CIGERX WÎN

^l.

V!"''fc.r.i'^3^*-*>^

TARÎXA

KURDlSTAN

efrandInEn cIgerxwIn yEn heta niha çapkirI

1. Dîwana yekem, Pirîsk û Pêtî, Sûrîye 1945

2. Cîm û Gulperî, ÇÎroka Yekem, Sûrîye 1948

3. Dîwana Duwem, Sewra Azadî, Sûrîye 1954

4. Reşoyê Darê, Çîroka Duwem, Sûrîye 1956

5. Gotinên Pêşîyan, Sûrîye 1957

6. Destûra Zimani Kurdî, iraq 1961

7. Ferheng, PerçS Yekem, Iraq 1962

8. Ferheng, Perçê Duwem, traq 1962

9. Dîwana Sêyem, Kîme Ez, Libnan 1973

10. MÎdya û Salar, Libnan 1973

11. Dîwana Çaran, Ronak, Swêd 1980

12. Dîwana 5'a, Zend Avista, Swêd 1981

13. Dîwana 6'a, Şefaq, Swid 1982

14. Dîwana 7'a, Hivî, Swed 1983

15. Tarîxa Kurdistan (Cîld 1), Swid 1985

16. Dîwana 8'a, Aşitî, Swed 1986

WEŞANÊN ROJA NÛ-21

Adress:

Döbelnsgatan 16 B, 2 tr.

113 27 Stockholm / Sweden

ISBN 91 76 72 019 5

© Kesra Cigerxwin

Printed in Sweden

Stockholm 1987

TARÎXAKURDlSTAN

Cigerxwîn

CILD 2

STOCKHOLM 1tt7

WEŞANEN

ROJA NÛ

DEWLETA iSLAMÊ LI HICAZÊ

Di çaxekî de, ko welatê Ereb di nav destûra derebegî,

êlperestî de di nav şevreşa talan û berdîberdan de digevi-

zî bi navê Muhamed, kurê Ebdulah mirovekî mezin G bîrewer

weke sitêreke geş di nav ezmanê Hicazê de çirisand Q çend

mirovên mezin weke Ebûbekir, Umer , Osman, Elî, Telha, Zu-

beyr, Sad Seîd , Ebdurehman xwe dane ber ronahiya vî mirovêmezin û bihev re welatê xwe j i vê şevreşê derxistin Q ole-

ke nû digeldestQreke nû anîne meydanê Q piştî mirina Muha-

med ne tenê welatê xwe kirin yek perçe, belkî jî welatê

Rom, îran Q Misir iî xistin bin darê xwe .

1- MUHEMED, KURÊ EBDULAH(PEYXAMBER) :

Di bîstê nîsana sala 571 de hate hebûnê Q di sala 623

de ji bajarê Mekehê çQye bajarê Medînê Q di sala 630 de M£

kehê bi zor xiste bin destê xwe Q destQra îslamê li dar

xist Q di sala 632 de serê xwe daniye.

2- EBUBEKÎR, KURÊ QEHAFE(SEDÎQ) :Ji sala 632 ta bi sala 634 fermandarî kiriye, di çaxê

wî de leşkerê Ereb ji Hicazê derket û dirêjî _ SQriye, traqQ Misrê kirin. Û di sala 634 de serê xwe daniye.

Mirovekî mêr Q merd Q bîrewer Q hozan bQ. Serekwezîrêdewleta Muhemed peyxamber bQ. Di pişt mirina wî re bQ^padî^şah Q serdarê leşker Q çavên xwe berdane firehkirina Impe-

ratoriya îslamê Q yekîtiya milet Q welatê Ereb,

3- UMER, KURÊ XETTAB:Ji sala 634 ta bi sala 644 termandarî kiriye. Serdarên

leşker guhartin Q leşker li pey leşker rêkirin, nav wela -

NAVEROK

Dewleta Islamê 11 Hîcazi7

Dewleta Islami li Dimişq8

Dewleta Ebbasîya li Bexda10

Dewleta Ebûmislimi Xeresanî, yan Dewleta

Kurdî ya Pişî12

Dewleta Deylemî18

Bi kurtî tarîxa Selçûqîya22

Selçûqîyin Qonya25

Dewlet û Fermandarîya Hezbanî30

Hozanin Hewliri37

Fermandarîya Humeydî40

Cograf îya welatê Humaydî47

Fermandarin Hemîdî47

Zirzarî4 9

MÎr Salari Zirzarî50

Melek Adil kuri Mîr Salari Zirzarî50

Zirzarî di nav leşkeri Eyyûbî Kurdî de51

Dewleta Ertuqî li Heskîf53

Dewleta Turkmeni Ertuqî li Mardîn56

Fermandarî û rewşa eşîra Lor i mezin(Bextîyarî) . . . 58

Rewşa Bextiyarî63

Fermandarîya Çiharleng - Lane65

Fermandari Heftleng66

Lîsta eşîr û bavikin Lori Biçûk67

Fermandarîya Hîzan, Mikis, tspayird69

Fermandari Hîzan69

Fermandarîya Miksi72

Fermandarîya ispayird73

Fermandarîya Zirikan74

Fermandari Tercîli^.75

Fermandari Hetax76

Fermandarîya Derzîni78

Fermandarîya Kur tika79

Fermandarîya Millan li Wiran-şehir81

Sûnda pismama83

Xwîkîtî , yan Uxuwe-Biratî83

îbrahîm Begi Millî84

Eyub Beg, kuri îbrahîm Beg85

Teymur Beg8 5

Mehmûd Beg , kuri Teymûr Beg8 5

Ibrahîm Beg, kuri Mehmûd, kuri Teymûr86

Şeri îbrahîm Paşa û Azadîxwazan. . .90

Derebegîya Sason (Xerza)92

Fermandar îya Mehmûdî99

Fermandarin Kurdistana îran

Siyah Mensûr, Çeknî, Zengene, Pazokî104

Fermandarîya Siyah Mensûr105

Fermandarîya Çeknî1 08

Fermandarîya Zengene108

Fermandarîya Eşîra Pazokî109

Fermandarîya Silîvan (Farqîn) , Qulp û Batman 112

Fermandarîya Farqîn115

Fermandarîya Qulp û Batman116

Fermandarîya Farqîn117

Fermandarîya Biradost120

Fermandarîya Siwirek (Siweydî)124

Fermandarîya Bane ]^29

Fermandarîya Gelpaxî130

Fermandarîya Mirdasî132

Fermandarîya Palo (Pehlew) X35

Fermandarîya Çermûk ]^39

Fermandarîya Kelhor j^O

Fermandarîya Pilingan ]4q

Fermandarîya Derteng14]

Fermandarîya Mahîdeşt142

Fermandarîya Çimişkizik143

Hindama Mecenkurd146

Pertik, Seqmana147

Fermandarîya Şirwan. , 150

Fermandarin Gurnî....153

Fermandarîya Erûn153

Ji tarîxa navdarên Kurd:

Huseyn, Husnî Mukriyanî154

Fermandarîya Eşîra Mukrî168

Dewleta Erdelan173

Cografiya Erdelan229

Eşîrin Kurdistan230

Çemin navdar230

Mizgeftin Welati Erdelan2^3

Bajarin Erdelan23,3

Hozan û Torevanin Erdelan241

tên sînordaşên(hevsînorên) xwe Q bi xurtî leşkerê dijminş ikand in .

Mirovekî Erebî Q di şera de gelek hişk bQ Q ji milîyetaxwe re gelek çavdêr bQ G nedixwest Ereb dev ji rewşa xwe

ya koçerî berdin G bikevin nav bajara Q avaniya Q digot :

Zarokên xwe hînî siwarî, şQrbazî G avjenî bikin, ji QuranG ristên erebî pêve nedixwest ko tiştekî dî bixwînin Qxerc^.j^ erebên bindest nedistand G ereb di ser her miletî

re didîn. Lê gelek mêr G zana Q hişk bQ.

4- OSMAN, KURÊ EFFAN Ê EMEWÎ

Ji sala 644 ta bi sala 656 fermandarî kiriye, li serdestê Muhemedê kurê EbGbekir hate kuştin Q Elt,^ Ebû Talibkete şQna wî. Tenê fermandarên Misr, Iraq, SQriye ji ber

ko mirovên Osman bGn.mezinahiya Elî nexwestin Q şerê wî kirin G Muawiye kirin padîşa G ji nQve padîşahiya Emewiya vê"gerandin meydanê. ~

5- ELÎ, KURÊ EBÎ TALIB:.

Mirovekî pêzan G xwendewar bQ, wî destQra zimanê Erebîdaniye. Lê di meydana rêzanî, siyasî de ne weke meydanaxwendewarî^bQ. Mêrekî navdar bG,gelek dibiwara wî de pesnemêraniya wî gotine, pismam Q zavayê Muhemed peyxamber bQ,Fatima, keça Muhemed j ina wî bû. Hesen G Huseyn ji FatimabQn. Jina Hesen jehr dayê G Huseyn bi destê Emewiyan hatekuştin.

Elî bi destê veşartiyekî hate kuştin G bi kuştina wîfermandarî(padîşahî) ji Hicazê derket G kete Şam-Dimişq.

DEWLETA iSLAMÊ LJ OiMiSQ

1- MUAWtYE, KURÊ EBÛSUFYAN:Ji sala 661 ta bi sala 680 fermandarî kiriye, serpêhat^

yên wî digel Elî navdarin.

Ev Muawiye nivisvanê Muhemed peyxamber bG Q di çaxê Os-

man de bG walî, fermandarê Dimişq G Cizîr Q Azerbaycan .

Kurdistan jî ketin bin destê wî, Muhemed kurê Merwanê Eme-

wî ji bar ve fermandarê van hindaman bG Q Umer kurê Asê E-

mewî fermandarê welatê Misrê bQ.

Çawa Osman hate kuştin van fermandaran Miawiye kirin pa

dîşah Q bihev re şere Cemhuriyeta Hicazê dikirin û dawî zo

ra Elî birin G çawa Elî hate kuştin Muawiye xwe eşkera kiF

Q bQ padîşati Q zariwên Eli aane kuştm.

Daxwaza Emewiyan vejandina padîşahiya kevnare bG, Lê ts

lam ji xwe re dikirin Nerdewan G bi navê islamê xwe berjêF

dibirin. Lê hevalbendên Elî derwêş bQn Q ev tişt nizani -

bQn.

