.Ceza, işkence, azap URD.136,9; İst.23 2.Zorluklar, engeller P.P.73,1, kıın:ceza, eziyet, zahmet U.II.20,1-1


E.U.T.S.;kırk:kırk TT.I.12,121-1

Kim Kim.

E.U.T.S.;kim:1.Ki Wind.249,18 2.Kim, kimler Wind.250,34 3.Kimse (olumsuz) P.P.32,7 4.Ola ki, eğer, şayet Wind.251,41 ve 48, İ.V.K.P.Ö.;kim:kim (soru zamiri); her kim, hiç kimse (belirsizlik zamiri); kim ki (ilgi zamiri); çünkü (sebep bildiren bağlaç); ... için (amaç bildiren bağlaç) 22,4/21-1

Kir 1.Kir, pis, pislik. 2.Kirli çamaşır, giysi.

E.U.T.S.;kir:kir, pislik H.I.8,66-1

Kiriş

1.Müzik aletlerinin teli. 2.Ok atılan yayın iki ucu arasındaki esnek bağ. 3.Kiriş.

E.U.T.S.;kiriş:ok kirişi USp.284-1

Kirle- Kirlenmek, kir bulaşmak, kirli olmak.

E.U.T.S.;kirlen-:kirlenmek-1

124

Kirpi Kirpi. E.U.T.S.;kirpi:kirpi H.I.10,129-1

Kirpik Kirpik. E.U.T.S.;kirpik:kirpik H.II.21,32-1


E.U.T.S.;kişi:1.Kişi, insan, adam, mahluk, yaratık TT.I.8,26 2.Kişiler 3.Zevce, eş, kadın TT.I.13,154;H.I.6,21 tişi kişi 'kadın';U.III.81,3 4.Kul, köle TT.VII.38,20 5.Prenses TT.VII.21,7-1

Köl Göl. I.B.;köl:göl 22/20-1

Könek Deve sağılırken kova yerine kullanılan deri kap.

I.B.;könek:kova 57/25-1


E.U.T.S.;köñül:gönül, kalp, fikir, istek, tefekkür, arzu, ülkü Suv.485,1, İ.V.K.P.Ö.;köñül:gönül, duygular, vicdan, dilek 7,1/14-1

Köp Çok, bol. E.U.T.S.;köb:=köp USt.284-3 köp:çok, bol Wind.249,20-1

Köpük I,Köpük.

E.U.T.S.;köpüg:köpük Alt.Gr.316, köpig:=köpüg köpük-3 I.B.;köpük:köpük 20/20-1

Köy-

1.Çok pişip yanmak. 2.M.Yanmak, tutuşmak, ızdırap çekmek, azap çekmek, sıkıntı çekmek, muzdarip olmak, üzülmek, sızlanmak, yakınmak. 3.Ziyan olmak, boşa gitmek, yanmak.

E.U.T.S.;köy-:yanmak, kavrulmak USt.200,94-1

Köyük Yanarak kararan, yanan, yanık, kömür olan, kömür.

E.U.T.S.;köyük:yanmış, kavrulmuş-1

125

Kül Kül. E.U.T.S.;kül:kül H.I.12,151 (aynı zamanda kişi adı olarak kullanılmıştır)-1

Kümüş Gümüş. İ.V.K.P.Ö.;kümüş:gümüş 36,5/28-1

Laçın 1.Doğan. 2.M.Uçak.

E.U.T.S.;laçın:şahin kuşu, laçın, doğan Suv.620,20-1

Men Ben zamiri.

E.U.T.S.;min:1.Ben (zamir) TT.II.8,39 2.Un H.I.10,120 3.Çorba Alt.Gr.319-3 İ.V.K.P.Ö.;men:ben (şahıs zamiri) 5,1/13-1

Meñ III,Bazı hayvanları avlamak için kapanın, oltanın ucuna takılan yem, vb.

E.U.T.S.;meñ:1.Ben, hal USp.286 2.Tarz 3.Yem Alt.Gr.319, I.B.;meñ:av, yiyecek 31/21-1

Meñiz Beniz. E.U.T.S.;meñiz:beniz, görünüş Suv.60,4-1

Munça 1.Bu kadar, bunca. 2.Bunun gibi, böyle, öyle.

İ.V.K.P.Ö.;munça:bunca, bunun kadar, bunun gibi, de/dahi 18,4/19-1

Mün-


E.U.T.S.; min-:binmek Alt.Gr.21-3 mün-:1.Kötülemek 2.Binmek-1

O Birinci tekil şahıs, o. E.U.T.S.;o:o (zamir) Suv.612,13-1

Oglan


E.U.T.S.;oglan:1.Genç adam TT.IX.41 2.Oğlan, çocuk TT.I.13,161, I.B.;oglan:oğlan, erkek çocuk(lar) 23/20-1

Ogrı Hırsız. E.U.T.S.;ogrı:hırsız, haydut TT.II.6,18-1

126

Ogul 1.Erkek çocuk, oğul. 2.Bir kimseye hitap ederken kullanılan söz, oğul, delikanlı.

I.B.;ogul:oğul, evlat; yavru 58/25-1

Ogurla- Hırsızlık yapmak, gizlice almak.

E.U.T.S.;ogurla-:hırsızlık etmek, çalmak U.II.85,22-1


E.U.T.S.;ok:1.Ok Suv.623,17 2.Edat-1


E.U.T.S.;ol:bu, o Pfahl 8,20, İ.V.K.P.Ö.;ol:o (şahıs zamiri, işaret zamiri, işaret sıfatı); …dır, …dir, …dur, …dür 4,2/12-1


I.B.;on:on 29/21-1

Oñar-

1.Bir şeyi düzeltmek, düzene koymak, onarmak. 2.Bir işi yapabilmek, bir işin üstesinden gelmek, başarmak. 3.Yerinde ve uygun söylemek, üstesinden gelmek, haşlamak (söz ile).

E.U.T.S.;oñar-:onarmak, iyileştirmek, iyi ve sağlam yapmak Suv.615,10-1

Onluk

1.On sayısı. 2.On çiçekli oyun kartı. 3.Bazı şeylerin ölçüsünü belirleyen sayı, onluk.

E.U.T.S.;onluk:onluk USp.288-1

Orun

1.Yerleşmek, oturmak için yer. 2.Yer, yerine, karşılık. 3.M.Vazife, görev, hizmet. 4.Yarışta sahip olunan derece.

E.U.T.S.;orun:yer, mahal, taht, mesken Briefe.IV.s.39-1

Ot I,Ot, saman. M.;ot:ilaç, ot 53,14/109-1

Ot (o:t) II,Ateş, alev. M.;ot:ateş 41,56/95-1


E.U.T.S.;otuz:otuz TT.I.10,81-1

Oy II,1.Alçak yer, çukur. 2.Çukur. 3.Düz olmayan, alçak, oyuk.

E.U.T.S.;oy:1.Kamış, saz Hüen.13,133 2.Oyuk, çukur H.I.12,147-1

Oy- Bir şeyi kazıp ya da kesip çukurlaştırmak; oymak, kazmak.

E.U.T.S.;oy-:1.Oymak, delmek, çukur açmak H.I.12,147 2.Oynamak Alt.Gr.322-1

127

Oyna-

1.Oyun oynamak. 2.Bir rolü yerine getirmek, oynamak, canlandırmak. 3.Bir kimseye oyun oynamak, şaka yapmak, biriyle dalga geçmek, eğlenmek. 4.Bir oraya bir buraya hareket etmek.

E.U.T.S.;oyna-:oynamak U.II.26,6-1

Oyun 1.Oyun. 2.Tiyatro sahnesindeki gösteri. 3.Şaka.

M.;oyun:raks; musiki 17,11/64-2 E.U.T.S.;oyun:oyun TT.X.47-1

Oz-


E.U.T.S.;oz-:kurtulmak, halas olmak, uzaklaşmak TT.IX.41-2 E.U.T.S.;os-:=ozmak-3 İ.V.K.P.Ö.;oz-:kaçmak, kurtulmak, önde olmak, öne geçmek 52,1/36-1

Öç

1.Öç, intikam, kahır, gazap, öfke, kin. 2.Düşmanlık, geçimsizlik, uyumsuzluk, dargınlık, kavgalı, arası açık olma.

E.U.T.S.;öç:öç, intikam U.II.23,14, ööç-1

Öç-

1.Bakınız.Sön-. 2.Hareket etmemek, durmak, susmak (araba, motor hakkında). 3.Görünmemek, silinmek, uçmak. 4.Konuşmasına son vermek, susmak, sesini kesmek.

E.U.T.S.;öç-:sönmek USt.209,37-1

Öçür-

1.Söndürmek. 2.Bir şeyin hareketini durdurmak, durdurmak, susturmak (araba, makine, motor hakkında). 3.Silmek, bozmak (yazı, metin hakkında). 4.Üstünü çizmek, karalamak.

E.U.T.S.;üçür-:söndürmek USp.303-3 öçü-:=öçürmek, öçür-:söndürmek Alt.Gr.322-1

128


E.U.T.S.;ökün-:nedamet etmek, pişman olmak U.I.9,3-1


E.U.T.S.;ökünç:nedamet, pişmanlık Suv.10-1

Öküz Öküz. I.B.;öküz:öküz 25/21-1

Öl 1.Islak, nem, rutubet. 2.M.Yiyecek, yemek.

E.U.T.S.;öl:yaşlık, rutubet, ıslaklık P.P.1,4; ratıp-1

Öl-


I.B.;öl-:ölmek 41/23-1

Öleñ I,Otluk, çimenlik, çayır. E.U.T.S.;öleñ:sulak yer, bataklık arazi, yaş, rutubetli Suv.599,13-1

Ölüm I,1.Ölüm, vefat. 2.Zehir, ecel anlamında kullanılan lanet, beddua sözü.

İ.V.K.P.Ö.;ölüm:ölüm 16,7/18-1

Ön-


E.U.T.S.;ön-:çıkmak, yükselmek, yaymak, türemek Suv.375,7-1


E.U.T.S.;öñ:1.Renk TT.I.13,150 2.Ön taraf, önce, doğu TT.I.7,6 3.Sahra, çöl U.III.29,35-1

Ör-

II,1.Bitmek, yetiştirmek, çıkmak. 2.Tüy çıkmak. 3.Leke, döküntü çıkmak, meydana gelmek. 4.Hep birlikte ayağa kalkmak. 5.Birlikte uykudan uyanmak, kalkmak.

E.U.T.S.;ör-:1.Yükselmek, çıkmak TT.III.26 not 5 2.Bir çeşit elbise USP.289-1

129

Ört-

1.Üstünü örtmek, kapamak. 2.Önünü kapatmak, engel olmak. 3.M.Gizlemek, gizli tutmak (olay, konuşma vb. hakkında).

E.U.T.S.;ört-:örtmek, kapamak TT.V.6,46-1

Örtük 1.Bakınız.Örtgi. 2.Bir şeyin üst katmanı.

E.U.T.S.;örtük:örtük U.II.33,5-2 M.;örtük:kapak, örtü 31,25/81-1

Öt Öd. E.U.T.S.;öt:1.Nasihat, öğüt USt.196,34 2.Öd H.I.8,69-1

Öt-

1.Geçip gitmek; yanından, üstünden geçmek. 2.Geçmek (zaman hakkında). 3.Öne geçmek, birinci gelmek, yenmek. 4.Satın alınmak, satılmak, geçmek. 5.M.Ölmek. 6.Vücudu çok etkilemek, ağrıtmak, sızlatmak, acıtmak. 7.Bağışlamak, affetmek. 8.Kesmek, iyi kesmek (balta, bıçak hakkında).

E.U.T.S.;öt-:1.Ekmek Man.III.12,5 2.Reca etmek, dilemek 3.Keskin olmak, zail olmak, geçmek H.II.8,23 4.Peklik çekmek TT.VII.33,16-1

Öz I, Kendi, öz.

E.U.T.S.;öz:1.Dere TT.V.28,222 2.Kendi, özü, vücud Suv.610,7, İ.V.K.P.Ö.;öz:öz, kendi, kişi, bir şeyin özü, asıl 3,5/12-1

Özen

1.İç, öz. 2.İrin. 3.M.Bir şeyin asıl anlamı, asıl yeri, merkezi.

E.U.T.S.;özen:1.İçerlek, tam orta, en içeride bulunan Briefe,IV.S.38 2.İlk, öz Alt.Gr.324-1

Saç- Yaymak, dökmek, saçmak, dağıtmak.

E.U.T.S.;saç-:saçmak, dağıtmak Suv.485,1, M.;saç-:saçmak, yaymak, neşretmek 42,10/95-1

Saç I,Saç. M.;saç:saç 88,4/160-1

Sag I,Sağlıklı, sıhhatli, sağ, iyi. E.U.T.S.;sag:sağ, sağlam-1

130

Sag-

1.Süt sağmak. 2.M.Hile, oyun, zorlama gibi yollarla yağmalamak; talan etmek, bir kimsenin hakkını yemek, emeğini sömürmek; bir kimsenin kazancını malını elinden almak, bir kimsenin kazancına, malına sahip olmak.

E.U.T.S.;sag-:sağmak H.II.40,144-1

Sak Uyanıklık, gözü açıklık, işini iyi yapan, işinde titiz, duyarlı, dikkatlli, ihtiyatlı.

E.U.T.S.;sak:özenli, dikkatli, itinalı Alt.Gr.332-1

Sakız 1.Sakız, reçine. 2.Bakınız.Sakgıç 2.

E.U.T.S.;sakız:sakız H.II.28,137-1

Sakla-

1.Elinde tutmak. 2.Durmak, bekletmek. 3.Yaşatmak, beslemek, büyütmek, yetiştirmek, bakmak. 4.Sahiplenmek, izlemek, gözetmek, göz kulak olmak, korumak, bakmak. 5.Bir şeye dayanak olmak, kaldırmak, taşımak. 6.Bırakmamak, durdurmak, bekletmek, tutmak, eğlemek. 7.Bekçilik yapmak, korumak. 8.Esirgemek, korumak, kollamak. 9.M.Gizlemek, saklamak. 10.Belli bir amaç için tutmak, bekletmek, bakmak vb.

E.U.T.S.;sakla-:saklamak Man.III.38,5-1

Saklan-

1.Kendine hakim olmak. 2.Durmak, duraklamak, dayanmak, oyalanmak. 3.Büyütmek, beslemek, yetiştirmek, bakmak. 4.Var olmak, olmak. 5.Esirgenmek, korunmak, saklanmak. 6.Kendini korumak. 7.Engellenmek, dayanmak. 8.Sağlanmak, yerine getirilmek. 9.Sağlam kalmak, saklanmak. 10.Saklanmak, bekçilik yapmak, korunmak, bakılmak.

E.U.T.S.;saklan-:sakınmak, saklanmak, çekingen olmak TT.I.15,196-1

131

Sal-

1.Bina yapmak, kurmak, inşa etmek. 2.İçine ya da altına koymak, yerleştirmek, içine yerleştirmek. 3.İşe, okula koymak; yerleştirmek. 4.Bir şeyi birine ya da bir yere atmak, fırlatmak, savurmak. 5.İşaret koymak, işaretlemek, belirlemek.

E.U.T.S.;sal-:salmak, koymak TT.VII.54,5-1

Saman Saman. E.U.T.S.;saman:saman USp.291-1

San

1.Sayı, miktar. 2.M.Adam yerine konulma, adam sayılma. 3.Sıfat.

E.U.T.S.;san:1.San, sayı, hesap Suv.614,2 2.Vücut, kaba baldır TT.VII.35,1, İ.V.K.P.Ö.;san:sayı, değer biçme, saygı gösterme, hesap 1,5/11-1


E.U.T.S.;san-:saymak, sanmak, düşünmek Man.III.11,19, İ.V.K.P.Ö.;san-:sayılmak, kendini … saymak, … gibi sayılmak 11,7/16, M.;san-:addetmek, saymak 79,26/147-3 E.U.T.S.;sana-:saymak, hesap etmek DUD.393,8-1


İ.V.K.P.Ö.;sanç-:sokmak, batırmak, delmek 57,6/39, I.B.;sanç-:mızraklamak, bozguna uğratmak 34/22-1

Sansız 1.Çok fazla, pek çok, birkaç, oldukça, sayısız. 2.M.Adam yerine konulmamış.

E.U.T.S.;sansız:sayısız, hadsiz hesapsız U.III.46,7-1

132

Sap-

1.İğnenin deliğinden ip geçirmek, iğneye ip saplamak. 2.Bitkiyi aşılamak, bitkiye aşı yapmak. 3.Birbirine eklemek, bağlamak, birbiriyle birleştirmek.

E.U.T.S.;sap-:devam etmek Hüen.20,307, M.;sap-:eksik olanı tamamlamak, tamir etmek 52,45/108-2 I.B.;sap-:eklemek, bağlamak; onarmak 48/24-1

Sapla- I,Sap yapmak, sap oturtmak, tutacak yerini yapmak (kürek, balta vb. hakkında).

E.U.T.S.;sapla-:saplamak, ok germek U.III.57,3-1

Sarı II,Taraf, doğru. E.U.T.S.;sarı:taraf, yön, cihet Uig.-Wb.24-1

Sat- 1.Satmak. 2.M.Döneklik, hainlik etmek; bir kimseyi ihbar etmek.

E.U.T.S.;sad-:satmak DUD. 393,12-3 İ.V.K.P.Ö.;sat-:satmak 3,5/12-1

Satıgçı Küçük tüccar, dükkan sahibi. İ.V.K.P.Ö.;satıgçı:satıcı, tüccar 23,1/22-1

Say- I,Hesap etmek, düşünmek, farzetmek, saymak.

E.U.T.S.;sa-:1.Saymak Chuas.122 2.Söylemek P.P.68,8-3 say-:saymak Suv.622,29-1

Seç- 1.Saçmak, yaymak, dağıtmak, dökmek. 2.Seçmek, ayırmak.

E.U.T.S.;seç-:seçmek Hüen.18,254-1


Ü.İ.;sekiz:sekiz (8) 107a,6/41-1


I.B.;semiz:semiz 65/26-1


E.U.T.S.;sin:1.Sen (zamir) Man.III.23,12 2.Bir ölçü çeşidi USp.292-3 İ.V.K.P.Ö.;sen:sen (şahıs zamiri, teklik ikinci şahıs, yalın hal) 6,3/13-1

133

Sıg- Bir kabın içine yerleşmek, koyulmak.

Ü.İ.;sıg-:sığmak 101b2/34, E.U.T.S.;sıg-:hoşa gitmek, uymak, sığmak TT.I.10,76-1

Sık-


M.;sık-:sıkmak, ezmek 82,19/151-1

Sıkıl-

1.Bakınız.Gısıl- 1. 2.Sıkılmak, sıkıştırılmak. 3.M.Ezilmek, eziyet edilmek, işkence edilmek, baskı yapılmak, zulmedilmek. 4.M.İncelmek, zayıflamak, kilo vermek.

E.U.T.S.;sıkıl-:sıkılmak, eziyet çelmek Suv.609,20-1

Sıl- Bakınız.Süpür- 2. E.U.T.S.;sıl-:silmek U.II.40,107-1


E.U.T.S.;sın-:kırılmak, parçalanmak, sınmak Suv.609,20-1

Sına- Sınamak, denemek. E.U.T.S.;sına-:denemek, sınamak, tecrübe etmek H.I.12,154-1

Sızla- Sızlamak, ağrımak, acımak. E.U.T.S.;sızla-:sızlamak TT.VII.35,22-1

Siñ-

1.Sindirilmek, hazmedilmek. 2.Bir şeyin içine yavaş yavaş sızmak, sinmek (sıvı hakkında) 3.İçine girmek, sinmek. 4.M.Harcanmak, sarfedilmek.

E.U.T.S.;siñ-:damlamak TT.VIII.97-1

Siñek Sinek. E.U.T.S.;siñek:sinek U.II.35,23-1

Siñir Sinir. E.U.T.S.;siñir:sinir Suv.614,11-1

Sirke Bit yumurtası, sirke. E.U.T.S.;serke:=sirke:H.I.8,70-3 sirke:sirke H.I.10,115-1

134

Siz Çokluk ikinci şahıs zamiri.

siy:siz (çokluk ikinci şahıs zamiri, yalın hal; saygı çokluğu için de kullanılır) 39,8/30-3 İ.V.K.P.Ö.;siz:siz (çokluk ikinci şahıs zamiri, yalın hal; saygı çokluğu için de kullanılır) 6,5/13-1

Sogan Soğan. E.U.T.S.;sogan:soğan Alt.Gr.334-1

Sol Bakınız.Çep 1. E.U.T.S.;sol:sol, şark, doğu TT.VI.22,94-1

Sol-

1.Rengi uçmak, rengi kaybolmak, solmak. 2.Tazeliği kaybolmak, kaçmak, kurumak (bitki hakkında). 3.Rengi kaçmak, rengi solmak; kaygılı, endişeli, üzgün görünmek.

E.U.T.S.;sol-:kaybolmak TT.VIII.98-1

Soñ 1.Bakınız.Soñra. 2.Son, bitiş, bitim.

E.U.T.S.;soñ:son, sonra Suv.611,10-1

Sor- 1.Emerek içmek, içmek, emmek. 2.Kendine çekmek, sindirmek.

E.U.T.S.;sor-:emmek USp.292-1

Sovuk 1.Soğuk. 2.Soğuk, sert. 3.Soğuk, soğumuş.

E.U.T.S.;sogık:=sogıg, 'Soğuk':TT.VIII.98, sogıg:soğuk TT.I.11,104-3 sovuk:soğuk H.I.8.85-1

Soy-

1.Kabuğunu soymak. 2.Soymak, yaralamak. 3.Hayvan kesmek, öldürmek. 4.M.Yağmalamak, talan etmek, hırsızlık etmek, soymak.

İ.V.K.P.Ö.;soy-:derisini yüzmek, kabuğunu soymak 3,3/12-1

Sök-


E.U.T.S.;sök-:1.Sökmek, koparmak U.II.76,1 2.Azarlamak, sövmek USt.196,36 3.Baygınlık geçirmek H.II.26,97-1

135

Sön-

1.Sönmek. 2.Birine ya da bir şeye olan isteği, hevesi, arzusu sona ermek; bitmek, sönmek.

E.U.T.S.;sön-:sönmek, dinmek, kendinden geçmek TT.I.7,6-1

Sönük Sönük, sönmüş. E.U.T.S.;sönük:sönük, kuvvetten düşmüş-1


İ.V.K.P.Ö.;söz:söz, kelime A20/58, E.U.T.S.;söz:söz, emir, buyruk TT.V.8,74-1

Sözle- Bakınız.Geple- 1,2.

E.U.T.S.;sözle-:söylemek, konuşmak, nutuk, konuşma Suv.217,16, İ.V.K.P.Ö.;sözle-:açıklamak, söylemek, telaffuz etmek 67,2/44-1

Sözleş- Bakınız.Gepleş-. E.U.T.S.;sözleş-:konuşmak, sözleşmek TT.II.6,28-1

Sugun Geyik. E.U.T.S.;sıgun:erkek geyik, meral H.II.22,24-3 sugun:geyik TT.VII.41,4-1

Sus- Kepçe ile almak. E.U.T.S.;sus-:çarpmak, daldırıp almak P.P.17,5-1

Suv Su.

E.U.T.S.;sug:1.=suk:U.II.46,71 2.Su Suv.600,4-3 suv:1.Su Wind.250,41 2.Merrih, su yıldızı TT.VII.11,78-1

Suva- Sıvamak. E.U.T.S.;suva-:1.Sulamak, ıska etmek P.P.I,3 2.Sıvamak-1

Suvsa- 1.Susamak. 2.Sulanmaya ihtiyacı olmak (ekin hakkında).

E.U.T.S.;suvsa-:susuzlamak, susamak TT.II.8,37-1

136

Suvsuz

1.Kuru, susuz. 2.Suyu bitmiş olan, susuz (ark, yap, kuyu vb. hakkında). 3.Su içmeyen, susuz.

M.;suvsuz:susuz 112,18/182-1

Südürle- İterek, çekerek, yürütmek; sürümek, iteklemek, çekmek, götürmek.

E.U.T.S.;südür-:çekmek USp.293=südremek-1

Sür-


E.U.T.S.;sür-:1.Gütmek, otlatmak, sarfetmek TT.V.10,86 2.Sürmek-1

Sürt-

1.Bir şeyi ovmak, sürtmek. 2.Bir şeyi başka bir şeye sürtmek. 3.M.Yakmak.

E.U.T.S.;sürt-:sürtmek H.I.6,36-1

Süs-

1.Boynuzlarıyla, başıyla dürtmek; boynuzlarını sokmak, saplamak, batırmak; boynuzlamak. 2.Vurmak.

M.;süs-:süsmek 82,42/152-1

Süz- 1.Suyunu ayırmak, süzmek. 2.Yavaşça içine çekerek, emerek içmek; zevkle içmek.

E.U.T.S.;süs-:=süzmek:H.I.10,106-3 E.U.T.S.;süz-:süzmek, temizlemek H.II.8,38-1

Süzül-

1.Süzgeçten geçirilmek, süzülmek. 2.İncelip yırtılmaya, paçalanmaya başlamak. 3.Gözleri süzülmek. 4.Koyulmak, keyifle içilmek (çay vb. hakkında). 5.Yavaşça gitmek, sıvışmak.

E.U.T.S.;süzül-:süzülmek, temizlenmek USt.209,31, M.;süzül-:temizlenmek, inanmak 4,34/46, İ.V.K.P.Ö.;süzül-:temizlenmek, arınmak 47,1/34-1

Tal Bakınız.Sövüt.

E.U.T.S.;tal:1.Dal As.Maj.IX.135,55 2.Dalak H.II.12,84 3.<Skr.tala.büyük bir ağaç 4.Söğüt ağacı-1

137

Tala- Yağmalamak, talan etmek, zorla almak.

M.;talma-:talan etmek; parçalamak 74,53/140, E.U.T.S.;tala-:yağma ve talan etmek Hüen.12,118-1

Tam Dam, küçük ev. Ü.İ.;tam:duvar 103b7/37-1

Tañ Bakınız.Geñ.

E.U.T.S.;tañ:1.Tan, şafak, sabah TT.II.8,61 2.Bir ölçü USp.294 3.Tatlı, leziz, hoş, nefis Suv.118,4 4.<Çin.tang.'hol':TT.VI.90; büyük salon 5.Şaşma, teeccüp, hayret Man.I.35,10, İ.V.K.P.Ö.;tañ:1.Tan, gün ağarması 31,7/26 2.Olağanüstü, az rastlanan 34,1/27-1

Tap- Bulmak.

E.U.T.S.;tap-:1.Tapmak perestij etmek TT.I.11/108 2.Bulmak, elde etmek Pfahl.22,5-1

Tapış-

1.Karşılaşmak, rastlaşmak, birbirine rastgelmek, buluşmak. 2.Birleşmek, eklenmek, katılmak, kavuşmak. 3.M.Evlenmek.

E.U.T.S.;tapış-:buluşmak, karşılaşmak, rastlaşmak Suv.623,6-1

Tart- Çekmek. E.U.T.S.;tart-:1.Tartmak URD.132,8 2.Çekmek, almak Wind.249,3-1

Tay- 1.Kaymak. 2.M.Yolunu kaybetmek, yolunu şaşırmak, yanılmak.

Ü.İ.;tay-:düşmek, üstüne düşmek, üstüne titremek 115b1/52-2 E.U.T.S.;tay-:düşmek, inhiraf etmek, kaymak, sukut etmek TT.VIII.99-1

138

Tayak 1.Dal parçası. 2.Bakınız.Hasa.

E.U.T.S.;tayak:destek, dayak TT.I.15,191-1

Teke Teke, erkek keçi. E.U.T.S.;teke:keçi USp.295-1

Telim Birkaç, çok. E.U.T.S.;telim:çok, sayısız, sınırsız USt.200,89-1

Terk Bakınız.Tiz. E.U.T.S.;terk:çabucak, çabuk, alelacele, derhal TT.III.14,120-1

Ters

1.Yanlış, kötü, çirkin, uygunsuz. 2.Bir şeyin diğer yüzü, tersi. 3.Geçimsiz, uyumsuz.

M.;ters:ters, yanlış, dalalet 60,15/118-1

Tez- Ürküp kaçmak, ürkmek. E.U.T.S.;tes-:=tezmek-3 tez-:kaçmak, firar etmek Suv.5,10-1

Tezek Tezek. I.B.;tezek:tezek, kuş pisliği 23/20-1

Tik- Dikmek. E.U.T.S.;tik-:dikmek Suv.154,5-1

Tiken Diken. E.U.T.S.;tiken:diken H.II.6,5-1

Tir- Bakınız.Yıg-. E.U.T.S.;tir-:toplamak, derlemek TT.VII.36,259-1

Tirkiş II,Deve kervanı. E.U.T.S.;tirkiş:kervan, haberci U.III.29,11;35,7-1

Titre- 1.Titremek, sallamak. 2.Sallanmak, sendelemek. 3.Yer titremek, sallanmak.

M.;titre-:titremek 5,29/48-1

Toprak 1.Toprak. 2.M.Yer, yurt, ülke, vatan.

M.;toprak:toprak 38,27/89-1

Tor

1.Ağ. 2.Bazı meyvelerin esas olarak kavunun dışındaki çizgi. 3.M.Tuzak.

E.U.T.S.;tor:ağ, balık ağı, av ağı TT.VIII.100-1

Toy Eğlence, düğün, şenlik, bayram.

E.U.T.S.;toy:1.Bayram, toy TT.VIII.100 2.=toi:şehir, karargâh-1

139

Toz Bakınız.Tozan. E.U.T.S.;toz:1.Toz TT.I.7,5 2.Kayın ağacı U.II.70 (31) 4-1

Töle- 1.Ödemek, vermek. 2.Temin etmek, karşılamak.

E.U.T.S.;töle-:tediye etmek, ödemek USp.298-1

Tör Evin baş köşesi. E.U.T.S.;tör:ön, şeref yeri, şeref makamı Suv.12,1-1

Tug Bayrak. E.U.T.S.;tug:bayrak, sancak Hüen.14,157-1

Tumşuk 1.Hayvanların ağız, burun bulunan kısmı, gaga. 2.M.Yüz (insan hakkına).

E.U.T.S.;tumşık:gaga U.III.79,4-3 tumşuk:gaga Alt.Gr.344-1


E.U.T.S.;tur-:ayakta durmak, kalkmak, durmak Suv.609,7, İ.V.K.P.Ö.;tur-:durmak, ayakta olmak, ayağa kalkmak, çıkmak, oturmak, kalmak 18,3/19, M.;tur-:durmak; kalkmak; neşet etmek (yardımcı fiil:) olmak; daimi surette yapmak 1,4/39, I.B.;tur-:kalkmak, yüksekmek; durmak, kalmak 15/19-1

140

Tut-


E.U.T.S.;tut-:1.Tutmak TT.I.14,167 2.Yakalamak Suv.613,8 3.Sap U.II.64,1, M.;tut-:tutmak; (yardımcı fiili) daimi surette yapmak 33,12/83-1

Tutul-

1.Elle tutulmak. 2.Ele geçirilmek, yakalanmak. 3.Kaplanmak, örtülmek. 4.Kiralanmak, tutulmak. 5.Tutsak edilmek. 6.Bina kurulmak, inşa edilmek. 7.Asılmak, örtülmek. 8.Giysinin kenarına dantel, ince şerit dikmek. 9.Birinin sırrı bilinmek, sırrı tutulmak. 10.Sulanmak, su verilmek. 11.Doğrultulmak.

E.U.T.S.;tutul-:tutulmak USp.299-1

Tutuş-

1.Birine bir şeyi tutmasında yardım etmek, birlikte tutmak. 2.Bir şeyi büyütmeye, beslemeye, yetiştirmeye yardım etmek, birlikte büyütmek, beslemek. 3.Birbirini tutmak, kucaklamak.

E.U.T.S.;tutuş-:birbiriyle tutuşmak Suv.614,12-1

141

Tükel 1.Hepsi, bütünüyle, tamamıyla. 2.Tam, eksiksiz, yerinde.

E.U.T.S.;tügel:=tükel URD.139,8 'tam, tamamıyla'-3 E.U.T.S.;tükel:tam, tamamıyla, iyi bir halde TT.IV.8,75, İ.V.K.P.Ö.;tükel:tam, tüm, zarar görmemiş, dokunulmamış 22,7/21, M.;tükel:mükemmel, tam; hepsi 8,7/52, I.B.;tükel:sağ, sağlam, eksiksiz 15/19-1


I.B.;tümen:on bin 32/22-1

Türk 1.Bakınız.Türkler. 2.Sade, alçak gönüllü, mütevazi (insan hakkında).

M.;türk:güç, kudret; türk (dili) 60,3/118, E.U.T.S.;türk:1.Güç, kuvvet U.II.10,15 2.Türk Hüeu.10,100-1

Tütün 1.Bakınız.Tüsse. 2.Tütün.

E.U.T.S.;tütün:1.Mesken sayımında alınan vergi USp.No.14,21,31 2.Duman Man.II.11,20-1

Uç Uç, son, bitim. E.U.T.S.;uç:1.Uç, baş TT.III.8,46 2.Uzak Alt.Gr.346-1

Uç-


I.B.;uç-:uçmak 15/19-1

Uçsuz 1.Uçsuz, ucu olmayan. 2.Ucu sivri olmayan; küt, kör.

E.U.T.S.;uçsuz:sonsuz, uçsuz bucaksız Suv.584,12, Ü.İ.;uuçsuz:uçsuz, hudutsuz 102a,17/36-1

142

Ula-


E.U.T.S.;ula-:bağlamak, raptetmek Man.III.22,13, I.B.;ula-:eklemek, bitiştirmek 48/24-1

Ulag Ulaşım ve yük taşımak için kullanılan araç (at, deve, araba vb.).

E.U.T.S.;ulag:1.Zincir, silsile, sıra, irtibat Suv.61,17 2.Ulak, yük hayvanı Suv.614,12-1


E.U.T.S.;una-:tasvip etmek, razı olmak, muvafakat etmek, doğru bulmak USp.301-1

Ur-


E.U.T.S.;ur-:vurmak, dikmek, koymak, tanzim etmek, düzenlemek Wind.250,36, İ.V.K.P.Ö.;ur-:vurmak, saldırmak, yerleştirmek, koymak, doldurmak, atmak 17,7/19-1

Urug Nesil, soy, uruk, boy.

E.U.T.S.;urug:1.Nesil, kuşak, soy, torunlar TT.VI.30,205 2.Tohum, ekin H.I.4,3-1

Uruş


E.U.T.S.;uruş:savaş, mücadele Alt.Gr.348-1

Uşa- Bakınız.Ovna-. M.;uş-:parçalamak 82,35/152-3 E.U.T.S.;uşa-:ufalamak, parçalamak-1

Uşak Ovnuk 1. E.U.T.S.;uşak:ufak, küçük H.I.8,68-1

143


E.U.T.S.;ut-:1.Utmak, yenmek, kazanmak, galebe çalmak Suv.429,13 2.Takip etmek, ardını bırakmamak, birisinin arkasına gitmek Uig.-Wb.100-1

Uza- Bakınız.Uzal-. E.U.T.S.;uza-:uzamak TT.IV.12,43-1

Uzak

1.Uzak, yakın mesafede olmayan. 2.Uzun (zaman). 3.Bütün, tüm.

E.U.T.S.;uzak:1.=ujak İnd.52 2.Uzak, uzayan, süren TT.VII.39,21-1

Uzan- Uzanmak, yatmak, biraz uyumak.

E.U.T.S.;uzan-:uzanmak, tembelleşmek, gevşemek Suv.363,20-1

Uzat-

1.Uzatmak. 2.Süresini uzatmak. 3.Yolcuyu yola göndermek. 4.Bir şeyi göndermek, yollamak.

E.U.T.S.;uzat-:1.Refakat etmek, eşlik etmek, götürmek P.P.28,5 2.Uzatmak-1


Ü.İ.;üç:üç (3) 97a,5/29-1

Üle- Payını vermek, paylaştırmak, bölmek.

E.U.T.S.;üle-:parçalamak, bölmek, taksim etmek, paylaşmak TT.III.14,109-1

Ülker Ülker, Süreyya. E.U.T.S.;ülker:Ülker yıldızı TT.VII.57,1-1

Ülüş Parça, pay, hisse. E.U.T.S.;ülüş:hisse, pay, parça, bölüm, kısım URd.139-1


E.U.T.S.;ürk-:ürkmek, korkmak Suv.615,11-1

Üst

1.Bir şeyin dış yüzü, üst. 2.Arka, sağrı (hayvan hakkında). 3.Üst, yukarı, gökyüzüne

E.U.T.S.;üst:üst USp.303-1

144

doğru olan kısım.

Üstün Üstün, başarılı, galip.

E.U.T.S.;üsdün:=üstün, üztün:=üstün-3 üstün:üstte, yukarıda USt.194,3, üstün Suv.133,20-1

Üz-


E.U.T.S.;üz-:1.Kırmak, koparmak, yok etmek USt.208,3 2.Delmek, parçalamak, bozmak, uzaklaştırmak Suv.614,19, M.;üz-:1.Yüzmek (suda) 105,10/175 2.Delmek, parçalamak 62,13/120-1

Üzük II,Yolunmuş, koparılmış, kesik, kırık (ip vb. hakkında).

I.B.;üzük:kesik 48/24-1

Üzüm Üzüm. E.U.T.S.;üsüm:üzüm H.I.8,83-3 üzüm:üzüm H.II.8,30-1

Yag 1.Yağ. 2.Benzin.

E.U.T.S.;yag:yağ TT.VII.33,17-1

Yag-


I.B.;yag-:yağmak 53/24-1


I.B.;yagı:düşman 34/22-1

Yak-

I,1.Yakmak. 2.Işık yakmak, aydınlatmak, ışıklandırmak. 3.Isıtmak, yakmak. 4.Sevmek, hoşlanmak. 5.M.Yakmak, incitmek, üzmek, acı çektirmek.

E.U.T.S.;yak-:1.Hoşa gitmek, yakışmak TT.I.10,77 2.Yaklaşmak TT.VI.52,445 3.Yakmak, sürmek H.I.6,32-1

145

Yaka


E.U.T.S.;yaka:1.Ücret, icar bedeli, kira karşılığı USp.273 2.Taraf, yan, civar Ra.54, M.;yaka:yaka (?) 35,22/86-1

Yakın

1.Yakın. 2.Yakın. 3.Bağlı, ilgili, yakın. 4.Yaklaşık, civarında, yakın. 5.Dost, arkadaş, akraba.

E.U.T.S.;yagın:=yakın yakın:yakın Suv.5,22-2 E.U.T.S.;yakın:yakın Suv.5,22-1

Yalbar- Yalvarmak.

E.U.T.S.;yalvar-:yalvarmak, dilemek, istemek, niyaz etmek TT.IV.4,7-3 I.B.;yalbar-:yalvarmak 19/20-1

Yalın Alev. E.U.T.S.;yalın:alev, parıltı Suv.616,12-1

Yalınla- Alevli bir şekilde yanmak, alevlenmek.

E.U.T.S.;yalınla-:alevlenmek TM.252,35-1

Yaman

I,1.Kötü, fena, pis. 2.Çok, fazla, çok fazla, pek çok, haddinden fazla, oldukça, bir hayli.

E.U.T.S.;yaman:kötü, fena, korkunç TT.VII.41,6-1

Yamız Hayvanların arka ayaklarının iç kısmı, kasık.

E.U.T.S.;yamız:kasık TT.VII.46,2-1

Yan


E.U.T.S.;yan:taraf, kalça, yan TT.VII.35,4-1

Yañı

1.Biraz önce, az önce, demin, yeni. 2.Şu zamana kadar, topu topu, hepsi, yalnız. 3.Biraz, az, azıcık.

E.U.T.S.;yañı:1.Yeni, taze DUD.391,1 2.Gün DUD.391,1-1

Yañra- Boş konuşmak, gevezelik etmek, boşboğazlık yapmak.

E.U.T.S.;yañra-:ifşa etmek, açığa vurmak, ihanet etmek-1

146

Yap-

1.Örtmek. 2.Bağlamak, kapatmak, kilitlemek. 3.Pişirmek için kazanın üzerine koymak (ekmek vb. hakkında). 4.M.İftira atmak, suçlamak (günah, suç vb. hakkında). 5.Durdurmak, kapatmak. 6.Bitirmek, tamamlamak, son vermek. 7.Vurmak, dövmek.

E.U.T.S.;yap-:kapamak, yaratmak, kurmak Man.I,14,6-1

Yapış-

1.Tutmak, asılmak. 2.Değmek, yapışmak. 3.Çok istekli olmak, çalışmak, çabalamak. 4.Birine bir şey pişirmede yardım etmek (ekmek, çelpek vb. hakkında). 5.Birine bir şeyin üstünü örtmede, kapatmada yardım etmek.

E.U.T.S.;yapış-:yapışmak H.II.31,198-1

Yar-

1.Kesmek, parçalara ayırmak. 2.Viran etmek, un ufak etmek, paramparça yapmak, kırmak, ezmek. 3.Isırmak (köpek hakkında). 4.M.Çalmak, hırsızlık yapmak, soymak. 5.M.Delmek, deşmek, yarmak.

E.U.T.S.;yar-:1.Sikke, para URD.133,8 2.Kırmak, yarmak, parçalamak, ayırmak H.I.6,48 3.Sabit, kımıldamayan TT.X.54-1

Yara-


E.U.T.S.;yara-:yaramak, yakışmak P.P.59,4, İ.V.K.P.Ö.;yara-:uygun olmak, yaraşmak 26,8/23, I.B.;yara-:yaramak, iyi olmak, başarılı olmak 5/18-1

Yaran-

1.Yaranmak, bir kimsenin istediği gibi hareket etmek, davranışlarıyla birini memnun etmek, sevindirmek. 2.Dalkavuklukluk, yaltakçılık yapmak, yaranmak.

E.U.T.S.;yaran-:yaranmak, hoşa gitmek U.III.75,10-1

Yaraş- II,1.Yakışmak, yaraşmak. 2.Uygun, münasip olmak;

M.;yaraş-:yaraşmak, yakışmak 18,59/67-1

147

yakışmak.

Yaraşık II,1.Bakınız.Gelşik. 2.Uygunluk, münasiplik, elverişlilik.

E.U.T.S.;yaraşı:1.Yaradılış, yakışık TT.III.16,127 2.Tabiat Suv.597,22 3.Süs, bezek, tezyinat, Ü.İ.;yaraşı:uygun, yakışık, iyi 106a,11/40-1

Yarıl-

1.Kesilmek, bölünmek. 2.Çatlamak, yarılmak. 3.Yarılmak, irini çıkmak, şişmek, kabarmak (yara, şiş vb. hakkında). 4.Patlamak, infilak etmek. 5.Delinmek, deşilmek, yarılmak. 6.Soyulmak (ev, dükkân vb. hakkında). 7.M.Söze başlamak, içini dökmek.

E.U.T.S.;yarıl-:yarılmak, ayrılmak, parçalanmak, açılmak, (çiçek) Suv.624,19-1

Yarım Yarım. Ü.İ.;yarım:yarım 119b,6/57-1

Yarma

1.Yarma (buğday, mısır vb. hakkında). 2.Yarmadan pişirilen bir çeşit koyu yemek.

E.U.T.S.;yarma:tane, yarma H.I.8,72-1


E.U.T.S.;yaş:1.Yaş, taze, yeşil, ot, ömür H.I.10,126 2.Gözyaşı USp.275 3.Yaş, sin USp.275 4.Zarar, ziyan TT.VIII.103, I.B.;yaaş, yaş:yaş, taze; yaş ot 17/20-1


İ.V.K.P.Ö.;yaşa-:…yaşında olmak, yaşamak 24,4/22-1

Yaşıl Yeşil. I.B.;yaşıl:yeşil 51/24-1


E.U.T.S.;yad:yat, yabancı TT.I.9,56-3 yat:yat, yabancı TT.VII.42,10-1

148

Yat-


E.U.T.S.;yat-:1.Yatmak, uzanmak TT.IV.12,43 2.Belli bir vaziyet almak Suv.609,22-1

Yay


E.U.T.S.;yay:=yai 'yay'-1

Yay- III,1.Genişçe açmak, germek. 2.Bildirmek, haber vermek, söylemek, yaymak.

E.U.T.S.;yay-:yaymak Man.III.6, M.;yay-:yayılmak 83,35/154-1

Yaylag Bakınız.Yayla. I.B.;yaylag:yayla, yazlık 62/25-1

Yaz İlkbahar. E.U.T.S.;yaz:yaz, ilkbahar TT.VII.47,1-1

Yaz-


E.U.T.S.;yaz-:1.Hata etmek, günah işlemek, yanılmak, karşı gelmek TT.V.10,109 2.Yazmak TT.VII.36,19-1

Yeg Bakınız.Govı.

E.U.T.S.;yig:1.İyi, daha iyi TT.III.9,56 2.Tercihen, yeğ görüp TT.VII.52,135 3.Çiğ, ham, olmamış H.I.8,87 yiig:=yig 'daha iyi' H.II.8,28-3 yeg:yeg, iyi, pek iyi USp.275-1

Yel

1.Rüzgar, yel. 2.Romatizma. 3.M.Nefret, kızgınlık, öfke, hiddet, gazap.

E.U.T.S.;yil:yel, rüzgâr Wind.249,23, yiil:=yil 'rüzgâr' U.II.39,90-3 İ.V.K.P.Ö.;yel:yel, rüzgâr 18,3719-1

149

Yer


E.U.T.S.;yir:1.Yer Wind.250,28 2.Memleket USt.298,60 3.Şimal, kuzey TT.VI.38,291-3 İ.V.K.P.Ö.;yer:yer, toprak, ülke IV,8/12-1

Yet-


E.U.T.S.;yit-:1.Yetişmek, erişmek, yükselmek Suv.615,15 2.Yitmek, kaybolmak-3 İ.V.K.P.Ö.;yet-:1.Götürmek, getirmek 25,2/23 2.Gelmek, ulaşmak, yetmek, yetişmek 37,1/29-1


E.U.T.S.;yıg-:yığmak, toplamak, kazanmak TT.III.8,31-1

Yık-

1.Viran etmek, yıkmak, mahvetmek, harap etmek, bozmak, dağıtmak, tahrip etmek. 2.Malup etmek, üstün gelmek, (güreş vb. hakkında). 3.Yıkmak. 4.Devirmek, düşürmek, yıkmak. 5.Bir şeyin içine kaçırmak, düşürmek.

E.U.T.S.;yık-:=yıgmak 'yıkmak, atmak' U.IV.38,134-1

Yıl Yıl. I.B.;yıl:yıl 59/25-1

Yılan Yılan.

E.U.T.S.;yılan:1.Yılan P.P.38,4 2.Yıl kelimesiyle on ikili hayvan takviminin bir yılının adı İst.8-1

150

Yılın- Isınmak. E.U.T.S.;yılın-:ılıklaşmak, ılınmak, sıcaklaşmak UJ.1926, s.105-1

Yılkı At sürüsü, at.

E.U.T.S.;yılhı:=yılkı~yıllık:Chuas.133-3 yılkı:hayvan sürüsü (at), davar USt.198,59-1

Yırt-

1.Yırtmak, dilmek, parçalamak, koparmak. 2.Dilimleyip yaralamak, çizmek.

E.U.T.S.;yırt-:yırtmak, parçalamak Man.I.7,16-1

Yigit

1.Yeniyetme, genç insan, delikanlı, yiğit. 2.Yeniyetmelere, gençlere, delikanlılara hitap ederken kullanılan kelime; yiğit, delikanlı.

E.U.T.S.;igid:1.Yiğit, delikanlı 2.Yalancı, hilekâr, yanlış Man.II.5,6, ikid:=igid-3 yigit:delikanlı, yiğit, genç U.III,81,3-1

Yilik İlik. E.U.T.S.;yilik:1.İlik (kemik) U.II.61,3 2.Bir memuriyet adı.-1

Yit-


E.U.T.S.;yit-:1.Yetişmek, erişmek, yükselmek Suv.615,15 2.Yitmek, kaybolmak-1

Yiti

1.Keskin. 2.Yakıcı, etkili, kızgın. 3.Parlak. 4.Güçlü, kızgın, coşgun, ateşli, hararetli. 5.Çok yetenekli, akıllı, anlayışlı, kafalı, zeki, dikkatli. 6.Etkili, keskin, delici, yakıcı. 7.Çok iyi gören, keskin, delici.

E.U.T.S.;yitti:yiti, iti, keskin U.III.64,12-3 yiti:1.Yedi (7) P.P.34,4 2.Keskin U.II.86,48, Ü.İ.;yiti:1.Yedi (7) 114b,1/50 2.Keskin, zeki, nüfuz edebilen 125b,4/64-1

151


I.B.;yook:yok 36/22, Ü.İ.;yok:yok, yokluk 97b,8/29, E.U.T.S.;yok:1.Yok, kötü, fena U.III.15,19 2.çıgay'la beraber; yoksul, fakir, sefil P.P.48,1-1

Yol


E.U.T.S.;yol:1.Yol, seyehat, gezi Suv.621,19 2.Şöhret, ün, kut Suv.444,5, I.B.;yol:yol 35/22, Ü.İ.;yol:yol, metod 98a,7/30-1

Yum- Yummak. E.U.T.S.;yum-:yummak, kapamak TT.III.18,52-1

Yumşa-

1.Yumuşamak. 2.Yumuşamak, mülayimleşmek, sakinleşmek. 3.Kesilmek, susmak, sakinleşmek, dinmek.

M.;yumşa-:iş göstermek, hizmete koşturmak 62,33/121-2 E.U.T.S.;yumşa-:yumşamak-1

Yumşak 1.Yumuşak. 2.M.Yumuşak, mülayim, sessiz, sakin.

M.;yumşak:yumuşak 70,40/132-1

Yumuş 1.İş, görev, vazife, ödev. 2.Öğrencilere verilen ödev.

E.U.T.S.;yumuş:hizmet, iş, faaliyet TT.VII.49,54-1


E.U.T.S.;yurt:yurt TT.I.12,120, I.B.;yurt:(terk edilmiş) yurt, kamp 13/19-1

Yük


E.U.T.S.;yük:yük USt.194,11-1

Yükle-

1.Yüklemek. 2.M.Bir kimseye bir şeyi yerine getirmeyi buyurmak, emretmek; bir şeyi yapmaya borçlu kılmak, yüklemek.

E.U.T.S.;yükle-:yüklemek-1

Yüñ Hayvan tüyü, yün. E.U.T.S.;yüñ:pamuk, yün P.P.2,3-1

152

Yürek

I,1.Kalp. 2.Temel yer, merkez. 3.M.Güç, kuvvet, cesaret, yiğitlik, yüreklilik. 4.M.Kalp şekli, sembolü.

E.U.T.S.;yürek:yürek Suv.4,2-1

Yüz


E.U.T.S.;yüz:1.Bir kulak hastalığı TT.VIII.104 2.Yüz Suv.611,22 3.Yüz, çehre, sima Suv.614,22, İ.V.K.P.Ö.;yüz:yüz, çehre, yüzey, görkem, toplumda yüksek mevki 20,3/20, E.U.T.S.;yüüz:=yüz çehre, yüz, sima, Ü.İ.;yüüz:yüz, yüzey 109b,15/45-1


İ.V.K.P.Ö.;yüz (sayı) 53,5/37-1




geçen 1078 kelimeden 141’i ses değişmesine uğramamış ancak anlam

bakımından farklılaşmıştır.




153



Açın- Üstünü açmak.

E.U.T.S.;açın-:1.Acınmak P.P.257 2.Temizlenmek, arılanmak, arınmak Wind.250,32 3.Açıklamak, itiraf etmek, açığa vurmak USt.198,55 4.Özenmek, özen göstermek, itina etmek, ihtimam göstermek U.IV.36,82-2

Ada- Bir şeye niyet etmek, niyetlenmek; adamak.

E.U.T.S.;ada-:1.Ad koymak, adlandırmak, söylemek U.IV.46,70 2.Birisine zarar vermek Tış.66-2

Ada Ada.

E.U.T.S.;ada:1.Tehlike, felâket, musibet, belâ U.II.51,5 2.Başkası, diğeri, öteki U.I.s.54 3.Baskı Man.I.10,1 4.Görünüm, ihtiyaç U.II.73,5 5.=ata 'baba' Suv.608,11;642,19-2


E.U.T.S.;agı:1.Servet, varlık, hazine Man.I.15.4 2.Göz yaşı U.II.61,9, İ.V.K.P.Ö;agı:çok değerli mal mülk, hazine; ipekli kumaş 7,6/14-2

Agın

1.Tamamıyla, tümüyle, baştan aşağı. 2.Tıpatıp, aynı, tıpkı, tam bütünüyle, öyle, gerçekten.

I.B.;agın:dilsiz 19/20-2

Aglak I,Az sayıda, seyrek, az, dağınık.

E.U.T.S.;aglak:boş ve ıssız yer-2

154

Akla-

1.Rengini beyazlaştırmak, aklamak. 2.Suçsuzluğunu ispat etmek, temize çıkarmak. 3.Doğruluğunu ispatlamak, haklı çıkarmak, aklamak. 4.Sadece açılmış olan pamukları toplamak.

E.U.T.S.;akla-:1.Kötülemek, fenalamak P.P.29,1 2.Gücü yetmemek, muktedir olmamak TT.VIII.86-2

Alkış Minnet, şükran (istek, dilek). E.U.T.S.;alkış:övme, kutlama, taktis, hayır dua TT.III.20,161-2

Amal Yöntem, çare, yol, yordam. E.U.T.S.;amal:sakin, uslu, yavaş Alt.Gr.294-2

Añ 1.Fikir, düşünce. 2.Akıl.

İ.V.K.P.Ö.;añ (äñ?):kusurlu, eksik, kırık, boşluk, boş, hiç, yarık, esneme A2/57-2

Arış Arabaya koşulan hayvanın iki tarafından gelen uzun ve kalın ağaç.

E.U.T.S.;arış:arı, temiz, pak TT.VII.40,120-2

Art Arka, geri taraf, arka taraf, art. E.U.T.S.;art:1.Arka, yardım Suv.409,10 2.Dağ geçidi TT.VII.54,5-2

As

Genellikle eski evlerde, kirli yerlerde barınan, küçücük, fare benzeri bir sürüngen; as, kakım.

E.U.T.S.;as:=aş Man.I.16,2 (aş:1.Aş, yiyecek, yemek H.II.22,32 2.Kurban yemeği, kurbanlık TT.VII.34,6)-2


E.U.T.S.;aya-:saymak, saygı göstermek, ululamak, arzulamak TT.I.9,65-2

Balak Pantolon. E.U.T.S.;balak:=balık 'balık' Man.I.17,12,35,16-2

Basık I,Anjin. E.U.T.S.;basık:bir vergi İst.36-2

155

Bat


E.U.T.S.;bat:hemen, derhal H.I.6,21-2


I.B.;beglik:bey olacak, bey olmaya aday 5/18, E.U.T.S.;beglig:beyli, şahâne, bey soyundan U.III.45,8-2

Bez- Bakınız.Bezik-. E.U.T.S.;bez-:titremek TT.II.62,3-2

Bezgek Bezgin, bıkkın, usanmış, bıkmış.

E.U.T.S.;bezgek:soğuk sıtma, sıtma H.I.10,102-2

Bos- Topluluk halinde kaçmak, yurdunu terketmek, göçmek.

E.U.T.S.;bos-:=bozmak H.T.I.12,164 (boz-:1.=Buzmak Ust.194,17 2.Bozmak U.II.33,6)-2

Boy

1.Boy. 2.Büyüme, gelişme, ilerleme. 3.Su kıyısı, kenar. 4.M.Evlenmemiş.

E.U.T.S.;boy:boya, renk Man.II.11,18-2

Bört- Şişmek, kabarmak.

E.U.T.S.;bört-:1.Dokunmak, temas etmek TT.VIII.88 2.Dokunma, temas-2

Bur-

1.Bir tarafa çevirmek, bükmek, döndürmek, burmak. 2.Bir tarafa çevirmek, döndürmek, sağlamlaştırmak. 3.Bir tarafa çevirmek, döndürmek. 4.Çimdiklemek. 5.Başka tarafa çekmek, döndürmek, değiştirmek (konuşma, sohbet, konu vb.)

E.U.T.S.;bur-:kokmak, kokutmak TT.I.15,193-2


E.U.T.S.;buyruk:amir, kumandan TT.I.9,64, İ.V.K.P.Ö.;buyruk:bakan, mühürdar 8,7/14-2

156

Çadır Çadır. M.;çadır:kül 108,10/178-2

Çav Bakınız.Dabara. E.U.T.S.;çav:para THV.43,15-2

Çıg 1.Nem, çiğ. 2.Ter. 3.Yağmur, yağış.

E.U.T.S.;çıg:1.Bir bitki adıdır TT.VII.34,10 2.<Çin.ç'ik 'ayak, litre' U.II.82;86,42;USt.196,23; Kaşgarlıda bir Türk arşını ETŞ.383-2

Çıngar- Gerçekleşmek, gerçek olmak. E.U.T.S.;çıngar-:araştırmak Alt.Gr.307-2

Çog- 1.Kaynayıp taşmak. 2.M.Coşmak.

E.U.T.S.;çog-:=çokmak çok-:öldürmek, kesmek (hayvan için) P.P.3,1-2


E.U.T.S.;çor:bir rütbedir Man.II.9,21-2

Çuv Çok, fazla. E.U.T.S.;çuv:hisse, pay, tüm USp.304-2

Emle- 1.Vermek. 2.M.Para vermek.

E.U.T.S.;emle-:tedavi etmek H.II.26,82-2

Eriş Yünden eğrilen ince iplik, yün.

E.U.T.S.;eriş:1.=evriş İnd.12 2.=erviş İnd.11, evriş:dönme, dolaşma, çevrilme, iş güç, hal, hareket, meşgale TT.VIII.88-2

Erk Hak, ihtiyar, izin, müsaade, gayret, cesaret, yetenek, kabiliyet.

E.U.T.S.;erk:erk, kuvvet, kudret, güç TT.I.12,121-2

Erñek Kenar, köşe, kıyı, yaka. E.U.T.S.;erñek:parmak TT.V.12,120-2


E.U.T.S.;içik-:girmek, dahil olmak (içeriye) USp.272-2

İçim Yararlılık derecesi, yararı, içimi.

E.U.T.S.;içim:sıvı halindeki yemek TT.IV,6,38-2

157

İdil- Çekerek yürütmek, itilerek götürülmek, itilmek.

E.U.T.S.;idil-:süslenmek, süslenilmek, donanmak TT.V.30 not B31-2

İg Saf kanlı, katışıksız (Türkmen halkı hakkında).

E.U.T.S.;ig:hastalık Suv.614,4-2

İk İğ. E.U.T.S.;ik:kenar, kıyı (?) H.I.12,152-2

İkindi İkindi. E.U.T.S.;ikindi:=ikinti TT.VIII.90 'ikinci';URD.143,1-2

İl-

1.Dolaşmak, yapışmak, tutunmak. 2.Değmek, düşmek, ele geçmek, kıstırmak.

E.U.T.S.;il-:basmak, saldırmak, birisinin üzerine atılmak U.IV.18,192-2

İlik Düğme. E.U.T.S.;ilik:=ilig Suv.11,607.el:Alt.Gr.310-2

İñle- İnlemek, sızlanmak, yakınmak, homurdanmak, dert yanmak, şikayet etmek.

E.U.T.S.;iñle-:eğilmek P.P.65,5, İ.V.K.P.Ö.;iñle-:burgu gibi dönerek ezmek, çiğnemek 65,5/43-2


E.U.T.S.;ir:1.Taş yir 2.Güney Man.III.10,9 3.<Çin.ir.on kabileden ikincisi Hüen, Briefe 1764,2-2


E.U.T.S.;ir-:1.Erimek, çözülmek H.I.6,9 2.=Ermek Suv.228,14 3.Karşı gelmek, direnmek, mukavemet etmek Suv.235,10 4.Nefsine mağlup olmak, Ü.İ.;ir-:1.Ermek, vasıl olmak 107a,2/41 2.Yermek, kötülemek 120a,5/57-2

158

İrle- Zamanından önce gelmek, erken gelmek.

E.U.T.S.;irle-:=ırlamak 'türkü, şarkı söylemek' U.III.46,13-2

İtil-

1.Bir tarafa hareket ettirilmek, itilmek. 2.Bir yere sokulmak, tıkılmak, itilmek.

M.;itil-:yapılmak, techiz edilmek31,10/80, E.U.T.S.;itil-:yapılmak, donatılmak, tekemmül etmek, gelişmek, süslenmek-2

İtin- Eşyaları gelişigüzel sarmak. E.U.T.S.;itin-:süslenmek, hazırlanmak Alt.Gr.312-2

Kak I,Dilinip kurutulan kavun. E.U.T.S.;kak:hak (arap) USp.278-2

Kakın-

1.Üstünü başını silkelemek, silkmek. 2.Sallamak, sikelemek, yere düşürmek. 3.Çırpınmak.

E.U.T.S.;kakın-:nedamet etmek, pişman olmak USt.198,78-2

Karam Aldatma, hile, kurnazlık, düzenbazlık.

İ.V.K.P.Ö.;karam:(surların kenarındaki) hendek, çukur 39,5/30-2

Kesek Toprak parçası, kesek. E.U.T.S.;kesek:ilaç adı H.II.14,122-2

Kesiş-

1.Kesmede, bölmede yardımlaşmak. 2.Kesişmek, bir araya gelmek, birbirine kavuşmak.

E.U.T.S.;kesiş-:kesişmek, uyuşmak, bir sonuca varmak USp.114,6-2

Kok Kötü koku. E.U.T.S.;kok:toz, toprak, pislik USp.279-2

Köse- I,Bakınız.Gorsa-. E.U.T.S.;köse-:arzu etmek, dilemek Suv.446,14-2

Köze- Köz olmak, köze çevrilmek, kömürleşmek.

E.U.T.S.;köze-:istemek, arzulamak Suv.615,12-2


E.U.T.S.;kür:hile, fesat, alda, al, kandırma Alt.Gr.317-2

159

Mañ Dört yaşındaki koyun. E.U.T.S.;mañ:adım adım yürüme, adım, gidiş TT.VII.34,13-2

Ogrın Gizli, gizlice. E.U.T.S.;ogrın:anlamı bilinmiyor TT.III.6,17 (haydutça?)-2

Oñ-

1.Onmak, gün görmek, yaşamak. 2.Dayanmak, sabretmek, yaşamak, geçinmek, idare etmek. 3.Başarılı olmak, işi rast gitmek, istenilen biçimde gelişmek, başarıyla tamamlanmak, güzel olmak. 4.M.Tamamlamak, bitirmek, son vermek.

I.B.;oñ-:(beniz) solmak 17/20-2

Oñ Hayırlı, başarılı, faydalı, güzel.

E.U.T.S.;oñ:1.Sağ, batı yönü Man.I.13,6 2.<Çin.vang.Hükümdar, kişi adı-2

Oñay

1.Bir işi yapmanın yolu, yordamı, yöntemi, usulü. 2.Rahat, serbest, rahatça, rahat rahat, yerinde ve uygun.

E.U.T.S.;oñay:kolay H.I.10,118-2

Or- Orakla biçmek, ürün toplamak. E.U.T.S.;or-:vazetmek, koymak U.II.38,85-2

Ota- Yabani otlardan temizlemek, yabani otları ayıklamak.

E.U.T.S.;ota-:tedavi etmek H.II.26,84-2

Otla- I,Otlamak, ot yemek. M.;otla-:ilaç vermek, tedavi etmek 51,7/105-2

Oyunçı 1.Oyuncu. 2.Şakacı, oyuncu. 3.M.Bakınız.Oyunbaz.

E.U.T.S.;oyunçı:çalgıcı, oyuncu, M.;oyunçı:mızıkacı 89,60/163-2

Örgün Bazı hastalıklarda ateşten dolayı vücutta ortaya çıkan küçük kabarcık, leke, mikrop.

M.;örgün:taht 39,21/91-2

Öri Otluk yer, mera, otlak, yayla, çayır.

E.U.T.S.;öri:yüksek, vakur TT.VII.49,39-2

160

Örte-

Birine üzüntü verip azap çektirmek, çileli bir hayat geçirtmek, acı içinde yaşatmak, eziyet çektirmek, ıstırap vermek, işkence etmek, canını yakmak.

E.U.T.S.;örte-:tutuşturmak, yakmak Man.I.18,2-2

Ös-

1.Büyümek, boyu uzamak, yetişmek (tarım, bağcılık, bitki vb. hakkında). 2.Büyümek, yetişmek (insan hakkında). 3.Sayısı artmak, çoğalmak. 4.Güçlenmek, kuvvetlenmek, sağlamlaşmak. 5.Yetkinleşmek, genişlemek, büyümek, artmak. 6.Düşüncesi, bilgisi artmak. 7.M.Yükselmek, terfi etmek.

E.U.T.S.;ös-:üflemek, şişirmek, kabartmak U.II.10,24-2

Ötgün

1.Yüksek, gür, keskin, kuvvetli, güçlü, etkili (ses, melodi, ton hakkında). 2.M.Çok etkileyici, keskin.

E.U.T.S.;ötgün:ötmüş, geçmiş, mazi-2


E.U.T.S.;ötün-:1.Nedamet etmek, pişman etmek Chuas.124, pişman olmak 2.Ricada bulunmak, dilemek, küçüğün büyüğe hitabı USt.198,58, M.;ötün-:rica etmek; sormak; (bir şeyi) hürmetle yapmak 95,3/168-2

Ötür-

1.Geçirip bırakmak. 2.Bir şeyin içinden geçirmek. 3.Bir şeyi ikinci bir şeye geçirmek. 4.Belli bir zamanı geçirmek. 5.Öne geçmek.

E.U.T.S.;ötür-:=ödürmek, ödür-:ayırmak, seçmek Suv.615,5-2

Özelen- Yalvarmak, rica etmek, istemek.

E.U.T.S.;özelen-:yükselmek TT.V.20,3-2

Pak 1.İçi boş. 2.M.Boş, yararsız, kötü, anlamsız, sonuçsuz, saçma.

E.U.T.S.;pak:bağ, köstek USp.15,5-2

161

Ragu

Küçük doğranmış etin ya da balığın yağlanarak buharda pişirilmesiyle hazırlanan çok lezzetli, bir çeşit yemek.

E.U.T.S.;ragu:Rağu, Rağu'nun güneş ve aya hücum ilehasıl olan güneş ve ay tutulmasının müsebbibi sayılır Suv.617,7-2

Salkım Salkım. E.U.T.S.;salkım:soğuk H.I.14,178-2

Sañ Taş.

E.U.T.S.;sañ:1.Cemaat, halk, topluluk TT.IV.14,69 2.Servet U.II.86,41 3.Bir ilaç H.II.30,144-2

Sap I,Sap, tutacak yeri. E.U.T.S.;sap:sıra Alt.Gr.322-2

Sapan Sapan. M.;sapan:saban 66,16/126-2

Sapanla- Sapanla taş atmak. M.;sapanla-:saban olarak kullanmak 66,16/126-2

Sargan Ağız sütünden bişirilerek hazırlanan yiyecek.

E.U.T.S.;sargan:sert, katı ve çorak arazide yetişen kuru bitki TT.V.28,123-2

Sars- Sarsıntı meydana getirmek, sarsmak, titretmek.

E.U.T.S.;sars-:söğüp saymak TM.IV.252,18-2

Savçı Kız istemek için kızın evine gönderilen kimse, dünürcü.

E.U.T.S.;savçı:haberci, geveze, zevzek, boşu boşuna konuşan TT.IV.10,21-2

Say I,Sığ (su hakkında). E.U.T.S.;say:kır, çöl, taşlık, bozkır TT.VII.54,8-2

Sep- 1.Serpmek, yaymak, saçmek, dökmek. 2.Bakınız.Seple-.

E.U.T.S.;sep-:hazırlamak, techiz etmek PP.28,2-2

162

Ser- Kurutmak için bir şeyi sermek, yaymak.

E.U.T.S.;ser-:1.Tahammül etmek, dayanmak, katlanmak USt.210,47 2.Durmak, sebat etmek, duraklamak TT.VII.10,36-2

Sık 1.Sık dokunan, seyrek olmayan, sık. 2.Birbirine yakın, sık.

E.U.T.S.;sık:arazi ölçüsü URD.143,8-2

Sız-

1.Yavaş yavaş süzülmek, sızmak, akmak (sıvı hakkında). 2.Bir şeyi duyumsamak, sezmek, hissetmek.

M.;sız-:yorgun düşmek 105,12/175-2

Silk-

1.Silkmek, silkelemek. 2.Bir şeyin tozunu silkelemek. 3.Silkmek, silkelemek, çekmek.

E.U.T.S.;silk-:silmek Suv.490,17-2

Simle- Azmak, iltahaplanmak, irinlenmek.

E.U.T.S.;simle-:eritmek, ezmek H.II.12,157-2

Sogur- Çekip koparmak, koparıp ayırmak, çekip çıkarmak, sökmek.

E.U.T.S.;sogur-:elde etmek, soğuklamak-2

Suvluk 1.Suyu bol yer, sulak. 2.Bakınız.Agızdırık.

E.U.T.S.;suvluk:su kabı U.III.38,28-2

Sürme Sürme, boya. E.U.T.S.;sürme:şarap-2

Süzük Süzülen, süzülmüş, süzük (göz hakkında).

E.U.T.S.;süzük:duru, berrak, temiz USt.196,48-2

Tapla-


E.U.T.S.;tapla-:tapmak, lutfetmek, takdir etmek, hak vermek Suv.616,5, İ.V.K.P.Ö.;tapla-:beğenmek, onaylamak, kabul edilebilir bulmak 15,2/18, I.B.;tapla-:sevmek, hoşlanmak 3/18-2

163

Tarhan Kendi isteğine göre hareket eden; serbest, özgür, bağımsız, güçlü.

E.U.T.S.;tarhan:=tarkan tarkan:vekil, vezir, nazır antroponim TT.II.6,22-2

Taz Leğen. E.U.T.S.;taz:kel H.II.18,45-2

Tin Bakınız.Köpük II. E.U.T.S.;tin:1.=tın U.III.67,1 2.Yular Man.Erz.7,3-2

Tire Aşiret. E.U.T.S.;tire:hep birden, beraber, müştereken U.III.73,25-2

Titir Çöllerde yetişen, çok yıllık, kısa boylu şora ağacı.

I.B.;titir:dişi deve 20/20-2

Toka Toka. E.U.T.S.;toka:=toga U.II.31,41 toga:hastalık, sakatlık, kör Suv.519,11-2

Top I,1.Top. 2.Top, tomar.

E.U.T.S.;top:topyekun TT.II.17,70; bütün, hep-2

Tosun İş bilmeyen, önceden hiç iş yapmamış, iş görmeyen.

E.U.T.S.;tosun:vahşi, kaba, yontulmamış kimse, utanmaz TT.VII.16,1-2

Tot 1.Duman, sis. 2.Toz.

E.U.T.S.;tot:bütün, hep, tekmil U.II.86,36-2

Toz-

1.Malını mülkünü kaybetmek, batmak, dağılmak. 2.M.Giyip yırtmak, parçalamak, eskitmek, yıpratmak.

E.U.T.S.;toz-:bitirmek, çıkmak, yükselmek TT.V.not 117-2

Töz Yumru, şiş.

E.U.T.S.;töz:damar, kök, unsur, asalet TT.II.16,24, M.;töz:asıl, nesep, soy 13,47/61, Ü.İ.;töz:kök, unsur, cevher, tabiat 99a,7/32-2

164

Tutuk


E.U.T.S.;tutuk:1.Askeri vali <Çin.tu-tu 2.Antroponim, rütbe Pfahl.10,15-2

Tuz Tek sayılı oyun kartı, as. E.U.T.S.;tuz:1.Tuz H.I.4,4 2.Ağ Alt.Gr.345-2

Uçuk Uçuk. E.U.T.S.;uçuk:çorap Uig.-Wb.62-2

Ugra- 1.Yola düşmek, yola çıkmak, gitmek. 2.Bir tarafa yönelmek.

E.U.T.S.;ugra-:planlamak, niyetlenmek, arzulamak TT.X.52;VIII.101-2

Ugur

1.Yön, istikamet, doğrultu, boy. 2.Usul, yol, yordam, yöntem, tarz. 3.Akraba. 4.Akım, cereyan.

E.U.T.S.;ugur:fırsat, tesadüf TT.VIII.101, Ü.İ.;ugur:zaman; fırsat, vesile, vasıta, zihni aktivite 115a,3/51-2

Ulal-

1.Büyümek. 2.Olgunlaşmak, yetişmek, büyümek. 3.İşçi gücü, iş fonksiyonu vb. artmak; genişlemek, büyümek. 4.Derecesi, vazifesi yükselmek. 5.M.Kibirli olmak, burnu havada olmak, büyüklenmek.

E.U.T.S.;ulal-:bağlı ve merbut olmak TT.VIII.101, Ü.İ.;ulal-:ulanmak 121a,6/58-2

Utun Çark oturtmak için kuyunun ağzına dikilen ağaç.

E.U.T.S.;utun:küstah, utanmaz TT.X.52-2


E.U.T.S.;uya:yuva, çukur H.I.10,96; mağara-2

Uyat Bakınız.Utanç. E.U.T.S.;uyat:haya, edep yeri Suv.489,12-2

Uyul- Uyum sağlamak, alışmak. E.U.T.S.;uyul-:uyuşmak, kesilmek U.III.37,3-2

165


E.U.T.S.;uz:1.Usta, mahir, iyi, sanatkâr P.P.2,5 2.Yol, geçit, dar boğaz TT.VII.54,8-2

Üm Beden hareketi, işaret, im. E.U.T.S.;üm:iç donu TT.VII.46,14-2

Yagış Yağmur, yağış. M.;yagış:kurban 14,9/62-2

Yakala- 1.Bir şeyin kenarından gitmek. 2.Yaksını tutmak, yakasına yapışmak.

E.U.T.S.;yakala-:tanzim etmek, düzenlemek, düzene koymak Ram.54-2

Yal I,Yal. E.U.T.S.;yal:maaş, ücret, aylık USp.273-2

Yan-

1.Yanmak. 2.Işık vermek. 3.Yanmak, pişmek. 4.Kararmak. 5.M.Azap, acı çekmek; üzülmek, kederlenmek, içi yanmak.

E.U.T.S.;yan-:1.Tehdit etmek TT.V.8,57 2.Dönmek, geri gelmek Suv.619,1 3.Yaymak-2

Yaña 1.Yana, tarafa. 2.Ötürü, nedeniyle, sebebiyle.

E.U.T.S.;yaña:fil TT.V.22,47-2

Yap Derin olmayan su arkı, kanal. M.;yap:tekit 37,18/88-2

Yapı I,Eğim, yamaç. E.U.T.S.;yapı:kabuk U.II.98-2

Yara Yara. E.U.T.S.;yara:omuz Man.III.8,7-2

Yas Yas.

E.U.T.S.;yas:1.Zarar, ziyan TT.VI.20,63 2.Halim, şefkatli TT.VII.27,22 3.=yaz 4.=yaş Suv.625,10-2

Yaş- Batmak (güneş hakkında). E.U.T.S.;yaş-:sürünerek gizlenmek, sinmek, saklanmak TT.VI.22,97-2

Yaşar- Yaşarmak. E.U.T.S.;yaşar-:yeşillenmek TT.I.7,24-2

166

Yatla- Hatırlamak.

E.U.T.S.;yatla-:düşmanca hareket etmek, yabancı saymak, kaçınmak, uzaklaşmak USp.275-2

Yolçı Yol işlerinde çalışan kimse. İ.V.K.P.Ö.;yolçı:rehber, yolcu 40,8/30-2

Yolun-

1.Koparılmak, yolunmak. 2.Bükülmek. 3.Yolunmak. 4.Kesilmek, bölünmek.

E.U.T.S.;yolun-:yolda olmak, yola çıkmak TT.I.7,9-2

Yör- Şimdiki zamanı ifade eden yardımcı fiil.

E.U.T.S.;yör-:açıklamak, izah etmek, aydınlatmak TT.V.22,23-2

Yugrul- 1.Yoğurmak. 2.M.Yoğurmak, yönlendirilmek.

E.U.T.S.;yugrul-:karışmak Suv.619,15-2

Yüzlen-

1.Bir tarafa yönelmek, yollanmak, bir tarafa gitmek. 2.Bir kimseye baş vurmak; yöneltmek.

E.U.T.S.;yüzlen-:yüz çevirmek TT.V.8,71-2




geçen 1078 kelimeden 531’i ses değişmesine uğramış ancak anlam

bakımından farklılaşmamıştır.






Aca- Tadı ekşimek, acımak. E.U.T.S.;açı-:acımak TT.I.9,49-3

167

Acı 1.Acı. 2.M.Ağır, kötü, zor.

E.U.T.S.;açıg:1.Öfke, kızma, şiddet TT.I.14,180 2.Acı, ızdırap Man.I.9,6 3.Ekşi, acımtrak H.II.16,12 4.Hediye, armağan TT.VII.44,10-3

Acıt- Ekşitmek, somurtmak (yüz hakkında).

E.U.T.S.;açıt-:acıtmak, ağrıtmak, gönül kırmak, acı duyurmak Chuas.38-3

Açık

1.Açık. 2.Gizli olmayan, açık, aşikar, belli. 3.Aydın, duru, temiz. 4.Gerçek, doğru, doğrudan, açık. 5.Üstü kapalı olmayan, dış avlu çevrilmemiş, kuşatılmamış, açık.

E.U.T.S.;açuk:açık U.III.36,16-3

Ädik Çizme.

E.U.T.S.;ötük:edik, ayakkabı Briefe.V.22, M.;etük:terlik ayakkabı 92,5/166-3


I.B.;ıgaç:ağaç 4/18, E.U.T.S.;ı ıgaç:ağaç ağaç Suv.621,5-3

Agdar-

1.Çevirmek, döndürmek. 2.Yıkmak, düşürmek. 3.Devirmek. 4.Dökmek, boşaltmak. 5.Toprağı sürmek, işlemek. 6.Çevirmek (sayfalarını). 7.Karıştırmak.

E.U.T.S.;aktar-: 1.Dönmek, çevrilmek, aktarmak U.II.4.10 2.Çevirmek, tercüme etmek U.I.14,7-3

Agır- Ağrı hissetmek, ağrımak. E.U.T.S.;agrı-:ağrımak, hasta olmak, hastalanmak, sayrulmak TT.VII.35,5-3

Agırı I,Ağrı. E.U.T.S.;agrıg:ağrı, hastalık, sızı Suv.587,1-3

168

Agırt-

1.Ağrı hissetmeye sebep olmak, ağrıtmak. 2.M.Bir kimsenin kalbini kırmak, bir kimseyi gücendirmek, incitmek, darıltmak.

E.U.T.S.;agrıt-:ağrıtmak, acıtmak TT.VII.35,21-3

Agza- Bir şey hakkında konuşmak, bir şeyi anmak, bir şeyin sözünü etmek.

E.U.T.S.;agzan-:konuşmak, söylemek TT.I.13,147; telaffuz etmek Alt.Gr.293, agsan-:=agzanmak:konuşmak, telaffuz etmek TT.VII.52,121-3

Akdır-

1.Suyu bir yola yöneltmek, bırakmak, döndürmek, çevirmek. 2.Bir şeyi suda yüzdürmek, suya bırakmak. 3.M.Ağlatmak, gözyaşı döktürmek.

E.U.T.S.;aktur-:1.Yükseltmek Man.I.13,19 2.Akıttırmak TT.VII.47,7-3

Aldav Hile, aldatma, yalan.

Ü.İ.;altag:hile, yol, metod 100a,15/33, E.U.T.S.;altag:1.Hile, al, aldatma U.II.48,15 2.Yardım, destek TT.X.40, altak:altag Suv.9,9-3

Altın Bakınız.Gızıl II;1,2.

İ.V.K.P.Ö.;altın:altta, aşağıda Suv.584,4-5, altında, alt taraf-2 altun:altın 48,2/32, E.U.T.S.;altun:1.Altın 2.Zühre yıldızının adı,sabah (Akşam) yıldızının adı TT.VII.11,45-3

169


İ.V.K.P.Ö.;är:adam, erkek 14,3/17-1 E.U.T.S.;er:1.Erkek, kimse P.P.14,3 2.Efendi, bey, şehzade TT.I.7,24 3.Zevce, koca THV.41,5-3

Artık


E.U.T.S.;artuk:artık, çok, arta kalan, son, son derece H.I.14,171-3

Atdaş Adaş. E.U.T.S.;adaş:adaş, arkadaş, dost, eş TT.IV.46,52-3

Ätle-

1.Atlamak, üstünden geçmek. 2.Bakınız.Ät- 1. 3.M.Öne geçmek, ileri gitmek, ilerlemek.

E.U.T.S.;etle-:yapmak, etmek, eylemek USp.6,5, atla-:atlamak-3

Atlı I,Ata binip giden kimse, atlı.

E.U.T.S.;atlıg:1.Atlı, sipahi, süvari TS.2,54 2.Adlı, sanlı, ünlü, tanınmış kimse ad almış Man.I.27,2-3

Atlı (a:tlı) II,1.İsmi olan, isim verilen. 2.Meşhur, şöhretli, ünlü, isim kazanmış, tanınmış.


Avı 1.Zehir. 2.M.Ağrı, sızı, acı, ızdırap.

İ.V.K.P.Ö;agu:zehir, ağı 38,4/29-3

Avula- 1.Zehirlemek. 2.M.Kötü söz söylemek, kırmak, incitmek, darıltmak.

E.U.T.S.;agu-:ağılamak, zehirlemek-3

Avulı

1.Bakınız.Zäherli 1. 2.Ağrılı, acılı, sızılı. 3.Çok soğuk, ayaz (hava hakkında). 4.Acı, kötü, kırıcı, incitici.

E.U.T.S.;agulug:ağılı, zehirli TT.III.6,26-3

170

Ayak


E.U.T.S.;ayak:1.Kez, defa H.I.6,16 2.Kadeh TS.62-2 İ.V.K.P.Ö.;adak:ayak 65,5/42-3


E.U.T.S.;adaklıg:ayaklı Chuas.32-3

Ayı Ayı. E.U.T.S.;ayı:çok U.IV.16,156-2 I.B.;adıg:ayı 6/18-3

Ayır-


Ü.İ.;adır-:ayırmak 100a,13/33-3

Ayrı I,1.Diğer, başka, ayrı, değişik. 2.Tek başına, ayrı.

E.U.T.S.;adruk:başka başka, ayrı, çeşitli, ayrı ayrı, çeşitli türden Suv.118,4, adruk:1.Artık, başka (artukun metehesesidir) U.IV.42, 2.Olduğu gibi, tamamile, Ü.İ.;adruk:ayrı, üstün, seçkin; üstünlük, vasıf 100b,12/34-3

171

Ayrıl-


İ.V.K.P.Ö.;adrıl-:ayrılmak 78,5/49, E.U.T.S.;adırıl-:1.ayrılmak Chuas.16,12 2.Ölmek (mec.) Suv.626,12-3

Azı Azı dişi. E.U.T.S.;azıg:azı dişi U.II.35,22-3

Azık Yiyecek, yemek, azık. E.U.T.S.;azuk:erzak Man.III.10,5,9-3

Baglı

1.Bağlı. 2.Kilitli, kapalı. 3.Bir kimseye ya da bir şeye bağlı olma.

E.U.T.S.;baglıg:1.Bağlı, tutuklu Suv.9 2.Bohça, paket (Huk. Vesik.) 13,2-3

Bäri -den beri. E.U.T.S.;berü:beri, beriye Suv.12,15, M.;berü:beriye, ...den beri 103,8/173-3


İ.V.K.P.Ö.;beş:beş 18,2/19, E.U.T.S.;biş:beş TT.III.4,1-3

Başar- Bir işi iyi yapabilmek, bir işin üstesinden gelmek, başarmak.

E.U.T.S.;başa-:yenmek, üstün gelmek-3

Başlı I,1.Başı, kafası olan. 2.M.Zeki, akıllı, kafalı.

M.;başlıg:1.Yaralı 69,24/129 2.Başlı,başı olan 113,21/273-3

Baya- I,1.Zengin olmak, güçlenmek, zenginleşmek. 2.Kızı olmak.

E.U.T.S.;bayı-:zenginleşmek, varlıklanmak-3

Bayak O gün, o zaman, önce, ilkin. E.U.T.S.;baya:önce, evvelce TT.V.10,110-3

Bekli 1.Kapalı, kilitli, bağlı. 2.Baraj yapılan, bentli, kapalı. 3.Önü tutulan, kapatılan.

E.U.T.S.;beklig:bağlı, kilitli, kapalı Suv.12-3

172

Belgi


E.U.T.S.;belgü:1.Alâmet, sembol, işaret, belge, fal Suv:164,20-3

Belgile- İşaret koymak, işaretlemek. Ü.İ.;belgüle-:belgilemek, işaret etmek 105b,4/40-3

Bergi Borç, verecek.

E.U.T.S.;bergü:bağış, verilecek ya da ödenecek şey 10,4/15, birgü:=bigü, bigü:armağan, vergi-3

Berim Verilen şey, para, hediye, rüşvet.

E.U.T.S.;birim:borç TT.II.17,26-3

Beyik

1.Yüksek. 2.Önemi çok büyük olan, saygın, ünlü, büyük, itibarlı seçkin.

E.U.T.S.;bedük:büyük, yüksek, ulu, azametli TT.III.10,7-3


I.B.;biç-:biçmek, kesmek 37/22-1 E.U.T.S.;bıç-:biçmek, kesmek U.II.78,31-3


E.U.T.S.;bil:bel TT.V.4,4-1 İ.V.K.P.Ö.;bel:bel, kuşak, böbrekler, gövde 36,4/28-3

Biş-

1.Pişmek. 2.Olgunlaşmak (meyve hakkında). 3.Çok ısınmak, yanmak. 4.Bir yerini kızgın bir şeyle yakmak. 5.M.Kaygı, gam, sıkıntı, eziyet çekmek. 6.M.Her türlü zorluğa göğüs germek, sabırlı, dayanıklı olmak.

I.B.;biş-:pişmek, olgunlaşmak 53/24-1 E.U.T.S.;bış-:olgunlaşmak, pişmek, olmak, U.IV.50,124, pış-:pişmek, yetişmek, olgunlaşmak USp.290-3

Bişir- 1.Pişirmek, yemek hazırlamak. 2.Bir yerini kızgın bir şeyle yakmak.

E.U.T.S.;bışur-:pişirmek H.II.24,48, pışur-:pişirmek U.III.65,3-3

173

Bit-

1.Tamamlanmak, bitmek, sona ermek. 2.Yetişmek, büyümek. 3.Kapanmak, iyileşmek. 4.Önü kapanmak, tıkanmak. 5.İyi büyümek, yetişmek, verimli olmak.

E.U.T.S.;büt-:1.Bitmek, sona ermek, tamamlanmak TT.I.8,34 2.İnanmak ETŞ.428, püt-:bitmek U.III.26,1-3

Bitin 1.Kırılmamış, sağlam, bütün. 2.Yırtılmamış, delinmemiş, sağlam, tam, bütün.

Ü.İ.;bütün:bütün, tam 102a,6/35, E.U.T.S.;pütün:bütün U.III.46,16-3

Bitir- Bir işi yerine getirmek, tamamlamak, bitirmek.

Ü.İ.;bütür-:bitirmek, tamamlamak, gerçekleştirmek, yerine getirmek 117a,13/54, E.U.T.S.;pütür-:=bütürmek-3

Biz (bi:z) II,Bez. İ.V.K.P.Ö.;böz:pamuklu kumaş, bez 2,4/11-3

Botla- Doğurmak, yavrulamak (deve hakkında).

I.B.;botula-:(deve) doğurmak 5/18-3

Boyag Boya. E.U.T.S.;bodug:çivit, boya, kına, heykel H.I.16,13-3

Boyuntırık 1.Boyunduruk. 2.Sömürücü güç, zulüm, baskı, eziyet.

E.U.T.S.;boyunduruk:boyunduruk TT.V.26,115, boyuntruk:=boyunduruk-3

Boz-


boz-:1.=Buzmak Ust.194,17 2.Bozmak U.II.33,6-1 E.U.T.S.;buz-:bozmak, kırmak, parçalamak TT.IV.6,39, bos-:=bozmak H.T.I.12,164-3

174

Bozul-

1.Yıkılmak, dağılmak, sökülmek. 2.Kırılmak, ezilmek, sakatlanmak, bozulmak. 3.Bölünmek, dağılıp gitmek, ufalanmak. 4.Ahlaksız olmak, kötü niyetli olmak, azmak. 5.Ağlamak, üzülmek, sıkılmak, dertlenmek, kederlenmek, kaygılanmak.

E.U.T.S.;buzul-:bozulmak Suv.613,6-3

Bölek Parça, bölüm, kısım, grup.