2- YEZtD, KURÊ MUAWlYE:

Ji sala 680 ta bi sala 683 fermandarî kiriye. Di çaxê

wî de Husejmê kurê Elî G bi zar Q zêçên xwe ve hatin kuş -

tin G pêzanê tslamê di biwara vî mirovî de bGne du perçe .

Hin dijQnên nebak jê re dibêjin G hin dibêjin gereke em

xwe têkelî vî mirovî nekin.

Mela Xelîlê Sêrtî dibêjî: Yezîdê mirî lanetê lê meke

Xebîse, pelîde xwe têkel meke.

Lê şêx Ebdurehmanê Axtepî dibêjî: Sed hezar lanet miqaet

Şibhê barana şedîd

Her zeman ev layenqetî ê

bî

Ew li ser rehê yezîd

Her wekG kurd ji kevnara de bQne du perçe; Yezîdî Q Hu-

seynî G bi sed hezaran li ser vê dubendiyê mêr ji hev kuş-tine.

Lê bi rastî gelek tarîxzan dibêjin ev yezîdiyên kurd

yezdî ne.ne ko Yezîdîne, Zardeştîne, ne ko hevalbendê yezî-

dê kurê Muawiye ne. Tenê hin jî dibêjin, ko li ser oia ts-

lamê ne, yezîdî ne, ne Zardeştî ne.

3- MlAWlYE, KURÊ YEZÎD:

Di sala 64 koçî de bQye fermandar, lê ji ber ko nexweş

bG siparte Merwan, kurê Hekem ê Emewî Q li mala xwe rûnişt.

4- MERWAN, KURÊ HEKEM:

Ji sala 64(683) destpêkir G heta sala 65(685) maye,

5- EBDULMELÎK, KURE MERWAN :

Ji sala 65(685) ta bi sala 86(705) fermandarî kiriye.

6- WELÎD, KURÊ EBDULMELÎK:

Ji sala 86(705) ta bi sala 96(715) fermandarî kiriye.

7- SULEYMAN, KURÊ EBDULMELÎK:

Ji sala 96(715) ta bi sala 99(717) fermandarî kiriye.

8- UMER, KURÊ EBDULEZÎZÊ EMEWÎ :Ji sala 99(717) ta bi sala 101(730) fermandarî kiriye.

9- YEZÎD, KURÊ EBDULMELÎK:

Ji 101(730) ta bi sala 105(724) fermandarî kiriye,

10-HlŞAM, KURÊ EBDULMELtK:

Ji sala 105(724) ta bi sala 125(743) fermandarî kiriye.

11-YEZÎD, KURÊ YEZID, KURE EBDULMELÎK:

9

12-YEZÎD, KURÊ WELÎD, KURÊ YEZÎD, KURÊ EBDULMELIK:

13-tBRAHÎM, KURÊ WELÎD, KURÊ YEZÎD, KURÊ EBDULMELÎK:

Van her sê mirovan ji sala 125(743) ta bi sala 127(745)

fermandarî kirine.

14-MERWAN, KURÊ MUHEMED, KURE MERWANÊ EMEWÎ:Ji 127(745) ta bi sala 132(750) fermandarî kiriye, Di-

ya wî keça fermandarekî kurde, ko navê wî Mîr Ehmede. Ev

Merwan berî hingî fermandarê Kurdistan, Cizîr, Azerbaycan

G li bajarê Heran rGdinişt Q ji bavê xwe vegirtibQ, Li we-

latê Misrê hate kuştin Q bi kuştina wî padîşahî ji Emewiya

derket Q kete destê Ebbasiyên.Q ji Şam derket Q kete Bexda

yan jî ji destê Ereb derket Q kete destê Ecem.

DEWLETA EBBASiYA l! BEXDA

Vê malbatê ji sala 132(750) ta bi sala 656(1258) ferman_

darî(peyrewî) kirine, Lê heta sala 1517 z, li welatê Misr¥

mane, Xurtiya wan ji sala 132(750) ta bi sala 247(861) ma-

ye,

1- EBDELAHÊ, ŞEFFAH, KURÊ MÎHEMED, KURÊ EBDELAH, KURE EB-RAS: Çar sal Q heşt mehan maye,

2- EBOcAFER MENSÛR, KURÊ MiHEME.D: Bîst Q yek sal û yazde

mehan maye.

3- MÎHDÎ, KURÊ MENSÛR: Deh sal Q mehek maye,

4- HADÎ, KURÊ MÎHDÎ : Salek Q sê mehan maye,

5- HAROn, KURÊ MÎHDÎ, KURÊ MENSÛR: Bîst Q sê sal Q du me-

han maye.

6- EMÎN, KURÊ HARÛN: Çar sal Q heşt mehan maye,

7- MAmOn, KURÊ HArOn: Bîst Q du sal maye ,

8- MÛTESÎM, KURÊ HARON: Heşt sal G heşt mehan maye,

9- WASÎQ, KURÊ MÛrESÎM: Pênc sal Q neh m.ehan maye ,

lO-MUIEWEKÎL, KURÊ MÛTESÎM: Çarde sal Q neh mehan maye.

11-MUNTESÎR, KURÊ MUTEWEKÎL: Şeş mehan maye,

12-MUSTEÎN, KURÊ mGtESÎM: Sê sal Q heşt mehan maye,

13-mCtEZ , KURÊ MUTEWEKÎL: Sê sal Q şeş mehan maye,

14-MUHTEDÎ, KURÊ WASÎQ: Sîlek maye.

15-mOtEM1d, KURÊ MUTEWEKIL: Bîst G du sal Q yazde mehan ma_

10

ye.

16-MGTEDtD, KURÊ MUWEFEQ: Deh sal Q neh mehan maye,

17-MUKTEFÎ, KURÊ MUTEDÎD: Şeş sal Q mehek maye,

18-MUOTEDÎR, KURÊ mOtEDÎD: Çar mehan maye,

19-EBDULAH, KURÊ mOtEZ! : Heşt mehan maye,

20-QAHÎR, KURÊ mOtEDÎD: Bîst Q çar sal maye ,

21-MUQTEDtR, KURÊ MÛTEDÎD: Salek Q şeş mehan maye.

22-QAHtR, KURÊ MOTEDtD(cara diwem) : Şeş sal Q deh mehan maye, '-

23-RADÎ, KURÊ MUQTEDÎR: Şeş sal Q deh mehan maye,

24-MUQTEFÎ, KURÊ MUQTEDÎR: Sê sal G yazde mehan maye.

25-MUSTEKFÎ, KURÊ MUKTEFÎ : Salek Q çar mehan maye.

26-MUTÎ-Ê, KURÊ MUQTEDÎR: Bîst Q neh sal Q çar mehan maye.

27-TA-t-Ê, KURÊ MUTÎ-Ê: Hivde sal G neh mehan maye.

28-tSHAQ, KURÊ MUQTEDÎR: Çil G yek sal Q sê mehan maye

29-QA-ÎM, KURÊ QADÎR: Çil G çar sal Q heşt mehan maye .

30-MUQTEDÎ, KURÊ ZEXÎRE : Bîst Q pênc sal G sê mehan maye.

31-MUSTEZHtR, KURÊ QAÎM: Hivde sal Q şeş mehan maye .

32^^JSTERŞtD, KURÊ MUSTEZHÎR: Salek maye.

33-RAŞtD, KURÊ MUSTERŞÎD Salek maye.

34-MUQTEFÎ, KURE MUSTEZHÎR: Bîst G çar sal G sê meha maye.

35-MUSTENCtD, KURÊ MUQTEFÎ: Yazde sal G mehek maye.

36-MUSTEDÎ, KURÊ MUSTENCÎD: Deh sal maye.

37-NASÎR, KURÊ MUSTEDÎ : Çil Q şeş sal Q deh meha maye.

38-ZAHlR, KURÊ NASÎR: rieh meha maye,

39-MUSTENSÎR, KURÊ ZAHIR: Hivde sala maye,-

40-MUSTASÎM, KURÊ MUSTENSÎR: Pazde sal G heft meha maye,

Ev hemî Ebbasiyên, ko li Bexdayê padîşahî G peyrewî ki-

rine. Lê nêzîkî 140 salî bi padîşahî mane G paşê bi peyre-

wî qedandine. Mala Biweyhê Deylemî padîşahî ji xwe re ji

wan sitandine,

Li Swêd min di nivişteke tarîxê de diye, dibêjî mala Bi_

weyhê Deylemî kurdin.

11

dewleta ebumIslImê xeresanî

yan dewleta kurdî ya pêşî

Navê wî Ebdurrehman, kurê Mislime, ji xelkê Azerbaycanê

ye, ji êla Rawendî ye, ko bi xwe jî mezinê êl Q eşîrên kur

distanê ye Q j i mirovên mezin weke Silahidîn G Merziban u"

Seysem Q EbQmislim ji xwe deranîne.

Major Rawlensen dibêjî: Pirê xelkê hindama Rewandiz ji

eşîra Rawendî ne Q hejmara xelkê vê eşîrê diwazde(12) he-

zar mirovin Q hindama Sîdikan, ko di kevîçiyê çil gundên

wê hene Q hejmara xelkê van gundan nêzîkî hezar(lOOO) malî

ye G bi xwe ji eşîra Rewandik têne jimartin, Pîresorî, Ba-

lekî, Rîsorî, Şerwanî pênc bavikin, Majorê navdar pêde di-

çî Q dibêjî; ji van eşîrên vê hindamê tevan mezintir Balek

ji ber ko hejmara wan deh hezar male Q cihê wan hindameke

çiya," dijwar Q asê ye, Dikevî pişt çiyayê Qendîl G di sîno

rên Sora bi zor xistibQn bindestê xwe , lê piştî herivandi-

na derebegiya Soran ev eşîr ser bi xwe .na Q mezinê wê di î

ro de Ezîz Bege, ~

di îro de Ezîz Bege,

Major Rawlensen, pêde diçî Q dibêjî; ev eşîra Rawendî

diwazde perçene, Mamgurd, Mamsal, Mamsîl, Mamxal, Mamba] ,

Mamlîs, Mameyî. Memkal, Mamiskî, Mamsam, Pêrbal, Q Gelo, q''hin eşîrên dîjî têkelî wan bQne , Weke ,'" Şêxab , Malyas, NQ-

rik, Hinarey, Xêlanî, Kasan, Şêx MehmGdî, Bamamî , Dirêjikî

Sêkeyî, Herîrî, Şîkelî. Mendikî, Pirhacî, Bam.ar,

12

EbQ Mislim, li cem îsa Q tdrîs herdG kurên Meqel, ko

fermandarê Ristaq-Faiq bQn, ko dikevî hindama Kurdistana A

zerbaycan, mezin Q xwedî bQye G di nav zariwên wan de me-

zin bQye Q xwendiye G mirovekî hozan Q jîr G gernas iê de_r

ketiye,

Ev îsa G Idrîs Fermandarê Ristaqa- Faiq bGn Q deynê dew

letê li ser milên wan giran bQbQn Q hew karibQn bidin Q

Xalid, kurê Ebdulahê Qisrî walî Q fermandarê traqê ji ber

Emewiyan ve li KQfa rQniştî bG G doza salyana dewletê li

wan dikir G serkarekî wî li Esfehan hebQ, ko j i Xalid re

şand G got :

îsa Q îdrîs, salyanê xwe nadin Q Xalid mirovek ji cem

xwe rêkir G ji Azerbaycanê herdû bira girtin G li Kûfa xis

tin zindanê, lê berî bêne girtin EbQ Mislim şandibQn Rista

qa-Faiq, ko salyana gundiyan bicivînî G ji wan re bênî, ko

bidin serkarê Xalid,

Lê çawa îsa Q Idrîs hatin girtin EbG Mislim ew perên ko

dabQn hev bi xwe re birin Q çG cem wan Q li nev eşîra Benî

icil rûnişt Q carcaran diçG cem wan Q hin pere didane wan .

HerwekQ Asim, kurê YQnisê tclî berî wan ketibû zindanê

G bi xwe jî hevalbendê Mihemed, kurê Elî, kurê Ebdulah, ku

rê Ebbas bQ Q dixwest Mihemed bikin peyrew. Lê çawa tê xu-

yakirin îsa Q birayê xwe jî ji hevalbendê Mihemed bûn Q

dijminahiya Emewiya dikirin,

Rojekê çend hevalbendê Mihemed ji Xerasan dihatin Q li

KQfa çGne zindanê ko Asim Q îsa Q Idrîs bibênin Q di wê ça

xê de EbQ Mislim li zindanê li cem Asim Q îsa Q îdrîs rQ-

niştî bG Q çawa mêvana jîrekî G hozaniya Ebû Mislim dîtin

xwestin, ko wî jî bikin hevalbendê xwe Q di zindanê de Eb-

durehman, EbG Mislim bG hevalê wan G ew bi xwe re birin

cem Mihemed G gelek pê dilxweş bG Q li cem xwe hişt Q roje

kê xelkê Xerasanê mirovekî gernas Q zana ji Mihemed xwes-

tin G EbG Mislim da wan G bi wan re çG Xerasanê bû serkarê

hevalbendê Mihemed.

Di sala 129 de EbQ Mislim xwe li bajarê Merwe eşkere

kir Q li ber Emewiyan rabQ G doza fermandarî Q padîşahî

kir Q serê xwe hilda Q bi mêranî êrîş kire leşkerê Emewi-

ya- ^

Ji rexê Merwanê, kurê Mihemedê kurê Merwanê Emewî ve Ne

sir, kurê Seyyarê Leysî fermandarê Xerasan bQ G dijminê

Merwan ji hawîr ve serê xwe hildabQn Q leşkerê Merwan li

Cizîrê bi dijmin ve mabu.

Ji lewra Ebûurehman Ebumislim zQ berepêş gavên xwe avê-

tin Q zora dijminê xwe bir Q Nfesir ji ber bazda Q li Sawe,

hêla Hemedan G di sala 131 de serê xwe danî Q di sala 132

13

de EbG Mislim, kurê Kermanî li bajarê NîabQr-NQsabûr girtQ xiste zindanê G dawî kuşt Q bG padîşahê Xerasanê.

Di wg çaxê de Mihemed serê xwe danîbG Q Ebdulah kurê Mi

hemed xwe veşartibG, lê EbQ Mislim di welatê xwe de xutbe"

li ser navê wî da xwendin Q leşkerekî giran bi xwe re hila

nî û^h^te ser Merwan G Ebdulah hê ji nQ xwe li KQfa eşkera^kir G EbG Mislim ew kire peyrewê îslamê Q leşkerê xwe biserdariya Ebdulah, kurê Elî, apê Ebdulah kurê Mihemed şan-

de ser Emewiyan G li ser çemê Zab, li Keşaf li hev rasha .-

tin Q Xerasaniya zora Şamiyan birin Q Merwan reviya Q çQŞam, Tenê leşkerê Xerasan da ser şopa wî G nehiştin ko li

Şam cî bigrî Q li welata Misrê, li gundê BGseyr-Feyum Mer-wan kuştin Q bi carek Emewî ji meydanê winda bûn G meydan

ji Ebbasiyan re vala ma. Tenê mirovê me EbQ Mislim gelekji ser xwe çQ G kes diser xwe re nedî Q neditirsiya, kohin hene dikarin wî ji meydanê bavêjin Q serê wî biperçiqênin, Herdem di civatan de ev rista jêrî ji xelkê re digotT

Bi xurtî Q bi dizî gihame

Cîkî ko padîşahên Merwanî-Emewî

NîkaribQn bi leşkerên xwe bighênê

Min dixwest wan biherivênim

Lê ew di xew de razabGn, bêhay bûn

Ta wekQ bi şQr min li serê wan daBi xwe şiyar bQn ji xewa ko hêj

Berî wan kes tê de raneza bQ

Ew kesê pezê xwe li hindameke bi şêr

Biçêirênî Q razî wê şêr bibin Şivanê wî pezî.

Bêgomane, ko tenê ev ristik bese ji bo kuştina wî, ji a

lîkî dîve didî zanîn, ko ne mirovekî gelek zana bQ, ten¥

tê xuyakirin, ko gelek gernas û mêr bQ Q ji kesî paxav ne-

dikir

Lê j i ber ko em ne di çaxê wî de ne, nikarin baş rewşa

wî Q çax Q demên wî nasbikin. Gelek diriste ko baweriya wî

ya olperestî ew xapandibî Q xwe bi carek sipardibî mala Eb

bas G ne dihate bîra wî ko wê rojekê wî bikujin, ji ber ko

gelek qencî ji wan re kirin G dewleta wan bG her wekQ miro

vekî gelek bi tirs Q saw bG herkesî nikaribG dijminahiya

wî bikî.

Lê eger wilo bawer kiribî jî ev yek ji kêmasiyên wîne ,

14

ko li bextê mirovê mezin ewle bQye, lê her wekQ mirov ba

la xwe didî ristika wî mirov dizanî ko gelek ji ser xwe çu^

bQ G paxav ji kesî ne dikirin.

Di çaxê Sefah de EbG Mislim her tişt bQ, tenê na-

vê peyrewî ji Ebdulah re bû Q dewlet Q welat bi carek di

destê wî de bQ Q welatê îslamê bi carek ji dijminê Ebbasi-

ya paqij kirbQ Q kesî ko karibî lep hilênî li meydanê ne

Le çawa di şala 136 de Ebdulah li KQfa serê xwe danî Q

birayê wî EbQ Cafer Mensûr kete şGna wî, çavên xwe berdane

kuştina wî Q tirsa EbQ Mislim di dilê wî de cîkî mezin gi£

tibG. Jiber:

1- Doza Ebbasîtiyê dikir G digot: Ez ji zariwên Selîtê ku-

rê Ebdulahê kurê Ebbasim.

2- HerwekQ çavên xwe berdabQn ko xuşkaka Mihemed, Asya me-

liyetika EbG Cafer MensQr mar bikî Q bivî rengî karibî

doza peyrewî bikî.

3- Çawa ko di serê nivîsarên xwe de navê xwe berî navê Se-

fah Q MensQr datanî,

4- Le ya mezin ewe ko wî apê MensGr, Ebdulah kurê Elî kuş-

tibQ, ji ber van hemiwan MensGr çavên xwe berdane kuşti

na wî G rojekê MensQr hate eywana Kesra G şande cem EbvTMislim ko dixwazim te bibênim G sed mirovên di çeka de

rapêçayî gernas di çend odan de vaşartibGn ko kengî des^

tê xwe li hev bidî derkevin Q bê yefş wî bidin ber xen-

cera Q bikujin.

Çawa EbG Mislim kete hindirQ MensQr şGrê wî jê xwest Q

got: Dixwazim li şGrê te binêrim, lê çawa şQrê xwe da

destê wî MensGr dest bi gazina kir Q got: Te Ebdulah bi

vî şGrî kuştiye?.

EbG Mislim got: Belê ya EmîrilmQminîn, min dijminê te

bi vî şQrî kuşt. MensQr got : Ditirsim ko tu min jî bi

vî şQrî bikujî, EbQ Mislim, nQ bixwe şiyar bQ ko dixwa-

zî wî bikujî, lê çQbQ ji destê wî derketibQ, Hew karibû

tiştekî bikî, Ji lewra dixwest ko bi lav av xwe ji nav

destê wî derxî. Lê MensQr yefş nedayê Q destê xwe li hev

xistin Q sed peyayên bi çek derketin Q bi xencera dirê-

jî EbQ Mislim kirin Q MensQr nav di wan dida Qdigot , bi-

kujin, bikujin, bikujin.

Dibêjin ko EbQ Mislim destê MensQr maçdikirin Q digot :

Ya EmîrilmGminîn min ji dijminê xwe re bihêle. Lê MensQr ,

jê re got : Kurê pîsê eger kolake reş bQna wêbinavê me ev

karê ko te kiriye j i me re bikira ma ne tu bQ ko navê xwe

berî navê me di serê nivîsara de datanî?

15

Ma ne tu bû'ko dixwest Asya, metika min mar bikî? Ma ne

tu bQ ko doza Ebbasîtiyê dikir G digot : Ez ji zariwên Se-

lîtm? Bi xwedêkim tu gelek berjor hilkişiyaye.