Ü.İ.;bölük:bölük, kısım 116b,11/53, E.U.T.S.;bölüg:bölük, kısım, hisse Chuas.25,11-3

Bövrek Böbrek. M.;bögre:böbrek 75,56142-3

Buga Boğa. İ.V.K.P.Ö.;buka:boğa, kişi adı 65,3/43-3

Bula-


E.U.T.S.;bulga-:bulanmak, karmakarışık olmak, bozmak, karıştırmak, bulandırmak TT.I.9,63-3

Bulak Pınar, kaynak, bulak. E.U.T.S.;bulk:kaynak, pınar, çeşme, kanal TT.VII.41,2-3

Bulan-

1.Bulanık hale gelmek, bulanmak (sıvılar hakkında). 2.Kirli olmak, kirlenmek. 3.M.Sebepsiz yere çıkışmak, kavgayı karıştırmak, kavga, gürültü çıkarmak, yaygara koparmak. 4.İki tarafa doğru sallanmak, hareket etmek.

E.U.T.S.;bulgan-:1.Bulanmak, karıştırmak TT.I.9,63 2.Yanılmak TT.VIII.88-3

Bulanık Bakınız.Bulançak. E.U.T.S.;bulganyuk:karışık, bulanık TT.VI.65-3

Bulut Bulut. E.U.T.S.;bulut:bulut=bulıt TT.I.7,5-1 bulıt:bulut Suv.143,12-3

175


E.U.T.S.;müyüz:boynuz Man.I.16,12, miñiz:=müyüz:boynuz-3

Buz Donmuş su, buz. E.U.T.S.;buz:bozma, yıkma, harap olma, tahribat Chuas,52-2 muz:buz-3

Buzav II,Buzağı, dana. I.B.;buzagu:buzağı 41/23-3

Buzluk Buzla örtülen meydan, donmuş topraklar.

E.U.T.S.;buzlug:buzluk TT.VIII.88-3

Cañ 1.Çan, zil, çıngırak. 2.İşaret, sinyal, zil sesi.

E.U.T.S.;çañ:çan Suv.490,17-3

Çarık Çarık. E.U.T.S.;çaruk:çarık URD.132,10-3

Çıbık 1.Dal, çubuk. 2.Tüfeği temizlemek için kullanılan özel alet, harbe.

M.;çubık:çubuk 37,18/88, E.U.T.S.;çubik:=çubuk-3

Çızık Çizgi. E.U.T.S.;çızıg:çizgi, hareket tarzı ve usulü U.III.85,7-3

Çiş I,Şiş, ur. E.U.T.S.;şiş:şiş, kabarık, ur H.I.10,121, şış:=şiş H.II.26,82-3

Çiş-

1.Şişlemek, kabarmak. 2.Şişmek, havayla dolmak. 3.M.Kızmak, öfkelenmek, sinirlenmek, azarlamak, paylamak.

E.U.T.S.;şiş-:şişmek H.I.10,119, şış-:=şişmek:H.II.24,61-3

Çolak Ayağı kesilmiş, sakat. E.U.T.S.;çolug:çolak, sakat Man.III.49,4-3

Dag Dağ. E.U.T.S.;tag:1.Dağ, dağ silsilesi, sıradağ U.I.17,10 2.Kuzey, şimal TT.I.7,7-3


Ü.İ.;takı:da/de, dahi, daha 97b,14/30-3

176

Dak-

1.Dikmek (düğme, bağcık vb. hakkında). 2.Yük, eşya yüklemek. 3.Bağlamak, takmak, asmak. 4.Kocası ölen kadını, kocasının kardeşiyle evlendirmek.

E.U.T.S.;tak-:takmak, bağlamak TT.VII.36,19-3

Dalaş-

1.Birbiri ile çekişmek, dalaşmak, oynaşmak. 2.M.Birlikte iş yapmak, bir işe girişmek, takılmak, sataşmak.

E.U.T.S.;talaş-:dalaşmak, vuruşmak, kavga etmek, itiraz etmek (huk.) THV.44,12-3

Damak 1.Bakınız.Bogaz I,1. 2.Yemek, gıda, besin.

E.U.T.S.;tamak:damak, gırtlak, boğaz H.I.6,12, tamgak:damak Suv.624,11-3

Damar 1.Damar. 2.Bitki damarı.

E.U.T.S.;tamar:damar H.II.32,11, tamır:1.=Tımır 2.Damar U.III.35,21, 'nabız' TM.254,101-3

Dañ Tan.

E.U.T.S.;tañ:1.Tan, şafak, sabah TT.II.8,61 2.Bir ölçü USp.294 3.Tatlı, leziz, hoş, nefis Suv.118,4 4.<Çin.t'ang.'hôl' TT.VI.90;büyük salon 5.Şaşma, teeccüp, hayret Man.I.35,10-3

Dar

I,1.Dar (kıyafet hakkında). 2.Dar, küçük, ensiz. 3.M.Kullanım yeri az olan, dar. 4.M.Tek yönlü, dar, kısır.

E.U.T.S.;tar:1.Dar Suv.613,21 2.<Skr.tari.'sal'-3

Darı Darı.

E.U.T.S.;tarıg:1.Ekin, ekilmiş saha TT.IV.10,6 2.Darı, hububat URD.143,8 3.Menşe, soy Hüen.20,292-3

Daş I,Uzak. Ü.İ.;taş:dış, dışarı, uzak 112a,13/48-3

177

Daş


E.U.T.S.;taş:1.Dış, hariç Suv.608,7 2.Taş TT.VI.24,Not.115-3


E.U.T.S.;tas:=taş:Suv.621,18-3 M.,taş:taş 113,17/183-3

Daş- Bakınız.Coş- 1. E.U.T.S.;taş-:1.Kaçmak Suv.5,10-11 2.Taşmak, çıkmak TT.I.15,194-3

Daşarı I,Dışarı. E.U.T.S.;taşgaru:dışarı=taşkaru, taşkaru:dışarı, taşra TT.V.26,85-3

Daşdır- Bakınız.Coşdur- 1. E.U.T.S.;taştır-:taşırmak, dışarıya çıkarmak Man.III.19,12-3

Dat II,Tat. E.U.T.S.;tatag:=tatıg 'tat', tatıg:aş, taam, yemek, tat U.I.21,10-3

Dat- 1.Tatmak, tuzuna bakmak. 2.Biraz yemek.

E.U.T.S.;tat-:tatmak TT.VI.28,174-3


E.U.T.S.;tatıglıg:tatlı, hoş, lezzetli Wind.250,36, tataglag:tatlı, lezzetli Man.I.27,2, tataglıg:tatlı, lezzetli, hoş PP.71,6-3

Dayan-

II,1.Bir kimseye bir şeye bel bağlamak, dayanmak, güvenmek. 2.Temel almak, dayanmak. 3.Durmak, duraklamak, beklemek, durmak, duraksamak.

Ü.İ.;tayan-:dayanmak 104a,11/74-3

178

Deg-


E.U.T.S.;teg-:ulaşmak, erişmek, düçar olmak URD.136,9, İ.V.K.P.Ö.;täg-:erişmek, ulaşmak, değmek, karşılaşmak, maruz kalmak 31,4/26-3

Degdir-


İ.V.K.P.Ö.;tägür-:ulaştırmak, eriştirmek, değdirmek 52,5/36-3

Degim Nöbet, sıra, fırsat, zaman, imkân.

E.U.T.S.;tegim:sıra, müddet USp.295-3

Degimsiz Sevimsiz, sulu, hafif akılı, ciddi olmayan, kibirli.

M.,tegimsiz:liyâkatsiz 73,63/138-3

Degirmen 1.El değirmeni. 2.Değirmen. 3.Değirmen.

E.U.T.S.;tegirmen:değirmen TT.VI.22,86-3

Degre Bakınız.Degre-daş.

E.U.T.S.;tegre:daire, çevre, civar, dört taraf Suv.612,15, İ.V.K.P.Ö.;tägrä:çevresinde, etrafında 39,4/30-3

Dek II,Gibi, benzer.

E.U.T.S.;teg:1.Gibi, tek, benzer, tıpkı Suv.625,14 2.Edat P.P.15, İ.V.K.P.Ö.;täg:gibi, benzer (edat) 6,8/13-3

Demir Demir. E.U.T.S.;temir:demir TT.IV.12,42, temür:=temir-3

Deñ Denk, eşit.

E.U.T.S.;teñ:1.Denk, her çeşit, her nevi, benzer, müşabih TT.II.8,58 2.Terazi, siklet, ağırlık USt.196,22 3.Kadar, ölçü-3

179

Deñlik 1.Eşitlik, denklik. 2.Aynı haklara sahip olma, eşitlik.

E.U.T.S.;teñlig:ölçülü, müsavi, denk U.III.29,16-3

Dep-

1.Tepmek, çifte atmak (hayvan hakkında); ayakla vurmak (insan hakkında). 2.Toprağı kazmak, çapalamak, sürüp işlemek. 3.M.Ulaşım için kullanılan hayvanları hızlı sürmek, koşturmak, dört nala gitmek. 4.Geri tepmek.

E.U.T.S.;tep-:tepmek, vurmak, çifte atmak III.14,3-3


M.;töpü:tepe 33,4/82, E.U.T.S.;töpö:tepe Man.I.17,19, töbü:tepe, zirve, üst U.III.35,11-3

Depiz Çölün içindeki küçük tepeciklerden oluşan çorak yer.

E.U.T.S.;tebiz:kurak yer, otlakiye, çimenlik H.I.10,98, tepiz:=tebiz-3

Der Ter. E.U.T.S.;ter:1.Ter 2.Ücret URD.143,7-3

Deri 1.Deri. 2.Post.

I.B.;teri:deri 44/23, İ.V.K.P.Ö.;täri:deri 3,3/12-3

Dık-

1.Tıkmak, yerleştirmek, koymak. 2.Açgözlülükle ulaşabildiği her şeyi yemek, kıtlıktan çıkmış gibi yemek, tıkınmak. 3.Bir şeyin ağzını, deliğini kapatmak, örtmek.

E.U.T.S.;tık-:tıkmak, tıkamak H.I.14,177-3

Dın-

1.Bir korkudan, beladan kurtulmak, baştan savmak, serbest kalmak, kurtulmak. 2.Bitmek, son bulmak, durmak, dinmek. 3.Rahatlamak, sakinleşmek, huzur bulmak, kurtulmak, baştan savmak, huzura kavuşmak.

E.U.T.S.;tın-:dinlenmek Suv.623,9-3

180

Dırnak

1.Tırnak. 2.Kuş, kedi gibi hayvanların pençesi, tırnağı. 3.Ucu yuvarlak aşağı doğru eğrilen bir nakış. 4.Temelin üstünden elli altmış santimetre büyüklüğünde örülen duvar, duvarın temeli.

E.U.T.S.;tırnak:tırnak USp.301, tırñak:tırnak TT.VII.42,336, tıñrag:pençe, tırnak Alt.Gr.341, tırañak:tırnak Man.I.17,20-3

Dız Diz. I.B.;tiz:diz 60/25-3

Dik 1.Dik. 2.Doğru, düz.

E.U.T.S.;tik:dik TM.254,93-3


E.U.T.S.;tik-:dikmek Suv.154,5-3

Dil


E.U.T.S.;til:1.Dil USt.1943,11 2.Söz, nutuk P.P.11,2, tıl:=til dil U.I.14,2, M.;til:dil; lisan 19,50/68-3


E.U.T.S.;tile-:dilemek, istemek USt.200,91, M.;tile-:istemek, arzu etmek 47,10/101, İ.V.K.P.Ö.;tilä-:çok istemek, dilemek, aramak, istemek 70,3/45-3

Dileg 1.Dilek, istek, rica, yalvarma. 2.İstek, arzu, dilek.

E.U.T.S.;tilek:dilek, arzu TT.I.16,221, tilik:dilek, arzu Hüen.16,204-3

Dilen- 1.Dilenmek. 2.Pazarlık etmek.

E.U.T.S.;tilen-:dilenmek, arzu edilmek USp.297-3

Diñle-


E.U.T.S.;tıñla-:dinlemek, kulak asmak Suv.475,16-3

181

Dire-

1.Dayanak, dayak koymak, desteklemek. 2.Yaslamak, dayamak. 3.Yöneltmek, hedef almak, nişan almak.

E.U.T.S.;tire-:desteklemek, diremek, İ.V.K.P.Ö.;tirä-:payanda vurmak, desteklemek 75.int./54-3

Direl-


I.B.;tiril-:1.Derilmek, toplanmak 28/21 2.Dirilmek, canlanmak 13/19-3

Diri


İ.V.K.P.Ö.;tirig:diri, canlı 61,1/41-3

Diş

1.Diş. 2.Ensturumanların, aletlerin araçların, araba parçalarının vb'nin tırtıklı, dişli kısmı.

E.U.T.S.;tiş:diş Suv.620,19-3

Dişle- 1.Isırmak, dişlemek. 2.Isırmak, yemek.

E.U.T.S.;tişle-:dişlemek H.I.12,152-3

Diy- Söylemek, demek.

E.U.T.S.;ti-:1.Demek, söylemek, dilemek TT.I.8,44 2.Hazırlamak Hüen.10,84 3.Nutuk, konuşma, mükâleme 4.Adlanma, te-:demek H.II.30,146-3


E.U.T.S.;tog-:doğmak, doğuş Suv.613,21, tok-:=togmak, I.B.;tug-:doğmak 26/21-3

Dogrı 1.Doğru, düz. 2.Doğru, gerçek, hakiki.

E.U.T.S.;togru:doğru USp.297-3

182

Dogur- 1.Yavrulamak, doğurmak. 2.Güneşin doğmasını beklemek.

E.U.T.S.;togur-:1.Doğurmak TT.III.10,60 2.Atlamak, ilerilemek, tecavüz etmek Alt.Gr.342-3

Dok


E.T.Y.;tok:tok Suv.531,2-3

Doka- Dokumak (halı, kumaş vb. hakkında).

E.U.T.S.;toku-:1.Dokumak P.P.2,5 2.Vurmak Pfahl.12,20-3


I.B.;tokuz:dokuz (9) 60-25-3

Dol-

1.Dolmak. 2.Bir yere toplanmak, bir araya gelmek, dolmak. 3.Yerine gelmek, yapılmak. 4.Yayılmak, dolmak, örtülmek ,kaplanmak. 5.Doğmak, ortaya çıkmak.

M.;tol-:dolmak 83,47/154, İ.V.K.P.Ö.;tol-:doldurmak, doluşmak 71,4/46-3

Dola-

1.Bağlamak, sarmak, dolamak. 2.Dolamak, sarmak. 3.Geriye döndürmek, geriye çevirmek. 4.M.Konuyu çevirmek.

E.U.T.S.;tolga-:dolamak, çevirmek USp.298-3

Dolan-

1.Dolanmak, sarılmak, bağlanmak. 2.Dolanmak, sarılmak, örtülmek. 3.Geriye döndürülmek, çevrilmek. 4.Çevirmek, döndürmek. 5.Geçip gitmek. 6.M.Yaşamak, varlığını sürdürmek.

E.U.T.S.;tolgan-:1.İncinmek, rahatsızlanmak Man.III.11,12 2.Dönmek Alt.Gr.342-3

Dolı (do:lı)

II,1.Dolu. 2.Tamamıyla dolu olan, dopdolu. 3.Baştan sona, tamamıyla. 4.Semiz, şişman, etli, kanlı, iri. 5.Biten, hazırlanan, bitmiş, hazırlanmış.

E.U.T.S.;tolı:1.Tam,dolu Chuas.13,12 2.Bir şeyin çevresi,etrafı, tolu:1.Çok, dolu, tekmil Suv.617,12 2.tolı TT.VIII.100-3

183

Don Elbise, entari, cüppe. İ.V.K.P.Ö.;ton:elbise, giyecek 76,1/48-3

Doñ-

1.Buz tutmak, donmak. 2.Çok üşümek, donmak. 3.Katılaşmak, sertleşmek. 4.Hareketsiz kalmak, kımıldamamak, donakalmak.

I.B.;toñ-:donmak 57/25-3

Doñuz Domuz.

E.U.T.S.;toñuz:1.Domuz H.I.6,24 2.On ikili hayvan takviminin bir yılı URD.131,1 3.Kurt, böcek Suv.4,11-3

Dor Doru (atın rengi hakkında). E.U.T.S.;torıg:doru U.III.35-3

Dovar Davar (koyun, keçi).

E.U.T.S.;tavar:1.Davar, mal, ticaret eşyası TT.I.7,10 2.Çin kumaşı USp.293, tabar:=tavar-3

Doy-


E.U.T.S.;tod-:doymak TT.VIII.100-3

Doyur- Doyurmak, yedirmek. M.;todur-:doyurmak 21,8/70-3

Dök-

1.Boşaltmak, dökmek. 2.Saçmak, dağıtmak, dökmek, yaymak, örtmek. 3.Serpmek, saçmak, dökmek, ekmek, yaymak. 4.Boşaltmak. 5.Kontrol etmek, araştırmak, aramak, bakmak. 6.Akmak. 7.Taşmak, saçılmak, dökülmek (yaş, kan hakkında).

E.U.T.S.;tök-:dökmek, dağıtmak H.I.8,71-3

184

Dökül-

1.Boşaltılmak, dökülmek. 2.Saçılmak, akmak, dökülmek. 3.Serpilmek, saçılmak, dökülmek, ekilmek, yayılmak. 4.Dökülmek, düşmek. 5.Kontrol edilmek, araştırılmak, aranmak, bakılmak. 6.Toplanıp gelmek, yığılmak, üşüşmek.

E.U.T.S.;tökül-:dökülmek TT.I.15,199-3

Döl

1.Sperma, aile. 2.Ürün, döl (kavun, karpuz, salatalık, domates gibi). 3.Yavru, döl (koyun, keçi gibi). 4.M.Çocuk, nesil, soy, çoluk çocuk, oğul.

E.U.T.S.;töl:döl, nesil, torun, zürriyet TT.I.15,203-3


İ.V.K.P.Ö.;törü-:yaratılmak, biçimlenmek, teşekkül etmek 5,8/13-3


E.U.T.S.;tört:dört Wind.250,37-3

Dul II,Dul. E.U.T.S.;tul:=tol 'dul' USp.299-3

Duman Duman, sis. E.U.T.S.;tuman:duman, sis, karanlık, zifiri karanlık Suv.617,9-3

Dur-


E.U.T.S.;tur-:ayakta durmak, kalkmak, durmak Suv.609,7-3

185

Durı 1.Temiz, saf, duru, berrak. 2.Açık, bulutsuz, duru (hava hakkında).

E.U.T.S.;turug:1.Durak, otlak, sığnak, melce USp.298 2.Saf, temiz, duru, berrak TT.IX.42, torug:güçsüz, zayıf, kuvvetsiz Suv.594, toruk:1.=torug, turuk 'zayıf' U.III.35,21 2.Berrak, duru, ışık USt.194,14 =turuk-3

Duş-

1.Bir kimseye rastlamak, bir kimseyle karşılaşmak. 2.Karşılaşmak, maruz kalmak, uğramak, düşmek, neden olmak. 3.Rast gitmek, istenilen biçimde gelişmek, başarıyla tamamlanmak.

E.U.T.S.;tuş-:rastlamak, rastlanmak P.P.17,3-3


E.U.T.S.;tuy-:1.Duymak Ram.15,10 2.Tanımak, hissetmek TT.V.6,49-3

Duz 1.Tuz. 2.M.Yiyecek, yemek.

E.U.T.S.;tuz:1.Duz H.I.4,4 2.Ağ Alt.Gr.345-3

Duzak 1.Tuzak. 2.M.Tuzak, oyun.

I.B.;tuzak:tuzak 61/25-3


E.U.T.S.;türlüg:türlü, çeşitli Pfahl.8,9, türlük:çeşitli, türlülük Suv.617,2-3

Düş-

1.Yukarıdan aşağıya düşmek, dökülmek. 2.Aşağı inmek, aşağı yürümek, oturulan ya da durulan bir şeyin içinden ayrılmak, inmek. 3.İçine girmek, içinde olmak, kaçmak. 4.Yıkanmak. 5.Akıl erdirmek, düşünmek, anlamak, bilmek, kavramak. 6.Ortaya çıkmak, gelmek, getirilmek, görünmek (pazarda).

E.U.T.S.;tüş-:1.Düşmek, ölmek, inmek TT.V.26,94 2.Düşme Suv.617,11-3

186

7.Yarar sağlamak, fayda etmek, yaramak. 8.Düşmek, azalmak.

Düşe-

1.Yatak yapmak, sermek; halı, keçe sermek, döşemek, yaymak. 2.Üzerini (yolun, sokağın) sert bir şeyle örtmek, kapatmak, döşemek.

E.U.T.S.;töşe-:döşemek TM.IV.253,42-3

Düşek

1.Yatmak için gerekli olan şeyler (yatak, yorgan, yastık, minder vb.) 2.Döşemek, yere sermek için kullanılan şeyler (keçe, halı vb.).

E.U.T.S.;tüşek:döşek U.III.36,15, töşek:döşek, yastık (?) Suv.513,13-3

Düşür-


E.U.T.S.;tüşür-:düşürmek, indirmek, sevketmek U.I.39,12-3

Düvün

1.Düğüm. 2.Dalın, sapın tomurcuklanıp dal çıkardığı yer. 3.M.Düğüm. 4.Yara, kabarcık, yumru.

E.U.T.S.;tügün:düğüm U.III.83,1-3

Düye Deve. E.U.T.S.;teve:deve H.I.10,28, I.B.;tebe:deve 46/23-3

Düyp

1.Aşağı, alt. 2.Bir şeyin iç tarafının bittiği yer, dip. 3.Baş köşe. 4.Kök. 5.Kök, baş. 6.Esas, temel, ana, baş.

E.U.T.S.;tüp:dip, esas, temel, kök, son, zemin USt.194,3, tüb:=tüp TM.253,50-3

187

Düypli

1.Köklü (bitki hakkında). 2.Aşağı, altı, dibi olan; dipli. 3.Temeli, aslı olan; delilli, kanıtlı, esaslı, sağlam.

E.U.T.S.;tüplüg:köklü, dipli, esaslı, temelli TT.V.20,9, tüblüg:=tüplüg U.III.33,15-3

Düyr-

1.Dürmek, yuvarlamak, katlamak. 2.Karışık, düzensiz olarak toplayıp yığmak. 3.M.Sıyrılmak, ayrılmaya başlamak. 4.Basmak, toplayıp aşağıya bırakmak.

E.U.T.S.;tür-:dürmek, bükmek USt.196,45-3

Düz


E.U.T.S.;tüz:1.Düz, doğru, kusursuz URD.139,6 2.Irk, nesil, soy P.P.67,1-3

Düz-

1.Dizmek. 2.Derleyip toplamak, yerli yerine koymak. 3.Akort etmek. 4.Yapmak, meydana getirmek. 5.Meydana getirmek, yazmak (şiir, yazı vb. hakkında). 6.Kurmak.

E.U.T.S.;tüz-:dizmek, düzeltmek, tavsiye etmek Hüen.12,151, tiz-:1.Dizmek, sıralamak U.II.47,76 2.tezmek-3

Düzül-

1.Dizilmek. 2.Sıralanmak, sıraya dizilmek. 3.Derlenip toplanmak, yerli yerine konulmak. 4.Akort edilmek. 5.Meydana getirilmek, yazılmak, eklenmek. 6.Kurulmak.

E.U.T.S.;tüzül-:dizilmek, sırada olmak USt.193-3

Egrel- 1.Eğrilmek. 2.M.Kötü yola girmek, doğru yoldan çıkmak.

M.;egril-:bükülmek, eğrilmek 12,37/59, E.U.T.S.;egril-:iğrilmek-3

Egsik 1.Eksik, az, boş (sıvı hakkında). 2.Az, eksik (durum).

E.U.T.S.;egsük:eksik, eksiklik TT.X.41, eksük:eksik URD.132,19-3

188

Egsil- Azalmak, eksilmek.

E.U.T.S.;egsü-:eksilmek, azalmak TT.VIII.89, eksü-:eksilmek, azalmak TT.I.9,59-3

El El.

E.U.T.S.;el:=il USp.264, il:1.Antroponim TT.IV.4,15 2.Prens ve şehzadelere verilen unvan, il:1.İl, memleket U.II.78,34 2.Devlet U.II.78,35 3.Hükümdar Suv.194,7 4.=el, İ.V.K.P.Ö.;el (il?):imparatorluk, devlet, hükümdarlık; kişi adı15-2 E.U.T.S.;elig:1.Elli TT.I.13,164 2.El TT.I.12,129, ilig:1.Hükümdar, kral TT.I.10,93 2.El U.II.25,1 3.Asılmış, ilişik, ilik:=ilig Suv.11,607, İ.V.K.P.Ö.;elig, elg:el 41,2/31-3


E.U.T.S.;elig:1.Elli TT.I.13,164 2.El TT.I.12,129-3

Ene


E.U.T.S.;ana:anne Suv.620,15-3

Erik Kayısı ağacı ve kayısı.

E.U.T.S.;erik:erkli, güçlü, kuvvetli, irade TT.VII.44,6-2 erük:erik H.I.6,37;Uig.-Wb.774 'kayısı'-3

Esgi Paçavra, eski püskü, yırtık pırtık şey.

E.U.T.S.;eski:eski TT.I.11,117;H.II.10,54 'kronik'-3

189

Eşit-


İ.K.P.Ö.;eşid-:dinlemek, işitmek 8,8/14, E.U.T.S.;eşit-:=eşidmek TT.VII.-1 eşid-:işitmek Suv.490,20, işit-:işitmek, işid-:=işitmek~eşidmek P.P.15,7-3

Eye


E.U.T.S.;ige:1.idi, Sahip, bey Alt.Gr.310 2.Sahip USp.271=ie,bey 3.Peri ruh (mecaz) TT.VII.41,21, idi:1.Sahip USp.271; bey 2.Büsbütün, bundan dolayı, tam herhangi Suv.10;TT.VI.34,247;II.8,42 ve 44;kesin olarak, hiç; ETŞ.329 3.=ıdı, ie:sahip U.I.23,10-3

Eyer-

1.Takip etmek, izlemek, peşinden gitmek. 2.Yetişmek. 3.Bir şeyi esas almak, bir şeye dayanmak, bir şeye göre hareket etmek.

E.U.T.S.;ider-:aramak, takip etmek, arkasını bırakmamak Man.Erz.19,52, iter-:takip etmek, arkasınca gitmek Suv.600,3, eder-:=idermek-3

Gabak Göz kapağı.

E.U.T.S.;kabak:1.Kabak H.II.12,92 2.Göz kapağı Alt.Gr.325, kapak:göz kapağı U.IV.30,48-3

Gabar-

1.Hacmi büyümek, şişmek, kabarmak. 2.Kabarcık meydana gelmek, su toplamak (deride). 3.M.Yersiz övünmek, gururlanmak, büyüklenmek, kabarmak.

E.U.T.S.;kabar-:=kaparmak, kapar-:kabarmak U.III.41,13-3

190

Gaç-


E.U.T.S.;kaç-:kaçmak TT.VII.38,20-3

Gal- (ga:l-)


I.B.;kal-:kalmak 13/19-3

Galıñ I,İnce olmayan, kalın.

E.U.T.S.;kalın:çok, sayısız, sık, pek, kalabalık, koyu U.III,16,19, halın:kalın U.II.23,18, İ.V.K.P.Ö.;kalın:yoğun,kalın,çok 70,5/45, M.;kalın:pek, kalabalık; büyük; büyük 73,50/138-3

Galkan Kalkan. E.U.T.S.;kalkan:kalkan Uig.-Wb.57,b-3

Gamçı Kamçı. E.U.T.S.;kamçı:kamçı H.I.14,181-3

Gamış 1.Kamış, saz. 2.Evin dışını kaplamak için kamıştan örülen ağaç.

I.B.;kamış:kamış, saz, sazlık 38/22-3

Gämi Gemi.

İ.V.K.P.Ö.;kemi:gemi 54,6/37, E.U.T.S.;kimi:gemi=kemi Hün.Briefe 1891, kemi:gemi, kayık Suv.613,21-3

Gämiçi Gemici, kaptan. İ.V.K.P.Ö.;kemiçi:gemici 22,5/21-3

191

Gan Kan. M.;kan:1.Kan 62,14/120 2.Hükümdar 47,6/100-3

Gan- 1.Susuzluğu gitmek, kanıncaya kadar içmek, kanmak. 2.M.Anlamak, benimsemek.

M.;kan-:kanmak, doymak 12,22/58-3

Gana- Kanamak. E.U.T.S.;kana-: kanamak, kan almak Alt.Gr.326; H.II.20,3-3

Ganat 1.Kanat (kuş hakkında). 2.Kanat (uçak hakkında). 3.Kanat (ev hakkında).

I.B.;kanat :kanat 35/22-3

Gap

1.Torba, çuval vb. 2.Kap kacak, tencere, tava, tabak, kap. 3.Kutu, sandık.

E.U.T.S.;kap:1.=Kara 2.Çin. kia, 'zırh' TT.VI.22,95 3.Torba, paket Alt.Gr.326-3

Gap-

1.Atılan bir şeyi yere düşürmeden havada tutmak, yakalamak, kapmak. 2.Isırmak, yarmak, dişlemek. 3.M.Yemek.

E.U.T.S.;kap-:kapmak, yakalamak, örtmek U.III.70,27-3


İ.V.K.P.Ö.;kapag:kapı 64,7/42-3

Gapış-

1.Birbirine saldırmak, kapışmak. 2.Birbirine atıp tutmak, kapışmak. 3.Birleşmek, kapanmak. 4.Az olmak, hiçbir yerde bulunmamak. 5.Bozulmak, kapanmak (hava hakkında).

E.U.T.S.;kapış-:karşı durmak, asmak Alt.Gr.327-3

Gaplañ Kaplan. E.U.T.S.;kaplan:kaplan TT.VII.54,7-3

Gar Kar. E.U.T.S.;kar:1.Kar As.Major,IX.131,2 2.Omuz, kolun üst kısmı TT.I.7,18-3

Gar- Bir şeyi başka bir şeyle karıştırmak, karmak.

M.;kar-:karıştırmak 62,21/120-3

192

Gara


E.U.T.S.;kara:1.Kara TT.V.12,129 2.budun'la 'halk, millet' TT.II.8,69 3.yılkı kara 'hayvan sürücüsü' TT.VII.40,43 4.Ehli hayvan Alt.Gr.327, I.B.;kara:kara; avam, alt tabaka 63/25-3

Gara-

1.Seyretmek, bakmak, bakınmak. 2.Gözlemek, gözetlemek, bakmak. 3.Etrafını almak, danışmak, incelemek. 4.Ağzına bakmak, bağlı olmak, bağımlı olmak.

E.U.T.S.;kara-:bakmak USp.279-3

Garak I,Bakınız.Göz 1. E.U.T.S.;karak:göz bebeği, bakış TT.III.12,80-3

Garga 1.Karga. 2.M.Kurnaz, hilekâr.

M.;karga:karga 74,51/140-3

Garga- 1.Beddua etmek, lanetlemek. 2.Kötü kelimeler söylemek, sövmek, küfretmek.

E.U.T.S.;karga-:kargamak, beddua etmek, küfretmek Man.I.9,9-3

Garıl-

1.Birbirine karıştırılmak, eklenmek. 2.Vücuda zararlı olan yiyeceği yiyip hastalanmak (kuş, at hakkında).

M.;karıl-:karışmak 80,18/148-3

Garım 1.Çukur. 2.Yem yapmak, tahıl saklamak vb. için kazılan çukur, kuyu.

M.;karım:çukur,su çukuru 29,6/78-3

Garın

I,1.Karın, mide. 2.Göbeğin çevresi, karın. 3.Bu organın içi temizlenerek, içine kavurma, çiğ et koyulan çeşidi.

M.;karın:karın,ana rahmi 61,4/119, E.U.T.S.;harın:karın U.II.44,28-3

Garış- 1.Birbirinin içine eklenmek, karışmak. 2.Bir işe, sohbete katılmak.

E.U.T.S.;karış-:karışmak, düşman kesilmek, mağlûp olmak TT.I.9,71-3

193

Garlavaç Kırlangıç. E.U.T.S.;karlıgaç:kırlangıç H.I.10,94-3


E.U.T.S.;karı-:ihtiyarlamak, kocalmak U.II.19,9-3

Garrı Yaşlı, ihtiyar.

E.U.T.S.;karı:1.Saygın,hürmetli, muhterem TT.VI.6,6 2.Yaşlı, ihtiyar, karı U.II.19,9, harı:koca, ihtiyar P.P.24,5-3

Garşı

1.Karşı taraf, karşı. 2.Bir şeyin karşısı, zıttı, tersi. 3.Her defa, her sefer, sürekli, devamlı.

E.U.T.S.;karşı:1.Karşı taraf TT.VIII.96 2.Saray TT.V.30 3.Kavga, Ü.İ.;karşı:zıd, aksi, muhalif, muarız 122a,12/60-3

Gaş I,Kaş. M.;kaş:kaş 13,5/60-3

Gaş

II,1.Değerli taş, kaş. 2.Semer üzerine yapılmış olan kakma. 3.Şapkanın ön kısmı.

E.U.T.S.;kaş:1.Tepe USp.279 2.=Kas 3.Kaş, değerli taş, süs taşı TT.VII.44,11 4.Yada taşı Uig.-Wb.67-3

Gat 1.Kat, sayfa. 2.Bina katı. 3.Bakınız.Gatlak.

E.U.T.S.;kat:1.Kat, tabaka, kat kat, defa, kez TT.II.11,94 2.Mitolojik bir hayvan Uig.-Wb.30, hat:kat, tabaka, kalınlık P.P.39,5, İ.V.K.P.Ö.;kat:kat, kıvrım, sıra 39,5/30, Ü.İ.;kat:kat, kez, defa 123a,7/61-3

194


E.U.T.S.;kat-:1.Katmak, eklemek Wind 250,49 2.Serleşmek, katılaşmak Suv.624,11 3.Karıştırmak, takatsızlaştırmak, M.;kat-:karıştırmak; bîtap düşmek 62,21/120-3

Gatı


E.U.T.S.;katag:1.=katıg sağlam, katı U.II.88,75 2.Ceht, enerji U.IV.34,50 3.Çaba, dürişme, katıg:1.Katı, sağlam, cehd TT.I.7,14 2.Pislik (?) TT.III.12,88 3.Karışık, katışık, karma TT.VII.26,16, katgı:sıkı, sağlam, katı, sert TT.I.7,14-3

Gavun Kavun. E.U.T.S.;kagun:kavun TT.VIII.95-3

Gaya Kaya. E.U.T.S.;kaya:1.Geri U.I.8 2.Kaya TT.VII.41,13-3

Gaygı Kaygı, gam, keder, üzüntü, endişe, tasa.

E.U.T.S.;kaygu:=kadgu, kadgu:kaygı, acı, dert Suv.545,14-3

Gayna- 1.Kaynamak (sıvı hakkında). 2.M.Coşmak, kudurmak, azmak, heyecanlanmak.

E.U.T.S.;kayına-:kaynamak TM.IV.255,132-3

Gaz Kaz. E.U.T.S.;kaz:1.Kaz Suv.4,12 2.=kas-3

Gaz- Kazmak. M.,kaz-:kazmak 58,16/115-3

195


E.U.T.S.;kazgan-:kazanmak, toplamak, biriktirmek ;zaptetmek TT.VI.4,17, İ.V.K.P.Ö.;kazgan-:kazanmak, elde etmek 8,3/14-3

Gazanç Kâr, kazanç, gelir. İ.V.K.P.Ö.;kazganç:kazanç, gelir 12,2/16-3

Gazık Kazık.

M.;kazguk:kazık 68,28/128, E.U.T.S.;kazkuk:=kazguk kazık U.III.102, kazuk:kazık-3

Geç-


E.U.T.S.;keç-:geçmek Suv.623,1-3

Geçir-


E.U.T.S.;keçür-:geçirmek TT.III.8,51, kiçür-:geçirmek-3


Ü.İ.;kel-:gelmek 103a,5/36-3

Gelin Gelin. E.U.T.S.;kelin:gelin TT.VI.40,311-3

196

Geñeş Nasihat, öğüt, tavsiye, akıl.

E.U.T.S.;keñeş:müzakere, müşavere, kenkeş, danışık Alt.Gr.313, keñiş:danışık, müşavere TT.VII.44,5-3

Geñeş- Danışmak, fikir alışverişinde bulunmak, tavsiye, öğüt almak.

E.U.T.S.;keñeş-:müzakere etmek, müşavere etmek-3

Ger- 1.Germek, çekmek, asmak. 2.Yaymak, germek, uzatmak (kanat, kol vb. hakkında.)

E.T.T.S.;ker-:germek, genişlemek Suv.615,11-3


E.U.T.S.;kerek:=kergek TT.VII.40,54, kergek:gerek, lazım, görüm, ihtiyaç, gereken şey Chuas 89, kerkek:=kergek URD.131,2-3

Gerekle- Gerekli, luzumlu olduğunu bildirmek, istemek.

E.U.T.S.;kergekle-:lazım olmak, ihtiyaç hissetmek, gereksemek U.I.26,9-3

Geril- 1.Gerilmek. 2.Dolaşmak, karışmak, engel olmak.

E.U.T.S.;keril-:gerilmek, şişmek, H.II.10,61; uzatılmak-3


E.U.T.S.;ketür-:getirmek Man.III.16,6-3

Gey- Bakınız.Geyin- 1. E.U.T.S.;ked-:giymek TT.III.8,68-3

Geydir- Giydirmek. E.U.T.S.;kedür-:giydirmek, giymek Alt.Gr.313-3

Geyim Giysi, giyecek, kıyafet, elbise. E.U.T.S.;kedim:giyim, elbise, giyecek U.II.42,32-3

Gez-

1.Gezmek, gezinti yapmak. 2.Yaşamını sürdürmek, yaşamak. 3.Biri ile gezmek, vakit

Ü.İ.;kez-:gezmek, dolaşmak 111b,14/47-3

197

geçirmek.

Gezek 1.Kez, sefer, defa, kere. 2.Nöbet, sıra.

E.U.T.S.;kezig:1.Tertipli, düzenli, sıra, dizi, muntazam, sıralı, düzgün TT.V.20,6 2.Sıtma TT.V.8,83-3

Gıcık Gıdıklanma. E.U.T.S.;kıçık:kaşıntı USp.282-3

Gıgır-

1.Bağırmak. 2.Bir kimsenin adını söyleyip çağırmak. 3.Şikayet etmek, bağırıp çağırmak, kaba bir şekilde konuşmak, böğürmek.

E.U.T.S.;kıkır-:çağırmak, seslenmek, bağırmak TT.X.48-3

Gıl Tüy, kıl. E.U.T.S.;kıl:saç, kıl TT.VI.30,205, hıl:kıl P.P.12,3-3

Gılıç


I.B.;kılıç:kılıç 8/19-3

Gılık 1.Özellik, fikir, düşünce, kişilik, karakter. 2.M.Havanın durumu, özelliği.

E.U.T.S.;kılık:karakter, huy, ahlak, yaradılış TT.VII.27,22-3

Gımız Kımız. E.U.T.S.;kımız:kımız-3

Gına-

1.Eziyet etmek, acı çektirmek, çok sıkıntı vermek, cefa çektirmek, işkence etmek, zulmetmek, üzmek. 2.Çok incitmek, azarlamak, canını yakmak.

E.U.T.S.;kına-:cezalandırmak, kınamak; incitmek TT.IV.8,61-3

Gırk- Yününü kırpmak. E.U.T.S.;kırk-:tıraş etmek, kırpmak, hayvan tüyünü kesmek Man.III.33,4-3

Gıs-


E.U.T.S.;kıs-:kısmak, çimdiklemek Alt.Gr.329-3

198


M.;kısga:kısa, az 38,21/89-3

Gısgan- Cimrilik, pintilik yapmak; kıskanmak.

E.U.T.S.;kıskan-:kıskanmak Man.11,9-3

Gısgıç Bir şeyi tutmak için kullanılan alet, kıskaç.

M.;kıskaç:kısgaç 82,17/151, E.U.T.S.;kısgaç:kıskaç=kıskaç, kıskaç:kıskaç=kısgaç-3

Gısıl-

1.Bir yere tıkılmak, sıkıştırılmak, kısılmak. 2.Endişelenmek, telaşlanmak, korkmak, gönlü daralmak, huzursuz olmak. 3.M.Eziyet edilmek, işkence edilmek, zayıflamak, sıkıntı çekmek.

E.U.T.S.;kısıl-:kısılmak, darlaşmak, daraltmak TT.VII.43,6-3

Gış Kış. E.U.T.S.;kış:kış TT.I.13,159-3


E.U.T.S.;kışla-:kışlamak-3

Gışlag Kışlak. I.B.;kışlag:kışlık konut 51/24-3

Gıy-

1.Kesmek, yaralamak, dilmek, yırtmak, kıymak. 2.Bütün kumaşın ucundan eğri bir parça kesmek.

İ.V.K.P.Ö.;kıy-:kıymak, yanlamasına doğramak 57,8/39-3

Gıyık Eğri. E.U.T.S.;kıyık:çarpık, kıyılmış, eğri H.I.16,124-3

Gız Kız.

E.U.T.S.;gız:kız, genç U.III.53,5-1 kız:1.Sıcak 2.Kız USt. 194.1 3.Hasis TT.VI.16.not.5 hız:=kız-3

Gızamık Kızamık. E.U.T.S.;kızamuk:kızamuk TT.VII.33,16-3

199

Gızart-

1.Kırmızı renge çevirmek, kırmızı renge boyamak, kırmızı boya sürmek. 2.Kızartmak.

E.U.T.S.;kızart-:kızartmak, kor haline getirmek, kırmızılaştırmak TT.IV.18,not.137-3

Gızıl I,Kırmızı. E.U.T.S.;kızıl:kızıl, kırmızı TT.VII.22,34, kızkıl:kırmızı TT.VIII.96-3

Gice Gece.

E.U.T.S.;kiçe:gece, geceleyin H.I.14,178;Man.I.31,4 =keçe;TT.VII.44,6, keçe:=kiçe öte tarafta, geçerek Alt.Gr.313-2-3

Giç Geç.

İ.V.K.P.Ö.;keç:geç, gecikmiş, çok sonra 62,1/41, E.U.T.S.;kiç:geç zaman, uzun süre Hüen.9,25, keç:geç P.P.62,1-3

Giñ 1.Geniş, bol. 2.M.Kızmayan, öfkelenmeyen, soğuk kanlı, rahat, geniş.

E.U.T.S.;kiñ:1.Tıpkı, aynı, tam TT.V.22,21 2.En, genişlik Hüen.Brife 21,29-3

Gir-


E.U.T.S.;kir-:girmek, sokulmak, batmak (güneş) TT.I.7,20, İ.V.K.P.Ö.;kir-:girmek, (saraya) gelmek, (denize) gitmek 44,7/32-3

Girdir-

1.Girmesini sağlamak, girdirmek. 2.Bir şeyi ikinci bir şeyin içine bırakmak, sokmak. 3.Kabul ettirmek, sokmak, yerleştirmek.

E.U.T.S.;kigür-:sokmak, gidermek, ifa etmek, getirmek P.P.18,1;T.T.X.44;VI.34,256=kirgürmek-3

200

Git-

1.Gitmek. 2.Gitmek, çıkmak. 3.Devam etmek. 4.Harcanmak, sarfedilmek, geçmek. 5.M.Saplanmak, batmak, girmek.

E.U.T.S.;kit-:gitmek, zail olmak USt.209,38, ket-:gitmek, devam etmek TT.IX.41-3

Gizle- Saklamak, gizlemek. E.U.T.S.;kizle-:gizlemek, saklamak USt.200,87-3

Goç 1.Damızlık koç. 2.Erkek geyik.

M.;koç:koç 82,41/152-3

Goçgar Koç yavrusu. E.U.T.S.;koçkar:koç USp.280-3


İ.V.K.P.Ö.;kol:kol 25,1/23, E.U.T.S.;hol:kol, el P.P.25,1-3

Goltuk 1.Koltuk altı. 2.Koltuk.

M.;koltuk:koltuk, kol 72,15/135-3

Gon-


E.U.T.S.;kon-:konmak, gecelemek, geceyi bir yerde geçirmek Pfahl.8,9, İ.V.K.P.Ö.;kon-:konmak, yerleşmek 80,6/50-3

Gonak Bakınız.Mıhman. E.U.T.S.;konuk:misafir, konuk, konulan yer Pfahl.8,9-3


I.B.;kontur-:kondurmak 34/22-3

Goñşı Komşu. E.U.T.S.;konşı:komşu TT.I,13,156-3

Gop-

1.Dökülmek, soyulmak (sıvası, kabuğu, köpüğü). 2.Kırılmak, kopmak. 3.Sökülmek, kopmak. 4.M.Yerinden kalkmak.

M.;kop-:kalkmak 5,30/48-3

201

Gopuz Türkmen kızlarının ağızla çaldıkları demir delikli bir tür müzik aleti, kopuz.

İ.V.K.P.Ö.;kopuz (kobuz?) :bir tür çalgı, kopuz 71,1/46, E.U.T.S.;kobuz:kobuz sazı TT.71,1, hobuz:=kobuz-3

Gor I,1.Maya. 2.M.Arttırılan para, sermaye, birikim.

M.;kor:yoğurt mayası (?) 105,2/175-3


M.;korı-:korumak 67,20/127-3


E.U.T.S.;kork-:korkmak, korku Chuas.36, koruk-:korkmak-3

Gorkı Korku. E.U.T.S.;korku:korku Suv.608,18-3

Gorkunç Korkunç.

M.;korkunç:korkma, ürkme 111,5/180, korkınç:korkma,ürkme 55,1/111-3

Goş-

1.Eklemek, katmak, ilave etmek. 2.Katmak, eklemek. 3.Birçok şeyin arasına katmak, eklemek. 4.Eklemek, birleştirmek, birbirine bağlamak. 5.Şiir dizmek. 6.Yarıştırmak, koşturmak.

E.U.T.S.;koş-:1.Koşmak, bağlamak, ayırmak USp.280 2.Karıştırmak TT.VII.34,6, Ü.İ.;koş-:bağlamak, katmak, birleştirmek, iki katı yapmak 110a,12/45-3

Goşa I,İki, çift. E.U.T.S.;koş:çift-3

Goşul-

1.Karıştırılmak, katılmak, eklenmek. 2.Arasına girmek, katılmak. 3.Katılmak. 4.Uyumlu, ahenkli olmak, katılmak. 5.Yarışmak, koşmak.

E.U.T.S.;koşul-:koşulmak TT.VIII.96, Ü.İ.;koşul-:birleşmek, katılmak, toplanmak, bağlanmak 106b,5/41-3

Gotur

1.Çiçek hastalığı geçiren, yüzünde çiçek hastalığının izi kalan, çopur. 2.Uyuz.

E.U.T.S.;kotur:=kodur uyuz, kotuz, kodur:uyuz, kotur H.I.12,168-3

Govak Kovuk, mağara. M.;kovuk:içi boş 33,1/82-3

202

Govşa-

1.Gevşemek, zayıflamak. 2.M.Dinmek, azalmak, kesilmek. 3.Ağırlaşmak, gevşemek.

E.U.T.S.;kogşa-:gevşemek, zayıflamak Suv.118,4-3

Govşak

1.Zayıf, gevşek, dayanıksız, sarsılıp duran. 2.M.Yürekli, cesur olmayan, korkak, zayıf. 3.Zayıf, yetersiz. 4.Önemsiz, yetersiz. 5.Yumuşak. 6.Gevşek. 7.Ağır, yavaş.

E.U.T.S.;kogşak:gevşek TT.VIII.96-3

Govur- I,1.Kızartmak, kavurmak. 2.Yakmak, kavurmak.

E.U.T.S.;kavır-:1.Basmak, tazyik etmek Ust.209 2.Kavurmak H.I.12,138; kısmak Alt.Gr., kavur-:=kavırmak, kagur-:kavurmak H.I.14,173-3


E.U.T.S.;kavış-:kavuşmak, buluşmak, birleşmek Suv.623,15-3


E.U.T.S.;koy-:=kodmak, kod-:1.Koymak, bırakmak, terketmek, yerleştirmek USt.208,5 2.Ayırmak, çıkarmak P.P.66,1, kot-:=kodmak İnd.38, İ.V.K.P.Ö.;kod-:koymak, yere koymak, bırakmak; tam olarak yapmak (yardımcı fiil) 76,3/48-3

Goydur-

1.Bıraktırmak, koydurmak. 2.Düzeltmek, yerleştirmek. 3.Koydurmak, bıraktırmak, kestirmek.

E.U.T.S.;kodtur-:koydurtmak, yerleştirtmek-3

203

4.Otutturmak, yerleştirmek, koydurmak.

Goyun I,Koyun.

E.U.T.S.:koyun:1.Koyun TT.IV.8,55 2.Türklerin on ikili hayvan takviminin bir yılı İst.8, koyn:=koyın TT.VIII.96, I.B.;kony:koyun 29/21-3

Goyun II,Bakınız.Gucak.

M.;koyun:koyun (insanda) 33,11/82, E.U.T.S.;koyun:koyun, kolaltı Suv.6, hoyın:1.Koyun (göğüs) U.II.25,17 2.On ikili hayvan takviminde bir yılın adıdır 3.Koyun, koy:koyun TT.3,1-3

Göç 1.Göç, taşınma. 2.Oyunda hamle.

E.U.T.S.;köç:göç TT.VIII.92-3

Göç-

1.Göçmek, taşınmak. 2.Oyunda hamle yapmak. 3.Ateş almak (kurşun, tüfek hakkında).

E.U.T.S.;köç-:göçmek U.II.24,9-3

Göçür-

1.Göç ettirmek. 2.Taşımak, yerini değiştirmek, başka bir yere koymak. 3.Daha önce yazılmış bir yazıyı başka bir kağıda geçirmek.

I.B.;köçür-:köçürtmek, göç ettirmek 34/22-3

Gögerçin Güvercin. E.U.T.S.;kögürçün:güvercin H.I.6,40-3


E.U.T.S.;kök:1.Mavi, gök rengi TT.V.26,852.Sema, gök Hüen.30 3.Gece TT.VII.46,11, İ.V.K.P.Ö.;kök:mavi ya da yeşil, gök, gök kubbe 38,1/29-3

204

Gök II,Gökyüzü. M.;kök:gök, sema 36,7/86-3

Göm-

1.Bir şeyi gömmek, bir şeyin üzerini örtmek. 2.Gömmek, defnetmek (insanı).

E.U.T.S.;kö-:gömmek Alt.Gr.315, köm-:=könmek gömmek-3

Gön Deri. E.U.T.S.;kön:gön, deri TT.VII.38,4-3

Göni

1.Düz. 2.Tıpkı, aynen, tam öyle, aynı. 3.Başka bir yola girmeden,düm düz, doğru. 4.Açık, doğru, gerçek. 5.Doğru, dürüst.

E.U.Y.S.;köni:1.Dürüst, doğru, sadık, içten, samimi, sahih, gerçek USt.194,13 2.Tam, bütünü ile USp.25 3.Kova USp.284-3

Göñül Bakınız.Govün.


Gör-


I.B.;kör-:görmek, bakmak 21/20-3

Görk Görkem, güzellik, hoşluk.

E.U.T.S.;körk:güzellik, endam, alamet, nişan, biçim, kıyafet, heyet, resim TT.III.12,95, körg:=körk güzellik, görünüş, güzel Alt.Gr.316, körük/g:1.Güzel, güzellik, görüş 2.Casus Alt.Gr.316-2-3

Görül-

1.Seyredilmek, bakılmak, görülmek. 2.Bilinmek, duyulmak, anlaşılmak.

E.U.T.S.;körül-:görülmek, sanılmak TT.VII.92-3

Görün- 1.Görünmek, meydana gelmek, ortaya çıkmak. 2.Bir yere arada bir gitmek,

E.U.T.S.;körün-:görünmek, gözükmek USp.284-3

205

görünmek.

Görüş-

1.Karşılaşmak, görüşmek. 2.Tokalaşmak, selamlaşmak. 3.Birine bir şeyi görmesinde yardım etmek.

İ.V.K.P.Ö.;körüş-:görüşmek, karşılaşmak, konuşmak 76,3/48-3


E.U.T.S.;kötür-:götürmek, yüklemek, kaldırmak Suv.619,20-4-3

Göteril-

1.Kaldırılmak. 2.M.Kibirlenmek, kendini büyük göstermek, böbürlenmek, çalım satmak. 3.M.Çok mutlu olmak, keyiflenmek, neşelenmek. 4.M.İçilmek.

E.U.T.S.;kötürül-:götürülmek Kuan.74-3

Gövüs 1.Göğüs. 2.Meme.

M.;kögüz:göğüs, kalp; düşünce 69,38/130, E.U.T.S.;kögüs/z:1.Göğüs TT.I.10,82 2.Kalp USt.196,41, köküz:=kögüz U.II.16,21-3-3

Göz


Ü.İ.;köz:göz 119b,12/57-3

Gözle- 1. Aramak, araştırmak. 2.Bakmak, seyretmek, izlemek.

I.B.;közle-:gözlemek, gözetlemek 64/26-3

Guç- Bağrına basmak, kucaklamak. M.;kuç-:kucaklamak 33,22/83-3

Gul Köle, kul. Ü.İ.;kul:kul, köle 104b,1/38, E.U.T.S.;hul:kul, köle U.II.87,51-3

Gulaç II,Kulaç. E.U.T.S.;kulaç:kulaç-3

206

Gulak


E.U.T.S.;kulak:kulak H.I.8,6, kulgak:kulak TT.VI.26,163, kulkak:kulak Hüen.31, hulgak:kulak U.II.43,14-3

Gulluk 1.Görev, vazife, iş, hizmet, kulluk. 2.Askere gitme, askerlik.

İ.V.K.P.Ö.;kulluk:hizmet, hizmetçi takımı, bekçi, kölelik 23,3/22-3

Gulun Tay. I.B.;kulun:tay 24/21-3

Gulunla- Yavrulamak (kısrak hakkında). I.B.;kulunla-:(at) tay doğurmak 24/21-3


İ.V.K.P.Ö.;kum:kum 36,7/28-3

Gunduz 1.Kunduz. 2.Bembeyaz.

E.U.T.S.;kunduz:kunduz H.I.10,125, kuntuz:=kunduz-3

Gur-

1.Kurmak, yapmak, inşa etmek. 2.Yapmak, meydana getirmek. 3.Kurmak. 4.Parçalara ayrılan bir şeyi yeniden toplamak, biraraya getirmek, önceki haline getirmek.

E.U.T.S.;kur-:kurmak, germek TT.I.13,162-3

Gura- (gu:ra-)

II,1.Kurumak. 2.Çok zayıflamak, kurumak. 3.M.Yok olmak. 4.Solmak, kurumak.

M.;kurı-:kurumak 60,23/119, E.U.T.S.;kuru-:kurumak Suv.624,10-3

Gurı II,Boş, beyhude, sonuçsuz. İ.V.K.P.Ö.;kurug:kuru, boş 1,3/11-3

Gurşa- Çembere almak, dışını kuşatmak, çevirmek, etrafını almak.

M.;kurşa-:sarmak 83,41/154-3

Gurt (gu:rt) III,Kurt, böcek. E.U.T.S.;kurt:1.Böcek, kurt U.III.32,4 2.Peynir H.I.8,82-3

Gus- Kusmak. E.U.T.S.;kus-:kusmak H.II.22,23-3

207

Guş Kuş. I.B.;kuş:kuş 3/18, E.U.T.S.;huş:kuş U.II.35,22-3

Gut I,Baht, talih, şanş, kut.

E.U.T.S.;kut:1.Kut, saadet, kutlama, takdis, ruh; rahmet USt.198,64 2.Haşmetpenah, hazret; azamet P.P.6,4 3.Unsur TT.VII.20,7 4.Antroponim TT.IX.41, hut:kut, saadet Man.III.42,12, İ.V.K.P.Ö.;kut:hayat suyu, üstün güç, selamet, büyük mutluluk, talih, uğur, görkem, saygınlık, ahret mutluluğu, koruyucu melek, evrensel güç; kişi adı 33,5/27-3, Ü.İ.;kut:kutlu, mübarek 112b,12/48, M.;kut:kut, saadet; asalet; ruh 23,38/73-3

Gutar-

1.Bitmek, sona ermek. 2.Bitirmek, tamamlamak. 3.Kurtarmak, serbest bırakmak. 4.M.Ölmek.

İ.V.K.P.Ö.;kutar-:selâmet getirmek, kurtarmak 76,6/48, M.;kutgar-:kurtarmak 1,31/40, E.U.T.S.;hutgar-:kurtarmak P.P.51,7-3

Gutul- 1.Hastalıktan kurtulmak, iyileşmek, düzelmek. 2.Kurtulmak.

M.;kutrul-:kurtulmak 2,36/42, kurtul-:kurtulmak 8,47/53, E.U.T.S.;hutrul-:kurtulmak-3

Guv Kuğu. I.B.;kugu:kuğu 35/22-3

Guyı 1.Kuyu. 2.Kuyu, çukur.

E.U.T.S.;kudug:kuyu, deniz, pınar U.I.8,11-3

Guyruk

1.Kuyruk. 2.Kuyruk. 3.Bir şeyin arka, sırt tarafı, kuyruk.

I.B.;kudruk:kuyruk 50/24-3

Guzı 1.Kuzu. 2.M.Yavrum, oğlum, canım, kuzum.

M.;kuzı:kuzu 74,57/140-3

208

Gül- Gülmek, kahkaha atmak (arka arkaya kahkaha atmak).

M.;kül-:gülmek 52,22/108-3

Gün


E.U.T.S.;kün:1.Güneş TT.I.14,173 2.Gün U.III.34,5 3.Güney TT.I.14,183 4.Zaman, vakit TT.V.10,88 5.Lakaplarda kullanılır Man.I.21,4 6.il kün 'millet, kavim'. Burada çoğul ekidir-3

Gündiz Gündüz. E.U.T.S.;küntüz:=kündüz U.III.14,2, kündüz:gündüz, gündüzün USp.285-3

Güneş 1.Güneş. 2.Güneş ışığı.

I.B.;küneş:güneş, gün ışığı 57/25-3

Güyç


E.U.T.S.;küç:güç, kuvvet, zor TT.I.9,56, M.;küç:iş, güç 62,32/121-3

Güyçli 1.Çok gücü olan, kuvvetli, güçlü. 2.Güçlü, kuvvetli, şiddetli.

E.U.T.S.;küçlüg:güçlü, kudretli Wind.249,20-3

Güyz Güz. E.U.T.S.;küz:güz, sonbahar TT.I.12,134-3

Haçan Ne zaman, hangi vakit.

E.U.T.S.;haçan:=kaçan U.II.29,12 'ne zaman, ne vakit'-1 kaçan:ne vakit, ne zaman, vaktaki TT.III.8,34-3

209


E.U.T.S.;kayu:hangi, hangisi, kim TT.VIII.96, kanyu:hangi, kim URD.139,13-3

Hin Delik, in, yuva. I.B.;in:in, hayvan yuvası 8/19-3

Issı Sıcak, kızgın hava.

E.U.T.S.;ısıg:1.Halat, urgan, ip P.P.80,4;'bir geminin donatımı için gereken yelken, ip ve benzerleri, (Gab.296) 2.Maddeten 3.Hararet, sıcaklık-3

Iz

1.İz. 2.Bir şeyin etkisi sonucunda kalan iz. 3.M.Etki, iz. 4.Sonra. 5.Arka, geri. 6.M.Aile, nesil, soy.

M.;iz:iz 58,4/115-3

İçege Bağırsak. E.U.T.S.;içegü:iç, bağır, derun U.III.78,2-3

İçeri 1.Evin iç kısmı, içeri, ev. 2.M.Ev, aile, çoluk çocuk.

E.U.T.S.;içgerü:1.Enderun, saray içi P.P.39,8 2.İçeri=içkerü Suv.609,15, içkerü:içeri Suv.609,15-3

İçgi Alkollü içki. E.U.T.S.;içgü:içki TT.VII.35,22, içkü:içki USt.19,26-3

İçir- 1.Herhangi bir sıvıyı içirmek. 2.M.Konuşulanları söylemek, kışkırtmak, inandırmak.

M.;içür-:içecek şey vermek, içirmek 86,3/159-3

İgde İğde ağacı ve iğde. E.U.T.S.;yigde:Zizyphus vulgris bitkisi H.II.14,128-3

İgli

1.Hastalıktan dolayı zayıflayan; zayıf, cılız, hastalıklı. 2.Çok kullanılmaktan dolayı, incelen (metal eşyalar

E.U.T.S.;iglig:sayru, hasta, hastalıklı TT.III.12,85-3

210

hakkında).

İl 1.Halk, insanlar, el. 2.Yurt, vatan, ülke, memleket, şehir, yaşanılan yer.

E.U.T.S.;il:1.Antroponim TT.IV.4,15 2.Prens ve şehzadelere verilen unvan-2 il:1.İl, memleket U.II.78,34 2.Devlet U.II.78,35 3.Hükümdar Suv.194,7 4.=el-1 el:=il Usp.264-3

İlçi Elçi. E.U.T.S.;ilçi:elçi, sefir DUD.393,16-1 elçi:1.=ilçi 2.Antroponim, özel ad-3

İleri 1.Güney. 2.Ön taraf, ileri.

E.U.T.S.;ilgerü:ileri, ileriye doğru, ileride, inârü:=ınaru Man.25,9, ıngaru:=ınaru, ınaru:ileri, -den başka, -den itibaren, buraya Suv.625,10-3

İñ Sıfatların anlamını güçlendiren kelime, en.

E.U.T.S.;eñ:1.Av Suv.610,4 2.En, Ü.İ.;'eñ:en 114a,7/50-3

İn-

1.İnmek. 2.Yüksek bir yerden inip dönmek, inmek. 3.M.Bir kimseye inmek, vurmak.

E.U.T.S.;in-:inmek TT.III.6,20-1 İ.V.K.P.Ö.;en-:inmek 49,5/35-3

211

İnçe


E.U.T.S.;inçe:böylece, bu suretle, buna göre, öyle, böyle TT.I.12,133-2 inçge:ince H.I.8,77, inçkâ:=inçge, yinçke TT.I.12,124; ince, zarif, yinçge:ince U.II.24,1, yinçke:=yinçge-3

İnder-

1.Bir şeyi yukarıdan aşağıya hızlı bir şekilde bırakmak, atmak, indirivermek. 2.Yumruk ya da başka bir şeyle vurmak. 3.M.Eleştirmek, tenkit etmek.

E.U.T.S.;intür-:indirmek, ezmek, bastırmak TTI.16,225-3


E.U.T.S.;amdı:amtı TS.101, amtı:şimdi Suv.573.20, emdi:amtı, emti, emti:amtı U.I.45,4=emdi şimdi, imdi-3

İññe 1.İğne. 2.Hayvanların iğnesi.

E.U.T.S.;yigne:iğne-3

İñrik Alacakaranlık. E.U.T.S.;ingir:tan, şafak, fecir, alacakaranlık TT.V.8,76-3

İri

1.İri, büyük. 2.Büyük vücutlu, güçlü, canlı, dayanıklı, çevik, zinde, iri, sağlıklı. 3.Büyük, çok, geniş.

M.;irig:kaba, iri 57,3/113-3

İrin- Tembellik yapmak, üşenmek, erinmek.

E.U.T.S.;irin-:1.Bedbaht olmak Man.II.12,3 2.Kızmak, öfkelenmek, Suv.228,14 3.=yirinmek-2 erin-:erinmek, üşenmek, tembelleşmek TT.II.14 not 94-3

212

İriñle- İrinlemek, irin bağlamak.

E.U.T.S.;yirin-:cerahatlanmak, irinlenmek P.P.68,4, irin-:1.Bedbaht olmak Man.II.12,3 2.Kızmak, öfkelenmek Suv.228,14 3.=yirinmek-3

İt 1.Köpek. 2.M.Alçak, mendebur, kötü, hain.

E.U.T.S.;it:it, köpek TT.IV.8,58-1 ıt:=it USp.305-3

İy-


E.U.T.S.;iy-:basmak, ezmek TT.II.17,74, M.;iy-: sıkılmak 10,25/56-2 E.U.T.S.;ye-:=yimek TT.I.14,184, I.B.;yi-:yemek 3/18-3

İym Hayvanlara vb.'ye verilen ot, arpa vb. yem, yiyecek, yemek.

E.U.T.S.;yim:yem, yemek TT.I.14,184-3

İymiş Yemiş, meyve. E.U.T.S.;yimiş:yemiş, meyve Suv.608-3

Käkilik Keklik. E.U.T.S.;kekelik:keklik H.I.8,52-3

Kaşık Bakınız.Çemçe. E.U.T.S.;kaşuk:kaşık H.II.18,63-3


E.U.T.S.;kiçig:1.Küçük, ufak, genç TT.II.8,62 2.Ufak bir sikke USp.284-3

Kovala- Kovalamak, peşinden gitmek, peşine düşmek, takip etmek, aramak.

E.U.T.S.;kovla-:kovalamak=kogalamak, kogla-:=kovlamak-3

Kölege Gölge, serinlik. E.U.T.S.;kölige:gölge H.I.8,76-3

Köpri Köprü. E.U.T.S.;köprüg:1.=kovrüg TT.III.10,56 ve Malov 2.Köprü USp.19,2-3

213

Kükre-

1.Bakınız.Esre-. 2.M.Öfkelenmek, sinirlenmek, bağırıp çağırmak, üstüne atılmak. 3.M.Sarhoş, şen şakrak, neşeli olarak kükremek, kabarmak, kavga çıkarmak.

E.U.T.S.;kökre-:kükremek, bağırmak, böğürmek Suv.646,2; gürlemek-3

Moncuk Boncuk.

E.U.T.S.;munçug:boncuk, mücevherat, kıymetsiz taş P.P.6,8, munçuk:=munçug H.I.10,130, İ.V.K.P.Ö.;monçug (munçug?) cam ya da taş boncuk 6,8/13, E.U.T.S.;monçuk:inci TT.V.26,100-3


I.B.;miñ:bin 32/22, E.U.T.S.;mıñ:bin Suv.611,23, E.U.T.S.;biñ:=miñ bin Ram.54-3

Nä


İ.V.K.P.Ö.;nä:ne, hangi, hangisi (soru ya da belirsizlik zamiri ya da sıfatı) 5,8/12-1 E.U.T.S.;ne:ne, hangi, nasıl U.II.23,26, ni:ne Suv.626,6-3


E.U.T.S.;neçe:1.Ne kadar, kaç Man.I.15,6 2.Nasıl, herhangi Suv.529,30, İ.V.K.P.Ö.;näçä:kaç, ne kadar 71,8/46-3

Näme 1.Ne. 2.Nasıl.

E.U.T.S.;neme:ne, hangi TT.VII.39,40-3

Niçik Nasıl, hangi, ne.

I.B.;neçük:nasıl 45/23, İ.V.K.P.Ö.;näçük:nasıl, nasıl olur da, neden 9,3/15-3

214

Ocak


E.U.T.S.;oçak:ocak, oçuk:ocak, ateş ocağı TT.VI.22,86~oçık, oçak-3

Odun Odun. E.U.T.S.;odun:günahlı, kabahatli, suçlu USt.194-2 otuñ:odun Man.III.28,2-3

Ogşa- II,Bakınız.Meñze-.

E.U.T.S.;ogşa-:=ogşamak-1 ogsa-:=ogşamak, ohşa-:=okşamak Man.I.14,15, okşa-:benzemek Wind.250,50-3

Ogullık 1.Üvey oğul. 2.Oğul olarak kabul edilen çocuk, evlatlık.

E.U.T.S.;oguluk:oğulluk, evlatlık USp.287-3

Oka-

1.Okumak. 2.Öğrenim görmek, tahsil yapmak, bilim öğrenmek. 3.Bir topluluğun önünde bir şey okumak. 4.Okumak, üflemek.

E.U.T.S.;okı-:1.Okumak Suv.447,15 2.Çağırmak, davet etmek Wind.249,18-3

Orak 1.Orak. 2.Hasat biçme zamanı.

E.U.T.S.;orgak:orak-3


E.U.T.S.;orta:orta USp.288-1 otra:orta, ortu:1.=ordu 2.Orta TT.V.6,20, İ.V.K.P.Ö.;ortu:merkez, orta 70,5/45, I.B.;ortu:orta, ortasında 49/24-3

Ortak Herkese ait olan, ortak. E.U.T.S.;ortuk:1.Ada P.P.36,6 2.Ortak USp.288-3


E.U.T.S.;olur-:oturmak Suv.625,6-3

Ovlak Oğlak. E.U.T.S.;oglak:oğlak, keçi yavrusu USp.287-3

215

Ovuz Yeni yavrulamış ineğin ilk sütünden pişirilen yiyecek.

E.U.T.S.;oguz:ilk süt, ağız-3

Oyan- 1.Uykudan uyanmak. 2.Ortaya çıkmak, meydana gelmek, türemek.

E.U.T.S.;odun-:uyanmak (uykudan), kendisine gelmek, hatırlamak Suv.621,1-3

Ozalkı Önceki, evvelki. E.U.T.S.;ozakı:geçmiş, mürür etmiş M.H.12,6-3

Öceş- Bakınız.Öcük-. E.U.T.S.;öçeş-:öceşmek, kin beslemek, çekişmek Man.III.12,14-3

Öldür-

1.Öldürmek, yaşamına son vermek. 2.M.Eziyet etmek, işkence etmek.

E.U.T.S.;ölür-:öldürmek Suv.9,3-3

Öli


E.U.T.S.;ölüg:ceset, ölü Alt.Gr.323-3

Öndür- Yetiştirmek, üretmek.

E.U.T.S.;öndür-:büyütmek, düzene koymak, alacakları toplamak; tanzim etmek USp.289-1 M.;öntür-:çıkarmak 102,5/173-3

Öñräk Biraz önce, az önce.

E.U.T.S.;öñre:1.Önce, evvelce, vaktiyle USt.198,63 2.Doğuda, şarkta, ileride-3

Örtgi Örtü. E.U.T.S.;örtgü:örtü USP.289, örtkü:=örtgü-3

216


M.;ötrü:-den dolayı; bunun üzerine, sonra 7,62/52, ötgürü:dolayısıyla, sebebinden 41,5/93, E.U.T.S.;ötrü:ötrü, için, sonra, o zaman Suv.478,16, ötgürü:dolayısıyla..., ile…, itibaren, neticesinde, sonucunda, sonra USt.194,5, ötkürü:=ötgürü, öttrü:=ötrü-3

Öv- Övmek.

E.U.T.S.;ög-:1.Düşünmek U.II.11,8 2.Meth ve sena etmek, öğüp alkışlamak USt.196,21 3.Ezmek, inceltmek, ovmak H.I.8,55 4.=ökmek U.II.73,5, ök-:=ögmek-3

Övren-

1.Bir mesleği, sanatı, bir şeyin yolunu, yordamını, yöntemini öğrenmek. 2.Bilimsel bilgi öğrenmek, eğitim görmek. 3.Bakınız.Övreniş- 1.

M.;ögren-:alışmak 74,25/139, E.U.T.S.;ögren-:alışmak-3

Övret-

1.Öğretmek. 2.Bir işe girmeye heveslendirmek, çalıştırmak. 3.Nasihat, öğüt, tavsiye, akıl vermek.

E.U.T.S.;ögret-:talim ettirmek, öğretmek U.II.23,23-3

Övüt Nasihat, öğüt, tavsiye, akıl.

E.U.T.S.;ögüt:öğüt, nasihat Alt.Gr.323, öt:1.Nasihat, öğüt USt.196,34 2.Öd H.I.8,69, I.B.;öt:öğüt, nasihat 58/25-3

217

Öy


E.U.T.S.;öy:ev-1 eb:ev, ev:ev, çadır U.III.35,18-3

Öyke

Memnun olmama, hoşnutsuzluk, dargınlık, küskünlük, güceniklik, kırgınlık, öfke.

E.U.T.S.;övke:öfke, hiddet, kızma TT.III.6,29, öpke:1.=övke öfke TT.X.47 2.=Ciğer TT.VIII.94-3

Öykele-

Memnun olmamak, hoşnutsuz olmak, darılmak, küsmek, gücenmek, kırılmak, öfkelenmek.

M.;övkele-:öfkelenmek 59,14/117, E.U.T.S.;övkile-:öfkelenmek, hiddetlenmek TT.VI.16,18, I.B.;öbkele-:öfkelenmek 58/25-3

Pıçak Bıçak.

E.U.T.S.;bıçak:bıçak U.IV.32,7, bı:bıçak, çakı, kesecek alet TT.VIII.87, piçek:bıçak H.I.10,117, M.;biçek:bıçak 105,2/175-3

Puda- Budamak, budaklarını kesmek. E.U.T.S.;buta-:budamak, vurmak, dövmek, kesmek USt.208,10-3

Pudak 1.Dal, budak. 2.Bölüm, dal.

E.U.T.S.;putıg:=butıg, budık:=butıg 'budak, dal' TT.I.13,164, butık:budak, butak, dal TT.I.13,164;Suv.615,9, butıg:=butık=putıg İnd.34-3

Pudarla- Parça parça yapmak, parçalara ayırmak, parçalamak.

E.U.T.S.;butarla-:parçalamak, yırtmak, parça parça etmek U.III.79,2-3

218

Pür Ağacın çok küçük dal ve yaprakları.

E.U.T.S.;pür:=bür Ind.34-1 bür:tomurcuk Wind.253 not 9-3


E.U.T.S.;sagın-:=sakınmak P.P.12,4-1 sakın-:düşünmek, plân kurmak, düşünüp taşınmak, endişelenmek Maitrisimit fragment, 105-3

Sagınç Kısa bir an duraksama, bekleme, düşünme; tereddüt, kararsızlık.

E.U.T.S.;sagınç:=sakınç P.P.56,5-1 sakınç:fikir, düşünce, niyet, tasavvur, istiğrak Suv.614,16-3

Sagınlık Sağılan ve sağmak için alınan (hayvan).

E.U.T.S.;saglıg:sağmal, sağılan hayvan USp.290-3

Sakgal Sakal, tüy. E.U.T.S.;sakal:sakal H.I.12,144-3

Sanaç Deri torba, heybe, kap. E.U.T.S.;sanç:deriden çanta USp.291-3

Sancı 1.Ağrı, sancı. 2.M.Kaygı, tasa, endişe, gam, keder, üzüntü.

E.U.T.S.;sançıg:1.Kanca TM.IV.254,102 2.Sancı U.III.37,7-3

Sancıl-

1.Sokulmak, saplanmak, batırılmak, dürtülmek. 2.İğne vurulmak. 3.M.Çok etkilenmek, saplanmak, batmak.

M.;sançıl-:vurulmak (?) 110,12/180-3

Sarı I,Sarı. I.B.;sarıg:sarı 11/19-3

Satlık

1.Satılık. 2.M.Para, mal için her türlü hainliği yapmaya hazır olan; hain, satılık.

E.U.T.S.;satıglıg:satılacak olan her şey U.III.47,26-3

Seyrek 1.Seyrek, az, kıt. 2.Gür olmayan, seyrek.

E.U.T.S.;sedrek:seyrek, ince TT.VII.97-3

Sıçan Sıçan, fare. E.U.T.S.;sıçkan:1.Sıçan, fare H.I.8,56 2.12'li hayvan takviminin bir yılı-3

219

Sıgır- I,Bakınız.Sıgdır-.

E.U.T.S.;sıgur-:1.Sığdırmak 2.=sıkurmak, Ü.İ.;sıgur-:sığdırmak, ihata etmek, içine almak 101b2/34-3

Sına Beden, vücut. E.U.T.S.;sın:1.Mezar TT.VI.38,290 2.Vücut, uzuv 619,13-3

Sınık Bakınız.Dövük 1. I.B.;sınuk:kırık 48/24-3

Sırça 1.Emaye. 2.Diş minesi. 3.Mine.

E.U.T.S.;sırçka:ayna, cam TT.V.6,24-3

Sırık Sırık. E.U.T.S.;sıruk:sırık USp.293-3

Siydik Bakınız.Peşev. E.U.T.S.;südük:sidik H.I.8,54, sik:sidik H.I.10,102-3

Sok-

1.Bir şeyi bir yere itip geçirmek, sokmak. 2.Sokmak, zehirlemek (arı, yılan vb. hakkında). 3.Ayakkabı, giysi giymek.

E.U.T.S.;sok-:dövmek, ezmek, delmek, ufaltmak, sokmak, basmak P.P.I.5-1 İ.V.K.P.Ö.;suk-:gagalamak, sokmak, batırmak 1,5/11-3

Sora- 1.Sormak. 2.İzin almak, müsaade istemek.

E.U.T.S.;sur-:1.Yüzmek, soymak (deri için) P.P.3,3 2.Sormak USp.292-3

Sova-

1.Soğumak, sıcaklığı düşmek (hava hakkında). 2.Sıcaklığı düşmek, soğumak. 3.Hevesi kaçmak, isteği azalmak, isteksizleşmek, soğumak.

E.U.T.S.;sogı-:soğumak H.II.24,47-3

Sög-

1.Birine kötü, çirkin söz söylemek, sövmek, küfretmek. 2.Birine kalp kırıcı sözler söylemek; paylamak, azarlamak,yermek.


220

Söveş-


E.U.T.S.;süñüş-:süngüşmek, süngüleşmek, vuruşmak Ram.47-3

Sövüt Söğüt. E.U.T.S.;sögüt:söğüt ağacı P.P.80,5-3

Söy-

1.Birini sevmek, birine aşık olmak. 2.Bir şeyi istemek, dilemek, arzulamak.

E.U.T.S.;sev-:sevmek Suv.616,5-3

Söygüli 1.Sevgili, aşık olunan. 2.Sevilmeye layık olan, sevilen, sevgili.

E.U.T.S.;sevgülüg:sevgili, sevimli, sevgi U.III.15,5-3


E.U.T.S.;sevin-:sevinmek USt.194,19-3

Söyünç Sevinç, mutluluk. E.U.T.S.;sevinç:neşe, sevinç TT.I.7,13, sivinç:=sevinç-3

Suvlı 1.Sulu, taze. 2.Suyu olan, sulu.

M.;suvlug:sulu, suya ait 105,27/176-3

Sülgün Sülün. E.U.T.S.;süglün:sülün H.II.24,51-3


E.U.T.S.;süñük:kemik Suv.159,12, söñük:1.Kemik Suv.614,11 2.=süñük-3

Süri 1.Sürü. 2.Grup, küme, öbek.

İ.V.K.P.Ö.;sürüg:sürü 65,6/43-3

Süyci


M.;süçig:tatlı, lezzetli 71,56/134, E.U.T.S.;süçüg:1.Tatlı şarap DUD.390 2.Tatlı, lezzetli H.II.24,47, süçük:=süçüg-3

Süyri Uzun, sivri. E.U.T.S.;süvri:sivri TM.IV.253,56-3

Süyt

1.Süt. 2.Bazı bitkilerin çeşitli organlarında bulunan beyaz renkli öz su.

E.U.T.S.;süt:süt Wind.249,2-3

221

Süzgüç Süzgeç. E.U.T.S.;süzkü:süzgü, süzgeç TT.VIII.98-3

Şuñkar Bozdoğangillerden olan, av avlayan, yırtıcı bir çeşit kuş.

E.U.T.S.;şunkar:atmaca, çakır kuşu-3

Tagma 1.Damga, işaret. 2.Çeşitli darbelerden, yaralardan kalan iz, işaret.

E.U.T.S.;tamga:damga, mühür TT.III.18,144-3


E.U.T.S.;tamgala-:damgalamak, mühürlemek Chuas.17,16-3

Täk 1.Tek, bir. 2.Yalnız, tek.

İ.V.K.P.Ö.;täk:tek, yalnız, bir 15,2/18-1 Ü.İ.;tek:yalnızca 98b,19/31-3


I.B.;teñri:gök; tanrı 54/24, E.U.T.S.;teñri:=tñri. Tanrı:TM.254,85, tñri:1.Allah, Tanrı, ruh, put USt.194,12-3

Tilki 1.Tilki. 2.M.Kurnaz, hilekâr.

I.B.;tilkü:tilki 46/23-3

Tovşan Tavşan.

E.U.T.S.;tavşan:tavşan USp.284, tavışgan, tavışkan:1.Tavşan H.I.6,25 2.12 hayvanlı Türk takviminin bir yılı İst.8, I.B.;tabışgan:tavşan 44/23-3

Tovuk Tavuk.

E.U.T.S.;takıgu:1.Tavuk Man.I.36,2 2.Türklerin on ikili hayvan takviminin bir yılı DUD.389,1-3

Tozga Çiçek tozu, polen. E.U.T.S.;tozgak:çiçek tozu U.III.71,1 'populas tremula, toz ağacı'-3

Tüte-

1.Tütmek, duman çıkarmak. 2.M.Çok üzülmek, şikayet etmek, dert yanmak, sızlanmak.

E.U.T.S.;tüt-:tütmek, duman çıkarmak P.P.38,6-3

222

Tüy 1.Kıl, tüy. 2.Saç.

E.U.T.S.;tük:1.Tüy, saç USp.300 2.Yün 3.=tümen-3

Uca Kuyruk sokumu kemiği.

E.U.T.S.;uça:sırt, arka, kuyruk, kuyruk sokumu TT.VII.32 (20) 7 (Örfe göre baş misafire ikram edilen et parçası, kuyruk sokumu)-3

Ucız Ucuz, değersiz.

E.U.T.S.;uçuz:kolay, ucuz, hafif, az, ihmal edilmiş Suv.195,16, İ.V.K.P.Ö.;uçuz:aşağılık, ucuz, değersiz, hor görülen 29,4/25-3

Uçlı Keskin, sivri uçlu. Ü.İ.;uçlug:uçlu 118a,9/55-3

Ulı


E.U.T.S.;ulug:ulu, büyük, seçkin, seçme, asil USt.198,63-3

Unut- Unutmak. M.;unıt-:unutmak 18,51/66-3


E.U.T.S.;ud-:ardından gitmek, takip etmek, uymak, birisinin idaresi altına girmek Suv.613,11-3

Uyluk Uyluk. E.U.T.S.;udlug:uyluk, kalça kemiği TT.VII.33 (21) 10-3


E.U.T.S.;uzun:uzun, daimi uv.478,16, usun:=uzun Suv.478,16-3

Üçin İçin.

İ.V.K.P.Ö.;üçün:için, çünkü 16,7/18, E.U.T.S.;üçün:için, sebep, dolayısıyla P.P.4,5-3

223

Üle Pay, parça.

E.U.T.S.;ülüg:kut, saadet, pay, hisse U.II.15,5, ülgü:1.Hisse, kısım, parça, pay TT.VIII.102 2.Ölçü, miktar, adet, sayı USt.196,43-3

Ünde-

1.Bir tarafa yöneltmek, yönlendirmek, yol göstermek. 2.Nasihat etmek, öğüt vermek, çağırmak.

E.U.T.S.;ünte-:seslenmek, çağırmak, ünlemek P.P.33,2, İ.V.K.P.Ö.;üntä-:bağırmak, sesini yükseltmek 32,8/26-3

Ütük I,Ütü. M.;ütüg:ütü 84,53/156-3

Ütükle- Ütülemek. M.;ütüle-:ütülemek 84,54/156-3

Üzre Üzre, üzere.

E.U.T.S.;üze:1.Üstte, yukarıda, üstünde Suv.607,12 2.İle P.P.12,3, öze:üstte, üstünde, üzerinde, yukarıda U.III.6,29, I.B.;üze:yukarıda; üzerine, üzerinde 54/24-3

Yaglı 1.Yaglı (yemek hakkında). 2.Semiz, şişman, tombul.

I.B.;yaglıg:yağlı 13/19-3

Yagmır Yağmur, yağış. E.U.T.S.;yagmur:yağmur TT.I.7,5, yamgur:yağmur Asia Major IX.131,10-3

Yagşı 1.İyi, güzel. 2.Zevkli, iyi, hoş, güzel. 3.Olur, güzel, hoş.

E.U.T.S.;yakşı:iyi, âla USp. 273-3

Yala- 1.Yalamak. 2.M.Hızlıca değip geçmek, yalamak.

E.U.T.S.;yala-:yalamak PP.65,7-1 yalga-:1.Yalamak TT.VII.37,4 2.Okşamak, yalka-:=yalgamak Suv.618,12-3

224

Yalan Yalan. E.U.T.S.;yalan:alev U.III.30,31-2 yalgan:yalan TT.IV.8,70-3

Yalañ II,Bakınız.Yalañaç. E.U.T.S.;yalañ:çıplak, yalın-1 M.;yalıñ:yalın (ayak) 60,14/118-3

Yaldıra-

1.Çeşitli renklere girmek, parlamak, parıldamak, ışıldamak. 2.Işık vermek, ışık saçmak.

M.;yaltra-:parlamak 13,60/61, yaltrı-:parlamak 9,15/54-3

Yaldıravuk Parlak. E.U.T.S.;yaltrak:ışık, parıltı, yaltrık:parlaklık, ziya, ışık Suv.92,17-3

Yalıñ- Bakınız.Yalñış-. E.U.T.S.;yañıl-:yanılmak Suv.9-3

Yalñız Yalnız, tek, bir.

E.U.T.S.;yalñuz:yalnız, tek H.II.10,69, M.;yalıñuz:yalnız 13,34/61, E.U.T.S.;yalguz:yalnız, İ.V.K.P.Ö.;yalñus (yalañus):yalnız, yalnızca 40,3/30-3

Yañ Yankı.

E.U.T.S.;yañ:1.Örf, gelenek, usul, nizam Suv.620,10 2.Ölçü, miktar, hacim H.I.14,171 3.Parlaklık TT.VI.48,385 4.Fil Uig.-Wb.28, M.;yañ:tarz (?) 73,11/136-2 yañku:yankı, ses, aksi seda, eko, şıkırtı Suv.642,2, yañgu:=yañku İnd.54-3

225

Yaprak

1.Yaprak. 2.Kadınların, giysilerinin önlerine taktıkları yaprağa benzeyen gümüş takı.

M.;yapragak:yaprak 29,10/78, E.U.T.S.;yapırgak:yaprak H.II.22,23, yapırkak:yaprak Suv.529,2, yalbırgak:yaprak USp.273-3


E.U.T.S.;yarag:=yarak-1 yarak:1.Yakışan, gereken H.II.8,25 2.Silah U.III.29,33, yarıg:=yarık, yarık:1.Zırh TT.IV.10,12 2.Kıyı, kenar USp.274-3

Yaşır- Saklamak, gizlemek. E.U.T.S.;yaşur-:saklamak, gizlemek USt.56,200-3

Yatır-

1.Yatırmak. 2.Uyutmak. 3.Ekinleri orakla biçmek. 4.İçine koymak, bastırmak (ürün tuzlandığında vb.) 5.Durdurmak.

E.U.T.S.;yatur-:yatırmak, yatgur-:yatırmak, uzatmak P.P.65,4-3

Yazık 1.Bakınız.Günä 2. 2.Ayıp. 3.Biçare, aciz, zavallı.

E.U.T.S.;yazuk:günah, suç, hata, kusur P.P.8,1, yazug:=yazuk-3


E.U.T.S.;yiti:1.Yedi (7) P.P.34,4 2.Keskin U.II.86,48, yitegü:yedi TT.V.21,61, yitigü:=yitegü, İ.V.K.P.Ö.;yetti (yeti?):yedi 31,5/26-3

Yedigen Büyük ayı, küçük ayı. E.U.T.S.;yitiken:Büyük Ayı (yıldızı) TT.VII.50,79-3

Yegen Yeğen. E.U.T.S.;yigen:yeğen USp.275, yken:yeğen Pfahl.28-3

226

Yelim Tutkal, zamk, yapıştırıcı. E.U.T.S.;yilim:tutkal, çiriş H.II.32,13-3

Yelpe- Yellemek, serinletmek, yelpazelemek.

E.U.T.S.;yilbi-:esmek, yelpaze sallamak Suv.625,20-3

Yene


E.U.T.S.;yene:yine, tekrar-1 İ.V.K.P.Ö.;yenä (yana/yenä?) 24,5/22, yemä:de, dahi, ve, hem...hem, yine, yeniden, oysa, öyleyse, yine de 7,4/14, E.U.T.S.;yana:yine, tekrar ve, yeniden, dahi, fazladan PP.24,5, yeme:=yime, yine:yine, tekrar, yeniden U.II.88,79, yime:yine, tekrar, yeniden P.P.2,5, Ü.İ.;yme:ve, da/de, dahi 97a,6/29-3

Yeññe

1.Yenge. 2.Kendinden büyük olan hanımlara hitap ederken kullanılan söz.

E.U.T.S.;yeñge:=yeñe U.III,93,11, yeñe:yenge U.III.83,11-3

Yetmiş Yetmiş sayısı ve bu sayının miktarı.

E.U.T.S.;yitmiş:yetmiş (70) USp.275-3

Yıldız 1.Yıldız. 2.Yıldız şekli.