Lê EbQ Mislim destê wî maç dikir Q digot: Ey mezinê Is-.

lamê min ji dijminê xwe re bihêle. Tenê MensQr di bersiva

wî de got, ma te ji xwe pêve ji min re dijmin hiştine? Xwe

de min.bikujî eger te nekuj im wilo got G destên xwe lihev

dan G peyayên wî derketin G dane ber xencera G MensQr li

wan diqîriya Q digot: Bikujin, bikujin.

Bi vî rengî ev kurdê gernas hate kuştin Q serê wî jêki-

rin Q avêtin nav leşkerê wî j i êla RawendîbQn G xwestin ko

lephilênin lê MensGr zêr li nav wan reşandin Q got : Peyre-

wê tslamê ew kuştiye, kes berê tevnexurcilî Q kurdên Rawen

dî vegeriyan mala xwe Q çîrok derbas bQ, ~

EbQ Mislim Ebdurehman di sala 100 de li gundê Mawît çê-

bGye Q di sala 136 de li Xerasan bQye padîşah Q di sala

137 de li Eywana Kesra bi destê MensQr hatiye kuştin Q jî-

na wî 37 sal Q heşt meh bûn G şazde sala padîşahî kiriye G

gelek pesnê mezin jêre hatine gotin, ,

MamQn gotiye, padîşahên mezin G navdar di cihanê de sê

mirovin: 1- tskender, 2- Erdeşêr, 3- EbQ Mislim e.

Medainî dibêjî mirovekî kin Q gGngenim Q şêrîn bQ, Çav-

reş, enîpan Q riha wî gelek ciwan G xweşik bQ, Lingên wî

Q laşê wî bilind bQ, gelek ristên ciwan Q hêja jiber kiri-

bQn, Kesî nediye ko keniyaye G bi kesî re henek nekirine ,

dengê xwe bilind nedikir, bi Farisî G Erebî baş zanibQ, Mi

rovekî hozan Q hişyar bQ, Gelek bîrewer bG. Bi xurtî G mê~

raniya xwe dilxweş nedibQ, ji tengasiyê nedixeyidî. Salê

carek diçQ nivîna j ina xwe Q digot : ÇQna cem j inê dînîtiye

ma nebese ji salê carekê mirov xwe dîn bikî.

Lê nedixwest kes j ina wî nas bikî yan bibênî G nedihişt

kes herî rexê jina, aliyê malê, Ew hêstira ko j ina wî lê

siwar kiribQn kuşt Q zînê wê şewitand, da weko kes li şQna

wê siwar nebî.

Kurê Şebreme dibêjî: Rojekê min jê pirsî Q got, xwedê

padîşah bi parêzî kî di cihanê de mêrtire gernastire, Di

bersiva min de got, di serê pêşî ji serxwebQna miletan de

her milet mêr Q gernase,

Ne dilbijekê malê dinyayê bû, Gelek dest vekirî Q merd

bQ. Carekê çQ hecê Q gazîkir G got : Bextê min ne j i wî mi-

rovî re bî ko agirê xwarinê bikî Q bi carekxwarin Q vexwa-

rina hecacê wê salêli ser xwe va birî Q da wan,

Ji Ebdulahê kurê Mubarek pirsîn: Aya EbQ Mislim başe

yan Hecac? Ebdulah li wan vegerand G got : nikarimbêjim ko

EbQ Mislim ji kesî çêtire, lê hecac ji EbG Mislim pîstire,

16

Lê piştî kuştina wî EbGdelame ristevanê Ebbasiya navê

wî kire EbQmicrim G bi rist êrîşî wî kiriye:

Ya EbGmicrim, xwedê qenciyên xwe

Naguherî ta wekG kole xwe neguherî

Te dixwest bêbextiyê li MensQr bikî

Raste bav Q kalên te yên kurd bêbextin

Te ez bi kuştinê ditirsandim, lê şerê

Mezin tu di nav lepê xwe de perçiqandî,

Di vê ristê de gelek tişt têne ber çavê mirov:

1- Yek jê ewe ko EbQ Mislim kurde,

2- Yek jê ewe ko EbG Mislim çavên xwe berdabQn kuştina Men

sQr , ~

3- Yek jê ewe ko dixwest EbQdelame jî bikujî,

Lê çawa ji gotinê MensQr hate xuyakirin ko EbQ Mislim

dixwest xwe bighênî ser Ebbasiya Q doza peyrewî bikî Q şa-

şiya mezin ji xwe ev bQ ko Asya mar bikî Q mezinahiya tslamê j i xwe re bihêlî, ~

Çend kurdên mezin Q hêja j i bQ j ina hatin kuştin, yan

dewletê kurd liser destê j ina hilweşiyane, Weke, EbQ Mis -

lim, Caferêbermekî, Mala EyQb, Mala Merwan Q dewleta Erde-lan.

Medain, paytexta Kurdistan Q îran bG, Eywan bi kurdiye.

Mala Sasan kurdin, Ev Medain neh(9) bajar bGn, du bajar ji

wan ku.rda ava kiribGn Q aavê wan Kurdabad bQ, Her wekQ di

îro de jî navê du tarên Bexdaye Kerade ne, Çawa ko Enbar

navekî kurdiye, cihê barxana leşker Q malêye li ser çemê

Ferat mala Kesra ava kirine.

16,2.1966

Musa Hesen-Cigerxwîn

17

DEWLETA DEYLEMI

Deylem navekî cografî ye, dikevîi rajorê Qezwîn Q we-

latê Geylan di rajorê Deylem de ye her wekG Mazenderan Tib^

ristan dikevin rexê rojhilat G di rexê rojava de Azerbayca_

ne.

Her wekQ navê miletekî ko di vê hindamê de rQniştiye bQ-

ye Deylem Q gelek mirovên navdar j i vî miletî rabûne Q hin^

jî dibêjin kurdin G dimbilî ne .

1- NASÎRÎDÎN:Dibêjin ko ev malbat digihêne ser zariwên Elî, kurê E-

bîtalib. Di serê pêşî de G di welatê "Deylem" de ev Nasir,

bQye padîşah Q welatê Mazenderan-Tibristan jî bi ser wela-

tê xwe veberdane. Lê gelek nemaye serê xwe daniye.

2- EbOlHUSEYN, KURÊ NAStR:Çawa bavê wî serê xwe danî ew kete şQna bavê xwe Q Ser-

xab kurê Wahozan serdarê leşkerê wî bQ Q vî serxabî gelek

şerên xwîndar bi Seîrnesir padîşahê Xerasane rê kirine Q

dawî serê xwe daniye Q birayê wî yan pismam.ê wî Makan, ku-

rê Kalî bG serdarê leşkerê EbGhuseyn.

3- MERDAWÎC:Ev Merdawîc ne j i mala EbGlhuseyne, lê bi zorê bQ padî-

şahê Deylem Q leşkerê EbGhuseyn şikand G Biweyh kurê Fena-

xesro yek ji serdarê wî leşkerê Merdawîc bG Q kurê wî tma-didewle fermandarê Kurdistan bQ Q li bajarê Kerec rûdinişt

lê dawî bQ fermandarê Şîraz Gli hev rashatinê gelek alîka-

18

rî pê re kiriye.

Dibêjin ko carekê li ser nivînê xwe paldayî bG Q dî ko

marek ji jorê xanî di nav beşta ve dikevî qula xwe. Ji tir

sa gazî kire hosta Q got : Dixwazim niha van beştan rakin u

vî marî bikujin. Lê çawa beşt rakirin dîn ko serdabek heye

Q çar sindoqên tijî zêr diwê serdabê de veşartine. HerwekQ

rojekê rêkire pey berberê padîşah ko serê wî kur bikî lê

çawa berber kete hindirQ got : Min mekuje bi xwedêkim çi li

cem min heye ezê bêj im Q tmadidewl dengê xwe lê hilda Q

got: Eger rast bêjî ez te nakujim. Berber lê vegerand G

got^ Bi berê padîşah ji çar sindoqa pêve li nik min dananî

ne Q tmadidewle leşkerê xwe şand Q anîn Q tijî gewher bQnTDi sala 338-339 de serê xwe daniye G kordQnde çQye . Ji lewra biraziyê wî Eduddewle, kurê Riknidewle li şQna apê xwe

rGnişt.

2- RtKNtDEWLE HESEN, KURÊ BtWEYH, KURÊ FENAXESRO:

Serê pêşî fermandarê bajarê Rey-Taran bQ. HerwekG Esfe-

han, Hemedan, Kurdistan, traqa Ecemî jî di bin destê wî de

bGn Q sê kurên wî hebijn. 1-Edudidewle, 2- Mueydidewle ,3-Fexridewle Elî.

HerwekQ EbQfedil Emîd, wezîrê Riknidewle bQ Q piştî kc

Emîd serê xwe danî kurê wî EbGfetih Elî kurê Emîd bQ wezîr

çawa ko Sahib kurê tbad wezîrê kurê wî Mueydidewle bu Q

piştî mirina Mueydidewle bQ wezîrê kurê wî Fexridewle.

Ev Riknidewle di sala 366 de serê xwe danî Q çil Q çar

salan fermandarî kiriye. Li bajarê Rey-Taran hate veşartin

gelek serpêhatiyên wî bi kurd ve girêdayî hene

3- MUtZtDEWLE EHMED, KURÊ BÎWEYH, KURÊ FENAXESRO:Padîşahê Ehwaz G traq bQ destê çepê Q hin ji tiliyên

destê rastê li ser destê kurda hatibQn jêkirin.

Dibêjin çawa bG fermandarê Ehwaz Q Kerman kurdên wan na

va jêre rêkirin G gotin, em bixwe naçin dîwanxanên . padîşa~han. Tenê em bêşa xwe ji wan re rêdikin Q di serê pêşîde

qîma xwe wilo anî. Lê paşê ji nişkave rojekê bi ser kurdan

de girt Q kurda berê karê xwe kiribQn Q nijde xistibGn ri-

ya wî Q çawa hate ser wan ji nişkave ew dane ber şQra Q

destê wî G hin ji tiliyên wî jêkirin G gelek ji leşkerê wî

kuştin Q bipaş ve şikandin. Di sala 303 de çêbQye Q di sa-

la 334 de bi zor Bexda girtiye Q di sala 356 de serê xwe

daniye.Bi xwe di çaxê peyrew Mustekfî de bQ,

4- tZZÎDEWLE BEXTÎYAR, KURÊ MUtZÎDEWLE EHMED:Di sala^356 de bQ padîşah Q di sala 364 de peyrew Tai ' êkeça wî Şahzeman markir.

19

Ev tzzidewle Bextiyar mirovekî bi hêrz G weş bQ, bi qi-

loçê ga digirt u sitiwê wan dişkand. Gelek şer di navbera

wî Q pismamê wî Edididewle de çêbQn Q di sala 367 de hate

kuştin Q serê wî jêkirin Q xistin teştê Q li ber Edididew-

le danîn. Desmala xwe da ber çavên xwe Q hêstirên xwe ma-

liştin.

5- EDtDtDEWLE ALPARSLAN FENAXESRO, KURÊ RÎKNÎDEWLE:

Di sala 338-339 de kete şQna apê xwe tmadidewle Elî, ktj

rê Biweyh kurê Fenaxesro Q bQ padîşahê welatê Faris. Lê di

çaxekî hindik de welatê traq Q Kurdistan jî bi ser welatê

xwe ve berdan Q welatê MQsil G Cizîrê jî xistin bin siya

dewleta xwe.

Ev padîşahê pêşîye ko di islamê de navê wî di xutbe Q

pera de bi padîşah hatiye nivîsandin Q xwendin, Di serê pê

şî de nevdengê wî Tacilmile bG Q EbQishaqê Sabî ko bixwe

ristevan bQ navê nivişta xwe Tacî li ser navê vî padîşahî

danîbû, Çawa ko wî bixwe tarîxa mala Biweyh civandiye,

Gelek ristevan Q dengbêjan pesnê vî padîşahê mezin dane

ji wan Mutenebî Q Selamî ne,Çawa kobi xweji ristevan bQ ,

li Bexda Q di sala 372 de serê xwe danî û li KQfa li nik E

lî veşartin. Çil Q heft sala sax maye Q dînxanak li Bexda

avakiriye. HerwekG kunbedeke mezin li ser gorna Elî çêkiri

ye. Kurd Q Kurdistan gelek sergêjî ji destê vê malbatê dî-

tine Q hinjî dibêjin Deylem kurdin. Sê kur jê man. 1- Sem-

samidewle, 2- Şerefidewle, 3- Bihaidewle.

6- EbOkALÎCAR SEMSAMtDEWLE , KURÊ EDÎDÎDEWLE:,

Di çaxê wî de Baz Ebûşecca-ê kurê Dostikê Humeydî kurdî

Q birayê xwe EbQfewaris Huseyn kurê Dostik bQne mezin Q

fermandarên MQsil-Cizîre-Farqîn-Amed-Xelat Q Kurdistana

rojava bicarek xistin bindestên xwe. Her çiqas Semsamidew-

le çend caran leşkerê xwe şande ser wan lê zora wan nebir

Q herdQ bira ji di nav şerde hatin kuştin G xwerziyê wan

EbQelî Hesen, kurê Merwan, kurê Kesra şQna xalê xwe sitand

Q j ina wî ya Deylemî li Heskîfê markir G bQ padîşah Q li

Farqîn rGnişt. Çawa ko di tarîxa wan de bi dirêjahî hatiye

gotin,

Tenê Şerefidewle sala 376 Semsamidewle girt G xiste zin

danê lê di çaxê Bihaidewle de hate berdan Q kurê wî Mueyi-

didewle di sala 377 de serê xwe danî Q Tai-ê du caran çG

serdana wî Q Semsamidewle bixwe di sala 388 de serê xwe da

nî Q li Şîrazê hate veşartin Q hate kuştin,

7- ŞEREFtDEWLE EBÛLFEWARÎS ŞERZÎL, KURÊ EDtDÎDEWLE:Di sala 376 de bQ padîşah Q birayê xwe Semsamidewle xis_

20

te zindanê Q di sala 378-379 de serê xwe danî Q Bihaidewle

kete şQna wî.

8- BtHAtDEWLE XAŞAD, YAN FEYROZ, KURÊ EDiDÎDEWLE

Di sala 379 de bG padîşah Q birayê xwe Semsamidewle ji

zindanê deranî Q rojhilat bi carek xiste bindestê xwe Q 24

sala padîşahî kiriye Q di sala 403 de li Ercan ko bajarekî

Kurdistane serê xwe danî Q li KQfa veşartin.

Kurê wî EbQmensQr Biweyh di sala 399 de serê xwe danî Q

Ta-i neçQ serdana wî j i lewra Bihaidewle peyrew perçeperçe

kir G dawî kuşt.

9- CELALÎDEWLE, KURÊ BtHAÎDEWLE:

Celalidewle FeyrQz Xesro piştî mirina bavê xwebQ padîşah

Q lî xerasan rQnişt Q Sultanidewle bQ padîşahê traq Q li

Bexda rQnişt Q Ehwaz Q Ercan Q Faris ji ber xweve kurê xwe

EbQkalîcar Merziban kire padîşahê traq Q kurê xwe Şe-

refidewle Fenaxesro kire padîşahê welatê Rey-Taran Q Esfe .

han,

Celalidewle di sala 422 de serê xwe danî G kurê wî Ezî-

zidewle ji Ehwaz hat Q kete şGna bavê xwe,

10- EZÎZtDEWLE, KURÊ CELALÎDEWLE:

Piştî mirina bavê xwe bQ padîşahê traq, Lê piştî çend

rojan Fermandarê leşker ko bicarek turk bQn ew avêtin Q Ezî

zidewle reviya Q çQ Farqîn Q li cem Ehmedşahê kurê Merwan

runişt Q di sala 441 de li Farqîn serê xwe danî Q kurek bi

navê Melikilezîz jê maye ,

11- MUEYDtDEWLE EBÛKALÎCAR MERZÎBAN, KURÊ SULTANÎDEWLE ,

KURÊ BtHAÎDEWLE, KURÊ EDÎDÎDEWLE, KURÊ RÎKNÎDEWLE, KU-

RÊ BÎWEYH, KURÊ FENAXESRO :

Jiber ko serpêhatiyên wî bi destê me neketine em nika -

rindi dabaşa wî detiştekî bêjin, Tenê di sala 440 de serê

xwe daniye Q kurê wî Melikirehîm ketiye şQna wî,

12- MELÎKtREHÎM, KURE MERZÎBAN:

Di çaxê wîde Tuxrul Şahê Selçuqîdi rojhilatê navîn de

serê xwe hilda Q dirêjî Iraqê kir Q Melikirehîm bidîlî

girt Q xiste zindanê di keleha Sêrwan de ko yek ji kelehên

Kurdistanê ye ew hişt ta wekQ di sala 450 de divê kelehê

de serê xwe danî G bi mirina wî dewleta Mala Biweyh konê

xwe pêça Q dawiya vê malbatê hat , 125 sal padîşahî kirine.

14.2.1966

MQsa Hesen Cigerxwîn

21

Bi KURTÎ TARÎXA SELÇOQIYA

Ji vê malbatê ê ko cara pêşî padîşahî kiriye EbG Talib

Muhemed Tuxrul Şah, kurê Mîkaîl, kurê Selçuq, kurê Deqaqê

turke ko berî hingî li Buxara rûniştî bQn,

El Q eşîrên Selcoqî-Turkî nayêne jimartin Q xwe nexisti

ne bin darî kesî Q serbixwe bGn G di çaxê MehmQd Şahê Xez-

newî de ev Selcoqî hatin Xerasan Q du hezar mal ji wan çQ-

ne cem Bihaiddewle yê Deylemî kurê Edudidewle kurê Biweyhê

Deylemî Q li Kerman, welatê Faris rQniştin, Lê piştî miri-

na wî çQne Esfehan cem Elaidewle kurê Kako Q paşê Ela-i -

dewle ew talankirin Q gelek ji wan kuştin Q bermayê wan ha

tin Azerbaycan, "~

Lê piştî mirina MehmQd Şah careke dî MesQd Şah kurê Meh

mQd ew vegerandin cem xwe Q Selçuqîyan mayîn ko di welate^

xwe de mabGn bicarek hatin cem MesGd Şah Q di çaxekîhinde

bipêşve çQn G li welatê Xerasan nav Q deng biwan ketin,

MesQd Şah di sala 429 koçî de welatê TQs xiste bindestê

wan Q Toxrol Q Dawid herdQ bira bQne mezinê Selcoqîya Q pa

şê welat Q hindama Rey Taran jî xistin destê xwe. NîsabGr'

biser welatê xweveberdan.

Berî hingî xutbe li ser navê MesQd Şah dihate xwendin .

Lê paşê peyrewê Bexda Eliyê Mawerdî şande cem wan Q Toxrol

Şah anî Bexda Q di sala 447 de kire padîşahê îraq G Toxrol

di sala 455 de keça peyrewê Bexda markir G di vê salê bi

xwe de Toxrol Şah li bajarê Rey Taran serê xwe danî.

22

2- EDUDÎDEWLE RUKNÎDÎN ALPARSLAN , KURE DAWÎD:

Ji ber ko Toxrol Şah kurdûnde çQ padîşahî da destê bira.

zayê xwe Suleyman Şah, kurê Dawid lê Alparslanm G apê xwe

Qutluk- Qutulmuş padîşahî bizor sitandin,

Eiiberselan, welatê bindestê Selcoqîyan gelek fireh kir

G bajarê Heleb ji Mîr MehmGd kurê Mîr Nesir kurê Mîr Salih

kurê Mirdas Kulabî bi haştî sitand G gelek ji Kurdistana

jorhilat Q rajêr jî xiste bindestê xwe G bêtir ji dused he_

zar leşker di bindestê Edudidewle Alparslan . de çekdar Q

li kar bQn G di sala 456 de bi destê Mîr Yusif ê Xwarzemî

hate kuştin.

3- QUTÛDIUŞ, KURÊ MÎKAÎL, KURÊ SELCOQ, KURÊ DEQQAQ:

Şihabidîn Qutulmuş di sala 456 de bi destê birazayê xwe

Edudidewle Arslan Şah hate kuştin, Lê kurê wî Sulevman

Şah kete şQna bavê xwe Q li Kurdistan bG fermandar Q rQ -

nişt ,

4- MELEK ŞAH, KURE EDUDÎDEWLE ALPARSLAN ;

Dema bavê wî hate kuştin ev Melekşah di gel bavê xwe

bQ lê çawa vegeriya apê wî serê xwe rakirin Q doza padîşa-

hî ji xwe re kirin, Lê piştî çend şerên dijwar zora teva

bir G apê xwe kuşt Q serbixwe bQ padîşah.