E.U.T.S.;yıldız:=yıltız (esas,kök,temel TT.III.8,37)-2 yultuz:1.Yıldız U.I.5,8 2.Burç:TT.VII.15,31 3.Planet, gezegen TT.VII.9,6-3

Yılı 1.Sıcak, kızgın. 2.Çok soğuk olmayan, sıcak.

E.U.T.S.;yılıg:ılık, sıcak H.II.34,21-3

Yırak Bakınız.Uzak 1. E.U.T.S.;yırak:ırak, uzak TT.I.10,78-1 ırak:ırak, uzak TT,I,12,139-3


E.U.T.S.;yigirmi:yirmi (20) TT.VIII.103, ykrmi:=yigirmi, yegirmi:=yigirmi HV.-3

227

Yir- Yırtmak, delmek, dilmek, koparmak, kesmek.

E.U.T.S.;yir-:1.Kötülemek, aşağılamak. 2.Yermek, kızmak, hiddetlenmek U.III.79,9-2 yiri-:1.Kızmak 2.Öfkelenmek, tekdir etmek TT.VI.20,46 3.Parçalanmak, yarılmak P.P.68,5-3

Yitir-


E.U.T.S.;yitür-:1.Kaybetmek, elden çıkarmak Suv.623,10 2.Artırmak TT.VIII.103 3.Yedirmek H.II.24,43, I.B.;yütür-:yitirmek, kaybetmek 24/21-3

Yogın


E.U.T.S.;yogun:kalın, yoğun, kaba TT.VII.54,3-3

Yokarı


E.U.T.S.;yokaru:yukarı Suv.617,4, yökerü:yukarı (?) U.III.38,24-3

Yol-


I.B.;yul-:yolmak, koparmak, kesmek 8/19-3

228

Yor-

I,1.Rüyayı yorumlamak, geleceğini söylemek, fal bakmak. 2.Hesap etmek, hesaplamak, yormak.

E.U.T.S.;yora-:düş yormak (tâbir) TT.VII.38,6-3

Yorunca Yonca. E.U.T.S.;yorunçka:yonca H.II.24,69, yornçka:=yorunçka-3

Yovuz


E.U.T.S.;yavız:fena, kötü Suv.621,12, yavaz:=yavız~yabız 'kötü,fena' İnd.55, yabız:=yavız 'kötü' Suv.553,12-3

Yöre-


E.U.T.S.;yürü-:yürümek, yür-:1.Yürümek USp.276 2.Koymak, sokmak H.I.10,130, yorı-:yürümek, gitmek, hareket etmek USt.196,36, M.,yorı-:yürümek, dolaşmak (yardımcı fiil); yaşamak 112,18/182-3

Yöret-

1.Yürütmek. 2.Harekete geçirmek, çalıştırmak, işletmek. 3.M.Belli bir düzene göre hareket etmek, devam etmek, gitmek, yürütmek.

E.U.T.S.;yorıt-:yürütmek, işletmek, harekete getirmek TT.VI.30,193, yort-:yürütmek U.IV.34,64-3

Yugur- Yoğurmak.

E.U.T.S.;yogur-:1.Yoğurmak H.II.12,93 2.Yumuşatmak, yatıştırmak, teskin etmek P.P.39,1 3.Aykırı gitmek TT.VI.not.1-3

Yumak Yumak. M.;yumgak:yumak 67,9/126-3

229

Yumalan- Yuvarlanmak.

E.U.T.S.;yumgakla-:yuvarlamak biçime koymak, hap yapmak, yuvarlaklaştırmak TT.VII.33,14-3

Yumurtga Yumurta. E.U.T.S.;yumurka:yumurta H.I.8,69-3

Yuv-

1.Yıkamak, temizlemek. 2.M.Aklamak, suçsuzluğunu kanıtlamak. 3.Kurmak.

E.U.T.S.;yuv-:aldatmak, kandırmak T.IV.10,5-2 E.U.T.S.;yu-:yıkamak, temizlemek, kaldırmak H.I.12,132-3

Yuvan 1.Az tuzlu, yavan. 2.M.Anlamsız, manasız, boş, yavan.

E.U.T.S.;yavgan:yavan TT.X.54-3

Yüp 1.İp, halat, urgan. 2.Halı dokumak için yünden eğrilen ip, iplik, sicim.

E.U.T.S.;yüp:büsbütün, tamamıyla, olduğu gibi, kamilen H.II.22,19-2 İ.V.K.P.Ö.;yıp (yip?) 41,3/31-3


I.B.;yügür-:koşmak 16/20, E.U.T.S.;yügür-:koşmak, yügürmek, yürümek U.III.31,8-3

Yüzli

Saygı duyulan, hürmet edilen, sözü dinlenen, otorite, şan, şöhret sahibi, itibarlı, prestijli, şerefli.

E.U.T.S.;yüzlüg:1.Akraba HV. 2.Aziz, muhterem, dalı sanlı kimse Man.III.7 3.Yüzlük, yüze dahil olan DUD.393,10 4.Yüzlü TM.IV.252,18-3

230



A. Ünlüler



a->e- değişmesi

Uygurca kelimenin başında bulunan “a” ünlüsü yanındaki “n”


Örnekler:

ana>ene “anne”.

-a->-e- değişmesi

Uygurca kelimenin ilk hecesinde bulunan “a” ünlüsü yanındaki “n” ve

“y” ünsüzlerinin inceltici etkisi ile Türkmen Türkçesinde “e” ünlüsüne

dönmüştür.

Örnekler:

yana>yene “tekrar, yine, daha, daha da”.

-a>-e değişmesi

Uygurca kelimelerin ilk hecesinde bulunan “a” ünlüsü yanındaki “n” ve

“y” ünsüzlerinin inceltici etkisi ile Türkmen Türkçesinde “e” ünlüsüne dönmüş

ve bunun etkisi ile Uygurca kelimelerin ikinci hecesinde bulunan “a” ünlüsü

de kalınlık incelik uyumundan dolayı Türkmen Türkçesinde “e” ünlüsüne

dönmüştür.

Örnekler:

ana>ene “anne”, yana>yene “tekrar, yine, daha, daha da”.

Uygurca kelimenin ilk hecesinde bulunan “ı” ünlüsü yanındaki “t”


bunun etkisi ile Uygurca kelimenin ikinci hecesinde bulunan “a” ünlüsü de


dönmüştür.

Örnekler:


231

a->i- değişmesi

Uygurca kelimenin başında bulunan “a” ünlüsü Türkmen Türkçesinde


Örnekler:


-ı>-e değişmesi

Uygurca kelimenin ilk hecesinde bulunan “o” ünlüsü yanındaki “y”

ünsüzünün inceltici etkisi ile Türkmen Türkçesinde “ö” ünlüsüne dönmüş ve

bunun etkisi ile Uygurca kelimenin ikinci hecesinde bulunan “ı” ünlüsü de

kalınlık incelik uyumundan dolayı incelmiş ve aynı zamanda genişleyerek


Örnekler:

yorı->yöre- “yürümek, gitmek, hareket etmek”.

ı->i- değişmesi

Uygurca kelimenin başında bulunan “ı” ünlüsü yanındaki “t” ünsüzünün

inceltici etkisi ile Türkmen Türkçesinde “i” ünlüsüne dönmüştür.

Örnekler:

ıt>it “it”.


Uygurca kelimelerin ilk hecesinde bulunan “ı” ünlüsü yanındaki “ç”, “ş”

ve “t” ünsüzlerinin inceltici etkisi ile Türkmen Türkçesinde “i” ünlüsüne

dönmüştür.

Örnekler:

bıç->biç- “kesmek, biçmek”, tıl>dil “dil”, şış>çiş “şiş”, pış->biş-

“olgunlaşmak, pişmek”, tıñla->diñle- “dinlemek, kulak asmak”.

-ı>-i değişmesi

Uygurca kelimenin ilk hecesinde bulunan “a” ünlüsü Türkmen

Türkçesinde “i” ünlüsüne dönmüş ve bunun etkisi ile Uygurca kelimenin ikinci

hecesinde bulunan “ı” ünlüsü de kalınlık incelik uyumundan dolayı Türkmen

Türkçesinde “i” ünlüsüne dönmüştür.

Örnekler:


232

-ı->-ü- değişmesi

Uygurca kelimenin ortasında bulunan “ı” ünlüsü yanındaki “y”

ünsüzünün inceltici etkisi ile Türkmen Türkçesinde “ü” ünlüsüne dönmüştür.

Örnekler:

yıp>yüp “ip, sicim, halat, urgan”.

-o->-ö- değişmesi

Uygurca kelimenin ilk hecesinde bulunan “o” ünlüsü yanındaki “y”

ünsüzünün inceltici etkisi ile Türkmen Türkçesinde “ö” ünlüsüne dönmüştür.

Örnekler:



-e->-a- değişmesi

Uygurca kelimenin ilk hecesinde bulunan “e” ünlüsü yanındaki “ñ”


dönmüştür.

Örnekler:

teñri>tañrı “gök; tanrı”.

i->ı- değişmesi

Uygurca kelimenin başında bulunan “i” ünlüsü Türkmen Türkçesinde

“ı” ünlüsüne dönmüştür.

Örnekler:

iz>ız “iz”.


Uygurca kelimenin ortasında bulunan “i” ünlüsü Türkmen Türkçesinde

“ı” ünlüsüne dönmüştür.

Örnekler:

tiz>dız “diz”.

-i>-ı değişmesi

Uygurca kelimenin ilk hecesinde bulunan “e” ünlüsü yanındaki “ñ”


ve bunun etkisi ile Uygurca kelimenin ikinci hecesinde bulunan “i” ünlüsü de

233

kalınlık incelik uyumundan dolayı Türkmen Türkçesinde “ı” ünlüsüne

dönmüştür.

Örnekler:

teñri>tañrı “gök; tanrı”.

-i->-u- değişmesi

Uygurca kelimenin birinci ve ikinci hecesinde bulunan “i” ünlüsü


Örnekler:

miñiz>buynuz “boynuz”.


-a->-o- değişmesi

Uygurca kelimelerin ilk hecesinde bulunan “a” ünlüsü yanındaki “v”


dönmüştür.

Örnekler:

kavır->govur- “kavurmak”, kavış->govuş- “kavuşmak, buluşmak,

birleşmek”, tavar>dovar “davar, mal, ticaret eşyası”, yabız>yovuz “fena,

kötü”, tavışgan>tovşan “tavşan”, takıgu>tovuk “tavuk”.

-a->-u- değişmesi

Uygurca kelimenin ilk hecesinde bulunan “a” ünlüsü yanındaki “v”


dönmüştür.

Örnekler:

yavgan>yuvan “yavan”.

e->ö- değişmesi

Uygurca kelimenin başında bulunan “e” ünlüsü yanındaki “v”


dönmüştür.

Örnekler:

ev>öy “ev”.

234


Uygurca kelimenin ilk hecesinde bulunan “e” ünlüsü yanındaki “v”


dönmüştür.

Örnekler:

sev->söy- “sevmek”.


Uygurca kelimenin ilk hecesinde bulunan “e” ünlüsü yanındaki “v”


dönmüştür.

Örnekler:

teve>düye “deve”.


Uygurca kelimelerin ikinci hecesinde bulunan “ı” ünlüsü yanındaki “v”


dönmüştür.

Örnekler:

kavır->govur- “kavurmak”, kavış->govuş- “kavuşmak, buluşmak,

birleşmek”, yabız>yovuz “fena, kötü”.

Uygurca kelimelerin ikinci hecesinde bulunan “ı” ünlüsü ilk hecede

bulunan yuvarlak ünlünün etkisi ile ilerleyici ünlü benzeşmesine uğrayarak


Örnekler:

bulıt>bulut “bulut”, unıt->unut- “unutmak”, sogık>sovuk “soğuk”.

-i->-u- değişmesi

Uygurca kelimenin ilk hecesinde bulunan “i” ünlüsü yanındaki “b” ve

“m” ünsüzlerinin yuvarlaklaştırıcı etkisi ile Türkmen Türkçesinde “u” ünlüsüne

dönmüştür.

Örnekler:

miñiz>buynuz “boynuz”.

235


Uygurca kelimenin ortasında bulunan “i” ünlüsü yanındaki “m”


dönmüştür.

Örnekler:

miñ>müñ “bin”.


Uygurca kelimenin ortasında bulunan “ı” ünlüsü yanındaki “p”


dönmüştür.

Örnekler:

yıp>yüp “ip, sicim, halat, urgan”.


-ö->-e- değişmesi

Köktürkçe kelimenin ilk hecesinde bulunan “ö” ünlüsü Türkmen


Örnekler:


-ö->-i- değişmesi

Uygurca kelimenin ortasında bulunan “ö” ünlüsü Türkmen Türkçesinde


Örnekler:

böz>biz “pamuklu kumaş, bez”.


Uygurca kelimenin birinci ve ikinci hecesinde bulunan “u” ünlüsü


Örnekler:

yultuz>yıldız “yıldız”.

Uygurca kelimelerin ikinci hecesinde bulunan “u” ünlüsü ilk hecede

bulunan düz ünlünün etkisi ile ilerleyici ünlü benzeşmesine uğrayarak


236

Örnekler:

azuk>azık “erzak”, altun>altın “altın”, kaşuk>kaşık “kaşık”, sıruk>sırık

“sırık”, çaruk>çarık “çarık”, yazuk>yazık “günah, suç, hata, kusur”.

Uygurca kelimenin ilk hecesinde bulunan “u” ünlüsü ikinci hecede

bulunan düz “ı” ünlüsünün etkisi ile gerileyici ünlü benzeşmesine uğrayarak


Örnekler:

çubık>çıbık “çubuk, dal”.





Örnekler:

uçuz>ucız “kolay, ucuz, hafif”, uzun>uzın “uzun, daimi”, yogun>yogın

“kalın, yoğun, kaba”.

-u>-ı değişmesi




Örnekler:

agu>avı “zehir, ağı”, kadgu>gaygı “kaygı, acı, dert”, kanyu>hanı

“hangi, hangisi, kim”.


ses değişikliği meydana gelmiştir. Bu uyumun bozulmasının sebebi ise “u”



Örnekler:

togru>dogrı “doğru”.


Uygurca kelimenin birinci veya ikinci hecesinde bulunan “ü” ünlüsü


237

Örnekler:

büt->bit- “bitmek, sona ermek, tamamlanmak”, südük>siydik “sidik”.

Uygurca kelimelerin son hecesinde bulunan “ü” ünlüsü bir önceki

hecede bulunan düz ünlünün etkisi ile ilerleyici ünlü benzeşmesine uğrayarak


Örnekler:

bedük>beyik “büyük, yüksek, ulu, azametli”, kögürçün>gögerçin

“güvercin”, egsü->egsil- “eksilmek”, etük>ädik “ayakkabı”, erük>erik “kayısı”.





üçün>üçin “için”.

-ü>-i değişmesi

Uygurca kelimelerin ikinci hecesinde bulunan “ü” ünlüsü ilk hecede



Örnekler:

berü>bäri “beriye, ...den beri”, tilkü>tilki “tilki”.





Örnekler:

ötrü>ötri “-den ötürü, -den dolayı, için”.

-ü->-iy- değişmesi

Uygurca kelimenin ilk hecesinde bulunan “ü” ünlüsü Türkmen

Türkçesinde uzun “ii” ünlüsünün diftonglu şekli olan “iy”e dönmüştür.

Türkmen Türkçesi Ana Türkçedeki aslî uzun ünlüleri en iyi koruyan Türk

lehçesidir. Kiril harfli Türkmen yazısında ünlü uzunlukları uzun “ii” ünlüsünün

diftonglu şeklini taşıyan birkaç kelime ile uzun “üü” ünlüsünün diftonglu şekli

238

olan “üy”ü bulunduran kelimelerde gösterilmektedir. Bunların dışında yazıda

uzunluklar gösterilmemektedir.

Örnekler:

südük>siydik “sidik”.


a->i- değişmesi

Uygurca kelimenin başında bulunan “a” ünlüsü Türkmen Türkçesinde


Örnekler:


e->i- değişmesi

Uygurca kelimelerin başında bulunan “e” ünlüsü Türkmen Türkçesinde

“i” ünlüsüne dönmüştür. Bu değişim ilk üç örnekte “ç”, “l” ve “n” ünsüzlerinin


Örnekler:

el>il “ülke, vatan, yurt”, elçi>ilçi “elçi”, en->in- “inmek”, eñ>iñ “en”.

Uygurca kelimenin başında bulunan “e” ünlüsü ikinci hecede bulunan

dar “i” ünlüsünün etkisi ile gerileyici ünlü benzeşmesine uğrayarak Türkmen


Örnekler:

erin->irin- “erinmek, üşenmek, tembelleşmek”.

-e->-i- değişmesi

Uygurca kelimenin ilk hecesinde bulunan “e” ünlüsü yanındaki “ç” ve

“l” ünsüzlerinin daraltıcı etkisi ile Türkmen Türkçesinde “i” ünlüsüne

dönmüştür.

Örnekler:

bel>bil “bel”, keç>giç “geç”, keçe>gice “gece”.

Uygurca kelimenin birinci veya ikinci hecesinde bulunan “e” ünlüsü bir

sonraki hecede bulunan dar “i” ünlüsünün etkisi ile gerileyici ünlü

benzeşmesine uğrayarak Türkmen Türkçesinde “i” ünlüsüne dönmüştür.

Örnekler:

kekelik>käkilik “keklik”, yegirmi>yigrimi “yirmi”.

239

-e>-iy

Uygurca kelimelerin sonunda bulunan “e” ünlüsü Türkmen


değişim “t” ve “y” ünsüzlerinin daraltıcı etkisi ile meydana gelmiştir. Türkmen






Örnekler:

te->diy- “demek”, ye->iy- “yemek”.

-o->-u- değişmesi

Uygurca kelimenin ilk hecesinde bulunan “o” ünlüsü ikinci hecede

bulunan dar “u” ünlüsünün etkisi ile gerileyici ünlü benzeşmesine uğrayarak


Örnekler:

yogur->yugur- “yoğurmak”.

-ö->-ü- değişmesi

Uygurca kelimelerin ilk hecesinde bulunan “ö” ünlüsü Türkmen

Türkçesinde “ü” ünlüsüne dönmüştür.

Örnekler:

töşe->düşe- “döşemek”, töşek>düşek “döşek, yastık”, kökre->kükre-

“kükremek, bağırmak, böğürmek”.


ı->a- değişmesi

Uygurca kelimenin ilk hecesinde bulunan “ı” ünlüsü ikinci hecede



Örnekler:

ıgaç>agaç “ağaç”.

240


Uygurca kelimenin ikinci hecesinde bulunan “ı” ünlüsü Türkmen

Türkçesinde “a” ünlüsüne dönmüştür.

Örnekler:

butık>pudak “budak, dal”.

Uygurca kelimenin ikinci hecesinde bulunan “ı” ünlüsü ilk hecede



Örnekler:

yalıñ>yalañ “çıplak, yalın (ayak)”.

Uygurca kelimenin ikinci hecesinde bulunan “ı” ünlüsü kendisinden

önce veya sonra gelen geniş ünlünün etkisinde kalarak yani ilerleyici ve

gerileyici ünsüz benzeşmesine uğrayarak Türkmen Türkçesinde “a” ünlüsüne

dönmüştür.

Örnekler:

karlıgaç>garlavaç “kırlangıç”.

-ı>-a değişmesi

Uygurca kelimenin sonunda bulunan “ı” ünlüsü Türkmen Türkçesinde

“a” ünlüsüne dönmüştür.

Örnekler:

kurı->gura- “kurumak”.

Uygurca kelimelerin son hecesinde bulunan “ı” ünlüsü bir önceki

hecede bulunan geniş ünlünün etkisi ile ilerleyici ünlü benzeşmesine

uğrayarak Türkmen Türkçesinde “a” ünlüsüne dönmüştür.

Örnekler:

açı->aca- “acımak”, karı->garra- “ihtiyarlamak, kocalmak”, korı->gora-

“korumak”, okı->oka- “okumak”, sogı->sova- “soğumak”, yaltrı->yaldıra-

“parlamak”.

-ı>-e değişmesi

Uygurca kelimenin ikinci hecesinde bulunan “ı” ünlüsü ilk hecede



241

Örnekler:


i->e- değişmesi

Uygurca kelimenin ilk hecesinde bulunan “i” ünlüsü ikinci hecede



Örnekler:

idi>eye “sahip; hükümdar”.

-i->-e- değişmesi

Uygurca kelimelerin ilk hecesinde bulunan “i” ünlüsü Türkmen


Örnekler:

birim>berim “borç, verilecek şey”, yilim>yelim “tutkal”, yitmiş>yetmiş

“yetmiş”, yilbi->yelpe- “esmek, yelpaze sallamak”, yitiken>yedigen “Büyük Ayı

(yıldızı)”.

Uygurca kelimenin ilk hecesinde bulunan “i” ünlüsü ikinci hecede



Örnekler:

yigen>yegen “yeğen”, ider->eyer- “aramak, araştırmak, takip etmek”.

Uygurca kelimenin ikinci hecesinde bulunan “i” ünlüsü kendisinden


gerileyici ünsüz benzeşmesine uğrayarak Türkmen Türkçesinde “e” ünlüsüne

dönmüştür.

Örnekler:

kölige>kölege “gölge”.

-i>-e değişmesi

Uygurca kelimelerin sonunda bulunan “i” ünlüsü Türkmen Türkçesinde

“e” ünlüsüne dönmüştür.

Örnekler:

yilbi->yelpe- “esmek, yelpaze sallamak”, idi>eye “sahip; hükümdar”.

242

-u->-a- değişmesi




Örnekler:

bodug>boyag “çivit, boya”, odun->oyan- “uyanmak (uykudan),

kendisine gelmek, hatırlamak”, kovuk>govak “mağara, kovuk”.

-u>-a değişmesi




Örnekler:

toku->doka- “dokumak”, ortu>orta “merkez, orta”.

-u->-o- değişmesi

Uygurca kelimelerin ilk hecesinde bulunan “u” ünlüsü Türkmen


Örnekler:

buz->boz- “bozmak, parçalamak, yıkmak”, yul->yol- “yolmak,

koparmak, kesmek”, suk->sok- “gagalamak, sokmak, batırmak”, sur->sora-

“sormak”.


Uygurca kelimenin ikinci hecesinde bulunan “ü” ünlüsü Türkmen


Örnekler:

süñüş->söveş- “savaşmak”.

Uygurca kelimenin ikinci hecesinde bulunan “ü” ünlüsü bir önceki

hecede bulunan geniş “ö” ünlüsünün etkisi ile ilerleyici ünlü benzeşmesine

uğrayarak Türkmen Türkçesinde “e” ünlüsüne dönmüştür.

Örnekler:

kögürçün>gögerçin “güvercin”.

243

-ü>-e değişmesi

Uygurca kelimelerin ikinci hecesinde bulunan “ü” ünlüsü ilk hecede



Örnekler:

törü->döre- “yaratılmak, meydana gelmek”, töpü>depe “tepe”.


Uygurca kelimenin ilk hecesinde bulunan “ü” ünlüsü Türkmen


Örnekler:

süñüş->söveş- “savaşmak”.


e->ä- değişmesi

Uygurca kelimelerin başında bulunan “e” ünlüsü Türkmen Türkçesinde

“ä” ünlüsüne dönmüştür.

Örnekler:

er>är “erkek, kimse, koca”, etle->ätle- “yapmak, etmek, eylemek”,

etük>ädik “ayakkabı”.

-e->ä- değişmesi

Uygurca kelimelerin ilk hecesinde bulunan “e” ünlüsü Türkmen


Örnekler:

berü>bäri “beriye, ...den beri”, beş>bäş “beş”, kemi>gämi “gemi”,

kekelik>käkilik “keklik”, neme>näme “ne, hangi”, neçe>näçe “ne kadar, kaç,

nasıl”, tek>täk “yalnız, tek, bir”.

-e>-ä değişmesi

Uygurca kelimenin sonunda bulunan “e” ünlüsü Türkmen Türkçesinde

“ä” ünlüsüne dönmüştür.

Örnekler:

ne>nä “ne, hangi, nasıl”.

244

2. Ünlü Olayları

a. Ünlü Türemesi

Ünlü türemesi kelime ortasında ve sonunda görülmüştür. Birincisi

ünsüzle biten ikincisi ünsüzle başlayan iki hece arasında meydana gelmiştir.

Bazı kelimelerde ikinci hecenin başındaki ünsüz “r” ve türeyen ünlüler de “a”,

“e”, “ı” ünlüleridir.

-ø->-a-

Sonu çift ünsüzle biten Türkmence kelimelerde iki ünsüz arasında “a”

türemesi meydana gelmiştir.

Örnekler:

bulk>bulak “kaynak, pınar, çeşme, bulak”, sanç>sanaç “deriden

çanta”.

-ø>-a

Türkmence kelimelerin sonunda “a” türemesi meydana gelmiştir.

Örnekler:

sur->sora- “sormak”, koş>goşa “çift”, sın>sına “beden, vücut”.

-ø>-e

Türkmence kelimenin sonunda “e” türemesi meydana gelmiştir.

Örnekler:

tüt->tüte- “tütmek, duman çıkarmak”.

-ø->-ı-

Türkmence kelimede “r” ünsüzünden önce “ı” türemesi meydana

gelmiştir.

Örnekler:

yaltrı->yaldıra- “parlamak”.

b. Ünlü Düşmesi

Ünlü düşmesi kelime ortasında ve sonunda görülmüştür. Düşen

ünlüler “a”, “ı”, “i”, “u” ve “ü” ünlüleridir.

-a>-ø

Uygurca kelimenin sonunda bulunan ve akıcı “r” ünsüzünden sonra

gelen “a” ünlüsü Türkmen Türkçesinde düşmüştür.

245

Örnekler:

yora->yor- “düş yormak (tâbir)”.

-ı->-ø-

Uygurca kelimelerin orta hecesinde bulunan “ı” ünlüsü vurgusuz ve dar


Örnekler:

kayına->gayna- “kaynamak”, tavışgan>tovşan “tavşan”.

-i>-ø

Uygurca kelimenin sonunda bulunan ve akıcı “r” ünsüzünden sonra

gelen “i” ünlüsü Türkmen Türkçesinde düşmüştür.

Örnekler:

yiri->yir- “parçalamak, yırtmak, delmek, koparmak”.

-u->-ø-

Uygurca kelimenin orta hecesinde bulunan “u” ünlüsü vurgusuz ve dar


Örnekler:

botula->botla- “doğurmak (deve)”.

-ü->-ø-

Uygurca kelimenin ikinci hecesinde bulunan “ü” ünlüsü vurgusuz ve


Örnekler:

süñük> süñk “kemik”.

c. Diftonglaşma

Uygurca kelimelerin sonunda bulunan “e” ünlüsü ve ortasında bulunan

“i” ve “ü” ünlüsü Türkmen Türkçesinde uzun “ii” ve “üü” ünlüsünün diftonglu

şekli olan “iy”e ve “üy”e dönmüştür. Türkmen Türkçesi Ana Türkçedeki aslî

uzun ünlüleri en iyi koruyan Türk lehçesidir. Kiril harfli Türkmen yazısında

ünlü uzunlukları uzun “ii” ünlüsünün diftonglu şeklini taşıyan birkaç kelime ile

uzun “üü” ünlüsünün diftonglu şekli olan “üy”ü bulunduran kelimelerde

gösterilmektedir. Bunların dışında yazıda uzunluklar gösterilmemektedir.

246

Örnekler:

te->diy- “demek, söylemek”, küz>güyz “güz”, küç>güyç “güç, kuvvet,

zor”, ye->iy- “yemek”, yim>iym “yem, yemek”, tüb>düyp “dip, esas, temel,

kök”, tür->düyr- “dürmek, bükmek”, yimiş>iymiş “yemiş, meyve”, süt>süyt

“süt”, südük>siydik “sidik”, süçig>süyci “tatlı”.

Uygurca kelimenin sonunda bulunan “u” ünlüsü Türkmen Türkçesinde

“uv”a dönmüştür.

Örnekler:

yu->yuv- “yıkamak, temizlemek”.

B. Ünsüzler


a. Sedalılaşma

ç->c- değişmesi

Uygurca tek heceli kelimenin başında bulunan “ç” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

çañ>cañ “çan”.


Uygurca kelimelerde iki ünlü arasında bulunan “ç” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

açı->aca- “acımak”, keçe>gice “gece”, kıçık>gıcık “kaşıntı”, uça>uca

“sırt, arka, kuyruk, kuyruk sokumu”, uçuz>ucız “kolay, ucuz, hafif”, oçak>ocak

“ocak”, süçig>süyci “tatlı”.

Uygurca kelimelerin ortasında bulunan “ç” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

yorunçka>yorunca “yonca”, monçuk>moncuk “boncuk”.

247

k->g- değişmesi

Uygurca kelimelerin başında bulunan “k” ünsüzü Türkmen



Örnekler:

kabak>gabak “kapak”, kabar->gabar- “kabarmak”, kagun>gavun

“kavun”, kaz>gaz “kaz”, kaz->gaz- “kazmak”, kazgan->gazan- “kazanmak,

toplamak, biriktirmek”, kadgu>gaygı “kaygı, acı, dert”, kayına->gayna-

“kaynamak”, kalkan>galkan “kalkan”, kal->gal- “kalmak”, kalın>galıñ “kalın”,

kamçı>gamçı “kamçı”, kamış>gamış “kamış, saz”, kan>gan “kan”, kana-

>gana- “kanamak, kan gelmek”, kanat>ganat “kanat”, kan->gan- “kanmak,

doymak”, kap>gap “kap, torba, çuval”, kaplan>gaplañ “kaplan”, kap->gap-

“kapmak, yakalamak”, kapag>gapı “kapı”, kar>gar “kar”, kara>gara “kara”,

karak>garak “göz bebeği”, kara->gara- “bakmak”, karga>garga “karga”,

karga->garga- “kargamak, beddua etmek, küfretmek”, karlıgaç>garlavaç

“kırlangıç”, kar->gar- “karıştırmak”, karı>garrı “yaşlı, ihtiyar”, karşı>garşı

“karşı taraf”, karım>garım “çukur, su çukuru”, karın>garın “karın, ana rahmi”,

kat>gat “kat, tabaka”, kat->gat- “katmak, eklemek”, katıg>gatı “katı, sağlam,

sert”, kaç->gaç- “kaçmak”, kaş>gaş “kaş”, kaya>gaya “kaya”, kez->gez-

“gezmek, dolaşmak”, kezig>gezek “nöbet, sıra”, ked->gey “giymek”,

kelin>gelin “gelin”, kel->gel- “gelmek”, keñeş>geñeş “müzakere, müşavere”,

kergek>gerek “gerek, lazım, görüm, ihtiyaç, gereken şey”, ker->ger- “germek,

genişlemek”, ketür->getir- “getirmek”, keç->geç- “geçmek”, keçe>gice “gece”,

kizle->gizle- “gizlemek, saklamak”, kiñ>giñ “geniş”, kir->gir “girmek,

sokulmak, batmak”, kit->git- “gitmek”, keç>giç “geç”, kavır->govur-

“kavurmak”, kavış->govuş- “kavuşmak, buluşmak, birleşmek”, kogşa->govşa-

“gevşemek, zayıflamak”, kod->goy- “koymak, yere koymak, bırakmak”,

kol>gol “kol”, koltuk>goltuk “koltuk, kol”, kon->gon- “konmak, gecelemek,

geceyi bir yerde geçirmek”, konuk>gonak “misafir, konuk”, konşı>goñşı

“komşu”, kop->gop- “kalkmak”, kopuz>gopuz “kopuz”, kor>gor “yoğurt

mayası”, korı->gora- “korumak”, kork->gork- “korkmak”, kotur>gotur “çopur,

uyuz”, koç>goç “koç”, koçkar>goçgar “koç”, koş>goşa “çift”, koş->goş-

248

“eklemek, katmak”, kovuk>govak “mağara, kovuk”, koyun>goyun “koyun”,

kögüz>gövüs “göğüs, kalp”, kögürçün>gögerçin “güvercin”, köz>göz “göz”,

közle->gözle- “gözlemek”, kök>gök “mavi; gök, sema”, köm->göm-

“gömmek”, kön>gön “gön, deri”, köni>göni “düz, doğru dürüst”, köñül>göñül

“gönül, kalp”, körk>görk “güzellik, endam”, kör->gör- “görmek, bakmak”,

kötür->göter- “götürmek, yüklemek, kaldırmak”, köç>göç “göç”, kugu>guv

“kuğu”, kuzı>guzı “kuzu”, kudruk>guyruk “kuyruk”, kudug>guyı “kuyu”,

kul>gul “kul, köle”, kulgak>gulak “kulak”, kulaç>gulaç “kulaç”, kulun>gulun

“tay”, kum>gum “kum”, kunduz>gunduz “kunduz”, kurı->gura- “kurumak”, kur-

>gur- “kurmak, germek”, kurt>gurt “böcek, kurt”, kurşa->gurşa- “sarmak,

çevirmek”, kurug>gurı “kuru”, kus->gus- “kusmak”, kut>gut “kut, saadet, baht,

talih”, kutar->gutar- “selâmet getirmek, kurtarmak, bitirmek, tamamlamak”,

kutrul->gutul- “kurtulmak”, kuç->guç- “kucaklamak”, kuş>guş “kuş”, küz>güyz

“güz, sonbahar”, küç>güyç “güç, kuvvet, zor”, kül->gül- “gülmek”, kün>gün

“güneş”, küntüz>gündiz “kündüz”, küneş>güneş “güneş, gün ışığı”,

kıçık>gıcık “kaşıntı”, kız>gız “kız”, kızamuk>gızamık “kızamuk”, kızart-

>gızart- “kızartmak, kor haline getirmek, kırmızılaştırmak”, kızıl>gızıl “kızıl,

kırmızı”, kıyık>gıyık “çarpık, kıyılmış, eğri”, kıl>gıl “saç, kıl”, kılık>gılık

“karakter, huy, ahlak, yaradılış”, kılıç>gılıç “kılıç”, kımız>gımız “kımız”, kına-

>gına- “cezalandırmak, kınamak; incitmek”, kıkır->gıgır- “çağırmak,

seslenmek, bağırmak”, kırk->gırk- “tıraş etmek, kırpmak, hayvan tüyünü

kesmek”, kısga>gısga “kısa, az”, kıs->gıs- “kısmak, çimdiklemek”, kıskan-

>gısgan- “kıskanmak”, kış>gış “kış”, kemi>gämi “gemi”, kıy->gıy- “kıymak”.

-k->-g- değişmesi

Uygurca kelimelerde iki ünlü arasında bulunan “k” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

buka>buga “boğa”, takı>dagı “da/de, dahi, daha”, sakın->sagın-

“düşünmek, plân kurmak, düşünüp taşınmak, endişelenmek”, kıkır->gıgır-

“çağırmak, seslenmek, bağırmak”.

Uygurca kelimelerde hece başında veya hece sonunda bulunan “k”

ünsüzü Türkmen Türkçesinde “g” ünsüzüne dönmüştür.

249

Örnekler:

aktar->agdar- “dönmek, çevrilmek, aktarmak”, eski>esgi “eski”, okşa-

>ogşa- “benzemek”, kıskan->gısgan- “kıskanmak”, yakşı>yagşı “iyi, güzel”.

-k>-g değişmesi

Uygurca kelimelerin sonunda bulunan “k” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

sök->sög- “sövmek, küfretmek”, yarak>yarag “zırh, silah”.

p->b- değişmesi

Uygurca tek heceli kelimenin başında bulunan “p” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

pış->biş- “olgunlaşmak, pişmek”.

t->d- değişmesi

Uygurca kelimelerin başında bulunan “t” ünsüzü Türkmen Türkçesinde

“d” ünsüzüne dönmüştür. Bu ses değişikliğinin örnekleri de çoktur.

Örnekler:

takı>dagı “da/de, dahi, daha”, tag>dag “dağ”, tak->dak- “takmak,

bağlamak”, talaş->dalaş- “dalaşmak, vuruşmak, kavga etmek, itiraz etmek”,

tamgak>damak “damak, boğaz”, tamar>damar “damar”, tañ>dañ “tan”,

tar>dar “dar”, tarıg>darı “ekin”, tat->dat- “tatmak”, taş>daş “dış, dışarı, uzak;

taş”, taş->daş- “kaçmak, taşmak, çıkmak”, tayan->dayan- “dayanmak”,

tegim>degim “sıra, müddet”, tegirmen>degirmen “değirmen”, teg->deg-

“ulaşmak, erişmek”, tegre>degre “daire, çevre, civar, dört taraf”, teg>dek

“gibi, tek, benzer, tıpkı”, temir>demir “demir”, teñ>deñ “denk, eşit”,

tepiz>depiz “kurak yer”, tep->dep- “tepmek, vurmak, çifte atmak”, ter>der

“ter”, teri>deri “deri”, te->diy- “demek”, tik>dik “dik”, tik->dik- “dikmek”, tıl>dil

“dil”, tile->dile- “dilemek, istemek”, tıñla->diñle- “dinlemek, kulak asmak”, tiril-

>direl- “dirilmek, yaşamak; derilmek, toplanmak”, tire->dire- “desteklemek,

diremek”, tirig>diri “diri, canlı”, tiş>diş “diş”, tavar>dovar “davar, mal, ticaret

eşyası”, tog->dog- “doğmak”, togru>dogrı “doğru”, tod->doy- “doymak”,

tok>dok “tok”, toku->doka- “dokumak”, tokuz>dokuz “dokuz (9)”, tolga->dola-

250

“dolamak, çevirmek”, tol->dol- “dolmak”, ton>don “elbise, giyecek”, toñ->doñ-

“donmak”, toñuz>doñuz “domuz”, torıg>dor “doru”, tök->dök- “dökmek,

dağıtmak”, töl>döl “döl, nesil, torun, zürriyet”, törü->döre- “yaratılmak,

meydana gelmek”, tört>dört “dört”, tuz>duz “duz”, tuzak>duzak “tuzak”, tuy-

>duy- “duymak, hissetmek”, tul>dul “dul”, tuman>duman “duman, sis”, tur-

>dur- “ayakta durmak, kalkmak, durmak”, turug>durı “duru, berrak”, tuş->duş-

“rastlamak, rastlanmak”, tügün>düvün “düğüm”, teve>düye “deve”, tüz>düz

“düz”, tüz->düz- “dizmek, düzeltmek”, tüb>düyp “dip, esas, temel, kök”, tür-

>düyr- “dürmek, bükmek”, türlüg>dürli “türlü, çeşitli”, töpü>depe “tepe”,

töşek>düşek “döşek”, töşe->düşe- “döşemek”, tüş->düş- “düşmek, ölmek,

inmek”, tiz>dız “diz”, tık->dık- “tıkmak, tıkamak”, tın->dın- “dinlenmek,

rahatlamak”, tırñak>dırnak “tırnak”.

-t->-d- değişmesi

Uygurca kelimelerde iki ünlü arasında bulunan “t” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

etük>ädik “ayakkabı”, yitiken>yedigen “Büyük Ayı (yıldızı)”, otuñ>odun

“odun”, buta->puda- “budamak, vurmak, dövmek, kesmek”, yeti>yedi “yedi”.

Uygurca kelimelerde hece başında veya hece sonunda bulunan “t”

ünsüzü Türkmen Türkçesinde “d” ünsüzüne dönmüştür.

Örnekler:

altag>aldav “hile, aldatma”, amtı>indi “şimdi”, yultuz>yıldız “yıldız”,

yaltrı->yaldıra- “parlamak”.

b. Sedasızlaşma

b->p- değişmesi

Uygurca tek heceli kelimenin başında bulunan “b” ünsüzü Türkmen

Türkçesinde “p” ünsüzüne dönmüştür.

Örnekler:

bür>pür “tomurcuk”.

Uygurca kelimelerin başında bulunan “b” ünsüzü “ç” ve “t” sedasız

ünsüzlerinin etkisi ile Türkmen Türkçesinde “p” ünsüzüne dönmüştür.

251

Örnekler:

buta->puda- “budamak, vurmak, dövmek, kesmek”, bıçak>pıçak

“bıçak”.

-b->-p- değişmesi

Uygurca kelimede hece başında bulunan “b” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

yilbi->yelpe- “esmek, yelpaze sallamak”.

-b>-p değişmesi

Uygurca tek heceli kelimenin sonunda bulunan “b” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

tüb>düyp “dip, esas, temel, kök”.

-d>-t değişmesi

Uygurca kelimenin sonunda bulunan “d” ünsüzü Türkmen Türkçesinde

“t” ünsüzüne dönmüştür.

Örnekler:

eşid->eşit- “işitmek”.

-g>-k değişmesi

Uygurca tek heceli kelimenin sonunda bulunan “g” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

teg>dek “gibi, tek, benzer, tıpkı”.

-z>-s değişmesi

Uygurca kelimenin sonunda bulunan “z” ünsüzü Türkmen Türkçesinde

“s” ünsüzüne dönmüştür.

Örnekler:

kögüz>gövüs “göğüs, kalp”.

252

c. Süreklileşme

(1) Sızıcılaşma

-b->-v- değişmesi

Uygurca kelimede iki ünlü arasında bulunan “b” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

yabız>yovuz “fena, kötü”.

-g->-v- değişmesi

Uygurca kelimelerde iki ünlü arasında bulunan “g” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

agu>avı “zehir, ağı”, karlıgaç>garlavaç “kırlangıç”, kagun>gavun

“kavun”, kögüz>gövüs “göğüs, kalp”, tügün>düvün “düğüm”, oguz>ovuz “ilk

süt, ağız”, ögüt>övüt “öğüt, nasihat”, sogı->sova- “soğumak”, sögüt>sövüt

“söğüt ağacı”, yügür->yüvür- “koşmak”.

Uygurca kelimelerde hece sonunda bulunan “g” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

bögre>bövrek “böbrek”, kogşa->govşa- “gevşemek, zayıflamak”,

oglak>ovlak “oğlak, keçi yavrusu”, ögren-övren- “öğrenmek, alışmak”.

-g>-v değişmesi

Uygurca kelimelerin sonunda bulunan “g” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

altag>aldav “hile, aldatma”, ög->öv- “övmek”.

Uygurca kelimenin sonunda bulunan “-agu” ses grubu Türkmen

Türkçesinde “-av” ses grubuna dönmüştür.

Örnekler:

buzagu>buzav “buzağı”.

Uygurca kelimenin sonunda bulunan “-ugu” ses grubu Türkmen

Türkçesinde “-uv” ses grubuna dönmüştür.

253

Örnekler:

kugu>guv “kuğu”.

k->h- değişmesi

Uygurca kelimelerin başında bulunan “k” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

kaçan>haçan “ne vakit, ne zaman”, kanyu>hanı “hangi, hangisi, kim”.

(2) Akıcılaşma

-d->-y- değişmesi

Uygurca kelimelerde iki ünlü arasında bulunan “d” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

adıg>ayı “ayı”, adır->ayır- “ayırmak”, adak>ayak “ayak”, bedük>beyik

“büyük, yüksek, ulu, azametli”, bodug>boyag “çivit, boya”, kudug>guyı

“kuyu”, odun->oyan- “uyanmak (uykudan), kendisine gelmek, hatırlamak”,

idi>eye “sahip; hükümdar”, ider->eyer- “aramak, araştırmak, takip etmek”.

Uygurca kelimelerde hece sonunda bulunan “d” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

kadgu>gaygı “kaygı, acı, dert”, kudruk>guyruk “kuyruk”,

sedrek>seyrek “seyrek”, udlug>uyluk “uyluk, kalça kemiği”.

-d>-y değişmesi

Uygurca tek heceli kelimelerin sonunda bulunan “d” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

ked->gey- “giymek”, kod->goy- “koymak, yere koymak”, tod->doy-

“doymak”, ud->uy- “ardından gitmek, takip etmek, uymak, birisinin idaresi

altına girmek”.

-k>-g>-y değişmesi

Uygurca tek heceli kelimenin sonunda bulunan “k” ünsüzü önce

sedalılaşarak “g” ünsüzüne daha sonra akıcılaşarak Türkmen Türkçesinde

“y” ünsüzüne dönmüştür.

254

Örnekler:

tük>tüg>tüy “tüy”.

-p->-y- değişmesi

Uygurca kelimede ilk hecenin sonunda bulunan “p” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

öpke>öyke “öfke”.

-v->-y- değişmesi

Uygurca kelimede iki ünlü arasında bulunan “v” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

teve>düye “deve”.

Uygurca kelimede hece sonunda bulunan “v” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

süvri>süyri “sivri”.

-v>-y değişmesi

Uygurca tek heceli kelimelerin sonunda bulunan “v” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

ev>öy “ev”, sev->söy- “sevmek”.

ç. Süreksizleşme

m->b- değişmesi

Uygurca kelimelerin başında bulunan “m” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

muz>buz “buz”, miñiz>buynuz “boynuz”.

ş->ç- değişmesi

Uygurca tek heceli kelimenin başında bulunan “ş” ünsüzü Türkmen

Türkçesinde “ç” ünsüzüne dönmüştür.

Örnekler:

şış>çiş “şiş”.

255


-m->-n- değişmesi

Uygurca kelimede ilk hecenin sonunda bulunan “m” ünsüzü Türkmen


Örnekler:


-n->-ñ- değişmesi

Uygurca kelimelerde ilk hecenin sonunda bulunan “n” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

konşı>goñşı “komşu”, şunkar>şuñkar “atmaca, çakır kuşu”, ingir>iñrik

“tan, şafak, alacakaranlık”.

-n>-ñ değişmesi

Uygurca kelimelerin sonunda bulunan “n” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

kalın>galıñ “kalın”, kaplan>gaplañ “kaplan”, irin->iriñle-

“cerahatlenmek, irinlenmek”.


Uygurca kelimede ikinci hecenin başında bulunan “ñ” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

tırñak>dırnak “tırnak”.

-ñ>-n değişmesi

Uygurca kelimenin sonunda bulunan “ñ” ünsüzü Türkmen Türkçesinde

“n” ünsüzüne dönmüştür.

Örnekler:

otuñ>odun “odun”.

-ny->-n- değişmesi

Uygurca kelimede ikinci hecenin başında bulunan “ny” ünsüzü


256

Örnekler:

kanyu>hanı “hangi, hangisi, kim”.


(1) İlerleyici Ünsüz Benzeşmesi

-ñg->-ññ- benzeşmesi

Uygurca kelimede birinci hecenin sonunda bulunan “ñ” ünsüzü

yanındaki “g” ünsüzünü kendisine benzetmiş ve Uygurca kelimede ikinci

hecenin başında bulunan “g” ünsüzü Türkmen Türkçesinde “ñ” ünsüzüne

dönmüştür.

Örnekler:

yeñge>yeññe “yenge”.


-gn->-nn->-ññ- benzeşmesi

Uygurca kelimede ikinci hecenin başında bulunan “n” ünsüzü

yanındaki “g” ünsüzünü kendisine benzetmiş ve birinci hecenin sonunda

bulunan “g” ünsüzü “n” ünsüzüne dönmüş daha sonra bu ünsüzler Türkmen


Örnekler:

yigne>inne>iññe “iğne”.


Uygurca kelimede ikinci hecenin başında bulunan “t” ünsüzü yanındaki

“l” ünsüzünü kendisine benzetmiş ve birinci hecenin sonunda bulunan “l”

ünsüzü “t” ünsüzüne dönmüş daha sonra bu ünsüzlerden birisi Türkmen


Örnekler:

oltur->ottur->otur- “oturmak”.



Ünsüz türemesi kelime başında ve sonunda görülmüştür. Türeyen

ünsüzler “h”, “k” ve “y” ünsüzleridir.

ø->h-

Türkmence kelimenin başında “h” türemesi meydana gelmiştir.

257

Örnekler:

in>hin “in, hayvan yuvası”.

-ø>-k

Türkmence kelimenin sonunda “k” türemesi meydana gelmiştir.

Örnekler:

baya>bayak “önce, evvelce”.

ø->y-

Türkmence kelimenin başında “y” türemesi meydana gelmiştir.

Örnekler:

ırak>yırak “uzak”.



Düşen ünsüzler “g”, “k”, “r” ve “y” ünsüzleridir.

-g->-ø-

Uygurca kelimelerde hece başında ve bir ünsüz bir ünlü arasında


Örnekler:

bulga->bula- “bulamak, karıştırmak”, kazgan->gazan- “kazanmak,

toplamak, biriktirmek”, kergek>gerek “gerek, lazım, görüm, ihtiyaç, gereken

şey”, kulgak>gulak “kulak”, orgak>orak “orak”, tamgak>damak “damak,

boğaz”, tolga->dola- “dolamak, çevirmek”, yinçge>inçe “ince”,

tavışgan>tovşan “tavşan”, yavgan>yuvan “yavan”, yumgak>yumak “yumak”,

yalgan>yalan “yalan”, yalga->yala- “yalamak”.

-g>-ø

Uygurca çok heceli kelimelerin sonunda bulunan “g” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

açıg>acı “acı, ıstırap”, azıg>azı “azı dişi”, adıg>ayı “ayı”, katıg>gatı

“katı, sağlam, sert”, tarıg>darı “ekin”, tirig>diri “diri, canlı”, torıg>dor “doru”,

irig>iri “kaba, iri”, yılıg>yılı “ılık, sıcak”, kiçig>kiçi “küçük, ufak, genç”,

sarıg>sarı “sarı; taraf, yön”, süçig>süyci “tatlı”, ısıg>ıssı “sıcak”, elig>el “el”,

elig>elli “elli”, sançıg>sancı “sancı”.

258

Uygurca iki heceli kelimelerin sonunda bulunan -g ünsüzü Türkmen

Türkçesinde düşmüş ve kendisinden önce gelen ünlü düzleşmiştir.

turug>durı “duru, berrak”, türlüg>dürli “türlü, çeşitli”, yüzlüg>yüzli

“sözü, dinlenen, itibarlı, şerefli”, köprüg>köpri “köprü”, sürüg>süri “sürü”,

ülüg>üle “kut, saadet, pay, hisse”, kudug>guyı “kuyu”, kurug>gurı “kuru”,

ulug>ulı “ulu, büyük, seçkin, seçme, asil”, kapag>gapı “kapı”.

-k->-ø-

Uygurca kelimede hece başında bulunan “k” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

yorunçka>yorunca “yonca”.

-r->-ø-

Uygurca kelimede ikinci hecenin başında bulunan “r” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

kutrul->gutul- “kurtulmak”.

y->ø-

Uygurca kelimelerin başında bulunan “y” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

yigde>igde “iğde”, yinçge>inçe “ince”, yigne>iññe “iğne”, ye->iy-

“yemek”, yim>iym “yem, yemek”, yimiş>iymiş “yemiş, meyve”.


Ünsüz ikizleşmesi “l”, “r” ve “s” ünsüzlerinde meydana gelmiştir.

Uygurca kelimelerde ikinci hecenin sonunda bulunan “g” ünsüzünün

düşmesinden dolayı ikinci hecenin başında bulunan “l” ve “s” ünsüzleri

Türkmen Türkçesinde ikizleşmiştir.

Örnekler:

elig>elli “elli”, ısıg>ıssı “sıcak”.

Uygurca kelimede iki ünlü arasında ve hece başında bulunan “r”

ünsüzü Türkmen Türkçesinde ikizleşmiştir.

259

Örnekler:

karı>garrı “yaşlı, ihtiyar”.

Uygurca kelimede iki ünlü arasında ve hece başında bulunan “k”

ünsüzü Türkmen Türkçesinde ikizleşmiştir.

Örnekler:

sakal>sakgal “sakal”.

ç. Yer Değiştirme (Göçüşme)


meydana gelmiştir.

a.Komşu ünsüzler arasında meydana gelen yer değiştirme “g” ve “m”

ünsüzleri ile “l” ve “g” ünsüzleri arasında olmuştur. Aşağıdaki kelimelerde “m”

ünsüzü “g” ünsüzü ile “g” ünsüzü “l” ünsüzü ile yer değiştirmiştir.

Örnekler:

tamga>tagma “damga, mühür”, süglün>sülgün “sülün”.

b.Komşu olmayan ünsüzler arasında meydana gelen yer değiştirme “l”



Örnekler:

yañıl->yalıñ- “yanılmak, hata etmek”.



Örnekler:

yegirmi>yigrimi “yirmi”.

d. Hece Düşmesi

Uygurca kelimenin ikinci hecesi Türkmen Türkçesinde düşmüştür.

Örnekler:

yañku>yañ “yankı, ses, aksi”.

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

KARAHANLI TÜRKÇESİNDEN TÜRKMEN TÜRKÇESİNE GEÇEN


Karahanlı Türkçesinden Türkmen Türkçesine geçen kelimeler ses ve

anlam bakımından karşılaştırılarak incelenmiş ve üç gruba ayrılmıştır.

Karahanlı Türkçesinden Türkmen Türkçesine toplam 1466 kelimenin geçtiği

tespit edilmiştir.



Yaptığımız incelemeye göre Karahanlı Türkçesinden Türkmen

Türkçesine geçen 1466 kelimeden 548’i ses değişmesine uğramamış ve

anlam bakımından da farklılaşmamıştır.

Karahanlı Türkçesinden Türkmen Türkçesine geçen ses değişmesine




TÜRKÇE ANLAMI KARAHANLI TÜRKÇESİNDE

Aç Aç.

D.L.T.;aç:1.Aç, karnı tok olmayan I,3/79 2.Çağırma, ünde, ünlem edatı I,12/35, K.B.;aç:aç, doymamış, aç gözlü 2564/269-1

Aç-


D.L.T.;aç-:1.açmak; aramak; fethetmek III,3/18 2.Karnı acıkmak I,7/172, K.B.;aç-; izah etmek 391/53-1

261

Açıl-

1.Açılmak. 2.Harekete geçmek, hizmet vermek, açılmak. 3.Çiçeklenmek, çiçek açmak. 4.Temizlenmek, açılmaya başlamak, açılmak, sissiz dumansız olmak (hava hakkında). 5.Devam ettirilmek, başlanmak, meydana getirilmek, açılmak.

K.B.;açıl-:açılmak, ferahlamak, anlaşılmak 3236/329-1

Açın- Üstünü açmak.

K.B.;açın-:ihsan etmek, ihsanda bulunmak, bağışlamak 646/80-2 D.L.T.;açın-:doyumlu ve yem vermek, açınmak; açılmak; açar gibi görünmek I,4/200-1

Açlık 1.Açlık. 2.Acıkma.

K.B.;açlık:açlık 2003/218-1


D.L.T.;agıl:ağıl, koyun yatağı; koyun pisliği I,19/73-1

Agına- Ağınmak, bir taraftan öbür tarafa dönmek.

D.L.T.;agna-:-hayvanlar- yatıp debelenmek; kekemeleşmek, dili tutulmak I,5/289-3 K.B.;agına-:debelenmek 79/25-1

Agır


K.B.;agır:1.Ağır, güç 903/107 2.Ağır, değerli, kıymetli 902/107-1

262

Agız

1.Ağız. 2.Genişlik, ağız. 3.Giriş, kapı. 4.Bir şeyin açık kısmı, ağzı.

A.H.;agız:ağız162/53-1


D.L.T.;ak:ak, beyaz I,9/81-1

Ak- Bir tarafa yönelmek, dökülmek, akmak.

D.L.T.;ak-:akmak I,8/168-1

Akım 1.Su akımı. 2.M.Herhangi bir işteki, yaratıcılıktaki yol, akım.

D.L.T.;akım:akım, bir defada akacak kadar olan I,10/75-1

Al I,Al, kırmızı.

D.L.T.;al:1.Hile, al I,13/63 2.Hanlara bayrak,devlet adamlarının atlarına eğer örtüsü yapılan turuncu ipek kumaş I,16/81 3.Al, renk III,18/162-1

Al-


A.H.;al-:almak 252/60-1

Ala

I,1.Çeşitli renklerden, çizgilerden oluşan karışık renkli, çizgili. 2.Ala.

D.L.T.;ala:1.Acele etmeme anlamında kullanılan bir kelime I,1/92 2.Ala, alaca; ala tenli I,28/81 3.İnsanın içinde olan gizli şeyler I,12/425-1

Alañ Tepe, yüksek yer, yükseklik, alan.

D.L.T.;alañ:alan, düz ve açık yer I,6/135-1

Alçak Saf, temiz, gönlü açık, mülayim, saygılı, iyi niyetli, mesut.

D.L.T.;alçak:yumuşak huylu, ince kişi, uslu I,25/100-1

Alda- Kandırmak, yalan söylemek, aldatmak, hile yapmak.

D.L.T.;alda-:aldatmak I,11/273-1

263

Alın 1.Alın. 2.Ön.

D.L.T.;alın:alın, cephe; dağın ön cephesi I,9/78-1

Alın- 1.Alınmak. 2.Yığılmak, toplanmak, ele geçirilmek.

D.L.T.;alın-:alınmak; kendi başına alacağını almak I,28/203, A.H.;alın-:bir şeyi üzerine almak 284/63-1

Alış-

1.Bakınız. Çalışmak 1. 2.Bir kimseyle bağlantı kurmak,alış veriş yapmak, bir kimseye gelip gitmek. 3.Bir kimsenin bir şey almasına yardım etmek.

D.L.T.;alış-:alacak almakta yardım etmek I,9/188, K.B.;alış-:beraber etmek, beraberce yapmak, beraber paylaşmak 5684/564-1

Alma Elma ağacı ve elma. D.L.T.;alma:elma I,11/130-1


K.B.;altmış:altmış (60) 366/51-1

Añ- 1.Anlamak, kavramak, idrak etmek. 2.Duymak, bilmek, sezmek.

K.B.;añ-:anmak, anlamak, dikkat etmek 4057/409-1

Añla- 1.Anlamak, kavramak. 2.Anlamak, bilmek, duymak, sezmek, hissetmek.

D.L.T.;añla-:anlamak I,10/290-1

Ar-


D.L.T.;ar-:1.Yorulmak, dermansız kalmak I,11/172 2.Aldatmak I,10/172-1

Ara


K.B.;ara:1.Bazen 177/34 2.Ara, arasında 491/64-1

Arala- 1.Kavga edenleri birbirinden ayırmak, aralarına girmek. 2.M.Parmaklarıyla taramak.

D.L.T.;arala-:aralamak, arasını bulmak, barıştırmak I,3/309-1

Arı I,Arı. A.H.;arı:arı 440/75-1

Arık Bakınız.Yap. D.L.T.;arık:1.Irmak, ark, germeç, kaş, kanal I,20/65 2.Zayıf, cılız I,6/66-1

264

Arka


D.L.T.;arka:arka; sırt; sıkıntılı anlarda yardım eden kişi, yardımcı 11/128-1

Arpa Arpa. D.L.T.;arpa:arpa I,19/123-1

Arpagan Arpaya benzeyen, başı kılçıklı bir çeşit yabani ot, bitki.

D.L.T.;arpagan:arpaya benzer başağı bulunan, evini bulunmayan bir bitki I,3/140-1

Arslan Arslan. A.H.;arslan:arslan 52/45-1

Art Arka, geri taraf, arka taraf, art.

D.L.T.;art:sırt; dağ beli ve sırtı; sarp yer, yokuş; boyun, tepe I,4/42-1

Art-

I,1.Fazla olmak, geriye kalmak, artmak. 2.Çoğalmak, yükselmek, büyümek.

K.B.;art-:artmak, fazlalaşmak 349/49-1

As

Genellikle eski evlerde, kirli yerlerde barınan, küçücük, fare benzeri bir sürüngen; as, kakım.

D.L.T.;as.1.Kakım, hermelin I,9/80 2.Cariyelere verilen bir ad I,15/80-1

As- 1.Asmak. 2.Dar ağacına çekip, ölüm cezası vermek, asmak.

D.L.T.;as-:asmak I,20/173-1

Asıl-

1.Çiviyle ya da başka bir şeyle takılmak, tutturulmak, asılmak. 2.At, deve ya da arabaya yapışmak, tutunmak. 3.Darağacına çekilmek, ölüm cezası verilip öldürülmek. 4.Kendi kendini asarak öldürmek.

D.L.T.;asıl-:1.Asılmak I,26/196 2.Uzanmak; uzatılmak I,23/196-1

Ast Bir şeyin aşağısı, dibi; dip, alt.

D.L.T.;ast:sokak I,9/42-2 K.B.;ast:alt, aşağı 18/19-1

Aş Yemek, aş. K.B.;aş:1.Aş, yemek, ziyafet 321/47 2.Kenet, bağ 2300/244-1

265

Aş-


D.L.T.;aş-:aşmak, bir tepeyi öbür yana geçmek I,23/173-1

Aşak 1.Dip, alt, aşağı. 2.Düşük, az, alçak. 3.Kuzeybatı tarafı.

D.L.T.;aşak:aşağı; dağ dibi I,29/66-1


D.L.T.;at:1.Ad, isim; unvan, lakap I,23/78 2.At I,8/115-1

At-

1.Atmak, fırlatmak, savurmak. 2.Tüfekle ateş etmek, öldürmek.

K.B.;at-:atmak, bırakmak 2635/276-1

Ata

1.Babanın babası, dede. 2.Baba. 3.Yaşlı kimselere hitap edilirken kullanılan kelime.

D.L.T.;hata:ata I,28/32-3 ata:baba, ata II,12/80-1

Atalık

1.Babalık. 2.Üvey baba. 3.Babanın kendi çocuğuna olan sevgisi, borcu.

K.B.;atalık:babalık 1552/172-1

Atıl-

1.Ateş açılmak. 2.Ateşli silahla öldürülmek. 3.Atılmak, fırlatılmak, savrulmak.

D.L.T.;atıl-:atılmak, -çiçek- açılmak; herhangi bir şey büsbütün ayrılmayarak açılmak I,7/193-1

Atım 1.Bir tutam, bir miktar. 2.Tüfekle ateş etmek için gerekli olan aralık, açıklık.

K.B.;atım:atıcı, nişancı; cesur, kahraman 4046/408-2 D.L.T.;atım:1.Atıcı, nişancı I,4/75 2.Atış, atım III,13/59-1

Atış-

1.Birbirine ateş etmek, gülle yağdırmak, savaşmak, atışmak. 2.Nişan tahtasına, hedefe ateş etmek.

D.L.T.;atış-:atışmak I,11/180-1

266

Atlan-

1.Ata binmek, ata binip gitmek. 2.Bir tarafa gitmek için yola koyulmak, hazırlanmak.

D.L.T.;atlan-:ata binmek,atlanmak; bir şeyin üzerine çıkmak; atlaşmak, at haline gelmek I,4/256-1

Aya Avuç içi, aya. K.B.;aya:1.eya (hitap edatı,nida) 164/33 2.Aya, avuç, avuç içi 717/88-1


D.L.T.;aya-:lakap vermek; korumak I,13/271-1

Aydıñ

1.Aydın, duru, açık. 2.Doğru, kesin, açık, somut, emin, güvenilir, gerçek. 3.Belli, mâlum, açık, aşikâr.

D.L.T.;aydıñ:aydın, ay aydınlığı I,1/117-1

Aylık 1.Aylık, maaş, aylık ücret. 2.Otuz günlük.

K.B.;aylık:aylık 1387/156-1

Ayran Ayran. D.L.T.;ayran:ayran I,26/120-1

Ayt-


K.B.;ayıt-:sormak; söylemek, demek 859/103-3 ay-:demek, söylemek 1847/202-1

Az Yetersiz, eksik, az, noksan. D.L.T.;az:1.Kakım I,9/80 2.Az I,25/75-1

Az-


K.B.;az-:azmak, yolu şaşırmak, yoldan çıkmak 205/37-1

Azar

1.Ağrı, sancı, ızdırap, sızı, hastalık, dert. 2.Güçlük, sıkıntı, eziyet, azap, cefa, zulüm, zorluk.

A.H.;azar:eziyet 438/75-1

Azrak Azıcık, biraz, az. D.L.T.;azrak:daha az III,4/361-1

267

Bag İp, bağ.

D.L.T.;bag:1.Bağ, düğüm, bağlanacak ip vb.; odun vb. bağlamları III,28/152 2.Bağ; üzüm asması III,27/152-1

Bagır 1.Ciğer. 2.M.Kucak, kalp, merkez.

D.L.T.;bagır:bağır; karaciğer I,23/360-1

Bagışla-

1.Affetmek, bağışlamak. 2.Bir şeyi hediye olarak vermek, bağışlamak. 3.Bir şeyin ya da bir kimsenin şerefine bahşetmek, bağışlamak.

K.B.;bagışla-:bağışlamak 2053/222-1

Bagla-


D.L.T.;bogla-:boğlamak, bohçalamak III,13/292-3 bagla-:bağlamak III,10/292, ba-:bağlamak; örgü yapmak III,8/247-1

Bak-

1.Bir kimseyi ya da bir şeyi seyretmek, incelemek. 2.Gözetmek, terbiye vermek, dikkat etmek, göz kulak olmak. 3.Büyütmek, yetiştirmek, beslemek.

A.H.;bak-:bakmak, görmek 99/48-1

Bakır Bakır. D.L.T.;bakır:1.Çin parası I,8/361 2.Bakır I,27/360-1

Bakış Bir kimseye ya da bir şeye dikkatle bakma, bakış.

K.B.;bakış:bakış, bakışma, bakma 1855/203-1

Bakış-

1.Birbirini ya da bir şeyi birlikte seyretmek, incelemek, bakışmak. 2.Seyretmek için bir kimseye yardım etmek.

D.L.T.;bakış-:bakışmak -göz ucu ile- II,15/103-1

Bal I,1.Bal. 2.Çok tatlı, güzel, iyi.

D.L.T.;bal:bal II,18/354-1

268

Bala I,Çocuk.

D.L.T.;bala:1.Kuş ve hayvan yavrusu II,13/274 2.Bir adamın işlerinde -çok kere çiftlik işlerinde-yardımcısı, çırağı III,22/232-1

Balık Balık. D.L.T.;balık:1.Çamur I,3/248 2.Kale,şehir I,16/379 3.Balık I,4/379-1

Bar


D.L.T.;bar:1.Var, mevcut III,11/15 2.Büyük III,27/147-1


D.L.T.;bar-:varmak, gitmek III,8/247-1

Barça Hepsi, herbiri, bütün. K.B.;barça:bütün, hep; bütünü, hepsi 20/19-1

Barı Her biri, hepsi, bütünü. K.B;barı:bütünü, tamamı, hepsi 1161/133-1

Barış- 1.Bakınız.Barlış-. 2.Bir yere topluluk halinde gitmek, toplanmak.

D.L.T.;barış-:birbirine gitmek, gitmekte yardım ve yarış etmek II,13/94, K.B.;barış-:birbirine gidip gelmek, ziyaret etmek 2495/263-1

Bas-


D.L.T.;bas-:basmak, üzerine çökmek, yıkmak II,21/10-1

269


K.B.;biş:beş (5) 1432/160-3 D.L.T.;béş:sayıda beş I,8/121-1

Baş


A.H.;baş:1.Baş 300/64 2.Başlangıç, baş 391/72 3.Uç 140/51 4.Hâzır 209/57, D.L.T.;baş:1.Baş I,18/59 2.Yara I,23/191-1

Başla- İşe, göreve başlamak, girmek.

D.L.T.;başla-:başlamak, kılavuzluk etmek, komutanlık etmek III,6/292-2 K.B.;başla-:1.Başlamak 438/58 2.Yaralamak 2517/265-1

Başlan-


D.L.T.;başlan-:başlanmak; yönelmek; hayvan dağa doğru sürülmek; başaklanmak II,22/238-1

Başmak Alçak topuklu hafif ayakkabı. D.L.T.;başmak:pabuç I,17/378-1

Bat-


K.B.;bat-:batmak, sinmek, gözden kaybolmak, saklanmak, gizlenmek 4017/405-1

Bay (ba:y)

I,1.Mak, mülk, sahibi; garipleri, işçileri, sömüren varlıklı kimse, zengin. 2.Çok zengin, çok verimli;

K.B.;bay:zengin 1923/210-1

270

köy evi ve halk evi yeterli derecede büyüyen.

Baylık

I,1.Mal mülk olma, zenginlik. 2.Mal mülk, kıymetli şeyler, para vb. 3.Artma, olgunlaşma, büyüme, gelişme.

K.B.;baylık:zenginlik 313/46-1

Beg


D.L.T.;beg:bey, koca, evli erkek I,5/49-1

Bek Bakınız.Berk 1, 2.

D.L.T.;bek:muhkem, kavi, pek, sağlam, sıkı I,26/333, K.B.;bek:pek, sağlam, muhkem; çare, tedbir; kilit; kuvvetli, mahfuz, bağ 417/56, A.H.;bek:1.Muhafaza, kilit, emniyet 131/51 2.Yalnız, sadece, ancak 434/75-1

Bekle-

1.Kapatmak, bağlamak, kilitlemek. 2.Önünü kapatmak, baraj yapmak, bent yapmak, bağlamak. 3.Yolunu, önünü tutmak, karşı durmak.

D.L.T.;bekle-:beklemek, gözetmek; saklamak, hapsetmek; pekitmek; kapatmak III,26/292, K.B.; bekle-:kilitlemek, bağlamak, muhafaza etmek 3741/376-1


K.B.;bir-:vermek 3022/311-3 D.L.T.;bér-:vermek, gelmek III,17/180-1

271

Beril-

1.Bırakılmak, satılmak. 2.Bir kimseye bir şey bağışlamak, verilmek. 3.Bir kimseye ya da bir şeye bütün dikkatiyle verilmek.

K.B.;biril-:verilmek 295/45-3 D.L.T.;béril-:verilmek II,10/131-1

Berim Verilen şey, para, hediye, rüşvet.

K.B.;birim:verme, verecek, borç 309/46-3 D.L.T.;bérim:verim, borç; verecek I,8/409-1

Berk

1.Yırtılmayan, kırılmayan, bozulmayan, sağlam, sıkı, berk. 2.Kararlı, azimli, sert. 3.İyi, güçlü, sağlıklı. 4.Sert, sağlam, sıkı. 5.Korunak, kale, barınak, sığınak. 6.Ağır, yüksek.

D.L.T.;berk:muhafaza edilmiş, tahkim edilmiş, sağlam I,18/349, K.B.;berk:sağlam, kuvvetli, mahfuz, bağ; pek, muhkem; çare, tedbir;kilit 283/43-1

Berkit-

1.Sağlamlaştırmak, sertleştirmek. 2.Sertleştirmek, sıkılaştırmak, bağlatmak. 3.Kuvvetlendirmek, dayanıklılaştırmak, güçlendirmek. 4.Bir kuruluşun başkanlığını vermek.

K.B.;berkit-:perkitmek, sağlamlaştırmak 4824/482-1

Berkle-

1.Daha da sertleşmek, sıkılaşmak, güçlenmek, sağlamlaşmak. 2.Bir kimsenin bir şeyi başka bir kimseye haber vermemesini, söylememesini sağlamak.

D.L.T.;berkle-:saklamak, hapsetmek III,15/445, K.B.;berkle-:kilitlemek, bağlamak, muhafaza altına almak-1

Berklet-

1.Bağlayıp sağlamlaştırmak, sıkılaştırmak. 2.Temelini tutturmak, dayanıklılaştırmak.

D.L.T.;berklet-:korutmak, muhafaza ettirmek, korumakla emretmek III,4/424-1

Beze-

1.Süslemek, bezemek. 2.Bir kimseye ya da bir şeye güzel bir görünüm kazandırmak, güzel bir görünüm vermek, güzelleştirmek.

K.B.;beze-:bezemek, süslemek 2130/229-1

272

3.Nakış işlemek, nakışlamak.

Bil-


A.H.;bil-:bilmek 506/80-1


K.B.;bile:ile, beraber 323/47-1

Bilek Bilek. K.B.;bilek:bilek 2310/245-1


D.L.T.;bilin-:kendi işini bilmek; itiraf etmek; bilinmek, anlaşılmak II,20/143-1

Bir


D.L.T.;bir:bir I,6/50-1

Birik-

1.Katılmak, karışmak, birleşmek, toplanmak. 2.Evlenmek, karı koca olmak.

K.B.;birik-:birikmek, toplanmak, bir olmak 862/103-1

Birlik

II,1.Bir sayısı. 2.Öğrencilere verilen not. 3.Teklik, yalnızlık. 4.Bir çiçekli oyun kartı. 5.Bazı şeylerin ölçüsünü belirleyen sayı, miktar.

K.B.;birlik:birlik, vahdet 3719/374-1

Bit Bit. D.L.T.;bit:bit I,4/320-1

Biz


D.L.T.;biz:biz I,20/325-1

273

Bog-

1.Bir şeyi bağlamak, sarmak, demetlemek, destelemek. 2.Boğazını sıkmak, soluğunu kesmek, boğmak. 3.Kısıtlamak, ortaya çıkmasını engellemek. 4.Önünü kapatmak, engel olmak, önünü tutmak.

D.L.T.;bog-:boğmak II,14/14, K.B.;bog-:boğmak 437/58-1

Bogaz

I,1.Boğaz, gırtlak. 2.Boynun ön tarafı, boğaz. 3.Bazı ağızlı kapların boynu.

K.B.;boguz:boğaz 993/116-3 D.L.T.;bogaz:boğaz I,28/364-1

Bogul-

1.Bağlanmak, sarılmak, destelenmek, demetlenmek. 2.Nefesi tutulmak, sesi kısılmak. 3.Boğazı tutulmak, soluğu kesilmek, boğulmak. 4.Kısıtlamak, engellemek.

D.L.T.;bogul-:boğulmak II,22/131-1

Bogun 1.Eklem. 2.Boğum. 3.Hece.

D.L.T.;bogum:boğum I,3/399, bogım:boğum I,14/395-3 bogun:boğum I,3/399-1

Bol-


A.H.;bol-:olmak 171/54-1

Boş

1.İçine hiçbir şey koyulmamış, doldurulmamış, boş. 2.Hiçkimse tarafından sahiplenilmemiş, sahipsiz. 3.Ekin ekilmemiş, hiçbir şey yetiştirilmemiş, yararlanılmamış. 4.Bir işle uğraşmayan, işsiz, avare. 5.Geniş, bol, büyük. 6.Bağlanmamış. 7.Önemsiz, ehemmiyetsiz, anlamsız, esassız, saçma, boş.

D.L.T.;boş:boş, hür, ergin; boşanmış; sölpük, pörsük, gevşek; salıverilmiş, boşaltılmışI,10/330-1

274

Boşa-

1.Boş kalmak, boş olmak, boşalmak. 2.Özgür olmak, serbest olmak. 3.Görevden, işten çıkmak. 4.İpi, bağı çözülmek, boşalmak. 5.Boşalmak, zayıflamak, hafiflemek.

D.L.T.;boşu-:boşalmak; boşanmak, çözülmek, gevşemek; izin verip bırakmak; boşamak III,13/266-3 K.B.;boşa-:bırakmak, terketmek, ayrılmak 2302//245-1

Boşat-

1.Bir şeyin içini boşaltmak, içindeki şeyleri almak, içinden çıkarmak. 2.İpini, bağını çözmek, boşaltmak. 3.Özgür bırakmak, serbest bırakmak. 4.Bir kimseyi işten, görevden almak, çıkartmak. 5.Ateş etmek, boşaltmak.

D.L.T.;boşat-:boşaltmak; çözmek; çözülmek, bırakılmak;-kadın- boşatmak II,11/307-1

Boyun

1.Boyun. 2.Boyun, ağız. 3.Boyun, yaka. 4.Kefil, sorumlu.

D.L.T.;boyın:boyun, tutamak III,7/169-3 boyun:boyun II,26/218-1

Boz Griye yakın bir renk, boz. K.B.;boz:boz renk 1996/217-1

Bozla-

1.Yumuşak ve alçak sesle bağırmak, böğürmek (deve yavrusu hakkında). 2.M.Kederli bir sesle ağlamak, sızlanmak, nale çekmek, inlemek, feryat etmek.

D.L.T.;bozla-:ses vermek, bağırmak; bozlamak III,22/291-1

Böri Bakınız.Möcek 1. K.B.;böri:kurt 449/59-1

Bu İşaret zamiri, bu.

K.B.;mu:bu 266/42-3 D.LT.;bu:1.Bu I,22/126 2.Buğ, buhar, buğu III,19/206-1

Bugday Buğday.

D.L.T.;budgay:buğday III,14/240-3 K.B.;bugday:buğday 140/30-1

275

Bugra İki hörgüçlü deve. K.B.;bugra:her hayvanın aygırı, boğa, deve aygırı, erkek deve 2312/245-1

Bulak Pınar, kaynak, bulak.

D.L.T.;bulak:Türklerden bir oymak I,26/379-2 K.B.;bulak:1.Haşarı at 3600/361 2.Pınar 6626/652-1

Bur-

1.Bir tarafa çevirmek, bükmek, döndürmek, burmak. 2.Bir tarafa çevirmek, döndürmek, sağlamlaştırmak. 3.Bir tarafa çevirmek, döndürmek. 4.Çimdiklemek. 5.Başka tarafa çekmek, döndürmek, değiştirmek (konuşma, sohbet, konu vb.)

D.L.T.;bur-:kokmak -iyi-, buğusu yükselmek, buğulanmak II,24/6-2 K.B.;bur-:1.Kokmak, güzel kokmak 71/24 2.Burmak, sıkılaştırmak 6615/651-1

Burun

I,1.Burun. 2.Ayakkabının ya da başka bir şeyin ön tarafı, ucu. 3.Karanın denize uzanmış biçimi, burun.

D.L.T.;burun:burun, öne doğru çıkıntı yapan yer; önce I,18/398-1

Burun II,Daha önce, önce, ilk, daha evvel.

K.B.;burun:1.Önce, ileri 220/38 2.Burun, burç 206/37-1

Bus-

1.Gizlenmek, saklanmak, pusmak. 2.Yere kapanmak, yere yatmak.

K.B.;bus-:pusu kurmak, gizlenmek, saklanmak 2028/220-1

But (bu:t) I,But.

D.L.T.;but:1.But III,2/120 2.Değerli ve büyük peruze III,3/120 3.Büyük bir adamın armağanını getirene verilen bahşiş III,8/120, K.B.;but:1.Put 3753/377 2.But, bacak 1211/138-1

276

Buyur- Bir işi yapmayı emretmek, buyurmak.

D.L.T.;buyur-:buyurmak, emretmek III,5/186-1

Buz Donmuş su, buz. D.L.T.;buz:buz I,10/186-1

Bükül- 1.Eğrilmek, bükülmek. 2.Aşağı eğilmek, kapatılmak.

D.L.T.;bükül-:bükülmek; kesilmek II,6/132-1

Büküş- 1.Bükmede yardımlaşmak, birlikte bükmek, katlamak. 2.Bacağını eğmek, bükmek.

D.L.T.;büküş-:bükmekte yardım etmek II,10/105-1

Bür- 1.Bükmek, büzmek. 2.Kırıştırmak, buruşturmak, çatmak.

D.L.T.;bür-:büzmek II,18/6-1

Çak-

1.İğnesini sokmak, batırmak, ısırmak (yılan, arı, akrep vb. hakkında). 2.Sürtüp yakmak, çakmak. 3.Kırıp içindekini almak. 4.M.İhbar etmek.

D.L.T.;çak-:1.Çakmak, eriştirmek; kışkırtmak II,9/17 2.-Kuş- aşağı inmek III,7/46-1

Çakmak 1.Çakmak. 2.Çakmak.

D.L.T.;çakmak:çakmak -yakma aracı- I,21/469-1

Çal

I,1.Gri. 2.M.Saçı sakalı ağarmaya başlayan, ihtiyarlayan, yaşlanan kimse.

K.B.;çal:alaca, kır 1098/127-1

Çal-

1.Bilemek, keskinleştirmek. 2.Bir müzik aletini çalmak. 3.Vurmak, çarpmak. 4.Sürmek. 5.Boğazını kesmek. 6.Bağlamak, sarmak, dolamak.

D.L.T.;çal-:yere çalmak, vurmak, yenmek; söz kulağa çalmak II,14/24-1

Çalın-

1.Bir müzik aleti çalınmak. 2.Bilenmek, keskinleştirilmek. 3.Vurulmak, çarpılmak. 4.Sürünmek. 5.Boğazı kesilmek. 6.M.Çırpınmak, çabalamak.

D.L.T.;çalın-:kendini yere atmak, çalmak; kulağına söz erişmek; arıklanmak, zayıflamak II,7/150-1

277

Çanak Çanak.

D.L.T.;çanak:kap kacak; çanak, tuzluk ve tuzluğa benzer ağaçtan oyulmuş kap I,19/84-1

Çek-

1.Çekmek. 2.Taşımak, götürmek, çekmek. 3.Tartmak, ölçmek. 4.Çıkarmak, çekmek. 5.Belli bir zamana kadar devam ettirmek. 6.Yapmak, çekmek. 7.Çekmek. 8.İçine çekmek (sigara vb. hakkında). 9.Çekmek, çıkarmak. 10.Birine benzemek, çekmek. 11.Açmak (ipek hakkında). 12.Dikmek (yorgan hakkında). 13.Örtmek, kapatmak. 14.Öğütmek. 15.Çiftleştirmek (büyük ve küçük baş hayvanlar hakkında) 16.Bir şeyin resmini çekmek.

D.L.T.;çek-:kitap noktalamak; attan kan almak; sıkılan oku çekmek; çekerek bağlamak II,11/21-1

Çıbık 1.Dal, çubuk. 2.Tüfeği temizlemek için kullanılan özel alet, harbe.

D.L.T.;çıbık:çubuk, yaş olan dal I,21/318-1

Çıbıkla- Çubukla, sopayla dövmek. D.L.T.;çıbıkla-:taze çubukla vurmak III,17/337-1

278

Çık-

1.Çıkmak. 2.Yükselmek. 3.Vaktinden önce ortaya çıkmak. 4.Yaşanılan yerden başka bir yere gitmek, taşınmak. 5.Vazifeden, görevden ayrılmak, çıkmak. 6.Öne doğru gitmek, uzanmak. 7.Yarışı kazanmak, galip gelmek. 8.Evlenmek (kız için). 9.Meydana gelmek, ortaya çıkmak. 10.Belli bir dereceye yükselmek, çıkmak. 11.M.Ses gelmek.

D.L.T.;çık-:1.Çıkmak II,6/18 2.Nemlenmek III,3/184-1

Çıkan Kuzen. D.L.T.;çıkan:yeğen, hala ve teyze oğlu I,13/402-1

Çıkar-

1.Çıkarmak. 2.Üstünden çıkarmak. 3.Vazifeden, görevden çıkarmak. 4.Kızı evlendirmek. 5.Yiyecek getirmek, çıkarmak. 6.Bir yerden başka bir yere götürmek, sürmek. 7.Meseleyi çözmek, halletmek. 8.Üretmek. 9.Kazmak, çıkarmak. 10.M.Bir şeyin fiyatını yükseltmek, çıkarmak.

K.B.;çıkar-:çıkarmak 2656/278-1

Çın Hakikat, gerçek, doğru. K.B.;çın:gerçek, doğru, sahih 60/23-1

Çigil- Bakınız.Çigiş- 1. D.L.T.;çigil-:düğüm sıkıştırılmak, ip düğümlenmek II,5/134-1

Çigit Tohum, çekirdek (kavun, karpuz, ayçiçeği, pamuk vb. bitkiler hakkında).

D.L.T.;çigit:pamuk çekirdeği I,11/356-1

279

Çit Çiçekli ince pamuklu kumaş, basma.

D.L.T.;çit:1.Kamıştan veya dikenden yapılmış duvar veya hüğ, çardak I,10/320 2.Üzeri alaca nakışlı Çin ipeklisi III,16/120-1

Çog 1.Isı, sıcaklık. 2.Bakınız.Köz.

D.L.T.;çog:1.Eşya konan heybe, bohça III,4/128 2.Ateş alevi, ateş yalını; güneşin yalını, saçakları III,5/128-1

Çok

1.Koyunu, keçiyi tutmak için ipe doğru yöneltirken kullanılan söz. 2.M.İnsan topluluğu, kalabalık, halk, cemaat.

D.L.T.;çok:kötü, alçak III,2/130-2 K.B.;çok:çok 3031/312-1

Çolak Ayağı kesilmiş, sakat. D.L.T.;çolak:çolak I,15/381-1

Çök-

1.Çökmek (yer hakkında). 2.Dizinin üstüne oturmak, çökmek (deve hakkında) 3.Suyun dibine gitmek, batmak. 4.M.Oturmak, yerleşmek. 5.M.Göbeği düşmek.

D.L.T.;çök-:diz çökmek, dibe çökmek II,17/21-1

Çöker-

1.Dizinin üstüne oturmak, çökmek (deve hakkında). 2.M.Zor duruma düşürmek, güçsüzleştirmek, yormak, işkence etmek.

A.H.;çöker-:çökertmek, düşürmek 102/48-1

Çörek Ekmek. D.L.T.;çörek:çörek I,22/388-1

Çüm- 1.Batmak, saplanmak. 2.Suya batmak, girmek.

D.L.T.;çüm-:ördek suya çok, iyice dalmak II,27/26-1

Dik 1.Dik. 2.Doğru, düz.

D.L.T.;dik:dik I,18/334-1


A.H.;eg-:eğmek 233/59-1

280

Egin 1.Omuz. 2.Üst baş, giyecek, giysi. 3.Tepe, sırt.

D.L.T.;egin:1.Eğin, sırt I,25/77 2.Eni bir buçuk karış, uzunluğu dört arşın gelen bir bez I,2/78-1

Egir-


D.L.T.;egir-:sevketmek; döndürmek; eğirmek; çevirmek, bir yeri kuşatmak, sarmak I,3/179-1


K.B.;egri:eğri 1025/120-1

Ek-

1.Tohum ekmek, ağaç dikmek. 2.M.Kırmak, kesmek, doğramak, bozmak, öldürmek, yok etmek.

K.B.;ek-:bir şey ekmek 6555/646-1

El El. K.B.;elig:1.El 43/21 2.Elli (50) 365/51-3 K.B.;el:el 3125/320-1

Em

1.İlaç. 2.M.Zorluktan, ağır bir durumdan çıkma yolu; çare, çözüm, çıkış yolu.

D.L.T.;em:1.Kadının dişilik aygıtı, am I,5/38 2.İlaç I,3/38-1

Em- Emmek. D.L.T.;em-:emmek I,20/169-1

Emgek


K.B.;emgek:emek, zahmet, eziyet 432/57-1

Eñek

1.Çene. 2.Keçeye yapılan bir çeşit nakış. 3.M.Kavgacı, gürültücü, münakaşacı.

D.L.T.;eñek:1.Ağzın iki yanında, azıların bittiği yer; avurt I,11/135 2.Kadınların baş örtülerini bağladıkları ip I,13/135-1

Erin Dudak. D.L.T.;érin:dudak I,1/77-1

Erkeç Erkek keçi. D.L.T.;erkeç:erkeç, genç teke I,11/95-1

281

Erkek

1.Erkek. 2.M.Mert, yiğit, kahraman, cesur, yürekli, dürüst. 3.Erkek. 4.Bir çeşit deve, iş hayvanı.

K.B.;erkek:erkek 979/115-1

Erte Bakınız.Ertir 1.

K.B.;erti:erte, erken, sabah 6254/619-3 erte:erte, erken, sabah 5940/588, D.L.T.;érte:erte I,10/124-1

Esen Esen. K.B.;esen:esen, sağ, salim 1162/133-1

Eşek

1.Eşek. 2.Sövme, küfür, lanet. 3.Telli müzik aletlerinin (dutarın) kirişinin alt tarafına koyulan ağaç, tahta parça. 4.Üzerinde jimnastik alıştırmaları, egzersizleri yapılan araç.

D.L.T.;eşgek:eşek I,11/111, eşyek:eşek I,2/111-3 eşek:eşek II,9/246-1

Eşit-


K.B.;işit-:işitmek, duymak 3422/344-3 A.H.;eşit-:işitmek 147/52, D.L.T.;éşit-:işitmek I,2/508-1


K.B.;et:et 194/36-1


A.H.;et-:etmek 79/47, D.L.T.;ét-:(yardımcı fiil), yapmak, etmek, eylemek; kılmak I,28/171-1

Etek 1.Etek. 2.Kenar. 3.Etek.

K.B.;etek:etek 3952/398-1

Eyle 1.Genişlik, taraf, yön, yol. 2.Geri, arka, diğer, başka. 3.Öyle, böyle.

D.L.T.;eyle:öyle I,24/113-1

282

Eymen- Korkmak, çekinmek. K.B.;eymen-:utanmak, çekinmek 777/95-1

Inan- 1.İnanmak. 2.Bir şeyin gerçekleşeceğine inanmak.

K.B.;ınan-:inanmak, güvenmek 2374/251-1

Inanç Bakınız.Inam.

A.H.;ınanç:inanç 174/54, K.B.;ınanç:güvenilen, inanılan; güvenme, inanma 4068/410-1

İç


K.B.;iç:iç 1643/181-1

İç- Sıvı bir şey içmek. D.L.T.;iç-:içmek, bir şeyi içmek veya sorup içine çekmek I,14/164-1

İçiş- 1.Birkaç kişi olarak içmek. 2.M.Meclis kurarak hep birlikte içki içmek.