Celalidewle Melekşah di sala 480 de keça xwe li peyrewê

Bexda Muqtedî markir Q di 485 de li Bexda serê xwe danî Q

li Esfehan hate veşartin G di sala 447 de çêbQye,

5- EBÛŞOCA-E MÎHEMED, KURÊ MELEKŞAH:

Berî ko Melekşah serê xwe deynî welatê xwe li zariwên

xwe parve kir, Lê Berkyaruk kurê Melekşah welat bicarek

xiste destê xwe Q herdQ bira Mihemed Şah Q Sencer Şah weke

du serdaran pêre digeriyan lê dawî navbera wan nexweş ket

Q Mihemed Q Sencer hatin Bexda Q peyrew Mustezheh Mihemed

Şah kire padîşah G gelek diyarî Q perwa dane wan Q xutbe

li ser navê Mihemed Şah hate xwendin Q di sala 492 de bQ

padîşah,

6- BERKYARUK , KURÊ MELEKŞAH:Mihemed bQ padîşah Q leşkerê Berkyaruk gelek berdîber-

dan dinav welêt de çêkirin Q sergêjî di riwê wan de afiran

din Q xutbe anîn ser navê Berkyarukq Q di sala 498 de serê

xwe danî,Lê kurê Ezreq dibêjî: Berkyarukq di sala 493 de serê

xwe daniye Q Muqtefî peyrewê Bexda , Muqtefî di sala 531 de

Fatime, keça Mihimed Şah markir Q dibêjin, jineka gelek jîr

Q zana bQ, xwendewar bQ,

23

7- EBELQAStM MEHmOd ŞAH, KURÊ MÎHEMED ŞAH, KURÊ MELEK ŞAH:Di sala 512 de xutbe li ser navê wî hate xwendin Q di

çaxê Mustezhir de bQ G du keçên apê xwe Sencer Şah markiri

ne Q di çaxê wî de dewlet ber bi newala mirinê ve digindi~

rî Q di sala 525 de serê xwe danî Q kurê Ezreq dibêjî: Di

sala 524 de miriye,

8-TUXRUL ŞAH, KURÊ MÎHEMED ŞAH, KURÊ MELEK ŞAH:

Piştî birayê xwe re bQ padîşah lê gelek nema G di sala

527 de serê xwe daniye,

9- EBÛ FETEH MESÛD ŞAH, KURÊ MÎHEMED ŞAH, KURÊ MELEK ŞAH:

Di sala 528 de bQ padîşah G herdQ peyrewên Bexda Muster

şid Q Raşid li ser destê wî hatin kuştin G di sala 547 dê^

serê xwe danî G li Esfehanê hate veşartin.

10-SENCER ŞAH, KURE MELÎKŞAH:

Padîşahê Xerasan bQ Q xezne Q maveraunnehîr bin destê

wî de bQn G xutbe di welatê islamê de li ser navê wî diha-

tin xwendin Q jêre digotin EbQlmuzefer, padîşahê mezin, Sen-cer Şah,

Gelek dewlemend G navdar bQ, Hezar Q sîh ritil gewherên

wî hebQn Q gelek destvekirî bQ, Di sala 552 de serê xwe da

nî. ~

1- TACÎDEWLE TUTUŞ , KURÊ EDÎDÎDEWLE ARSLAN ŞAH:

Di^sala 471 de bajarê Dimişq ji Atsiz Enerê xwarzemî si

tand Q bi bêbextî ew kuşt G di sala 478 de bajarê Heleb jTkolê^bayê xwe Aksungur, kalikê fermandarên Mûsil, Atabeg

Zengî sitand Q bajarê Riha ji destê Mîr Bozan Yazan sitand

Q ev herdQ fermandar kuştin Q hate Nisêbîn Q Farqîn Q çendmîrekên ereb di gel Mîr Huseynê Merwanî kurdî fermandarê

Cizîrabota kuştin Q vegeriya Heran G li wir Muhyidewle ku-rê Esed, wezîrê Nesridewle MensQr kurê Nesriidewle Nizami -dîn kurê Ehmedxan serjêkir,

Ev wezîrê navdar Q mezin ristevan G hezanekî mezin bû Q

di sala 497 de di şerê Berkyaruk de bi destê kolekî Mîr

Bozan ew hate kuştin Q du kur Deqqaq, Ridwan bi şGn xwe vehiştin,

2- DEQQAQ, KURÊ TACÎDEWLE, KURÊ ALPARSLAN :

Şemsidewle Deqqaq, kurê Tacidewle Tutuş kurê Alparslan

lan Şah piştî mirina bavê xwe bQ padîşah, Dimişq Q Kurdis-

tana Diyarbekir di bindeste wî debQn G bi ser welatê Şam

ve berdabûn Q Ridwan ji berve di bajarê Heleb de rQniştîbQ

lê Ridwan di sala 507 de serê xwe danî Q di sala 497 de Fr

engan bajarê Entakya jê sitand, "

24

HerwekG Deqqaq di sala 497 de serê xwe danî Q diya wî

piştî mirina wî kolê mêrê xwe Daxtekîn markir, Lê hin di-

bêj in vê j inêkê kurê xwe kuştiye, jehr daye G j i wê rojêde

fermandariya Dimişqê-Şamê ji destê Selcoqîyan derket Q ke-

te destê kolên wan .

1- ZEHIRÎDIN TEXTEKIN :

Ev malbat ne j i Selcoqîya ye. Lê ji ber ko j i kolê wa-

ye Q piştî wan fermandarî li Şam kirine, dixwazim di nav wa^

de bibêjim,

Ev Zehîridîn Textekîn di sala 497 de G piştî mirina De£

qaq bQ padîşahê welatê Şam Q j ina Tacidewle markir Q di sa_

la 522 de li Dimişqê serê xwe danî,

2- tacîlmîlOk bOrî, KURÊ ZEHÎRÎDÎN TEXTEKÎN:

Piştî mirina bavê xwe bQ padîşahê Dimişq-Şam Q di sala

526 de serê xwe danî Q ŞemsilmilQk tsmaîl kete şQna wî ,

3- şemsîlmîlOk îsmaîl, kurê tacîlmîlOk bOrî:

Piştî mirina bavê xwe bQ padîşahê Şam-Dimişq Q bi des-

tê kolê xwe Alteqiş hate kuştin,

4- CEMALÎDÎN MÎHEMED, KURÊ ZEHÎRÎDÎN TEXTEKÎN :

Piştî mirina birazayê xwe bQ fermandar û di sala 534

de serê xwe danî Q kurê wî Mucîridîn kete şQna wî .

5- MUCÎRÎDÎN ABAQ , KURÊ CEMALÎDÎN MÎHEMED :

Piştî mirina bavê xwe bQ fermandar Q NQridîn MehmQd ku-

rê îmadidîn Zengî fermandarê Heleb QCizîrê welatê Şam ji

destê wî deranî Q di sala 564 de li Bexda serê xwe danî.

SELÇOQIYEN QONYA

l-QUTUIMUŞ , KURÊ MÎKAÎL, KURÊ SELCOQ, KURÊ DEQQAQ:Di sala 456 de li ser destê Edudidewle Alparslanin, ku-

rê Dawid, kurê Mîkaîl, kurê Selcoq, kurê Deqqaq di baiarê

Rey Taran de hate kuştin Q kurê wî Suleyman Şah kete şQna

bavê xwe Q li Kurdkoh-Kurdistan rGnişt, lê de çaxê Melek -

şah de bi leşkerekî giran ve şande ser welatê Rom G Sewas

G Qonya girtin Q j i wê rojê de ev mal Fermandar Q padîşahê

welatê Rome.

2- SULEYMAN ŞAH, KURÊ QUTUIMUŞ :Me da zanîn ko çawa bGye fermandarê welatê Rom Q dx sa

la 477 de bajarê Entakya ji Frengan sitand Q di sala 358

2=^

de ketibû bindestê Fereng Q ji Ridwan, kurê Tutuş fermanda

rê Heleb hatibQ sitandin G di sala 478 de Şerefidewle Mus~

lim kurê Qureyş, kurê Bedranê Uqeylî fermandarê MQsil li

ser bajarê Heleb kuşt Q Heleb jî xiste destê xwe Q ev Su -

leyman Şah bixwe di sala 479 de li ser bajarê Heleb bi des

tê Tacidewle Tutu.ş hate kuştin, ~

3- QtLÎÇARSLAN , KURÊ SULEYMAN ŞAH :

Çawa di sala 497 de Deqqaq, kurê Tacidewle li Heleb se-

rê xwe danî wezîrê wî Mîr Mihemedê Duweynî ko ji berve li

Farqîn Q Amed bG welatê Kurdistan, Farqîn Q Amed sipardin

Qilîçarslann Q bixwe di wezaretê de ma G Qilîç bixwe hate

Farqîn Q fermandarên wa nava bicarek hatin cem Q gerdana

xwe jêre xwar kirin G di cihê xwe de rQniştin. tbrahim, ku

rê Yenal ji Amed Q Şêrêsor ji Sêrtê Q Segman, kurê Artuk

ji Heskîf Q Şahrox ji Hênê Q Hisamidîn Gumuçtekîn ji Bed -

lîs, ko bicarek Turkman bQn G teva gerdana xwe jêra xwar

kirin Q di wê çaxê de ev fermandarên ha bicarek ji ber Sel

coqîya ve fermandarê Kurdistana Amed(Diyarbekir) bun Q wi-

zîrê navdar Mîr Mihemedê Duweynî, Mihemedê Ecemî mezinê te

va bG, Lê Q îlîçarslan ev wezîrê kurd bi xwe re bire Me-

letya Q bajarê Elbîstanji bo xwarina wî dayê Q paşê Qilîç

leşkerekî giran bixwere anî Q hate ser bajarê MGsil G Caw-

lîseqaw fermandarê MGsil ew şikand G Qilîç di çemê XabGr

de fetisî Q li Farqîn hate veşartin ev serpêhatî di sala

499 de bQye,

4- mesOd ŞAH, KURÊ QÎLÎÇARSLAN :Di sala 502 de welatê kurd Farqîn Q Amed, Xelat, Bedlîs ,