D.L.T.;içiş-:içişmek, içmekte yardım ve yarış etmek I,7/181-1

İçmek Kürk. D.L.T.;içmek:kuzu derisinden yapılmış olan kürk I,15/102-1

İgelen- Eğelenmek, ucu düzeltilmek. D.L.T.;ige-:1.Eğelemek, gıcırdamak III,2/255 2.İnat etmek III,5/255-1

İgle-

1.Hastalıktan dolayı zayıflamak, kilo vermek, cılızlaşmak. 2.Çok kullanılmaktan dolayı eskimek, aşınıp incelmek ( metal eşyalar hakkında).

D.L.T.;igle-:hasta olmak I,16/287-1

İk İğ.

D.L.T.;ig:1.İğ I,17/48 2.Hastalık 1,19/48, yik:iğ III,11/144-3 ik:iğ III,11/144-1


D.L.T.;ikki:iki, birbiri; ikisi, ikiden her biri I,12/182-3 K.B.;iki:iki (2) 50/22-1

283

İkindi İkindi. D.L.T.;ikindi:1.Bazısı, öteki, ikinci I,20/185 2.İkindi I,20/140-1

İl-

1.Dolaşmak, yapışmak, tutunmak. 2.Değmek, düşmek, ele geçmek, kıstırmak.

K.B.;il-:ilişmek, düşmek, inmek, bağlamak, kurmak, indirmek 6116/606-1

İliş- Bir yere ya da bir şeye dolaşmak, karışmak, asılmak, yapışmak, ilişmek.

D.L.T.;ılış-:1.İnmekte yarış etmek, inişmek I,4/190 2.Birbirine ilişmek; çatışmak; asmakta yardım etmek I,12/188-3 D.L.T.;iliş-:birbirine ilişmek; çatışmak; asmakta yardım yarış etmek I,15/188, K.B.;iliş-:birbirine ilişmek, çatışmak; yapışmak, tutuşmak 2377/251-1

İlçi Elçi. K.B.;ilçi:devlet adamı, bey, hükümdar; elçi 1114/129-1

İn-

1.İnmek. 2.Yüksek bir yerden inip dönmek, inmek. 3.M.Bir kimseye inmek, vurmak.

D.L.T.;in-:inmek I,27/169-1

İni


D.L.T.;ini:yaşça küçük kardeş; kocanın küçük erkek kardeşi III,7/7-1

İniş Aşağı doğru eğim, yamaç, eğimli yer, iniş.

K.B.;iniş:iniş 903/107-1


A.H.;ir-:imek 109/49-2 K.B.;ir-:irkilmek, yalnızlık duymak; ayrılmak, usanmak, bıkmak 592/75-1

İriñ İrin. D.L.T.;iriñ:irin I,3/135-1

284

İş


D.L.T.;ış:1.İş I,8/47 2.Sis 3283/332-3 D.L.T.;iş:1.İs, kandil dumanı I,1/37 2.İş I,3/265, K.B.;iş:1.İş 161/32 2.Eş, arkadaş 500/64-1

İşle-

1.Çalışmak. 2.İşlemek, çalışmak. 3.Bir dairede, büroda görevli olmak, hizmet etmek, çalışmak. 4.Düzgün çalışmak, işlemek.

D.L.T.;ışla-:işlemek III,11/138-3 K.B.;işle-:işlemek, görmek, meşgul olmak, çalışmak, yapmak 2713/284-1


K.B.;it-:yapmak, etmek, eylemek, kılmak; düzenlemek, yoluna koymak, hazırlamak 303/45-2 D.L.T.;it-:itmek I,17/171-1

İtil-

1.Bir tarafa hareket ettirilmek, itilmek. 2.Bir yere sokulmak, tıkılmak, itilmek.

K.B.;itil-:düzelmek, yapılmak; yoluna girmek 429/57-2 D.L.T.;itil-:itilmek, defedilmek; serpilmek, büyümek; imeklemek; sürünmek I,26/193-1

İtiş- Bakınız.İtekleş-. D.L.T.;itiş-:itişmek, bir şeyi müdafaada yardım ve yarış etmek I,18/180-1

Kak I,Dilinip kurutulan kavun.

D.L.T.;kak:1.Erik, kayısı gibi meyvelerin kurusu II,11/282 2.Kurutulmuş nesne II,13/282-1

Kak II,Çöldeki çukur yerlerde toplanan yağmur suyu.

K.B.;kak:kaz 4198/422-2 D.L.T.;kak:göl; kurumuş göl; su birikintisi II,16/282-1

285

Kak-

1.Çakmak, kakmak. 2.Çarpmak, çalmak, vurmak. 3.Silkelemek, silkmek. 4.Kaçırmak, yere düşürmek, sallamak. 5.Kapmak, tutmak, çekmek. 6.Değmek, dayamak.

D.L.T.;kak-:kakmak, hafifçe vurmak II,11/293-1

Keçe Keçe.

D.L.T.;keçe:1.Keçe III,9/219 2.Karpuz ve hıyara benzer şeylerin taşındığı sele ve sepet III,3/220-1

Kekre 1.Acı yabani ot. 2.M.Çok acı.

D.L.T.;kekre:develerin yediği acı bir ot I,17/422-1

Kepek Kepek, kabuk kırıntıları. D.L.T.;kepek:unda ve başda bulunan kepek I,12/390-1

Kerki Keser, kazma. D.L.T.;kerki:dülger keseri, keser I,19/430-1

Kerpiç Tuğla. D.L.T.;kerpiç:kerpiç I,16/455-1

Kertil-

1.Kopmak, kertik açılmak (ip, kendir, sicim vb. hakkında). 2.İz kalmak, kertik meydana gelmek. 3.Kenarından yırtılmak.

D.L.T.;kertil-:kertilmek; -insanlar için- horlanmak II,19/236-1

Kes-

1.Bölmek, kesmek, parçalamak. 2.Yaralamak, kesmek. 3.Dilmek, kesmek. 4.Bir kısmını vermemek, kesmek, almak. 5.Ara verdirmek, kesmek. 6.Ameliyat etmek. 7.Kesip ayırmak, kesmek. 8.Yaralamak, kesmek, öldürmek.

K.B.;kes-:kesmek 363/51-1

Kesek Toprak parçası, kesek. D.L.T.;kesek:kesik, parça I,23/391-1

286

Kesil-

1.Bölünmek, kesilmek. 2.Yarıda kalmak, kesilmek, durmak. 3.Akmamak, kesilmek, durmak. 4.M.Bozulmak, kesilmek. 5.M.Bırakılmak, ara verilmek, kesilmek.

K.B.;kesil-:kesilmek 33/20-1

Kesiş-

1.Kesmede, bölmede yardımlaşmak. 2.Kesişmek, bir araya gelmek, birbirine kavuşmak.

D.L.T.;kesiş-:kesmekte yardım ve yarış etmek II,15/101-1

Keyik Ceylan.

D.L.T.;keyik:1.geyik; yaban hayvanı; aslında yabani olan her şey, eti yenen hayvanlardan ceylan, sığın, dağ keçisi gibi hayvanlar; yabani (vahşi) -evcil (ehli) karşıtı-; av hayvanı ve av I,16/26 2.Maymun yapılı -insanlar için- III,14/168-1

Kıl- Bakınız.Et-. D.L.T.;kıl-:kılmak, yapmak, etmek, eylemek, olmak III,21/179-1


K.B.;kırk:kırk (40) 4637/465-1

Kibi Bakınız.Kimin. D.L.T.;kibi:gibi I,22/483-1

Kim Kim. K.B.;kim:kim, kimse 198/36-1

Kir 1.Kir, pis, pislik. 2.Kirli çamaşır, giysi.

K.B.;kir:kir 2808/292-1

Kirik- Bakınız.Kircik-. D.L.T.;kirik-:kirlenmek II,21/117-1

Kiriş

1.Müzik aletlerinin teli. 2.Ok atılan yayın iki ucu arasındaki esnek bağ. 3.Kiriş.

D.L.T.;kiriş:kiriş, yay kirişi; yay I,10/198 2.Bir adamın akarlarından olan geliri I,11/370-1

287

Kirle- Kirlenmek, kir bulaşmak, kirli olmak.

D.L.T.;kirlen-:kirlenmek; yumulmak II,23/252-1

Kirpi Kirpi. D.L.T.;kirpi:kirpi I,19/415-1

Kirpik Kirpik. D.L.T.;kirpik:kirpik I,15/478-1


D.L.T.;kişi:kişi, adam, insan, kimse; halk; karı, kadın I,4/129-1

Kişne- Kişnemek (at hakkında). D.L.T.;kişne-:kişnemek III,21/302-1

Kök

I,1.Bitki kökü. 2.Diş ve saç kökü. 3.Teyel ipliği. 4.İplik. 5.M.Bir şeyin başlangıcı temeli; temel, kök.

D.L.T.;kök:1.Gök, hava, sema I,10/421 2.Gök rengi, gök renk, lacivert III,25/132 3.Şehrin dört yanını saran yeşil bölge III,28/132 4.Eğer bağı II,19/283 5.Kök, asıl II,7/284-1

Kökle- I,1.Teyel çekmek, teyellemek. 2.Kilitlemek, bağlamak.

K.B.;kökle-:bir işin esasına vakıf olmak 1492/166-2 D.L.T.;kökle-:eğer bağını sıkı bağlamak III,18/300-1

Köl Göl.

D.L.T.;köl:1.Göl, havuz, birikmiş su II,10/79 2.Denizin kendisi III,6/136-1

Kömeç Dövülmüş et ya da küçük iğde koyularak pişirilen çörek, yağlı gömme çörek.

D.L.T.;kömeç:küle gömülerek pişirilen çörek I,13/360-1

Kömür 1.Kömür. 2.Yakıt.

K.B.;kömür:kömür 5012/500-1

Könek Deve sağılırken kova yerine kullanılan deri kap.

D.L.T.;könek:matara, ibrik, su tulumu -kırba- I,6/392-1

Köñül Bakınız.Gövün. D.L.T.;köñül:gönül, kalp, yürek; anlayış I,22/152-1

288

Köp Çok, bol. D.L.T.;köp:çok, bütün, hep; -saç ve ağaç hakkında- gür, sık I,17/319-1

Köpek Köpek, it. K.B.;köpek:köpek 6601/650-1

Köpük I,Köpük. D.L.T.;köpük(g):köpük I,15/390-1

Körpe

I,1.En küçük (çocuk, oğlak, kuzu vb. hakkında). 2.Henüz büyümemiş, dalından yeni koparılmış, taze.

D.L.T.;körpe:körpe, mevsimi geçtikten sonra çıkan şey; zamanından sonra doğan yeni hayvan I,12/415-1

Körük 1.Körük. 2.Nefeslik.

D.L.T.;körük:kuyumcu veya demirci körüğü I,7/391-1

Köy-

1.Çok pişip yanmak. 2.M.Yanmak, tutuşmak, ızdırap çekmek, azap çekmek, sıkıntı çekmek, muzdarip olmak, üzülmek, sızlanmak, yakınmak. 3.Ziyan olmak, boşa gitmek, yanmak.

D.L.T.;köy-:yanmak; yakmak III,23/47-1

Köyük Yanarak kararan, yanan, yanık, kömür olan, kömür.

D.L.T.;köyük:yanmış, yanık III,22/168-1

Köz Köz, kor, sıcaklık. D.L.T.;köz:1.Ateş koru, köz I,12/337 2.Göz I,2/212-1

Kül Kül. D.L.T.;kül:kül I,12/337-1

Kümüş Gümüş. D.L.T.;kümüş:gümüş; akça; kadın adı I,2/165-1

Laçın 1.Doğan. 2.M.Uçak.

E.U.T.;laçın:şahin, yiğit adam I,1/410-1

Meñ I,Ben. D.L.T.;meñ:yüzdeki ben III,3/359-1

Meñ III,Bazı hayvanları avlamak için kapanın, oltanın ucuna takılan yem, vb.

D.L.T.;meñ:yem, tane; kuş yemi III,24/358-1

Meñiz Beniz. D.L.T.;meñiz:beniz, yüz I,5/60-1

289

Meñze- Benzemek, çekmek. K.B.;meñze-:benzemek 1306/148-1

Mün-


K.B.;min-:binmek 576/72-3 D.L.T.;mün-:binmek I,17/421-1

Oba Köy. D.L.T.;oba:oba I,22/86-1

Oglan


D.L.T.;oglan:oğlan, oğul; çocuk, çocuklar I,4/74-1

Ogrı Hırsız. D.L.T.;ogrı:1.Gizli I,15/380 2.Hırsız; hırsızlık I,22/126-1

Ogrın Gizli, gizlice. K.B.;ogrın:gizlice 2192/235-1

Ogul

1.Erkek çocuk, oğul. 2.Bir kimseye hitap ederken kullanılan söz, oğul, delikanlı.

K.B.;ogul:oğul, oğlan, çocuk, genç 186/35-1


D.L.T.;ok:1.Ok I,8/180 2.Paylar ve toprak hisseleri üzerine üleşmek için atılan ok; çekilen kura; mirasta düşen pay I,9/37 3.Hal anlamına yakın anlamlı bir edat; fiillerde pekitme edatı; vakit, zaman I,11/37-1


D.L.T.;ol:o; dır, dir, dur, dür (koşaç:haber edatı) I,2/155, A.H.;ol:1.Şahıs ve işaret zamiri 13/42 2.Bağ 85/47-1


A.H.;on:on 210/90-1

290

Oñ Hayırlı, başarılı, faydalı, güzel.

D.L.T.;oñ:1.Kolay I,3/41 2.Sağ, solun karşıtı I,5/41, K.B.;oñ:sağ, sağ taraf; doğru 536/68-2 A.H.;oñ:1.Hayır, kısmet 116/49 2.Sağ A113/49-1

Oñar-

1.Bir şeyi düzeltmek, düzene koymak, onarmak. 2.Bir işi yapabilmek, bir işin üstesinden gelmek, başarmak. 3.Yerinde ve uygun söylemek, üstesinden gelmek, haşlamak (söz ile).

K.B.;oñar-:düzeltmek, onarmak 205/37-1

Or- Orakla biçmek, ürün toplamak.

D.L.T.;or-:kesmek, biçmek, vurmak, urmak I,19/172-1

Orna- 1.Bir yere yerleşmek, kök salmak. 2.M.Tesir etmek, etkilemek.

D.L.T.;orna-:yerleşmek; yer tutmak, yer edinmek; -güneş- batmak, kaybolmak I,18/288-1

Orun

1.Yerleşmek, oturmak için yer. 2.Yer, yerine, karşılık. 3.M.Vazife, görev, hizmet. 4.Yarışta sahip olunan derece.

D.L.T.;orun:yer, mekan, mevki III,11/222-1

Ot I,Ot, saman. D.L.T.;ot:1.Ot, hayvan yemlerinin hepsi I,1/225 2.İlaç, em; zehir I,7/35-1

Ot (o:t) II,Ateş, alev. D.L.T.;ot:ateş, duman I,9/332-1

Otla- I,Otlamak, ot yemek. D.L.T.;otla-:otlamak I,4/285-1


D.L.T.;ottuz:sayıda otuz I,2/142-3 K.B.;otuz:otuz (30) 368/51-1

291

Oy

II,1.Alçak yer, çukur. 2.Çukur. 3.Düz olmayan, alçak, oyuk.

D.L.T.;oy:yerdeki oyukluk, çukurluk I,20/146-1

Oy- Bir şeyi kazıp ya da kesip çukurlaştırmak; oymak, kazmak.

D.L.T.;oy-:oymak; yerleştirmek, sıkıştırmak I,12/174-1

Oyna-

1.Oyun oynamak. 2.Bir rolü yerine getirmek, oynamak, canlandırmak. 3.Bir kimseye oyun oynamak, şaka yapmak, biriyle dalga geçmek, eğlenmek. 4.Bir oraya bir buraya hareket etmek.

K.B.;oyna-:oynamak 79/25-1

Oynaş Evlenmeden karşı cinsle ilişki kuran, yaşayan erkek ya da kadın, oynaş.

D.L.T.;oynaş:oynaş; başka biriyle sevişen kadın I,24/120-1

Oyul- 1.Oyulmak. 2.Deşilmek, delinmek.

D.L.T.oyul-:oyulmak, çukurlaşmak; sıkıştırılmak I,3/269-1

Oyun

1.Oyun. 2.Tiyatro sahnesindeki gösteri. 3.Şaka.

D.L.T.;oyun:oyun, yarış I,20/85-1

Oz-


A.H.;oz-:geçmek 55/45, D.L.T.;oz-:başkasını ileri geçmek I,16/173-1

Öç

1.Öç, intikam, kahır, gazap, öfke, kin. 2.Düşmanlık, geçimsizlik, uyumsuzluk, dargınlık, kavgalı, arası açık olma.

D.L.T.;öç:öç, hınç, kin, intikam I,20/43-1

Öç-

1.Bakınız.Sön-. 2.Hareket etmemek, durmak, susmak (araba, motor hakkında). 3.Görünmemek, silinmek, uçmak. 4.Konuşmasına son vermek, susmak, sesini kesmek.

K.B.;öç-:gitmek, sönmek 375/52-1

292

Öçür-

1.Söndürmek. 2.Bir şeyin hareketini durdurmak, durdurmak, susturmak (araba, makine, motor hakkında). 3.Silmek, bozmak (yazı, metin hakkında). 4.Üstünü çizmek, karalamak.

D.L.T.;üçür-:söndürmek I,9/177-3 K.B.;öçür-:söndürmek 3609/362-1


A.H.;ökün-:pişman olmak 144/51-1


K.B.;ökünç:pişmanlık 929/110-1

Öküz Öküz. D.L.T.;öküz:1.Irmak, dere I,5/59 2.Öküz I,16/59-1

Öl 1.Islak, nem, rutubet. 2.M.Yiyecek, yemek.

D.L.T.;öl:ıslak, yaş, nem I,22/48-1

Öl-


K.B.;öl-:ölmek 1487/166-1

Öldür-

1.Öldürmek, yaşamına son vermek. 2.M.Eziyet etmek, işkence etmek.

K.B.;öldür-:öldürmek 2292/244-1

Ölüm

I,1.Ölüm, vefat. 2.Zehir, ecel anlamında kullanılan lanet, beddua sözü.

D.L.T.;ölüm:ölüm I,16/47-1

Ön-


D.L.T.;ön-:-bitki- bitmek, yetişmek, neşvünema bulmak; gitmek I,24/169-1


D.L.T.;öñ:ön, önce; öndün I,24/40 2.Renk; bir şeyin rengi I,1/41, A.H.;öñ:ön, baş 14/42-1

293

Öndür- Yetiştirmek, üretmek. D.L.T.;öndür-:-bitki- bitirmek, yetiştirmek; yöneltmek I,1/225-1

Öp- Öpmek, okşamak. D.L.T.;öp-:1.Öpmek I,16/163 2.İçmek I,25/163-1

Ör-

I,1.Şişle ya da makinayla örmek. 2.Saçı ya da bitkilerin saplarını örmek, örgü yapmak. 3.Birbirinin üstüne düzenli bir şekilde koymak, yerleştirmek.

D.L.T.;ör-:1.Belirmek; çıkmak, kopmak; yükselmek -bulut- I,10/173 2.Örmek I,15/172-1

Ördek Ördek. K.B.;ördek:ördek 72/24-1

Örk İp, bağ. A.H.;örk:yular, bağ 318/66, D.L.T.;örk:yular; at tavlası I,2/43-1

Örkle- Hayvanları otlatmak için otlağa bağlamak.

D.L.T.;örkle-:örklemek, sıkı sıkıya bağlamak III,18/443-1

Örküçle- Dalga meydana gelmek, dalgalanmak (deniz suyu hakkında).

D.L.T.;örküçlen-:1.Dalgalanmak I,20/312 2.Sacayaklanmak I,4/313-1

Ört-

1.Üstünü örtmek, kapamak. 2.Önünü kapatmak, engel olmak. 3.M.Gizlemek, gizli tutmak (olay, konuşma vb. hakkında).

K.B.;ört-:örtmek, örtülmek 2677/280-1

Örte-

Birine üzüntü verip azap çektirmek, çileli bir hayat geçirtmek, acı içinde yaşatmak, eziyet çektirmek, ıstırap vermek, işkence etmek, canını yakmak.

A.H.;örte-:yakmak 324/66-1

Örtük 1.Bakınız.Örtgi. 2.Bir şeyin üst katmanı.

D.L.T.;örtük:bir şeyin örtüsü; eğer örtüsü I,18/103-1

294

Örüm

1.Saçın örülüşü, örgü. 2.Kumlu yerlerde, kazılan kuyuya kumun akmaması için kuyunun kenarlarına sözen, yılgın gibi ağaçların örülmesiyle yapılan kuruluş, tesis.

K.B.;örüm:örülmüş; çul 4768/477-1

Öt Öd.

K.B.;öt:öğüt, nasihat 1447/162-2 D.L.T.;öt:1.Acılık; öt kesesi I,17/43 2.Delik, çukur I,22/31-1

Öt-

1.Geçip gitmek; yanından, üstünden geçmek. 2.Geçmek (zaman hakkında). 3.Öne geçmek, birinci gelmek, yenmek. 4.Satın alınmak, satılmak, geçmek. 5.M.Ölmek. 6.Vücudu çok etkilemek, ağrıtmak, sızlatmak, acıtmak. 7.Bağışlamak, affetmek. 8.Kesmek, iyi kesmek (balta, bıçak hakkında).

D.L.T.;öt-:1.Ötmek I,7/529 2.Bir şeye geçmek, delmek; boşalmak, -karın- sürmek I,10/171-1

Ötür-

1.Geçirip bırakmak. 2.Bir şeyin içinden geçirmek. 3.Bir şeyi ikinci bir şeye geçirmek. 4.Belli bir zamanı geçirmek. 5.Öne geçmek.

D.L.T.;ötür-:1.Hatırlatmak I,21/267 2.Delmek I,15/176 3.Öttürmek I,9/176-1

Öyle Öğle vakti. D.L.T.;öyle:öğle vakti I,26/113-1

Öz I, Kendi, öz.

D.L.T.;öz:1.Öz, kendi, nefis; can, ruh, gönül I,16/45 2.Yürek ve karnın içindeki nesne I,6/46 3.Yağ I,3/36 4.İki dağ arasında bulunan dere I,1/46 5.Ağaç özü I,8/46 6.Sağır I,15/45-1

295

Özge 1.Başka, öteki. 2.Yabancı, başka.

A.H.;özge:başka C116/49-1

Pis

1.Pis, kötü, fena, iğrenç, tiksindirici. 2.Kötü, fena, korkunç, huysuz, kavgacı, şirret. 3.Derinin ve saçların beyazlaması hastalığı.

D.L.T.;pis:pis; dagar ve tulum gibi şeylerin dibinde kalan çöküntü, tortu I,6/328-1

Saç- Yaymak, dökmek, saçmak, dağıtmak.

K.B.;saç-:1.Saçmak, dağıtmak 719/89 2.Uzaklaşmak 1313/149-1

Saç I,Saç. K.B.;saç:saç 1103/127-1

Saç (sa:ç) II,Bakınız.Taba I. D.L.T.;saç:1.Saç -baştaki- II,21/126 2.Tava III,5/147-1

Sag I,Sağlıklı, sıhhatli, sağ, iyi.

D.L.T.;sag:1.Sağlık, esenlik I,4/89 2.Sağ, tatlı, iyi; temiz, halis; sağ, sağlam; sıcak III,6/154 3.Akıl, zeyreklik, anlayış III,28/153 4.Yün atmak ve kabartmak için kullanılan "sağ" denen çubuklar III,9/154-1

Sag-

1.Süt sağmak. 2.M.Hile, oyun, zorlama gibi yollarla yağmalamak; talan etmek, bir kimsenin hakkını yemek, emeğini sömürmek; bir kimsenin kazancını malını elinden almak, bir kimsenin kazancına, malına sahip olmak.

D.L.T.;sag-:sağmak II,5/15-1

Sagım 1.Bir sağışta alınan süt miktarı, sağım. 2.Süt sağma zamanı.

D.L.T.;sagım:sağış, sağım I,25/397-1

Sak Uyanıklık, gözü açıklık, işini iyi yapan, işinde titiz, duyarlı, dikkatlli, ihtiyatlı.

D.L.T.;sak:işte uyanık ve zeyrek olan I,22/333-1

296

Sakla-

1.Elinde tutmak. 2.Durmak, bekletmek. 3.Yaşatmak, beslemek, büyütmek, yetiştirmek, bakmak. 4.Sahiplenmek, izlemek, gözetmek, göz kulak olmak, korumak, bakmak. 5.Bir şeye dayanak olmak, kaldırmak, taşımak. 6.Bırakmamak, durdurmak, bekletmek, tutmak, eğlemek. 7.Bekçilik yapmak, korumak. 8.Esirgemek, korumak, kollamak. 9.M.Gizlemek, saklamak. 10.Belli bir amaç için tutmak, bekletmek, bakmak vb.

K.B.;sakla-:hesaplamak, dikkat etmek, tanzim etmek, tedbir almak, korumak 2220/237, A.H.;sakla-:saklamak, gözetmek C130/50-1

Saklan-

1.Kendine hakim olmak. 2.Durmak, duraklamak, dayanmak, oyalanmak. 3.Büyütmek, beslemek, yetiştirmek, bakmak. 4.Var olmak, olmak. 5.Esirgenmek, korunmak, saklanmak. 6.Kendini korumak. 7.Engellenmek, dayanmak. 8.Sağlanmak, yerine getirilmek. 9.Sağlam kalmak, saklanmak. 10.Saklanmak, bekçilik yapmak, korunmak, bakılmak.

D.L.T.;saklan-:saklanmak, çekinmek II,24/247, K.B.;saklan-:uyanık olmak, dikkatli olmak, tedbirli bulunmak, ihtiyatlı olmak 443/58, A.H.;saklan-:saklan, saklanmak C158/53-1

Saklık

1.Ciddilik, dikkatlilik, duyarlılık, ihtiyatlılık, uyanıklık, gözü açıklık. 2.Bakınız.Sakçılık.

K.B.;saklık:uyanıklık 439/58-1

Sal II,Sal. D.L.T.;sal:1.Sal III,27/156 2.Kaplardaki sır III,2/157-1

297

Sal-

1.Bina yapmak, kurmak, inşa etmek. 2.İçine ya da altına koymak, yerleştirmek, içine yerleştirmek. 3.İşe, okula koymak; yerleştirmek. 4.Bir şeyi birine ya da bir yere atmak, fırlatmak, savurmak. 5.İşaret koymak, işaretlemek, belirlemek.

D.L.T.;sal-:atmak; bir şeyle işaret etmek; göndermek, götürmek; toplamak, toplu hale getirmek II,5/24, K.B.;sal-:atmak, bırakmak 5876/582-1

Saman Saman. D.L.T.;saman:saman I,1/415-1

San

1.Sayı, miktar. 2.M.Adam yerine konulma, adam sayılma. 3.Sıfat.

D.L.T.;san:sayı, sayma, addü itibar III,16/157, K.B.;san:sayı, sayma, benzeme 211/37, A.H.;san:1.Sayı 60/46 2.Vücut 276/62-1


D.L.T.;san-:saymak; sayılmak; sanmak II,17/28-3 D.L.T.;sana-:saymak III,11/274, A.H.;sana-:saymak, hesap etmek 60/46-1


D.L.T.;sanç-:sançmak, dürtmek, sokmak; yenmek III,25/420, K.B.;sanç-:sançmak, dürtmek, vurmak 2026/220-1

Sap I,Sap, tutacak yeri.

D.L.T.;sap:1.Sap; kılıç veya bıçak sapı III,8/145 2.Bir söze verilecek cevapta sıra, yanıt; değirmende, sulamada ve gezekte sıra III,14/145-1

298

Sap-

1.İğnenin deliğinden ip geçirmek, iğneye ip saplamak. 2.Bitkiyi aşılamak, bitkiye aşı yapmak. 3.Birbirine eklemek, bağlamak, birbiriyle birleştirmek.

D.L.T.;sap-:ipliği iğneye geçirmek, saplamak; bir şeyi sarmak, cinsinden eksik kalan bir şeyi başkasıyla tamamlamak II,23/3-1

Sapla- I,Sap yapmak, sap oturtmak, tutacak yerini yapmak (kürek, balta vb. hakkında).

D.L.T.;sapla-:sap yapmak III,15/296-1

Sark- Akmak, süzülmek. D.L.T.;sark-:akar şey sızıp damlamak; uyuşmak III,19/421-1

Sat- 1.Satmak. 2.M.Döneklik, hainlik etmek; bir kimseyi ihbar etmek.

A.H.;sat-:satmak 238/59-1

Satıgçı Küçük tüccar, dükkan sahibi. K.B.;satıgçı:satıcı, tâcir 2801/292-1

Sayra-

1.Güzel ve hoş ötmek. 2.Güzel konuşmak, ustaca konuşmak, güzel şeyler söylemek; güzel türkü, şarkı söylemek.

D.L.T.;sayra-:şakımak, ötüşmek; saçmalamak, hezeyan etmek III,2/311-1

Seç- 1.Saçmak, yaymak, dağıtmak, dökmek. 2.Seçmek, ayırmak.

K.B.;seç-:seçmek, ayırmak 2220/237-1


D.L.T.;sekkiz:sayıda sekiz I,14/365-3 K.B.;sekiz:sekiz (8) 131/30-1


D.L.T.;semüz:semiz I,13/285-3 K.B.;semiz:semiz, kuvvetli 3601/362-1


D.L.T.;sin:sen III,26/138-3 A.H.;sen:sen 37/44-1

Sep II,Çeyiz. D.L.T.;sep:gelinin malı olan çeyiz I,6/319-1

299

Sıg- Bir kabın içine yerleşmek, koyulmak.

D.L.T.;sıg-:sığmak; tesir etmek, dokunmak, koymak II,16/15-1

Sıgın- Kudreti, gücü olduğuna inanılan bir şeyden yardım istemek; sığınmak.

D.L.T.;sıgın-:sığınmak II,29/152-1

Sıgır Sığır. D.L.T.;sıgır:1.Hanların halk ile beraber yaptığı sürgün avı I,1/364 2.Sığır I,8/364-1

Sıgış- Birlikte bir yer bulup oturmak, yerleşmek.

A.H.;sıgış-:sığışmak 201/56-1

Sık-


D.L.T.;sık-:sıkmak II,20/18-1

Sıkıl-

1.Bakınız.Gısıl- 1. 2.Sıkılmak, sıkıştırılmak. 3.M.Ezilmek, eziyet edilmek, işkence edilmek, baskı yapılmak, zulmedilmek. 4.M.İncelmek, zayıflamak, kilo vermek.

D.L.T.;sıkıl-:sıkılmak II,25/125-1


K.B.;sın-:kırılmak, bozulmak, incinmek 3387/341-1

Sına- Sınamak, denemek. D.L.T.;sına-:denemek, sınamak III,17/273-1

Sınag 1.Deneme, kontrol; tecrübe etme. 2.Sınav.

K.B.;sınag:sınanmış, tecrübe edilmiş 3395/342-1

Sırt 1.Arka taraf, geri, sırt. 2.Büyük yer.

D.L.T.;sırt:kıl, kalın kıl; bayır, yokuş, sırt, küçük dere I,11/342-1

Sız-

1.Yavaş yavaş süzülmek, sızmak, akmak (sıvı hakkında). 2.Bir şeyi duyumsamak, sezmek, hissetmek.

D.L.T.;sız-:sızmak, erimek; -güneş- belirmek, ucu görünmek; arıklamak, zayıflamak II,3/10-1

300

Sızla- Sızlamak, ağrımak, acımak. D.L.T.;sızla-:sızlamak, ağrımak III,10/297-1

Silk-

1.Silkmek, silkelemek. 2.Bir şeyin tozunu silkelemek. 3.Silkmek, silkelemek, çekmek.

D.L.T.,silk-:silkmek III,2/423-1

Silkin-

1.Üstünü başını silkelemek, çırpmak. 2.Hareketlenmek, yerinden kalkmak, silkelenmek.

D.L.T.;silkin-:silkinmek; ürpermek II,3/246-1

Siñ-

1.Sindirilmek, hazmedilmek. 2.Bir şeyin içine yavaş yavaş sızmak, sinmek (sıvı hakkında) 3.İçine girmek, sinmek. 4.M.Harcanmak, sarfedilmek.

D.L.T.;siñ-:sinmek, hazmedilmek; işlemek, girmek; saklanmak, sahibine sormadan bir yere girip sinmek III,9/391-1

Siñek Sinek. D.L.T.;siñek:sinek; sivrisinek; kara sinek II,23/13-1

Siñir Sinir. D.L.T.;siñir:sinir III,21/362-1

Sirke Bit yumurtası, sirke. D.L.T.;sirke:1.Sirke I,16/181 2.Bit yumurtası, sirke I,9/430-1


D.L.T.;siz:siz; büyük ve sayılan kişilere "sen" yerinde aynatan söz I,19/339-1

Sok-

1.Bir şeyi bir yere itip geçirmek, sokmak. 2.Sokmak, zehirlemek (arı, yılan vb. hakkında). 3.Ayakkabı, giysi giymek.

D.L.T.;sok-:sokmak, delmek, döğerek inceltmek, toplamak II,17/18, K.B.;sok-:sokmak, vermek 6071/602-1

Sokul-

1.Bir yere itilip geçilmek, sokulmak. 2.Bir yere, bir şey sokulmak; batırılmak, dürtülmek. 3.Ayakkabı ya da giysi giyilmek. 4.Araya girilmek, sokulmak,

D.L.T.;sokul-:bir şeyin içine sokulmak; döğülerek inceltilmek II,18/125-1

301

eklenmek. 5.Arasına girilmek, bir yere girilip gizlenmek, saklanmak.

Sol Bakınız.Çep 1. K.B.;sol:sol 917/109-1

Sol-

1.Rengi uçmak, rengi kaybolmak, solmak. 2.Tazeliği kaybolmak, kaçmak, kurumak (bitki hakkında). 3.Rengi kaçmak, rengi solmak; kaygılı, endişeli, üzgün görünmek.

D.L.T.;soluş-:solmak, yaş meyve veya sebze tazeliğini kaybetmek II,13/109-1

Soñ 1.Bakınız.Soñra. 2.Son, bitiş, bitim.

D.L.T.;soñuk:son; bir şeyin sonu III,19/107-3 soñ:bir adamın çoluğu çocuğu; her şeyin ve her işin sonu; sonra III,27/357-1

Sor-

1.Emerek içmek, içmek, emmek. 2.Kendine çekmek, sindirmek.

D.L.T.;sor-:1.Emmek, sormak III,26/181 2.-Sorgu- sormak, aramak III,23/181-1

Soy-

1.Kabuğunu soymak. 2.Soymak, yaralamak. 3.Hayvan kesmek, öldürmek. 4.M.Yağmalamak, talan etmek, hırsızlık etmek, soymak.

D.L.T.;soy-:soymak, deri yüzmek III,19/244-1

Sög-

1.Birine kötü, çirkin söz söylemek, sövmek, küfretmek. 2.Birine kalp kırıcı sözler söylemek; paylamak, azarlamak,yermek.

K.B.;sök-:1.Sökmek 2268/241 2.Çökmek, diz çökmek 4058/409 3.Söğmek 3431/345-3 D.L.T.;sög-:söğmek, sövmek III,15/184-1

302

Sök-


D.L.T.;sök-:sökmek, yarmak, yırtmak; diz çökmek II,2/22, K.B.;sök-:1.Sökmek 2268/241 2.Çökmek, diz çökmek 4058/409 3.Sövmek 3431/345-1

Sön-

1.Sönmek. 2.Birine ya da bir şeye olan isteği, hevesi, arzusu sona ermek; bitmek, sönmek.

K.B.;sön-:sönmek, bitmek, tükenmek 2580/271-1


A.H.;söz:söz 164/53-1

Sözle- Bakınız.Geple- 1,2. K.B.;sözle-:söylemek, konuşmak 2701/282-1

Sözleş- Bakınız.Gepleş-. D.L.T.;sözleş-:söyleşmek, konuşmak II,20/215-1

Süpür-

1.Süpürmek. 2.Bir şeyi temizlemek, silmek. 3.M.Öldürmek, kovmak.

D.L.T.;süpür-:süpürmek II,20/85-1

Sür-


D.L.T.;sür-:1.Sürmek, kovmak, sürgün etmek; devam etmek III,1/217 2.Kızmak, çıkışmak II,1/39-1

Sürt-

1.Bir şeyi ovmak, sürtmek. 2.Bir şeyi başka bir şeye sürtmek. 3.M.Yakmak.

D.L.T.;sürt-:sürtmek; sürmek III,3/427-1

Süs-

1.Boynuzlarıyla, başıyla dürtmek; boynuzlarını sokmak, saplamak, batırmak; boynuzlamak. 2.Vurmak.

D.L.T.;süs-:süsmek II,3/293-1

303

Süsüş-

1.Birbirine boynuzlarını batırmak, sokmak; birbirini boynuzlamak. 2.M.İki taraf olarak çarpışmak, savaşmak, mücadele etmek.

D.L.T.;süsüş-:süsüşmek II,11/101-1

Süz- 1.Suyunu ayırmak, süzmek. 2.Yavaşça içine çekerek, emerek içmek; zevkle içmek.

K.B.;süz-:süzmek 268/42-1

Süzme Suyu süzülen, tuz katılan yoğurt; süzme yoğurt.

D.L.T.;süzme:"keş" denilen yağsız kuru peynir, ayran süzmesi I,22/433-1

Süzül-

1.Süzgeçten geçirilmek, süzülmek. 2.İncelip yırtılmaya, paçalanmaya başlamak. 3.Gözleri süzülmek. 4.Koyulmak, keyifle içilmek (çay vb. hakkında). 5.Yavaşça gitmek, sıvışmak.

K.B.;süzül-:süzülmek 221/38-1

Tala- Yağmalamak, talan etmek, zorla almak.

K.B.;tala-:yağma etmek 280/43-1

Tam Dam, küçük ev. D.L.T.;tam:duvar, dam, kale I,10/153-1

Tañ Bakınız.Geñ.

D.L.T.;tañ:1.Şaşacak, şaşılacak nesne, danılacak şey, acayip şey I,6/62 2.Tan; sabah vakti I,7/170 3.Eski zamanlarda kalmış olan yapı III,24/356 4.Elek III,20/355-1

Tap- Bulmak. D.L.T.;tap-:tapmak; hizmet etrmek; bulmak, sezmek, kaybolanı bulmak II,9/3-1

Tapış-

1.Karşılaşmak, rastlaşmak, birbirine rastgelmek, buluşmak. 2.Birleşmek, eklenmek, katılmak, kavuşmak. 3.M.Evlenmek.

K.B.;tapış-:kavuşmak 6204/614-1

304

Tart- Çekmek.

D.L.T.;tart-:tartmak; cezbetmek; çekmek, uzatmak, germek; getirmek, almak, çıkarmak III,6/426-1

Taşla-

1.Atmak, fırlatmak, savurmak, bırakmak. 2.Bir şeyi kullanmamak, bırakmak, son vermek.

D.L.T.;taşla-:taşlamak; gurbete gitmek; dışarlıklı olmak III,3/294-1

Tay Bir yaşına kadar olan at yavrusu.

K.B.;tay:tay I,20/206-1

Tay- 1.Kaymak. 2.M.Yolunu kaybetmek, yolunu şaşırmak, yanılmak.

D.L.T.;tay-:kaymak III,1/244-1

Tayak 1.Dal parçası. 2.Bakınız.Hasa.

D.L.T.;tayak:dayak, dayangaç I,6/417, K.B.;tayak:dayak, değnek 5633/559-1

Teke Teke, erkek keçi. D.L.T.;teke:teke; boynuzundan yay yapılan erkek geyik III,18/102-1

Telim Birkaç, çok. D.L.T.;telim:çok, pek çok; bol, fazla; daima, hep, pek I,2/44-1

Temen Büyük iğne, çuvaldız. D.L.T.;temen:büyük iğne, çuvaldız I,3/402-1

Terk Bakınız.Tiz. A.H.;terk:hemen, derhal, çabucak 222/57-1

Ters

1.Yanlış, kötü, çirkin, uygunsuz. 2.Bir şeyin diğer yüzü, tersi. 3.Geçimsiz, uyumsuz.

D.L.T.;ters:güç olan her nesne I,11/348-2 K.B.;ters:ters 1856/203-1

Tez- Ürküp kaçmak, ürkmek. A.H.;tez-:kaçmak 153/52-1

Tezek Tezek. D.L.T.;tezek:tezek, at gübresi I,23/386-1

305

Tik- Dikmek.

D.L.T.;tik-:bir şeyi delmek, dürtmek, sokmak; -ağaç- dikmek; bir şeyi dikey hale getirmek; -dikiş- dikmek II,21/20-1

Tiken Diken. D.L.T.;tikken:diken I,1/401-3 A.H.;tiken:diken 376/70-1

Tir- Bakınız.Yıg-. A.H.;tir-:dermek, toplamak 309/65-1

Tirkeş-

1.Birbirinin yanında yürümek, birlikte yürümek, gitmek. 2.Dost olmak, arkadaş olmak.

D.L.T.;térgeş-:arka arkaya gelerek derleşmek II,14/206-3 tirkeş-:toplanmak, toplaşmak, derleşmek I,4/149-1

Toklı Bir yaşını dolduran kuzu. K.B.;toklı:altı aylık kuzu 3096/317-1

Top I,1.Top. 2.Top, tomar.

top:1.Buğday ile su kaynatılır, arpa hamuru ile yoğrularak bir keçeye sarılır, sıcak bir yere bırakılır, erdikten sonra yenir I,8/318 2.Top (topık kelimesinin kısaltması) I,22/318 (D.L.T.;topık:topuk; top, çevgenle vurulan top, topaç III,2/74)-1

Toprak 1.Toprak. 2.M.Yer, yurt, ülke, vatan.

K.B.;toprak:toprak 143/31-1

Tor

1.Ağ. 2.Bazı meyvelerin esas olarak kavunun dışındaki çizgi. 3.M.Tuzak.

D.L.T.;tor:tuzak, ağ III,14/57-1

Torum Altı ayla bir yaş arasındaki deve yavrusu.

D.L.T.;torum:torum, deve yavrusu I,20/396-1

306

Toz Bakınız.Tozan. D.L.T.;toz:1.Toz III,6/123 2.Yaylara sarılan sırım III,7/123-1

Tör Evin baş köşesi.

D.L.T.;töre:evin önemli yeri ve sediri III,4/221-3 tör:1.Evin veya odanın en iyi, en önemli yeri, sediri III,23/121 2.Toz I,4/456-1

Törpüle- Törpü ile yontmak, rendelemek, düzeltmek, törpülemek.

D.L.T.;törpi-:yontmak, törpülemek III,11/275-3 törpül-:yontulmak, törpülenmek II,9/229-1

Tug Bayrak.

D.L.T.;tug:1.Hakan yanında çalınan kös ve davul, nöbet davulu; tuğ; bayrak, sancak I,19/194 2.Herhangi bir nesnenin tıkacı, kapağı; su bendi, büvet, germeç III,22/127-1

Tumşuk 1.Hayvanların ağız, burun bulunan kısmı, gaga. 2.M.Yüz (insan hakkına).

K.B.;tumşuk:gaga 77/25-1


D.L.T.;tur-:durmak; çıkmak, yükselmek; ayakta durmak, kalkmak, kalkımak; zayıflamak II,28/6-1

307

Tut-


D.L.T.;tut-:tutmak, yakalamak II,23/291-1

Tutul-

1.Elle tutulmak. 2.Ele geçirilmek, yakalanmak. 3.Kaplanmak, örtülmek. 4.Kiralanmak, tutulmak. 5.Tutsak edilmek. 6.Bina kurulmak, inşa edilmek. 7.Asılmak, örtülmek. 8.Giysinin kenarına dantel, ince şerit dikmek. 9.Birinin sırrı bilinmek, sırrı tutulmak. 10.Sulanmak, su verilmek. 11.Doğrultulmak.

D.L.T.;tutul-:tutulmak, yakalanmak II,17/120-1

308

Tutuş-

1.Birine bir şeyi tutmasında yardım etmek, birlikte tutmak. 2.Bir şeyi büyütmeye, beslemeye, yetiştirmeye yardım etmek, birlikte büyütmek, beslemek. 3.Birbirini tutmak, kucaklamak.

K.B.;tutuş-:tutuşmak 4111/414-1

Tükel 1.Hepsi, bütünüyle, tamamıyla. 2.Tam, eksiksiz, yerinde.

D.L.T.;tükel:tamamen, büsbütün I,6/60-1

Tüken- 1.Bitirilmek, tüketilmek. 2.Bitirilmek, tamamlanmak, son verilmek.

A.H.;tüken-:tükenmek 127/50-1


D.L.T.;tümen:1.tümen tümen, pek çok I,26/233 2.Büyük iğne III,10/367-1

Tünek Ev, oda, kafes. D.L.T.;tünek:hapishane, zindan I,14/408-1

Türk 1.Bakınız.Türkler. 2.Sade, alçak gönüllü, mütevazi (insan hakkında).

D.L.T.;türk:"vakit" anlamına gelen bir kelime I,7/353-2 K.B.;türk:1.Güç, kuvvet 5151/514 2.Türk A14/2-1

Tütet-

1.Alevsiz duman çıkartmak, tüttürmek. 2.Çok üzmek; şikayet etmesine, dert yanmasına, sızlanmasına sebep olmak. 3.M.Çok etkilemek, vurmak.

D.L.T.;tütit-:tütütmek II,11/299-3 tütet-:tütütmek II,8/299-1

Tütün 1.Bakınız.Tüsse. 2.Tütün.

D.L.T.;tütün:duman I,18/400, K.B.;tütün:tütün 341/48-1

Uç Uç, son, bitim.

D.L.T.;uç:1.Türklerin kalem yaptıkları bir ağaç I,19/35 2.Bir nesnenin tükenmesi, bitmesi; uç; kenar I,9/44-1

309

Uç-


A.H.;uç-:uçmak 224/58-1

Ula-


D.L.T.;ula-:ulamak, eklemek; ulaşmak ve buluşmak III,15/255, K.B.;ula-:bağlamak, eklemek, toplamak 75/25-1

Ulag Ulaşım ve yük taşımak için kullanılan araç (at, deve, araba vb.).

D.L.T.;ulag:1.Ulak, beyin emriyle koşa koşa giden postacının başka bir ata erişip bininceye değin bindiği at I,12/122 2.Yama, elbise I,15/122-1

Ulaş-

1.Ulaşmak, birleşmek. 2.Yakınlaşmak. 3.Neden olmak, birinin başına bir şey getirmek, bir şeye maruz bırakmak. 4.Birbirine bağlamak.

D.L.T.;ulaş-:ulaşmak, bitişmek I,21/189, K.B.;ulaş-:ulaşmak, yaklaşmak 446/76-1


D.L.T.;una-:razı olmak, kabul etmek III,22/256-1

Ur-


D.L.T.;ur-:urmak, vurmak, dövmek; koymak, yapmak; takmak I,11/165, A.H.;ur-:vurmak, teveccüh etmek 81/47-1

310

Urug Nesil, soy, uruk, boy.

D.L.T.;urug:1.Tane, tohum, evin I,28/63 2.Dövüş, vuruş I,4/27, K.B.;urug:tohum, nesil, soy, sob 108/27-1

Urun-

1.Çırpınmak, çabalamak; güçlük, sıkıntı çekmek; zulüm, eziyet görmek; azap çekmek. 2.Acele etmek, tez davranmak, koşuşturmak, tasalanmak, kaygılanmak, endişelenmek. 3.Çırpınmak (hayvan hakkında).

D.L.T.;urun-:1.Pişman olup vurunmak, dövünmek; sarınmak, örtünmek I,16/201 2.Dikilmek, kalkmak I,19/201, K.B.;urun-:vurunmak; takınmak, örtünmek, giyinmek 135/30-1

Uruş


D.L.T.;uruş:urma; savaş; vuruş, vuruşma I,17/61-1

Uruş-

1.Kavga etmek, dövüşmek, çekişmek, atışmak. 2.Savaşmak. 3.Dövüşmek, birbirini ısırmak (köpek vb. hayvan hakkında). 4.Birine, bir şeye ya da birine vurmasında yardım etmek.

D.L.T.;urış-:vuruşmak I,22/367-3 K.B.;uruş-:vuruşmak, savaşmak 2378/251-1

Uşak Ovnuk 1.

D.L.T.;uşak:1.Küçük, ufak I,1/67 2.Kovuculuk, kovu, dedikodu; koğucu I,18/122-1


D.L.T.;ut-:oyunda yutmak, oyunda ütmek I,13/170, K.B.;ut-:yenmek 4833/483-1

Utan- Utanmak, çekinmek, sıkılmak, mahcup olmak.

D.L.T.;utan-:utanmak I,17/199-1


A.H.;ut-:uymak 14/42, udh-:uymak 14/42-3 D.L.T.;uy-:uymak, birbirine bağlı olmak III,21/146-1

311


D.L.T.;uya:1.Kuş yuvası I,24/85 2.Hısım; kardeş I,25/85-1

Uyal- Bakınız.Utan- D.L.T.;uyal-:çekinmek, utanmak I,11/269-1


K.B.;uz:usta, mahir, sanatkâr 531/68-2 A.H.;uz:iyi, güzel 477/78-1

Uza- Bakınız.Uzal-. K.B.;uza-:uzamak 556/70-1

Uzak

1.Uzak, yakın mesafede olmayan. 2.Uzun (zaman). 3.Bütün, tüm.

D.L.T.;uzak:uzun; eski, uzak I,22/66-1

Uzal-

1.Uzamak, öncekinden uzun olmak. 2.Çok uzun sürmek, çok uzun zaman devam etmek, uzamak.

K.B.;uzal-:uzun sürmek 4906/490-1

Uzat-

1.Uzatmak. 2.Süresini uzatmak. 3.Yolcuyu yola göndermek. 4.Bir şeyi göndermek, yollamak.

D.L.T.;uzut-:uzatmak I,5/155-3 uzat-:uzatmak; geciktirmek I,11/209-1


A.H.;üç:üç 312/65-1

Üle- Payını vermek, paylaştırmak, bölmek.

D.L.T.;üle-:dağıtmak, yaymak, üleştirmek III,9/255-1

Ülker Ülker, Süreyya. K.B.;ülker:ülker yıldızı 4889/488-1

Ülüş Parça, pay, hisse. D.L.T.;ülüş:pay, halk arasında taksim, hisse I,18/62-1

Ünde-

1.Bir tarafa yöneltmek, yönlendirmek, yol göstermek. 2.Nasihat etmek, öğüt vermek, çağırmak.

D.L.T.;ünde-:ünlemek, çağırmak I,4/273, K.B.;ünde-:seslenmek, çağırmak 75/25-1


D.L.T.;ürk-:ürkmek III,13/420-1

312

Üst

1.Bir şeyin dış yüzü, üst. 2.Arka, sağrı (hayvan hakkında). 3.Üst, yukarı, gökyüzüne doğru olan kısım.

K.B.;üst:üst 18/19-1

Üstün Üstün, başarılı, galip. D.L.T.;üstün:üstün I,24/108-1

Üşüt- Üşütmek, titremek. D.L.T.;üşüt-:üşütmek I,12/211-1

Üt-

1.Kuş vb.'nin tüyünü yakarak yok etmek, tüyünü yolmak, ütmek. 2.Birinin hakkını yemek; maddi bakımdan zarar vermek, sömürmek. 3.Üstünü, başını bozmak; berbat etmek, harap etmek.

D.L.T.;üt-:-kıl- yakmak, ütmek I,13/171-1

Ütük I,Ütü. D.L.T.;ütük:ütü I,25/68-1

Üz-


D.L.T.;üz-:-ip ve benzeri şeyleri- kesmek I,18/165-1

Üzük II,Yolunmuş, koparılmış, kesik, kırık (ip vb. hakkında).

K.B.;üzük:kesik, tamamlanmamış, yarım kalmış 1987/216-1

Üzüm Üzüm. A.H.;üzüm:üzüm 376/70-1

Yag 1.Yağ. 2.Benzin.

K.B.;yag:yağ 4442/446-1

Yag-


K.B.;yag-:yağmak 118/28-1


K.B.;yagı:düşman 101/27-1

313

Yagır Yağır.

D.L.T.;yagır:at, katır ve eşek gibi hayvanların sırtnda semer, eyer ve yük vurmasından meydana gelen yara, yağır III,6/9-1

Yagla- Yağlamak. D.L.T.;yagla-:yağlamak III,28/308-1

Yak-

I,1.Yakmak. 2.Işık yakmak, aydınlatmak, ışıklandırmak. 3.Isıtmak, yakmak. 4.Sevmek, hoşlanmak. 5.M.Yakmak, incitmek, üzmek, acı çektirmek.

D.L.T.;yak-:yaklaşmak, dokunmak; yakmak III,3/63-1

Yaka


K.B.;yaka:yaka, elbise yakası 2377/251-1

Yakın

1.Yakın. 2.Yakın. 3.Bağlı, ilgili, yakın. 4.Yaklaşık, civarında, yakın. 5.Dost, arkadaş, akraba.

A.H.;yakın:yakın 174/54-1

Yal (ya:l) II,Yele.

D.L.T.;yalıg:at yelesi; ibik; eyer kaşı III,21/13, yıl:1.Yıl, sene II,1/118 2.At yelesi III,25/13-3 K.B.;yal:at yelesi; ense 5801/575-1

Yalın Alev. K.B.;yalın:alev 1415/159-1

Yalınla- Alevli bir şekilde yanmak, alevlenmek.

A.H.;yalınlan-:alevlenmek 339/67-1

Yama- Yamamak. D.L.T.;yama-:yamamak III,8/91-1

Yaman

I,1.Kötü, fena, pis. 2.Çok, fazla, çok fazla, pek çok, haddinden fazla, oldukça, bir hayli.

D.L.T.;yaman:kötü, her şeyin kötüsü III,3/30-1

314

Yamız Hayvanların arka ayaklarının iç kısmı, kasık.

D.L.T.;yamız:kasığın iki tarafı; kalçanın iç yandan uçları III,16/10-1

Yan-

1.Yanmak. 2.Işık vermek. 3.Yanmak, pişmek. 4.Kararmak. 5.M.Azap, acı çekmek; üzülmek, kederlenmek, içi yanmak.

D.L.T.;yan-:dönmek, döndürmek; korkutmak, tehdit etmek; kusmak; yanmak III,8/65-1

Yan


D.L.T.;yan:1.Yan II,16/19 2.Uca kemiği; uca kemiğinin başı III,15/160-1

Yaña 1.Yana, tarafa. 2.Ötürü, nedeniyle, sebebiyle.

D.L.T.;yaña:herhangi bir ırmağın bir yanı, geçesi III,2/369-1

Yañak Yanak.

D.L.T.;yañak:1.Yan, taraf I,7/434 2.Ağzın iki yanında dişlerin oturduğu kemik; kapı söğesi, her şeyin yanı III,12/376-1

Yanaş- 1.Yakınlaşmak, yanaşmak, yaklaşmak. 2.M.Yaklaşmak, yanaşmak.

K.B.;yanaş-:yanaşmak 3140/321-1

Yañı

1.Biraz önce, az önce, demin, yeni. 2.Şu zamana kadar, topu topu, hepsi, yalnız. 3.Biraz, az, azıcık.

A.H.;yañı:yeni 195/56-1

Yañra- Boş konuşmak, gevezelik etmek, boşboğazlık yapmak.

D.L.T.;yañra-:saklanması gerekeni açığa vurmak, söylemek III,5/404-1

315

Yap-

1.Örtmek. 2.Bağlamak, kapatmak, kilitlemek. 3.Pişirmek için kazanın üzerine koymak (ekmek vb. hakkında). 4.M.İftira atmak, suçlamak (günah, suç vb. hakkında). 5.Durdurmak, kapatmak. 6.Bitirmek, tamamlamak, son vermek. 7.Vurmak, dövmek.

D.L.T.;yap-:örtmek, kapamak; kurmak, yapmak III,21/57-1

Yapıl-

1.Kapatılmak. 2.Kapatılmak, kilitlenmek. 3.Üstü örtülmek, üstü kapatılmak. 4.M.İftira atılmak, suçlanmak. 5.Kapatılmak. 6.Tamamlanmak, bitirilmek, kapatılmak.

K.B.;yapul-:örtünmek, kapanmak, gizlenmek 1321/149-3 yapıl-:örtünmek, kapanmak, gizlenmek 4003/403-1

Yapış-

1.Tutmak, asılmak. 2.Değmek, yapışmak. 3.Çok istekli olmak, çalışmak, çabalamak. 4.Birine bir şey pişirmede yardım etmek (ekmek, çelpek vb. hakkında). 5.Birine bir şeyin üstünü örtmede, kapatmada yardım etmek.

D.L.T.;yapuş-:yapışmak III,18/53-3 yapış-:yapışmak III,7/70-1

Yar-

1.Kesmek, parçalara ayırmak. 2.Viran etmek, un ufak etmek, paramparça yapmak, kırmak, ezmek. 3.Isırmak (köpek hakkında). 4.M.Çalmak, hırsızlık yapmak, soymak. 5.M.Delmek, deşmek, yarmak.

D.L.T.;yar-:yarmak, bir şeyi keserek zorla yarmak, parçalamak, yere sınır çizmek III,2/58-1

316

Yara-


D.L.T.;yara-:1.Yarmak II,18/356 2.Karşı koymak III,10/422-2 K.B.;yara-:yaramak, uygun gelmek 485/63-1

Yaran-

1.Yaranmak, bir kimsenin istediği gibi hareket etmek, davranışlarıyla birini memnun etmek, sevindirmek. 2.Dalkavuklukluk, yaltakçılık yapmak, yaranmak.

D.L.T.;yaran-:yaranmak, yaltaklık etmek; koşakta koşturularak alıştırılmak III,29/83-1

Yaraş- I,1.Barışmak. 2.Anlaşmak, anlaşma yapmak.

D.L.T.;yaraş-:uyuşmak, anlaşmak; yaraşmak III,10/72-1

Yaraşık II,1.Bakınız.Gelşik. 2.Uygunluk, münasiplik, elverişlilik.

K.B.;yaraşı:uyuşarak, uygun, münasip 2073/224, yaraşık:uygun, münasip 1053/122-1

Yarat-


D.L.T.;yarat-:yaratmak; oranlamak, oranlayıp yapmak; kendinden uydurmak II,19/315-1

Yarıl-

1.Kesilmek, bölünmek. 2.Çatlamak, yarılmak. 3.Yarılmak, irini çıkmak, şişmek, kabarmak (yara, şiş vb. hakkında). 4.Patlamak, infilak etmek. 5.Delinmek, deşilmek, yarılmak. 6.Soyulmak (ev, dükkân vb. hakkında). 7.M.Söze başlamak, içini dökmek.

D.L.T.;yarıl-:yarılmak, yirilmek, açılmak III,2/78-1

Yarım Yarım.

D.L.T.;yarım:yarım, bir şeyin yarısı, herhangi bir şeyin ikiye ayrılmış olan parçalarından her birisi III,11/19-1

317

Yarış 1.Yarış. 2.Yarış, müsabaka.

D.L.T.;yarış:1.Yarış; at yarışı III,18/10 2.İki adam arasında mal üleşme III,21/10-1

Yarış- 1.Yarışmak. 2.Yarışmak, müsabakaya katılmak.

D.L.T.;yarış-:yarışmak yarışmak, yarış etmek, at yarışı yapmak; yarı yarıya üleşmek III,17/72-1

Yas Yas. D.L.T.;yas:1.Zarar, ziyan III,14/159 2.Ölüm, helak III,17/159-1

Yası 1.Yassı, düz. 2.M.Geniş, şişman.

D.L.T.;yası:yassı, enli III,13/24-1

Yasıla- Yassılaştırmak, düzleştirmek.

D.L.T.;yasıla-:yassılamak, yaymak; sözü açık, geniş ve kinayesiz söylemek III,13/328-1


D.L.T.;yaş:yaş, taze nesne, zerzavat, sebze, yeşillik; yaş -gözden gelen-; yaş -insanın yaşadığı II,9/109-1


K.B.;yaşa-:yaşamak 6548/646-1

Yaşıl Yeşil. K.B.;yaşıl:yeşil I,2/41-1


D.L.T.;yat:1.Yabancı I,7/433 2.Taşlarla yağmur ve rüzgâr için yapılan kamlık; yada taşı ile yapılan bir türlü kamlık, kâhinlik III,14/3-1

318

Yat-


D.L.T.;yat-:1.Yatmak II,21/313 2.Yaymak, sermek II,26/313-1

Yay- (ya:y-) II,1.Hamur açmak. 2.Dağıtmak, saçmak, yaymak.

D.L.T.;yay-:çalkalamak, kımıldatmak, sallamak, meyletmek, meylettirmek III,3/247-1

Yay-

III,1.Genişçe açmak, germek. 2.Bildirmek, haber vermek, söylemek, yaymak.

K.B.;yay-:yaymak 2744/287-1

Yaykala- Sallamak, çalkalamak. D.L.T.;yaykal-:çalkanmak; her şeye gönlü meyil göstermek III,10/108-1

Yaylag Bakınız.Yayla. D.L.T.;yaylag:yayla, yaylak, yazlanan yer I,3/13-1

Yaz İlkbahar. A.H.;yaz:ilkbahar, yaz 471/78-1

Yaz-


D.L.T.;yaz-:şaşmak, yanılmak; çözmek;yazmak I,30/111-1

Yaz- ( ya:z-)

III,1.Çözülmek, açılmak. 2.Yerinden çıkmak, kırılmak. 3.Başka tarafa çevrilmek. 4.İpi, bağı çözülmek.

K.B.;yaz-:1.Çözmek 283/43 2.Şaşırmak, yanılmak 205/37, A.H.;yaz-:1.Açmak 222/57 2.Kusur etmek, hata etmek 445/76-1

319

Yazıl-

II,1.Döşenmek. 2.Çok açılmak, yayılmak, serilmek. 3.Kırışan, büzülen yerleri açılmak, düzeltilmek. 4.Yayılmak. 5.Rahatlamak. 6.M.Tuvalete gitmek.

D.L.T.;yazıl-:açılmak, yayılmak; yalabımak, güzelleşmek; çözülmek III,14/78-1

Yeg Bakınız.Govı.

K.B.;yig:yeğ, iyi, daha iyi 243/40-3 D.L.T.;yég:yeğ, üst, üstün, daha iyi, iyi, hayırlı I,18/59-1

Yel

1.Rüzgar, yel. 2.Romatizma. 3.M.Nefret, kızgınlık, öfke, hiddet, gazap.

K.B.;yil:1.Yel, rüzgâr 143/31 2.Ejderha, cin 1202/137-3 D.L.T.;yél:1.Yel, rüzgâr, esinti I,13/95 2.Cin; cin çarpması III,21/144-1

Yelim Tutkal, zamk, yapıştırıcı.

D.L.T.;yélim:tutkal, kendisiyle tüy ve tüye benzer şeyler yapıştırılan tutkal, ökse III,1/70-1

Yelimle- Tutkallamak, zamklamak, yapıştırmak.

D.L.T.;yélimle-:yelek yapıştırmak III,10/343-1

Yelin Meme. D.L.T.;yélin:kısrak memesi; tırnaklı hayvan memesi III,14/23-1

Yeñ-

1.Yenmek, üstün gelmek. 2.Yenmek, üstesinden gelmek. 3.Yenmek, üstün gelmek.

D.L.T.;yeñ-:yenmek, alt etmek III,23/391-1

Yeñ Kol, yen. D.L.T.;yéñ:yen, elbise yeni II,1/109-1

Yenç- 1.Vurmak, dövmek. 2.Dövmek (maden hakkında).

D.L.T.;yenç-:ısırmak, yere vurup ayağıyla ezmek, dişle ısırarak parçaları birbirine katmak III,14/435-1

320

Yer


K.B;yir:yer, toprak, yeryüzü 64/24-3 D.L.T.;yér:1.Yer, yeryüzü, toprak III,7/10 2.Kumaşın veya ağacın bir yüzü III,23/142-1

Yet-


D.L.T.;yet-:yetmek, yedeğinde götürmek II,13314-2 yét-:yetişmek, erişmek II,9/314, K.B.;yet-:yetişmek, erişmek, kâfi gelmek 87/26-1


D.L.T.;yıg-:yığmak, toplamak; bir şeye engel olmak, alıkoymak III,10/61-1

Yıgım 1.Ürün toplama, ürün yığma, hasat, mahsül, ürün. 2.Para, ücret, vergi, şey.

D.L.T.;yıgım:yığılmış III,21/19-1

Yıgın

1.İnsan yığını, güruh, kalabalık, halk, cemaat, insan topluluğu. 2.M.Ordu, askerî kuvvetler müfrezesi, müfreze.

D.L.T.;yıgın:yığın, küme, yığılmış I,21/15-1

Yıgrıl-

1.Buruşmak, kırış kırış olmak, dürülmek, katlanmak. 2.Bükülmek, büzüşmek, ezilip büzülmek (üşümek vb. nedenlerle).

D.L.T.;yıgrıl-:kötüleşmek, büzülmek, titremek III,1/108-1

321

Yık-

1.Viran etmek, yıkmak, mahvetmek, harap etmek, bozmak, dağıtmak, tahrip etmek. 2.Malup etmek, üstün gelmek, (güreş vb. hakkında). 3.Yıkmak. 4.Devirmek, düşürmek, yıkmak. 5.Bir şeyin içine kaçırmak, düşürmek.

D.L.T.;yık-:yıkmak, yıkılmak III,13/63-1

Yıkıl-

1.Viran olmak, mahvolmak, harap olmak, çökmek, yıkılmak, bozulmak. 2.Güreşte rakibe yenilmek, malup olmak. 3.Kayıp, sürçüp, ayağı takılıp düşmek, yıkılmak. 4.Devrilip yere düşmek, başaşağı düşmek, bir şeyin üstünden düşmek. 5.Bir şeyin içine kaçmak, içine düşmek. 6.Başka tarafa doğru akmak, taşmak (su hakkında). 7.Yıkılmak, devrilmek.

K.B.;yıkıl-:yıkılmak 2137/230-1

Yıl Yıl. D.L.T.;yıl:1.Yıl, sene II,1/118 2.At yelesi III,25/13-1

Yılan Yılan.

D.L.T.;yılan:1.Yılan I,7/27 2.Yılı kelimesiyle Türklerin on ikili yıllarından birini ifade eder I,7/346-1

Yılgın Kırmızı kabuklu kısa boylu bir ağaç, yılgın.

D.L.T.;yılgın:ılgın, ılgın ağacı, tamariska III,13/37-1

Yılın- Isınmak. D.L.T.;yılı-:ılımak III,5/91-1

322

Yılkı At sürüsü, at.

D.L.T.;yılkı:hayvan, yılkı, hayvan sürüsü; dört ayaklı hayvanlara verilen genel ad I,22/91-1

Yırak Bakınız.Uzak 1. D.L.T.;yırak:uzak, ırak I,14/97-1

Yırt-

1.Yırtmak, dilmek, parçalamak, koparmak. 2.Dilimleyip yaralamak, çizmek.

D.L.T.;yırt-:yırtmak III,8/435-1

Yigit

1.Yeniyetme, genç insan, delikanlı, yiğit. 2.Yeniyetmelere, gençlere, delikanlılara hitap ederken kullanılan kelime; yiğit, delikanlı.

D.L.T.;yigit:yiğit, genç, her şeyin genci I,4/25-1

Yigren- Tiksinmek, iğrenmek, nefret etmek.

K.B.;yirin-:iğrenmek 5327/530-3 D.L.T.;yigren-:tüyü ürpermek; iğrenmek III,7/109-1

Yilik İlik. D.L.T.;ilik:ilik I,19/72-3 yilik:ilik I,19/72-1

Yit-


K.B.;yit-:1.Yitmek, kaybolmak 3263/331 2.Yetmek, yedeğinde götürmek 3263/331-1

Yiti

1.Keskin. 2.Yakıcı, etkili, kızgın. 3.Parlak. 4.Güçlü, kızgın, coşgun, ateşli, hararetli. 5.Çok yetenekli, akıllı, anlayışlı, kafalı, zeki, dikkatli. 6.Etkili, keskin, delici, yakıcı. 7.Çok iyi gören, keskin, delici.

K.B.; yitig:keskin 329/47, D.L.T.;yitik:1.Keskin, bilenmiş I,24/384 2.Yitik şey, kaybolan şey II,5/182-3 K.B.;yiti:1.Yedi (7) 1890/206 2.Keskin 927/110-1


A.H.;yok:yok 24/43-1

323

Yol


D.L.T.;yol:yol; sefer; anî yola çıkma I,26/53-1

Yol-


D.L.T.;yulu-:birine yardım etmek; birini yağma etmek III,2/91-3 yol-:yolmak, yolmak için kaynar suya bırakmak; kurtarmak, bırakmak, salıvermek; istinsah etmek III,25/63-1

Yolun-

1.Koparılmak, yolunmak. 2.Bükülmek. 3.Yolunmak. 4.Kesilmek, bölünmek.

K.B.;yolun-:sıyrılmak 662/82-2 D.L.T.;yolun-:yolunmak; azat edilmek, bırakılmak; boşanmak III,16/85-1

Yor-

I,1.Rüyayı yorumlamak, geleceğini söylemek, fal bakmak. 2.Hesap etmek, hesaplamak, yormak.

D.L.T.;yor-:1.Tabir etmek, yormak III,17/125 2.Yürümek I,1/456-1

Yort- Koşarak gitmek, koşmak, hızlı bir şekilde yürümek.

D.L.T.;yort-:dört nala koşturmak; bir işe başlamak üzere yürümek III,4/435-1

Yum- Yummak. A.H.;yum-:yummak 424/74-1

Yumşa-

1.Yumuşamak. 2.Yumuşamak, mülayimleşmek, sakinleşmek. 3.Kesilmek, susmak, sakinleşmek, dinmek.

K.B.;yumşa-:yumuşamak 2665/279-1

Yumşak 1.Yumuşak. 2.M.Yumuşak, mülayim, sessiz, sakin.

A.H.yumşak:yumuşak 216/57-1

Yumurtga Yumurta.

D.L.T.;yumurtga:yumurta, bütün kuşların yumurtaları, insanların ve hayvanların taşakları III,14/433-1

324

Yumuş 1.İş, görev, vazife, ödev. 2.Öğrencilere verilen ödev.

D.L.T.;yumuş:hizmet, vazife; elçilik, iki ve ikiden artık kimse arasında elçilik III,8/12-1


D.L.T.;yurt:1.Delik I,18/93 2.Yurt; eski izerler, ören III,1/7-1

Yük


D.L.T.;yük:1.Yük, bohça I,10/138 2.Kuş tüyü, kuş yeleği, ok yeleği III,23/45-1

Yükle-

1.Yüklemek. 2.M.Bir kimseye bir şeyi yerine getirmeyi buyurmak, emretmek; bir şeyi yapmaya borçlu kılmak, yüklemek.

D.L.T.;yükle-:yüklemek III,23/309-1

Yüñ Hayvan tüyü, yün.

D.L.T.; yuñ:1.Yün, yün sümeği, pamuk I,11/150 2.Ciğere bitişik bezli bir et -yalnız kadınlar yer- III,23/361-3 yüñ:kuş yeleği III,25/97-1

Yürek

I,1.Kalp. 2.Temel yer, merkez. 3.M.Güç, kuvvet, cesaret, yiğitlik, yüreklilik. 4.M.Kalp şekli, sembolü.

D.L.T.;yürek (g):yürek I,17/41-1

Yüz


D.L.T.;yüz:yüz, çehre, veçhe I,5/60-1


D.L.T.;yüz:sayıda yüz I,21/80-1

Yüz- I,1.Yüzmek. 2.Yüzmek (gemi vb. hakkında).

D.L.T.;yüz-:yüzmek, soymak; yayılmak ve dağılmak III,17/59-1

Yüzük

1.Yüzük. 2.M.Bıçak, yüzük gibi bir şeyin saklanarak bulunması şeklinde oynanan bir tür oyun, yüzük oyunu.

D.L.T.;yüzük:yüzük -parmağa takılan- III,26/18-1

325




Türkçesine geçen 1466 kelimeden 175’i ses değişmesine uğramamış ancak

anlam bakımından farklılaşmıştır.







K.B.;agı:altın veya gümüşle işlenmiş ipek kumaş; hazine 1034/121-2

Agım Sürünün, otlarken topluca sağa sola doğru yaptığı bir çeşit hareket.

D.L.T.;agım:çıkım, yükselim I,8/75-2

Agın

1.Tamamıyla, tümüyle, baştan aşağı. 2.Tıpatıp, aynı, tıpkı, tam bütünüyle, öyle, gerçekten.

K.B.;agın:dilsiz, konuşamayan 174/34-2

Agırlık 1.Bakınız.Agram 1,2. 2.M.Gereğinden fazla olma, çokluk, ağırlık.

K.B.;agırlık:hürmet, ikrâm, itibar, saygı 264/42-2

Aglak I,Az sayıda, seyrek, az, dağınık.

D.L.T.;aglak:ıssız, çorak, oturulmayan yer, boş I,21/119-2

Alar- Al olmak, al rengine dönmek. D.L.T.;alar-:kamaşmak (göz) I,11/179-2

Alık Hayvanın kulağına yapılan işaret, iz.

D.L.T.;alık:kuş gagası I,8/68, K.B.;alık:boş arzu, geçici arzu, heves; taviz 1490/166-2

Alkış Minnet, şükran (istek, dilek). D.L.T.;alkış:alkış, övme I,23/97-2

326

Añ 1.Fikir, düşünce. 2.Akıl.

D.L.T.;añ:1.Bir kuş adı I,18/40 2.Yanak I,16/40 3.Yok, değil I,21/40-2

Aran Bir şeyin ucuna takılan kopça, çengelli iğne.

D.L.T.;aran:ahır,at tavlası I,17/76-2

Arış Arabaya koşulan hayvanın iki tarafından gelen uzun ve kalın ağaç.

D.L.T.;arış:eriş, dokumanın tezgaha sarılmış olan ve uzunluğuna dikine bulunan telleri I,15/61-2

Aşakla- 1.Alçalmak. 2.Ucuzlamak, fiyatı düşmek.

D.L.T.;aşakla-:aşağılamak, küçük saymak I,7/305-2

Atız Etrafı çevrilmiş olan ekin ekilebilecek küçük tarla.

D.L.T.;atız:iki dere arasındaki su geçecek set I,18/54-2

Ayıl- Kendine gelmek, aklı başına gelmek, açılmak, ayılmak.

D.L.T.;ayıl-:söylenmek I,23/268-2

Ayrık Çatlak, yarık. D.L.T.;ayrık:ayrık otu I,18/113-2

Baka Taraf, karşı, yön, doğru. D.L.T.;baka:kurbağa I,10/73-2

Bakan II,Atın vb'nin toynağının yukarı iç yüzündeki oyuk yer, çukurluk.

D.L.T.;bakan:halka, toka I,11/399-2

Baldır Baldır, bacak.

D.L.T.;baldır:1.İlk çağında işlenen iş I,17/456 2.Üvey I,15/456 3.Dağın burun gibi çıkan yeri I,13/456-2

Baldız Gelinin kocasının küçük kız kardeşi, görümce.

D.L.T.;baldız:karının kendinden küçük kız kardeşi III,13/7-2

Barak Bakınız.Sakarbalak. D.L.T.;barak:çok tüylü köpek I,24/377-2

Bat


K.B.;bat:derhal, çabuk 2381/252-2

327

Batga 1.Batak. 2.Çamur, pislik.

D.L.T.;batga:üzerinde külâh yapmak için yün ve keçe kesilen tahta I,6/424-2

Batrak Zengin bir kimsenin evinde çalışan kiralık işçi, hizmetçi.

D.L.T.;batrak:ucuna bir ipek parçası takılan mızrak I,15/465-2


K.B.;beglik:beylik 405/55-2

Bez- Bakınız.Bezik-. D.L.T.;bez-:titremek II,8/23-2

Bezgek Bezgin, bıkkın, usanmış, bıkmış.

D.L.T.;bezgek:titreme, titretici sıtma II,5/289-2

Bıkın Kaburgaların aşağı kısmı, aşağı tarafı, kalça.

D.L.T.;bıkın:böğür, boş böğür I,14/399-2

Bitiş-

1.Birleşmek, bitişmek. 2.İyileşmek, kurtulmak (yara, kırık hakkında). 3.Tamamlamaya başlamak, bitirmek.

D.L.T.;bitiş-:yazmakta yardım ve yarış etmek II,18/88-2

Boluş Özellik, kişilik, huy, karakter, hal, tavır, davranış.

D.L.T.;boluş:sözle yardım I,9/367-2

Boy

1.Boy. 2.Büyüme, gelişme, ilerleme. 3.Su kıyısı, kenar. 4.M.Evlenmemiş.

D.L.T.;boy:1.Boy, ulus; kavim, kabile, aşiret, hısım I,10/237 2.Yenilen bir ot, poy otu III,6/141-2

Boyna-

1.Boy atmak, büyümek. 2.Yoldan çıkmak, yoldan dönmek (koşturulan at). 3.İşi öğrenmek, işe alışmaya başlamak (hayvan hakkında).

D.L.T.;boyna-:kurulmak, gururlanmak, böbürlenmek, mağrur olmak, dik başlı olmak I,1/226-2

Böke Güverte. K.B.;böke:pehlivan 3264/331-2


K.B.;buyruk:müşâvir, vezir 1163/133-2

Bürüş-

1.Buruşturulmak, çatılmak. 2.Vücudun bir yerini veya başka bir şeyi ateşle, kaynar suyla yakıp buruşturmak.

D.L.T.;bürüş-:yuvarlak şey dikmekte yardım etmek II,21/94-2

328

Cigi

1.Kendinden küçük erkek ya da kız kardeş. 2.Kendinden küçük bir kimseye seslenirken kullanılan kelime, kardeş.

D.L.T.;cigi:sağlam -dikişte- III,7/229-2

Çak

1.Şüphe, sanma, sanı, varsayım. 2.Vakit, zaman, çağ, devir, an. 3.İhtimal, belki.

D.L.T.;çak:bir şeyin özünü, aynını bildiren kelime; "tam, işte, aynı" sözleri gibi I,5/333-2

Çakır I,Şarap. D.L.T.;çakır:gök gözlü, çakır gözlü, çakır I,15/363-2

Çakış- 1.Çarpışmak. 2.Birbirine değmek. 3.Bakınız.Çaknış- 3.

D.L.T.;çakış-:çakmakta yardım ve yarış etmek II,10/104-2

Çalış- 1.Değiştirmek. 2.Canla başla çalışmak, uğraşmak.

D.L.T.;çalış-:bir şeyin çatlakları, ekleri, araları açılmak; güreşmek II,23/108-2

Çap- I,Koşmak. D.L.T.;çap-:yüzmek; arı çamurla sıvamak II,22/3-2

Çapıl- I,Yarışta koşturulmak.

D.L.T.;çapıl-:ince, iyi, yumuşak çamurla sıvamak; boynu vurulmak II,29/119-2

Çat-

1.Yırtılan ya da sökülen yeri dikmek. 2.Düğümlemek. 3.İki ya da daha fazla şeyi birbirine bağlamak. 4.M.Evlendirmek. 5.Yeterli olmak, yetmek, yetirmek.

D.L.T.;çat-:kuzuyu koyuna katmak II,20/294, A.H.;çat-:çatmak 205/56-2

Çat 1.Çatlak, yarık. 2.Bakınız.Çatalba.

D.L.T.;çat:kuyu III,23/146-2

329

Çekil-

1.Çekilmek. 2.Taşınmak, götürülmek, çekilmek. 3.Tartılmak. 4.Çekilmek, çıkarılmak. 5.Yapılmak. 6.içine çekilmek (sigara vb. hakkında). 7.Açılmak (ipek hakkında). 8.Dikilmek (yorgan hakkında). 9.Kapatılmak, örtülmek. 10.Örtülmek, kaplanmak. 11.Geriye gitmek, çekilmek. 12.Azalmak, çekilmek. 13.Öğütülmek. 14.Bir şeyin dışına ip vb. çekilmek. 15.Resim yapılmak. 16.M.Zayıflamak.

D.L.T.;çekil-:kitap noktalanmak II,1/134-2

Çekin-

1.Utanmak, çekinmek, sıkılmak. 2.Çekinmek, ürkmek, korkmak.

D.L.T.;çekin-:1.Kendisi için kitaba nokta koymak II,23/149 2.Bohça bağlamayı üzerine almak, kendi kendine bağlamak II,27/149-2

Çekiş-

1.Birlikte tartmak, ölçmek. 2.Birlikte çekmek. 3.Tartışmak, münakaşa etmek. 4.Birlikte taşımak, götürmek, çekmek. 5.Birlikte dikmek. 6.Birlikte içine çekmek (sigara vb. hakkında). 7.Birlikte açmak (ipek hakkında). 8.Birlikte öğütmek.

D.L.T.;çekiş-:nokta koymakta yardım ve yarış etmek II,6/107-2

Çelpek

İnce hamurun yağda kızartılmasıyla hazırlanan, gatlak isimli yiyeceğe benzeyen bir yiyecek.

D.L.T.;çelpek:göz çapağı I,20/477-2

330

Çıg 1.Nem, çiğ. 2.Ter. 3.Yağmur, yağış.

D.L.T.;çıg:1.Göçebelerin sele sazı -çığ otu- ile yaptıkları çadır örtüsü III,11/128 2.Bir Türk arşını; Arap arşınının üçte ikisi kadardır, göçebeler bununla bez ölçerler III,14/128, K.B.;çıg:memnuniyetsizlik, yüz ekşitme 2807/292-2

Çıgır Sınır, ölçü. D.L.T.;çıgır:dar yol, küçük yol, çığır I,14/363-2

Çıkış Çıkış. K.B.;çıkış:menfaat, çıkar 1316/149-2

Çıngar- Gerçekleşmek, gerçek olmak.

D.L.T.;çıngar-:araştırmak, tahkik etmek II,24/182-2

Çınla-

Elinden geleni yapmak, elinden geleni esirgememek; istekle, hevesle yapmak; bütün gücü ile sarılmak.

D.L.T.;çınla-:tahkik etmek, gerçekliğini araştırmak III,11/296-2

Çil Tarla sınırı.

D.L.T.;çil:1.Bere, dövmek yüzünden deri üzerinde olan iz I,19/336 2.Çirkinlik, çil III,7/134-2

Çog- 1.Kaynayıp taşmak. 2.M.Coşmak.

D.L.T.;çog-:sarmak, sıkı bağlamak I,24/210-2

Çok- 1.Gagayla yemek. 2.Gagalamak (kuş hakkında).

D.L.T.;çok-:inmek, konmak II,12/17-2


D.L.T.;çor:avret yeri bitişik olan kadın; sarılgan bitki III,26/121-2

Çöküt Bakınız.Çöket. K.B.;çöküt:kısa, kısalık, cücelik 2086/225-2

331

Çuñ Derin. D.L.T.;çuñ:iri doğranmış III,3/357-2

Çümür- Başa giyilen şeyi bastırarak giymek.

D.L.T.;çümür-:suya derin daldırmak II,13/85-2

Eda 1.Edep, terbiye, görgü, ağırbaşlılık, sakinlik, kibarlık. 2.Yardım, destek.

A.H.;eda:eziyet F438/75-2

Egme

1.Bazı yerlerde Türkmen kadınlarının şapkalarının önüne taktıkları büyük süs, takı. 2.Eğme, bükme.

D.L.T.;egme:evin kemeri I,8/130-2

Ekdi Evcil, ehli. D.L.T.;ekdi:sığır, koyun gibi hayvanların kesildiği yer, mezbaha I,4/125-2

Ekin Ekin. D.L.T.;ekin:çiftlik, ekin ekilen yer I,1/78-2

Ekle- Bakmak, geçindirmek. D.L.T.;ekle-:çiğnemek, basmak III,14/443-2

Elkin Tek başına, yalnız, ayrı. D.L.T.;elkin:yelici, koşan; konuk, misafir, yolcu, seyyah I,5/31-2

Emle- 1.Vermek. 2.M.Para vermek.

K.B.;emle-:ilaçlamak, tedavi etmek, iyileştirmek 4358/438-2

Eñ-

1.Eğilmek, inmek. 2.Bir tarafa gitmek. 3.Hücum etmek, saldırmak, atılmak.

K.B.;eñ-:şaşmak 5967/591-2

Endik Kişilik, huy, karekter, alışkanlık, davranış, hareket, tarz.

D.L.T.;endik:şaşkın I,1/106-2

Erk Hak, ihtiyar, izin, müsaade, gayret, cesaret, yetenek, kabiliyet.

D.L.T.;erk:saltanat, sözü ve buyruğu geçerlik, kudret, iktidar, gücü yeterlik I,1/43-2

Erñek Kenar, köşe, kıyı, yaka. D.L.T.;erñek:parmak I,20/104-2

332

Eşik 1.Giysi, giyecek, kıyafet, üst baş, elbise. 2.Örtü.

D.L.T.;eşik:eşik I,5/42-2

Ez-

1.Islamak, suyun içine koymak. 2.M.Ezmek, zulmetmek, işkence etmek, eziyet etmek.

D.L.T.;ez-:kazımak, sıyırmak I,14/165-2

Hatar

I,1.Sıra, saf. 2.Bir yönde sıralanmış evler. 3.Palaska.

K.B.;hatar:tehlike 2152/231-2

Hava

1.Evet. 2.Gerçekten, doğru, elbette. 3.Konuşma esnasında unutulan bir şey hatırlandığında bu şeyi söylemek için önden söylenen kelime.

D.L.T.;hava:arzu, heves, nefs 1315/149-2

Hil

1.Birini ya da bir şeyi diğerlerinden ayıran işaret, alamet, nitelik, tür, çeşit. 2.Kalite. 3.Gibi, benzer, böyle.

K.B.;hil:takım 652/81-2

Ik 1.Rüzgârın yönü. 2.Evin vb.'nin rüzgâr almayan tarafı, kısmı.

D.L.T.;ık:soğuk su içilerek üzerine ekmek yenildikte göğsü kabartarak çıkan bir hıçkırık, hık I,17/37-2

Is- Hareket etmek, kımıldamak. A.H.;ıs-:göndermek Bu135/51-2

Islan- Kötü kokmak, kokuşmak. D.L.T.;ıslan-:islenmek I,6/298-2


D.L.T.;içik-:savaşta kendi dileğiyle teslim olmak I,20/192-2

İçim Yararlılık derecesi, yararı, içimi.

K.B.;içim:içecek 4769/477-2

İçle- Şişmanlamak, semizlemek (hayvan hakkında).

D.L.T.;içle-:iç geçirmek, astarlamak I,5/286-2

333

İgen-

Bir kimseden ya da bir şeyden memnun olmamak, hoşnutsuz olmak, sitemli söz söylemek, sızlanmak, homurdanmak, yakınmak, şikayet etmek, dert yanmak.

D.L.T.;igen-:benimsemek; -kısrak- gebe kalmak; çamışlamak, harınlaşmak; çekinmek I,22/203-2

İlik Düğme. D.L.T.;ilik:ilik I,19/72-2


D.L.T.;ir:utanma bildiren bir söz I,1/36-2

İrik- Bıkmak, usanmak, bezmek, yorulmak, bitkin düşmek.

K.B.;irik-:toplamak, yalnız kalmak, sıkılmak 765/93-2

İrkil-

1.Uyumak, uyuklamak, kestirmek. 2.M.Sessiz, sakin, sessiz sedasız, mutlu, rahat bir durumda olmak; yorulmadan, durup dinlenmeden, sürekli beklemek.

K.B.;irkil-:toplanmak; çoğalmak 310/46-2


D.L.T.;itin-:itilmek, sürünmek II,7/139, K.B.;itin-:hazırlanmak, tamamlanmak; süslenmek, düzene koymak, çare bulmak 3558/357-2

Kaşañ Nefis, ince, zarif, narin, güzel, hoş.

D.L.T.;kaşañ:köleye söğmekte kullanılan bir kelime, "alçak" anlamındadır III,1/370-2

Kelep Çile.

D.L.T.;kelep:Türk yaylalarında biten bir ot; davarı çabuk semirtir I,26/353-2

Kese 1.Yatay, enine. 2.Başka, yabancı. 3.Doğru.

K.B.;kese:kesin 481/63-2

334

Kın Zor, çetin, güç, ağır.

K.B.;kın:1.Kın, bıçak ve kılıç kılıfı 2144/230 2.Ceza, işkence 893/106-2

Kirşen Toz. D.L.T.;kirşen:üstübeç; yüze sürülen düzgün I,27/437-2

Köse- I,Bakınız.Gorsa-. D.L.T.;köse-:arzu etmek III,23/265-2

Köze- Köz olmak, köze çevrilmek, kömürleşmek.

D.L.T.;köze-:ateş çevirmek, karıştırmak; toplamak III,10/265-2

Küpe Arka sırt. D.L.T.;küpe:küpe III,17/217-2


D.L.T.;kür:yiğit, sarsılmaz, pek yürekli, kabadayı I,26/324-2

Kürek 1.Tahta kürek. 2.Kürek.

K.B.;kürek:kaçak 5710/567-2

Kürk Kuluçka. D.L.T.;kürk:kürk I,18/353-2

Kürse- Aceleyle girmek, hızlıca girmek.

D.L.T.;kürse-:kanlanmak, etlenmek; hamur gibi şeyler kap içine konduktan sonra mayalanıp taşmak III,7/421-2

Mayıl I,Sıcak (hava hakkında). D.L.T.;mayıl:olgun; meyvelerde çürümeye yaklaşma hali III,23/168-2

Oñ-

1.Onmak, gün görmek, yaşamak. 2.Dayanmak, sabretmek, yaşamak, geçinmek, idare etmek. 3.Başarılı olmak, işi rast gitmek, istenilen biçimde gelişmek, başarıyla tamamlanmak, güzel olmak. 4.M.Tamamlamak, bitirmek, son vermek.

K.B.;oñ-:solmak, sararmak 3845/387-2

335

Oñay

1.Bir işi yapmanın yolu, yordamı, yöntemi, usulü. 2.Rahat, serbest, rahatça, rahat rahat, yerinde ve uygun.

D.L.T.;oñay:kolay I,4/41, K.B.;oñay:yumuşak 132/30-2

Op- Çökmek, yıkılmak (yer hakkında).

D.L.T.;op-:höpürdeterek içmek I,5/172, K.B.;op-:yutmak 6403/633-2

Orum Bakınız.Yığım 1. D.L.T.;orum:kesim I,6/75-2

Ota- Yabani otlardan temizlemek, yabani otları ayıklamak.

D.L.T.;ota-:ısınmak, odun yakmak; ilaç yapmak III,14/252, K.B.;ota-:tedavi etmek 158/32-2

Otag I,Oda. K.B.;otag:otağ, çadır 4139-2

Oyuk 1.Oyuk. 2.Deşik, büyük delik.

D.L.T.;oyuk:hayal, belge, bostan höyüğü I,21/81-2

Öte Haddinden fazla, aşırı, çok, fazla, artık, daha fazla, pek çok.

A.H.;öte:iyice 292/63-2

Ötük Geçit, delik. D.L.T.;ötük:hikaye; hakana sunulan dilek I,20/68-2


D.L.T.;ötün-:1.Büyüklerden bir dilek istemek I,12/376 2.Hikâye söylemek I,22/199, K.B.;ötün-:arz etmek, dilekte bulunmak, ricada bulunmak 3770/379-2

Ötünç Bağışlanmak, affedilmek için söylenen söz, özür.

D.L.T.;ötünç:ödünç I,18/131-2

Pak 1.İçi boş. 2.M.Boş, yararsız, kötü, anlamsız, sonuçsuz, saçma.

K.B.;pak:pak 6436/636-2

336

Pat I,Bir çeşit pastil.

D.L.T.;pat:1.Cibre, her nesnenin çöküntüsü I,27/319 2.Ses ifade eden kelime I,28/319-2

Pür Ağacın çok küçük dal ve yaprakları.

A.H.;pür:dolu 214/57-2

Sagrı

1.Sağrı. 2.M.İnsanların oturma, kısmından beline kadar olan kısım; kalça.

D.L.T.;sagrı:deri, her şeyin derisi I,26/421-2

Saka Suyun kollara bölünerek ayrıldığı yer.

D.L.T.;saka:dağ yamacı III,22/226-2

Sakak 1.Uyanın çene bağı. 2.Telpek, papak gibi şeylerin bağcığı, bağı.

D.L.T.;sakak:çene I,26/282-2

Sakız 1.Sakız, reçine. 2.Bakınız.Sakgıç 2.

D.L.T.;sakız:elbiseye bulaşan meyve suyu veya hurma pekmezi gibi şeyler I,12/365-2

Salış-

1.Bina yapmak, kurmak, inşa etmek. 2.Yerleştirmede, koymada yardımlaşmak. 3.Tartışmak, münakaşa etmek, atışmak, çekişmek, kavga etmek. 4.İşe, okula girmesine yardım etmek.

D.L.T.;salış-:sallaşmak, birbirini güreşte sallamak, silkişmek; birbirine sallamak, işaretleşmek II,6/109-2

Sañ Taş. D.L.T.;sañ:kuş pisliği III,19/357-2

Sanaç Deri torba, heybe, kap. D.L.T.;sanaç:dağarcık I,14/358-2

Sar- Bakınız.Sarga-.

D.L.T.;sar-:1.Bir şeyi süzmek ve ayırmak; olgun hale gelmek III,8/167 2.Kızmak, çıkışmak, sertelmek, sert söz söylemek II,1/39-2

Sargan Ağız sütünden bişirilerek hazırlanan yiyecek.

D.L.T.;sargan:çorak yerlerde biten bir ot I,23/438-2

337

Say I,Sığ (su hakkında).

D.L.T.;say:1.Kara taşlık yer III,14/158 2.Vücuda giyilen zırh III,15/158, K.B.;say:çakıl 212/37-2

Ser- Kurutmak için bir şeyi sermek, yaymak.

K.B.;ser-:1.Kızmak, çıkışmak, kaba söz söylemek, incitmek, kabalık etmek 6543/646 2.Sabretmek 807/98-2

Sık 1.Sık dokunan, seyrek olmayan, sık. 2.Birbirine yakın, sık.

D.L.T.;sık:az III,13/130-2

Sırıl-

1.Bakınız.Süpüril- 1. 2.Sıyrılmak. 3.Kesilmek. 4.Yavaşça inilmek, düşülmek. 5.Kabından, kılıfından, kınından çıkarılmak (kılıç, bıçak vb. hakkında).

D.L.T.;sırıl-:bulaşmak, yapışmak II,5/124-2

Sog-

1.Süzülüp damlamak, akmak. 2.Sürekli ses çıkarmak, devamlı ses çıkarmak, ötmek.

D.L.T.;sog-:elde etmek, edinmek II,9/15-2

Sogur- Çekip koparmak, koparıp ayırmak, çekip çıkarmak, sökmek.

D.L.T.;sogur-:elde etmek, edinmek II,9/15-2

Sülük Sülük. K.B.;sülük:orduya ait 4441/446-2

Sürçek Kaygan. D.L.T.;sürçek:gece toplantısı, müsamere I,5/478-2

Sürün-

1.Birine, bir yere doğru yüklenmek; dayanmak, varmak, hareket etmek, hücum etmek, atılmak. 2.Gözdağı vermek, tehdit etmek, sataşmak, çatmak, rahatsız etmek, sıkıntı vermek, birinin üstüne

D.L.T.;sürün-:kendini kaşımak; sert bir şey dövülerek ezilmek II,19/151-2

338

çullanmak.

Sürüş-

1.Toprağı sürmek için birine yardım etmek. 2.Birine sürmede yardım etmek (hayvan hakkında). 3.Kaymak, kayıp düşmek.

D.L.T.;sürüş-:-aygır aşmak istediğinde kısrağı- dişleyerek sürüklemek; irişmek; borcu alacakla ödeşmek II,2/97-2

Süzük Süzülen, süzülmüş, süzük (göz hakkında).

K.B.;süzük:süzük, süzülmüş, duru, temiz 973/114-2

Taba I,Metal kap, sac, tava.

D.L.T.;taba:yan, taraf, cihet; "… e, … e doğru, … e yanına" anlamlarına ve Arapça "ila" ve "ragmen" karşılığında bir edat ve kelime I,2/94-2

Tal Bakınız.Sövüt. D.L.T.;tal:dal, yaş dal I,21/412-2

Tama Ümit, istek, dilek, arzu, inanç.

K.B.;tama:tamahkârlık 4294/431-2

Tapla-


K.B.;tapla-:kabul etmek, razı olmak 3984/401-2

Tas Birden, hemen, hemen hemen, neredeyse, az kalsın, az daha.

D.L.T.;tas:her nesnenin kötüsü, bayağısı I,14/329-2

Taz Leğen. D.L.T.;taz:kel, daz; boynuzsuz; bitkisiz, çorak I,20/26-2

Teñlen- Rüzgâr girip şişmek, kabarmak.

D.L.T.;teñlen-:işi düşünmek, çare düşünmek III,10/400-2

Tıg

1.Kılıç, bıçak gibi silahların uzayıp giden keskin ucu, ağzı. 2.Silah.

D.L.T.;tıg:al ile doru arası at rengi, konur al III,29/127-2

339

Tin Bakınız.Köpük II. D.L.T.;tin:yular I,11/339-2

Titir Çöllerde yetişen, çok yıllık, kısa boylu şora ağacı.

D.L.T.;titir:dişi deve I,20/361-2

Topul- Hücum etmek, saldırmak, atılmak.

K.B.;topul-:yarıp delmek 2328/247-2

Tosun İş bilmeyen, önceden hiç iş yapmamış, iş görmeyen.

D.L.T.;tosun:haşarı -atlar- için-; tosun tay II,6/30-2

Toy Eğlence, düğün, şenlik, bayram.

D.L.T.;toy:1.Ordu kurağı III,20/141 2.İlaç yapılan bir ot III,24/141 3.Çanak yapılan çamur III,26/141 4.Toy kuşu III,3/142, K.B.;toy:1.Toy kuşu 5377/534 2.Halk, topluluk 5340/531 3.Ordu karargâhı 2347/249-2

Töz Yumru, şiş. K.B.;töz:asıl, kök, soy, sop 4901/489-2

Tutam Uzunluk, boy, çevre. K.B.;tutam:tutam 5265/524-2

Tutuk


D.L.T.;tutuk:enenmiş, iğdiş edilmiş I,6/380-2

Tutuş 1.Tamamıyla, baştan başa, büsbütün, bütünüyle. 2.Bütün, hepsi.

D.L.T.;tutuş:çıkışma, çekişme I,14/367-2

Tuz Tek sayılı oyun kartı, as. D.L.T.;tuz:1.Tuz II,12/18 2.Güzellik I,3/296-2

Tüm 1.Karanlık. 2.Sığnak, barınak.

D.L.T.;tüm:at tonlarında düz renk I,5/338, K.B.;tüm:tam, bütün 2332/247-2

340

Ulan- Kullanmak.

D.L.T.;ulan-:ulanmak, vasıta olmak I,3/204, K.B.;ulan-:ulaşmak, bağlanmak 3696/371-2

Uşakla- Bakınız.Ovnukla-. D.L.T.;uşakla-:kovlamak I,18/305-2

Utul- Yenilmek. D.L.T.;utul-:-ekini bozan bitkiler- kesilmek, başı vurulmak I,18/193-2

Utun Çark oturtmak için kuyunun ağzına dikilen ağaç.

D.L.T.;utun:değersiz; alçak, küstah I,5/123-2

Üm Beden hareketi, işaret, im. D.L.T.;üm:şalvar, don I,7/38-2

Üme

Çabucak dikmek için kadınların ve genç kızların toplanarak birine yardım amacıyla yaptıkları dikme işi, dikiş.

K.B.;üme:misafir 495/64-2

Ürpek Çok ince ve yumuşak (kum vb. hakkında).

D.L.T.;ürpek:tüyleri ürpermiş insan ve hayvan I,16/103-2

Yaba Askı, duvar askısı. D.L.T.;yaba:yaş ve ıslak olan herhangi bir şey III,6/24-2

Yabı At. D.L.T.;yabı:eyerin üstüne ve altına konan keçe, eyer yastığı III,8/24-2

Yagış Yağmur, yağış. D.L.T.;yagış:putlara kesilen kurban III,22/10-2

Yalın- Dalkavukluk, yaltakçılık yapmak.

K.B.;yalın-:1.Yanmak 121/29 2.Çıplak olmak, soyunmak 5243/522-2

Yanlık Tulum. D.L.T.;yanlık:çoban çantası III,8/45-2

341

Yap Derin olmayan su arkı, kanal.

D.L.T.;yap:1.Değirmi olan herhangi bir şey III,6/3 2.Yapağı III,9/3-2

Yarma

1.Yarma (buğday, mısır vb. hakkında). 2.Yarmadan pişirilen bir çeşit koyu yemek.

D.L.T.;yarma:uzunlamasına yarılan herhangi bir şey III,14/34-2

Yaş- Batmak (güneş hakkında). D.L.T.;yaş-:gizlenmek, saklanmak III,14/60-2

Yaşar- Yaşarmak. K.B.;yaşar-:yeşermek 133/30-2

Yatla- Hatırlamak. D.L.T.;yatla-:yada taşı ile afsun yapmak; yabancı saymak III,5/308-2

Yay


D.L.T.;yay:ilkbahar; yaz I,3/13-2

Yayık Bakınız.Yanlık. D.L.T.;yayık:huyu dönek III,17/23-2

Yazış-

1.Birine bir şey yazmasında yardım etmek (mektup, metin vb. hakkında). 2.Yazışmak, mektuplaşmak.

D.L.T.;yazış-:-çözmekte ve yaydan kirişi çıkarmakta- yardım ve yarış etmek III,7/73-2

Yolçı Yol işlerinde çalışan kimse. K.B.;yolçı:yolcu 5250/523-2

Yüzlen-

1.Bir tarafa yönelmek, yollanmak, bir tarafa gitmek. 2.Bir kimseye baş vurmak; yöneltmek.

D.L.T.;yüzlen-:yüzünü dönmek; saygı sahibi olmak; halktan hizmet istemek III,4/111-2

342




Türkçesine geçen 1466 kelimeden 743’ü ses değişmesine uğramış ancak

anlam bakımından farklılaşmamıştır.






Aca- Tadı ekşimek, acımak. D.L.T.;açı-:ekşimek, -yara, vücut- acımak III,16/252-3

Acat- 1.Acıtmak. 2.Ekşitmek.

D.L.T.;açıt-:ekşitmek, acıtmak I,17/207, K.B.;açıt-:acıtmak, ekşitmek, incitmek 770/94-3

Acı 1.Acı. 2.M.Ağır, kötü, zor.

D.L.T.;açıg:1.Nimet içinde yaşayış I,7/63 2.Hanın bahşişi I,5/63 3.Acı,acı olan her nesne; ekşi I,10/63-3

Açık

1.Açık. 2.Gizli olmayan, açık, aşikar, belli. 3.Aydın, duru, temiz. 4.Gerçek, doğru, doğrudan, açık. 5.Üstü kapalı olmayan, dış avlu çevrilmemiş, kuşatılmamış, açık.

D.L.T.;açık:büyük kardeş I,27/64-2 açuk:açık I,22/64-3

Ädik Çizme. D.LT.;etik:pabuç, mest III,9/283, etük:pabuç, ayakkabı I,2/218-3

343


D.L.T.;yıgaç:ağaç, ağaç parçası; erkeğin erkeklik aygıtı III,17/8-3

Agdar-

1.Çevirmek, döndürmek. 2.Yıkmak, düşürmek. 3.Devirmek. 4.Dökmek, boşaltmak. 5.Toprağı sürmek, işlemek. 6.Çevirmek (sayfalarını). 7.Karıştırmak.

D.L.T.;agtar-:aktarmak, devirmek; yenmek II,14/74, axtar-:aktarmak I,12/219-3

Agır- Ağrı hissetmek, ağrımak. D.L.T.;agrı-:ağrımak I,2/274-3

Agırı I,Ağrı. D.L.T.;agrıg:ağrı I,6/98-3

Agırt-

1.Ağrı hissetmeye sebep olmak, ağrıtmak. 2.M.Bir kimsenin kalbini kırmak, bir kimseyi gücendirmek, incitmek, darıltmak.

D.L.T.;agrıt-:ağrıtmak I,14/261-3

Agla-


D.L.T.;agla-:yalnız olmak,boş olmak III,16/258-2 ıgla-:ağlamak I,2/287, yıgla-:ağlamak III,5/309-3

Agsa- 1.Aksamak, topallamak. 2.M.Aksamak, geri kalmak.

D.L.T.;agsa-:-çıkmak, yükselmek, ağmak- istemek I,9/277-2 axsa-:aksamak, topallamak I,18/276-3

Agsak Aksak, topal. D.L.T.;axsak:aksak, topal I,15/119-3

Agşam 1.Akşam. 2.Akşam yapılan toplantı.

D.L.T.;axşam:akşam I,4/107-3

Akdır-

1.Suyu bir yola yöneltmek, bırakmak, döndürmek, çevirmek. 2.Bir şeyi suda yüzdürmek, suya bırakmak. 3.M.Ağlatmak, gözyaşı döktürmek.

D.L.T.;aktur-:aktırmak, akıtmak I,12/222-3

344

Aksakgal

1.Bir köydeki en yaşlı kimse, akıl veren yaşlı kimse, aksakal. 2.Beyaz sakallı yaşlı adam.

D.L.T.;ak sakal:saçı sakalı ağarmış, kocalmış I,11/81-3

Altın Bakınız.Gızıl II;1,2. D.L.T.;altın:aşağı, alt I,29/108-2 altun:altın I,10/52-3

Andız

Küçük yapraklı, kökü uzun, genişçe büyüyen, hastalıklara iyi gelen bir çeşit ot; andız.

D.L.T.;añduz:andız; bu otun kökü çıkarılarak atın karnı ağrıdığı zaman tedavi edilir. I,5/115-3

Ant Bakınız.Kasam. K.B.;and:ant, yemin 317/47-3


D.L.T.;ér:1.Delik açmak için kullanılan aygıt, delgiç I,11/45 2.Yer I,12/45 3.Yerin güneye bakan güneşli tarafı I,28/464-2 A.H.;er:er, kişi, adam 88/47-3

Armıt Armut ağacı ve armut. D.L.T.;armut:armut I,4/95-3

Arrık

1.Zayıf, kansız, cansız, kemikleri çıkmış, bir deri bir kemik, cılız. 2.Güçten kuvvetten düşen, gücü kalmayan, iyi ürün vermeyen, verimsiz, bereketsiz (yer hakkında).

D.L.T.;arık:1.Irmak, ark, germeç, kaş, kanal I,22/382 2.Zayıf, cılız I,6/66-3

Artdır-

I,1.Arttırmak. 2.Arttırmak, sayısını çoğaltmak, üzerine koymak 3.Yükseltmek, güçlendirmek.

D.L.T.;artur-:artırmak; aşırı gitmek I,19/219-3

Artık


K.B.;artuk:fazla, ziyade, daha çok 171/34-3

Aşakı Aşağı, alt. A.H.;aşaga:aşağı 102/48-3

345

Aşık Aşık kemiği, aşık.

D.L.T.;aşuk:1.İnsanın aşığı, topuğu; topuk kemiği I,30/66 2.Demir başlık, tulga I,6/67-3

Aşırıl-

1.Belli bir yere götürülmek, belli bir yere geçirilmek, bir yerden başka bir yere gönderilmek, aşırılmak. 2.Belli bir sınırdan, kuraldan çıkarılmak, arttırılmak, yükseltilmek. 3.Paldır küldür yuvarlanmak.

D.L.T.;aşrul-:aşırılmak, tepeden aşırılmak I,21/247-3

Atdaş Adaş.

D.L.T.;adaş:arkadaş, dost I,11/61, adyaş:arkadaş, dost I,17/155-3

Atlı I,Ata binip giden kimse, atlı. D.L.T.;atlıg:1.Atlı, süvari I,29/97 2.Adlı, unvanlı; ulusun büyüğü I,2/79-3


D.L.T.;av:1.Av I,4/81 2.Emir verenin emrini tanımayı bildirir bir edat I,7/40-1 aw:av I,4/81-3

Äv- Acele etmek, koşturmak.

D.L.T.;éw-:acele etmek I,5/168, ew-:bir şeyin etrafına koşuşmak I,4/167-3


K.B.;awçı:avcı 2635/276-3

Avı 1.Zehir. 2.M.Ağrı, sızı, acı, ızdırap.

D.L.T.;agu:ağı, zehir III,21/339-3


D.L.T.;awla-:1.Avlamak I,3/287 2.Toplanmak, üşüşmek I,5/287-3

Avula- 1.Zehirlemek. 2.M.Kötü söz söylemek, kırmak, incitmek, darıltmak.

D.L.T.;agula-:ağılamak I,2/310-3

346

Ayak


D.L.T.;ayak:1.Çanak, kase, kadeh I,18/80 2.Ayak I,20/84-1 adyak:ayak I,2/182-3


D.L.T.;adyaklıg:ayaklı I,23/147-3

Ayaz Kuru soğuk, şiddetli soğuk, ayaz.

D.L.T.;ayas:ayaz; kölelere verilen adlardan I,2/123-3

Ayı Ayı.

K.B.;ayı:çok, pek 505/65-2 D.L.T.;ayıg:1.Ayı I,13/84 2."ne iyi, ne fena" yerine kullanılan bir edat; iyi ve kötüye delâlet eden kelimelerde pekitme edatı I,14/84, adyıg:ayı I,11/63 -3

Ayır-


K.B.;adyır-:ayırmak 385/53-3

Ayrı I,1.Diğer, başka, ayrı, değişik. 2.Tek başına, ayrı.

D.L.T.;ayru:başka I,1/126, ayruk:başka, ayrı I,16/113, adyruk:başka, ayrı I,19/98-3

347

Ayrıl-


D.L.T.;adyrıl-:ayrılmak I,7/247-3

Azı Azı dişi. D.L.T.;azıg:azı dişi I,4/64-3

Azık Yiyecek, yemek, azık.

D.L.T.;azuk:1.Azık I,15/66 2.Yolunu kaybeden, nereye gittiği ve nereden geldiği belli olmayan I,9/66-3

Bagır-

1.Bağırmak, böğürmek (bazı hayvanlar hakkında). 2.M.Bağırıp şikayet etmek, sızlanmak, dert yanmak, yakınmak, ağlamak.

D.L.T.;bakır-:bağırmak III,9/186-3

Bagırtla-

1.Bir şeyi ya da bir kimseyi göğsünün altına alıp yatmak, bağrına basmak. 2.M.Yere kapanmak.

D.L.T.;bagırla-:bağrına vurmak; yayın tutamağını düzeltmek-3

Bagırtlak Bağırtlak. D.L.T.;bagırlak:"bağırtlak" denen kuş, Pterocles I,2/503-3

Bäri -den beri. D.L.T.;berü:beri, tarafına I,23/219-3

Basdır-

1.Bastırmak, ezdirmek, çiğnetmek. 2.Hapishaneye sokturmak. 3.Sıralayıp üst üste koydurmak, birbirinin üzerine yerleştirmek.

D.L.T.;bastur-:bastırmak; bağlamayı ve bastırmayı emretmek; bastırılmak II,13/171-3

348

Batır-

1.Suya ya da sıvı bir şeye saplamak, girmesini sağlamak, batırmak. 2.Kirletmek, bulamak (çamura, pisliğe). 3.Saplamak, sokmak, batırmak. 4.Büyük zarar vermek, borçlandırmak, batırmak.

D.L.T.;batur-:saklamak; batırmak; bağlatmak II,8/73-3

Baya- I,1.Zengin olmak, güçlenmek, zenginleşmek. 2.Kızı olmak.

D.L.T.;bayu-:zenginlemek, zenginleşmek III,16/274-3

Bayak O gün, o zaman, önce, ilkin. D.L.T.;baya:az önce I,14/37-3

Bayat-

I,1.Zenginleştirmek, güçlendirmek. 2.M.Derecesini arttırmak, eklemek, ilave etmek, zenginleştirmek.

D.L.T.;bayut-:zenginletmek II,26/325-3

Bayram

1.Güzel bir olayın şerefine, anısına bağışlanmış olan, devlet tarafından tatil kabul edilen şatafatlı, depdebeli gün, kutlama. 2.Bayram.

D.L.T.;beyrem:bayram; sevinç ve eğlence günü I,14/484, badyram:bayram; sevinç ve eğlence günü III,5/176, bedyrem:bayram, sevinç ve eğlence günü I,11/263-3

Belgi


D.L.T.;belgü:alâmet, nişan, im, belge I,28/427-3

Belgile- İşaret koymak, işaretlemek. K.B.;belgüle-:belirlemek 5676/563-3

Belli

1.Malum, belli, bilinen, açık. 2.Meşhur, tanınmış, ünlü. 3.Kendine mahsus, özel. 4.Doğru, açık, belirli.

K.B.;belgülük:belli, açık 1873/205, D.L.T.;belgülüg:belli I,20/384-3

Bergi Borç, verecek. D.L.T.;bérgü:borç; verecek I,25/427-3

349

Beyik

1.Yüksek. 2.Önemi çok büyük olan, saygın, ünlü, büyük, itibarlı seçkin.

D.L.T.;bedük:büyük I,24/360, bedyük:büyük I,3/94-3

Bezeg

1.Nakış, işleme, süs, motif. 2.Güzel ve iyi görünüş, görkem, güzellik, süs, ziynet. 3.M.Saygınlık, şeref, şan, itibar, prestij, gurur.

K.B.;bezek:süs, nakış 128/29-3


A.H.;biç-:biçmek 376/70-1 D.L.T.;bıç-:kesmek, biçmek I,15/338-3

Biçim Biçim, görünüş, model, kesim.

D.L.T.;bıçım:kesim, dilim I,12/395-3


K.B.;bil:bel 2360/250-1 D.L.T.;bél:bel III,6/133-3

Bildir Geçen yıl. D.L.T.;bıldır:bıldır, geçen yıl I,27/456-3

Bildir-

1.Bir şeyi bildirmek, haber vermek; söylemek. 2.Anlatmak, göstermek. 3.Görünmek, bilinmek.

A.H.;bildür-:bildirmek 107/49-3

Bilezik

1.Bilezik. 2.Çadırın iskeletinin ortasından döndürülerek geçen yuvarlak ağaç kasnak.

D.L.T.;bilezük:bilezik I,11/518-3

Biş-

1.Pişmek. 2.Olgunlaşmak (meyve hakkında). 3.Çok ısınmak, yanmak. 4.Bir yerini kızgın bir şeyle yakmak. 5.M.Kaygı, gam, sıkıntı, eziyet çekmek. 6.M.Her türlü zorluğa göğüs germek, sabırlı, dayanıklı olmak.

K.B.;bış-:pişmek, olgunlaşmak 632/79, D.L.T.;pış-:pişmek; olmak (kemale gelmek), kımız tulumunu olması için sallamak II,21/12-3

Bişir-

1.Pişirmek, yemek hazırlamak. 2.Bir yerini kızgın bir şeyle yakmak.

K.B.;bışur-:pişirmek 4883/487, D.L.T.;pışur-:pişirmek II,14/78-3

350

Bit-

1.Tamamlanmak, bitmek, sona ermek. 2.Yetişmek, büyümek. 3.Kapanmak, iyileşmek. 4.Önü kapanmak, tıkanmak. 5.İyi büyümek, yetişmek, verimli olmak.

D.L.T.;büt-:bitmek-neşvü nema-; yaratılmak, doğmak II,16/294, K.B.;büt-:ses kesilmek, alçalmak, borcu veya alacağı gerçekleşmek, yara kapanmak, sona ermek, yük olmak, bir şeye inanmak, ikrar etmek 1944/212-3

Bitin 1.Kırılmamış, sağlam, bütün. 2.Yırtılmamış, delinmemiş, sağlam, tam, bütün.

K.B.;bütün:doğru, dürüst, sahih, bütün 105/27-3

Bitir- Bir işi yerine getirmek, tamamlamak, bitirmek.

D.L.T.;bütür-:sağaltmak, sağlam hale koymak; alacağını tanıklamak, isbat etmek II,1/73, A.H.;bütür-:tamamlamak, giydirmek 330/67-3

Biz (bi:z) II,Bez. K.B.;böz:bez (pamuktan yapılmış kumaş) 1238/141-3

Boya- 1.Bir şeyi boyamak. 2.Kir bulaştırmak, kirletmek, pisletmek.

D.L.T.;bodyu-:boyamak; yapıştırmak III,6/260-3

Boyag Boya. D.L.T.;bodyug:boya; kına II,3/11, boduk:renk; boya I,1/175-3

Boyuntırık 1.Boyunduruk. 2.Sömürücü güç, zulüm, baskı, eziyet.

D.L.T.;boyunduruk:boyunduruk III,17/179-3

Boz-

1.Bir şeyi yıkmak, dağıtmak. 2.Bozmak, işe yaramaz hale getirmek, harap etmek, kırmak, zarar vermek, sakatlamak. 3.Silmek, çıkarmak. 4.Bir kimseyi azdırmak, kötü yola düşürmek, yoldan

D.L.T.;boz-:bozmak, yıkmak II,26/8-1 K.B.;buz-:bozmak, yıkmak, harap etmek, viraneye çevirmek, darmadağın etmek 548/69-3

351

çıkarmak.

Bozuk

1.Bozuk, kırık, harap, sakat, işe yaramaz. 2.Yoldan çıkmış, azgın, kötü niyetli, ahlaksız.

D.L.T.;bozuk:bozuk, kırık yıkık I,12/378-1 K.B.;buzuk:bozuk, kırık, yıkık 1858/203-3

Bozul-

1.Yıkılmak, dağılmak, sökülmek. 2.Kırılmak, ezilmek, sakatlanmak, bozulmak. 3.Bölünmek, dağılıp gitmek, ufalanmak. 4.Ahlaksız olmak, kötü niyetli olmak, azmak. 5.Ağlamak, üzülmek, sıkılmak, dertlenmek, kederlenmek, kaygılanmak.

D.L.T.;bozul-:bozulmak, yıkılmak II,17/131-1 K.B.;buzul-:bozulmak, yıkılmak 1763/193-3

Bölek Parça, bölüm, kısım, grup. D.L.T.;bölük:bölük I,13/385-3

Börük

1.İşlenip dikilen ve başa takılan takke. 2.Hanımların başlarına giydikleri görünüşü bedreye benzeyen baş örtüsü.

D.L.T.;börk:başlık, külâh, börk I,21/349-3

Bövür 1.Böğür, yan. 2.Bir şeyin bir tarafı, bir yanı.

D.L.T.;bögür:böğrek, böbrek I,12/361-3

Bug Buğu, buhar. D.LT.;bu:1.Bu I,22/126 2.Buğ, buhar, buğu III,19/206-3

Buga Boğa. K.B.;buka:boğa 1310/148-3

Bula-


D.L.T.;bulga-:1.Bulandırmak, karıştırmak, bulanıp kusayazmak, öfkelendirmek III,16/289 2.Can sıkmak III,2/291-3

352

Bulan-

1.Bulanık hale gelmek, bulanmak (sıvılar hakkında). 2.Kirli olmak, kirlenmek. 3.M.Sebepsiz yere çıkışmak, kavgayı karıştırmak, kavga, gürültü çıkarmak, yaygara koparmak. 4.İki tarafa doğru sallanmak, hareket etmek.

D.L.T.;bulgan-:bulanmak; kızmak, öfkelenmek; karışmak II,16/238-3

Bulanık Bakınız.Bulançak.

K.B.;bulganuk:bulanık 1856/203, D.L.T.;bulgayuk:bulanık III,5/179-3

Bulaş-

1.Kirlenmek, pislenmek, bulanmak. 2.Yerinde olmamak, karışık, karmakarışık, dağınık olmak. 3.Yolunu şaşırmak, yolunu kaybetmek, karıştırmak. 4.Kararmak, bozmak. 5.Kararmak, dumanlanmak, bulanmak.

K.B.;bulgaş-:karışmak 2336/248-3

Bulut Bulut. D.L.T.;bulut:bulut III,12/39-1 bulıt:bulut I,10/380-3


D.L.T.;müñüz:boynuz I,4/504-3

Buzav II,Buzağı, dana. D.L.T.;buzagu:buzağı I,12/446-3


D.L.T.;buk-:bükmek, kıvırmak II,19/16-3

Büre Pire. D.L.T.;bürge:pire I,22/427-3

Bürencek Börümcük. D.L.T.;bürünçük:bürüncük; kadın baş örtüsü I,11/510-3

Cañ 1.Çan, zil, çıngırak. 2.İşaret, sinyal, zil sesi.

D.L.T.;çeñ:zil, çalpara III,2/357-3

Cocuk Domuz yavrusu. D.L.T.;çocuk:domuz yavrusu; her şeyin küçüğü I,3/381-3

353

Çadır Çadır.

D.L.T.;çatır:1.Çadır I,11/406 2.Nışadır I,12/406, çaşır:çadır I,13/406, çaçır:çadır I,13/406-3

Çarık Çarık. D.L.T.;çaruk:çarık I,4/381-3

Çekirtge Çekirge. D.L.T.;çekürge:çekirge I,4/490-3

Çiş

II,1.Ucu sivri alet (sopa, demir vb.). 2.Et pişirilen şiş. 3.Çorab vb. örmek için kullanılan şiş.

K.B.;şiş:şiş 295/45, D.L.T.;şış:şiş, tutmaç yedikleri şiş II,10/282-3

Çövür-

1.İçini dışına çevirmek. 2.Ağzını geriye çevirmek, döndürmek. 3.Altını üstüne getirmek, devirmek, yıkmak.

D.L.T.;çewür-:çevirmek; bir şeyi sol elin baş parmağı üzerinde çevirmek II,12/82-3

Daban 1.Taban. 2.Ayakkabının alt tarafı. 3.Uzunluk ölçüsü, ayak.

D.L.T.;taban:taban; deve tabanı I,11/400-3

Däde Baba. D.L.T.;dede:baba III,12/220-3

Dag Dağ. D.L.T.;tag:dağ I.2/89-3


D.L.T.;dakı:dahi II,27/195, K.B.;takı:da, de, dahi, daha 454/59-3

Dak-

1.Dikmek (düğme, bağcık vb. hakkında). 2.Yük, eşya yüklemek. 3.Bağlamak, takmak, asmak. 4.Kocası ölen kadını, kocasının kardeşiyle evlendirmek.

D.L.T.;tak-:takmak II,2/17-3

Däl Değil.

D.L.T.;tegül:değil I,15/329, dag ol:değil I,4/393, dag:1.Atlara ve başkalarına vurulan dağ, dağlama III,13/153 2.Yok, değil III,20/153-3

354

Dalak 1.Dalak. 2.Dalak hastalığı.

D.L.T.;talak:dalak I,24/411-3

Däli

1.Deli, cinnet geçiren. 2.Akılsız, aptal. 3.Bir işin sonunu düşünmeden hareket eden, cesur, yiğit, kahraman.

D.L.T.;telü:deli, çılgın; ahmak III,13/156-3

Dam- Damlamak. D.L.T.;tam-:damlamak II,21/26-3

Damak 1.Bakınız.Bogaz I,1. 2.Yemek, gıda, besin.

D.L.T.;tamak:boğaz I,17/33, tamgak:boğaz, damak I,17/33-3

Damar 1.Damar. 2.Bitki damarı.

D.L.T.;tamar:damar I,15/362, tamur:damar I,14/362, tamır:damar, sinir I,11/495-3

Dañ Tan.

D.L.T.;tañ:1.Şaşılacak, şaşılacak nesne, danılacak şey, acayip şey I,6/62 2.Tan; sabah vakti I,7/170 3.Eski zamanlarda kalmış olan yapı III,24/356 4.Elek III,20/355-3

Dañ- 1.Bağlamak. 2.Bir şeye bağlamak. 3.Sarmak, dolamak.

D.L.T.;tañ-:bir şey ile sarmak III,18/390-3

Dañıl-

1.Bağlanmak. 2.Bir şeye bağlanmak. 3.Sarılmak, bağlanmak. 4.M.Çok beklemek, bir yere gidememek.

D.L.T.;tañıl-:iple sarılmak III,17/395-3

Dar

I,1.Dar (kıyafet hakkında). 2.Dar, küçük, ensiz. 3.M.Kullanım yeri az olan, dar. 4.M.Tek yönlü, dar, kısır.

D.L.T.;tar:1.Dar III,5/97 2.Kelek -ırmaklarda-, sal III,4/148 3.Yağ tortusu III,12/148-3

Dara-

I,1.Tarakla taramak, düzeltmek. 2.Taramak, tarakla temizlemek.

D.L.T.;tara-:taramak, dağıtılmak I,9/14, tar-:dağıtmak, yaymak; ayırmak III,21/180-3

355

Darak 1.Tarak. 2.Yün tarağı. 3.Dokuma tarağı.

D.L.T.;targak:tarak I,10/14-3

Darı Darı.

D.L.T.;tarıg:ekin, bitki; arpa, buğday; tane, tohum; zahire; darı I,17/19-3

Daş


D.L.T.;taş:dış; taşra, gurbet; geniş açıklık, yazı, yabancı yer II,22/74-3


K.B.;taş:taş, kaya 830/100-3

Daş- Bakınız.Coş- 1. A.H.;taş-:taşmak 388/72-3

Daşa- Taşımak. D.L.T.;taşu-:taşımak; çıkarıp atmak, kovmak III,17/266-3

Daşdır- Bakınız.Coşdur- 1. D.L.T.;taşur-:taşırmak II,19/78-3

Daşla- (da:şla-) II,1.Taş atmak. 2.Taş döşemek, taşla kaplamak (yol, geçit vb.'ye).

D.L.T.;taşla-:taşlamak; gurbete gitmek; dışarılıklı olmak III,6/294-3

Dat II,Tat. D.L.T.;tatıg:tat, lezzet I,8/408, A.H.;tatık:tat 109/49-3

Dat- 1.Tatmak, tuzuna bakmak. 2.Biraz yemek.

K.B.;tat-:tatmak 4466/448, A.H.;tatı-:tatmak 27/43-3


D.L.T.;tatıglıg:tatlı I,28/495-3

Daya- 1.Destek vurmak, direk dayamak. 2.Dayamak, yaslamak.

D.L.T.;taya-:dayak koymak, dayak dikmek, dayamak III,20/274-3

Dayan-

II,1.Bir kimseye bir şeye bel bağlamak, dayanmak, güvenmek. 2.Temel almak, dayanmak. 3.Durmak, duraklamak, beklemek, durmak, duraksamak.

D.L.T.;tayan-:dayanmak III,1191-3

356

Dayanç 1.Dayanak, destek, direk. 2.M.Güç, destek, dayanak.

K.B.;tayanç:dayanak, teselli 3773/379-3

Deg-


D.L.T.;teg-:değmek; dokunmak; ermek, erişmek, varmak; yakalamak; düşmek; hücum etmek I,22/319-3

Degdir-


D.L.T.;tegür-:eriştirmek, dokundurmak, değdirmek II,6/84-3

Degirmen 1.El değirmeni. 2.Değirmen. 3.Değirmen.

D.L.T.;tegirmen:değirmen, değirmen taşı III,19/282-3

Degre Bakınız.Degre-daş.

D.L.T.;tegre:etraf, çevre, daire, değre I,6/310, tegrek (g):herhangi bir şeyin halkası, değresi I,9/477-3

Dek II,Gibi, benzer.

K.B.;teg:gibi 630/79, tegi:kadar, dek 24/19, D.L.T.;tegü:kadar, dek III,10/237-3

Demir Demir. K.B.;temür:demir 3041/313-3

Deñ Denk, eşit. D.L.T;teñ:denk, öğür, akran III,5/355-3

Deñiz Deniz. K.B.;teñiz:deniz 1140/131-3

Deñle- 1.Eşitlemek, denklemek. 2.Bir tutmak, bir saymak, bir görmek.

D.L.T.;teñle-:iki şeyi birbirine denklemek, denk etmek, denkleştirmek III,13/403-3

Deñsizlik

1.Eşitsizlik, denksizlik. 2.Eşit haklara sahip olmama, eşitsizlik. 3.Eşitsizlik (matematikte).

K.B.;teñsizlik:denk olmama, uygunsuz olma 2582/271-3

357

Dep-

1.Tepmek, çifte atmak (hayvan hakkında); ayakla vurmak (insan hakkında). 2.Toprağı kazmak, çapalamak, sürüp işlemek. 3.M.Ulaşım için kullanılan hayvanları hızlı sürmek, koşturmak, dört nala gitmek. 4.Geri tepmek.

K.B.;tep-:tepmek, vurmak, dövmek 974/115-3


D.L.T.;tüpü:tepe, insanın başının üst tarafı I,16/309, K.B.;töpü:tepe 4888/488-3

Depiz Çölün içindeki küçük tepeciklerden oluşan çorak yer.

D.L.T.;tebiz:çorak yer; haset eden I,11/19-3

Der Ter. D.L.T.;ter:1.Ter I,18/181 2.Ücret, çalışana verilen para III,15/148-3

Deri 1.Deri. 2.Post.

D.L.T.;teri:deri I,17/70-3

Derle-

1.Terlemek. 2.M.Çok çalışmak, çabalamak, gayret etmek, zahmet çekmek ter dökmek. 3.M.Buğulanmak.

D.L.T.;terle-:terlemek; kaşağılamak, gebrelemek, silmek III,12/293-3

Derlet-

1.Terletmek. 2.M.Çok yormak, bir kimseyi çok çalıştırmak, ter döktürmek. 3.M.Bir kimseyi utandırmak, terletmek.

D.L.T.;terlet-:terletmek II,5/342-3

Deş- Delmek, delik açmak, deşmek.

K.B.;teş-:deşmek 4099/413-3

Deşik Delik, deşik. D.L.T.;teşük:taşağı, yarık; deşik, yarık I,9/387-3

Dık-

1.Tıkmak, yerleştirmek, koymak. 2.Açgözlülükle ulaşabildiği her şeyi yemek, kıtlıktan çıkmış gibi yemek, tıkınmak. 3.Bir şeyin ağzını, deliğini

D.L.T.;tık-:tıkmak, doldurmak II,20/16-3

358

kapatmak, örtmek.

Dıkıl-

1.Kapakla, tıpayla kapatılmak, örtülmek; kapakla, tıpayla sağlamlaştırılmak, tıkamak; tıpalanmak, kapaklanmak. 2.Engel olunmak, kilitlenmek, kapatılmak, önüne duvar yapılmak. 3.Sıkıca bastırılarak kaba bir şekilde koyulmak, tıkılmak. 4.Arasına girmek, içine girmek, katılmak.

D.L.T.;tıkıl-:tıkılmak, sıkışmak II,18/129-3

Dın-

1.Bir korkudan, beladan kurtulmak, baştan savmak, serbest kalmak, kurtulmak. 2.Bitmek, son bulmak, durmak, dinmek. 3.Rahatlamak, sakinleşmek, huzur bulmak, kurtulmak, baştan savmak, huzura kavuşmak.

D.L.T.;tın-:dinlenmek; solumak, nefes almak; dinmek, sonu gelmek II,1/28-3

Dırnak

1.Tırnak. 2.Kuş, kedi gibi hayvanların pençesi, tırnağı. 3.Ucu yuvarlak aşağı doğru eğrilen bir nakış. 4.Temelin üstünden elli altmış santimetre büyüklüğünde örülen duvar, duvarın temeli.

K.B.;tırñak:tırnak 4115/415-3

Dız Diz. D.L.T.;tiz:1.Yüksek yer II,10/344 2.Diz III,15/123-3


D.L.T.;tik-:bir şeyi delmek, dürtmek, sokmak; -ağaç-dikmek; bir şeyi dikey hale getirmek; -dikiş-dikmek II,21/20-3

359

Dil


K.B.;til:dil, söz, lûgat 274/42, D.L.T.;tıl:1.Dil; söz; lûgat I,9/107 2.Durumunu öğrenmek için düşmandan yakalanan tutsak; çaşıt, casus I,16/336-3

Dil- 1.Dilim dilim yapmak, dilmek. 2.Delik açmak, delmek, yırtmak.

D.L.T.;til-:dilmek, uzunluğuna yarmak veya kesmek II,12/23-3


D.L.T.;tile-:dilemek, istemek; beklemek, aramak III,12/271-3

Dileg 1.Dilek, istek, rica, yalvarma. 2.İstek, arzu, dilek.

A.H.;tilek:dilek, istek, arzu 415/73-3

Dilegçi 1.Bir şey istemeye gelen kimse, ricacı. 2.Dilenci.

K.B.;tilekçi:dilekte bulunan, dileyen 4778/478-3

Dilen- 1.Dilenmek. 2.Pazarlık etmek.

D.L.T.;tilen-:aranmak, dilenmek I,28/407-3

Dilim Dilim (kavun, karpuz vb. hakkında).

D.L.T.;tilim:dilim I,17/397-3

Diñle-


D.L.T.;tiñle-:dinlemek I,11/96, tıñla-:dinlemek III,17/403-3

Dire-

1.Dayanak, dayak koymak, desteklemek. 2.Yaslamak, dayamak. 3.Yöneltmek, hedef almak, nişan almak.

D.L.T.;tire-:dayak veya direk dikmek III,15/262-3

360

Direg 1.Dayanak, destek. 2.Direk, dayak, destek. 3.Dayanak, destek.

D.L.T.;tirek:direk; kavak I,4/387, tiregü:direk, kendisine bir şey dayanılan ve kendisiyle bir şey durdurulan her nesne, direcen ve buna benzer şeyler I,20/447-3

Direl-


K.B.;tiril-:dirilmek, yaşamak 603/76-3

Direl-

II,1.Dayak koymak, desteklemek. 2.Değmek, dokunmak, dayanmak. 3.Dikkatle bakmak, gözü takılmak, gözünü dikmek.

K.B.;tirel-:direk veya dayak dikmek 4428/445-3

Diren- 1.Dayanmak, yaslanmak. 2.Yaklaşmak, dayanmak.

D.L.T.;tiren-:dayanmak; direnmek, çekinmek II,3/146-3

Diri


D.L.T.;tirig:diri, canlı, yaşayan III,11/333, K.B.;tirig:diri, canlı, yaşayan 14/18-3

Diş

1.Diş. 2.Ensturumanların, aletlerin araçların, araba parçalarının vb'nin tırtıklı, dişli kısmı.

K.B.;tiş:diş 1453/163-3

Dişe- Orağa, testereye diş açmak; orağı, testereyi bilemek.

D.L.T.;tişe-:dişemek III,24/266-3

Dişle- 1.Isırmak, dişlemek. 2.Isırmak, yemek.

D.L.T.;tişle-:dişlemek, dişle ısırmak III,15/294-3

361

Diy- Söylemek, demek. A.H.;ti-:demek 65/46, D.L.T.;té-:demek, söylemek III,13/247-3


D.L.T.;tog-:doğmak, meydana çıkmak, belirmek; yükselmek, havalanmak, göğe akmak II,16/14-3

Dogra- Parçalamak, doğramak. D.L.T.;togra-:doğramak III,14/311-3

Dogrı 1.Doğru, düz. 2.Doğru, gerçek, hakiki.

K.B.;togru:doğru 2550/268-3

Dogur- 1.Yavrulamak, doğurmak. 2.Güneşin doğmasını beklemek.

D.L.T.;togur-:doğurmak II,11/80-3

Dok


D.L.T.;tok:tok, aç olmayan; saçsız insan; boynuzsuz hayvan I,5/79-3

Doka- Dokumak (halı, kumaş vb. hakkında).

D.L.T.;tokı-:-insan-dövmek; -demir- dövmek; vurmak; çarpmak; dokumak; dokunmak; götürmek ve batırmak III,18/268-3


K.B.;tokuz:dokuz (9) 4893/488-3

Dol-

1.Dolmak. 2.Bir yere toplanmak, bir araya gelmek, dolmak. 3.Yerine gelmek, yapılmak. 4.Yayılmak, dolmak, örtülmek ,kaplanmak. 5.Doğmak, ortaya çıkmak.

K.B.;tol-:dolmak 137/30-3

Dola-

1.Bağlamak, sarmak, dolamak. 2.Dolamak, sarmak. 3.Geriye döndürmek, geriye çevirmek. 4.M.Konuyu çevirmek.

D.L.T.;tolga-:takınmak, dolamak; ağrı tutmak, iç bulanmak, burulmak III,20/289-3

362

Dolan-

1.Dolanmak, sarılmak, bağlanmak. 2.Dolanmak, sarılmak, örtülmek. 3.Geriye döndürülmek, çevrilmek. 4.Çevirmek, döndürmek. 5.Geçip gitmek. 6.M.Yaşamak, varlığını sürdürmek.

D.L.T.;tolgan-:dolanmak, kendine dolamak; içi bulanıp kusma gelmek II,16/241-3

Dolaş-

1.Kucaklaşmak. 2.Birine bir şeyi sormada, bağlamada, dolamada yardım etmek. 3.M.Kanmak, aldanmak, bulaşmak.

D.L.T.;tolgaş-:dolaşmak, dolamakta ve bükmekte yarış etmek; burulmak II,25/220-3

Dolı I,Dolu. K.B.;tolı:dolu 3888/392-3

Dolı (do:lı)

II,1.Dolu. 2.Tamamıyla dolu olan, dopdolu. 3.Baştan sona, tamamıyla. 4.Semiz, şişman, etli, kanlı, iri. 5.Biten, hazırlanan, bitmiş, hazırlanmış.

D.L.T.;tolu:dolu, boş olmayan I,7/100-3

Don Elbise, entari, cüppe. K.B.;ton:elbise 321/47-3

Doñ Don, buz. D.L.T.;toñ:-soğuktan-donmuş; don III,22/356-3

Doñ-

1.Buz tutmak, donmak. 2.Çok üşümek, donmak. 3.Katılaşmak, sertleşmek. 4.Hareketsiz kalmak, kımıldamamak, donakalmak.

D.L.T.;toñ-:soğuktan donmak III,3/391-3

Doñuz Domuz. K.B.;toñuz:domuz 2311/245-3


D.L.T.;torug:at rengi, doru renk I,25/373, torıgat:doru renkli at I,2/374-3

363

Dovar Davar (koyun, keçi). D.L.T.;tavar:mal; davar I,16/235, tawar:mal, mülk; eşya I,2/86-3

Doy-


D.L.T.;tody-:doymak III,10/439-3

Doyur- Doyurmak, yedirmek.

D.L.T.;todyur-:doyurmak II,8/76, todygur-:doyurmak, bıktırmak II,26/176-3

Dök-

1.Boşaltmak, dökmek. 2.Saçmak, dağıtmak, dökmek, yaymak, örtmek. 3.Serpmek, saçmak, dökmek, ekmek, yaymak. 4.Boşaltmak. 5.Kontrol etmek, araştırmak, aramak, bakmak. 6.Akmak. 7.Taşmak, saçılmak, dökülmek (yaş, kan hakkında).

K.B.;tök-:dökmek 2381/252-3

Dökül-

1.Boşaltılmak, dökülmek. 2.Saçılmak, akmak, dökülmek. 3.Serpilmek, saçılmak, dökülmek, ekilmek, yayılmak. 4.Dökülmek, düşmek. 5.Kontrol edilmek, araştırılmak, aranmak, bakılmak. 6.Toplanıp gelmek, yığılmak, üşüşmek.

A.H.;tökül-:dökülmek 142/51, tökil-:dökülmek 199/56-3

Döl

1.Sperma, aile. 2.Ürün, döl (kavun, karpuz, salatalık, domates gibi). 3.Yavru, döl (koyun, keçi gibi). 4.M.Çocuk, nesil, soy, çoluk çocuk, oğul.

D.L.T.;töl:yavrulama zamanı; yavru, döl III,21/133-3

364

Dölle-

1.Yavrulamak (koyun ve keçi). 2.Ürün vermek (kavun, karpuz, salatalık gibi ekinler hakkında).

D.L.T.;töle-:döllemek, kuzulamak III,8/271, tüle-:1.Tüyünü dökmek III,4/271 2.Döllemek, kuzulamak III,8/271-3

Dön-

1.Öbür tarafına çevrilmek, dönmek. 2.Geriye dönmek, geriye çevrilmek. 3.Değişmek, dönmek.

D.L.T.;tön-:dönmek III,24184-3

Dönder-

1.Çevirmek, döndürmek. 2.Geriye döndürmek, geriye çevirmek. 3.Başaşağı koymak, devirmek, yıkmak, alt üst etmek. 4.Başka bir şeye benzetmek, değiştirmek, çevirmek, döndürmek. 5.Reddetmek, kabul etmemek, yüz çevirmek.

D.L.T.;töñder-:döndermek, altını üstüne getirmek III,16/397-3


K.B.;törü-:türemek, meydana gelmek 4459/448, töri-:yaratılmak, türemek 15/18-3


K.B.;tört:dört (4) 60/23-3

Döş

1.Göğüs kısmı. 2.Göğüs. 3.M.Giyilen kıyafetin gögüs üzerindeki ön yakası.

D.L.T.;töş:döş, göğsün başı III,11/125-3

Döv-

1.Parçalara ayırmak, kırmak. 2.Parçalara ayırmak, küçültmek, kesmek, kırmak, parçalamak. 3.Öğütmek, doğramak. 4.Kabuğunu soymak, temizlemek (harman, meyve hakkında). 5.Kırmak. 6.Berbat etmek, bozmak, zarar vermek. 7.Çok tenkit etmek,

D.L.T.;tög-:döğmek, dövmek, inceltmek III,13/184-3

365

eleştirmek.

Dul II,Dul. K.B.;tul:dul 84/25-3

Duman Duman, sis. K.B.;tuman:duman, sis 285/43-3

Dur-



Dura

Kuş avlanırken deniz, nehir kenarında barınak yapmak için kazılan çukur, yatılacak yer.

D.L.T.;turag:sığnak II,24/152-3

Durna Turna. K.B.;turna:turna 74/24-3

Duş-

1.Bir kimseye rastlamak, bir kimseyle karşılaşmak. 2.Karşılaşmak, maruz kalmak, uğramak, düşmek, neden olmak. 3.Rast gitmek, istenilen biçimde gelişmek, başarıyla tamamlanmak.

K.B.;tuş-:kavuşmak, rastlamak, karşılaşmak 2583/271-3

Duş (du:ş) I,Civar, yakın, tahmini, yaklaşık, denk.

D.L.T.;tuş:1.Denk, öğür, benzer III,7/125 2.Karşı, bir şeyin karşısı III,9/125 3.Kemer kayışları ucuna takılan altın veya gümüş toka III,12/125-3

366

Duşak Köstek, ip.

D.L.T.;tuşag:köstek, at ayağına vurulan bukağı I,22/411, tuşagu:köstek I,23/446-3

Duşakla- İple ayaklarınnı bağlamak, kösteklemek.

K.B.;tuşa-:köstek vurmak 712/88-3


D.L.T.;tuy-:duymak III,5/244-3

Duydur-

1.Önceden hissettirmek, duyurmak, bildirmek. 2.Duyurmak, bildirmek, açık olmak.

D.L.T.;tuytur-:duyurmak; anlatmak III,23/192-3

Duz 1.Tuz. 2.M.Yiyecek, yemek.

D.L.T.;tuz:1.Tuz II,15/104 2.Güzellik I,3/296-3

Duzak 1.Tuzak. 2.M.Tuzak, oyun.

D.L.T.;tuzak:1.Tuzak I,10/380 2.Sevgili; sevgi için söylenen söz I,17/380-3

Duzla-

1.Tuz koymak, serpmek. 2.Tuza yatırmak, tuza basmak. 3.M.Ağır ve kırıcı sözler söylemek, öfkeyle bağırmak, haşlamak, azarlamak.

D.L.T.;tuzla-:tuzlamak III,24/293, tuza-:tuzlamak III,27/263-3

Duzlı

1.Çok tuzlu. 2.Tuza yatırılan, tuza basılan, tuzlu. 3.M.Kırıcı, acı, iğneli (söz, dil hakkında).

D.L.T.;tuzlug:tuzlu I,22/209-3


D.L.T.;türlüg:türlü II,22/122-3

367

Düş-

1.Yukarıdan aşağıya düşmek, dökülmek. 2.Aşağı inmek, aşağı yürümek, oturulan ya da durulan bir şeyin içinden ayrılmak, inmek. 3.İçine girmek, içinde olmak, kaçmak. 4.Yıkanmak. 5.Akıl erdirmek, düşünmek, anlamak, bilmek, kavramak. 6.Ortaya çıkmak, gelmek, getirilmek, görünmek (pazarda). 7.Yarar sağlamak, fayda etmek, yaramak. 8.Düşmek, azalmak.

D.L.T.;tüş-:düşmek; inmek II,2/13-3

Düşe-

1.Yatak yapmak, sermek; halı, keçe sermek, döşemek, yaymak. 2.Üzerini (yolun, sokağın) sert bir şeyle örtmek, kapatmak, döşemek.

D.L.T.;töşe-:döşemek III,22/266-3

Düşek

1.Yatmak için gerekli olan şeyler (yatak, yorgan, yastık, minder vb.) 2.Döşemek, yere sermek için kullanılan şeyler (keçe, halı vb.).

K.B.;töşek:döşek, yatak 3285/333-3

Düşür-


D.L.T.;tüşür-:düşürmek, indirmek II,25/78-3

Düv-

1.Düğümlemek, bağlamak. 2.Düğümlemek. 3.Meyve vermek, meyvelemek, meyveye durmak.

D.L.T.;tüg-:düğmek, düğümlemek, bağlamak II,15/20-3

Düvme Düğme. D.L.T.;tügme:düğme I,13/433-3

368

Düvün

1.Düğüm. 2.Dalın, sapın tomurcuklanıp dal çıkardığı yer. 3.M.Düğüm. 4.Yara, kabarcık, yumru.

D.L.T.;tügün:düğüm I,6/437-3

Düye Deve.

D.L.T.;deve:deve II,25/195, devey:deve I,21/31, teve:deve III,8/139, tewe:deve II,24/181, tevey:deve III,3/342, tewey:deve I,20/31, téwi:deve I,16/389, tewi:deve I,8/127, tiwi:deve III,7/139-3

Düyp

1.Aşağı, alt. 2.Bir şeyin iç tarafının bittiği yer, dip. 3.Baş köşe. 4.Kök. 5.Kök, baş. 6.Esas, temel, ana, baş.

D.L.T.;tüp:asıl, kök, dip, temel, herhangi bir şeyin aslı, kökü, insanın aslı I,9/73-3

Düyr-

1.Dürmek, yuvarlamak, katlamak. 2.Karışık, düzensiz olarak toplayıp yığmak. 3.M.Sıyrılmak, ayrılmaya başlamak. 4.Basmak, toplayıp aşağıya bırakmak.

K.B.;tür-:dürmek 1496/167-3

Düyrül-

1.Dürülmek, yuvarlanmak, katlanmak. 2.M.Ezilip büzülmek, korkmak, kıvrılmak.

D.L.T.;türül-:dürülmek II,8/127-3

Düyrüş-

1.Dürmek, yuvarlamak, katlamak. 2.Birine bir şeyi dürüm dürüm, top top, yığın yığın, tomar tomar etmede yardım etmek.

D.L.T.;türüş-:dürmekte yardım ve yarış etmek II,18/95-3

369

Düyş Rüya, düş.

D.L.T.;tüş:1.Eğlek, durak, yolculukta dinlenilecek yer ve konulacak zaman I,16/330 2.Düş, rüya; düş azması, ihtilam III,17/125-3

Düz I,1.Tarla, kır, ova, yazı, çöl. 2.Düz, pürüzsüz.

K.B.;tüz:Düz, ova 5372/534-3

Düz


K.B.;tüz:1.Düz, düzgün, doğru, aynı, uygun 291/44 2.Bütün, hep, hepsi 887/106-3

Düz-

1.Dizmek. 2.Derleyip toplamak, yerli yerine koymak. 3.Akort etmek. 4.Yapmak, meydana getirmek. 5.Meydana getirmek, yazmak (şiir, yazı vb. hakkında). 6.Kurmak.

K.B.;tüz-:düzmek, düzeltmek 205/37, tiz-:dizmek 6616/651-3

Düzel-

1.Bayındır olmak, düzenlenmek, düzene sokulmak, güzelleştirilmek. 2.M.Adam olmak, yola gelmek, düzelmek.

D.L.T.;tüzül-:düzelmek, tertip ve tanzim edilmek II,14/127-3

Düzet-

1.Bayındır hale getirmek, geliştirmek, düzene sokmak, düzeltmek, onarmak, tamir etmek. 2.M.Adam etmek, yola getirmek, düzeltmek. 3.Çeki düzen vermek, düzeltmek.

K.B.;tüzet-:tanzim etmek, düzeltmek B75/10-3

Düzül-

1.Dizilmek. 2.Sıralanmak, sıraya dizilmek. 3.Derlenip toplanmak, yerli yerine konulmak. 4.Akort edilmek. 5.Meydana getirilmek, yazılmak, eklenmek. 6.Kurulmak.

K.B.;tizil-:dizilmek 5676/563, tüzül-:düzelmek 1824/200-3

370

Ece 1.Anne. 2.Yaşı ilerlemiş hanımlara hitap edilirken kullanılan söz.

D.L.T.;eçi:yaşlı kadın, hanım nine I,3/87, açı:yaşlı kadın, hanım nine I,3/87-3

Edin- 1.Etmek, yerine getirmek, yapmak. 2.Almak, edinmek.

D.L.T.;étin-:edinmek, hazırlanmak I,13/82-3

Egrel- 1.Eğrilmek. 2.M.Kötü yola girmek, doğru yoldan çıkmak.

D.L.T.;egril-:kale kuşatılmak, sarılmak; ip eğrilmek I,23/248-3

Egsik 1.Eksik, az, boş (sıvı hakkında). 2.Az, eksik (durum).

K.B.;eksük:eksik 3743/376-3

Egsil- Azalmak, eksilmek.

D.L.T.;eksü-:eksilmek I,5/278, ésil-:eksilmek I,25/270, A.H.;eksi-:eksilmek 199/56-3

Ekiz İkiz (çocuk, oğlak, kuzu hakkında).

D.L.T.;ikkiz:ikiz I,6/143-3

Ele- 1.Elemek. 2.M.Seçmek.

D.L.T.;elge-:elemek I,20/284-3

Elen-

1.Elekten geçirilmek. 2.M.Seçilmek. 3.M.Çalkalanmak, sallanmak, sarsılmak, sendelemek, titremek. 4.M.Zorluk çekmek; eziyet, işkence görmek; dolaşmak.

D.L.T.;elgen-:kendisi için elemek I,10/255-3

Elet-

1.Eletmek. 2.M.Seçtirmek. 3.M.Baktırmak, aratmak, araştırtmak.

D.L.T.;elget-:eletmek I,9/264-3


K.B.;elig:1.El 43/21 2.Elli (50) 365/51, D.L.T.;elig (ellig):sayıda elli I,5/117-3

Elt-


K.B.;ilet-:iletmek, götürmek, ilişmek 1389/156, ilt-:iletmek, götürmek, göndermek, ulaştırmak 335/48-3

371

Ene


D.L.T.;ana:ana I,12/93-3

Ere-

1.Erimek. 2.Erimek. 3.M.Erimek, zayıflamak. 4.M.Erimek.

K.B.;eri-:erimek 3395/342-3

Erik Kayısı ağacı ve kayısı.

D.L.T.;erik:1.Yağ ve yağa benzer eriyen şey, erimiş I,5/70 2.Yüğrük I,16/139-2 erük:1.Kendisiyle deri sepilenen nesne I,16/70 2.Şeftali, kayısı, erik gibi meyvelere verilen genel ad I,17/69-3

Esgi Paçavra, eski püskü, yırtık pırtık şey.

K.B.;eski:eski 687/85-3

Etig- Güçlenmek, kuvvetlenmek, semizlenmek, şişmanlamak.

D.L.T.;etik-:-çocuk- yetişmek, tombullaşmak, büyümek I,16/192-3

Eye


K.B.;idyi:1.Pek, çok 166/33 2.Sahip, Rab, Tanrı 34/20, D.L.T.;idyi:sahip; efendi; Tanrı I,15/87-3

Eyer Eyer. D.L.T.;edyer:eyer, hayvan eyeri II,25/224-3

Eyer-

1.Takip etmek, izlemek, peşinden gitmek. 2.Yetişmek. 3.Bir şeyi esas almak, bir şeye dayanmak, bir şeye göre hareket etmek.

D.L.T.;eder-:aramak III,4/11, edyer-:aramak; takip etmek, kovalamak I,6/447-3

Eyerle- Eyerlemek. D.L.T.;edyerle-:eyerlemek I,4/300-3

372

Eyerlik 1.Eyer için gerekli olan. 2.Eyerin üstüne örtülen dokuma torba, çuval.

D.L.T.;edyerlik:üzerine eyer konulan ağaç-3

Gaba 1.Büyük, kocaman. 2.Şiş, şişman, kalın, iri. 3.Çok.

D.L.T.;kapa:kaba ve yüksek olan her nesne III,15/217-3

Gabak Göz kapağı. D.L.T.;kapak:1.Göz kapağı I,4/382 2.Kızın kızlığı, bekâret I,7/382-3

Gabar-

1.Hacmi büyümek,şişmek, kabarmak. 2.Kabarcık meydana gelmek, su toplamak (deride). 3.M.Yersiz övünmek, gururlanmak, büyüklenmek, kabarmak.

D.L.T.;kabar-:kabarmak II,20/71-3

Gaç-


D.L.T.;kaç-:kaçmak; gitmek I,17/142 K.B.;kaç-:kaçmak, kaçınmak, sakınmak 722/89-3

Gaçır- 1.Birini kaçırmak. 2.Bir şeyi düşürmek.

K.B.;kaçur-:kaçırmak 3912/394-3

Gaçış- 1.Birlikte kaçmak, kaçışmak. 2.Dökülmeye başlamak (sıva vb. şeyler hakkında).

D.L.T.;kaçış-:kaçışmak II,21/92-3

Gägir- Geğirmek. D.L.T.;kegir-:geğirmek II,12/84-3

Gal- (ga:l-)


D.L.T.;kal-:kalmak, bırakmak I,6/85-3

373

Galıñ I,İnce olmayan, kalın.

D.L.T.;kalın:kalabalık; çok; sürü; kalın, kesif, yıgarlı olan her nesne III,26/216-3

Galıñ II,Başlık parası. D.L.T.;kalıñ:öncül mihir olarak kadına verilen çeyiz III,18/371-3

Galkan Kalkan. D.L.T.;kalkan:kalkan I,4/441, kalkañ:kalkan III,6/386-3

Gamaş-

1.Kamaşmak (diş hakkında). 2.Kamaşmak (göz hakkında). 3.Bozulmak, kararmak, bulutlanmak (hava hakkında).

D.L.T.;kamaş-:kamaşmak, ekşi yemeden diş kamaşmak II,5/110-3

Gamçı Kamçı. K.B.;kamçı:kamçı 2354/249-3

Gamçılan- Kamçı ile vurmak, kamçılamak, kamçı vurmak.

D.L.T.;kamçıla-:kamçılamak, kamçı ile vurmak III,21/352-3

Gamış 1.Kamış, saz. 2.Evin dışını kaplamak için kamıştan örülen ağaç.

D.L.T.;kamış:kamış; kamışlık III,14/193-3

Gämi Gemi. D.L.T.;kemi:gemi III,3/235, kimi:gemi III,6/235-3

Gan Kan. K.B.;kan:1.Kan 2715/284 2.Maden 5357/533-3

Gan-

1.Susuzluğu gitmek, kanıncaya kadar içmek, kanmak. 2.M.Anlamak, benimsemek.

D.L.T.;kan-:su ve başka şeylere kanmak III,27/184-3

Gana- Kanamak. D.L.T.;kana-: kanamak, kan gelmek; kan almak II,3/323-3

Ganat 1.Kanat (kuş hakkında). 2.Kanat (uçak hakkında). 3.Kanat (ev hakkında).

K.B.;kanat:kanat 1934/211-3

374

Ganatlan- Mutlu olmak, sevinmek, heyecanlanmak.

D.L.T.;kanatlan-:binek sahibi olmak; uçmak; kanatlanmak; kanadı çıkmak; bitmek II,12/267-3

Gancık Dişi köpek, kancık. D.L.T.;kançık:dişi köpek; bir kadına söğülürken de böyle denir I,13/188-3

Gap

1.Torba, çuval vb. 2.Kap kacak, tencere, tava, tabak, kap. 3.Kutu, sandık.

D.L.T.;kap:1.Kap, tulum, çuval, dağarçık; zarf; anası karnında, çocuğun bulunduğu torba I,27/195 2.Eğreti hısım III,19/146-3

Gap-

1.Atılan bir şeyi yere düşürmeden havada tutmak, yakalamak, kapmak. 2.Isırmak, yarmak, dişlemek. 3.M.Yemek.

D.L.T.;kap-:kapmak, çalmak; dokunmak, çarpmak, uçurmak; hücum ve defi etmek II,13/113, K.B.;kap-:tutmak 6110/605-3

Gapak

1.Kapak. 2.Dutarın geniş, düz yeri. 3.Okul sırasının kapağı. 4.Kabuk (toprak hakkında).

D.L.T.;kapgak:kapak, sadağın kapağı I,22/471-3


K.B.;kapug:kapı 264/42-3

Gapıl- Kapanmak. D.L.T.;kapıl-:kapanmak, hapsedilmek; kapılmak II,11/120-3

Gapış-

1.Birbirine saldırmak, kapışmak. 2.Birbirine atıp tutmak, kapışmak. 3.Birleşmek, kapanmak. 4.Az olmak, hiçbir yerde bulunmamak. 5.Bozulmak, kapanmak (hava hakkında).

D.L.T.;kapış-:kapışmak II,5/88, kapuş-:kapışmak II,15/113-3

Gar Kar. K.B.;kar:kar 6013/596-3

375

Gar- Bir şeyi başka bir şeyle karıştırmak, karmak.

D.L.T.;kar-:bir şeyi bir şeyle karıştırmak; katmak, karmak; boğazda su durmak, su bir yerde durmak; taşmak III,8/182-3

Gara


D.L.T.;kara:kara; karanlık II,21/163, K.B.;kara:1.Kara 22/19 2.Halk 250/40-3

Garak I,Bakınız.Göz 1. D.L.T.;karak:göz bebeği, gözün renkli yeri; göz III,5/29-3

Garakçı Yol kesen, yağmacı, çapulcu, haydut.

K.B.;karakçı:yağmacı, yan kesici 1737/191-3

Garala-

1.Siyahlaştırmak, karalaştırmak. 2.Kir bulaştırmak, kirletmek. 3.M.İftira etmek, kötülemek, karalamak. 4.Etrafına bakmak, gözden kaçırmamak, peşine düşmek, gözlemek, izlemek. 5.Yağlamak, temizlemek, boyamak.

D.L.T.;karala-:karalamak; pislemek III,3/324-3

Garga 1.Karga. 2.M.Kurnaz, hilekâr.

D.L.T.;karga:karga I,20/254-3

Garga-

1.Beddua etmek, lanetlemek. 2.Kötü kelimeler söylemek, sövmek, küfretmek.

D.L.T.;karga-:lanet etmek, beddua etmek; lanetlemek III,3/290-3

Gargış Kötü söz, sövgü, küfür, lanet, beddua.

D.L.T.;kargış:lanet, beddua; ilenme I,18/274-3

Garı

1.Hayvanların inciği, bacak kemiği. 2.Yarım kulaca eşit ölçü birimi.

D.L.T.;karı:1.Yaşlı, ihtiyar; yaşlı olan herhangi bir şey III,21/128 2.Karış, ölçü, bez ölçülen arşın I,5/117-3

376

Garıl-

1.Birbirine karıştırılmak, eklenmek. 2.Vücuda zararlı olan yiyeceği yiyip hastalanmak (kuş, at hakkında).

K.B.;karıl-:karılmak, katışmak, karışmak 3922/395-3

Garın

I,1.Karın, mide. 2.Göbeğin çevresi, karın. 3.Bu organın içi temizlenerek, içine kavurma, çiğ et koyulan çeşidi.

A.H.;karın:karın 186/55-3

Garınca Karınca.

D.L.T.;karınça:karınca I,25/501, karınçak:karınca I,25/501-3

Garış Karış.

D.L.T.;karış:1.Karış I,15/369 2.Yünlü kumaş III,18/28, D.L.T.;karı:1.Yaşlı, ihtiyar; yaşlı olan herhangi bir şey III,21/128 2.Karış, ölçü, bez ölçülen arşın I,5/117-3

Garış- 1.Birbirinin içine eklenmek, karışmak. 2.Bir işe, sohbete katılmak.

D.L.T.;karış-:karışmak; kamaşmak; karşılanmak; karşı koymak II,5/98-3

Garışla- Karış ile ölçmek, karışlamak. D.L.T.;karışla-:karışlamak III,26/335-3

Garlavaç Kırlangıç. D.L.T.;karlıgaç:kırlangıç I,1/527, kargılaç:kırlangıç kuşu I,26/526-3


D.L.T.;karı-:kocalmak, yaşlanmak, kocamak III,3/263-3

Garrı Yaşlı, ihtiyar.


377

Garsak I,Çölde yaşayan, kısa ayaklı, derisi değerli, tilki yavrusuna benzeyen küçük bir hayvan.

D.L.T.;karsak:derisinden güzel kürk yapılan bir hayvan, bozkır tilkisi I,8/473-3

Garşı

1.Karşı taraf, karşı. 2.Bir şeyin karşısı, zıttı, tersi. 3.Her defa, her sefer, sürekli, devamlı.

K.B.;karşı:1.Karşı 4246/427 2.Saray, köşk 1418/159, karşu:karşı 6211/615-3

Gaş I,Kaş. K.B.;kaş:1.Ön, yamaç, tepe 69/24 2.Kaş 1586/176-3

Gaşa- Kaşımak. D.L.T.;kaşı-:kaşımak III,16/267-3

Gat 1.Kat, sayfa. 2.Bina katı. 3.Bakınız.Gatlak.

D.L.T.;kat:1.Kat I,14/320 2.Nezd, yan I,17/320 3."mugaylan" dikeni meyvesi; dikenli şeylerin meyvesi; (yemek) her bir ağacın meyvesi III,24/146, K.B.;kat:kat, huzur 2787/290-3


D.L.T.;kat-:katmak, karıştırmak; katılaşmak, sert olmak; mihnete ve sıkıntıya düşmek, yorulmak II,19295-3

Gatı


D.L.T.;katıg:katı, sert; sıkı, kuvvetli I,11/110, katgı:katı, sert I,11/441, katkı:katı I,16/427, K.B.;katıg:katı, sert, çok 478/62-3

Gatılık 1.Katılık, sertlik. 2.Cimrilik, hasislik, sertlik.

K.B.;katıglık:sertlik, müşkilât 3052/314-3

Gatır Katır. K.B.;katır:katır 5370/534-3

378

Gatış- 1.Bakınız.Garış- 1,2. D.L.T.;katış-:katmakta yardım ve yarış etmek II,27/89-3

Gavun Kavun. K.B.;kagun:kavun 5111/510-3

Gävüşe-

1.Geviş getirmek, çiğnemek (deve, koyun gibi hayvanlar hakkında). 2.Yemek.

D.L.T.;kewşe-:geviş getirmek; gevşemek III,14/287-3

Gaya Kaya. K.B.;kaya:kaya 2313/246-3

Gaygı Kaygı, gam, keder, üzüntü, endişe, tasa.

D.L.T.;kadygu:kaygı, tasa I,11/106, kadgu:kaygı III,8/295-3

Gaygılan-

Kaygılanmak, endişelenmek, telaşa düşmek, derin düşüncelere dalmak, üzülmek.

D.L.T.;kadygulan-:kaygılanmak III,10/201-3

Gayık Kayık. D.L.T.;kaygık:kayık III,16/175, kayguk:kayık I,13/186-3

Gayın Kayın.

D.L.T.;kayın:kardaş, hısım ve akraba I,10/32, kadyın:kayın, dünür, hısım I,9/32-3

Gayıñ I,Kayın ağacı. D.L.T.;kayıñ:kayın ağacı I,8/32, kadyıñ:kayın ağacı I,8/32-3

Gayna- 1.Kaynamak (sıvı hakkında). 2.M.Coşmak, kudurmak, azmak, heyecanlanmak.

D.L.T.;kayna-:kaynamak; karşı gelmek, kabulden çekinmek, sözünü reddetmek III,4/191-3

Gaynat- 1.Kaynatmak. 2.Kaynar suda pişirmek.

D.L.T.;kaynat-:kaynatmak II,20/357-3

379

Gaytar-

1.Geriye çevirmek, geriye döndürmek, geriye yollamak, göndermek. 2.Bir şeyi geriye, önceki sahibine vermek, ulaştırmak. 3.Yaptığı ticareti, vadeyi, iptal etmek; vazgeçmek, dönmek, bozmak. 4.Bir kimsenin yaptığı iyiliğe karşılık vermek. 5.Kusmak.

D.L.T.;kaytar-:yöneltisinde döndürmek, çevirmek III,8/193-3

Gaz Kaz. D.L.T.;kaz:1.kaz I,1/104 2.Her ağacın kabuğu I,1/104-3

Gaz- Kazmak.

D.L.T.;kaz-:kazmak, at haşarılanarak ve çamışlanarak ayağıyla yeri kazmak; kazılmak II,8/10-3

Gaza-

1.Kazımak. 2.Kaşımak, tırmalamak. 3.Yer eşelemek, karıştırmak, kazımak.

D.L.T.;kazı-:kazmak ve eşmek, deşmek; kazımak III,5/264-3


K.B.;kazgan-:kazanmak 189/35-3

Gazanç Kâr, kazanç, gelir. K.B.;kazganç:kazanç 1444/162-3

Geç-


K.B.;keç-:geçmek, ölmek 231/39-3

Geçi Keçi. D.L.T.;keçi:keçi III,10/219-3

380

Geçil-

1.Geçilmek. 2.Günahı, suçu bağışlanmak; affedilmek. 3.Yüz çevrilmek.

D.L.T.;keçil-:geçilmek II,4/136-3

Geçir-


D.L.T.;keçür-:evirip çevirmek, başarmak; bağışlamak I,15/47, K.B.;keçür-:geçirmek, bağışlamak 649/81-3


A.H.;kel-:gelmek 157/53-3

Gelin Gelin. D.L.T.;kelin:gelin I,26/404-3

Geliş-

1.İki taraftan gelmek, yavaş yavaş, arka arkaya gelmeye başlamak. 2.Güzel, edepli olmak; nitelikli, uygun olmak, gelişmek, yakışmak. 3.Barışmak, anlaşmak, razı olmak.

K.B.;keliş-:gelişmek, karşılıklı gidip gelmek 4569/459-3

Gemir-

1.Kemirmek. 2.Bir kimsenin kazancını kendi çıkarı için harcamak, yemek, sömürmek. 3.Zarar vermek, harap etmek, çentik açmak.

D.L.T.;kemür-:kemirmek II,1/86-3

Gemriş-

1.Birlikte kemirmek. 2.Isırıp savaşmak (hayvan hakkında). 3.Şakalaşmak, ezmek, dalaşmak, çekişmek.

D.L.T.;kemrüş-:kemirişmek, kemirmekte yarış etmek II,4/224-3

Geñeş Nasihat, öğüt, tavsiye, akıl.

D.L.T.;keñeş:işlerde danışma, görüşme, düşünme, tedbir III,3/365-3

381

Geñeş- Danışmak, fikir alışverişinde bulunmak, tavsiye, öğüt almak.

D.L.T.;keñeş-:karşılıklı danışmak, tedbir etmek III,22/394-3

Ger- 1.Germek, çekmek, asmak. 2.Yaymak, germek, uzatmak (kanat, kol vb. hakkında.)

D.L.T.;ker-:germek, çekip uzatmak; kapatmak; ürümek, havlamak II,2/8-3


D.L.T.;kerek:gerek, olmalı, yaraşır, lazım, ihtiyaç; gerekli I,3/126-3

Gerekle- Gerekli, luzumlu olduğunu bildirmek, istemek.

D.L.T.;kerekle-:yokluğu dolayısıyla aramak, araştırmak III,3/341-3

Geril- 1.Gerilmek. 2.Dolaşmak, karışmak, engel olmak.

D.L.T.;keril-:gerilmek; gerinmek, esnemek II,17/136-3

Geriş 1.Sırt. 2.Sıradağ. 3.Sırt.

D.L.T.;keriş:1.Üstüne çıkılabilen dağ tepesi I,1/370 2.Atın yarnı, sırtı I,3/370 3.Savaşta dayanma I,9/370 4.Kavga, çekiş I,12/370-3


A.H.;ketür-:getirmek 478/78-3

Gey- Bakınız.Geyin- 1. D.L.T.;kedy-:giymek II,3/296, ket-:giymek II,1/296-3

Geydir- Giydirmek. K.B.;kedyür-:giydirmek 5800/575-3


K.B.;kedyim:giyim, giyecek, elbise 2280/242-3

Gez-

1.Gezmek, gezinti yapmak. 2.Yaşamını sürdürmek, yaşamak. 3.Biri ile gezmek, vakit geçirmek.

K.B.;kez-:gezmek, dolaşmak 747/91-3

382

Gezek 1.Kez, sefer, defa, kere. 2.Nöbet, sıra.

D.L.T.;kezig:gezek; sıtma; nöbet, işte nöbet I,13/391 2.Cesaret I,18/391, K.B.;kezig:sıra, nöbet, sıtma 713/88-3

Gezlik Bakınız.Pıçak.

D.L.T.;kezlik:küçük kadın bıçağı, kadınlar üst elbiselerine takarlar I,25/478-3

Gıcıkla- Gıdıklamak. D.L.T.;kıçıla-:gıdıklamak III,28/323-3

Gıgır-

1.Bağırmak. 2.Bir kimsenin adını söyleyip çağırmak. 3.Şikayet etmek, bağırıp çağırmak, kaba bir şekilde konuşmak, böğürmek.

D.L.T.;kıkır-:yüksek sesle çağırmak, bağırmak; haykırmak II,16/83-3

Gıl Tüy, kıl.

D.L.T.;kıl:kıl -insanda ve hayvanda- I,6/337, K.B.;kıl:1.Kıl 2917/302 2.Kılkuyruk kuşu 72/24-3

Gılguyruk Belli bir mevsimde gelen, kuyruğu ince, küçük bir av kuşu.

D.L.T.;kıl kudyruk:kılkuyruk; ayni kuş I,10/337-3

Gılıç


K.B.;kılıç:kılıç 268/42-3

Gılıçla- Kılıçlamak vurmak, kılıçlamak.

D.L.T.;kılıçla-:kılıçlamak, kılıç ile çalmak ve vurmak III,3/331-3

Gılık

1.Özellik, fikir, düşünce, kişilik, karakter. 2.M.Havanın durumu, özelliği.

K.B.;kılık:kılık, huy, gidiş, tavır 881/105, D.L.T.;kılk:huy, gidiş I,22/383-3

Gımız Kımız. K.B.;kımız:kımız 4442/446-3

383

Gın Kın. D.L.T.;kın:kın, bıçak ve kılıç kını; kılıf I,25/339-3

Gına-

1.Eziyet etmek, acı çektirmek, çok sıkıntı vermek, cefa çektirmek, işkence etmek, zulmetmek, üzmek. 2.Çok incitmek, azarlamak, canını yakmak.

D.L.T.;kına-:işkence etmek, cezalandırmak; bir şeye kın yapmak III,27/273-3

Gıñır Kızgın, hırçın, edepsiz, fena, azgın, gaddar.

D.L.T.;kıñır:1.Kızgın, şiddetli I,18/170 2.Şaşı, yan bakış III,6/363-3

Gır I,Kır, açık alan.

D.L.T.;kır:1.Kır, basık dağ, açık yer III,14/39 2.Su bendi, germeç I,24/324-3

Gır (gı:r) II,Grimsi at rengi, kır renk. D.L.T.;kır:kır rengi I,22/324-3

Gır-

II,1.Kazımak, yontmak, üzerini aşındırmak, düzeltmek. 2.Kesmek, kırpmak. 3.Kesmek, koparmak, yok etmek. 4.Üzerini temizlemek.

D.L.T.;kır-:kazımak, bir şeyi kökünden çıkarmak; kırmak II,28/7-3

Gıra Taraf, kenar, kıyı, uç, civar, çevre.

D.L.T.;kırgag:1.Bey ve hanın eli altındakilere kızması ve kakıması II,17/288 2.Elbisenin yanı, kenarı II,16/288-3

Gırav Kırağı. D.L.T.;kıragu:kırağı I,11/446-3

Gırık 1.Yontuk, kesik, kırık, kazınmış. 2.Boğuk (ses hakkında).

K.B.;kıruk:kırık, yıkılmış; yıkıcı 1737/191-3

Gırındı Küçük parça, toz, kırıntı. D.L.T.;kırındı:her şeyin kırıntısı, kazıntısı, soyuntusu I,11/449-3

Gırk- Yününü kırpmak. D.L.T.;kırk-:kırkmak III,20/422-3

384

Gıs-


K.B.;kıs-:kısaltmak, sıkmak, baskı altında bulundurmak 1226/139-3


K.B.;kısga:kısa 348/49-3

Gısgan- Cimrilik, pintilik yapmak; kıskanmak.

D.L.T.;kısgan-:kıskanmak, pintilik etmek, kısmırlanmak II,17/250-3

Gısgıç Bir şeyi tutmak için kullanılan alet, kıskaç.

D.L.T.;kısgaç:kıskaç I,12/455-3

Gısıl-

1.Bir yere tıkılmak, sıkıştırılmak, kısılmak. 2.Endişelenmek, telaşlanmak, korkmak, gönlü daralmak, huzursuz olmak. 3.M.Eziyet edilmek, işkence edilmek, zayıflamak, sıkıntı çekmek.

D.L.T.;kısıl-:kısılmak, arada kalmak II,10/135-3

Gısır Kısır (hayvan hakkında).

D.L.T.;kısır:kısır doğurmayan insan veya dört ayaklı hayvan; kısrak I,23/364-3

Gış Kış. K.B.;kış:kış 142/31-3


D.L.T.;kışla-:kışlamak III,15/299-3

Gıy-

1.Kesmek, yaralamak, dilmek, yırtmak, kıymak. 2.Bütün kumaşın ucundan eğri bir parça kesmek.

D.L.T.;kıy-:sözden dönmek; kıymak, eğrilemesine doğramak III,15/246-3

Gıydır- 1.Yaralamak, kestirmek. 2.Biçtirmek, kestirmek.

D.L.T.;kıytur-:iğrilemesine kestirmek III,17/193-3

Gıyık Eğri.

D.L.T.;kıyık:cayma, caymak; iğrilik; iğri olan; sözde durmama; sözde durmayan III,18/167-3

385

Gız Kız.

D.L.T.;kız:kız, kız çocuk; cariye; pahalı nesne II,1/272, hız:kız III,22/218-3

Gızamık Kızamık. D.L.T.;kızlamuk:kızamık I,3/528-3

Gızar-

1.Kırmızı renge dönmek, kızarmak; kan toplamak. 2.Kızarmak (demir vb. hakkında). 3.M.Siniri, öfkesi, kızgınlığı artmak sinirlenmek, öfkelenmek, kızmak.

K.B.;kızar-:kızarmak 3283/332, D.L.T.;kızıl er-:kızarmak II,15/163-3

Gızart-

1.Kırmızı renge çevirmek, kırmızı renge boyamak, kırmızı boya sürmek. 2.Kızartmak.

D.L.T.;kızart-:kızartmak III,17/431-3

Gızıl I,Kırmızı. K.B.;kızıl:kızıl, kırmızı 67/24-3

Gice Gece. A.H.;kiçe:gece, akşam 184/55, D.L.T.;kéçe:gece III,11/219-3

Gice- Vücudunda kaşıntı meydana gelmek, kaşınmak.

D.L.T.;kiçi-:kaşınmak, gicişmek III,9/259-3

Gicik- 1.Akşam olmak. 2.Geç kalmak, gecikmek.

A.H.;kiç-:gecikmek 180/54, D.L.T.;kéç-:gecikmek III,9/183-3

Giç Geç. K.B.;kiç:geç, uzun 556/70, D.L.T.;kéç:geç -vakit- I,1/294-3

Giñ

1.Geniş, bol. 2.M.Kızmayan, öfkelenmeyen, soğuk kanlı, rahat, geniş.

K.B.;kiñ:geniş 43/21-3

Giñe- 1.Genişlemek. 2.M.Soğukkanlı, rahat, geniş olmak.

D.L.T.;kiñü-:genişlemek III,21/396-3

386

Giñelt- 1.Genişletmek. 2.Arttırmak, yaygınlaştırmak.

D.L.T.;kiñit-:genişletmek III,13/396, K.B.;kiñüt-:genişletmek, bollaştırmak 2319/246-3

Gir-


A.H.;kir-:girmek 308/65-3

Girdir-

1.Girmesini sağlamak, girdirmek. 2.Bir şeyi ikinci bir şeyin içine bırakmak, sokmak. 3.Kabul ettirmek, sokmak, yerleştirmek.

K.B.;kigür-:girdirmek, içeri sokmak 3293/333-3

Git-

1.Gitmek. 2.Gitmek, çıkmak. 3.Devam etmek. 4.Harcanmak, sarfedilmek, geçmek. 5.M.Saplanmak, batmak, girmek.

D.L.T.,kit-:gitmek; çekilmek II,6/296-3

Giyev Güvey. D.L.T.;küdyegü:güveyi III, 1/12-3

Gizle- Saklamak, gizlemek. A.H.;kizle-:gizlemek 169/54-3

Goca 1.Yaşlı, ihtiyar. 2.Eski, yaşlı.