Cizîr bicarek ketin bindestê kolekî Turkman ko navê wî Seg^

manê Qutbî bQ Q li bajarê Xelat rQnişt Q bQ Şahermen G di

çaxê wî de Farqîn kete destê Esîridewle EbQIfitûh Q Fexri-

dîn Umer ji Cizîrê anîn Q kirin qadiyê Farqîn G Xezexilî

fermandarekî turk kirin dizdal G serdarê leşker, Lê di sa-

la 504 de Segman li ser bajarê Riha serê xwe danî Q di sa-

la 508 de welatê Farqîn careke dî Q li ser destê Qeraça

fermandarê Mûsil vegeriya bindestê Mihemed Şah, kurê Melek

Şah ê Selcoqî, fermandarê îraq G îran G Kurdistan Q CiyQş

Beg bQ fermandarê Farqîn Q ji ber xwe ve Zir Beg di welêt

de hişt G çQ MQsil Q di wê çaxê de welatê Farqîn berbi win^

dabQnê ve çQbQ Q welat ji hev perçe bQbG. Bi ser hindamên

dî ve hate berdan, ÛMardîn G Heskîf berepêş gavên xwe ra-

dan, Lê paşê Amed (Diyarbekir) zora teva bir Q bQ kargeha

welêt,

26

Di çaxê MesGd Şah deSeyidkalîcar Elî di sala538 de hate

Farqîn G laşê Qilîçarslan derxist Q bire Diyarbekir lê

careke dî vegerande Farqîn,

5- ÎZÎDÎN QÎLÎÇ KURÊ MESOd ŞAH:

Piştî mirina bavê xwe bG padîşahê welatê Rom Q Meletya

ji kurê Danişmend sitand Q kurê Danişmend hate Şam cem NQ-

ridîn MehmGd G NQridîn hevî ji tzidîn Qeliç kir ko Meletya

li xwediyê wê vegerên lê tzidîn guh neda gotina wî Q naça-

re bi leşkerekî giran ve çG ser welatê tzidîn Q bajarên Me

reş, Merziban, KeysQn xistin bindestê xwe Q naçara tzidîn pê

re lihevhat G bajarê Sêwas ji ber Meletya ve da kurê Daniş

mend ev serpêhatî di sala 568 de bQ.

Lê piştî mirina NQridîn MehmQd împeratorê kurd YQsifşah

Silahidîn hate welatê Şam Q Izidîn dostaniya xwe jêre pêş-

kêş kir G jêre got : Ko di sala 538 de NQridîn MehmQd çend

bajarên biçuk ji welatê min xistibQn bindestê xwe Q niha

dixwazim vegerênim, Lê YQsif Şah, wezîrê wî tirsand Q got :

Eger îzidîn ji vê rê venegerî ezê welatê wî bicarek jê bis

tênim.

Lê îzidîn guh li gotina wî nekir Q bîst hezar leşker rê

kirin ser wan bajaran Q YQsif Şah birazayê xwe Teqîyidîn U

mer, kurê Şehin Şah bi hezar siwarîve şande şerê wî Q Teqî

yidîn ew bîst hezar leşker bi hezar siwarî şikandin Q ta-

lanê wan anî Q vegeriya,

îzidîn Qilîç., keça xwe dabQ fermandarê Heskîf NQridîn

Mihemed, kurê Qere Arslan G Nûridîn ji xwe re j ineke deng

bêj ji Bexda anîbQ ser keça wî G keça wî gilî Q gazinê xwe

pê kirin Q îzidîn bi leşkerek ve hate ser welatê wî Amed

xiste destê xwe Q NQridîn Mihemed han Q hewar ji Yûsif Şah

xwest Q YGsif Şah bi leşkerekî giran ve hate hana NGridîn

Q xêrxwaz ketin wê navê G lihevanîn Q şer nebQ Q bajar Q

kelehên NGridîn lê vegerandin Q NQridîn jinika dengbêj ber

da. "

6- RÎKNÎDÎN SULEYMAN, KURÊ ÎZÎDÎN QÎLÎÇ :Piştî mirina bavê xwe bG padîşahê welatê Rom G birayê

xwe bi du kurên wîve di Ankera de kuştin Q di çaxê wî de

di welatê Efdelşa Kurê YQsif Şah Silahidîn Şemîşat de xut-

be li ser navê Riknidîn da xwendin Q di sala 660 de serê

xwe danî.

7- tZÎDÎN QELÎÇ, KURÊ rIKNÎDIN SULEYMAN :Piştî mirina bavê xwe bG padîşah. Lê j iber ko gelek za-

ro bQ Xiyasidîn Keyxesro kete şQna wî Q di sala 661 de bQ

padîşah'.

27

8- XÎYASÎDÎN KEYXESRO, KURE tZÎDÎN QELIÇ :

Di sala 661 de fermandarî ji birazayê xwe sitand Q bQ

padîşah, Lê dawî ji ber birayê xwe bazda G hate cem Adil

Şah, padîşahê kurd, dawî çQ cem padîşahê Bizantî Q li Qostan

tînîye rGnişt. Lê divê tarîxê de zora birayê xwe bir Q di

sala 605 de bQ padîşah,

HerwekQ di sala 605 de bi leşkerekî giran ve hate ser

bajarê Mereş G dixwest êrîşî welatê Ermen bikî, lê Zahir

Şah, kurê YQsif Şah Silahidîn bi serdariya Selfidîn, kurê

Elemidîn Q tzidîn begeftes leşkerek rêkire ser welatê Er -

men, kurê Lêvon G gelek kuştin G talanî bi wan de barandin

Q keleh Q bajarên Ermena wêran kirin.

HerwekQ di sala 606 de Zahir Şah li ber apê xwe asê bQ

Q ev Q Xiyasidîn G fermandarên MQsil G Mardîn bi wan re di

xwestî ko şerê Adilşahê kurd padîşahê islamê bikin G div¥

tevgerê de birayê Xiyasidîn bi navê Muxîsidîn Tuxrul fer-

mandarê Erzerom jî pêre bû Q Xiyasidîn di sala 609 de serê

xwe danî ,

9- tZÎDlN KEYKAWÎS, KURÊ XÎYASÎDÎN KEYXESRO, KURÊ ÎZÎDÎNQtLÎÇ

Di sala 609 de bQ padîşah Q divê salê bixwe de apê wî

ji Erzerom hate ser Q di bajarê Sêwasê de xiste asêgehê Q

kurê Lêvonê Ermenîdi hana Tuxrul Şah hate şerê tzidîn,

Lê Eşrefxanê kurê Adilşah hate hewara tzidîn lê berî

bighê şer Tuxrul ji ser Sêwazê vegeriya G birayê tzidînkey

kawis, Keyqubad di bajarê Ankara de li ber asê bG Q Keyka -

wis bi leşkerekî ve çQ ser Q Keyqubad Eleidîn han Q hewar

ji Zahir Şah kurê Silahidîn xwest, Lê Zahir Şah dixwest

wan li hev bênî Q bi destê wî ve nehat Q Keykawis Keyqubad

girt Q xiste zindanê G gelek ji serdar Q fermandarên wî

kuştin,

HerwekQ di sala 611 de Keykawis Eşkerî, leşkerî padîşa-

hê Rom ko berî hingî bavê wî kuştibQ girt Q gelek Q çend

keleh jê sitandin Q bi ser welatê xweve berdan Q paşê ew

berda Q nekuşt,

Çawa ko di sala 610 de Keykawis apê xwe Toxrol fermanda

rê Erzerom jî kuştibQ G di sala 612 de bajarê Entakya ji

Fereng Q Ermena sitand G keleha Lulu ji welatê Ermen si-

tand Q bi ser welatê xweve berda Q Belat ji welatê Heleb

talan kir Q gelek ji Ermena kuştin, 0 di sala 613 de Zahir

Şah kurê YQsif Şah fermandarê Heleb serê xwe danî Q Keyka-

wis çavên xwe berdane welatê Heleb Q j i bo vê yekê Keyka -

wis Efdel Şah kurê YQsif Şah fermandarê Şemîşat kire heval

28

Q dostê xwe Q bihev re peymanek girêdan ko :

1- Bajarê Heleb ji Efdel Şah re bî Q Cizîr ji Keykawis re

bî,

2- 0 xutbe li ser navê Keykawis bêne xwendin,

0 Efdela Şah hate xapandin Q çawa bajarê Tilbaşir gir-

tin Q tzidîn Keykawis fermandarê xwe têde danî hate bîra

Efdelşah ko hatiye xapandin Q gelek poşman bû Q hew zor

dida şer Q nedixwest zora biraza Q pismamên wî herî, Lê Eş

refxan kurê Adilşah bi leşkerekî giranve hate hana ^erê

Keykawis Q bi gernasî ew şikand Q welat bicarek xiste bin-

destê xwe Q Keykawis Q Efdel bi şQnde şikestin Q Efdel di

sala 622 de serê xwe danî,

Lê Eşrefxan ew bajar Q kelehên ko ji Keykawis sitandin ,

bicarek sipardin Silahidîn Ehmed kurê Zahir Şah , birazayê

Efdel,

lO-RÎKNÎDÎN, KURÊ KEYKAWÎS :

Di çaxê wîde Tatar ketin welatê Rom Q ev Riknidîn bi

destê Tetera hate kuştin Q birayê wî îzidîn reviya Q çQ

Qostantînê Q kurê wî Xiyasidîn di bindestê Tetera de dîl Q

gerdanxwar rûnişt Q perwana serdarekî tetera bi navê wî li

welêt fermandarî dikir Q nizanim paşê çi pêhat

12.2,1962 Dimişq

MQsa Hesen Cigerxwîn

29

DEWLET Û FERMANDARlYA HEZBANl

Di rajorê rojhilatê MQsil de eşîrên Hekarî , Humeydî ,

Hezbanî navdar Q bideng bQn Q di nav rûpelên tarîxê de nav

darin. Ko van sê eşîrên mezin dewlet Q fermandarîdi vê hin

damd Kurdistanê deli dar xistine. ~

Lê mixabin zencîra kok Q binyada van sê eşîran yan van

dewletan fermandariyan di gelek cihan de hatiye şikandin Q

xwe biheve nagrî. Her çiqa me xwest ko nêzîkî hev bikin lê

me nikanibG rast bikin, Ji ber ko xwendevan G hozanê kurd

di berî niha de niviştên pak Q hêja di vê babetê de çênekiri

ne ko em karibin di îro de jê kar bikin Q biguhêzin niviş-

ta xwe ,

Lê çawa hebî em dixwazin gavekê berepêş bavêj in u her

nebî, bi kurdî(Kurmancî) bidin ber çavê milet Q xortê nQha-

tî ko karibin gaveke mezintir piştî mere bavêjin.