A.H.;koca:ihtiyar 195/56-3

Goç 1.Damızlık koç. 2.Erkek geyik.

D.L.T.;koç:koç I,11/321-3


D.L.T.;kol:1.Kol III,22/134 2.Kılıç veya bıçakta bulunan yol biçimi oyma III,27/134 3.Dağın tepesinden aşağı inen ve derenin ortasından yüksekçe olan yer III,23/134, K.B.;kol:kol, vadi 766/93-3

Goldaş Yardımcı, destekleyici, koruyucu.

D.L.T.;koldaş:koldaş, arkadaş I,11/461-3

387

Goltgı Yardım, himaye, destek, koruma, kollama.

K.B.;koltgu:istek, muhtaçlık 4275/429-3

Goltuk 1.Koltuk altı. 2.Koltuk.

D.L.T.;koltık:koltuk I,12/475-3

Goltukla-

1.Koltuğuna alıp götürmek. 2.Bir kimsenin koltuğundan tutup götürmek, yardım etmek.

D.L.T.;koltukla-:koltuklamak, koltuğuna alıp götürmek; koltuğa vurmak III,17/351-3

Gom II,Hörgücün yan kısmı. D.L.T.;kom:deve havudu III,22/136-3

Gon-


D.L.T.;kon-:konmak, bir yere konmak II,15/192-3

Gonak Bakınız.Mıhman. D.L.T.,konuk:konuk, misafir; ruh I,21/45-3


D.L.T.;kondur-:kondurmak, üzerine koymak II,15/192-3

Goñşı Komşu. D.L.T.;konşı:komşu I,9/435, koşnı:komşu I,8/435-3

Gop-

1.Dökülmek, soyulmak (sıvası, kabuğu, köpüğü). 2.Kırılmak, kopmak. 3.Sökülmek, kopmak. 4.M.Yerinden kalkmak.

D.L.T.;kop-:kopmak, gelmek; kalkmak; başlamak, çıkmak; baş kaldırmak II,11/4-3

Gor I,1.Maya. 2.M.Arttırılan para, sermaye, birikim.

D.L.T.;kor:1.Ziyan III,6/122 2.Yoğurt mayası III,8/122-3


K.B.;koru-:korumak 3844/387, korı-:korumak III,16/263-3


K.B.;kork-:korkmak 2288/243-3

Gorkı Korku. K.B.;korku:korku 4049/408-3

388

Gorkunç Korkunç. D.L.T.;korkunç:korkunç II,12/365-3

Goş-

1.Eklemek, katmak, ilave etmek. 2.Katmak, eklemek. 3.Birçok şeyin arasına katmak, eklemek. 4.Eklemek, birleştirmek, birbirine bağlamak. 5.Şiir dizmek. 6.Yarıştırmak, koşturmak.

D.L.T.;koş-:koymak, katmak; türkü düzmek II,11/14-3

Goşa I,İki, çift. D.L.T.;koşa:çift III,27/33, koş:çift, çifte; herhangi bir şeyin çifti, eşi I,4/359-3

Goşla-

Ulaşım için kullanılan hayvanların birine binip başka birini de yanında getirmek.

D.L.T.;koşlan-:kendine hayvan yedek koşmak II,7/252-3

Goşul-

1.Karıştırılmak, katılmak, eklenmek. 2.Arasına girmek, katılmak. 3.Katılmak. 4.Uyumlu, ahenkli olmak, katılmak. 5.Yarışmak, koşmak.

D.L.T.;koşul-:birleşmek, katılmak, tertip edilmek, öğür kılnmak II,18/135-3

Gova Kova.

D.L.T.;kova:1.Kova I,27/147 2.Türklerin kullandığı gemlerde atların burnuna doğru dikilen kayış III,22/237-3

Govak Kovuk, mağara.

D.L.T.;kovuk:içi boş olan her şey III,18/164, kowuk:kovuk; içi boş olan her şey I,11/383-3

Govşa-

1.Gevşemek, zayıflamak. 2.M.Dinmek, azalmak, kesilmek. 3.Ağırlaşmak, gevşemek.

D.L.T.;kogşa-:1.Katı şey gevşek olmak III,9/287 2.Koğuş ağacı ile cilalamak, perdahlamak III,12/287-3

389

Govşak

1.Zayıf, gevşek, dayanıksız, sarsılıp duran. 2.M.Yürekli, cesur olmayan, korkak, zayıf. 3.Zayıf, yetersiz. 4.Önemsiz, yetersiz. 5.Yumuşak. 6.Gevşek. 7.Ağır, yavaş.

D.L.T.;kogşak:gevşek, çürük I,24/474-3

Govşat-

1.Gevşetmek, zayıflatmak. 2.M.gücünü, kuvvetini azaltmak, zayıflatmak. 3.Ağırlaştırmak, zayıflatmak. 4.Kuvvetten düşürmek, gücünü azaltmak güçsüzleştirmek, kuvvetsizleştirmek.

D.L.T.;kogşat-:kuvvetini gevşetmek II,23/337, koxşat-:kuvvetini gevşetmek II,23/337-3

Govur- I,1.Kızartmak, kavurmak. 2.Yakmak, kavurmak.

D.L.T.;kagur-:kavurmak II,23/81, kuwur-:kavurmak II,21/81, kugur-:kavurmak II,23/81-3


D.L.T.;kawuş-:kavuşmak, yaklaşmak II,5/103-3


D.L.T.;koy-:koymak; koyuvermek, bırakmak; dökmek; çalkamak III,7/246, kody-:koymak, bırakmak; terk edilmek; koyuvermek II,29/295, kot-:bırakmak II,26/295-3

Goyı 1.Sulu olmayan, koyu, yoğun. 2.Koyu, tümüyle.

D.L.T.;koyug:-akarlarda- koyu III,1/166-3

Goyun I,Koyun. D.L.T.;koy:koyun I,3/173, kon:koyun I,12/31-3

Goyun II,Bakınız.Gucak.

D.L.T.;koy:elbisenin koynu; kucak III,9/142, koyun:koyun, kucak III,3/18-3

390

Goyunçı Koyun sürüsüyle birlikte giden (köpek, eşek vb.).

K.B.;koyçı:çoban 1412/158-3

Göç 1.Göç, taşınma. 2.Oyunda hamle.

D.L.T.;köç:1.Saat, an, müddet I,16/321 2.Göç 4815/481-3

Göç-

1.Göçmek, taşınmak. 2.Oyunda hamle yapmak. 3.Ateş almak (kurşun, tüfek hakkında).

K.B.;köç-:göçmek 1274/145-3

Göçür-

1.Göç ettirmek. 2.Taşımak, yerini değiştirmek, başka bir yere koymak. 3.Daha önce yazılmış bir yazıyı başka bir kağıda geçirmek.

D.L.T.,köçür-:göçürmek; yazmak, istinsah etmek, nakletmek II,3/76-3

Gögerçin Güvercin. D.L.T.;kökürçkün:güvercin III,11/419-3



Gök II,Gökyüzü. K.B.;kök:1.Mavi, yeşil 67/24 2.Gök, gökyüzü 22/19-3

Göm-

1.Bir şeyi gömmek, bir şeyin üzerini örtmek. 2.Gömmek, defnetmek (insanı).

D.L.T.;köm-:gömmek II,11/27-3

Gön Deri. D.L.T.;kön:at derisi veya gönü; ham deri, gön III,25/425-3

Gönder- 1.Yollamak, göndermek. 2.M.Bir dikişte içmek, hepsini bir anda içmek.

K.B.;köndür-:doğrultmak, yola çıkarmak 474/62-3

Gönel- 1.Doğrulmak, düzelmek. 2.M.Doğruyu, gerçeği söylemek.

D.L.T.;kön-:düzelmek, doğrulmak; yola gelmek; inkârdan sonra ikrar etmek; yola çıkmak; yanmak II,9/30-3

391

Göni

1.Düz. 2.Tıpkı, aynen, tam öyle, aynı. 3.Başka bir yola girmeden,düm düz, doğru. 4.Açık, doğru, gerçek. 5.Doğru, dürüst.

D.L.T.;köni:düz, doğru; emniyetli III,18/151, K.B.;köni:dik, doğru, gerçek 54/22-3

Göñül Bakınız.Govün. D.L.T.;köñül:gönül, kalp, yürek; anlayış I,22/152-3

Gör-


K.B.;kör-:görmek, bakmak 777/95-3

Göreş-

1.Güreşmek. 2.Savaşmak, vuruşmak. 3.Savaşmak, mücadele etmek, çalışmak, çabalamak.

D.L.T.;küreş-:1.Güreşmek I,6/474 2.Küremekte yardım ve yarış etmek II,13/99, körüş-:1.-gözle- bakmak II,8/99 2.Güreşmek II,15/97-3

Görk Görkem, güzellik, hoşluk. K.B.;körk:güzellik, süs 97/26-3

Görül-

1.Seyredilmek, bakılmak, görülmek. 2.Bilinmek, duyulmak, anlaşılmak.

K.B.;körül-:görülmek 4249/427-3

Görün-

1.Görünmek, meydana gelmek, ortaya çıkmak. 2.Bir yere arada bir gitmek, görünmek.

D.L.T.;körün-:görünmek, kavuşmak II,8/157, K.B.;körün-:görünmek, huzura çıkmak 916/109-3

Görüş-

1.Karşılaşmak, görüşmek. 2.Tokalaşmak, selamlaşmak. 3.Birine bir şeyi görmesinde yardım etmek.

K.B.;körüş-:görüşmek, yüz yüze bakmak 3698/372, D.L.T.;körüş-:1.-gözle- bakmak II,8/99 2.Güreşmek II,15/97-3

392


K.B.;kötür-:götürmek, kaldırmak, yükseltmek, yok etmek 1493/166-3

Gövüs 1.Göğüs. 2.Meme.

D.L.T.;köküs:göğüs I,6/230, K.B.;kögüz:göğüs 2243/239-3

Göz


D.L.T.;köz:1.Göz I,15/55 2.Ateş koru, köz I,12/337-3

Gucak 1.Kucak. 2.Kucak.

D.L.T.;kuçak:kucak I,13/382-3

Gucakla- Kucaklamak. D.L.T.;kuçakla-:kucaklamak III,9/338-3

Guç- Bağrına basmak, kucaklamak.

K.B.;kuç-:kucaklamak 401/54-3

Gul Köle, kul. K.B.;kul:kul, köle I,7/330-3

Gulaç II,Kulaç. K.B.;kulaç:kulaç 6439/636, D.L.T.;kol aç:kulaç I,20/358-3

Gulaçla- Kulaçla ölçmek, kulaçlamak. K.B.;kulaçla-:kulaçlamak 1734/190-3

Gulak


D.L.T.;kulak:kulak I,1/212, kulxak:kulak I,16/383, kulkak:kulak I,17/383, K.B.;kulgak:kulak 2342/248-3

Gulan Yaban eşeği. K.B.;kulan:yaban eşeği 284/43-3

Gulluk 1.Görev, vazife, iş, hizmet, kulluk.

K.B.;kulluk:kulluk 589/74-3

393

2.Askere gitme, askerlik.

Gulun Tay. D.L.T.;kulun:tay I,9/215-3

Gulunla- Yavrulamak (kısrak hakkında).

D.L.T.;kulunla-:kısrak yavru doğurmak III,6/92-3


D.L.T.;kum:1.Kum I,8/197 2.Dalga, su dalgası III,1/137-3

Gunduz 1.Kunduz. 2.Bembeyaz.

D.L.T.;kunduz:kunduz,su köpeği I,7/458-3

Gur-

1.Kurmak, yapmak, inşa etmek. 2.Yapmak, meydana getirmek. 3.Kurmak. 4.Parçalara ayrılan bir şeyi yeniden toplamak, biraraya getirmek, önceki haline getirmek.

D.L.T.;kur-:kurmak, germek, toplamak; himaye etmek II,1/8-3

Gura- (gu:ra-)

II,1.Kurumak. 2.Çok zayıflamak, kurumak. 3.M.Yok olmak. 4.Solmak, kurumak.

D.L.T.;kurı-:kurumak III,13/263, kuru-:kurumak II,1/206-3

Gurak 1.Kurak, kuru (yıl vb. hakkında). 2.Kuru, kurak.

D.L.T.;kurgak:kurak III,2/69-3

Gurbaga Kurbağa. D.L.T.;kurbaka:kurbağa III,16/122-3

Gurı I,Kuru. D.L.T.;kurug:kuru; asılsız I,24/12, kuruk:kuru I,3/383-3

Gurı II,Boş, beyhude, sonuçsuz. K.B.;kurug:kuru, boş, asılsız 4301/432-3

Gurşun Kurşun. D.L.T.;kuşun:kurşun I,2/513-3

Gurt (gu:rt) III,Kurt, böcek.

D.L.T.;kurt:solucan soyundan olan hayvanlar; yırtıcı hayvanlardan olan kurt I,16/342-3

Gurtla- Kurtlanmak. D.L.T.;kurtla-:kurt çıkarmak III,3/447-3

394

Gurul-

1.Bina yapılmak, inşa edilmek (ev vb. hakkında). 2.Kurulmak, ayarlanmak (saat hakkında). 3.Kurulmak (kapan hakkında).

D.L.T.;kurul-:kurulmak; büzülmek II,22/134-3

Guruş- 1.Birine bir şeyi kurmada, inşa etmede yardım etmek. 2.Uyuşmak.

D.L.T.;kuruş-:1.Kurmakta yardım ve yarış etmek II,10/98 2.Her tarafı kurumak II,15/98, kurış-:kuruşmak, kurmakta yardım ve yarış etmek II,14/97-3

Gus- Kusmak. D.L.T.;kus-:kusmak;-boya- solmak, bezikmek II,2/11-3

Guş Kuş. A.H.;kuş:kuş 224/58-3

Guşluk 1.Kuşluk vakti. 2.Doğu ile güney arası, güneydoğu.

D.L.T.;kuşluk:kuşluk vakti I,21/474-3

Gut I,Baht, talih, şanş, kut. D.L.T.;kut:kut, uğur, devlet, baht, talih,saadet II,23/229-3

Gutar-

1.Bitmek, sona ermek. 2.Bitirmek, tamamlamak. 3.Kurtarmak, serbest bırakmak. 4.M.Ölmek.

D.L.T.;kutgar-:kurtarmak II,22/192, kutrar-:kurtarmak II,21/199-3

Gutul- 1.Hastalıktan kurtulmak, iyileşmek, düzelmek. 2.Kurtulmak.

K.B.;kutul-:kurtulmak 671/83, D.L.T.;kurtul-:kurtulmak, doğurmak II,14/234-3

Guv Kuğu. D.L.T.;kugu:kuğu kuşu III,5/225-3

Guyı 1.Kuyu. 2.Kuyu, çukur.

D.L.T.;kuyug:kuyu III,5/166, kudug:kuyu III,26/2882, kudyuk:kuyu I,5/375-3

395

Guyruk

1.Kuyruk. 2.Kuyruk. 3.Bir şeyin arka, sırt tarafı, kuyruk.

D.L.T.;kudruk:kuyruk; göt, kıç I,3/472, kudyruk:kuyruk I,22/513-3

Guzı 1.Kuzu. 2.M.Yavrum, oğlum, canım, kuzum.

K.B.;kuzı:kuzu 3311/335-3

Gül- Gülmek, kahkaha atmak (arka arkaya kahkaha atmak).

A.H.;kül-:gülmek 172/54-3

Gülki 1.Kahkaha, gülme, gülüş. 2.Herkese alay konusu, rezil, gülünç, maskara.

D.L.T.;külgü:gülüş, gülme; kalp sektesi I,14/430-3

Gülkünç Herkese alay konusu, rezil, gülünç, maskara.

K.B.;külünç:gülünç 2442/258-3

Gün


D.L.T.;kün:gün, güneş, gündüz I,26/69-3

Gündiz Gündüz. D.L.T.;kündüz:gündüz, gün ışığı I,10/458-3

Güni

Bir kimsenin birden fazla hanımının birbiriyle olan yakınlığını ifade eden kelime, kuma.

D.L.T.;küni:kuma III,9/237-3

Güyç


D.L.T.;küç:1.Kuvvet; zor, güç; zulüm I,24/237 2.Susam, künçü III,4/121-3

396

Güyçlen-

1.Güçlü olmak, gücü çoğalmak, güçlenmek, kuvvetlenmek. 2.Gittikçe gücü artmak, güçlenmeye, artmaya başlamak, şiddetlenmek, güçlenmek.

D.L.T.;küçlen-:kuvvetlenmek II,19/252-3

Güye Güve. D.L.T.;küye:güve III,9/170-3

Güyz Güz. A.H.;küz:güz, sonbahar 471/78-3

Haçan Ne zaman, hangi vakit. K.B.;kaçan:ne zaman, ne vakit, nasıl 510/65-3


D.L.T.;xayu:hangi, hani III,17/218, kayu:hangi, hani, nice I,14/31, kanu:hangi, hangi şey III,1/237, K.B.;kanı:hani, nerede 570/72-3

Hin Delik, in, yuva.

D.L.T.;in:1.Çukur I,18/49 2.Yırtıcı hayvan ini I,22/49 3.Koyun pisliği I,25/49, K.B.;in:in; ev 138/30-3

Ira- Silkelemek, iteklemek, itelemek, sallamak.

D.L.T.;ırga-:sallamak, ırgalamak I,18/283-3

Iran-

1.Çalkalanmak, sallanmak, silkelenmek, öne geriye doğru hareket etmek, sarsılmak. 2.M.Sarsılmak, sallanmak.

D.L.T.;ırgan-:ırgalanmak I,8/254-3

Iz

1.İz. 2.Bir şeyin etkisi sonucunda kalan iz. 3.M.Etki, iz. 4.Sonra. 5.Arka, geri. 6.M.Aile, nesil, soy.

K.B.;ız:iz 4411/443-1 iz:iz, nişan 235/39-3

Izla- (ı:zla -) II,Bakınız.Izarla- 1. A.H.;izle-:takip etmek 225/58-3

397

İçege Bağırsak.

D.L.T.;içegü:kaburga kemiklerinin iç tarafında bulunan şeylerin adı, içirik I,6/137-3

İçgi Alkollü içki. D.L.T.;içkü:içki, içilen şey I,25/128-3

İçir- 1.Herhangi bir sıvıyı içirmek. 2.M.Konuşulanları söylemek, kışkırtmak, inandırmak.

K.B.;içür-:içirmek 2560/269-3

İgde İğde ağacı ve iğde. D.L.T.;yigde:iğde I,31/25, yikte:iğde I,26/31-3

İgli

1.Hastalıktan dolayı zayıflayan; zayıf, cılız, hastalıklı. 2.Çok kullanılmaktan dolayı, incelen (metal eşyalar hakkında).

D.L.T.;iglig:hasta I,12/79-3

İl

1.Halk, insanlar, el. 2.Yurt, vatan, ülke, memleket, şehir, yaşanılan yer.

K.B.;il:il, memleket, ülke, halk, saltanat 245/40, A.H.;il:1.El, halk 505/80 2.Er, kişi, adam 421/74 3.O 340/67-1 D.L.T.;él:1.İl, vilayet I,25/48 2.Atı anlatır bir isim I,29/48 3.Açıklık, boşluk I,27/48 4.Kötü, değersiz I,7/49 5.İki bey arasında barışıklık I,4/49-3

İldir- Bir şeyi askıya asmak. K.B.;ildür-:iliştirmek, indirmek 2647/277-3

İn I,1.En, genişlik. 2.Kesilmeden bırakılan.

D.L.T.;én:1.Çukur, iniş I,18/49 2.En, yan tarafa olan genişlik I,20/49-3

İnçe


D.L.T.;yinçge:ince III,16/380-3

398

İnçele- Bakınız.İnçelt-. D.L.T.;yinçgele-:ince saymak; inceltilmek III,11/411-3

İnder-

1.Bir şeyi yukarıdan aşağıya hızlı bir şekilde bırakmak, atmak, indirivermek. 2.Yumruk ya da başka bir şeyle vurmak. 3.M.Eleştirmek, tenkit etmek.

K.B.;indür-:indirmek 1003/118-3


D.L.T.;imdi:şimdi I,23/209, K.B.;emdi:şimdi 147/31-3

İnen Dişi (deve hakkında). D.L.T.;iñen:dişi deve I,17/120, ıñan:dişi deve I,17/120-3

İngi

1.Genellikle ince bağırsağın aşağı doğru hareket etmesinden dolayı meydana gelen bir hastalık. 2.Bu hastalığın sonucunda kasıkta meydana gelen şiş, yumru.

D.L.T.;inegü:vücut içerisinde, göbek karşısında kulunca benzer bir hastalık I,9/137-3

İññe 1.İğne. 2.Hayvanların iğnesi.

D.L.T.;yigne:iğne II,150/12-3

İñrik Alacakaranlık.

D.L.T.;iñir:aydınlıkla karanlığın birbirine karışması; alacakaranlık I,12/94, imir:aydınlıkla karanlığın birbirine karışması I,13/94-3

İri

1.İri, büyük. 2.Büyük vücutlu, güçlü, canlı, dayanıklı, çevik, zinde, iri, sağlıklı. 3.Büyük, çok, geniş.

K.B.;irig:sert, kaba; haşin, gayretli 1415/159-3

İrin- Tembellik yapmak, üşenmek, erinmek.

K.B.;irin-:üşenmek 2462/260-1 D.L.T.;erin-:erinmek, üşenmek I,22/201-3

İşik Bakınızi.Gapı 2. K.B.;işik:kapı 451/59-1 D.L.T.;eşik:eşik I,5/42-3

399

İt 1.Köpek. 2.M.Alçak, mendebur, kötü, hain.

K.B;it:köpek 3526/354-1 ıt:it, köpek 2047/221-3

İy-


D.L.T.;yé-:yemek, telef etmek III,5/67, K.B.;yi-:yemek 164/33-3

İym Hayvanlara vb.'ye verilen ot, arpa vb. yem, yiyecek, yemek.

K.B.:yem:yem 975/115, yim:yemek 3191/325, D.L.T.;yém:azık, yemek, taam I,17/480-3

İymiş Yemiş, meyve.

D.L.T.;yémiş:meyve I,17/251, K.B.;yimiş:yemiş, meyve 1651/182-3

Käkilik Keklik. K.B.;keklik:keklik 76/25-3

Kaşık Bakınız.Çemçe. D.L.T.;kaşık:kaşık I,4/504-1 kaşuk:kaşık I,2/383-3

Kätmen Çapa, kazma. D.L.T.;ketmen:yeri kazmak için kullanılan aygıt I,23/444-3

Kertik Kertik.

D.L.T.;kertik:ekmek ve ekmeğe benzer şeylerin sayısını bilmek için bir ağaçta yapılan kertik, çetele I,19/478-1 kertük:ağaçta yapılan kertik I,16/478-3

Kesdir-

1.Kestirmek. 2.Yaralatmak, kestirmek. 3.Öldürtmek, kestirmek, yaralatmak. 4.Ameliyat yaptırmak.

D.L.T.;kestür-:kestirmek II,8/195-3

Kesik 1.Kesik, kesilmiş olan. 2.Kesilen yerin izi, kesik.

K.B.;kesük:kesik 31/20-3

400


D.L.T.;kiçik:küçük; küçüklük I,11/227, kiçük:küçük I,19/93, K.B.;kiçig:küçük, genç 293/44-3

Koka- Kötü koku yaymak, kötü kokmak, pis kokmak.

D.L.T.;kok-:fena kokmak; kokusu yükselmek; -su- senmek, -hastalık- sakinleşmek II,16/293-3

Kov-

1.Peşine düşmek, peşinden gitmek, takip etmek, aramak, kovalamak, izlemek. 2.Bir yerden ya da bir evden mecburi olarak çıkarmak. 3.Görevden, işten, okuldan çıkarmak, kovmak. 4.Sürmek.

D.L.T.;kow-:kovmak, kovalamak; sürmek II,5/16-3

Kölege Gölge, serinlik. D.L.T.;kölige:koyu gölge I,11/448, kölik:gölge I,2/409-3

Köpri Köprü. D.L.T.;köprüg:köprü I,11/478-3

Kükre-

1.Bakınız.Esre-. 2.M.Öfkelenmek, sinirlenmek, bağırıp çağırmak, üstüne atılmak. 3.M.Sarhoş, şen şakrak, neşeli olarak kükremek, kabarmak, kavga çıkarmak.

K.B.;kökre-:kükremek 86/25-3

Me Al, alsana.

D.L.T.;me:oğlaklarn ve kuzuların seslerini bildiren bir kelime III,2/214, K.B.;me:dahi, da, de; ve 466/61-2 D.L.T.;ma:1.Emirlerin sonuna gelen nehi edatı III,14/213 2."Al, işte" anlamına bir kelime III,21/213, mah:"işte, mah, al" anlamına bir şey verildiği zaman söylenen bir kelime III,3/118, meh:"al, işte" anlamına

401

bir kelime III,23/213-3

Men Ben zamiri. A.H.;men:ben 266/61-1 D.L.T.;ben:ben I,2/339, min:ben I,4/60-3

Moncuk Boncuk.

D.L.T.;monçuk:1.Boncuk; süs için boyna takılan değerli taşlar I,26/457 2.Atın boynuna takılan değerli taş, arslan tırnağı, muska gibi şeyler I,28/475-3


K.B.;miñ:bin (1000) 61/23-3

Nä


D.L.T.;ne:1.Ne, nasıl; -soru anlamıyla- ne II,3/287 2.Araplardaki şaşalama "ma" sı yerinde bir edat III,26/214, K.B.;nü:"ne" anlamında bir edat 5851/580-3


K.B.;neçe:nice, ne kadar, kaç, nasıl 114/28, D.L.T.;nece (neçe):ne kadar, nice, kaç I,21/49-3

Niçik Nasıl, hangi, ne. D.L.T.;neçük:neden, niçin I,11/392-3

Ocak


D.L.T.;oçak:ocak I,26/64-3

Odun Odun. D.L.T.;otuñ:odun I,4/272-3

402

Ogşa- I,Öpmek, okşamak.

D.L.T.;oxşa-:okşamak, şakalaşmak, oynaşmak; benzemek; -at uyumak- I,10/283-3

Ogşa- II,Bakınız.Meñze-. K.B.;okşa-:benzemek 784/95-3

Oka-

1.Okumak. 2.Öğrenim görmek, tahsil yapmak, bilim öğrenmek. 3.Bir topluluğun önünde bir şey okumak. 4.Okumak, üflemek.

K.B.;okı-:1.Okumak 78/25 2.Çağırmak 3257/330, A.H.;oku-:okumak B466/77-3

Orak 1.Orak. 2.Hasat biçme zamanı.

D.L.T.;orgak:orak I,18/119-3


D.L.T.;ortu:orta I,6/124, otra:orta; ortada, arada I,23/125, otru:karşı; ön; ara, orta, ortasında I,11/68-3

Ortak Herkese ait olan, ortak. D.L.T.;ortak:ortak I,4/99-1 K.B.;ortuk:ortak 2997/309-3

Ortala- Bir işin ya da şeyin ortasına gelmek, yarılamak.

D.L.T.;ortula-:ortalamak, ortasına varmak I,8/316-3

Otar- Hayvanları otlatmak. D.L.T.;otgar-:otlatmak I,13/225-3


D.L.T.;oltur-:oturmak I,5/224, K.B.;oldur-:oturmak 771/94-3

Ovlak Oğlak. D.L.T.;oglak:oğlak I,22/65-3

403

Ovuz Yeni yavrulamış ineğin ilk sütünden pişirilen yiyecek.

D.L.T.;aguz:ağız, memeli hayvanların doğurduğu zaman verdiği ilk süt I,9/55, aguj:ağız, memeli hayvanların doğurduğu zaman verdiği ilk süt I,7/55-3

Oyan- 1.Uykudan uyanmak. 2.Ortaya çıkmak, meydana gelmek, türemek.

D.L.T.;udyun-:1.Uyanmak I,6/200 2.Sönmek I,11/200, K.B.;odyan-:uyanmak C65/15, odyun-:uyanmak 3796/382 -3

Oyar-

1.Uyandırmak, kaldırmak. 2.Ortaya çıkartmak, türetmek. 3.Ayağa kaldırmak, uyarmak, canlandırmak.

K.B.;odygur-:uyandırmak 6637/653-3

Ozal 1.Daha önce, daha evvel, önce, evvel. 2.İlk önce, önce, daha önce.

A.H.;oza:önce, evvel 440/75-3

Öcükdir-

1. Birini, başka birine saldırtmak, kışkırtmak; başka birine karşı olan kıskançlığını, sinirini, öfkesini, kızgınlığını arttırmak. 2. Sinirlendirmek, kızdırmak, öfkelendirmek.

A.H.;öçüktür-:kızdırmak, hiddetlendirmek 139/51-3

Öli


A.H.;ölüg:ölü 96/48-3

Örküç

1.Devenin hörgücü. 2.Dağın sırtı. 3.M.Bir devrin, zamanın, mevsimin ya da olayın ortası.

D.L.T.;örküç:1.Dalga I,15/95 2.Sacayağı I,19/95-2 D.L.T.;örkü:örküç, hörküç I,15/129-3

Örti Bakınız.Örtgi. K.B.;örtüg:örtü 1897/207-3

404


A.H.;ötrü:ötürü, dolayı 363/70-3

Öv- Övmek. A.H.;ög-:övmek, methetmek 236/59-3

Övey 1.Üvey. 2.Evlatlık.

D.L.T.;ögey:üvey I,7/123-3

Övren-

1.Bir mesleği, sanatı, bir şeyin yolunu, yordamını, yöntemini öğrenmek. 2.Bilimsel bilgi öğrenmek, eğitim görmek. 3.Bakınız.Övreniş- 1.

K.B.;ögren-:öğrenmek 1680/185-3

Övret-

1.Öğretmek. 2.Bir işe girmeye heveslendirmek, çalıştırmak. 3.Nasihat, öğüt, tavsiye, akıl vermek.

A.H.;ögret-:öğretmek 45/45-3

Övüt Nasihat, öğüt, tavsiye, akıl.

D.L.T.;övüt:öğüt, nasihat I,11/102-1 ögüt:öğüt, vaaz I,12/51, A.H.;ögüt:metih, övme 45/45-3

Öy


D.L.T.;öw:ev I,6/81, ew:ev I,1/32, üw:ev I,7/81-3

Öyke

Memnun olmama, hoşnutsuzluk, dargınlık, küskünlük, güceniklik, kırgınlık, öfke.

D.L.T.;öfke:öfke I,20/195, öpke:1.Akciğer; ciğer I,16/128 2.Öfke, kızgınlık I,17/128, K.B.;öwke:öfke, kızgınlık 322/47-3

Öykele-

Memnun olmamak, hoşnutsuz olmak, darılmak, küsmek, gücenmek, kırılmak, öfkelenmek.

D.L.T.;öpkele-:ciğerine vurmak; öfkelenmek I,13/317, öpkile-:öfkelenmek; kızdığı için yüz çevirmek I,17/317, K.B.;öwkele-:öfkelenmek 6310/625-3

405

Palçık 1.Balçık. 2.Çamur.

D.L.T.;balçık:balçık, sıvı çamur I,3/248-3

Petle- Kumaşı, ipeği sertleştirmek için kolalamak.

D.L.T.;patla-:kolalamak, mayalı bir tortu ile tortulamak III,10/291-3

Pıçak Bıçak. K.B.;bıçak:bıçak 4599/461, biçek:bıçak 788/96-3

Pıçakla- Bıçakla yaralamak, bıçaklamak.

D.L.T.;biçekle-:bıçaklamak, bıçakla vurmak III,5/340-3

Puda- Budamak, budaklarını kesmek.

D.L.T.;butı-:budamak III,2/337-3

Pudak 1.Dal, budak. 2.Bölüm, dal.

D.L.T.;butak:budak, dal I,9/44, butık:1.Budak, dal; ağaç I,5/377 2.Küçük testi, kırba, boduç I,6/377 3.Atın ayak derisi çıkarılarak yapılan tulum I,7/377-3

Pudakla- 1.Budak çıkarmak. 2.Bakınız.Puda-.

D.L.T.;butakla-:budamak III,24/336, butıkla-:budamak III,1/337, butıklan-:budaklanmak, dallanmak3839/386-3

Sagdır- 1.Sütünü sağdırmak. 2.Süt vermek (sığır hakkında).

D.L.T.;sagtur-:sağdırmak II,11/185-3


D.L.T.;sagın-:1.Sağar görünmek II,19/152 2.Sanmak, zannetmek; sözle yardım etmek II,18/153-2 K.B.;sakın-:sakınmak; sanmak, düşünmek 6080/603-3

406

Sagınlık Sağılan ve sağmak için alınan (hayvan).

D.L.T.;saglık:dişi koyun; sağmal, sağılan hayvan I,17/471, sagın:sağmal I,18/499-3

Sakgal Sakal, tüy. K.B.;sakal:sakal 667/83-3

Sancıl-

1.Sokulmak, saplanmak, batırılmak, dürtülmek. 2.İğne vurulmak. 3.M.Çok etkilenmek, saplanmak, batmak.

D.L.T.;sançıl-:saplanmak, sancılmak; -asker, ordu- yenilmek II,17/231, A.H.;sançıl-:batmak 455/76-3

Sara-

1.Bir şeyi sargı bezi ile sarmak. 2.Bir şeye iplik, ip, sicim sarmak; dolamak.

D.L.T.;saru-:sarmak III,27/262-3

Saral-

I,1.Sargı bezi ile sarılmak. 2.Bir şeye iplik, İp, sicim sarmak, dolamak; yumak, çile yapmak.

D.L.T.;sarıl-:1.Kırmak, darılmak II,14/123 2.Sarılmak II,26/123-3

Sarı I,Sarı. D.L.T.;sarıg:sarı, sarı renk I,2/329-3

Sarıla- Sarı iplikle nakış yapmak, işlemek.

D.L.T.;sarıgla-:sarılamak, sarı yapmak III,11/336-3

Sarımsak Sarımsak.

D.L.T.;sarmusak:sarmısak, sarımsak I,25/527, samursak:sarımsak, sarmusak I,26/527-3

Sataş-

1.Maruz kalmak, karşılaşmak, uğramak. 2.Biri ile karşılaşmak, buluşmak, birine rastlamak. 3.M.Biri ile evlenmek. 4.M.Birbirini görmek, birbirine bakmak; karşılaşmak, rastlamak.

D.L.T.;satgaş-:rast gelmek, kavuşmak; sataşmak, saldırışmak; sayışmak, ödeşmek II,13/214-3

Satlık

1.Satılık. 2.M.Para, mal için her türlü hainliği yapmaya hazır olan; hain, satılık.

D.L.T.;satıglık:satılık I,12/503-3

407

Say- I,Hesap etmek, düşünmek, farzetmek, saymak.

D.L.T.;sa-:saymak III,18/247-3

Segsen Seksen sayısı ve bu sayının miktarı.

D.L.T.;seksün:sayıda seksen I,21/437-3

Seki

Oturmak ve yatmak için kullanılan, tahtadan veya kerpiçten yapılan yüksekçe yer, seki.

D.L.T.;sekü:dükkân; seki III,12/230-3

Semre- Semiz olmak, etli kanlı olmak, şişmanlamak, dolgunlaşmak, kilo almak.

K.B.;semri-:semirmek, yağlanmak 5844/579-3

Serçe Serçe. D.L.T.;seçe:serçe kuşu III,5/219-3

Seyrek 1.Seyrek, az, kıt. 2.Gür olmayan, seyrek.

D.L.T.;sedyrek (g):seyrek I,28/477-3

Sıçan Sıçan, fare. D.L.T.;sıçgan:sıçan, fare I,18/75-3

Sıgır- I,Bakınız.Sıgdır-. K.B.;sıgur-:sığdırmak 3860/388-3

Sına Beden, vücut. D.L.T.;sın:1.Boy bos III,18/138 2.Mezar III,21/138-3

Sındı Halı dokunduğunda fazla olan ipleri kesmek için kullanılan büyük makas.

D.L.T.;sındu:makas I,15/418-3

Sınık Bakınız.Dövük 1.

D.L.T.;sınuk:sınık, kırılmış III,16/365, sıñuk:sınık, kırılmış III,14/365-3

Sıra- II,Dikmek. D.L.T.;sırı-:pislemek, siymek; sık dikişle dikmek III,19/262-3

Sırça 1.Emaye. 2.Diş minesi. 3.Mine.

D.L.T.;sırıçga:1.Sırça I,6/489 2.Çekirge I,7/489-3

Sırık Sırık. D.L.T.;sıruk:sırık, çadır direği I,28/381-3

Siññitli

1.Sindirilmiş, hazmedilmiş (yemek hakkında). 2.Yavaş yavaş sızan, sinen (sıvı hakkında). 3.Yavaş, usul, sakin.

D.L.T.;siñi:içe sinen, hazmolunan III,19/368-3

408

Siydik Bakınız.Peşev. D.L.T.;sidük:sidik I,7/389, sidyük:sidik III,5/321-3

Sogan Soğan. D.L.T.;sogan:soğan I,18/409-1 sogun:soğan I,18/409-3

Sora- 1.Sormak. 2.İzin almak, müsaade istemek.

D.L.T.;sor-:1.Emmek, sormak III,26/181 2.-Sorgu- sormak, aramak III,23/181-3

Sorag 1.Soru. 2.Soru (gramerde).

D.L.T.;sorug:sorma, soru, arama; kaybolan şey, aranan şey I,24/374-3

Soragla- Sormak, soruşturmak, araştırmak.

D.L.T.;soruk-:kaybolan şeyin arandıktan sonra haberi alınmak, aranıp sorularak salık almak II,18/115-3

Sova-

1.Soğumak, sıcaklığı düşmek (hava hakkında). 2.Sıcaklığı düşmek, soğumak. 3.Hevesi kaçmak, isteği azalmak, isteksizleşmek, soğumak.

D.L.T.;sogı-:soğumak III,8/268-3

Sovuk 1.Soğuk. 2.Soğuk, sert. 3.Soğuk, soğumuş.

D.L.T.;soguk:soğuk I,16/503, K.B.;sogık:soğuk 1060/123-3

Sovur-

1.Savurmak (buğday vb. hakkında). 2.M.İsraf etmek, harcamak, müsriflik etmek, savurmak. 3.M.Birinin üstüne yağdırmak, serpmek, dökmek, savurmak.

D.L.T.;sawur-:savurmak, saçmak II,17/82-3

Sögünç 1.Sövgü, küfür. 2.Azarlama, paylama, yerme.

A.H.;sökünç:sövme 231/58-3

409

Söveş 1.Savaş. 2.Başa baş vuruş, mücadele. 3.M.Yarış, mücadele.

D.L.T.;süñiş:savaşta saldırma ve süngü dürtme III,1/365, süñüş:savaşta saldırma ve süngü dürtme III,1/365-3

Söveş-


D.L.T.;süñüş-:çarpmak, süngüleşmek, savaşta süngüleşmek III,18/394-3

Sövüş Gelen misafiri ağırlamak için kesilen hayvan.

D.L.T.;sögüş:1.Söğme, sögüşme I,24/368 2.Kebap etmeye yarar oğlak veya kuzu I,1/369-3

Sövüt Söğüt. D.L.T.;sögüt:söğüt ağacı I,19/356-3

Söy-

1.Birini sevmek, birine aşık olmak. 2.Bir şeyi istemek, dilemek, arzulamak.

D.L.T.;sew-:sevmek II,21/15-3

Söyle-

1.Söylemek, konuşmak. 2.Bir şeyi uygun görmek, istemek, arzulamak, dilemek, sevmek, beğenmek.

D.L.T.;söwle-:söylemek III,11/278-3


D.L.T.;sewün-:sevinmek II,3/153, sewin-:sevinmek I,11/12-3

Söyünç Sevinç, mutluluk.

D.L.T.;sewinç:sevinç III,17/373, sefinç:memnun olma, sevinç III,2/377-3

Sugun Geyik. D.L.T.;sıgun:yaban sığırı; dağ keçisi tekesi I,20/409-3

Susak Kepçe.

D.L.T.;susgak:susak; kendisiyle su ve benzeri şeyler daldırılarak alınan nesne I,28/470-3

410

Suv Su.

D.L.T.;suw:su I,20/15, suf:1.Su III,19/427 2.Yün ipliklerinden elle örülen kuşak III,5/129-3

Suvar-

1.Su vermek, su içirmek (hayvan hakkında). 2.Su tutmak, sulamak (toprak, ekin vb. hakkında).

D.L.T.;suwar-:sulamak, suvarmak I,21/498-3

Suvla- Sulamak. D.L.T.;suwla-:sulanmak, su içmek; sulandırmak, su koymak III,24/297-3

Suvlan- 1.Sulanmak. 2.M.Biraz şişmanlamak, kilo almak.

D.L.T.;suwlan-:sulanmak, sulu olmak II,20/247-3

Suvsa- 1.Susamak. 2.Sulanmaya ihtiyacı olmak (ekin hakkında).

D.L.T.;suwsa-:susamak III,20/284-3

Sülgün Sülün. D.L.T.;süglin:sülün I,6/444-3

Sümür- I,Bir kerede yiyip içip bitirmek, tüketmek.

D.L.T.;sömür-:sömürmek II,16/85-3


D.L.T.;süñük (g):kemik II,21/85, A.H.;süñek:kemik 90/48-3

Süpürgi Bakınız.Sübse. D.L.T.;süpürgü:süpürge I,10/490-3

Süri 1.Sürü. 2.Grup, küme, öbek.

D.L.T.;sürüg:sürü I,11/389, K.B.;sürüg:sürü 4353/437-3

Süyce- 1.Tatlılaşmak. 2.M.Değeri, kadir kıymeti artmak.

D.L.T.;süçi-:tatlılanmak ve güzelleşmek III,3/258-3

411

Süyci


D.L.T.;süçik:tatlı; içilecek şey, şarap I,11/157, K.B.;süçig:tatlı; içilecek şey, şurup 1170/134, A.H.;süçüg:tatlı 209/57-3

Süyrelt- 1.Sivriltmek, bir tarafa uzatıp sivrileştirmek. 2.Uzatmak.

D.L.T.;süwrit-:sivriltmek II,22/332-3

Süyri Uzun, sivri. D.L.T.;süwri:sivri I,8/422-3

Süyt

1.Süt. 2.Bazı bitkilerin çeşitli organlarında bulunan beyaz renkli öz su.

K.B.;süt:süt 4442/446-3

Tagma 1.Damga, işaret. 2.Çeşitli darbelerden, yaralardan kalan iz, işaret.

D.L.T.;tamga:1.Denize, göle veya dereye dökülen suyun bir kolu; gemilerin demir attıkları iskele veya liman I,11/424 2.Damga, hakanın ve başkalarının damgası I,10/424-3


D.L.T.;tamgala-:hakanın damgasını -turasını- vurmak III,8/353, K.B.;tamgala-:damgalamak, mühürlemek 3275/332-3

Täk 1.Tek, bir. 2.Yalnız, tek.

D.L.T.;tek:tek, sadece, bir şey dilemeyerek; gibi, benzetme edatı I,1/334-3

412


D.L.T.;teñri:1.Tanrı I,2/53 2.Gök, sema III,21/377 3.Büyük bir dağ, büyük bir ağaç gibi göze ulu görünen her şey III,24/377-3

Tilki 1.Tilki. 2.M.Kurnaz, hilekâr.

D.L.T.;tilki:tilki II,18/343-1 K.B.;tilkü:tilki 2312/245-3

Tirsek

1.Dirsek. 2.Boruları, bacaları istenen tarafa yöneltmek için kullanılan eğri baca, boru.

D.L.T.;tirsgek:1.Göz kapaklarında çıkan sivilce, it dirseği, arpacık III,20/424 2.Dirsek III,21/424-3

Togsan Doksan sayısı ve bu sayının miktarı.

D.L.T.;toksun:sayıda doksan I,16/437-3

Topur Bakınız.Toprak 1.

D.L.T.;topurgan:ayak basıldığında tozayan yumuşak toprak I,12/516-3

Tovşan Tavşan. D.L.T.;tawışgan:tavşan I,12/513-3

Tovuk Tavuk. D.L.T.;takagu:tavuk -cins adı- I,8/217-3

Toza- Tozmak, tozumak, savrulmak.

D.L.T.;tozar-:tazarmak, toz yükselmek III,20/186, K.B.;toz-:toz yükselmek, tozmak 5028/502, tozgır-:tozarmak, toz kalkar gibi olmak II,9/178-3

Tozat-

1.Toz çıkarmak, toz savurmak, tozutmak. 2.M.Giyip yırtmak, parçalamak, işe yaramaz hale getirmek. 3.Yalan söylemek.

K.B.;tozıt-:tozutmak, tozu dumana katmak 6535/645-3

Tussag 1.Tutsak, mahkum. 2.Hapishane.

D.L.T.;tutug:1.Efsun, büyü I,16/373 2.Rehin, tutu I,15/373-3

413

Tutdur-

1.Elinde tutturmak. 2.Bir şeyi birinin eline vermek, tutturmak. 3.Hapishaneye sokmak, kapattırmak, hapishanede tutturmak. 4.Hızla bir tarafa doğru koşarak gitmek, yürümek. 5.İki şeyi birbirine yapıştırmak, tutturmak.

D.L.T.;tuttur-:tutturmak, yakalatmak II,10/174-3

Tüte-

1.Tütmek, duman çıkarmak. 2.M.Çok üzülmek, şikayet etmek, dert yanmak, sızlanmak.

K.B.;tüt-:tütmek 1229/140-3

Uca Kuyruk sokumu kemiği. D.L.T.;uça:sırt, arka, uca I,4/87-3

Ucız Ucuz, değersiz. D.L.T.;uçuz:ucuz; hor ve alçak, değersiz I,19/54-3

Ulı


D.L.T.;ulug:ulu, büyük, yüce; büyüklük, ululuk I,16/51-3

Ululık

1.Büyüklük. 2.Nesnenin ölçüsü, boyu, büyüklüğü. 3.Kendinden büyük olan, büyüklük. 4.Bakınız.Ulumsılık.

D.L.T.;ulugluk:büyüklük, ululuk, irilik, yaşça kocalık I,17/150-3

Unut- Unutmak. D.L.T.;unut-:unutmak I,10/215-1 unıt-:unutmak I,20/215-3


D.L.T.;uzun:uzun I,2/77-3

Üçin İçin. K.B.;üçün:için 69/46-3

Üle Pay, parça.

K.B.;ülüg:hisse, nasip, pay, kısmet 179/34, ülük:hisse, nasip, pay, kısmet 3122/319-3

414

Üşe- Üşümek.

D.L.T.;üşe-:yer ve benzeri şeyleri aramak üzere eşmek III,23/253-2 üşi-:soğuktan üşümek III,7/254, üşü-:üşümek I,12/463-3

Ütükle- Ütülemek. D.L.T.;üti-:-kıl- ütülemek III,7/252-3

Üzeññi Üzengi. K.B.;üzengü:üzengi 6110/605-3

Üzre Üzre, üzere. D.L.T.;üze:üstünde, üzerinde, üzere, üzerine, üzerindeki I,1/44-3

Üzüliş-

1.Alacağını, vereceğini hesaplamak; hesaplaşmak, ödeşmek. 2.M.Öç, intikam almak, hakkını almak.

D.L.T.;üzlüş-:üzüşmek, kopmak; -karı koca- ayrılmak; alacaklı borçludan ilişiği kesmek I,4/240-3

Yaglı 1.Yaglı (yemek hakkında). 2.Semiz, şişman, tombul.

D.L.T.;yaglıg:yağlı I,24/70-3

Yagmır Yağmur, yağış. D.L.T.;yagmur:yağmur I,20/16, yamgur:yağmur III,19/38-3

Yagşı 1.İyi, güzel. 2.Zevkli, iyi, hoş, güzel. 3.Olur, güzel, hoş.

K.B.;yakşı:güzel, iyi 6028/598, D.L.T.;yaxşı:iyi; güzel, her şeyin güzeli I,14/64-3

Yala- 1.Yalamak. 2.M.Hızlıca değip geçmek, yalamak.

D.L.T.;yala-:töhmetlemek III,20/89-2 D.L.T.;yalga-:yalamak III,27/306, yalwa-:yalamak III,14/307-3

Yalan Yalan. A.H.;yalgan:yalan 161/53-3

415

Yalañ II,Bakınız.Yalañaç.

D.L.T.;yalıñ:çıplak; kınından çıkmış veya kınından çıkarılmış III,1/373-3

Yalbar- Yalvarmak. D.L.T.;yalwar-:yalvarmak, dileğinin yapılmasını istemek III,3/100-3

Yaldıra-

1.Çeşitli renklere girmek, parlamak, parıldamak, ışıldamak. 2.Işık vermek, ışık saçmak.

D.L.T.;yaldra-:az ışımak, az parlamak III,5/437, yaldrı-:az ışımak, az parlamak III,9/437-3

Yaldıravuk Parlak.

D.L.T.;yaldruk:cilalı, parlak, süslü III,15/432, yoldruk:cilalı, parlak, süslü III,15/432, yuldruk:cilalı, parlak, süslü III,18/432-3

Yalıñ- Bakınız.Yalñış-. D.L.T.;yañıl-:yanılmak III,14/59-3

Yalñız Yalnız, tek, bir.

K.B.;yalñuz:yalnız 395/54, D.L.T.;yalñus:yalnız, kimsesiz I,23/333-3

Yama Yama. D..L.T.;yamag:yama II,23/21-3

Yañ Yankı.

D.L.T.;yañ:bir şeyin merkezi; kalıbı III,13/361, K.B.;yañ:merkez, âdet, kaide, tarz 498/64-2 D.L.T.;yañku:sesin geri gelmesi, yankı, aksi savt, aksi sada III,19/379-3

Yancık I,Deri kap, çanta, kese.

D.L.T.;yançık:torba, kese II,18/250, yançuk:torba, kese -para, tütün- II,14/6-3

416

Yañzıt- Hissettirmek, sezdirmek, çıtlatmak, ima etmek, bildirmek.

D.L.T.;yañzat-:saklanması gerekeni söyletmek, ikrar ettirmek II,18/359-3

Yaprak

1.Yaprak. 2.Kadınların, giysilerinin önlerine taktıkları yaprağa benzeyen gümüş takı.

D.L.T.;yapurgak:yaprak -ağaç, bitki, kitap- III,8/51-3

Yaradan Allah, yaradan. D.L.T.;yaratgan:yaratan III,12/52-3


D.L.T.;yarık:1.Oylukların çenetlere bitiştiği yer, oyluk kemikleri başı III,25/15 2.Zırh; zırh ve kalkana verilen genel ad III,12/15-3

Yaraglan-

1.Silahlanmak. 2.M.Gerekli, araçla, vasıtayla, malzemeyle donatılmak, teçhizatlanmak.

K.B.;yarıklan-:zırhlanmak 2360/250-3

Yardır-

1.Kestirmek, ikiye böldürmek. 2.İrini vb.'yi almak için kestirmek (yara vb. hakkında). 3.Köpeğe ısırtmak.

D.L.T.;yartur-:yardırmak III,2/95-3

Yarık 1.Yarık, çatlak yer. 2.Yarık, çatlak.

D.L.T.;yaruk:1.Yerde, duvarda, dağda ve sırçada ve benzer şeylerde yarık III,8/15 2.Işık, aydınlık; parlak I,10/96, yarag:1.Yarık, gedik III,21/294 2.Fırsat, imkân, tav I,27/300-3

Yassan- Yaslanmak. K.B.;yastan-:yaslanmak 2727/285-3

Yassık Yastık. D.L.T.;yastuk:yastık III,11/43-3

Yaşır- Saklamak, gizlemek. D.L.T.;yaşur-:örtmek; örtülmek; gizlemek III,14/68-3

417

Yatır-

1.Yatırmak. 2.Uyutmak. 3.Ekinleri orakla biçmek. 4.İçine koymak, bastırmak (ürün tuzlandığında vb.) 5.Durdurmak.

K.B.;yatgur-:yatırmak 3331/337-3

Yazık 1.Bakınız.Günä 2. 2.Ayıp. 3.Biçare, aciz, zavallı.

A.H.;yazuk:kusur, hata, günah 337/67, yazug:=yazuk-3

Yazıklan- Bakınız.Günälen-. D.L.T.;yazukla-:suçu yüzünden yakalamak III,1/343-3

Yazla- 1.Yaylaya çıkmak. 2.M.Özgür, sebest yaşamak.

D.L.T.;yaza-:yazlamak, yazı geçirmek III,13/88-3


D.L.T.;yéti:sayıda yedi III,7/227, yetti:sayıda yedi III,9/27, K.B.;yiti:1.Yedi (7) 1890/206 2.Keskin 927/110-3

Yedigen Büyük ayı, küçük ayı.

D.L.T.;yetigen:"yedi kardeşler" adı verilen yıldız III,22/37, yetiken:"yedi kardeşler" adı verilen yıldız III,24/247-3

Yelinle- Memeye süt dolmak, doğum zamanı yaklaşmak.

D.L.T.;yélne-:memesi dolup sarkmak III,19/310-3

Yene


D.L.T.;yeme:hep, bütün, tamamıyla; yine, dahi III,20/41, yana:gene, yene, yine, tekrar, ikinci defa olarak; geri dönme bildiren edat I,7/119, K.B.;yime:yine, hep, dahi 191/35-3

Yeññe 1.Yenge. 2.Kendinden büyük olan hanımlara hitap ederken

D.L.T.;yeñge:yenge, büyük kardeşin karısı III,20/380-3

418

kullanılan söz.

Yetir-

1.Uzanmak, değmek, dokunmak, yetişmek. 2.Alıp getirmek, iletmek, vermek, ulaştırmak, yetiştirmek. 3.Yeteri derecede yapmak, önceki durumuna getirmek. 4.M.Haber vermek, duyurmak, söylemek, yetiştirmek.

K.B.;yetür-:yetirmek, yetiştirmek 675/84-3

Yıldıra- Parıl parıl parlamak, ışıldamak, göz kamaştırmak, parıldamak.

K.B.;yıldra-:parlamak 6219/616-3

Yıldız 1.Yıldız. 2.Yıldız şekli.

D.L.T.;yıldız:ağacın kökü, damarı III,15/40-2 yulduz:yıldız, yıldızların genel adı III,7/40-3

Yılı 1.Sıcak, kızgın. 2.Çok soğuk olmayan, sıcak.

D.L.T.;yılıg:ılık, sıcakla soğuk arası I,21/64, ılıg:ılık I,20/64-3


D.L.T.;yigirmi:sayıda yirmi III,15/48, yigirme:sayıda yirmi III,15/48-3

Yir- Yırtmak, delmek, dilmek, koparmak, kesmek.

D.L.T.;yir-:yirmek III,11/58-1 yır-:yirmek III,7/58, yer-:yirmek, yaş bir şeyi demirle kesmeksizin uzunlamasına yirmek, kolayca yarmak III,11/58-3

Yitik Kayıp, kaybolan.

D.L.T.;yitik:1.Keskin, bilenmiş I,24/384 2.Yitik şey, kaybolan şey II,5/182-1 yitük:kaybolan şey, yitik II,16/115-3

419

Yitir-


K.B.;yitür-:1.Kaybetmek, yitirmek 958/113 2.Yedirmek 5033/502-3

Yogın


D.L.T.;yogun:yoğun, şişkin, kalın III,25/29-3

Yok I,Kalıntı, tabaka, yemek artığı.

D.L.T.;yuk:çanak, bulaşığı, kaptaki bulaşık III,13/4, yak:çanak ve kap bulaşığı III,13/4-3

Yokarı


D.L.T.;yokaru:yukarı III,7/285, yukaru:yukarı III,22/180, yokar:yukarı I,15/142-3

Yona Eyerin altına koymak için kat kat dikilen keçe, deri.

D.L.T.;yonak:hayvanların semerleri altına konan şey, çul, çuval parçası III,15/29-3

Yorga 1.Rahvan. 2.Rahvan şeklinde koşan at.

D.L.T.;yorıga:yorga yürüyen -at- için III,14/174-3

Yorunca Yonca. D.L.T.;yorınça:yonca III,15/375, yorınçga:yonca I,7/431-3

420

Yovuz


D.L.T.;yawuz:kötü, fena I,14/84, yafuz:her şeyin kötüsü, fenası III,13/10-3

Yöre-


D.L.T.;yor-:1.Tabir etmek, yormak III,17/125 2.Yürümek I,1/456, yorı-:yürümek, gitmek, varmak; ismi varıp yayılmak; yürüyüp yorulmak III,18/375-3

Yöreş- Yürüyerek yarışmak. D.L.T.;yorış-:yürüşmek; yol yol olmak; yıpramak III,18/72-3

Yöret-

1.Yürütmek. 2.Harekete geçirmek, çalıştırmak, işletmek. 3.M.Belli bir düzene göre hareket etmek, devam etmek, gitmek, yürütmek.

D.L.T.;yorıt-:yürütmek; - ilaç- içini sürdürmek II,20/315, yort-:dört nal koşturmak; bir işe başlamak üzere yürümek III,1/356-3

Yugrul- 1.Yoğurmak. 2.M.Yoğurmak, yönlendirilmek.

D.L.T.;yogrul-:yoğrulmak III,24/107-3

Yugur- Yoğurmak. D.L.T.;yogur-:yoğurmak II,13/102-3

Yuka 1.İnce. 2.Nazik, zarif, ince, güzel.

D.L.T.;yufka:ince, yufka, ucuz II,25/294, yupka:yufka III,7/34, yuwga:zatıf, ince, yufka, aciz II,3/6, yuwka:her şeyin incesi, yuka III,33,26-3

Yumak Yumak. D.L.T.;yumgak:yumak, yuvarlanan ve yuvarlak olan her şey III,6/44-3

Yumalan- Yuvarlanmak. D.L.T.;yumgaklan-:yumak, yuvarlak yapılmak III,26/116-3

421

Yuv-

1.Yıkamak, temizlemek. 2.M.Aklamak, suçsuzluğunu kanıtlamak. 3.Kurmak.

D.L.T.;yuv-:yuvarlamak III,16/393-2 K.B.;yu-:yıkamak 1115/129-3

Yuvan 1.Az tuzlu, yavan. 2.M.Anlamsız, manasız, boş, yavan.

D.L.T.;yawgan:yavan III,7/37-3

Yuvaş 1.Yavaş sesli. 2.Sessiz, sessiz sedasız. 3.Yavaş, yavaşça.

D.L.T.;yawaş:yavaş; yumuşak huylu III,25/10, yafaş:yavaş; yumuşak huylu III,1/12-3

Yuvrum Yoğurma. D.L.T.;yogrum:bir defada yoğrulacak kadar olan III,3/47-3

Yuvut- Yutmak. K.B.;yut-:yutmak 6284/622-3

Yüp 1.İp, halat, urgan. 2.Halı dokumak için yünden eğrilen ip, iplik, sicim.

D.L.T.;yıp:ip, tel, kendisiyle at bağlanan uzun örk I,7/158, K.B.;yip:ip 748/91-3


D.L.T.;yügür-:-at- koşmak, yüğrükçe koşmak; geçmek; seyirtmek; beze eriş yapmak I,19/360-3



A. Ünlüler



a->e- değişmesi

Karahanlıca kelimenin başında bulunan “a” ünlüsü yanındaki “n”


422

Örnekler:

ana>ene “anne”.

-a->-e- değişmesi

Karahanlıca kelimenin ilk hecesinde bulunan “a” ünlüsü yanındaki “n”


dönmüştür.

Örnekler:

yana>yene “yine, hep, daha”.

Karahanlıca kelimenin ilk hecesinde bulunan “a” ünlüsü yanındaki “t”


Örnekler:

patla->petle- “kolalamak”.

-a>-e değişmesi

Karahanlıca kelimelerin ilk hecesinde bulunan “a” ünlüsü yanındaki “n”


dönmüş ve bunun etkisi ile Karahanlıca kelimelerin ikinci hecesinde bulunan

“a” ünlüsü de kalınlık incelik uyumundan dolayı Türkmen Türkçesinde “e”

ünlüsüne dönmüştür.

Örnekler:

ana>ene “anne”, yana>yene “yine, hep, daha”.

Karahanlıca kelimenin sonunda bulunan “a” ünlüsü Türkmen


Örnekler:

ma>me “al, alsana”.

Karahanlıca kelimenin ilk hecesinde bulunan “ı” ünlüsü yanındaki “t”


bunun etkisi ile Karahanlıca kelimenin ikinci hecesinde bulunan “a” ünlüsü de


dönmüştür.

Örnekler:


423

-ı>-e değişmesi

Karahanlıca kelimenin ilk hecesinde bulunan “o” ünlüsü yanındaki “y”

ünsüzünün inceltici etkisi ile Türkmen Türkçesinde “ö” ünlüsüne dönmüş ve

bunun etkisi ile Karahanlıca kelimenin ikinci hecesinde bulunan “ı” ünlüsü de

kalınlık incelik uyumundan dolayı incelmiş ve aynı zamanda genişleyerek


Örnekler:

yorı->yöre- “yürümek, gitmek, varmak”.

ı->i- değişmesi

Karahanlıca kelimenin başında bulunan “ı” ünlüsü yanındaki “t”

ünsüzünün inceltici etkisi ile Türkmen Türkçesinde “i” ünlüsüne dönmüştür.

Örnekler:

ıt>it “it, köpek”.


Karahanlıca kelimelerin ilk hecesinde bulunan “ı” ünlüsü “ç”, “ş” ve “t”

ünsüzlerinin inceltici etkisi ile Türkmen Türkçesinde “i” ünlüsüne dönmüştür.

Örnekler:

bıç->biç- “kesmek, biçmek”, pış->biş- “pişmek, olgunlaşmak”, şış>çiş

“şiş, tutmaç yedikleri şiş”, tıñla->diñle- “dinlemek”.

Karahanlıca kelimenin birinci ve ikinci hecesinde bulunan “ı” ünlüsü


Örnekler:

bıldır>bildir “bıldır, geçen yıl”.


Karahanlıca kelimenin ortasında bulunan “ı” ünlüsü yanındaki “y”

ünsüzünün inceltici etkisi ile Türkmen Türkçesinde “ü” ünlüsüne dönmüştür.

Örnekler:

yıp>yüp “ip, tel”.

-o->-ö- değişmesi

Karahanlıca kelimenin ilk hecesinde bulunan “o” ünlüsü yanındaki “y”

ünsüzünün inceltici etkisi ile Türkmen Türkçesinde “ö” ünlüsüne dönmüştür.

424

Örnekler:


-u->-ü- değişmesi

Karahanlıca kelimenin ortasında bulunan “u” ünlüsü Türkmen

Türkçesinde “ü” ünlüsüne dönmüştür.

Örnekler:

buk->bük- “bükmek, kıvırmak”.


-e->-a- değişmesi

Karahanlıca kelimelerin ilk hecesinde bulunan “e” ünlüsü yanındaki “ñ”


dönmüştür.

Örnekler:

çeñ>cañ “zil”, teñri>tañrı “tanrı”.

i->ı- değişmesi

Karahanlıca kelimenin başında bulunan “i” ünlüsü Türkmen


Örnekler:

iz>ız “iz”.


Karahanlıca kelimelerin ilk hecesinde bulunan “i” ünlüsü Türkmen


Örnekler:

tiz>dız “diz”, biçekle->pıçakla- “bıçaklamak”.

-i>-ı değişmesi

Karahanlıca kelimenin ilk hecesinde bulunan “e” ünlüsü yanındaki “ñ”


ve bunun etkisi ile Karahanlıca kelimenin ikinci hecesinde bulunan “i” ünlüsü

de kalınlık incelik uyumundan dolayı Türkmen Türkçesinde “ı” ünlüsüne

dönmüştür.

Örnekler:

teñri>tañrı “tanrı”.

425

-ü->-u- değişmesi

Karahanlıca kelimenin birinci ve ikinci hecesinde bulunan “ü” ünlüsü


Örnekler:

müñüz>buynuz “boynuz”.


a->o- değişmesi

Karahanlıca kelimenin başında bulunan “a” ünlüsü yanındaki “v”


dönmüştür.

Örnekler:

aguz>ovuz “ilk süt, ağız”.

-a->-o- değişmesi

Karahanlıca kelimelerin ilk hecesinde bulunan “a” ünlüsü yanındaki “v”,

“w” ünsüzlerinin yuvarlaklaştırıcı etkisi ile Türkmen Türkçesinde “o” ünlüsüne

dönmüştür.

Örnekler:

kagur->govur- “kavurmak”, kawuş->govuş- “kavuşmak, buluşmak,

birleşmek”, tavar>dovar “davar, mal, ticaret eşyası”, tawışgan>tovşan

“tavşan”, yawuz>yovuz “kötü, fena”, sawur->sovur- “savurmak, saçmak”,

takagu>tovuk “tavuk”.

-a->-u- değişmesi

Karahanlıca kelimelerin ilk hecesinde bulunan “a” ünlüsü yanındaki “w”


dönmüştür.

Örnekler:

yawgan>yuvan “yavan”, yawaş>yuvaş “yavaş”.

e->ö- değişmesi

Karahanlıca kelimenin başında bulunan “e” ünlüsü yanındaki “w”


dönmüştür.

426

Örnekler:

ew>öy “ev”.


Karahanlıca kelimelerin ilk hecesinde bulunan “e” ünlüsü yanındaki “w”


dönmüştür.

Örnekler:

sew->söy- “sevmek”, çewür->çövür- “çevirmek”.


Karahanlıca kelimenin ilk hecesinde bulunan “e” ünlüsü yanındaki “w”


dönmüştür.

Örnekler:

tewe>düye “deve”.


Karahanlıca kelimelerin ikinci hecesinde bulunan “ı” ünlüsü ilk hecede

bulunan yuvarlak ünlünün etkisi ile ilerleyici ünlü benzeşmesine uğrayarak


Örnekler:

bulıt>bulut “bulut”, yorınçga>yorunca “yonca”, unıt->unut- “unutmak”,

koltık>goltuk “koltuk”, sogık>sovuk “soğuk”.

Karahanlıca kelimenin ilk hecesinde bulunan “ı” ünlüsü ikinci hecede

bulunan yuvarlak “u” ünlüsünün etkisi ile gerileyici ünlü benzeşmesine


Örnekler:

sıgun>sugun “keyik”.


Karahanlıca kelimenin ortasında bulunan “ı” ünlüsü yanındaki “p”


dönmüştür.

Örnekler:

yıp>yüp “ip, tel”.

427


Karahanlıca kelimenin ortasında bulunan “i” ünlüsü yanındaki “m”


dönmüştür.

Örnekler:

miñ>müñ “bin”.

Karahanlıca kelimenin ikinci hecesinde bulunan “i” ünlüsü ilk hecede

bulunan yuvarlak “ü” ünlüsünün etkisi ile ilerleyici ünlü benzeşmesine

uğrayarak Türkmen Türkçesinde “ü” ünlüsüne dönmüştür.

Örnekler:

süglin>sülgün “sülün”.


-ö->-i- değişmesi

Karahanlıca kelimenin ortasında bulunan “ö” ünlüsü Türkmen


Örnekler:

böz>biz “bez” (pamuktan yapılmış kumaş).


Karahanlıca kelimenin birinci ve ikinci hecesinde bulunan “u” ünlüsü


Örnekler:

yulduz>yıldız “yıldız”.

Karahanlıca kelimelerin ikinci hecesinde bulunan “u” ünlüsü ilk hecede



Örnekler:

azuk>azık “erzak”, altun>altın “altın”, kaşuk>kaşık “kaşık”, sıruk>sırık

“sırık”, çaruk>çarık “çarık”, yazuk>yazık “günah, suç, hata, kusur”,

añduz>andız “andız”, armut>armıt “armut”, aşuk>aşık “aşık kemiği”,

yastuk>yassık “yastık”.



428



Örnekler:

yogun>yogın “kalın, yoğun, şişkin, kaba”, uçuz>ucız “kolay, ucuz,

hafif”, uzun>uzın “uzun, daimi”.

-u>-ı değişmesi




Örnekler:

agu>avı “zehir, ağı”, kadygu>gaygı “kaygı, acı, dert”.


bu ses değişikliği meydana gelmiştir. Bu uyumun bozulmasının sebebi ise “ü”



Örnekler:

togru>dogrı “doğru”, koltgu>goltgı “yardım, himaye; istek, muhtaçlık”.


Karahanlıca kelimenin ortasında bulunan “ü” ünlüsü Türkmen


Örnekler:

büt->bit- “bitmek, son bulmak”.

Karahanlıca kelimelerin son hecesinde bulunan “ü” ünlüsü bir önceki



Örnekler:

kemür->gemir- “kemirmek”, kökürçkün>gögerçin “güvercin”,

temür>demir “demir”, sidük>siydik “sidik”, bedyük>beyik “büyük, yüksek, ulu,

azametli”.

Karahanlıca kelimenin ikinci hecesinde bulunan “ü” ünlüsü

kendisinden önce veya sonra gelen düz ünlünün etkisinde kalarak yani

429

ilerleyici ve gerileyici ünsüz benzeşmesine uğrayarak Türkmen Türkçesinde


Örnekler:

çekürge>çekirtge “çekirge”.

Karahanlıca kelimenin ilk hecesinde bulunan “ü” ünlüsü ikinci hecede

bulunan düz “e” ünlüsünün etkisi ile gerileyici ünlü benzeşmesine uğrayarak


Örnekler:

küdyegü>giyev “güveyi”.





Örnekler:

üçün>üçin “için”.

-ü>-i değişmesi

Karahanlıca kelimelerin son hecesinde bulunan “ü” ünlüsü bir önceki



Örnekler:

berü>bäri “beri, tarafına”, telü>däli “deli, çılgın; ahmak”, sekü>seki

“dükkân; seki”, tilkü>tilki “tilki”, eksü->egsil- “eksilmek”, üzengü>üzeññi

“üzengi”.





Örnekler:

ötrü>ötri “ötürü, dolayı”.

430


-a->-ı- değişmesi

Karahanlıca kelimenin ikinci hecesinde bulunan “a” ünlüsü Türkmen


Örnekler:

yañzat->yañzıt- “yansıtmak, hissettirmek, bildirmek”.

e->i- değişmesi

Karahanlıca kelimelerin ilk hecesinde bulunan “e” ünlüsü ikinci hecede

bulunan dar “i” ünlüsünün etkisi ile gerileyici ünlü benzeşmesine uğrayarak


Örnekler:

erin->irin- “erinmek, üşenmek”, eşik>işik “eşik”, emdi>indi “şimdi”.

-e->-i- değişmesi

Karahanlıca kelimenin ortasında bulunan “e” ünlüsü Türkmen


Örnekler:

yer->yir- “parçalamak, yarmak”.

é->i- değişmesi

Karahanlıca kelimelerin başında bulunan “é” ünlüsü yanındaki “l” ve

“n” ünsüzlerinin daraltıcı etkisi ile Türkmen Türkçesinde “i” ünlüsüne

dönmüştür.

Örnekler:

él>il “yurt, halk, memleket”, én>in “en, genişlik”.

-é->-i- değişmesi

Karahanlıca kelimelerin ilk hecesinde bulunan “é” ünlüsü “ç” ve “l”

ünsüzlerinin daraltıcı etkisi ile Türkmen Türkçesinde “i” ünlüsüne dönmüştür.

Örnekler:

bél>bil “bel”, kéç>giç “geç”, kéçe>gice “gece”.

-é->-iy- değişmesi

Karahanlıca kelimelerin ilk hecesinde bulunan “é” ünlüsü Türkmen


değişim “y” ünsüzünün daraltıcı etkisi ile meydana gelmiştir. Türkmen

431






Örnekler:

yém>iym “azık, yemek, yiyecek”, yémiş>iymiş “meyve”.

-é>-iy değişmesi

Karahanlıca kelimelerin sonunda bulunan “é” ünlüsü Türkmen

Türkçesinde uzun “ii” ünlüsünün diftonglu şekli olan “iy”e dönmüştür.

Örnekler:

té->diy- “demek, söylemek”, yé->iy- “yemek”.

-o->-u- değişmesi

Karahanlıca kelimenin ilk hecesinde bulunan “o” ünlüsü ikinci hecede

bulunan dar “u” ünlüsünün etkisi ile gerileyici ünlü benzeşmesine uğrayarak


Örnekler:

yogur->yugur- “yoğurmak”.

-ö->-ü- değişmesi

Karahanlıca kelimelerin ilk hecesinde bulunan “ö” ünlüsü Türkmen

Türkçesinde “ü” ünlüsüne dönmüştür. Bu değişim ilk iki örnekte “t” ünsüzünün


Örnekler:

töşe->düşe- “döşemek”, töşek>düşek “döşek”, kökre->kükre-

“kükremek”.

Karahanlıca kelimenin ilk hecesinde bulunan “ö” ünlüsü ikinci hecede

bulunan dar “ü” ünlüsünün etkisi ile gerileyici ünlü benzeşmesine uğrayarak

Türkmen Türkçesinde “ü” ünlüsüne dönmüştür.

Örnekler:

sömür->sümür- “sömürmek”.

432


ı->a- değişmesi




Örnekler:

ıgla->agla- “ağlamak”.


Karahanlıca kelimenin ikinci hecesinde bulunan “ı” ünlüsü Türkmen


Örnekler:

butık>pudak “budak, dal”.

Karahanlıca kelimelerin ikinci hecesinde bulunan “ı” ünlüsü ilk hecede



Örnekler:

yalıñ>yalañ “çıplak, yalın (ayak)”, yarık>yarag “zırh, silah”.

Karahanlıca kelimenin ikinci hecesinde bulunan “ı” ünlüsü kendisinden


gerileyici ünsüz benzeşmesine uğrayarak Türkmen Türkçesinde “a” ünlüsüne

dönmüştür.

Örnekler:

karlıgaç>garlavaç “kırlangıç”.




Örnekler:

yıgaç>agaç “ağaç, ağaç parçası”.

-ı>-a değişmesi

Karahanlıca kelimelerin sonunda bulunan “ı” ünlüsü Türkmen


433

Örnekler:

kurı->gura- “kurumak”, butı->puda- “budamak”, sırı->sıra- “dikmek”.

Karahanlıca kelimelerin son hecesinde bulunan “ı” ünlüsü bir önceki

hecede bulunan geniş ünlünün etkisi ile ilerleyici ünlü benzeşmesine

uğrayarak Türkmen Türkçesinde “a” ünlüsüne dönmüştür.

Örnekler:

açı->aca- “acımak”, karı->garra- “ihtiyarlamak, kocalmak”, korı->gora-

“korumak”, okı->oka- “okumak”, sogı->sova- “soğumak”, yaldrı->yaldıra-

“parlamak”, kaşı->gaşa- “kaşımak”, tokı->doka- “dokumak”.

-ı>-e değişmesi

Karahanlıca kelimenin ikinci hecesinde bulunan “ı” ünlüsü ilk hecede



Örnekler:


i->e- değişmesi

Karahanlıca kelimelerin başında bulunan “i” ünlüsü Türkmen


Örnekler:

ikkiz>ekiz “ikiz”, ilt->elt- “iletmek, götürmek, göndermek”.

Karahanlıca kelimenin ilk hecesinde bulunan “i” ünlüsü ikinci hecede



Örnekler:

idyi>eye “sahip; hükümdar”.

-i->-e- değişmesi

Karahanlıca kelimenin ikinci hecesinde bulunan “i” ünlüsü Türkmen


Örnekler:

süwrit->süyrelt- “sivriltmek”.

Karahanlıca kelimenin ikinci hecesinde bulunan “i” ünlüsü kendisinden


434

gerileyici ünsüz benzeşmesine uğrayarak Türkmen Türkçesinde “e” ünlüsüne

dönmüştür.

Örnekler:

kölige>kölege “koyu gölge”.

-i>-e değişmesi

Karahanlıca kelimelerin sonunda bulunan “i” ünlüsü Türkmen


Örnekler:

kiçi->gice- “kaşınmak”, süçi->süyce- “tatlılaşmak”, üşi->üşe- “soğuktan

üşümek”, idyi>eye “sahip; hükümdar”.

Karahanlıca kelimelerin ikinci hecesinde bulunan “i” ünlüsü ilk hecede

bulunan geniş “e” ünlüsünün etkisi ile ilerleyici ünlü benzeşmesine uğrayarak


Örnekler:

eçi>ece “yaşlı kadın, hanım, nine”, eri->ere- “erimek”.

-u->-a- değişmesi




Örnekler:

bodyug>boyag “çivit, boya”, odyun->oyan- “uyanmak”, sogun>sogan

“soğan”, kowuk>govak “mağara, kovuk”.

-u>-a değişmesi




Örnekler:

taşu->daşa- “taşımak”, ortu>orta “orta”.

-u->-o- değişmesi

Karahanlıca kelimelerin ortasında bulunan “u” ünlüsü Türkmen


435

Örnekler:

buz->boz- “bozmak, yıkmak, harap etmek”, yuk>yok “çanak bulaşığı,

kaptaki bulaşık”.


Karahanlıca kelimelerin ikinci hecesinde bulunan “ü” ünlüsü Türkmen


Örnekler:

bürünçük>bürencek “bürüncük; kadın baş örtüsü”,

kökürçkün>gögerçin “güvercin”, süñüş>söveş “savaş”.

-ü>-e değişmesi

Karahanlıca kelimenin ikinci hecesinde bulunan “ü” ünlüsü ilk hecede

bulunan geniş “ö” ünlüsünün etkisi ile ilerleyici ünlü benzeşmesine uğrayarak


Örnekler:

törü->döre- “yaratılmak, meydana gelmek”.


Karahanlıca kelimelerin ilk hecesinde bulunan “ü” ünlüsü Türkmen


Örnekler:

küreş->göreş- “güreşmek”, süñüş>söveş “savaş”.


e->ä- değişmesi

Karahanlıca kelimelerin başında bulunan “e” ünlüsü Türkmen


Örnekler:

er>är “er, kişi, adam”, etik>ädik “ayakkabı”.

-e->-ä- değişmesi

Karahanlıca kelimelerin ilk hecesinde bulunan “e” ünlüsü Türkmen


Örnekler:

berü>bäri “beri, tarafına”, dede>däde “baba”, tegül>däl “değil”,

telü>däli “deli, çılgın; ahmak”, keklik>käkilik “keklik”, kemi>gämi “gemi”, kegir-

436

>gägir- “geğirmek”, ketmen>kätmen “çapa, kazma”, neçe>näçe “nice, ne

kadar, kaç, nasıl”, tek>täk “tek, bir”, kewşe->gävüşe- “geviş getirmek;

gevşemek”.

-e>-ä değişmesi

Karahanlıca kelimenin sonunda bulunan “e” ünlüsü Türkmen


Örnekler:

ne>nä “ne, nasıl”.

2. Ünlü Olayları

a. Ünlü Türemesi

Ünlü türemesi kelime ortasında ve sonunda görülmüştür. Birincisi

ünsüzle biten ikincisi ünsüzle başlayan iki hece arasında meydana gelmiştir.

Bazı kelimelerde ikinci hecenin başındaki ünsüz “r” ve türeyen ünlüler de “a”,

“e”, “ı”, “i”, “ü” ünlüleridir.

-ø>-a

Türkmence kelimelerin sonunda “a” türemesi meydana gelmiştir.

Örnekler:

kok->koka- “fena kokmak”, sın>sına “vücut, beden”, toz->toza- “toz

yükselmek, tozmak”, sor->sora- “sormak; emmek”.

-ø>-e

Türkmence kelimenin sonunda “e” türemesi meydana gelmiştir.

Örnekler:

tüt->tüte- “tütmek”.

-ø->-ı-

Türkmence kelimelerde “r” ünsüzünden önce “ı” türemesi meydana

gelmiştir.

Örnekler:

yaldrı->yaldıra- “parlamak”, yıldra->yıldıra- “parlamak”,

sarmusak>sarımsak “sarımsak”.

-ø->-i-

Türkmence kelimede birincisi ünsüzle biten ikincisi ünsüzle başlayan

iki hece arasında “i” türemesi meydana gelmiştir.

437

Örnekler:

keklik>käkilik “keklik”.

-ø->-ü-

Sonu çift ünsüzle biten Türkmence kelimede iki ünsüz arasında ve

diğer Türkmence kelimede de birincisi ünsüzle biten ikincisi ünsüzle başlayan

iki hece arasında “ü” türemesi meydana gelmiştir.

Örnekler:

börk>börük “başlık, külâh, börk”, kewşe->gävüşe- “geviş getirmek;

gevşemek”.

b. Ünlü Düşmesi

Ünlü düşmesi kelime ortasında görülmüştür. Düşen ünlüler “ı”, “u” ve

“ü” ünlüleridir.

-ı->-ø-

Karahanlıca kelimenin orta hecesinde bulunan “ı” ünlüsü vurgusuz ve


Örnekler:

tawışgan>tovşan “tavşan”.

-u->-ø-

Karahanlıca kelimenin orta hecesinde bulunan “u” ünlüsü vurgusuz ve


Örnekler:

sarmusak>sarımsak “sarımsak”.

-ü->-ø-

Karahanlıca kelimenin ikinci hecesinde bulunan “u” ünlüsü vurgusuz

ve dar olduğundan dolayı Türkmen Türkçesinde düşmüştür.

Örnekler:

süñük>süñk “kemik”.

c. Diftonglaşma

Karahanlıca kelimelerin ortasında ve sonunda bulunan “e” ünlüsü ile

ortasında bulunan “i” ve “ü” ünlüsü Türkmen Türkçesinde uzun “ii” ve “üü”

ünlüsünün diftonglu şekli olan “iy”e ve “üy”e dönmüştür. Türkmen Türkçesi

Ana Türkçedeki aslî uzun ünlüleri en iyi koruyan Türk lehçesidir. Kiril harfli

438

Türkmen yazısında ünlü uzunlukları uzun “ii” ünlüsünün diftonglu şeklini




Örnekler:

té->diy- “demek, söylemek”, yém>iym “azık, yemek, yiyecek”, yé->iy-

“yemek”, yémiş>iymiş “meyve”, küz>güyz “güz, sonbahar”, küç>güyç “güç”,

tüp>düyp “dip, esas, temel, kök”, tür->düyr- “dürmek, bükmek”, tüş>düyş

“rüya, düş”, sidük>siydik “sidik”, süt>süyt “süt”, süçi->süyce- “tatlılaşmak”.

Karahanlıca kelimenin sonunda bulunan “u” ünlüsü Türkmen

Türkçesinde “ug”a dönmüştür.

Örnekler:

bu>bug “buğu, buhar”.

Karahanlıca kelimenin ortasında bulunan “u” ünlüsü Türkmen

Türkçesinde “uv”a dönmüştür.

Örnekler:

yut->yuvut- “yutmak”.

Karahanlıca kelimenin sonunda bulunan “u” ünlüsü Türkmen

Türkçesinde “uv”a dönmüştür.

Örnekler:

yu->yuv- “yıkamak, temizlemek”.

B. Ünsüzler


a. Sedalılaşma

ç->c- değişmesi

Karahanlıca kelimelerin başında bulunan “ç” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

çeñ>cañ “zil”, çocuk>cocuk “domuz yavrusu”.

439


Karahanlıca kelimelerde iki ünlü arasında bulunan “ç” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

açı->aca- “acımak”, kéçe>gice “gece”, kiçi->gice- “kaşınmak”,

oçak>ocak “ocak”, süçi->süyce- “tatlılaşmak”, uça>uca “sırt, arka, kuyruk,

kuyruk sokumu”, uçuz>ucız “kolay, ucuz, hafif”, kuçak>gucak “kucak”, kıçıla-

>gıcıkla- “gıdıklamak”, öçüktür->öcükdir- “kızdırmak, öfkelendirmek”, eçi>ece

“yaşlı kadın, hanım nine”.

Karahanlıca kelimelerde hece sonunda veya hece başında bulunan “ç”

ünsüzü Türkmen Türkçesinde “c” ünsüzüne dönmüştür.

Örnekler:

yorınçga>yorunca “yonca”, monçuk>moncuk “boncuk”, kançık>gancık

“dişi köpek”, karınça>garınca “karınca”.

-x->-g- değişmesi

Karahanlıca kelimelerde ilk hecenin sonunda bulunan “x” ünsüzü

Türkmen Türkçesinde “g” ünsüzüne dönmüştür.

Örnekler:

axsa->agsa- “aksamak, topallamak”, axşam>agşam “akşam”, oxşa-

>ogşa- “okşamak”.

k->g- değişmesi

Karahanlıca kelimelerin başında bulunan “k” ünsüzü Türkmen



Örnekler:

kapa>gaba “kaba”, kapak>gabak “kapak”, kabar->gabar- “kabarmak”,

kagun>gavun “kavun”, kaz>gaz “kaz”, kaz->gaz- “kazmak”, kazgan->gazan-

“kazanmak, toplamak, biriktirmek”, kadygu>gaygı “kaygı, tasa”, kayna-

>gayna- “kaynamak”, kaytar->gaytar- “döndürmek, çevirmek”, kayguk>gayık

“kayık”, kadyın>gayın “kayın, dünür, hısım”, kadyıñ>gayıñ “kayın ağacı”,

kalkan>galkan “kalkan”, kal->gal- “kalmak”, kalın>galıñ “kalın”, kalıñ>galıñ

“çeyiz”, kamaş->gamaş- “kamaşmak, ekşi yemeden diş kamaşmak”,

440

kamçı>gamçı “kamçı”, kamış>gamış “kamış, saz”, kan>gan “kan”, kana-

>gana- “kanamak, kan gelmek”, kanat>ganat “kanat”, kançık>gancık “dişi

köpek”, “kan->gan- “kanmak, doymak”, kap>gap “kap, torba, çuval”,

kapgak>gapak “kapak”, kap->gap- “kapmak, yakalamak”, kapug>gapı “kapı”,

kapıl->gapıl- “kapanmak”, kapış->gapış- “kapışmak”, kar>gar “kar”,

kara>gara “kara”, karak>garak “göz bebeği”, garakçı>karakçı “yağmacı”,

karala->garala- “kirletmek, karalamak”, karga>garga “karga”, karga->garga-

“kargamak, beddua etmek, küfretmek”, kargış>gargış “lanet, beddua”,

karlıgaç>garlavaç “kırlangıç”, kar->gar- “karıştırmak”, karı>garrı “yaşlı,

ihtiyar”, karsak>garsak “tilki”, karşı>garşı “karşı taraf”, karı>garı “karış, ölçü”,

karın>garın “karın, ana rahmi”, karınça>garınca “karınca”, kat>gat “kat,

tabaka”, kat->gat- “katmak, eklemek”, karış>garış “karış”, katıg>gatı “katı,

sağlam, sert”, katır>gatır “katır”, kaç->gaç- “kaçmak”, kaşı->gaşa- “kaşımak”,

kaş>gaş “kaş”, kaya>gaya “kaya”, kegir->gägir- “geğirmek”, kezig>gezek

“nöbet, sıra”, kezlik>gezlik “küçük bıçak”, kez->gez- “gezmek, dolaşmak”,

kedy->gey “giymek”, kelin>gelin “gelin”, kel->gel- “gelmek”, kemür->gemir-

“kemirmek”, keñeş>geñeş “müzakere, müşavere”, kerek>gerek “gerek, lazım,

görüm, ihtiyaç, gereken şey”, ker->ger- “germek, genişlemek”, keriş>geriş

“sırt, dağ tepesi”, ketür->getir- “getirmek”, keçi>geçi “keçi”, keç->geç-

“geçmek”, kéçe>gice “gece”, kiçi->gice- “kaşınmak”, kizle->gizle- “gizlemek,

saklamak”, kiñ>giñ “geniş”, kir->gir “girmek, sokulmak, batmak”, kit->git-

“gitmek”, kéç>giç “geç”, kova>gova “kova”, kagur->govur- “kavurmak”,

kawuş->govuş- “kavuşmak, buluşmak, birleşmek”, kogşa->govşa-

“gevşemek, zayıflamak”, koca>goca “ihtiyar”, kody->goy- “koymak, yere

koymak, bırakmak”, koyug>goyı “koyu”, kol>gol “kol”, koldaş>goldaş “koldaş,

arkadaş”, koltgu>goltgı “yardım, himaye; istek, muhtaçlık”, koltık>goltuk

“koltuk, kol”, konuk>gonak “misafir, konuk”, kon->gon- “konmak, gecelemek,

geceyi bir yerde geçirmek”, konşı>goñşı “komşu”, kop->gop- “kalkmak”,

kor>gor “yoğurt mayası”, korı->gora- “korumak”, kork->gork- “korkmak”,

koç>goç “koç”, koşa>goşa “çift”, koş->goş- “eklemek, katmak”, kowuk>govak

“mağara, kovuk”, koy>goyun “koyun”, koyun>goyun “koyun, kucak”,

kom>gom “deve havudu”, kögüz>gövüs “göğüs, kalp”, kökürçkün>gögerçin

441

“güvercin”, köz>göz “göz”, kök>gök “mavi; gök, sema”, köm->göm-

“gömmek”, kön>gön “gön, deri”, köndür->gönder- “yola çıkarmak,

göndermek”, kön->gönel- “doğrulmak, düzelmek”, köni>göni “düz, doğru

dürüst”, köñül>göñül “gönül, kalp”, küreş->göreş- “güreşmek”, körk>görk

“güzellik, endam”, kör->gör- “görmek, bakmak”, kötür->göter- “götürmek,

yüklemek, kaldırmak”, köç>göç “göç”, kugu>guv “kuğu”, kuçak>gucak

“kucak”, kuzı>guzı “kuzu”, kudyruk>guyruk “kuyruk”, kudyug>guyı “kuyu”,

kul>gul “kul, köle”, kulgak>gulak “kulak”, kulan>gulan “yaban eşeği”,

kulaç>gulaç “kulaç”, kulun>gulun “tay”, kum>gum “kum”, kunduz>gunduz

“kunduz”, kurgak>gurak “kurak”, kurı->gura- “kurumak”, kurbaka>gurbaga

“kurbağa”, kur->gur- “kurmak, germek”, kurt>gurt “böcek, kurt”,

kuşun>gurşun “kurşun”, kurug>gurı “kuru; boş, asılsız”, kus->gus- “kusmak”,

kut>gut “kut, saadet, baht, talih”, kutgar->gutar- “selâmet getirmek,

kurtarmak, bitirmek, tamamlamak”, kutul->gutul- “kurtulmak”, kuç->guç-

“kucaklamak”, kuş>guş “kuş”, küye>güye “güve”, küz>güyz “güz, sonbahar”,

küç>güyç “güç, kuvvet, zor”, kül->gül- “gülmek”, kün>gün “güneş”,

kündüz>gündiz “kündüz”, küni>güni “kuma”, kıkır->gıgır- “çağırmak,

seslenmek, bağırmak”, kıçıla->gıcıkla- “gıdıklamak”, kız>gız “kız”,

kızlamuk>gızamık “kızamuk”, kızar->gızar- “kızarmak”, kızıl>gızıl “kızıl,

kırmızı”, kıy->gıy- “kıymak”, kıl>gıl “saç, kıl”, kılkudyruk>gılguyruk “kılkuyruk”,

kılık>gılık “karakter, huy, ahlak, yaradılış”, kılıç>gılıç “kılıç”, kımız>gımız

“kımız”, kın>gın “kın”, kına->gına- “cezalandırmak, kınamak; incitmek”,

kıñır>gıñır “kızgın”, kır>gır “kır; kır rengi”, kırgag>gıra “kenar, uç”,

kıragu>gırav “kırağı”, kırk->gırk- “tıraş etmek, kırpmak, hayvan tüyünü

kesmek”, kır->gır “kırmak”, kısga>gısga “kısa, az”, kıs->gıs- “kısmak,

çimdiklemek”, kısır>gısır “kısır”, kış>gış “kış”, kewşe->gävüşe- “geviş

getirmek; gevşemek”, kemi>gämi “gemi”, küdyegü>giyev “güveyi”.

-k->-g- değişmesi

Karahanlıca kelimelerde iki ünlü arasında bulunan “k” ünsüzü Türkmen


442

Örnekler:

buka>buga “boğa”, takı>dagı “da/de, dahi, daha”, bakır->bagır-

“bağırmak”, kıkır->gıgır- “çağırmak, seslenmek, bağırmak”,

kökürçkün>gögerçin “güvercin”, kurbaka>gurbaga “kurbağa”, sökünç>sögünç

“sövme, küfür”, sakın->sagın- “sakınmak; sanmak, düşünmek”.

Karahanlıca kelimelerde hece başında veya hece sonunda bulunan “k”

ünsüzü Türkmen Türkçesinde “g” ünsüzüne dönmüştür.

Örnekler:

eski>esgi “eski”, okşa->ogşa- “benzemek”, eksü->egsil- “eksilmek”,

yakşı>yagşı “iyi, güzel”.

-k>-g değişmesi

Karahanlıca kelimelerin sonunda bulunan “k” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

yarık>yarag “zırh, silah”, etik->etig- “yetişmek, tombullaşmak,

büyümek”.

p->b- değişmesi

Karahanlıca kelimenin başında bulunan “p” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

pış->biş- “pişmek, olgunlaşmak”.

-p->-b- değişmesi

Karahanlıca kelimelerde iki ünlü arasında bulunan “p” ünsüzü

Türkmen Türkçesinde “b” ünsüzüne dönmüştür.

Örnekler:

kapa>gaba “kaba”, kapak>gabak “göz kapağı”.

-s>-z değişmesi

Karahanlıca kelimenin sonunda bulunan “s” ünsüzü Türkmen

Türkçesinde “z” ünsüzüne dönmüştür.

Örnekler:

ayas>ayaz “ayaz”.

443

t->d- değişmesi

Karahanlıca kelimelerin başında bulunan “t” ünsüzü Türkmen

Türkçesinde “d” ünsüzüne dönmüştür. Bu ses değişikliğinin de örnekleri

çoktur.

Örnekler:

taban>daban “taban”, takı>dagı “da/de, dahi, daha”, tag>dag “dağ”,

tak->dak- “takmak, bağlamak”, talak>dalak “dalak”, tamgak>damak “damak,

boğaz”, tamar>damar “damar”, tam->dam- “damlamak”, tañ>dañ “tan”, tañ-

>dañ- “bir şey ile sarmak”, tar>dar “dar”, tara->dara- “taramak”, tarıg>darı

“ekin”, tat->dat- “tatmak”, taş>daş “dış, dışarı, uzak; taş”, taşu->daşa-

“taşımak”, taş->daş- “kaçmak, taşmak, çıkmak”, taya->daya- “dayamak”,

tegirmen>degirmen “değirmen”, teg->deg- “ulaşmak, erişmek”, tegre>degre

“daire, çevre, civar, dört taraf”, teg>dek “gibi, tek, benzer, tıpkı”, temür>demir

“demir”, teñ>deñ “denk, eşit”, teñiz>deñiz “deniz”, tebiz>depiz “kurak yer”,

tep->dep- “tepmek, vurmak, çifte atmak”, ter>der “ter”, teri>deri “deri”, teş-

>deş- “deşmek”, té->diy- “demek”, tik->dik- “dikmek”, tıl>dil “dil”, tile->dile-

“dilemek, istemek”, til->dil- “dilmek”, tıñla->diñle- “dinlemek, kulak asmak”,

tiril->direl- “dirilmek, yaşamak”, tire->dire- “desteklemek, diremek”, tiş>diş

“diş”, tişe->dişe- “bilemek”, tavar>dovar “davar, mal, ticaret eşyası”, tog-

>dog- “doğmak”, togra->dogra- “doğramak”, togru>dogrı “doğru”, tody->doy-

“doymak”, tok>dok “tok”, tokı->doka- “dokumak”, tokuz>dokuz “dokuz”, tolga-

>dola- “dolamak, çevirmek”, tol->dol- “dolmak”, tolı>dolı “dolu”, ton>don

“elbise, giyecek”, toñ>doñ “don, buz”, toñ->doñ- “donmak”, toñuz>doñuz

“domuz”, torug>dor “doru”, tög->döv- “dövmek”, tök->dök- “dökmek,

dağıtmak”, töl>döl “döl, nesil, torun, zürriyet”, töle->dölle- “türemek”, tön-

>dön- “dönmek”, töñder->dönder- “döndermek, altını üstüne getirmek”, törü-

>döre- “yaratılmak, meydana gelmek”, tört>dört “dört”, töş>döş “döş, göğüs”,

tuz>duz “tuz”, tuzak>duzak “tuzak”, tuy->duy- “duymak, hissetmek”, tul>dul

“dul”, tuman>duman “duman, sis”, turag>dura “sığnak”, tur->dur- “ayakta

durmak, kalkmak, durmak”, turna>durna “turna”, tuş>duş “civar, yakın,

tahmini, denk”, tuşa->duşakla- “köstek vurmak”, tuş->duş- “rastlamak,

rastlanmak”, tügme>düvme “düğme”, tüg->düv- “düğmek, düğümlemek,

444

bağlamak”, tügün>düvün “düğüm”, teve>düye “deve”, tüz>düz “düz; ova”,

tüz->düz- “dizmek, düzeltmek”, tüp>düyp “dip, esas, temel, kök”, tür->düyr-

“dürmek, bükmek”, tüş>düyş “rüya, düş”, töşek>düşek “döşek”, töşe->düşe-

“döşemek”, tüş->düş- “düşmek, ölmek, inmek”, türlüg>dürli “türlü, çeşitli”,

tiz>dız “diz”, tık->dık- “tıkmak, doldurmak”, tın->dın- “dinlenmek, rahatlamak”,

tırñak>dırnak “tırnak”, tegül>däl “değil”, telü>däli “deli, çılgın; ahmak”.

-t->-d- değişmesi

Karahanlıca kelimelerde iki ünlü arasında bulunan “t” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

otuñ>odun “odun”, butı->puda- “budamak, kesmek”, yéti>yedi “yedi”,

çatır>çadır “çadır”, étin->edin- “edinmek”, etik>ädik “ayakkabı”.

b. Sedasızlaşma

b->p- değişmesi

Karahanlıca kelimelerin başında bulunan “b” ünsüzü “ç” ve “t” sedasız

ünsüzlerinin etkisi ile Türkmen Türkçesinde “p” ünsüzüne dönmüştür.

Örnekler:

balçık>palçık “balçık, sıvı çamur”, bıçak>pıçak “bıçak”, butı->puda-

“budamak”.

-b->-p- değişmesi

Karahanlıca kelimede iki ünlü arasında bulunan “b” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

tebiz>depiz “kurak yer”.

-d>-t değişmesi

Karahanlıca kelimenin sonunda bulunan “d” ünsüzü Türkmen

Türkçesinde “t” ünsüzüne dönmüştür.

Örnekler:

and>ant “ant, yemin”.

-g->-k- değişmesi

Karahanlıca kelimede iki ünlü arasında bulunan “g” ünsüzü Türkmen


445

Örnekler:

aşaga>aşakı “aşağı”.

-g>-k değişmesi

Karahanlıca tek heceli kelimenin sonunda bulunan “g” ünsüzü

Türkmen Türkçesinde “k” ünsüzüne dönmüştür.

Örnekler:

teg>dek “gibi, tek, benzer, tıpkı”.

-z>-s değişmesi

Karahanlıca kelimenin sonunda bulunan “z” ünsüzü Türkmen

Türkçesinde “s” ünsüzüne dönmüştür.

Örnekler:

kögüz>gövüs “göğüs, kalp”.

c. Süreklileşme

(1) Sızıcılaşma

-g->-v- değişmesi

Karahanlıca kelimelerde iki ünlü arasında bulunan “g” ünsüzü

Türkmen Türkçesinde “v” ünsüzüne dönmüştür.

Örnekler:

agu>avı “zehir, ağı”, bögür>bövür “böbrek, bögür, yan”, kagun>gavun

“kavun”, karlıgaç>garlavaç “kırlangıç”, kögüz>gövüs “göğüs, kalp”,

tügün>düvün “düğüm”, aguz>ovuz “ilk süt, ağız”, ögüt>övüt “öğüt, nasihat”,

sogı->sova- “soğumak”, sögüt>sövüt “söğüt ağacı”, kagur->govur-

“kavurmak”, ögey>övey “üvey”, sögüş>sövüş “gelen misafiri ağırlamak, için

kesilen hayvan”, yügür->yüvür- “koşmak”.

Karahanlıca kelimelerde hece sonunda bulunan “g” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

kogşa->govşa- “gevşemek, zayıflamak”, oglak>ovlak “oğlak, keçi

yavrusu”, ögren->övren- “öğrenmek, alışmak”, yogrum>yuvrum “yoğurma”,

tügme>düvme “düğme”.

446

-g>-v değişmesi

Karahanlıca tek heceli kelimelerin sonunda bulunan “g” ünsüzü


Örnekler:

ög->öv- “övmek”, tög->döv- “dövmek”, tüg->düv- “düğmek,

düğümlemek, bağlamak”.

Karahanlıca kelimelerin sonunda bulunan “-agu”, “-egü”, “-ugu” ses

grubu Türkmen Türkçesinde “-av”, “-ev”, “-uv” ses grubuna dönmüştür.

Örnekler:

küdyegü>giyev “güveyi”, kıragu>gırav “kırağı”, buzagu>buzav

“buzağı”. kugu>guv “kuğu”.

k->h- değişmesi

Karahanlıca kelimelerin başında bulunan “k” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

kanı>hanı “hani, nerede”, kaçan>haçan “ne zaman, ne vakit, nasıl”.

(2) Akıcılaşma

b->m- değişmesi

Karahanlıca kelimenin başında bulunan “b” ünsüzü hece başında

bulunan “b” ve “m” çift dudak ünsüzleri ile hece sonunda bulunan “n” geniz

ünsüzünün etkisi ile Türkmen Türkçesinde “m” ünsüzüne dönmüştür.

Örnekler:

ben>men “ben”.

-dy->-y- değişmesi

Karahanlıca kelimelerde iki ünlü arasında bulunan “dy” ünsüzü

Türkmen Türkçesinde “y” ünsüzüne dönmüştür.

Örnekler:

adyıg>ayı “ayı”, adyır->ayır- “ayırmak”, adyak>ayak “ayak”,

bedyük>beyik “büyük, yüksek, ulu, azametli”, bodyu->boya- “boyamak”,

kudyug>guyı “kuyu”, küdyegü>giyev “güveyi”, odyun->oyan- “uyanmak

(uykudan), kendisine gelmek, hatırlamak”, idyi>eye “sahip; hükümdar”,

kadyın>gayın “kayın, dünür, hısım”, kadyıñ>gayıñ “kayın ağacı”,

447

sidyük>siydik “sidik”, edyer>eyer “eyer, hayvan eyeri”, edyer->eyer- “aramak;

takip etmek, kovalamak”.

Karahanlıca kelimelerde hece sonunda bulunan “dy” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

kudyruk>guyruk “kuyruk”, sedyrek>seyrek “seyrek”, badyram>bayram

“bayram; sevinç ve eğlence günü”, kılkudyruk>gılguyruk “kılkuyruk”,

kadygu>gaygı “kaygı, acı, dert”.

-dy>-y değişmesi

Karahanlıca tek heceli kelimelerin sonunda bulunan “dy” ünsüzü


Örnekler:

kedy->gey- “giymek”, kody->goy- “koymak, yere koymak”, tody->doy-

“doymak”.

-p->-y- değişmesi

Karahanlıca kelimede ilk hecenin sonunda bulunan “p” ünsüzü


Örnekler:

öpke>öyke “öfke”.

-w->-y- değişmesi

Karahanlıca kelimede iki ünlü arasında bulunan “w” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

tewe>düye “deve”.

Karahanlıca kelimelerde hece sonunda bulunan “w” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

süwri>süyri “sivri”, söwle->söyle- “söylemek”.

-w>-y değişmesi

Karahanlıca tek heceli kelimelerin sonunda bulunan “w” ünsüzü


448

Örnekler:

ew>öy “ev”, sew->söy- “sevmek”.

ç. Süreksizleşme

m->b- değişmesi

Karahanlıca kelimenin başında bulunan “m” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

müñüz>buynuz “boynuz”.

ş->ç- değişmesi

Karahanlıca kelimenin başında bulunan “ş” ünsüzü Türkmen

Türkçesinde “ç” ünsüzüne dönmüştür.

Örnekler:

şış>çiş “şiş, tutmaç yedikleri şiş”.

-w->-b- değişmesi

Karahanlıca kelimede ikinci hecenin başında bulunan “w” ünsüzü

Türkmen Türkçesinde “b” ünsüzüne dönmüştür.

Örnekler:

yalwar->yalbar- “yalvarmak”.


-m->-n- değişmesi

Karahanlıca kelimede ilk hecenin sonunda bulunan “m” ünsüzü


Örnekler:

emdi>indi “şimdi”.

-n->-ñ- değişmesi

Karahanlıca kelimede ilk hecenin sonunda bulunan “n” ünsüzü

Türkmen Türkçesinde “ñ” ünsüzüne dönmüştür.

Örnekler:

konşı>goñşı “komşu”.

-n>-ñ değişmesi

Karahanlıca kelimenin sonunda bulunan “n” ünsüzü Türkmen


449

Örnekler:

kalın>galıñ “kalın”.


Karahanlıca kelimelerde hece başında veya hece sonunda bulunan “ñ”

ünsüzü Türkmen Türkçesinde “n” ünsüzüne dönmüştür.

Örnekler:

töñder->dönder- “döndermek, altını üstüne getirmek”, iñen>inen “dişi

deve”, añduz>andız “andız”, tırñak>dırnak “tırnak”.

-ñ>-n değişmesi

Karahanlıca kelimenin sonunda bulunan “ñ” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

otuñ>odun “odun”.

-w->-v- değişmesi

Karahanlıca kelimelerde hece başında veya hece sonunda bulunan

“w” ünsüzü Türkmen Türkçesinde “v” ünsüzüne dönmüştür.

Örnekler:

kawuş->govuş- “kavuşmak, buluşmak, birleşmek”, kowuk>govak

“mağara, kovuk”, kewşe->gävüşe- “geviş getirmek; gevşemek”, sawur-

>sovur- “savurmak, saçmak”, tawışgan>tovşan “tavşan”, çewür->çövür-

“çevirmek”, yawuz>yovuz “kötü, fena”, yawgan>yuvan “yavan”, yawaş>yuvaş

“yavaş”.

-w>-v değişmesi

Karahanlıca tek heceli kelimelerin sonunda bulunan “w” ünsüzü


Örnekler:

aw>av “av”, kow->kov- “kovmak, kovalamak; sürmek”, suw>suv “su”,

éw->äv- “acele etmek”.

450


(1) İlerleyici Ünsüz Benzeşmesi

-ng->-nn->-ññ- benzeşmesi

Karahanlıca kelimede ikinci hecenin sonunda bulunan “n” ünsüzü

yanındaki “g” ünsüzünü kendisine benzetmiş ve üçüncü hecenin başında



Örnekler:

üzengü>üzenni>üzeññi “üzengi”.

-ñg->-ññ- benzeşmesi

Karahanlıca kelimede birinci hecenin sonunda bulunan “ñ” ünsüzü

yanındaki “g” ünsüzünü kendisine benzetmiş ve Karahanlıca kelimede ikinci

hecenin başında bulunan “g” ünsüzü Türkmen Türkçesinde “ñ” ünsüzüne

dönmüştür.

Örnekler:

yeñge>yeññe “yenge”.

-st->-ss- benzeşmesi

Karahanlıca kelimede birinci hecenin sonunda bulunan “s” ünsüzü

yanındaki “t” ünsüzünü kendisine benzetmiş ve Karahanlıca kelimede ikinci

hecenin başında bulunan “t” ünsüzü Türkmen Türkçesinde “s” ünsüzüne

dönmüştür.

Örnekler:

yastan->yassan- “yaslanmak”.


-gn->-nn->-ññ- benzeşmesi

Karahanlıca kelimede ikinci hecenin başında bulunan “n” ünsüzü

yanındaki “g” ünsüzünü kendisine benzetmiş ve birinci hecenin sonunda



Örnekler:

yigne>inne>iññe “iğne”.

451


Karahanlıca kelimede ikinci hecenin başında bulunan “t” ünsüzü

yanındaki “l” ünsüzünü kendisine benzetmiş ve birinci hecenin sonunda

bulunan “l” ünsüzü “t” ünsüzüne dönmüş daha sonra bu ünsüzlerden birisi


Örnekler:

oltur->ottur->otur- “oturmak”.



Ünsüz türemesi kelime başında, ortasında ve sonunda görülmüştür.

Türeyen ünsüzler “h”, “k”, “l”, “r” ve “t” ünsüzleridir.

ø->h-

Türkmence kelimenin başında “h” türemesi meydana gelmiştir.

Örnekler:

in>hin “in”.

-ø>-k

Türkmence kelimenin sonunda “k” türemesi meydana gelmiştir.

Örnekler:

baya>bayak “önce, evvelce”.

-ø>-l

Türkmence kelimenin sonunda “l” türemesi meydana gelmiştir.

Örnekler:

oza>ozal “önce, evvel”.

-ø->-r-

Türkmence kelimelerin ortasında “r” türemesi meydana gelmiştir.

Örnekler:

kuşun>gurşun “kurşun”, seçe>serçe “serçe kuşu”.

-ø->-t-

Türkmence kelimelerin ortasında “t” türemesi meydana gelmiştir.

Örnekler:

bagırlak>bagırtlak “bağırtlak denen kuş”, bagırla->bagırtla- “bağrına

vurmak”, çekürge>çekirtge “çekirge”.

452



Düşen ünsüzler “g”, “k”, “w” ve “y” ünsüzleridir.

-g->-ø-

Karahanlıca kelimelerde hece başında ve bir ünsüz bir ünlü arasında


Örnekler:

bulga->bula- “bulamak, karıştırmak”, bürge>büre “pire”, kapgak>gapak

“kapak”, kazgan->gazan- “kazanmak, toplamak, biriktirmek”, kulgak>gulak

“kulak”, kurgak>gurak “kurak”, tamgak>damak “damak, boğaz”, yinçge>inçe

“ince”, orgak>orak “orak”, tawışgan>tovşan “tavşan”, yawgan>yuvan “yavan”,

yumgak>yumak “yumak”, yalgan>yalan “yalan”, kutgar->gutar- “selâmet

getirmek, kurtarmak, bitirmek, tamamlamak”, targak>darak “tarak”, tegül>däl

“değil”, tolga->dola- “dolamak, çevirmek”, yorınçga>yorunca “yonca”, otgar-

>otar- “otlatmak”, odygur->oyar- “uyandırmak”, satgaş->sataş- “rast gelmek,

kavuşmak; sataşmak, saldırışmak”, tirsgek>tirsek “dirsek”, ırga->ıra-

“sallamak, silkelemek”, elge->ele- “elemek”, yalga->yala- “yalamak”,

kırgag>gıra “kenar, uç”.

-g>-ø

Karahanlıca çok heceli kelimelerin sonunda bulunan “g” ünsüzü


Örnekler:

azıg>azı “azı dişi”, adyıg>ayı “ayı”, katıg>gatı “katı, sağlam, sert”,

tarıg>darı “ekin”, tirig>diri “diri, canlı”, torug>dor “doru”, irig>iri “kaba, iri”,

yılıg>yılı “ılık, sıcak”, kiçig>kiçi “küçük, ufak, genç”, sarıg>sarı “sarı; taraf,

yön”, elig>elli “elli”, irig>iri “sert, kaba”, elig>elli “elli”, yamag>yama “yama”,

kırgag>gıra “kenar, uç”.

Karahanlıca iki heceli kelimelerin sonunda bulunan -g ünsüzü

Türkmen Türkçesinde düşmüş ve kendisinden önce gelen ünlü düzleşmiştir.

Örnekler:

kapug>gapı “kapı”, koyug>goyı “koyu”, kudyug>guyı “kuyu”,

kurug>gurı “kuru; boş, asılsız”, köprüg>köpri “köprü”, ulug>ulı “ulu, büyük,

453

seçkin, seçme, asil”, ülüg>üle “kut, saadet, pay, hisse”, sürüg>süri “sürü”,

türlüg>dürli “türlü, çeşitli”.

-k->-ø-

Karahanlıca kelimede son hecenin başında bulunan “k” ünsüzü


Örnekler:

kökürçkün>gögerçin “güvercin”.

-k>-ø

Karahanlıca kelimenin sonunda bulunan “k” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

yonak>yona “hayvanların semerleri altına konan şey, çul, çuval

parçası”.

-w->-ø-

Karahanlıca kelimede ilk hecenin sonunda bulunan “w” ünsüzü


Örnekler:

yuwka>yuka “ince, narin, zayıf”.

y->ø-

Karahanlıca kelimelerin başında bulunan “y” ünsüzü Türkmen


Örnekler:

yıgaç>agaç “ağaç, ağaç parçası”, yigde>igde “iğde”, yinçge>inçe

“ince”, yigne>iññe “iğne”, yém>iym “azık, yemek, yiyecek”, yé->iy- “yemek”,

yémiş>iymiş “meyve”.


Ünsüz ikizleşmesi “k”, “l”, “r” ve “ñ” ünsüzlerinde meydana gelmiştir.

Karahanlıca kelimede iki ünlü arasında ve ikinci hecenin başında

bulunan “k” ünsüzü Türkmen Türkçesinde ikizleşmiştir.

Örnekler:

sakal>sakgal “sakal”.

454

Karahanlıca kelimede ikinci hecenin sonunda bulunan “g” ünsüzünün

düşmesinden dolayı ikinci hecenin başında bulunan “l” ünsüzü Türkmen

Türkçesinde ikizleşmiştir.

Örnekler:

elig>elli “elli”.

Karahanlıca kelimelerde iki ünlü arasında ve ikinci hecenin başında

bulunan “r” ünsüzü Türkmen Türkçesinde ikizleşmiştir.

Örnekler:

karı>garrı “ihtiyar, yaşlı”, arık>arrık “zayıf, cılız”.

Karahanlıca kelimede iki ünlü arasında ve ikinci hecenin başında

bulunan “ñ” ünsüzü Türkmen Türkçesinde ikizleşmiştir.

Örnekler:

siñi>siññitli “içe sinen, hazmolunan”.

ç. İkiz Ünsüzlerin Tekleşmesi

Ünsüz tekleşmesi “k” ünsüzünde meydana gelmiştir.

Örnekler:

ikkiz>ekiz “ikiz”.

d. Yer Değiştirme (Göçüşme)


meydana gelmiştir.

a.Komşu ünsüzler arasında meydana gelen yer değiştirme “l” ve “g”

ünsüzleri ile “g” ve “m” ünsüzleri arasında olmuştur. Aşağıdaki kelimelerde

“m” ünsüzü “g” ünsüzü ile “g” ünsüzü “l” ünsüzü ile yer değiştirmiştir.

Örnekler:

süglin>sülgün “sülün”, tamga>tagma “damga”.

b.Komşu olmayan ünsüzler arasında meydana gelen yer değiştirme “l”



Örnekler:

yañıl->yalıñ- “yanılmak”.



455

Örnekler:

yigirmi>yigrimi“yirmi”.

e. Hece Düşmesi

Karahanlıca kelimelerin son hecesi Türkmen Türkçesinde düşmüştür.

Örnekler:

yañku>yañ “yankı, ses, aksi”, topurgan>topur “toprak”.

.

SONUÇ

Bu çalışmada; Türkmen Türkçesinin kelime hazinesi ile Köktürk, Uygur

ve Karahanlı Türkçesini içine alan Eski Türkçenin kelime hazinesi ses ve

anlam bakımından karşılaştırılarak incelenmiştir.

Bu inceleme sonucunda Köktürk Türkçesinden Türkmen Türkçesine

toplam 404 kelimenin geçtiği tespit edilmiştir. Bu toplam içinde ses

değişmesine uğramamış ve anlam bakımından da farklılaşmamış olan

kelimelerin sayısı 156, ses değişmesine uğramamış ancak anlam

bakımından farklılaşmış olan kelimelerin sayısı 36, ses değişmesine uğramış

ancak anlam bakımından farklılaşmamış olan kelimelerin sayısı ise 212’dir.

Ses değişmesine uğramış ancak anlam bakımından farklılaşmamış

olan 212 kelimenin 69’unda çeşitli ünlü değişmeleri meydana gelmiştir. Ünlü

değişmeleri; kalın ünlülerin incelmesi, ince ünlülerin kalınlaşması, düz

ünlülerin yuvarlaklaşması, yuvarlak ünlülerin düzleşmesi, geniş ünlülerin

daralması, dar ünlülerin genişlemesi ve diğer ünlü değişmeleri olmak üzere

yedi başlık altında incelenmiştir.

En çok görülen ünlü değişmeleri dar ünlülerin genişlemesiyle ilgilidir.

Dar ünlülerin genişlemesi 19 kelimede tespit edilmiştir. Genişleme en çok 5

kelime ile ı>a maddesinde görülmüştür. Daha sonra sırasıyla 4’er kelime ile

u>o ve ü>e maddesi, 3’er kelime ile i>e ve u>a maddesi gelmektedir. Düz

ünlülerin yuvarlaklaşması 12 kelimede tespit edilmiştir. Yuvarlaklaşma en çok

5 kelime ile ı>u maddesinde görülmüştür. Daha sonra sırasıyla 4 kelime ile

a>o maddesi, 2’şer kelime ile e>ö ve i>ü maddesi, 1 kelime ile e>ü maddesi

gelmektedir. Yuvarlak ünlülerin düzleşmesi 12 kelimede tespit edilmiştir.

Düzleşme en çok 7 kelime ile u>ı maddesinde görülmüştür. Daha sonra

sırasıyla 4 kelime ile ü>i maddesi, 1 kelime ile ö>e maddesi gelmektedir.

Geniş ünlülerin daralması 7 kelimede tespit edilmiştir. Daralma en çok 6

kelime ile e>i maddesinde görülmüştür. Daha sonra 1 kelime ile a>i maddesi

gelmektedir. Kalın ünlülerin incelmesi 5 kelimede tespit edilmiştir. İncelme en

çok 3’er kelime ile a>e ve ı>i maddesinde görülmüştür. Daha sonra 1 kelime

ile a>i maddesi gelmektedir. İnce ünlülerin kalınlaşması 3 kelimede tespit

457

edilmiştir. Kalınlaşma en çok 2 kelime ile i>ı maddesinde görülmüştür. Daha

sonra 1’er kelime ile e>a ve ü>u maddesi gelmektedir. Diğer ünlü değişmeleri

başlığı altında yer alan e>ä maddesinde ise 5 kelime tespit edilmiştir.


olan 212 kelimenin 14’ünde çeşitli ünlü olayları meydana gelmiştir. Ünlü

olayları; ünlü türemesi, ünlü düşmesi ve diftonglaşma olmak üzere üç başlık

altında incelenmiştir.

En çok görülen ünlü olayı diftonglaşmadır. Diftonglaşma 5 kelimede

tespit edilmiştir. Ünlü düşmesi ise 4 kelimede tespit edilmiştir. 3 kelimede “ı”

ünlüsünün ve 1 kelimede “ü” ünlüsünün düştüğü görülmüştür. Ünlü türemesi

ise 1 kelimede tespit edilmiştir. 1 kelimede “ı” ünlüsünün türediği görülmüştür.


olan 212 kelimenin 142’sinde çeşitli ünsüz değişmeleri meydana gelmiştir.

Ünsüz değişmeleri; sedalılaşma, sedasızlaşma, süreklileşme, süreksizleşme

ve sürekli ünsüzler arasındaki değişmeler olmak üzere beş başlık altında

incelenmiştir.

En çok görülen ünsüz değişmeleri sedalılaşma ile ilgilidir. Sedalılaşma

96 kelimede tespit edilmiştir. Sedalılaşma en çok 56 kelime ile k>g

maddesinde görülmüştür. Daha sonra sırasıyla 36 kelime ile t>d maddesi, 6

kelime ile ç>c maddesi gelmektedir. Süreklileşme 28 kelimede tespit

edilmiştir. Süreklileşme en çok 8 kelime ile d>y maddesinde görülmüştür.

Daha sonra 6 kelime ile b>v maddesi, 5 kelime ile b>m maddesi, 3’er kelime

ile b>y ve g>v maddesi, 2 kelime ile k>h maddesi, 1 kelime ile g>y maddesi

gelmektedir. Sedasızlaşma 4 kelimede tespit edilmiştir. Sedasızlaşma 2’şer

kelime ile d>t ve g>k maddesinde görülmüştür. Süreksizleşme 1 kelimede

tespit edilmiştir. Süreksizleşme 1 kelime ile m>b maddesinde görülmüştür.

Sürekli ünsüzler arasındaki değişmeler 6 kelimede tespit edilmiştir. Sürekli

ünsüzler arasındaki değişmeler en çok 2’şer kelime ile ñ>n ve ny>y

maddesinde görülmüştür. Daha sonra 1’er kelime ile m>n ve n>ñ maddesi

gelmektedir.


olan 212 kelimenin 42’sinde çeşitli ünsüz olayları meydana gelmiştir. Ünsüz

458

olayları; ünsüz türemesi, ünsüz düşmesi, ünsüz ikizleşmesi, yer değiştirme

(göçüşme) ve ünsüz benzeşmesi olmak üzere beş başlık altında

incelenmiştir.

En çok görülen ünsüz olayı ünsüz düşmesidir. Ünsüz düşmesi 22

kelimede tespit edilmiştir. 18 kelimede “g” ünsüzünün, 3 kelimede “y”

ünsüzünün ve 1 kelimede “k” ünsüzünün düştüğü görülmüştür. Ayrıca 3

kelimede yer değiştirme (göçüşme), 2 kelimede ünsüz ikizleşmesi, 2

kelimede gerileyici ünsüz benzeşmesi ve 1 kelimede ünsüz türemesi tespit

edilmiştir. 1 kelimede “y” ünsüzünün türediği görülmüştür.

Eski Türkçenin ilk dönemi olan Köktürk Türkçesinden sonra gelen

Uygur Türkçesinden Türkmen Türkçesine toplam 1078 kelimenin geçtiği

tespit edilmiştir. Bu toplam içinde ses değişmesine uğramamış ve anlam

bakımından da farklılaşmamış olan kelimelerin sayısı 406, ses değişmesine

uğramamış ancak anlam bakımından farklılaşmış olan kelimelerin sayısı 141,

ses değişmesine uğramış ancak anlam bakımından farklılaşmamış olan

kelimelerin sayısı ise 531’dir.

Ses değişmesine uğramış olan 531 kelimenin 169’unda çeşitli ünlü

değişmeleri meydana gelmiştir. Ünlü değişmeleri; kalın ünlülerin incelmesi,

ince ünlülerin kalınlaşması, düz ünlülerin yuvarlaklaşması, yuvarlak ünlülerin

düzleşmesi, geniş ünlülerin daralması, dar ünlülerin genişlemesi ve diğer

ünlü değişmeleri olmak üzere yedi başlık altında incelenmiştir.



kelime ile ı>a maddesinde görülmüştür. Daha sonra sırasıyla 9 kelime ile i>e

maddesi, 5 kelime ile u>a maddesi, 4’er kelime ile u>o ve ü>e maddesi, 1’er

kelime ile ı>e ve ü>ö maddesi gelmektedir. Yuvarlak ünlülerin düzleşmesi 28

kelimede tespit edilmiştir. Düzleşme en çok 15 kelime ile u>ı maddesinde

görülmüştür. Daha sonra sırasıyla 11 kelime ile ü>i maddesi, 1’er kelime ile

ö>e ve ö>i maddesi gelmektedir. Geniş ünlülerin daralması 17 kelimede

tespit edilmiştir. Daralma en çok 12 kelime ile e>i maddesinde görülmüştür.

Daha sonra sırasıyla 3 kelime ile ö>ü maddesi, 1’er kelime ile a>i ve o>u

maddesi gelmektedir. Düz ünlülerin yuvarlaklaşması 16 kelimede tespit

459

edilmiştir. Yuvarlaklaşma en çok 6’şar kelime ile a>o ve ı>u maddesinde

görülmüştür. Daha sonra sırasıyla 2’şer kelime ile e>ö ve i>ü maddesi, 1’er

kelime ile a>u, e>ü ve i>u maddesi gelmektedir. Kalın ünlülerin incelmesi 11

kelimede tespit edilmiştir. İncelme en çok 7 kelime ile ı>i maddesinde

görülmüştür. Daha sonra sırasıyla 3 kelime ile a>e maddesi, 1’er kelime ile

a>i, ı>e, ı>ü ve o>ö maddesi gelmektedir. İnce ünlülerin kalınlaşması 4

kelimede tespit edilmiştir. Kalınlaşma en çok 3 kelime ile i>ı maddesinde

görülmüştür. Daha sonra 1’er kelime ile e>a ve i>u maddesi gelmektedir.

Diğer ünlü değişmeleri başlığı altında yer alan e>ä maddesinde ise 11 kelime

tespit edilmiştir.

Ses değişmesine uğramış olan 531 kelimenin 35’inde çeşitli ünlü

olayları meydana gelmiştir. Ünlü olayları; ünlü türemesi, ünlü düşmesi ve

diftonglaşma olmak üzere üç başlık altında incelenmiştir.


tespit edilmiştir. Ünlü türemesi ise 7 kelimede tespit edilmiştir. 5 kelimede “a”

ünlüsünün, 1 kelimede “e” ünlüsünün, 1 kelimede “ı” ünlüsünün türediği

görülmüştür. Ünlü düşmesi ise 6 kelimede tespit edilmiştir. 2 kelimede “ı”

ünlüsünün, 1 kelimede “a” ünlüsünün, 1 kelimede “i” ünlüsünün, 1 kelimede

“u” ünlüsünün, 1 kelimede “ü” ünlüsünün düştüğü görülmüştür.

Ses değişmesine uğramış olan 531 kelimenin 359’unda çeşitli ünsüz

değişmeleri meydana gelmiştir. Ünsüz değişmeleri; sedalılaşma,

sedasızlaşma, süreklileşme, süreksizleşme, sürekli ünsüzler arasındaki

değişmeler olmak üzere beş başlık altında incelenmiştir.



maddesinde görülmüştür. Daha sonra sırasıyla 83 kelime ile t>d maddesi, 10

kelime ile ç>c maddesi, 1 kelime ile p>b maddesi gelmektedir. Sedasızlaşma

8 kelimede tespit edilmiştir. Sedasızlaşma en çok 5 kelime ile b>p

maddesinde görülmüştür. Daha sonra sırasıyla 1’er kelime ile d>t, g>k ve z>s

maddesi gelmektedir. Süreklileşme 44 kelimede tespit edilmiştir.

Süreklileşme en çok 18 kelime ile g>v maddesinde görülmüştür. Daha sonra

sırasıyla 17 kelime ile d>y maddesi, 4 kelime ile v>y maddesi, 2 kelime ile

460

k>h maddesi, 1’er kelime ile b>v, k>y ve p>y maddesi gelmektedir.

Süreksizleşme 3 kelimede tespit edilmiştir. Süreksizleşme en çok 2 kelime ile

m>b maddesinde görülmüştür. Daha sonra 1 kelime ile ş>ç maddesi

gelmektedir. Sürekli ünsüzler arasındaki değişmeler 10 kelimede tespit

edilmiştir. Sürekli ünsüzler arasındaki değişmeler en çok 6 kelime ile n>ñ

maddesinde görülmüştür. Daha sonra sırasıyla 2 kelime ile ñ>n maddesi,

1’er kelime ile m>n ve ny>n maddesi gelmektedir.


olayları meydana gelmiştir. Ünsüz olayları; ünsüz türemesi, ünsüz düşmesi,

ünsüz ikizleşmesi, yer değiştirme (göçüşme), ünsüz benzeşmesi olmak üzere

beş başlık altında incelenmiştir.



ünsüzünün, 1 kelimede “k” ünsüzünün ve 1 kelimede “r” ünsüzünün düştüğü

görülmüştür. Ayrıca 4 kelimede ünsüz ikizleşmesi, 4 kelimede yer değiştirme

(göçüşme), 3 kelimede ünsüz benzeşmesi (2 gerileyici, 1 İlerleyici) ve 3

kelimede ünsüz türemesi tespit edilmiştir. 1 kelimede “h” ünsüzünün, 1

kelimede “k” ünsüzünün ve 1 kelimede “y” ünsüzünün türediği görülmüştür.

Hece düşmesi ise 1 kelimede tespit edilmiştir.

Son olarak da Karahanlı Türkçesinden Türkmen Türkçesine toplam

1466 kelimenin geçtiği tespit edilmiştir. Bu toplam içinde ses değişmesine

uğramamış ve anlam bakımından da farklılaşmamış olan kelimelerin sayısı

548, ses değişmesine uğramamış ancak anlam bakımından farklılaşmış olan

kelimelerin sayısı 175, ses değişmesine uğramış ancak anlam bakımından

farklılaşmamış olan kelimelerin sayısı ise 743’dür.

Ses değişmesine uğramış olan 743 kelimenin 256’sında çeşitli ünlü

değişmeleri meydana gelmiştir. Ünlü değişmeleri; kalın ünlülerin incelmesi,

ince ünlülerin kalınlaşması, düz ünlülerin yuvarlaklaşması, yuvarlak ünlülerin

düzleşmesi, geniş ünlülerin daralması, dar ünlülerin genişlemesi ve diğer

ünlü değişmeleri olmak üzere yedi başlık altında incelenmiştir.



461

kelime ile ı>a maddesinde görülmüştür. Daha sonra sırayla 10 kelime ile i>e

maddesi, 6 kelime ile u>a maddesi, 4 kelime ile ü>e maddesi, 2’şer kelime ile

u>o ve ü>ö maddesi, 1 kelime ile ı>e maddesi gelmektedir. Yuvarlak

ünlülerin düzleşmesi 35 kelimede tespit edilmiştir. Düzleşme en çok 18

kelime ile u>ı maddesinde görülmüştür. Daha sonra sırasıyla 16 kelime ile

ü>i maddesi, 1 kelime ile ö>i maddesi gelmektedir. Kalın ünlülerin incelmesi

13 kelimede tespit edilmiştir. İncelme en çok 6 kelime ile ı>i maddesinde

görülmüştür. Daha sonra sırasıyla 5 kelime ile a>e maddesi, 1’er kelime ile

ı>e, ı>ü, o>ö ve u>ü maddesi gelmektedir. İnce ünlülerin kalınlaşması 6

kelimede tespit edilmiştir. Kalınlaşma en çok 4 kelime ile i>ı maddesinde

görülmüştür. Daha sonra sırasıyla 2 kelime ile e>a maddesi, 1 kelime ile ü>u

maddesi gelmektedir. Düz ünlülerin yuvarlaklaşması 23 kelimede tespit

edilmiştir. Yuvarlaklaşma en çok 8 kelime ile a>o maddesinde görülmüştür.

Daha sonra sırasıyla 6 kelime ile ı>u maddesi, 3 kelime ile e>ö maddesi,

2’şer kelime ile a>u ve i>ü maddesi, 1’er kelime ile e>ü ve ı>ü maddesi

gelmektedir. Geniş ünlülerin daralması 19 kelimede tespit edilmiştir. Daralma

en çok 13 kelime ile e>i maddesinde görülmüştür. Daha sonra sırasıyla 4

kelime ile ö>ü maddesi, 1’er kelime ile a>ı ve o>u maddesi gelmektedir.

Diğer ünlü değişmeleri başlığı altında yer alan e>ä maddesinde ise 14 kelime

tespit edilmiştir.

Ses değişmesine uğramış olan 743 kelimenin 42’sinde çeşitli ünlü

olayları meydana gelmiştir. Ünlü olayları; ünlü türemesi, ünlü düşmesi ve

diftonglaşma olmak üzere üç başlık altında incelenmiştir.


tespit edilmiştir. Ünlü türemesi ise 11 kelimede tespit edilmiştir. 4 kelimede

“a” ünlüsünün, 3 kelimede “ı” ünlüsünün, 2 kelimede “ü” ünlüsünün, 1

kelimede “e” ünlüsünün ve 1 kelimede “i” ünlüsünün türediği görülmüştür.

Ünlü düşmesi ise 3 kelimede tespit edilmiştir. 1 kelimede “ı” ünlüsünün, 1

kelimede “u” ünlüsünün ve 1 kelimede “ü” ünlüsünün düştüğü görülmüştür.

Ses değişmesine uğramış olan 743 kelimenin 511’inde çeşitli ünsüz

değişmeleri meydana gelmiştir. Ünsüz değişmeleri; sedalılaşma,

462

sedasızlaşma, süreklileşme, süreksizleşme, sürekli ünsüzler arasındaki

değişmeler olmak üzere beş başlık altında incelenmiştir.



maddesinde görülmüştür. Daha sonra sırasıyla 101 kelime ile t>d maddesi,

17 kelime ile ç>c maddesi, 3’er kelime ile x>g ve p>b maddesi, 1 kelime ile

s>z maddesi gelmektedir. Süreklileşme 56 kelimede tespit edilmiştir.

Süreklileşme en çok 26 kelime ile g>v maddesinde görülmüştür. Daha sonra

sırasıyla 22 kelime ile d>y maddesi, 5 kelime ile w>y maddesi, 2 kelime ile

k>h maddesi, 1’er kelime ile b>m ve p>y maddesi gelmektedir. Sedasızlaşma

8 kelimede tespit edilmiştir. Sedasızlaşma en çok 4 kelime ile b>p

maddesinde görülmüştür. Daha sonra sırasıyla 2 kelime ile g>k maddesi, 1’er

kelime ile d>t ve z>s maddesi gelmektedir. Süreksizleşme 3 kelimede tespit

edilmiştir. Süreksizleşme 1’er kelime ile m>b, ş>ç ve w>b maddesinde

görülmüştür. Sürekli ünsüzler arasındaki değişmeler 21 kelimede tespit

edilmiştir. Sürekli ünsüzler arasındaki değişmeler en çok 13 kelime ile w>v

maddesinde görülmüştür. Daha sonra sırasıyla 5 kelime ile ñ>n maddesi, 2

kelime ile n>ñ maddesi, 1 kelime ile m>n maddesi gelmektedir.


olayları meydana gelmiştir. Ünsüz olayları; ünsüz türemesi, ünsüz düşmesi,

hece düşmesi, ünsüz ikizleşmesi, ikiz ünsüzlerin tekleşmesi, yer değiştirme

(göçüşme) ve ünsüz benzeşmesi olmak üzere beş başlık altında

incelenmiştir.



ünsüzünün, 2 kelimede “k” ünsüzünün ve 1 kelimede “w” ünsüzünün düştüğü

görülmüştür. Ünsüz türemesi ise 8 kelimede tespit edilmiştir. 3 kelimede “t”

ünsüzünün, 2 kelimede “r” ünsüzünün, 1 kelimede “h” ünsüzünün, 1 kelimede

“k” ünsüzünün ve 1 kelimede “l” ünsüzünün türediği görülmüştür. Ayrıca 5

kelimede ünsüz ikizleşmesi, 4 kelimede yer değiştirme (göçüşme), 2

kelimede hece düşmesi ve 1 kelimede ikiz ünsüzlerin tekleşmesi tespit

edilmiştir.

463

Köktürk Türkçesinden başlayarak Uygur ve Karahanlı Türkçesinde de

ses değişmesine uğramamış ve anlam bakımından da farklılaşmamış olan ve

günümüz Türkmen Türkçesine de ses değişmesine uğramamış ve anlam

bakımından da farklılaşmamış olarak geçen toplam 129 kelime tespit

edilmiştir. Bu kelimelere Türkçenin genetik yapısını oluşturan DNA’ları şifre

kelimeleri diyebiliriz. Bu kelimeler tablo 1’de verilmiştir.


ses değişmesine uğramamış ancak anlam bakımından farklılaşmış olan ve

günümüz Türkmen Türkçesine de ses değişmesine uğramamış ancak anlam

bakımından farklılaşmış olarak geçen toplam 11 kelime tespit edilmiştir. Bu

kelimeler tablo 2’de verilmiştir.


ses değişmesine uğramış ancak anlam bakımından farklılaşmamış olan ve

günümüz Türkmen Türkçesine de ses değişmesine uğramış ancak anlam

bakımından farklılaşmamış olarak geçen toplam 161 kelime tespit edilmiştir.

Bu kelimeler tablo 3’te verilmiştir.

464

TABLO 1: HER ÜÇ DÖNEMDE DE SES DEĞİŞMESİNE UĞRAMAMIŞ VE ANLAM BAKIMINDAN DA




UYGUR TÜRKÇESİNDE

KARAHANLI TÜRKÇESİNDE

Aç Aç. O.A.;aç:aç, tok olmayan BK,D38/50-1

E.U.T.S.;aç:aç Suv.610,16-1

D.L.T.;aç:1.Aç, karnı tok olmayan I,3/79 2.Çağırma, ünde, ünlem edatı I,12/35, K.B.;aç:aç, doymamış, aç gözlü 2564/269-1

Aç-


O.A.;aç-:açmak; acıkmak T,K4/72-1

E.U.T.S.;aç-:1.Acıkmak, acıkmış olmak TT.II.8,37 2.Açmak, çözmek, yaymak TT.IV.4,6-1

D.L.T.;aç-:1.açmak; aramak; fethetmek III,3/18 2.Karnı acıkmak I,7/172, K.B.;aç-; izah etmek 391/53-1


E.T.Y.;agıl:ağıl Su.5/I,156-1

I.B.;agıl:ağıl 47/23-1 D.L.T.;agıl:ağıl, koyun yatağı; koyun pisliği I,19/73-1

465

Agır


O.A.;agar:ağır, değerli, şerefli, muhterem, mühim, önemli BK,G15/54-3 O.Y.;agır:ağır; değerli BK,D2/36-1

E.U.T.S.;agar:1.=agır ağır, şerefli, oturaklı U.III.37,34 2.Derin, fevkalade, olağanüstü-3 agır:1.Ağır, çetin Ust.196,46 2.Sanlı,saygıdeğer, şerefli, itibarlı TT.VII.45.36-1

K.B.;agır:1.Ağır, güç 903/107 2.Ağır, değerli, kıymetli 902/107-1


O.Y.;ak:ak, beyaz KT,D35/18-1

E.U.T.S.;ak:1.Ak, beyaz TT.I.13 2.Kötü, fena P.P.62,5-1

D.L.T.;ak:ak, beyaz I,9/81-1

Al-


O.A.;al-:almak, yenmek, mağlup etmek, zapt etmek, işgal etmek, feth etmek; dinlenmek, dikkate almak BK,D29/46-1

E.U.T.S.;al-:elde etmek, almak Suv.616,20-1

A.H.;al-:almak 252/60-1

466


E.T.Y.;altmış:altmış,60 Uy.Ta.1/III,31-1

E.U.T.S.;altmış:altmış (60) TT.VII.20,13-1

K.B.;altmış:altmış (60) 366/51-1

Ara


E.T.Y.;ara:ara, orta Ş.u.b6/I,182, O.Y.;ara:arasında KT,D1/8-1

I.B.;aara:ara, arasında; bir ara, bu arada 52/24-1

K.B.;ara:1.Bazen 177/34 2.Ara, arasında 491/64-1

Arka


E.T.Y.;arka:arka T,B5/I,100-1

E.U.T.S.;arka:arka, bir şeyin arka tarafı TT.IV.10,20-1

D.L.T.;arka:arka; sırt; sıkıntılı anlarda yardım eden kişi, yardımcı 11/128-1

Aş Yemek, aş. E.T.Y.;aş:1.Aş, yemek Uy.III,a1/III,144 2.Kakım K.C.b,3/III,80-1

E.U.T.S.;aş:1.Aş, yiyecek, yemek H.II.22,32 2.Kurban yemeği, kurbanlık TT.VII.34,6-1

K.B.;aş:1.Aş, yemek, ziyafet 321/47 2.Kenet, bağ 2300/244-1

Aş-


O.A.;aş-:aşmak, geçmek BK,G1/52-1

E.U.T.S.;aş-:aşmak, çoğalmak, artmak Suv.607,18-1

D.L.T.;aş-:aşmak, bir tepeyi öbür yana geçmek I,23/173-1

467


O.A.;at:1.At (hayvan) BK,G12/54 2.At, isim, nam, şöhret BK,D17/40-1

E.U.T.S.;at:1.Ad, isim, ün şöhret U.I.30.1 2.At, beygir H.I.14,180-1

D.L.T.;at:1.Ad, isim; unvan, lakap I,23/78 2.At I,8/115-1

Ayt-


E.T.Y.;ayıt-:sormak, söylemek T,Ş34/I,112-3 O.A.;ayt-:demek,söylemek,arzetmek T,D7/72, O.A.;ay-:söylemek, demek, konuşmak, haber vermek, hükmetmek, hükümran olmak, idare etmek T,K8/74-1

E.U.T.S.;ayıt-:söylemek, sormak, dikte etmek Suv.12,610,608,12-3 ay-:söylemek, konuşmak, haber vermek U.III.35,26, İ.V.K.P.Ö.;ay-:anlatmak, açıklamak, söylemek, belirtmek, tasvir etmek 13,2/17-1

K.B.;ayıt-:sormak; söylemek, demek 859/103-3 ay-:demek, söylemek 1847/202-1

Az Yetersiz, eksik, az, noksan.

O.A.;az:az, çok olmayan KT,G10/6-1

E.U.T.S.;az:1.Az, biraz, TT.I.10,83 2.<Farsça, az, arzu, heves TT.II.16,19 3.azu U.II.87,52 4.Yanlış, sürçme, sahv, yanlışlık U.II.86,31-1

D.L.T.;az:1.Kakım I,9/80 2.Az I,25/75-1

468

Az-


E.T.Y.;az-:azmak, yoldan çıkmak Be.b/III,72-1

I.B.;az-:azmak, şaşırmak, yoldan çıkmak TT.I.8,33-1

K.B.;az-:azmak, yolu şaşırmak, yoldan çıkmak 205/37-1

Bag İp, bağ.

E.T.Y.;bag:1.Bağ, müttefik, müttehid Uy.Ta.2/III,31 2.Ac. Allah, Tanrı Toyok, öntaraf 8/II,176-1

E.U.T.S.;bak:=bag DUD.391,3, pak:bağ, köstek USp.15,5-3 bag:1.Bağ, bent, köstek U.II.58,5 2.Boğça TT.I.7,9 3.Kabile, boy, halk toplululuğunun bir bölümü 13,17 4.Bağ, bahçe TT.IV.10,6-1

D.L.T.;bag:1.Bağ, düğüm, bağlanacak ip vb.; odun vb. bağlamları III,28/152 2.Bağ; üzüm asması III,27/152-1

Bagla-

1.Bağlamak. 2.Demet, buket yapmak. 3.Kilitlemek. 4.Eş görevli kelimeleri veya cümleleri birbirine bağlamak. 5.Yoluna çıkmak, önünü kapatmak, önünü tutmak geçişini

E.T.Y.;ba-:bağlamak, rabtetmek Ta.III,5/II,135-1

E.U.T.S.;bagla-:bağlamak, raptetmek, Ü.İ.;ba-:bağlamak 105b,1/39, E.U.T.S.;ba-:bağlamak U.III.83,2-1

D.L.T.;bogla-:boğlamak, bohçalamak III,13/292-3 bagla-:bağlamak III,10/292, ba-:bağlamak; örgü yapmak III,8/247-1

469

engellemek. 6.M.Aşık olmak, bağlanmak, esir olmak.

Bar


O.A.;bar:var, mevcut BK,K8/58-1

E.U.T.S.;par:=bar:var-3 I.B.;bar:var 32/22-1

D.L.T.;bar:1.Var, mevcut III,11/15 2.Büyük III,27/147-1


O.Y.;bar-:varmak, gitmek KT,D34/16-1

E.U.T.S.;bar-:varmak, gitmek, ulaşmak U.I.5,1-1

D.L.T.;bar-:varmak, gitmek III,8/247-1

Barça Hepsi, herbiri, bütün. E.T.Y.;barça:bütün, hep Ş.u.Ca/I,178-1

E.U.T.S.;parça:=barça-3 Ü.İ.;barça:bütün, hep, hepsi, büsbütün, tamamıyla 102b,15/36-1

K.B.;barça:bütün, hep; bütünü, hepsi 20/19-1

470

Bas-


O.A.;bas-:basmak, bastırmak, üzerine çökmek, baskın yapmak, yenmek, ezmek, çökmek T,K3/72-1

E.U.T.S.;bas-:1.Yaymak TT.I.11,98 2.Basmak, kazanmak, yenmek TT.I.9,57-1

D.L.T.;bas-:basmak, üzerine çökmek, yıkmak II,21/10-1

Baş


E.T.Y.;baş:baş, (dağ veya pınar başı); ordu komutanı, subaşı K.y.2/III,193, O.A.;baş:baş; dağın başı, tepe, zirve; şef, başkan, kumandan KT,K6/26-1

E.U.T.S.;baş:1.Baş, kafa Suv.21,8 2.Yara, yara başı TT.VII.32,2 3.Başlangıç, birinci, ilk TT.VII.42,18, İ.V.K.P.Ö.;baş:baş, başkan, uç, sınır 55,7/38-1

A.H.;baş:1.Baş 300/64 2.Başlangıç, baş 391/72 3.Uç 140/51 4.Hâzır 209/57, D.L.T.;baş:1.Baş I,18/59 2.Yara I,23/191-1

471

Başlan-


E.T.Y.;başlan-:başlanmak Toy.1/II,57-1

M.;başlan-:başlanmak 6,1/49-1

D.L.T.;başlan-:başlanmak; yönelmek; hayvan dağa doğru sürülmek; başaklanmak II,22/238-1

Bat-


E.T.Y.;bat-:batmak Ş.u.d1/I,168-1

M.;bat-:gizlemek 63,10/122-2 E.U.T.S.;bat-:batmak TT.I.8,40-1

K.B.;bat-:batmak, sinmek, gözden kaybolmak, saklanmak, gizlenmek 4017/405-1

Bay (ba:y)


O.Y.;bay:zengin BK,K7/58-1

E.U.T.S.;bay:zengin, varlıklı Suv.192,4-1

K.B.;bay:zengin 1923/210-1

472

Beg


E.T.Y.;bäg:bey KT,D 20/I,38, O.Y.;beg:bey KT,D33/48-1

E.U.T.S.;beg:1.Bey, efendi U.III.41,71 2.Beg er.Şehzade, prens TT.V.26,105 3.Erkek, eş, koca U.III.85,11 4.Berk İnd:14-1

D.L.T.;beg:bey, koca, evli erkek I,5/49-1

Ber-

1.Bir kimseye bir şey vermek. 2.Sınav vermek, başarmak.

O.A.;bir-:vermek T,1.T,B2/64-3 O.Y.;ber-:vermek BK,G7/52-1

E.U.T.S.;bir-:1.Vermek Suv.168,23 2.Yardımcı fiil P.P.13,3-3 ber-:vermek, (birisi için bir şey) yapmak 51,5/36-1

K.B.;bir-:vermek 3022/311-3 D.L.T.;bér-:vermek, gelmek III,17/180-1

Bil-


O.Y.;bil-:bilmek KT,G11/4-1

E.U.T.S.;bil-:bilmek, tanımak Suv.338,4, Ü.İ.;bil-:bilmek, anlamak, farkına varmak 115b,12/52-1

A.H.;bil-:bilmek 506/80-1

473


O.Y.;birle:ile, birlikte KT,G4/2, E.T.Y.;birlä:ile, birlikte, beraber Ş.u. D,6/I,170-3 E.T.Y.;bilä:ile, beraber Ç.III,2/III,118-1

E.U.T.S.;bile:ile, birlikte, beraber USp.268-1

K.B.;bile:ile, beraber 323/47-1

Bilin-

1.Belirlenmek, anlaşılmak. 2.Ortaya çıkmak, duyulmak, bilinmek, bulunmak.

E.T.Y.;bilin-:bilinmek Uy.IIId,1/III,146-1

E.U.T.S.;bilin-:bilinmek, anlaşılmak, açığa vurmak, itiraf etmek U.II.87,58-1

D.L.T.;bilin-:kendi işini bilmek; itiraf etmek; bilinmek, anlaşılmak II,20/143-1

Bir


O.A.;bir:bir (1) BK,D30/46-1

E.U.T.S.;bir:1.Bir TT.I.15,198 2.Cenup,güney TT.VI.38,291-1

D.L.T.;bir:bir I,6/50-1

Birik-

1.Katılmak, karışmak, birleşmek, toplanmak. 2.Evlenmek, karı koca olmak.

O.A.;birik-:birikmek, toplanmak, katılmak KT,D27/18-1

E.U.T.S.;birik-:birikmek, toplanmak TT.I.12,136, Ü.İ.;birik-:birleşmek ,bir olmak 116b,1/53-1

K.B.;birik-:birikmek, toplanmak, bir olmak 862/103-1

Biz

I,1.Biz zamiri. 2.Yazarın okurlarına hitap ederken yaptığı konuşmada ben

E.T.Y.;biz:biz Uy.III,b5/III,144-1

İ.V.K.P.Ö.;biz:biz (şahıs zamiri) 18,6/19-1

D.L.T.;biz:biz I,20/325-1

474

anlamında kullandığı kelime.

Bol-


E.T.Y.;bol-:olmak, yardımcı fiil T,B3/I,100-1

İ.V.K.P.Ö.;bol-:olmak, bulunmak, meydana gelmek 4,1/12-1

A.H.;bol-:olmak 171/54-1

Boz Griye yakın bir renk, boz. O.Y.;boz:boz KT,D32/16-1

E.U.T.S.;boz:tiksinti, nefret,kin TT.III.8,33-2 moz:boz, kır rengi-3 I.B.;boz:boz, gri 53/24-1

K.B.;boz:boz renk 1996/217-1

Böri Bakınız.Möcek 1. O.A.;böri:kurt KT,D12/12-1

E.U.T.S.;büri:=böri, bürü:=böri-3 I.B.;böri:kurt 27/21, E.U.T.S.;böri:kurt, börü Man.I.18,5;8,6, bör'i;H.I.8,77;TT.VI.24,116-1

K.B.;böri:kurt 449/59-1

475

Bu İşaret zamiri, bu. E.T.Y.;bu:bu T,C12/I,104-1

Ü.İ.;bo:bu (işaret zamiri ve sıfatı) 97a,5/29, E.U.T.S.;mu:1.Soru edatı, öyle mi? Hüen.11,96 2.Bu TT.VIII.93 3.=mo-3 İ.V.K.P.Ö.;bu:bu (işaret sıfatı ve zamiri) 3,6/12-1

K.B.;mu:bu 266/42-3 D.LT.;bu:1.Bu I,22/126 2.Buğ, buhar, buğu III,19/206-1

Egir-


O.A.;egir-:eğirmek, çevirmek, kuşatmak, sarmak, sevk etmek, döndürmek KT,K6/26-1

E.U.T.S.;eger-:=eñir-:İnd.10, eñir-:1.Eğirmek P.P.2,3 2.Takip etmek, çevirmek TT.I.7,9-3 E.U.T.S.;egir-:eğirmek, çevirmek, kuşatmak TT.I.7,17, M.;egir-:eğirmek 106,22/177-1

D.L.T.;egir-:sevketmek; döndürmek; eğirmek; çevirmek, bir yeri kuşatmak, sarmak I,3/179-1


O.A.;egri:eğri T,G4/78-1 E.U.T.S.;egri:iğri TT.I.11,110-1 K.B.;egri:eğri 1025/120-1

Emgek

1.Güçlük, sıkıntı, zulüm, eziyet, azap, cefa, zorluk, acı, ıstırap, emek, iş,

E.T.Y.;ämgäk:emek, mihnet Or.III,C8/II,38, O.Y.;emgek:ıstırap, eziyet KT,D19/12-1

E.U.T.S.;emkek:=emgek İnd.10-3 emgek:ızdırap, acı, zahmet TT.II.6,6-1

K.B.;emgek:emek, zahmet, eziyet 432/57-1

476

çalışma. 2.Hastalık, dert, ağrı.


E.T.Y.;it:et (?) Alt.I,a2/III,101-3 ät:et Aç.b,2/III,134-1

İ.V.K.P.Ö.;ät (at?):et 3,4/12-3 I.B.;et:et 23/20-1 K.B.;et:et 194/36-1


O.A.;it-:tanzim etmek, düzenlemek, düzene sokmak, yapmak, etmek, teşkilatlândırmak, tertip etmek KT,D39/22-3 E.T.Y.;et-:eylemek, yapmak, düzeltmek O.4/I,128, O.Y.;et-:1.Tanzim etmek, düzene sokmak, yapmak KT,D11/10 2.Böğürmek, ses çıkarmak, gümbürdemek BK,B4/56-1

I.B.;et-:ötmek 21/20-2 E.U.T.S.;et-:etmek, eylemek USp.265-1

A.H.;et-:etmek 79/47, D.L.T.;ét-:(yardımcı fiil), yapmak, etmek, eylemek; kılmak I,28/171-1

477

Inanç Bakınız.Inam. E.T.Y.;ınanç:bir unvan, rütbe; inanılan, itimat edilen Oz.C1/III,164-1

E.U.T.S.;ınanç:1.Antroponim USp.304 2.Vezir, vekil, inak, mutemet, nazır TT.VII.49,52 3.Bir rütbedir Pfahl23,20 (Brockelmann, Hofsprache,225)-2 İ.V.K.P.Ö.;ınanç:"güvenilir kişi, sadık dost, bakan" anlamlarını taşıyan bir unvan 8,7/14-1

A.H.;ınanç:inanç 174/54, K.B.;ınanç:güvenilen, inanılan; güvenme, inanma 4068/410-1

İç


E.T.Y.;iç:iç, dahil Ş.u.c4/I,174, O.Y.;iç:iç; has, hassa BK,G14/54-1

E.U.T.S.;iç:iç, derun, bir şeyin içi USt.196,27-1

K.B.;iç:iç 1643/181-1


O.Y.;eki:iki KT,D27/14-3 O.A.;iki:iki (2) T,1.T,B4/64-1

I.B.;eki:iki 25/21, İ.V.K.P.Ö.;ekki:iki 52,7/36-3 Ü.İ.;iki:iki (2) 102a,14/35-1

D.L.T.;ikki:iki, birbiri; ikisi, ikiden her biri I,12/182-3 K.B.;iki:iki (2) 50/22-1

İni


O.Y.;ini:erkek kardeş BK,D40/50-1

E.U.T.S.;ini:küçük erkek kardeş TT.I.12,136-1

D.L.T.;ini:yaşça küçük kardeş; kocanın küçük erkek kardeşi III,7/7-1

478

İş


E.T.Y.;iş:1.Eş, arkadaş, müttefik Ş.u.d12/I,72 2.İş T,D52/I,116-1

E.U.T.S.;ış:=iş Ind.20-3 iş:1.Eş, dost, ahbah TT.I.9,48 2.İş Suv.613,20=ış-1

D.L.T.;ış:1.İş I,8/47 2.Sis 3283/332-3 D.L.T.;iş:1.İs, kandil dumanı I,1/37 2.İş I,3/265, K.B.;iş:1.İş 161/32 2.Eş, arkadaş 500/64-1


O.A.;it-:tanzim etmek, düzenlemek, düzene sokmak, yapmak, etmek, teşkilatlandırmak, tertip etmek KT,D39/22-1

M.;it-:teçhiz etmek, süslemek, yapmak, düzenlemek 37,8/88-1

K.B.;it-:yapmak, etmek, eylemek, kılmak; düzenlemek, yoluna koymak, hazırlamak 303/45-2 D.L.T.;it-:itmek I,17/171-1

Keyik Ceylan. E.T.Y.;käyik:av hayvanı, geyik T,C8/I,102-1

E.U.T.S.;kiyik:=keyik geyik-3 keyik:1.Geyik U.IV.18,215 2.Vahşi hayvan U.II.43,14-1

D.L.T.;keyik:1.geyik; yaban hayvanı; aslında yabani olan her şey, eti yenen hayvanlardan ceylan, sığın, dağ keçisi gibi hayvanlar; yabani (vahşi) -evcil (ehli) karşıtı-; av hayvanı ve av I,16/26 2.Maymun yapılı -insanlar için- III,14/168-1

479

Kıl- Bakınız.Et-. O.A.;kıl-:kılmak, yapmak, etmek, eylemek KT,D29/18-1

E.U.T.S.;hıl-:=kıl-:kılmak, yapmak P.P.12,3-3 E.U.T.S.;kıl-:yapmak, yaratmak, vücuda getirmek Wind.250.33, İ.V.K.P.Ö.;kıl-:kılmak, yapmak, üretmek, temin etmek 12,3/16-1

D.L.T.;kıl-:kılmak, yapmak, etmek, eylemek, olmak III,21/179-1


O.Y.;kırk:kırk KT,D15/12-1 E.U.T.S.;kırk:kırk TT.I.12,121-1 K.B.;kırk:kırk (40) 4637/465-1

480

Kim Kim.

E.T.Y.;käm:kim BK,D22/I,40, O.Y.;kem:1.Kim KT,D22/14 2.Yenisey ırmağı BK,D26/46-3 O.A.;kim:kim KT,D9/10-1

E.U.T.S.;kim:1.Ki Wind.249,18 2.Kim, kimler Wind.250,34 3.Kimse (olumsuz) P.P.32,7 4.Ola ki, eğer, şayet Wind.251,41 ve 48, İ.V.K.P.Ö.;kim:kim (soru zamiri); her kim, hiç kimse (belirsizlik zamiri); kim ki (ilgi zamiri); çünkü (sebep bildiren bağlaç); ... için (amaç bildiren bağlaç) 22,4/21-1

K.B.;kim:kim, kimse 198/36-1


O.A.;kişi:kişi, insan, adam; halk KT,G7/4-1

E.U.T.S.;kişi:1.Kişi, insan, adam, mahluk, yaratık TT.I.8,26 2.Kişiler 3.Zevce, eş, kadın TT.I.13,154;H.I.6,21 tişi kişi 'kadın';U.III.81,3 4.Kul, köle TT.VII.38,20 5.Prenses TT.VII.21,7-1

D.L.T.;kişi:kişi, adam, insan, kimse; halk; karı, kadın I,4/129-1

481

Köl Göl. O.Y.;köl:göl KT,D34/16-1 I.B.;köl:göl 22/20-1

D.L.T.;köl:1.Göl, havuz, birikmiş su II,10/79 2.Denizin kendisi III,6/136-1


O.A.;köñül:gönül, kalp, yürek, iç, fikir, düşünce, akıl, anlayış, arzu, ülkü KT,K11/28-1


D.L.T.;köñül:gönül, kalp, yürek; anlayış I,22/152-1

Kümüş Gümüş. O.A.;kümüş:gümüş KT,G5/4-1 İ.V.K.P.Ö.;kümüş:gümüş 36,5/28-1

D.L.T.;kümüş:gümüş; akça; kadın adı I,2/165-1

Oglan


E.T.Y.;oglan:oğul, evlat, oğlan (oğulun cemi (?) ) Uy.III,d2/III,146, O.Y.;oglan:oğullar KT,G1/2-1

E.U.T.S.;oglan:1.Genç adam TT.IX.41 2.Oğlan, çocuk TT.I.13,161, I.B.;oglan:oğlan, erkek çocuk(lar) 23/20-1

D.L.T.;oglan:oğlan, oğul; çocuk, çocuklar I,4/74-1

Ogul

1.Erkek çocuk, oğul. 2.Bir kimseye hitap ederken kullanılan söz, oğul, delikanlı.

O.A.;ogul:oğul, çocuk, evlat T,G3/78-1

I.B.;ogul:oğul, evlat; yavru 58/25-1 K.B.;ogul:oğul, oğlan, çocuk, genç 186/35-1

482


O.A.;ok:1.Ok KT,D33/20 2.İl teşkilatı, teşkilat KT,D3/8 3.Kuvvetlendirme edatı; kendi, bizzat, hep tam, hem, -dır, -dir vs. T,2.T,B7/76-1

E.U.T.S.;ok:1.Ok Suv.623,17 2.Edat-1

D.L.T.;ok:1.Ok I,8/180 2.Paylar ve toprak hisseleri üzerine üleşmek için atılan ok; çekilen kura; mirasta düşen pay I,9/37 3.Hal anlamına yakın anlamlı bir edat; fiillerde pekitme edatı; vakit, zaman I,11/37-1


E.T.Y.;ol:o, bu; tekid eki, bizdeki fiil ve isim sonu -dır, -dir, -dur mukabili T,D20/I,106-1

E.U.T.S.;ol:bu, o Pfahl 8,20, İ.V.K.P.Ö.;ol:o (şahıs zamiri, işaret zamiri, işaret sıfatı); …dır, …dir, …dur, …dür 4,2/12-1

D.L.T.;ol:o; dır, dir, dur, dür (koşaç:haber edatı) I,2/155, A.H.;ol:1.Şahıs ve işaret zamiri 13/42 2.Bağ 85/47-1


O.A.;on:on (10) KT,K7/26-1 I.B.;on:on 29/21-1 A.H.;on:on 210/90-1

Ot (o:t) II,Ateş, alev. O.Y.;ot:ateş KT,D27/14-1 M.;ot:ateş 41,56/95-1 D.L.T.;ot:ateş, duman I,9/332-1


O.A.;otuz:otuz (30) BK,D28/44-1

E.U.T.S.;otuz:otuz TT.I.10,81-1

D.L.T.;ottuz:sayıda otuz I,2/142-3 K.B.;otuz:otuz (30) 368/51-1

483

Oz-


O.A.;oz-:ileri geçmek, öne atılmak; kurtulmak, sıyrılmak KT,K7/26-1

E.U.T.S.;oz-:kurtulmak, halas olmak, uzaklaşmak TT.IX.41-2 E.U.T.S.;os-:=ozmak-3 İ.V.K.P.Ö.;oz-:kaçmak, kurtulmak, önde olmak, öne geçmek 52,1/36-1

A.H.;oz-:geçmek 55/45, D.L.T.;oz-:başkasını ileri geçmek I,16/173-1

Ökün-

Of çekmek, hayıflanmak, üzülmek, pişman olmak, yüreği sızlamak.

O.A.;ökün-:pişman olmak, eseflenmek, hayıflanmak; kendine gelmek, üzülmek, kendine dönmek KT,D23/16-1

E.U.T.S.;ökün-:nedamet etmek, pişman olmak U.I.9,3-1

A.H.;ökün-:pişman olmak 144/51-1

Öküz Öküz. E.T.Y.;öküz:öküz El.11/III,180-1 I.B.;öküz:öküz 25/21-1

D.L.T.;öküz:1.Irmak, dere I,5/59 2.Öküz I,16/59-1

Öl-


O.A.;öl-:ölmek BK,K5/58-1 I.B.;öl-:ölmek 41/23-1 K.B.;öl-:ölmek 1487/166-1

484

Ön-


E.T.Y.;ön-:(ot) bitmek, fışkırmak; çıkmak, gitmek I.h.d19/I,138-1

E.U.T.S.;ön-:çıkmak, yükselmek, yaymak, türemek Suv.375,7-1

D.L.T.;ön-:-bitki- bitmek, yetişmek, neşvünema bulmak; gitmek I,24/169-1

Öñ

1.Bir şeyin ön tarafı; ön. 2.Önceki zamanlar; önce, evvel, başlangıçta, başta.

E.T.Y.;öñ:ön, şark, doğu Ş.u.ş6/I,164-1

E.U.T.S.;öñ:1.Renk TT.I.13,150 2.Ön taraf, önce, doğu TT.I.7,6 3.Sahra, çöl U.III.29,35-1

D.L.T.;öñ:ön, önce; öndün I,24/40 2.Renk; bir şeyin rengi I,1/41, A.H.;öñ:ön, baş 14/42-1

Öz I, Kendi, öz.

E.T.Y.;öz:1.Öz, kendi T,Ş34/I,112 2.İki dağ arasındaki dere ve çevresi Aç.a4/III,133, O.Y.;öz:ağaç özü? BK,G11/54-1

E.U.T.S.;öz:1.Dere TT.V.28,222 2.Kendi, özü, vücud Suv.610,7, İ.V.K.P.Ö.;öz:öz, kendi, kişi, bir şeyin özü, asıl 3,5/12-1

D.L.T.;öz:1.Öz, kendi, nefis; can, ruh, gönül I,16/45 2.Yürek ve karnın içindeki nesne I,6/46 3.Yağ I,3/36 4.İki dağ arasında bulunan dere I,1/46 5.Ağaç özü I,8/46 6.Sağır I,15/45-1

Saç I,Saç. O.Y.;saç:saç BK,G12/54-1 M.;saç:saç 88,4/160-1 K.B.;saç:saç 1103/127-1

485

Sanç-

1.Sokmak, batırmak, dürtmek, saplamak. 2.İğne vurmak, iğne yapmak.

E.T.Y.;sanç-:saplamak, batırmak, mızraklamak I.h.D19/I,138-1

İ.V.K.P.Ö.;sanç-:sokmak, batırmak, delmek 57,6/39, I.B.;sanç-:mızraklamak, bozguna uğratmak 34/22-1

D.L.T.;sanç-:sançmak, dürtmek, sokmak; yenmek III,25/420, K.B.;sanç-:sançmak, dürtmek, vurmak 2026/220-1

Satıgçı Küçük tüccar, dükkan sahibi.

E.T.Y.;satıgçı:satıcı Toyok,öntaraf,3/II,180-1

İ.V.K.P.Ö.;satıgçı:satıcı, tüccar 23,1/22-1

K.B.;satıgçı:satıcı, tâcir 2801/292-1


O.A.;sekiz:sekiz (8) BK,D14/38-1

Ü.İ.;sekiz:sekiz (8) 107a,6/41-1

D.L.T.;sekkiz:sayıda sekiz I,14/365-3 K.B.;sekiz:sekiz (8) 131/30-1


O.A.;semiz:semiz, besili, etli T,1.T,B5/64-1

I.B.;semiz:semiz 65/26-1

D.L.T.;semüz:semiz I,13/285-3 K.B.;semiz:semiz, kuvvetli 3601/362-1


E.T.Y.;sin:sen T,C10/I,102, sän:sen Ş.u.,D5/I,170-3 O.A.;sen:sen; -sın, -sin, -sun, -sün KT,G8/4-1

E.U.T.S.;sin:1.Sen (zamir) Man.III.23,12 2.Bir ölçü çeşidi USp.292-3 İ.V.K.P.Ö.;sen:sen (şahıs zamiri, teklik ikinci şahıs, yalın hal) 6,3/13-1

D.L.T.;sin:sen III,26/138-3 A.H.;sen:sen 37/44-1

486

Sık-


E.T.Y.;sık-:sıkmak, sıkıştırmak Ş.u.D4/I,168-1 M.;sık-:sıkmak, ezmek 82,19/151-1

D.L.T.;sık-:sıkmak II,20/18-1

Sın-

1.Bakınız.Dövül- 1. 2.M.Yıkılmak, tamamen batmak, helak olmak.

O.A.;sı-:kırmak, sındırmak, bozmak, yenmek, galebe çalmak, zaptetmek KT,D36/22-1

E.U.T.S.;sın-:kırılmak, parçalanmak, sınmak Suv.609,20-1

K.B.;sın-:kırılmak, bozulmak, incinmek 3387/341-1


E.T.Y.;siz:siz Ş.u.D10/I,172-1

siy:siz (çokluk ikinci şahıs zamiri, yalın hal; saygı çokluğu için de kullanılır) 39,8/30-3 İ.V.K.P.Ö.;siz:siz (çokluk ikinci şahıs zamiri, yalın hal; saygı çokluğu için de kullanılır) 6,5/13-1

D.L.T.;siz:siz; büyük ve sayılan kişilere "sen" yerinde aynatan söz I,19/339-1

487

Sök-


O.A.;sök-:sökmek, yarmak KT,D35/20-1


D.L.T.;sök-:sökmek, yarmak, yırtmak; diz çökmek II,2/22, K.B.;sök-:1.Sökmek 2268/241 2.Çökmek, diz çökmek 4058/409 3.Sövmek 3431/345-1


E.T.Y.;söz:söz Ş.u.B5/I,180-1

İ.V.K.P.Ö.;söz:söz, kelime A20/58, E.U.T.S.;söz:söz, emir, buyruk TT.V.8,74-1

A.H.;söz:söz 164/53-1

Sözleş- Bakınız.Gepleş-. O.A.;sözleş-:söyleşmek, konuşmak, sözleşmek KT,D26/18-1

E.U.T.S.;sözleş-:konuşmak, sözleşmek TT.II.6,28-1

D.L.T.;sözleş-:söyleşmek, konuşmak II,20/215-1

Sür-

1.Harekete geçirmek, sürmek (ulaşım için kullanılan hayvan, araba hakkında). 2.Bir yöne hareket ettirmek, sürmek. 3.İtmek, bir şeyi

O.A.;sür-:sürmek, kovmak, sürgün etmek KT,D23/16-1

E.U.T.S.;sür-:1.Gütmek, otlatmak, sarfetmek TT.V.10,86 2.Sürmek-1

D.L.T.;sür-:1.Sürmek, kovmak, sürgün etmek; devam etmek III,1/217 2.Kızmak, çıkışmak II,1/39-1

488

yavaşça hareket ettirmek, sürmek. 4.Toprağı işlemek, sürmek. 5.Ellerini yüzüne sürmek.

Tam Dam, küçük ev. O.A.;tam:duvar, dam KT,GD/30-1

Ü.İ.;tam:duvar 103b7/37-1 D.L.T.;tam:duvar, dam, kale I,10/153-1

Tez- Ürküp kaçmak, ürkmek.

E.T.Y.;täz-:kaçmak KT,D34/16, O.Y.;tez-:kaçmak BK,D37/50-1

E.U.T.S.;tes-:=tezmek-3 tez-:kaçmak, firar etmek Suv.5,10-1

A.H.;tez-:kaçmak 153/52-1

Tik- Dikmek. O.A.;tik-:dikmek BK,G9/54-1

E.U.T.S.;tik-:dikmek Suv.154,5-1

D.L.T.;tik-:bir şeyi delmek, dürtmek, sokmak; -ağaç- dikmek; bir şeyi dikey hale getirmek; -dikiş- dikmek II,21/20-1

Tir- Bakınız.Yıg-. O.A.;tir-:1.Dermek, toplamak KT,D12/12 2.Yaşamak BK,D23/42-1

E.U.T.S.;tir-:toplamak, derlemek TT.VII.36,259-1

A.H.;tir-:dermek, toplamak 309/65-1

489

Tug Bayrak.

O.A.;tug:tıkaç, kapak, bent, mania, sed T,K2/72-2 E.T.Y.;tug:tuğ, bayrak ve davul (Osmanlı tarihlerindeki tabl ve alem) Ş.u.D5/I,170-1

E.U.T.S.;tug:bayrak, sancak Hüen.14,157-1

D.L.T.;tug:1.Hakan yanında çalınan kös ve davul, nöbet davulu; tuğ; bayrak, sancak I,19/194 2.Herhangi bir nesnenin tıkacı, kapağı; su bendi, büvet, germeç III,22/127-1

Tur-

1.Yerinden kalkmak. 2.Uyanmak, kalkmak. 3.Başlamak, ortaya çıkmak.

E.T.Y.;tur-:durmak, ayağa kalkmak Ş.u.C6/I,176-1

E.U.T.S.;tur-:ayakta durmak, kalkmak, durmak Suv.609,7, İ.V.K.P.Ö.;tur-:durmak, ayakta olmak, ayağa kalkmak, çıkmak, oturmak, kalmak 18,3/19, M.;tur-:durmak; kalkmak; neşet etmek (yardımcı fiil:) olmak; daimi surette yapmak 1,4/39, I.B.;tur-:kalkmak, yüksekmek; durmak, kalmak 15/19-1


490

Tut-

1.Tutmak. 2.Ele geçirmek, yakalamak, tutmak. 3.Kaplamak, örtmek, bürümek. 4.Başka tarafa çevirmek, yönünü çevirmek. 5.Kiralamak, tutmak. 6.Tutsak etmek. 7.Bina kurmak, inşa etmek. 8.Asmak, örtmek. 9.Giysinin kenarına dantel, ince şerit dikmek. 10.Birinin sırrını bilmek, saklamak. 11.Dolmak, yayılmak, kaplamak. 12.Büyütmek, beslemek, yetiştirmek. 13.Bir yere yerleşmek. 14.Yapıştırmak, tutkallamak. 15.Hazırlanmak, hazırlık yapmak. 16.Bir kenara çekilmek, kendini tecrit etmek.

O.Y.;tut-:tutmak, yakalamak; korumak, muhafaza etmek KT,D38/18-1

E.U.T.S.;tut-:1.Tutmak TT.I.14,167 2.Yakalamak Suv.613,8 3.Sap U.II.64,1, M.;tut-:tutmak; (yardımcı fiili) daimi surette yapmak 33,12/83-1

D.L.T.;tut-:tutmak, yakalamak II,23/291-1

491

17.Sulamak, su tutmak, su vermek.


O.Y.;tümen:10.000 BK,D25/46-1

I.B.;tümen:on bin 32/22-1

D.L.T.;tümen:1.tümen tümen, pek çok I,26/233 2.Büyük iğne III,10/367-1

492

Uç Uç, son, bitim. O.A.;uç:uç, cenah, ordu kanadı T,2.T,B5/76-1

E.U.T.S.;uç:1.Uç, baş TT.III.8,46 2.Uzak Alt.Gr.346-1

D.L.T.;uç:1.Türklerin kalem yaptıkları bir ağaç I,19/35 2.Bir nesnenin tükenmesi, bitmesi; uç; kenar I,9/44-1

Uç-


E.T.Y.;uç-:uçmak, havalanıp gitmek, ölmek Ş.u.Ş12/I,166-1

I.B.;uç-:uçmak 15/19-1 A.H.;uç-:uçmak 224/58-1

Ula-


E.T.Y.;ula-:bağlamak, bir araya getirmek, takip etmek, arkasından gelmek Tun.IV,7/II,96-1

E.U.T.S.;ula-:bağlamak, raptetmek Man.III.22,13, I.B.;ula-:eklemek, bitiştirmek 48/24-1

D.L.T.;ula-:ulamak, eklemek; ulaşmak ve buluşmak III,15/255, K.B.;ula-:bağlamak, eklemek, toplamak 75/25-1


E.T.Y.;una-:razı olmak, muvafakat etmek T,Ş35/I,112-1

E.U.T.S.;una-:tasvip etmek, razı olmak, muvafakat etmek, doğru bulmak USp.301-1

D.L.T.;una-:razı olmak, kabul etmek III,22/256-1

493

Ur-


O.A.;ur-:vurmak, dövmek, koymak, yapmak, takmak, hakketmek, yontmak, geçirmek, kaydetmek KT,D33/20, E.T.Y.;ur-:vurmak, bindirmek; tayin, tahkim etmek T,Ş34/I,112-1

E.U.T.S.;ur-:vurmak, dikmek, koymak, tanzim etmek, düzenlemek Wind.250,36, İ.V.K.P.Ö.;ur-:vurmak, saldırmak, yerleştirmek, koymak, doldurmak, atmak 17,7/19-1

D.L.T.;ur-:urmak, vurmak, dövmek; koymak, yapmak; takmak I,11/165, A.H.;ur-:vurmak, teveccüh etmek 81/47-1

Urug Nesil, soy, uruk, boy. E.T.Y.;urug:kabile, soy, klan K.C.b,5/III,80-1

E.U.T.S.;urug:1.Nesil, kuşak, soy, torunlar TT.VI.30,205 2.Tohum, ekin H.I.4,3-1

D.L.T.;urug:1.Tane, tohum, evin I,28/63 2.Dövüş, vuruş I,4/27, K.B.;urug:tohum, nesil, soy, sob 108/27-1

Uruş


E.T.Y.;uruş:vuruş, harp, savaş O.10/I,130-1

E.U.T.S.;uruş:savaş, mücadele Alt.Gr.348-1

D.L.T.;uruş:urma; savaş; vuruş, vuruşma I,17/61-1

494


E.T.Y.;ut-:yutmak, galip gelmek, kazanmak Toy.18/II,58-1

E.U.T.S.;ut-:1.Utmak, yenmek, kazanmak, galebe çalmak Suv.429,13 2.Takip etmek, ardını bırakmamak, birisinin arkasına gitmek Uig.-Wb.100-1

D.L.T.;ut-:oyunda yutmak, oyunda ütmek I,13/170, K.B.;ut-:yenmek 4833/483-1


O.Y.;üç:üç KT,D4/8-1 Ü.İ.;üç:üç (3) 97a,5/29-1 A.H.;üç:üç 312/65-1


E.T.Y.;ürk-:ürkmek Şu.C7/I,176-1

E.U.T.S.;ürk-:ürkmek, korkmak Suv.615,11-1

D.L.T.;ürk-:ürkmek III,13/420-1

Üz-


O.A.;üz-:kesmek, kırmak, koparmak, delmek, parçalamak T,G6/68-1

E.U.T.S.;üz-:1.Kırmak, koparmak, yok etmek USt.208,3 2.Delmek, parçalamak, bozmak, uzaklaştırmak Suv.614,19, M.;üz-:1.Yüzmek (suda) 105,10/175 2.Delmek, parçalamak 62,13/120-1

D.L.T.;üz-:-ip ve benzeri şeyleri- kesmek I,18/165-1

495

Yag-


E.T.Y.;yag-:yağmak Ta.II,2/II,34-1

I.B.;yag-:yağmak 53/24-1 K.B.;yag-:yağmak 118/28-1


O.A.;yagı:düşman KT,K8/26-1

I.B.;yagı:düşman 34/22-1 K.B.;yagı:düşman 101/27-1

Yaka


E.T.Y.;yaka:yaka, hudut Ş.u.D8/I,170-1

E.U.T.S.;yaka:1.Ücret, icar bedeli, kira karşılığı USp.273 2.Taraf, yan, civar Ra.54, M.;yaka:yaka (?) 35,22/86-1

K.B.;yaka:yaka, elbise yakası 2377/251-1

Yan


O.A.;yan:yan, taraf T,K2/72-1

E.U.T.S.;yan:taraf, kalça, yan TT.VII.35,4-1

D.L.T.;yan:1.Yan II,16/19 2.Uca kemiği; uca kemiğinin başı III,15/160-1

496

Yara-


E.T.Y;yara-:yaramak, yaraşmak Ş.u.D10/I,172-1

E.U.T.S.;yara-:yaramak, yakışmak P.P.59,4, İ.V.K.P.Ö.;yara-:uygun olmak, yaraşmak 26,8/23, I.B.;yara-:yaramak, iyi olmak, başarılı olmak 5/18-1

D.L.T.;yara-:1.Yarmak II,18/356 2.Karşı koymak III,10/422-2 K.B.;yara-:yaramak, uygun gelmek 485/63-1

497

Yarat-


O.A.;yarat-:yaratmak, tertip ve tanzim etmek, yapmak, meydana getirmek BK,K9/60-1

E.U.T.S.;yarat-:1.Yaratmak, vücuda getirmek, tanzim etmek, düzene koymak, yeniden gözden geçirmek P.P.31,5 2.Süslenmek TT.VI.20,80 3.Beğendirmek, kendisini göstermek (hukuk) 4.Teşvik etmek, gayret etmek, İ.V.K.P.Ö.;yarat-:donatmak, hazırlamak, gereken duruma getirmek 31,5/26-1-1

D.L.T.;yarat-:yaratmak; oranlamak, oranlayıp yapmak; kendinden uydurmak II,19/315-1

Yaş

I,1.Yaş. 2.Ömür, yaşam, hayat.

E.T.Y.;yaş:1.Yaş KT,Ş11/I,52 2.Yaş, taze; genç Alt.Ib,3/III,102 3.Yaş, sin Tu.II,1/III,170-1

E.U.T.S.;yaş:1.Yaş, taze, yeşil, ot, ömür H.I.10,126 2.Gözyaşı USp.275 3.Yaş, sin USp.275 4.Zarar, ziyan TT.VIII.103, I.B.;yaaş, yaş:yaş, taze; yaş ot 17/20-1

D.L.T.;yaş:yaş, taze nesne, zerzavat, sebze, yeşillik; yaş -gözden gelen-; yaş -insanın yaşadığı II,9/109-1

498


E.T.Y.;yaşa-:yaşamak I.h.3/I,136-1

İ.V.K.P.Ö.;yaşa-:…yaşında olmak, yaşamak 24,4/22-1

K.B.;yaşa-:yaşamak 6548/646-1

Yaşıl Yeşil. E.T.Y.;yaşıl:yeşil Toy.27/II,59-1

I.B.;yaşıl:yeşil 51/24-1 K.B.;yaşıl:yeşil I,2/41-1


E.T.Y.;yat:1.Yabancı Toy.23/II,58 2.Kehanet, fal, sihir Be.c,4/III,72-1

E.U.T.S.;yad:yat, yabancı TT.I.9,56-3 yat:yat, yabancı TT.VII.42,10-1

D.L.T.;yat:1.Yabancı I,7/433 2.Taşlarla yağmur ve rüzgâr için yapılan kamlık; yada taşı ile yapılan bir türlü kamlık, kâhinlik III,14/3-1

Yat-


O.A.;yat-:yatmak, uzanmak; yığılmak BK,D20/40-1

E.U.T.S.;yat-:1.Yatmak, uzanmak TT.IV.12,43 2.Belli bir vaziyet almak Suv.609,22-1

D.L.T.;yat-:1.Yatmak II,21/313 2.Yaymak, sermek II,26/313-1

499

Yay-

III,1.Genişçe açmak, germek. 2.Bildirmek, haber vermek, söylemek, yaymak.

E.T.Y.;yany-:yaymak, dağıtmak T,16/I,104-3 yay-:1.Yaymak, perişan etmek O.9/I,130 2.Yaymak, dağıtmak T,C16/I,104-1

E.U.T.S.;yay-:yaymak Man.III.6, M.;yay-:yayılmak 83,35/154-1

K.B.;yay-:yaymak 2744/287-1

Yaz İlkbahar. O.A.;yaz:ilkbahar, ilk yaz, yaz BK,G2/52-1

E.U.T.S.;yaz:yaz, ilkbahar TT.VII.47,1-1

A.H.;yaz:ilkbahar, yaz 471/78-1

Yeg Bakınız.Govı. O.A.;yig:iyi T,2.T,B2/76-3 E.T.Y.;yeg:iyi, daha iyi T,2.T,B37/I,112-1

E.U.T.S.;yig:1.İyi, daha iyi TT.III.9,56 2.Tercihen, yeğ görüp TT.VII.52,135 3.Çiğ, ham, olmamış H.I.8,87 yiig:=yig 'daha iyi' H.II.8,28-3 yeg:yeg, iyi, pek iyi USp.275-1

K.B.;yig:yeğ, iyi, daha iyi 243/40-3 D.L.T.;yég:yeğ, üst, üstün, daha iyi, iyi, hayırlı I,18/59-1

500

Yer


E.T.Y;ir:1.Yer Ş.u.d7/I,170 2.Er (?) Aç.a1/III,133, O.A.;yir:yer T,K2/72-3 O.Y.;yer:yer,toprak; ülke, memleket BK,D35/50-1

E.U.T.S.;yir:1.Yer Wind.250,28 2.Memleket USt.298,60 3.Şimal, kuzey TT.VI.38,291-3 İ.V.K.P.Ö.;yer:yer, toprak, ülke IV,8/12-1

K.B;yir:yer, toprak, yeryüzü 64/24-3 D.L.T.;yér:1.Yer, yeryüzü, toprak III,7/10 2.Kumaşın veya ağacın bir yüzü III,23/142-1

Yet-

1.Yetişmek. 2.Bir yere gitmek, yetişmek. 3.Artmak. 4.Yeterli olmak, yetmek. 5.Almak, edinmek, kazanmak. 6.Etkilemek, neden olmak. 7.Belli bir uzunluğa sahip olmak, ulaşmak. 8.Belli bir yaşa ulaşmak, belli bir

E.T.Y.;yet-:1.Yetmek T,25/I,108 2.Yetişmek Ş.u.d1/I,168-1

E.U.T.S.;yit-:1.Yetişmek, erişmek, yükselmek Suv.615,15 2.Yitmek, kaybolmak-3 İ.V.K.P.Ö.;yet-:1.Götürmek, getirmek 25,2/23 2.Gelmek, ulaşmak, yetmek, yetişmek 37,1/29-1

D.L.T.;yet-:yetmek, yedeğinde götürmek II,13314-2 yét-:yetişmek, erişmek II,9/314, K.B.;yet-:yetişmek, erişmek, kâfi gelmek 87/26-1

501

zamanı geçirmiş olmak.

Yıg-

1.Ürünü almak, yığmak, toplamak. 2.Yığmak, toplamak, biçmek.

E.T.Y.;yıg-:yığmak, toplamak O.9/I,130-1

E.U.T.S.;yıg-:yığmak, toplamak, kazanmak TT.III.8,31-1

D.L.T.;yıg-:yığmak, toplamak; bir şeye engel olmak, alıkoymak III,10/61-1

Yıl Yıl. O.A.;yıl:yıl, sene BK,G10/54-1

I.B.;yıl:yıl 59/25-1 D.L.T.;yıl:1.Yıl, sene II,1/118 2.At yelesi III,25/13-1

Yılan Yılan. E.T.Y.;yılan:yılan HT.VII,1/II,112-1

E.U.T.S.;yılan:1.Yılan P.P.38,4 2.Yıl kelimesiyle on ikili hayvan takviminin bir yılının adı İst.8-1

D.L.T.;yılan:1.Yılan I,7/27 2.Yılı kelimesiyle Türklerin on ikili yıllarından birini ifade eder I,7/346-1

502

Yılkı At sürüsü, at. O.A.;yılkı:yılkı, at sürüsü; hayvan, hayvan sürüsü, davar BK,D38/50-1

E.U.T.S.;yılhı:=yılkı~yıllık:Chuas.133-3 yılkı:hayvan sürüsü (at), davar USt.198,59-1

D.L.T.;yılkı:hayvan, yılkı, hayvan sürüsü; dört ayaklı hayvanlara verilen genel ad I,22/91-1

Yit-


O.Y.;yit-:yitmek, kaybolmak KT,D27/14-1

E.U.T.S.;yit-:1.Yetişmek, erişmek, yükselmek Suv.615,15 2.Yitmek, kaybolmak-1

K.B.;yit-:1.Yitmek, kaybolmak 3263/331 2.Yetmek, yedeğinde götürmek 3263/331-1


O.Y.; yook:yok KT,D39/18, yok:yok; değil KT,D11/10, O.A.;yok:yok; yokluk içinde, fakir, yoksul, sefil BK,D22/42-1

I.B.;yook:yok 36/22, Ü.İ.;yok:yok, yokluk 97b,8/29, E.U.T.S.;yok:1.Yok, kötü, fena U.III.15,19 2.çıgay'la beraber; yoksul, fakir, sefil P.P.48,1-1

A.H.;yok:yok 24/43-1

503

Yol


E.T.Y.;yol:1.Defa, kere BK,D30/I,62 2.Yol, seyahat; saadet, tali T,D23/I,108 3.Menba, kaynak, pınar Ş.u.c11/I,178-1

E.U.T.S.;yol:1.Yol, seyehat, gezi Suv.621,19 2.Şöhret, ün, kut Suv.444,5, I.B.;yol:yol 35/22, Ü.İ.;yol:yol, metod 98a,7/30-1

D.L.T.;yol:yol; sefer; anî yola çıkma I,26/53-1


E.T.Y.;yurt:yurt, ülke T,D19/I,106, O.Y.;yurt:yurt, kamp yeri, konaklama yeri KT,K9/22-1

E.U.T.S.;yurt:yurt TT.I.12,120, I.B.;yurt:(terk edilmiş) yurt, kamp 13/19-1

D.L.T.;yurt:1.Delik I,18/93 2.Yurt; eski izerler, ören III,1/7-1

Yük


E.T.Y.;yük:yük Alt.I,c3/III,103-1

E.U.T.S.;yük:yük USt.194,11-1

D.L.T.;yük:1.Yük, bohça I,10/138 2.Kuş tüyü, kuş yeleği, ok yeleği III,23/45-1

504

Yüz


O.Y.;yüz:yüz, çehre KT,D33/16-1

E.U.T.S.;yüz:1.Bir k ulak hastalığı TT.VIII.104 2.Yüz Suv.611,22 3.Yüz, çehre, sima Suv.614,22, İ.V.K.P.Ö.;yüz:yüz, çehre, yüzey, görkem, toplumda yüksek mevki 20,3/20, E.U.T.S.;yüüz:=yüz çehre, yüz, sima, Ü.İ.;yüüz:yüz, yüzey 109b,15/45-1

D.L.T.;yüz:yüz, çehre, veçhe I,5/60-1


O.Y.;yüz:100 KT,D33/16-1 İ.V.K.P.Ö.;yüz (sayı) 53,5/37-1 D.L.T.;yüz:sayıda yüz I,21/80-1

505

TABLO 2: HER ÜÇ DÖNEMDE DE SES DEĞİŞMESİNE UĞRAMAMIŞ ANCAK ANLAM BAKIMINDAN FARKLILAŞMIŞ

OLAN KELİMELER



UYGUR TÜRKÇESİNDE



E.T.Y.;agı:Çin'den gelen ipekli kumaş; hediye; define, hazine KC,a5/III,791-2

E.U.T.S.;agı:1.Servet, varlık, hazine Man.I.15.4 2.Göz yaşı U.II.61,9, İ.V.K.P.Ö;agı:çok değerli mal mülk, hazine; ipekli kumaş 7,6/14-2

K.B.;agı:altın veya gümüşle işlenmiş ipek kumaş; hazine 1034/121-2

Bat


E.T.Y.;bat:1.Hemen, derhal, çabuk El.3/III,180 2.Fena, kötü; tortu, çöküntü O.7/I,128-2

E.U.T.S.;bat:hemen, derhal H.I.6,21-2

K.B.;bat:derhal, çabuk 2381/252-2


O.A.;beglik:beylik, bey olacak, beyliğe lâyık KT,D7/10-2

I.B.;beglik:bey olacak, bey olmaya aday 5/18, E.U.T.S.;beglig:beyli, şahâne, bey soyundan U.III.45,8-2

K.B.;beglik:beylik 405/55-2

506


O.Y.;buyruk:kumandan, âmir BK,G14/54, O.A.;buyruk:bir unvan, vezir, nazır, yüksek memur, buyruk KT,D3/8-2

E.U.T.S.;buyruk:amir, kumandan TT.I.9,64, İ.V.K.P.Ö.;buyruk:bakan, mühürdar 8,7/14-2

K.B.;buyruk:müşâvir, vezir 1163/133-2

Çor El ve ayakta katılaşıp kalan kir. O.A.;çor:bir unvan; önder, rehber KT,K13/28-2

E.U.T.S.;çor:bir rütbedir Man.II.9,21-2

D.L.T.;çor:avret yeri bitişik olan kadın; sarılgan bitki III,26/121-2


O.A.;içik-:içeri girmek, dahil olmak, tâbi olmak, teslim olmak, itaat etmek KT,D38/22-2

E.U.T.S.;içik-:girmek, dahil olmak (içeriye) USp.272-2

D.L.T.;içik-:savaşta kendi dileğiyle teslim olmak I,20/192-2


O.Y.;itin-:kendini düzene sokmak, örgütlenmek KT,D10/10, O.A.;itin-:tanzim ve tertip edilmek, teşkilatlanmak BK,D9/36-2

E.U.T.S.;itin-:süslenmek, hazırlanmak Alt.Gr.312-2

D.L.T.;itin-:itilmek, sürünmek II,7/139, K.B.;itin-:hazırlanmak, tamamlanmak; süslenmek, düzene koymak, çare bulmak 3558/357-2

507


E.T.Y.;kür:müthiş, sarsılmaz KT,D6/I,32, O.A.;kür:hile, fesat, aldatma, kandırma, çare BK;D6/34-2

E.U.T.S.;kür:hile, fesat, alda, al, kandırma Alt.Gr.317-2

D.L.T.;kür:yiğit, sarsılmaz, pek yürekli, kabadayı I,26/324-2

Ötün-

Özür dilemek.

O.A.;ötün-:arz etmek, niyaz etmek, rica etmek, dilek dilemek, maruzatta bulunmak T,G5/68-2

E.U.T.S.;ötün-:1.Nedamet etmek, pişman etmek Chuas.124, pişman olmak 2.Ricada bulunmak, dilemek, küçüğün büyüğe hitabı USt.198,58, M.;ötün-:rica etmek; sormak; (bir şeyi) hürmetle yapmak 95,3/168-2

D.L.T.;ötün-:1.Büyüklerden bir dilek istemek I,12/376 2.Hikâye söylemek I,22/199, K.B.;ötün-:arz etmek, dilekte bulunmak, ricada bulunmak 3770/379-2

Tapla- I,1.Sivrileştirmek, bilemek (bıçak, bel, kürek vb. hakkında). 2.Soğutmak, suya basmak.

E.T.Y.;tapla-:arzu etmek, muvafık bulmak BK,D35/I,64-2

E.U.T.S.;tapla-:tapmak, lutfetmek, takdir etmek, hak vermek Suv.616,5, İ.V.K.P.Ö.;tapla-:beğenmek, onaylamak, kabul edilebilir bulmak 15,2/18, I.B.;tapla-:sevmek, hoşlanmak 3/18-2

K.B.;tapla-:kabul etmek, razı olmak 3984/401-2

508

Tutuk 1.Kaygılı, kederli, üzüntülü, gamlı. 2.Kapalı, bulutlu (hava hakkında). 3.Zayıf, güçsüz.

O.A.;tutuk:bir unvan; askeri vali, vali KT,D32/20-2

E.U.T.S.;tutuk:1.Askeri vali <Çin.tu-tu 2.Antroponim, rütbe Pfahl.10,15-2

D.L.T.;tutuk:enenmiş, iğdiş edilmiş I,6/380-2

509

TABLO 3: HER ÜÇ DÖNEMDE DE SES DEĞİŞMESİNE UĞRAMIŞ ANCAK ANLAM BAKIMINDAN FARKLILAŞMAMIŞ

OLAN KELİMELER


TÜRKÇE ANLAMI KÖKTÜRK TÜRKÇESİNDE UYGUR TÜRKÇESİNDE


Ädik Çizme. E.T.Y.;ädük:(veya edkü=iyi) ayakkabı, pabuç El.5/III,180-3

E.U.T.S.;ötük:edik, ayakkabı Briefe.V.22, M.;etük:terlik ayakkabı 92,5/166-3

D.LT.;etik:pabuç, mest III,9/283, etük:pabuç, ayakkabı I,2/218-3


O.A.;ıgaç:ağaç, orman, ağaçlık T,K1/72-3

I.B.;ıgaç:ağaç 4/18, E.U.T.S.;ı ıgaç:ağaç ağaç Suv.621,5-3

D.L.T.;yıgaç:ağaç, ağaç parçası; erkeğin erkeklik aygıtı III,17/8-3

Agır- Ağrı hissetmek, ağrımak.

E.T.Y.;agrı-:hastalanmak BK,C9/I,70-3

E.U.T.S.;agrı-:ağrımak, hasta olmak, hastalanmak, sayrulmak TT.VII.35,5-3

D.L.T.;agrı-:ağrımak I,2/274-3

510

Altın Bakınız.Gızıl II;1,2. altın:aşağı, aşağıya, alt, alta-2 O.A.;altun:altın KT,K12/28-3

İ.V.K.P.Ö.;altın:altta, aşağıda Suv.584,4-5, altında, alt taraf-2 altun:altın 48,2/32, E.U.T.S.;altun:1.Altın 2.Zühre yıldızının adı,sabah (Akşam) yıldızının adı TT.VII.11,45-3

D.L.T.;altın:aşağı, alt I,29/108-2 altun:altın I,10/52-3

Är

1.Koca, er. 2.M.Yiğit, kahraman, cesur, gözüpek, mert, yürekli.

E.T.Y.;är:er, erkek, adam KT,D12/I,34, O.A.;er:er, adam, insan, yiğit, asker kişi BK,G7/52-3

İ.V.K.P.Ö.;är:adam, erkek 14,3/17-1 E.U.T.S.;er:1.Erkek, kimse P.P.14,3 2.Efendi, bey, şehzade TT.I.7,24 3.Zevce, koca THV.41,5-3

D.L.T.;ér:1.Delik açmak için kullanılan aygıt, delgiç I,11/45 2.Yer I,12/45 3.Yerin güneye bakan güneşli tarafı I,28/464-2 A.H.;er:er, kişi, adam 88/47-3

Artık


E.T.Y.;artuk:artık, fazla T,B40/I,114-3

E.U.T.S.;artuk:artık, çok, arta kalan, son, son derece H.I.14,171-3

K.B.;artuk:fazla, ziyade, daha çok 171/34-3

511

Atlı I,Ata binip giden kimse, atlı.

O.Y.;atlıg:atlı, süvari BK,G1/52-3


D.L.T.;atlıg:1.Atlı, süvari I,29/97 2.Adlı, unvanlı; ulusun büyüğü I,2/79-3

Ayak


E.T.Y.;adak:ayak El.1/III,180-3 E.U.T.S.;ayak:1.Kez, defa H.I.6,16 2.Kadeh TS.62-2 İ.V.K.P.Ö.;adak:ayak 65,5/42-3

D.L.T.;ayak:1.Çanak, kase, kadeh I,18/80 2.Ayak I,20/84-1 adyak:ayak I,2/182-3


E.T.Y.;adaklıg:ayaklı Be.b/III,72-3

E.U.T.S.;adaklıg:ayaklı Chuas.32-3

D.L.T.;adyaklıg:ayaklı I,23/147-3

Ayır-

1.Başka bir yere götürmek, bir yerden başka bir yere koymak, yerini değiştirmek, hareket ettirmek, ayırmak. 2.Üstünden sıyırmak, çıkarmak, ayırmak. 3.Dövmek, küçük parçalara ayırmak, yarmak. 4.Çıkarmak (işten görevden). 5.Bir sayıyı başka bir

E.T.Y.;adır-:ayırmak Uy.III,d1/III,146-3

Ü.İ.;adır-:ayırmak 100a,13/33-3 K.B.;adyır-:ayırmak 385/53-3

512

sayıdan çıkarmak. 6.Boşanmak, ayrılmak. 7.Kirden, pisden arındırmak; temizlemek.

Ayrıl-


O.A.;adrıl-:ayrılmak BK,K13/60-3

İ.V.K.P.Ö.;adrıl-:ayrılmak 78,5/49, E.U.T.S.;adırıl-:1.ayrılmak Chuas.16,12 2.Ölmek (mec.) Suv.626,12-3

D.L.T.;adyrıl-:ayrılmak I,7/247-3

513

Azık Yiyecek, yemek, azık. O.Y.;azuk:azık, yiyecek KT,D39/18-3

E.U.T.S.;azuk:erzak Man.III.10,5,9-3

D.L.T.;azuk:1.Azık I,15/66 2.Yolunu kaybeden, nereye gittiği ve nereden geldiği belli olmayan I,9/66-3

Bäri -den beri. O.A.;berü:beri, beride, bu tarafta, beriye T,G2/78-3

E.U.T.S.;berü:beri, beriye Suv.12,15, M.;berü:beriye, ...den beri 103,8/173-3

D.L.T.;berü:beri, tarafına I,23/219-3

Belgi


E.T.Y.;bälgü:alâmet, nişan Ş.u.d8/I,170-3

E.U.T.S.;belgü:1.Alâmet, sembol, işaret, belge, fal Suv:164,20-3

D.L.T.;belgü:alâmet, nişan, im, belge I,28/427-3


O.Y.;bıç-:biçmek, kesmek BK,G12/54-3

I.B.;biç-:biçmek, kesmek 37/22-1 E.U.T.S.;bıç-:biçmek, kesmek U.II.78,31-3

A.H.;biç-:biçmek 376/70-1 D.L.T.;bıç-:kesmek, biçmek I,15/338-3

Bil 1.Bel. 2.Bir şeyin ortası. E.T.Y.;bäl:bel El.8/III,180-3

E.U.T.S.;bil:bel TT.V.4,4-1 İ.V.K.P.Ö.;bel:bel, kuşak, böbrekler, gövde 36,4/28-3

K.B.;bil:bel 2360/250-1 D.L.T.;bél:bel III,6/133-3

514

Boz-


O.A.;boz-:bozmak, bozguna uğratmak KT,D31/20-1 O.Y.;buz-:bozmak, hezimete uğratmak, yenmek KT,D34/16-3

boz-:1.=Buzmak Ust.194,17 2.Bozmak U.II.33,6-1 E.U.T.S.;buz-:bozmak, kırmak, parçalamak TT.IV.6,39, bos-:=bozmak H.T.I.12,164-3

D.L.T.;boz-:bozmak, yıkmak II,26/8-1 K.B.;buz-:bozmak, yıkmak, harap etmek, viraneye çevirmek, darmadağın etmek 548/69-3

Buga Boğa. O.A.;buka:boğa T,1.T,B6/66-3 İ.V.K.P.Ö.;buka:boğa, kişi adı 65,3/43-3

K.B.;buka:boğa 1310/148-3

Bula-


E.T.Y.;bulga-:karıştırmak Ş.u.c4/I,174-3

E.U.T.S.;bulga-:bulanmak, karmakarışık olmak, bozmak, karıştırmak, bulandırmak TT.I.9,63-3

D.L.T.;bulga-:1.Bulandırmak, karıştırmak, bulanıp kusayazmak, öfkelendirmek III,16/289 2.Can sıkmak III,2/291-3

Bulut Bulut. O.A.;bulıt:bulut KT,KD/28-3 E.U.T.S.;bulut:bulut=bulıt TT.I.7,5-1 bulıt:bulut Suv.143,12-3

D.L.T.;bulut:bulut III,12/39-1 bulıt:bulut I,10/380-3

515


E.T.Y.;mügüz:boynuz (?) Mi.tar.III,1/III,96-3

E.U.T.S.;müyüz:boynuz Man.I.16,12, miñiz:=müyüz:boynuz-3

D.L.T.;müñüz:boynuz I,4/504-3

Dag Dağ. E.T.Y.;tag:dağ Ş.u.ş8/I,166-3 E.U.T.S.;tag:1.Dağ, dağ silsilesi, sıradağ U.I.17,10 2.Kuzey, şimal TT.I.7,7-3

D.L.T.;tag:dağ I.2/89-3


O.A.;takı:dahi, daha, ve, da, de KT,G13/6-3

Ü.İ.;takı:da/de, dahi, daha 97b,14/30-3

D.L.T.;dakı:dahi II,27/195, K.B.;takı:da, de, dahi, daha 454/59-3

Dañ Tan. O.A.;tañ:tan, şafak, sabah vakti T,K11/74-3

E.U.T.S.;tañ:1.Tan, şafak, sabah TT.II.8,61 2.Bir ölçü USp.294 3.Tatlı, leziz, hoş, nefis Suv.118,4 4.<Çin.t'ang.'hôl' TT.VI.90;büyük salon 5.Şaşma, teeccüp, hayret Man.I.35,10-3

D.L.T.;tañ:1.Şaşılacak, şaşılacak nesne, danılacak şey, acayip şey I,6/62 2.Tan; sabah vakti I,7/170 3.Eski zamanlarda kalmış olan yapı III,24/356 4.Elek III,20/355-3

Daş


E.T.Y.;taş:dış Ş.u.c4/I,174-3 E.U.T.S.;taş:1.Dış, hariç Suv.608,7 2.Taş TT.VI.24,Not.115-3

D.L.T.;taş:dış; taşra, gurbet; geniş açıklık, yazı, yabancı yer II,22/74-3

516

Daş (da:ş) III,1.Taş. 2.Taş. O.A.;taş:taş KT,G12/6-3

E.U.T.S.;tas:=taş:Suv.621,18-3 M.,taş:taş 113,17/183-3

K.B.;taş:taş, kaya 830/100-3


E.T.Y.;tatıglıg:tatlı Toyok,1.yaprak,öntaraf,6/II,178-3

E.U.T.S.;tatıglıg:tatlı, hoş, lezzetli Wind.250,36, tataglag:tatlı, lezzetli Man.I.27,2, tataglıg:tatlı, lezzetli, hoş PP.71,6-3

D.L.T.;tatıglıg:tatlı I,28/495-3

Deg-


E.T.Y.;täg-:değmek, erişmek, varmak T,G11/I,104 O.A.;teg-:değmek, erişmek, yetişmek, ulaşmak, temas etmek, hücum etmek, çarpışmak T,G4/66-3

E.U.T.S.;teg-:ulaşmak, erişmek, düçar olmak URD.136,9, İ.V.K.P.Ö.;täg-:erişmek, ulaşmak, değmek, karşılaşmak, maruz kalmak 31,4/26-3

D.L.T.;teg-:değmek; dokunmak; ermek, erişmek, varmak; yakalamak; düşmek; hücum etmek I,22/319-3

Degdir-

1.Elletmek, değdirmek. 2.M.Azarlatmak, incittirmek, rahatsız ettirmek, kaygılandırmak,

E.T.Y.;tägür-:değdirmek, vâsıl etmek, eriştirmek T,C47/I,116-3

İ.V.K.P.Ö.;tägür-:ulaştırmak, eriştirmek, değdirmek 52,5/36-3

D.L.T.;tegür-:eriştirmek, dokundurmak, değdirmek II,6/84-3

517

endişelendirmek.

Dek II,Gibi, benzer. O.Y.;teg:gibi KT,D12/10, E.T.Y.;täg:gibi, benzer O,S1O/I,110-3

E.U.T.S.;teg:1.Gibi, tek, benzer, tıpkı Suv.625,14 2.Edat P.P.15, İ.V.K.P.Ö.;täg:gibi, benzer (edat) 6,8/13-3

K.B.;teg:gibi 630/79, tegi:kadar, dek 24/19, D.L.T.;tegü:kadar, dek III,10/237-3

Demir Demir. O.Y.;temir:demir KT,D2/8-3 E.U.T.S.;temir:demir TT.IV.12,42, temür:=temir-3

K.B.;temür:demir 3041/313-3


O.Y.;töpü:tepe, doruk, zirve KT,D11/10, E.T.Y.;töpe:tepe BK,D10/I,34-3

M.;töpü:tepe 33,4/82, E.U.T.S.;töpö:tepe Man.I.17,19, töbü:tepe, zirve, üst U.III.35,11-3

D.L.T.;tüpü:tepe, insanın başının üst tarafı I,16/309, K.B.;töpü:tepe 4888/488-3

Der Ter. O.A.;ter:ter T,D2/80, E.T.Y.;tär:ter T,D52/I,116-3

E.U.T.S.;ter:1.Ter 2.Ücret URD.143,7-3

D.L.T.;ter:1.Ter I,18/181 2.Ücret, çalışana verilen para III,15/148-3

Dız Diz. O.A.;tiz:diz BK,K10/60-3 I.B.;tiz:diz 60/25-3 D.L.T.;tiz:1.Yüksek yer II,10/344 2.Diz III,15/123-3

518


O.A.;tik-:dikmek KT,D25/16-3 E.U.T.S.;tik-:dikmek Suv.154,5-3

D.L.T.;tik-:bir şeyi delmek, dürtmek, sokmak; -ağaç-dikmek; bir şeyi dikey hale getirmek; -dikiş-dikmek II,21/20-3

Dil


O.A.;tıl, til:haberci, casus, durumunu öğrenmek için düşmandan yakalanan esir, dil:haber, söz T,K8/74-3

E.U.T.S.;til:1.Dil USt.1943,11 2.Söz, nutuk P.P.11,2, tıl:=til dil U.I.14,2, M.;til:dil; lisan 19,50/68-3

K.B.;til:dil, söz, lûgat 274/42, D.L.T.;tıl:1.Dil; söz; lûgat I,9/107 2.Durumunu öğrenmek için düşmandan yakalanan tutsak; çaşıt, casus I,16/336-3

Dile-

1.Bir şey istemek, dilemek. 2.Arzu etmek, istemek. 3.Pazarlık etmek.

O.A.;tile-:dilemek, istemek T,D6/70, E.T.Y.;telä-:dilemek T,D23/I,108-3

E.U.T.S.;tile-:dilemek, istemek USt.200,91, M.;tile-:istemek, arzu etmek 47,10/101, İ.V.K.P.Ö.;tilä-:çok istemek, dilemek, aramak, istemek 70,3/45-3

D.L.T.;tile-:dilemek, istemek; beklemek, aramak III,12/271-3

519

Diñle-


E.T.Y.;tiñlä-:dinlemek KT,C2/I,22, O.A.;tıñla-:dinlemek KT,G2/2-3

E.U.T.S.;tıñla-:dinlemek, kulak asmak Suv.475,16-3

D.L.T.;tiñle-:dinlemek I,11/96, tıñla-:dinlemek III,17/403-3

Direl-


O.Y.;tiril-:1.Derilmek, toplanmak KT,D12/10 2.Dirilmek, hayata dönmek BK,D31/48-3

I.B.;tiril-:1.Derilmek, toplanmak 28/21 2.Dirilmek, canlanmak 13/19-3

K.B.;tiril-:dirilmek, yaşamak 603/76-3

Diri


O.A.;tirig:diri, canlı, hayatta, yaşayan, hayati KT,K9/26-3

İ.V.K.P.Ö.;tirig:diri, canlı 61,1/41-3

D.L.T.;tirig:diri, canlı, yaşayan III,11/333, K.B.;tirig:diri, canlı, yaşayan 14/18-3

520

Diy- Söylemek, demek. O.Y.;ti-:demek, söylemek KT,D9/10, E.T.Y.;te-:demek T,Ş35/I,112-3

E.U.T.S.;ti-:1.Demek, söylemek, dilemek TT.I.8,44 2.Hazırlamak Hüen.10,84 3.Nutuk, konuşma, mükâleme 4.Adlanma, te-:demek H.II.30,146-3

A.H.;ti-:demek 65/46, D.L.T.;té-:demek, söylemek III,13/247-3

Dog-

1.Dünyaya gelmek, doğmak. 2.Meydana gelmek, görünmek, ortaya çıkmak.

E.T.Y.;tog-:doğmak, çıkmak, neşet etmet Aç.a2/III,133-3

E.U.T.S.;tog-:doğmak, doğuş Suv.613,21, tok-:=togmak, I.B.;tug-:doğmak 26/21-3

D.L.T.;tog-:doğmak, meydana çıkmak, belirmek; yükselmek, havalanmak, göğe akmak II,16/14-3

Dok


O.Y.;tok:tok KT,G8/4-3 E.T.Y.;tok:tok Suv.531,2-3

D.L.T.;tok:tok, aç olmayan; saçsız insan; boynuzsuz hayvan I,5/79-3


E.T.Y.;tokuz:dokuz Uy.III,a4/III,144-3

I.B.;tokuz:dokuz (9) 60-25-3 K.B.;tokuz:dokuz (9) 4893/488-3

Don Elbise, entari, cüppe. E.T.Y.;ton:elbise K.C.a5/III,79-3 İ.V.K.P.Ö.;ton:elbise, giyecek 76,1/48-3

K.B.;ton:elbise 321/47-3


O.A.;torug:doru, at rengi,doru renk KT,D33/20, E.T.Y.;torıg:doru, at rengi KT,D33/I,44-3

E.U.T.S.;torıg:doru U.III.35-3

D.L.T.;torug:at rengi, doru renk I,25/373, torıgat:doru renkli at I,2/374-3

521

Dovar Davar (koyun, keçi). E.T.Y.;tabar:davar Ş.u.c5/I,176-3

E.U.T.S.;tavar:1.Davar, mal, ticaret eşyası TT.I.7,10 2.Çin kumaşı USp.293, tabar:=tavar-3

D.L.T.;tavar:mal; davar I,16/235, tawar:mal, mülk; eşya I,2/86-3

Doy-


O.A.;to-:doymak KT,G8/4, tod-:doymak BK,K6/58-3

E.U.T.S.;tod-:doymak TT.VIII.100-3

D.L.T.;tody-:doymak III,10/439-3

Döre-

1.Meydana gelmek, ortaya çıkmak, oluşmak. 2.Dünyaya gelmek, doğmak.

O.A.;törü-:türemek, yaratılmak KT,K10/26-3

İ.V.K.P.Ö.;törü-:yaratılmak, biçimlenmek, teşekkül etmek 5,8/13-3

K.B.;törü-:türemek, meydana gelmek 4459/448, töri-:yaratılmak, türemek 15/18-3


O.Y.;tört:dört KT,D2/8-3 E.U.T.S.;tört:dört Wind.250,37-3 K.B.;tört:dört (4) 60/23-3

Dur-

1.Durmak, duraklamak, beklemek. 2.Ayağa kalkmak, dikilmek, durmak. 3.Bir yerde olmak, durmak, bulunmak. 4.Bir işe, mesleğe

E.T.Y.;tur-:durmak, ayağa kalkmak Ş.u.c6/I,176-3

E.U.T.S.;tur-:ayakta durmak, kalkmak, durmak Suv.609,7-3


522

sahip olmak, bir görevin başında bulunmak, bir organizasyonun üyesi olmak.

Duy-

1.Önceden hissettmek, duymak, bilmek. 2.Hissetmek.

E.T.Y.;tuy-:duymak T,2.T,B38/I,112-3

E.U.T.S.;tuy-:1.Duymak Ram.15,10 2.Tanımak, hissetmek TT.V.6,49-3

D.L.T.;tuy-:duymak III,5/244-3


E.T.Y.;türlüg:türlü Toy.2/II,57-3 E.U.T.S.;türlüg:türlü, çeşitli Pfahl.8,9, türlük:çeşitli, türlülük Suv.617,2-3

D.L.T.;türlüg:türlü II,22/122-3

Düş-

1.Yukarıdan aşağıya düşmek, dökülmek. 2.Aşağı inmek, aşağı yürümek, oturulan ya da durulan bir şeyin içinden ayrılmak, inmek. 3.İçine girmek, içinde olmak, kaçmak. 4.Yıkanmak. 5.Akıl erdirmek, düşünmek, anlamak, bilmek, kavramak.

O.A.;tüş-:düşmek, inmek, attan inmek T,G9/68-3

E.U.T.S.;tüş-:1.Düşmek, ölmek, inmek TT.V.26,94 2.Düşme Suv.617,11-3

D.L.T.;tüş-:düşmek; inmek II,2/13-3

523

6.Ortaya çıkmak, gelmek, getirilmek, görünmek (pazarda). 7.Yarar sağlamak, fayda etmek, yaramak. 8.Düşmek, azalmak.

Düşür-


O.A.;tüşür-:düşürmek, indirmek, attan indirmek T,K3/72-3

E.U.T.S.;tüşür-:düşürmek, indirmek, sevketmek U.I.39,12-3

D.L.T.;tüşür-:düşürmek, indirmek II,25/78-3

524

Düye Deve. O.A.;tebi:deve T,G4/78-3 E.U.T.S.;teve:deve H.I.10,28, I.B.;tebe:deve 46/23-3

D.L.T.;deve:deve II,25/195, devey:deve I,21/31, teve:deve III,8/139, tewe:deve II,24/181, tevey:deve III,3/342, tewey:deve I,20/31, téwi:deve I,16/389, tewi:deve I,8/127, tiwi:deve III,7/139-3

Düz


O.A.;tüz:düz, doğru, kusursuz, hatasız KT,D3/8-3

E.U.T.S.;tüz:1.Düz, doğru, kusursuz URD.139,6 2.Irk, nesil, soy P.P.67,1-3

K.B.;tüz:1.Düz, düzgün, doğru, aynı, uygun 291/44 2.Bütün, hep, hepsi 887/106-3


O.A.;elig:1.El KT,D32/20 2.Elli (50), elli sayısı BK,G7/52-3

E.U.T.S.;elig:1.Elli TT.I.13,164 2.El TT.I.12,129-3

K.B.;elig:1.El 43/21 2.Elli (50) 365/51, D.L.T.;elig (ellig):sayıda elli I,5/117-3

Ene


E.T.Y.;ana:ana (?) K.C.b1/III,80-3

E.U.T.S.;ana:anne Suv.620,15-3

D.L.T.;ana:ana I,12/93-3

525

Eye


O.A.;idi:1.Sahip, efendi, rab KT,D20/14 2.Pek, çok, hep, hiç, asla BK,D4/32-3

E.U.T.S.;ige:1.idi, Sahip, bey Alt.Gr.310 2.Sahip USp.271=ie,bey 3.Peri ruh (mecaz) TT.VII.41,21, idi:1.Sahip USp.271; bey 2.Büsbütün, bundan dolayı, tam herhangi Suv.10;TT.VI.34,247;II.8,42 ve 44;kesin olarak, hiç; ETŞ.329 3.=ıdı, ie:sahip U.I.23,10-3

K.B.;idyi:1.Pek, çok 166/33 2.Sahip, Rab, Tanrı 34/20, D.L.T.;idyi:sahip; efendi; Tanrı I,15/87-3

Gaç-


E.T.Y.;kaç-:kaçmak O.s9/I,130-3

E.U.T.S.;kaç-:kaçmak TT.VII.38,20-3

D.L.T.;kaç-:kaçmak; gitmek I,17/142 K.B.;kaç-:kaçmak, kaçınmak, sakınmak 722/89-3

526

Gal- (ga:l-)


O.A.;kal-:kalmak, çaresiz kalmak, naçar kalmak, kalakalmak KT,K9/26-3

I.B.;kal-:kalmak 13/19-3 D.L.T.;kal-:kalmak, bırakmak I,6/85-3

Galıñ I,İnce olmayan, kalın. O.A.;kalın:kalın T,G6/68-3

E.U.T.S.;kalın:çok, sayısız, sık, pek, kalabalık, koyu U.III,16,19, halın:kalın U.II.23,18, İ.V.K.P.Ö.;kalın:yoğun,kalın,çok 70,5/45, M.;kalın:pek, kalabalık; büyük; büyük 73,50/138-3

D.L.T.;kalın:kalabalık; çok; sürü; kalın, kesif, yıgarlı olan her nesne III,26/216-3

Gan Kan. O.Y.;kan:kan KT,D24/14-3 M.;kan:1.Kan 62,14/120 2.Hükümdar 47,6/100-3

K.B.;kan:1.Kan 2715/284 2.Maden 5357/533-3

527


O.Y.;kapıg:kapı KT,D39/18-3 İ.V.K.P.Ö.;kapag:kapı 64,7/42-3

K.B.;kapug:kapı 264/42-3

Gar Kar. O.A.;kar:kar KT,D35/20-3 E.U.T.S.;kar:1.Kar As.Major,IX.131,2 2.Omuz, kolun üst kısmı TT.I.7,18-3

K.B.;kar:kar 6013/596-3

Gara


O.A.;kara:kara, siyah BK,G12/54, E.T.Y.;kara:kara, siyah; avam T,D52/I,116-3

E.U.T.S.;kara:1.Kara TT.V.12,129 2.budun'la 'halk, millet' TT.II.8,69 3.yılkı kara 'hayvan sürücüsü' TT.VII.40,43 4.Ehli hayvan Alt.Gr.327, I.B.;kara:kara; avam, alt tabaka 63/25-3

D.L.T.;kara:kara; karanlık II,21/163, K.B.;kara:1.Kara 22/19 2.Halk 250/40-3

Garak I,Bakınız.Göz 1. E.T.Y.;karag:göz bebeği BK,D37/I,66-3

E.U.T.S.;karak:göz bebeği, bakış TT.III.12,80-3

D.L.T.;karak:göz bebeği, gözün renkli yeri; göz III,5/29-3


E.T.Y.;karı-:ihtiyarlamak, kocamak I.h.b3/I,136-3

E.U.T.S.;karı-:ihtiyarlamak, kocalmak U.II.19,9-3

D.L.T.;karı-:kocalmak, yaşlanmak, kocamak III,3/263-3

528

Garrı Yaşlı, ihtiyar. O.A.;karı:ihtiyar, yaşlı, eski; muhterem T,D6/80-3

E.U.T.S.;karı:1.Saygın,hürmetli, muhterem TT.VI.6,6 2.Yaşlı, ihtiyar, karı U.II.19,9, harı:koca, ihtiyar P.P.24,5-3


Gaş I,Kaş. O.Y.;kaş:kaş KT,K11/22-3 M.;kaş:kaş 13,5/60-3 K.B.;kaş:1.Ön, yamaç, tepe 69/24 2.Kaş 1586/176-3


O.A.;kat-:katmak, geceyi gündüze katmak, gece yürüyüşü yapmak T,K11/74-3

E.U.T.S.;kat-:1.Katmak, eklemek Wind 250,49 2.Serleşmek, katılaşmak Suv.624,11 3.Karıştırmak, takatsızlaştırmak, M.;kat-:karıştırmak; bîtap düşmek 62,21/120-3

D.L.T.;kat-:katmak, karıştırmak; katılaşmak, sert olmak; mihnete ve sıkıntıya düşmek, yorulmak II,19295-3

529

Gatı


E.T.Y.;katı:katı, sert, kavî Ş.u.d6/I,170-3

E.U.T.S.;katag:1.=katıg sağlam, katı U.II.88,75 2.Ceht, enerji U.IV.34,50 3.Çaba, dürişme, katıg:1.Katı, sağlam, cehd TT.I.7,14 2.Pislik (?) TT.III.12,88 3.Karışık, katışık, karma TT.VII.26,16, katgı:sıkı, sağlam, katı, sert TT.I.7,14-3

D.L.T.;katıg:katı, sert; sıkı, kuvvetli I,11/110, katgı:katı, sert I,11/441, katkı:katı I,16/427, K.B.;katıg:katı, sert, çok 478/62-3

Gaya Kaya. E.T.Y.;kaya:kaya K.y.1/III,193-3 E.U.T.S.;kaya:1.Geri U.I.8 2.Kaya TT.VII.41,13-3

K.B.;kaya:kaya 2313/246-3

Gazan-

1.Kazanmak. 2.Elde etmek, kazanmak, sahip olmak.

O.A.;kazgan-:kazanmak, toplamak, biriktirmek, zaptetmek, ele geçirmek, fethetmek, çalışmak, gayret etmek KT,D18/18-3

E.U.T.S.;kazgan-:kazanmak, toplamak, biriktirmek ;zaptetmek TT.VI.4,17, İ.V.K.P.Ö.;kazgan-:kazanmak, elde etmek 8,3/14-3

K.B.;kazgan-:kazanmak 189/35-3

530

Geç-


O.Y.;keç-:geçmek, aşmak (ırmak, çöl vb.) BK,GD/52, E.T.Y.;käç-:geçmek-3

E.U.T.S.;keç-:geçmek Suv.623,1-3

K.B.;keç-:geçmek, ölmek 231/39-3

531

Geçir-


E.T.Y.;käçür-:geçirmek Ş.u.c12/I,178-3

E.U.T.S.;keçür-:geçirmek TT.III.8,51, kiçür-:geçirmek-3

D.L.T.;keçür-:evirip çevirmek, başarmak; bağışlamak I,15/47, K.B.;keçür-:geçirmek, bağışlamak 649/81-3


O.Y.;kel-:gelmek BK,D17/42, käl-:gelmek T,2.T,B43/I,114-3

Ü.İ.;kel-:gelmek 103a,5/36-3 A.H.;kel-:gelmek 157/53-3

Gelin Gelin. E.T.Y.;käliñ:gelin KT,Ş9/I,50, O.Y.;keliñ:gelin KT,K9/22-3

E.U.T.S.;kelin:gelin TT.VI.40,311-3

D.L.T.;kelin:gelin I,26/404-3

532


O.A.;kergek:gerek, lüzumlu, gereken şey, ihtiyaç; yokluk, yok KT, K10/26-3

E.U.T.S.;kerek:=kergek TT.VII.40,54, kergek:gerek, lazım, görüm, ihtiyaç, gereken şey Chuas 89, kerkek:=kergek URD.131,2-3

D.L.T.;kerek:gerek, olmalı, yaraşır, lazım, ihtiyaç; gerekli I,3/126-3


O.Y.;kelür-:getirmek KT,G11/4, E.T.Y.;kälür-:getirmek T,2.T,B1/I,112-3

E.U.T.S.;ketür-:getirmek Man.III.16,6-3

A.H.;ketür-:getirmek 478/78-3


E.T.Y.;kädim:giyim, zırh I.h.b4/I,136, O.A.;kedim:giyim, giyim, kuşam KT,D33/20-3

E.U.T.S.;kedim:giyim, elbise, giyecek U.II.42,32-3

K.B.;kedyim:giyim, giyecek, elbise 2280/242-3

Gılıç


E.T.Y.;kılıç:kılıç Mi.;BY10/II,66-3

I.B.;kılıç:kılıç 8/19-3 K.B.;kılıç:kılıç 268/42-3

Gıs-

1.Kısmak, kıstırmak, sıkmak. 2.Dar olmak. 3.M.Bir iş, şey hakkında baskı yapmak, azarlamak.

E.T.Y.;kıs-:kısmak O.CT3/I,128-3

E.U.T.S.;kıs-:kısmak, çimdiklemek Alt.Gr.329-3

K.B.;kıs-:kısaltmak, sıkmak, baskı altında bulundurmak 1226/139-3

533

4.M.Eziyet etmek, zulmetmek, ezmek.


E.T.Y.;kısga:kısa (?) I.h.d23/I,139-3

M.;kısga:kısa, az 38,21/89-3 K.B.;kısga:kısa 348/49-3

Gış Kış. O.A.;kış:kış BK,G2/52-3 E.U.T.S.;kış:kış TT.I.13,159-3 K.B.;kış:kış 142/31-3

Gışla-

Kışın bir yerde yaşamak, kışı bir yerde geçirmek, kışlamak.

O.Y.;kışla-:kışlamak, kışı geçirmek BK,D31/48-3

E.U.T.S.;kışla-:kışlamak-3 D.L.T.;kışla-:kışlamak III,15/299-3

Gız Kız. O.A.;kız:kız, kız evladı KT,D24/16-3

E.U.T.S.;gız:kız, genç U.III.53,5-1 kız:1.Sıcak 2.Kız USt. 194.1 3.Hasis TT.VI.16.not.5 hız:=kız-3

D.L.T.;kız:kız, kız çocuk; cariye; pahalı nesne II,1/272, hız:kız III,22/218-3

Gızıl I,Kırmızı. O.A.;kızıl:kızıl, kırmızı T,D2/80-3

E.U.T.S.;kızıl:kızıl, kırmızı TT.VII.22,34, kızkıl:kırmızı TT.VIII.96-3

K.B.;kızıl:kızıl, kırmızı 67/24-3

534

Gice Gece. E.T.Y.;kiçä:gece Ş.u.d1/I,168-3

E.U.T.S.;kiçe:gece, geceleyin H.I.14,178;Man.I.31,4 =keçe;TT.VII.44,6, keçe:=kiçe öte tarafta, geçerek Alt.Gr.313-2-3

A.H.;kiçe:gece, akşam 184/55, D.L.T.;kéçe:gece III,11/219-3

Gir-


O.Y.;kir-:girmek, atılmak, dalmak; sığınmak, tabi olmak KT,D38/18, O.A.;kir-:girmek, sokulmak, dalmak, geri, tekrar, geriye; batı, batıda BK,D38/50-3

E.U.T.S.;kir-:girmek, sokulmak, batmak (güneş) TT.I.7,20, İ.V.K.P.Ö.;kir-:girmek, (saraya) gelmek, (denize) gitmek 44,7/32-3

A.H.;kir-:girmek 308/65-3


E.T.Y.;kol:kol Toyok,öntaraf,5/II,180-3

İ.V.K.P.Ö.;kol:kol 25,1/23, E.U.T.S.;hol:kol, el P.P.25,1-3

D.L.T.;kol:1.Kol III,22/134 2.Kılıç veya bıçakta bulunan yol biçimi oyma III,27/134 3.Dağın tepesinden aşağı inen ve derenin ortasından yüksekçe olan yer III,23/134, K.B.;kol:kol, vadi 766/93-3

535

Gon-


O.A.;kon-:konmak, yerleşmek, konaklamak KT,G7/4-3

E.U.T.S.;kon-:konmak, gecelemek, geceyi bir yerde geçirmek Pfahl.8,9, İ.V.K.P.Ö.;kon-:konmak, yerleşmek 80,6/50-3

D.L.T.;kon-:konmak, bir yere konmak II,15/192-3

Gondur-

1.Uçmasına son vermek, kondurmak, yere indirmek. 2.M.Sert bir şekilde vurmak.

O.A.;kontur-:kondurmak, yerleştirmek, konaklatmak KT,D21/16-3

I.B.;kontur-:kondurmak 34/22-3 D.L.T.;kondur-:kondurmak, üzerine koymak II,15/192-3


O.A.;korı-:korumak BK,D41/50-3

M.;korı-:korumak 67,20/127-3 K.B.;koru-:korumak 3844/387, korı-:korumak III,16/263-3


O.A.;kork-:korkmak T,2.T,B6/76-3

E.U.T.S.;kork-:korkmak, korku Chuas.36, koruk-:korkmak-3

K.B.;kork-:korkmak 2288/243-3

536

Govuş-

1.Sahibinin eline geçmek, sahibine gelmek, ulaşmak. 2.Buluşmak, kavuşmak.

O.A.;kabış-:kavuşmak, birleşmek, toplanmak, buluşmak T,D3/70-3

E.U.T.S.;kavış-:kavuşmak, buluşmak, birleşmek Suv.623,15-3

D.L.T.;kawuş-:kavuşmak, yaklaşmak II,5/103-3


E.T.Y.;kod-, kot-:koymak, bırakmak, terketmek Ş.u.,D2/I,168-3

E.U.T.S.;koy-:=kodmak, kod-:1.Koymak, bırakmak, terketmek, yerleştirmek USt.208,5 2.Ayırmak, çıkarmak P.P.66,1, kot-:=kodmak İnd.38, İ.V.K.P.Ö.;kod-:koymak, yere koymak, bırakmak; tam olarak yapmak (yardımcı fiil) 76,3/48-3

D.L.T.;koy-:koymak; koyuvermek, bırakmak; dökmek; çalkamak III,7/246, kody-:koymak, bırakmak; terk edilmek; koyuvermek II,29/295, kot-:bırakmak II,26/295-3

Goyun I,Koyun. O.Y.;kony:koyun KT,D12/10-3

E.U.T.S.:koyun:1.Koyun TT.IV.8,55 2.Türklerin on ikili hayvan takviminin bir yılı İst.8, koyn:=koyın TT.VIII.96, I.B.;kony:koyun 29/21-3

D.L.T.;koy:koyun I,3/173, kon:koyun I,12/31-3

537

Gök

I,1.Mavi. 2.Ham (meyve hakkında). 3.Sebze, meyve.

O.A.;kök:mavi, gök rengi, lacivert, yeşil BK,K12/60-3

E.U.T.S.;kök:1.Mavi, gök rengi TT.V.26,852.Sema, gök Hüen.30 3.Gece TT.VII.46,11, İ.V.K.P.Ö.;kök:mavi ya da yeşil, gök, gök kubbe 38,1/29-3


Gök II,Gökyüzü. O.A.;kök:gök, sema, hava KT,D1/8-3

M.;kök:gök, sema 36,7/86-3 K.B.;kök:1.Mavi, yeşil 67/24 2.Gök, gökyüzü 22/19-3

Göñül Bakınız.Govün. O.Y.;köñül:gönül KT,K11/22-3


D.L.T.;köñül:gönül, kalp, yürek; anlayış I,22/152-3

Gör-


O.Y.;kör-:görmek, bakmak; tabi olmak, bağımlı olmak KT,D19/12-3

I.B.;kör-:görmek, bakmak 21/20-3

K.B.;kör-:görmek, bakmak 777/95-3

538

Göter-

1.Kaldırmak. 2.M.Kabul etmek, almak. 3.M.İçmek.

O.A.;kötür-:kaldırmak, yükseltmek, çıkarmak, yukarı çıkarmak BK,D10/36-3

E.U.T.S.;kötür-:götürmek, yüklemek, kaldırmak Suv.619,20-4-3

K.B.;kötür-:götürmek, kaldırmak, yükseltmek, yok etmek 1493/166-3

Göz


O.A.;köz:göz KT,K11/28-3 Ü.İ.;köz:göz 119b,12/57-3 D.L.T.;köz:1.Göz I,15/55 2.Ateş koru, köz I,12/337-3

Gul Köle, kul. O.A.;kul:kul, erkek köle, esir, hizmetkâr BK,K7/34-3

Ü.İ.;kul:kul, köle 104b,1/38, E.U.T.S.;hul:kul, köle U.II.87,51-3

K.B.;kul:kul, köle I,7/330-3

539

Gulak


O.Y.;kulkak:kulak BK,K11/32-3

E.U.T.S.;kulak:kulak H.I.8,6, kulgak:kulak TT.VI.26,163, kulkak:kulak Hüen.31, hulgak:kulak U.II.43,14-3

D.L.T.;kulak:kulak I,1/212, kulxak:kulak I,16/383, kulkak:kulak I,17/383, K.B.;kulgak:kulak 2342/248-3

Gum

1.Kum, toprak. 2.Kumlu meydan, çöller. 3.Toz.

O.A.;kum:kum T,1.T,B7/66-3 İ.V.K.P.Ö.;kum:kum 36,7/28-3 D.L.T.;kum:1.Kum I,8/197 2.Dalga, su dalgası III,1/137-3

Gurt (gu:rt) III,Kurt, böcek. E.T.Y.;kurt:kurt, solucan Toy.29/II,59-3

E.U.T.S.;kurt:1.Böcek, kurt U.III.32,4 2.Peynir H.I.8,82-3

D.L.T.;kurt:solucan soyundan olan hayvanlar; yırtıcı hayvanlardan olan kurt I,16/342-3

Gün


E.T.Y.;kün:1.Gün, güneş Ş.u.d1/I,168 2.Kavim, halk Uy.Tu.1/III,39 3.Cariye Ş.u.c9/I,176-3

E.U.T.S.;kün:1.Güneş TT.I.14,173 2.Gün U.III.34,5 3.Güney TT.I.14,183 4.Zaman, vakit TT.V.10,88 5.Lakaplarda kullanılır Man.I.21,4 6.il kün 'millet, kavim'. Burada çoğul ekidir-3

D.L.T.;kün:gün, güneş, gündüz I,26/69-3

540

Gündiz Gündüz. O.Y.;küntüz:gündüz, gündüzün KT,D27/14-3

E.U.T.S.;küntüz:=kündüz U.III.14,2, kündüz:gündüz, gündüzün USp.285-3

D.L.T.;kündüz:gündüz, gün ışığı I,10/458-3

Güyç


O.A.;küç:kuvvet, güç, zor iş güç BK,D8/34-3

E.U.T.S.;küç:güç, kuvvet, zor TT.I.9,56, M.;küç:iş, güç 62,32/121-3

D.L.T.;küç:1.Kuvvet; zor, güç; zulüm I,24/237 2.Susam, künçü III,4/121-3

Güyz Güz. E.T.Y.;küz:güz mevsimi Ş.u.d8/I,170-3

E.U.T.S.;küz:güz, sonbahar TT.I.12,134-3

A.H.;küz:güz, sonbahar 471/78-3

541

Haçan Ne zaman, hangi vakit.

O.A.;kaçan:ne zaman, ne zamanki, vaktaki T,D3/70-3

E.U.T.S.;haçan:=kaçan U.II.29,12 'ne zaman, ne vakit'-1 kaçan:ne vakit, ne zaman, vaktaki TT.III.8,34-3

K.B.;kaçan:ne zaman, ne vakit, nasıl 510/65-3


O.Y.;kanı:hani, nerede KT, D9/10, E.T.Y.;kanyu:hangi, her kim, nerede Or.III/II,38-3

E.U.T.S.;kayu:hangi, hangisi, kim TT.VIII.96, kanyu:hangi, kim URD.139,13-3

D.L.T.;xayu:hangi, hani III,17/218, kayu:hangi, hani, nice I,14/31, kanu:hangi, hangi şey III,1/237, K.B.;kanı:hani, nerede 570/72-3

İl

1.Halk, insanlar, el. 2.Yurt, vatan, ülke, memleket, şehir, yaşanılan yer.

O.A.;il:il, el, ülke, vatan, millet, devlet, halk, devlet düzeni KT,D25/16-1 O.Y.;el:halk, ülke, devlet BK,D34/48-3

E.U.T.S.;il:1.Antroponim TT.IV.4,15 2.Prens ve şehzadelere verilen unvan-2 il:1.İl, memleket U.II.78,34 2.Devlet U.II.78,35 3.Hükümdar Suv.194,7 4.=el-1 el:=il Usp.264-3

K.B.;il:il, memleket, ülke, halk, saltanat 245/40, A.H.;il:1.El, halk 505/80 2.Er, kişi, adam 421/74 3.O 340/67-1 D.L.T.;él:1.İl, vilayet I,25/48 2.Atı anlatır bir isim I,29/48 3.Açıklık, boşluk I,27/48 4.Kötü, değersiz I,7/49 5.İki bey arasında barışıklık I,4/49-3

542

İnçe


E.T.Y.;inçä:böylece Toyok, yaprak II,arka taraf 9/II,179-2 E.T.Y.;yinçgä:ince T,C13/I,104-3

E.U.T.S.;inçe:böylece, bu suretle, buna göre, öyle, böyle TT.I.12,133-2 inçge:ince H.I.8,77, inçkâ:=inçge, yinçke TT.I.12,124; ince, zarif, yinçge:ince U.II.24,1, yinçke:=yinçge-3

D.L.T.;yinçge:ince III,16/380-3

İndi

1.Şimdi, şu anda, şu zaman. 2.Bundan sonra, bundan böyle.

O.Y.;amtı:şimdi; şimdiki KT,G3/2-3

E.U.T.S.;amdı:amtı TS.101, amtı:şimdi Suv.573.20, emdi:amtı, emti, emti:amtı U.I.45,4=emdi şimdi, imdi-3

D.L.T.;imdi:şimdi I,23/209, K.B.;emdi:şimdi 147/31-3

İy-


E.T.Y.;ye-:yemek T,C8/I,102, O.A.;yi-:yemek T,G1/66-3

E.U.T.S.;iy-:basmak, ezmek TT.II.17,74, M.;iy-: sıkılmak 10,25/56-2 E.U.T.S.;ye-:=yimek TT.I.14,184, I.B.;yi-:yemek 3/18-3

D.L.T.;yé-:yemek, telef etmek III,5/67, K.B.;yi-:yemek 164/33-3

543

Kaşık Bakınız.Çemçe. E.T.Y.;kaşuk:(?) Uy.V/III,147-3 E.U.T.S.;kaşuk:kaşık H.II.18,63-3

D.L.T.;kaşık:kaşık I,4/504-1 kaşuk:kaşık I,2/383-3


O.Y.;kiçig:küçük; az, pek az, hiç BK,D41/50-3

E.U.T.S.;kiçig:1.Küçük, ufak, genç TT.II.8,62 2.Ufak bir sikke USp.284-3

D.L.T.;kiçik:küçük; küçüklük I,11/227, kiçük:küçük I,19/93, K.B.;kiçig:küçük, genç 293/44-3

Moncuk Boncuk. E.T.Y.;munçuk:boncuk, mücevher Toy.3/II,57-3

E.U.T.S.;munçug:boncuk, mücevherat, kıymetsiz taş P.P.6,8, munçuk:=munçug H.I.10,130, İ.V.K.P.Ö.;monçug (munçug?) cam ya da taş boncuk 6,8/13, E.U.T.S.;monçuk:inci TT.V.26,100-3

D.L.T.;monçuk:1.Boncuk; süs için boyna takılan değerli taşlar I,26/457 2.Atın boynuna takılan değerli taş, arslan tırnağı, muska gibi şeyler I,28/475-3


E.T.Y.;miñ:bin, (1000) Tun.III,a4/II,94, O.A.;biñ:bin (1000) BK,G1/52-3

I.B.;miñ:bin 32/22, E.U.T.S.;mıñ:bin Suv.611,23, E.U.T.S.;biñ:=miñ bin Ram.54-3

K.B.;miñ:bin (1000) 61/23-3

544

Nä


E.T.Y.;nä:ne, nasıl, hangi Toy.18/II,58, O.Y.;ne:ne, hangi BK, D28/46, O.A.;ne:ne, hangi; niye, niçin, nedir KT,D9/10-3

İ.V.K.P.Ö.;nä:ne, hangi, hangisi (soru ya da belirsizlik zamiri ya da sıfatı) 5,8/12-1 E.U.T.S.;ne:ne, hangi, nasıl U.II.23,26, ni:ne Suv.626,6-3

D.L.T.;ne:1.Ne, nasıl; -soru anlamıyla- ne II,3/287 2.Araplardaki şaşalama "ma" sı yerinde bir edat III,26/214, K.B.;nü:"ne" anlamında bir edat 5851/580-3


E.T.Y.;nänçä:kaç, ne kadar BK,Ş9/I,56-3

E.U.T.S.;neçe:1.Ne kadar, kaç Man.I.15,6 2.Nasıl, herhangi Suv.529,30, İ.V.K.P.Ö.;näçä:kaç, ne kadar 71,8/46-3

K.B.;neçe:nice, ne kadar, kaç, nasıl 114/28, D.L.T.;nece (neçe):ne kadar, nice, kaç I,21/49-3

Ocak


O.A.;oçuk:ocak T,G1/66-3 E.U.T.S.;oçak:ocak, oçuk:ocak, ateş ocağı TT.VI.22,86~oçık, oçak-3

D.L.T.;oçak:ocak I,26/64-3

545


E.T.Y.;ortu:orta, yarı KT,C2/I,22-3

E.U.T.S.;orta:orta USp.288-1 otra:orta, ortu:1.=ordu 2.Orta TT.V.6,20, İ.V.K.P.Ö.;ortu:merkez, orta 70,5/45, I.B.;ortu:orta, ortasında 49/24-3

D.L.T.;ortu:orta I,6/124, otra:orta; ortada, arada I,23/125, otru:karşı; ön; ara, orta, ortasında I,11/68-3

Otur-

1.Bir yere oturmak. 2.Belli bir yerde durmak, bir işle meşgul olmak.

O.A.;olur-:oturmak, tahta oturmak, Kağan olmak T,K8/74-3

E.U.T.S.;olur-:oturmak Suv.625,6-3

D.L.T.;oltur-:oturmak I,5/224, K.B.;oldur-:oturmak 771/94-3

Öli


O.Y.;ölüg:ölü, ölmüş KT,K9/22-3

E.U.T.S.;ölüg:ceset, ölü Alt.Gr.323-3

A.H.;ölüg:ölü 96/48-3

546


E.T.Y.;ötrü:ötürü, dolayı, sonra Ş.u.,C5/I,176, O.A.;ötrü:sonra, dolayı, ve T,G5/68-3

M.;ötrü:-den dolayı; bunun üzerine, sonra 7,62/52, ötgürü:dolayısıyla, sebebinden 41,5/93, E.U.T.S.;ötrü:ötrü, için, sonra, o zaman Suv.478,16, ötgürü:dolayısıyla..., ile…, itibaren, neticesinde, sonucunda, sonra USt.194,5, ötkürü:=ötgürü, öttrü:=ötrü-3

A.H.;ötrü:ötürü, dolayı 363/70-3

Öv- Övmek. O.A.;ög-:övmek, methetmek BK,G15/54-3

E.U.T.S.;ög-:1.Düşünmek U.II.11,8 2.Meth ve sena etmek, öğüp alkışlamak USt.196,21 3.Ezmek, inceltmek, ovmak H.I.8,55 4.=ökmek U.II.73,5, ök-:=ögmek-3

A.H.;ög-:övmek, methetmek 236/59-3

547

Öy


O.Y.;eb:ev, çadır; karargâh, ordugâh BK, D32/48-3

E.U.T.S.;öy:ev-1 eb:ev, ev:ev, çadır U.III.35,18-3

D.L.T.;öw:ev I,6/81, ew:ev I,1/32, üw:ev I,7/81-3

Sagın-

Beklemek, düşünmek, duraksamak, tereddüt etmek, kararsız kalmak.

O.A.;sakın-:düşünmek, düşünceye dalmak, endişelenmek, düşünüp taşınmak, plân kurmak, yas tutmak, mateme gark olmak BK,D33/48-3

E.U.T.S.;sagın-:=sakınmak P.P.12,4-1 sakın-:düşünmek, plân kurmak, düşünüp taşınmak, endişelenmek Maitrisimit fragment, 105-3

D.L.T.;sagın-:1.Sağar görünmek II,19/152 2.Sanmak, zannetmek; sözle yardım etmek II,18/153-2 K.B.;sakın-:sakınmak; sanmak, düşünmek 6080/603-3

Sarı I,Sarı. E.T.Y.;sarıg:sarı T,C48/I,116-3 I.B.;sarıg:sarı 11/19-3 D.L.T.;sarıg:sarı, sarı renk I,2/329-3

Söveş-


O.Y.;süñüş-:süngüleşmek, mızraklaşmak, çarpmak; savaşmak, harp etmek BK,D23/44-3

E.U.T.S.;süñüş-:süngüşmek, süngüleşmek, vuruşmak Ram.47-3

D.L.T.;süñüş-:çarpmak, süngüleşmek, savaşta süngüleşmek III,18/394-3


E.T.Y.;säbin-:sevinmek BK,D2/I,60 O.Y.;sebin-:sevinmek BK,D2/36-3

E.U.T.S.;sevin-:sevinmek USt.194,19-3

D.L.T.;sewün-:sevinmek II,3/153, sewin-:sevinmek I,11/12-3

548


O.A.;süñük:kemik KT,D24/16-3 E.U.T.S.;süñük:kemik Suv.159,12, söñük:1.Kemik Suv.614,11 2.=süñük-3

D.L.T.;süñük (g):kemik II,21/85, A.H.;süñek:kemik 90/48-3

Süyci


O.Y.;süçig:tatlı, hoş KT,G6/4-3

M.;süçig:tatlı, lezzetli 71,56/134, E.U.T.S.;süçüg:1.Tatlı şarap DUD.390 2.Tatlı, lezzetli H.II.24,47, süçük:=süçüg-3

D.L.T.;süçik:tatlı; içilecek şey, şarap I,11/157, K.B.;süçig:tatlı; içilecek şey, şurup 1170/134, A.H.;süçüg:tatlı 209/57-3


E.T.Y.;tamgala-:damgalamak Toyok,öntaraf,5/II,180-3

E.U.T.S.;tamgala-:damgalamak, mühürlemek Chuas.17,16-3

D.L.T.;tamgala-:hakanın damgasını -turasını- vurmak III,8/353, K.B.;tamgala-:damgalamak, mühürlemek 3275/332-3

Tañrı Tanrı, Allah. E.T.Y.;täñri:Tanrı, gök, sema KT,D12/I,34 O.Y.;teñri:gök, gökyüzü; tanrı KT,D12/10-3

I.B.;teñri:gök; tanrı 54/24, E.U.T.S.;teñri:=tñri. Tanrı:TM.254,85, tñri:1.Allah, Tanrı, ruh, put USt.194,12-3

D.L.T.;teñri:1.Tanrı I,2/53 2.Gök, sema III,21/377 3.Büyük bir dağ, büyük bir ağaç gibi göze ulu görünen her şey III,24/377-3

549

Tovşan Tavşan. O.A.;tabışgan:tavşan T,G1/66-3

E.U.T.S.;tavşan:tavşan USp.284, tavışgan, tavışkan:1.Tavşan H.I.6,25 2.12 hayvanlı Türk takviminin bir yılı İst.8, I.B.;tabışgan:tavşan 44/23-3

D.L.T.;tawışgan:tavşan I,12/513-3

Ucız Ucuz, değersiz. O.A.;uçuz:ucuz, kolay, hafif, değersiz T,G6/68-3

E.U.T.S.;uçuz:kolay, ucuz, hafif, az, ihmal edilmiş Suv.195,16, İ.V.K.P.Ö.;uçuz:aşağılık, ucuz, değersiz, hor görülen 29,4/25-3

D.L.T.;uçuz:ucuz; hor ve alçak, değersiz I,19/54-3

Ulı


O.Y.;ulug:ulu, çok büyük KT,D34/16-3

E.U.T.S.;ulug:ulu, büyük, seçkin, seçme, asil USt.198,63-3

D.L.T.;ulug:ulu, büyük, yüce; büyüklük, ululuk I,16/51-3

Unut- Unutmak. E.T.Y.;unıt-:unutmak Tun.III,a9/II,95-3 M.;unıt-:unutmak 18,51/66-3

D.L.T.;unut-:unutmak I,10/215-1 unıt-:unutmak I,20/215-3

550


O.A.;uzun:uzun, uzak, daimi, ustaca, mahirane T,D2/80-3

E.U.T.S.;uzun:uzun, daimi uv.478,16, usun:=uzun Suv.478,16-3

D.L.T.;uzun:uzun I,2/77-3

Üçin İçin. O.A.;üçün:için, dolayı, yüzünden, sebeple BK,D20/40-3

İ.V.K.P.Ö.;üçün:için, çünkü 16,7/18, E.U.T.S.;üçün:için, sebep, dolayısıyla P.P.4,5-3

K.B.;üçün:için 69/46-3

Üle Pay, parça. E.T.Y.;ülüg:nasip, tali, pay, hisse T,B4/I,100-3

E.U.T.S.;ülüg:kut, saadet, pay, hisse U.II.15,5, ülgü:1.Hisse, kısım, parça, pay TT.VIII.102 2.Ölçü, miktar, adet, sayı USt.196,43-3

K.B.;ülüg:hisse, nasip, pay, kısmet 179/34, ülük:hisse, nasip, pay, kısmet 3122/319-3

Üzre Üzre, üzere. O.A.;üze:üzeri, üzre, üzerine, üstte, üstünde BK,D26/44-3

E.U.T.S.;üze:1.Üstte, yukarıda, üstünde Suv.607,12 2.İle P.P.12,3, öze:üstte, üstünde, üzerinde, yukarıda U.III.6,29, I.B.;üze:yukarıda; üzerine, üzerinde 54/24-3

D.L.T.;üze:üstünde, üzerinde, üzere, üzerine, üzerindeki I,1/44-3

551

Yalañ II,Bakınız.Yalañaç. O.Y.;yalañ:yalın, çıplak KT,D29/16-1 O.A.;yalıñ:yalın, çıplak BK,D23/42-3

E.U.T.S.;yalañ:çıplak, yalın-1 M.;yalıñ:yalın (ayak) 60,14/118-3

D.L.T.;yalıñ:çıplak; kınından çıkmış veya kınından çıkarılmış III,1/373-3

Yalıñ- Bakınız.Yalñış-. O.Y.;yañıl-:yanılmak, hata etmek KT,D23/14-3

E.U.T.S.;yañıl-:yanılmak Suv.9-3

D.L.T.;yañıl-:yanılmak III,14/59-3

Yalñız Yalnız, tek, bir. E.T.Y.;yalıñus:yalınız Ç.IV,1/III,119-3

E.U.T.S.;yalñuz:yalnız, tek H.II.10,69, M.;yalıñuz:yalnız 13,34/61, E.U.T.S.;yalguz:yalnız, İ.V.K.P.Ö.;yalñus (yalañus):yalnız, yalnızca 40,3/30-3

K.B.;yalñuz:yalnız 395/54, D.L.T.;yalñus:yalnız, kimsesiz I,23/333-3

Yarag

1.Silah (tüfek, bıçak vb.). 2.M.Araç, vasıta, çare, malzeme, teçhizat.

O.A.;yarak:silah KT,D32/20, yarık:zırh, zırh ve kalkan KT,D33/20-3

E.U.T.S.;yarag:=yarak-1 yarak:1.Yakışan, gereken H.II.8,25 2.Silah U.III.29,33, yarıg:=yarık, yarık:1.Zırh TT.IV.10,12 2.Kıyı, kenar USp.274-3

D.L.T.;yarık:1.Oylukların çenetlere bitiştiği yer, oyluk kemikleri başı III,25/15 2.Zırh; zırh ve kalkana verilen genel ad III,12/15-3

552


O.Y.;yeti:yedi BK,G1/52, yiti:yedi KT,D30/16-3

E.U.T.S.;yiti:1.Yedi (7) P.P.34,4 2.Keskin U.II.86,48, yitegü:yedi TT.V.21,61, yitigü:=yitegü, İ.V.K.P.Ö.;yetti (yeti?):yedi 31,5/26-3

D.L.T.;yéti:sayıda yedi III,7/227, yetti:sayıda yedi III,9/27, K.B.;yiti:1.Yedi (7) 1890/206 2.Keskin 927/110-3

Yene


E.T.Y.;yemä:yene, tekrar Ş.u.d10/I,172, O.Y.;yeme:da/de, dahi, ve KT,D3/8, yana:yeniden tekrar KT,D10/10-3

E.U.T.S.;yene:yine, tekrar-1 İ.V.K.P.Ö.;yenä (yana/yenä?) 24,5/22, yemä:de, dahi, ve, hem...hem, yine, yeniden, oysa, öyleyse, yine de 7,4/14, E.U.T.S.;yana:yine, tekrar ve, yeniden, dahi, fazladan PP.24,5, yeme:=yime, yine:yine, tekrar, yeniden U.II.88,79, yime:yine, tekrar, yeniden P.P.2,5, Ü.İ.;yme:ve, da/de, dahi 97a,6/29-3

D.L.T.;yeme:hep, bütün, tamamıyla; yine, dahi III,20/41, yana:gene, yene, yine, tekrar, ikinci defa olarak; geri dönme bildiren edat I,7/119, K.B.;yime:yine, hep, dahi 191/35-3

553


O.A.;yigirmi:yirmi BK,G9/54-3 E.U.T.S.;yigirmi:yirmi (20) TT.VIII.103, ykrmi:=yigirmi, yegirmi:=yigirmi HV.-3

D.L.T.;yigirmi:sayıda yirmi III,15/48, yigirme:sayıda yirmi III,15/48-3

Yitir-


O.A.;yitür-:yitirmek, kaybetmek BK,D7/34-3

E.U.T.S.;yitür-:1.Kaybetmek, elden çıkarmak Suv.623,10 2.Artırmak TT.VIII.103 3.Yedirmek H.II.24,43, I.B.;yütür-:yitirmek, kaybetmek 24/21-3

K.B.;yitür-:1.Kaybetmek, yitirmek 958/113 2.Yedirmek 5033/502-3

Yogın


O.A.;yogun:kalın, yoğun, kaba T,G7/68-3

E.U.T.S.;yogun:kalın, yoğun, kaba TT.VII.54,3-3

D.L.T.;yogun:yoğun, şişkin, kalın III,25/29-3

554

Yokarı


O.A.;yokaru:yukarı K,1/72-3 E.U.T.S.;yokaru:yukarı Suv.617,4, yökerü:yukarı (?) U.III.38,24-3

D.L.T.;yokaru:yukarı III,7/285, yukaru:yukarı III,22/180, yokar:yukarı I,15/142-3

Yovuz


O.Y.;yabız:kötü, fena BK,D32/48-3

E.U.T.S.;yavız:fena, kötü Suv.621,12, yavaz:=yavız~yabız 'kötü,fena' İnd.55, yabız:=yavız 'kötü' Suv.553,12-3

D.L.T.;yawuz:kötü, fena I,14/84, yafuz:her şeyin kötüsü, fenası III,13/10-3

555

Yöre-


E.T.Y.;yörü-:yürümek Alt.II,a4/III,104-3

E.U.T.S.;yürü-:yürümek, yür-:1.Yürümek USp.276 2.Koymak, sokmak H.I.10,130, yorı-:yürümek, gitmek, hareket etmek USt.196,36, M.,yorı-:yürümek, dolaşmak (yardımcı fiil); yaşamak 112,18/182-3

D.L.T.;yor-:1.Tabir etmek, yormak III,17/125 2.Yürümek I,1/456, yorı-:yürümek, gitmek, varmak; ismi varıp yayılmak; yürüyüp yorulmak III,18/375-3

Yüvür- Bakınız.Ilga-. E.T.Y.;yügür-:yürümek, koşmak, akmak, süratle gitmek, seyretmek BK,D20/I,40-3

I.B.;yügür-:koşmak 16/20, E.U.T.S.;yügür-:koşmak, yügürmek, yürümek U.III.31,8-3

D.L.T.;yügür-:-at- koşmak, yüğrükçe koşmak; geçmek; seyirtmek; beze eriş yapmak I,19/360-3

556

KAYNAKÇA

ALYILMAZ, Cengiz; Eski Türkçenin Söz Varlığının Düz ve Ters Dizimi,

Ankara, Kurmay Yayınları, 2004.

ARAT, Reşit Rahmeti; Atebetü’l-Hakayık, Ankara, TDK,1992.

ARAT, Reşit Rahmeti; Kutadgu Bilig, I Metin, İstanbul, TDK, 1947.

ARAT, Reşit Rahmeti; Kutadgu Bilig, II Çeviri, Ankara, TDK,1959.

ARAT, Reşit Rahmeti; Kutadgu Bilig, III İndeks, İstanbul, TKAE, 1979.

ATALAY, Besim; Dîvânü Lügati’t-Türk Tercümesi I, Ankara, TDK, 1941.

ATALAY, Besim; Dîvânü Lügati’t-Türk Tercümesi II, Ankara, TDK,

1941.

ATALAY, Besim; Dîvânü Lügati’t-Türk Tercümesi III, Ankara, TDK,

1943.

ATALAY, Besim; Dîvânü Lügati’t-Türk Dizini “Endeks” IV, Ankara,

TDK, 1999.

ATANIYAZOV, Soltanşa; Türkmen Dılınıñ Sözkökı Sözlügı, Aşgabat,

Miras, 2004.

BİRAY, Himmet; Batı Grubu Türk Yazı Dillerinde İsim, Ankara, TDK,

1999.

BOZKURT, Fuat; Türklerin Dili, Ankara, Kültür Bakanlığı, 1999.

CAFEROĞLU, Ahmet; Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, İstanbul, Enderun

Kitabevi, 1993.

CAFEROĞLU, Ahmet; Türk Dili Tarihi I-II, İstanbul, İ.Ü. Edebiyat

Fakültesi Yayınları, 2001.

CAFEROĞLU, Ahmet; “Karahanlılar Devri Türk Edebiyatı”, Türk Dünyası

El Kitabı, cilt 3, sayı A.31/I, 1998, s.75-88.

CLARK, Larry; Turkmen Reference Grammar, Wiesbaden, Harrassowitz

Verlag, 1998.

CLAUSON, Gerard; An Etumologial Dictionary of Pre-Thirteenth

Centruy Turkish, London, Oxford, 1972.

ÇENELİ, İlhan; “Türkmen Türkçesi Sözlüğü”, Türk Dili Araştırmaları

Yıllığı, Belleten, 1982-1983, 1986, s.29-84.

557

DEVELLİOĞLU, Ferit; Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Ankara,

Aydın Kitabevi, 1997.

ERASLAN, Kemal; Ahmed-i Yesevî, Dîvân-ı Hikmet’ten Seçmeler,

Ankara, 1983.

ERCİLASUN, Ahmet Bican; Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili

Tarihi, Ankara, Akçağ, 2004.

ERCİLASUN, Ahmet Bican; “Bengütaş Edebiyatı”, Büyük Türk

Klasikleri, cilt 1, s.56-78.

ERCİLASUN, Ahmet Bican vd,; Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü

I-II, Ankara, Kültür Bakanlığı, 1991.

ERCİLASUN, Ahmet Bican; Örneklerle Bugünkü Türk Alfabeleri,

Ankara, Kültür Bakanlığı, 1996.

ERCİLASUN, Ahmet Bican; Türk Dünyası Üzerine İncelemeler, Ankara,

Akçağ, 1997.

ERCİLASUN, Ahmet Bican vd.;Türk Lehçeleri Grameri, Ankara, Akçağ,

2007.

ERDAL, Marcel; Old Turkic Word Formation A Functional Approach

to the Lexicon Vol. I, Wıesbaden, Otto Harrasswıtz, 1991.

ERDAL, Marcel; Old Turkic Word Formation A Functional Approach

to the Lexicon Vol. II, Wıesbaden, Otto Harrasswıtz, 1991.

ERDAL, Marcel; A Grammar of Old Turkic Vol. III, Boston, Brill Leiden,

2004.

EREN, Hasan; Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara, Bizim Büro,

1999.

ERGİN, Muharrem; Orhun Abideleri, İstanbul, Boğaziçi Yayınları, 1991.

ERGİN, Muharrem; Türk Dil Bilgisi, İstanbul, Bayrak Yayınları, 1998.

GABAIN, A. VON; Tarihi Türk Şiveleri, Ankara, TKAE, 1988.

GABAIN, A.VON; Eski Türkçenin Grameri, Ankara, TDK, 1988.

GARABAEV, Berdimırat; Türkmençe-Türkçe Gepleşik Sözlügi,

Aşkabat, Gözyetim, 1994.

GÖMEÇ, SAADETTİN; Türk Cumhuriyetleri ve Toplulukları Tarihi,

Akçağ, Ankara, 2003.

558

HACIEMİONĞLU, Necmettin; Karahanlı Türkçesi Grameri, Ankara,

TDK, 2003.

HACIEMİONĞLU, Necmettin; Türk Dilinde Edatlar, İstanbul, M.E.B.,

1992.

HAMILTON, James Russell; İyi ve Köyü Prens Öyküsü, çev. Vedat

Köken, Ankara, TDK, 1998.

HAMZAYEV, M. YA, vd.; Türkmen Dilinin Sözlügi, Aşkabat,

Türkmenistan CCR Ilımlar Akedemiyası, 1962.

HANSER, Oskar; Türkmence El Kitabı, çev. Zühal Kargı Ölmez,

İstanbul, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi, 2003.

İLKER, Ayşe; Batı Grubu Türk Yazı Dillerinde Fiil, Ankara, TDK, 1997.

KAFESOĞLU, İbrahim; “Oğuzlar”, Türk Dünyası El Kitabı, cilt 1, sayı A-

32, yıl 2001, 196-201.

KAFESOĞLU, İbrahim; Türk Milli Kültürü, İstanbul, Ötüken, 1998.

KARA, Mehmet ve A. KARADOĞAN; Türkmen Türkçesi-Türkiye

Türkçesi Deyimler Sözlüğü, Ankara, Çağlar, 2004.

KARA, Mehmet; Türkmen Türkçesi ve Türkmen Edebiyatı Üzerine

Araştırmalar, Ankara, Akçağ, 1998.

KARA, Mehmet; Türkmence, Ankara, Kültür Bakanlığı, 2000.

KARA, Mehmet; Ata Atacanov’un Şiirleri I Giriş-Metin-Aktarma,

Ankara, TDK, 1997.

KARA, Mehmet; Ata Atacanov’un Şiirleri II İnceleme-Gramer Dizini,

Ankara, TDK, 1997.

KAYA, Ceval; Uygurca Altun Yaruk, Ankara, TDK, 1994.

KORKMAZ, Zeynep; Gramer Terimleri Sözlüğü, Ankara, TDK, 2007.

KORKMAZ, Zeynep; Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), Ankara,

TDK, 2003.

MEREDOV A. ve C. AHALLI; Türkmen Klassıkı Edebiyatınıñ Sözlügi,

Türkmenistan, Türkmenistan, 1988.

NASKALİ, Emine Gürsoy; Türk Dünyası Gramer Terimleri Kılavuzu,

Ankara, TDK, 1997.

ORKUN, Hüseyin Namık; Eski Türk Yazıtları, Ankara, TDK, 1994.

559

ORKUN, Hüseyin Namık; Prens Kalyanamkara ve Papamkara

Hikâyesinin Uygurcası, İstanbul,1940.

ÖZÖNDER, F. Sema Barutçu; Uygurca Sadaprarudita ve Dharmodgata

Bodhisattva Hikâyesi, Ankara, A.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili

ve Edebiyatı Anabilim Dalı Doktora Tezi, 1987.

ÖZÖNDER, F.Sema Barutçu; Abidarim kıınlıg koşavarti şastirtakı

çınkirtü yörüglerning kingürüsi’nden Üç İtigsizler, Ankara, TDK, 1998.

PAÇACIOĞLU, Burhan; VIII-XVI. Yüzyıllar Arasında Türkçenin Sözcük

Dağarcığı, Ankara, Bizim Büro, 2006.

PARLATIR, İsmail vd.; Türkçe Sözlük I-II, Ankara, 1998.

SARAY, Mehmet; Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi, Ankara, TDK, 1999.

SARI, Berdi ve N. GÜDER; Türkmencenin Grameri (I Fonetika: Ses

Bilgisi), Ankara, MYB, 1998.

SARI, Berdi ve N. GÜDER; Türkmencenin Grameri (II Morfologiya:

Şekil Bilgisi), Ankara, MYB, 1998.

SARI, Berdi ve N. GÜDER; Türkmencenin Grameri (III Sintaksis), MYB,

Ankara,1998.

SARUHANOV, M.; Türkmen Dılınıñ Grammatıkası, Aşgabat, 2000.

SÜMER, Faruk; Oğuzlar (Türkmenler), İstanbul, Türk Dünyası

Araştırmaları Vakfı, 1999.

TEKİN, Şinasi; Uygurca Metinler I, Kuanşi İm Pusar, Erzurum, 1960.

TEKİN, Şinasi; Uygurca Metinler II, Mytrisimit, Ankara, Atatürk

Üniversitesi Yayınları, 1976.

TEKİN, Şinasi; “İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı”, Türk Dünyası El

Kitabı, cilt 3, sayı A.31/I, 1998, s.5-73.

TEKİN, Talat vd.; Türkmence-Türkçe Sözlük, Ankara, Simurg, 1995.

TEKİN, Talat, Irk Bitig-Eski Uygurca Fal Kitabı, Ankara, Öncü Kitap,

2004.

TEKİN, Talat, Orhon Yazıtları, Ankara, TDK, 1988.

TEKİN, Talat, Orhon Yazıtları, Yıldız Dil ve Edebiyat 1, İstanbul, 2003.

TEKİN, Talat, Tunyukuk Yazıtı, Ankara, Simurg, 1994.

560

TEKİN, Tekin ve M. ÖLMEZ, Türk Dilleri Giriş, Yıldız Dil ve Edebiyat 2,

İstanbul, 2003.

TEMİR, Ahmet; Türkoloji Tarihinde Wilhem Radloff Devri Hayatı-İlmî

Kişiliği-Eserleri, Ankara, 1991.

Thomsen, V., Orhon Yazıtları Araştırmaları, Ankara, TDK, 2002.

TOPARLI, Recep vd.; Resimli Türkçe Kamus, Ankara, TDK, 2004.

VARDAR, Berke; Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, İstanbul,

Multilingual Yayınları, 2002.

ZÜLFİKAR, Hamza; Türkçede Ses Yansımalı Kelimeler, Ankara, TDK,

1995.

T.C. GAZ İ ÜN VERS TES SOSYAL B LMLER ENST TÜSÜ ÇA ĞDA Ş TÜRK … · 2014. 8. 7. ·...

Documents

Transcript of T.C. GAZ İ ÜN VERS TES SOSYAL B LMLER ENST TÜSÜ ÇA ĞDA Ş TÜRK … · 2014. 8. 7. ·...