I- MÎR MtHEMEDÊ HEZBANÎ, KURÊ MÎR BÎCAL :Weke ko j i tarîxa islamê tê xuyakirin, ko gelê kurd

bicarek xwe nespartiye ola islamê Q herdem xwestiye şori-

şên xwîndar Q mezin di riwê reban de bi afirênin Q çend ca

ran lephilanîne mezin di Kurdistanê de çêbGne Q mirovên we

ke EbQ Mislim, Cafer Mihemedê kurê Bilalê Hezebanî G Şeda-

dê Kurd j i vî gelî rabQne Q liber peyrewên islamê (Ereb)

rabGne ,

Eger çendan ev karên giran nebirine serîjî lê di navrQ-

pelên tarîxê de bi gernasî navê xwe j i me re hiştine. Ji

wan mirovan Mîr Mihemedê kurê Bilalê Hezebanî ye ko dixwa -

30

zin dabaşa wî bikin.

Mîr Mihemed di sala 293 koçî de êrîş kire ser welatê MQ

sil Q EbQ Heyca Emîr Ebdulah, Hemdanê Telebî waliyê MGsil

bi leşkerekî giran ve çQ şerê kurdên Hezebanî. Lê piştî şe

rekî xwîndar G mezin leşkerê Ereb şikest G bi paş de vegeri

ya. ^ ^

Tenê EbGlheyca ranewesta Q leşkerekî mezinda hev Q care

ke dî vegeriya meydana şer. Pênc hezar mal bi Mîr Mihemedê

kurd re li ser çemê XabQrê Huseynî yê danîbGn G şer ve carê

li gundê MarGba çêbQ. Lê çawa Mîr Mihemed dî ko vê carê ni

karî şer bi dijminê xwe re bikî, dest bi dan Q sitandinê

kir Q xwest ko xwe bi hostayî ji şerekî dijwar biparêzî Q

bi vî rengî dijminê xwe xapand G bi şev barkirin Q çGne A-

zerbaycanê, Lê dawî li hev hatin Q vegeriyan cihê xwe,

Bi vê lihevhatinê kurdên Hekarî, Hemîdî , Dasinî, Mihra

nî jî ketin nav vê lihevhatinê Q dostaniyê Q bi vê lihevha

tinê welatê MQsil, Xelkê çiya haşt bun G sergêjî hatin ra-

westan Q xêr Q xweşî kete nav welêt.

Her wekQ di sala 337 ê koçî de Nasiridewle Hesen, kurê

EbQheycayê Hemdanî çQ ser welatê Azerbaycan G ev êla Heze-

banî kurdî pêre bQ, lê mexabin ko heta niha ez nizanim me-

zinê vê êlê di vî şerî de kîbQ.

2- MÎR REBÎBÎDEWLE :

Her çiqas me ISkblaye ko zanibim ev Rebîbidewle kurê

kêye ez negihame tiştekî hêja, Lê tenê di dabaşa kurê wîde

min navê Rebîbidewle nas kiriye ko di tarîxan de navê EbQl

heyca, kurê Rebîbidewle hatiye gotinQ hatiye zanîn ko ji

kurdên Hezebanî ye Q mezinê welatê Erbîl (Hewlêr) bQ.

Her wekQ tê ber çavê mirov ko gereke di sedê çarê koçî,

yan di serê pêncî koçî de bî, Lêkolînek jêre divê,

3- ebOlheyca, KURÊ REBÎBÎDEWLE YÊ HEZEBANÎ YEKEM :

Di sala 420 ê koçî de vî mirovê mezin digel fermandarê

Azerbaycan Wahozza ê Rewadî kurdî peymanek çêkirine Q bi

hev re şerê Turkên Xez setemkar, xwînxwar kirine. Di wê

çaxê de welatê Erbîl Q Ormiyedi bin destê vî Ebûlheycayî

de bGn,

Di sala 420 koçî de MesGd Şah, kurê MehmQdşahê Xeznewî

bê j imar ji turkên Xez kuştin Q ji hev perçe kirin G bi ço

la xistin, Ji wan Xezan hin hatin Kurdistan(Çiya) Q hin ke

tin Kurdistana Azerbaycan, Fermandar Q serdarê van xezên .,

ko çGne Azerbaycan, Koktaş Q Boqa, MensQr Q Dana bQn Q Wah

sozanê padîşahê kurd li Azerbaycan gelek rQmeta wan girt Q

j in bihev guhartin Q bQne mirovên hev QWahsozan dixwest bi

alîkariya van Xezan welatê xwe ji destê Şah MesQd biparê-

31

zî, Lê gomana padîşahê kurd çewt Q şaş derket Q Xezan dest

bi sergêjiyan kir Q kuştin Q talan dinav welêt de barandin

Q di sala 429 ê koçî de ketin nav bajarê Merexe, paytexta

Kurdistana Azerbaycan Q mizgevt şewitandin Q gelek ji wa

kuştin, çawa ko j i kurdên Hezebanî jî bi destê wan Xezan

gelek hatin kuştin G talankirin.

Ji lewra Q naçare EbQlheyca, kurê Rabîbidewle yê Hezeba

nî ko di wê çaxê de li bajarê Ormiyê rGniştîbQ Q Wahsozan

ê Rewadî padîşah G fermandarê Azerbaycan ko li Merexe rQ-

niştîbG bihev re peymanek çêkirin ko bihev re şerê Xezan

bikin Q liser vê peymanê bihev re berê xwe dane şerê dijmi

nê xwînxwar Q talanker Q mêrkuj Q dijminê xwe bicamêrî şi-

kandin G kirin du perçe:

I- Perçakî bi serdariya Boka(Boqa) berê xwe danp bajarê

Rey-Tarana îro. 2- Perçê dî bi serdariya MensQr u Koktaş

berê xwe dane Hemedan,

EbQ Kalîcar, kurê Ela-tdewle di bajarê Hemedanê de bG Q

şer destpêkir Q gelek ji herdQ rexan hatin kuştin, Lê çawa

EbQ Kalîcar dî ko nikarî şerê dijminê xwe bikî, biwan re

lihev hat j in dane hev Q bGne mirovên hev,

Lê ew Xezên ko çQne ser bajarê Rey-Taran ko Ela- tdewle

bixwe di nav bajêr de bQ G Fenaxesro, kurê Mecdioewleyê Bi

weyhî G Gamir Q fermandarê Sawa ê Deylemî ji tirsan hati-

bQn han G hewara Mîr Ela-tdewle G piştî çend şerên mezin Q

xwîndar Ela-tdewle bajar ji wan re berda Q çQ bajarê Esfe-

han Q leşkerê xwînxwarê Xez kete nav bajêr G bi hovî dirê-

jî j in Q mêran kir G talan Q berdîberdane Q hemî karên ne

baş dinav bajêr de kirin, Kuştin, talan, j in revandin, şe-

wat kirin,

Dibêj in ji tirsan j in diketin mizgevta Q di hindir wê

wan de bazdidane ser wan Q karênbê rê dikirin Q hin ji wan

Xezan dane pey şopa Mîr Ela-tdewle, Lê negirtin Q bajarê

Kerec ji Kurdistanê talan kirin,,

Çawa ko hin ji wan bi serdariya nasixlî çGne ser bajarê

Qezwîn Q xelkê bajêr ji tirsa heft hezar dînar danê G ew

kirin mezinê xwe Q di bajêr de rûniştin.

HerwekQ hin ji wan ji bajarê Ormiyê bê r"ê xwe dane wela-

tê Ermenistan G berdîberdan G talan Q kuştin biser wan de

barandin Q j ina ciwan bi 50 dînarî difirotin hev Q zor G

setema van Xezên xwînxwer nayê jimartin Q nivîsandin,

Paşê hin ji wan ketin welatê EbQlheycayê kurê Rebîbidew

leyê Hezebanî, fermandarê Erbîl Q Ormîyê Q şerên xwîndar

dinav wan de destpêkirin. Lê Xezan welatê kurd talan kirin

Q gelek ji kurd kuştin Q xwînrêjî Q berdîberdan biser wan

de barandin,

32

HerwekG di sala 430 ê koçî de careke dî Xez çQne ser ba

jarê Hemedanê, lê vê carê EbQkalîcar, kurê Ele-idewle jT

ber wan reviya Q kete bajarê KengQr Kurdistanê Q Xezan ba-

jarê Hemedan talan kir Q xwîn bê j imar hate rijandin Q be-

rê xwe dane welatê Dînewer, Kurdistan, Lê EbQlfeteh, kurê

EbQşewk, padîşahê kurd Koli, bajarê Helwan rûdinişt di wan

derket Q gelek ji wan kuştin Q gelek dîl kirin, Lê paşê li

hevhatin Q dîl berdan. ~

Çawa ko Ela-idewle hate Esfehan Q gelek ji Xezan kuştin

G bajarê Esfehan xiste destê xwe G di sala 432 ê koçî de

Wahsozan, padîşahê Azerbaycan ko li Meraxe rQdinişt xwari-

nek ji Xezan re çêkir Q gelek ji mezinên wan di ser xwari

nê de girtin G ji wan 30 serdar bQn Q naçare ew Xezên ma~

yîn ji tirsan ji hêla Ormiyê reviyan Q berê xwe dane hêla

welatê Hekariyan, Lê kurdên hekarî gelek ji wan kuştin, Lê

dawî kurd ji ber dijminê xwe şikestin Q xezan ew talan ki-

rin Q j in Q zarokên wa j i xwe re revandin Q kurd biserê çi

ya ketin Q di şax Q çiyan de asê bQn, Tenê Xezan wilo de-v

ji wan bernedan G li pey wan ketin serê çiya Q çQne şerê

wan. Lê kurdên hekarî vê carê ew xerab şikandin Q hezar Q

pêsed siwar ji wan dîl girtin Q kuştin Q bê j imar ji wan

dîl girtin. Di nav dîlan de heft fermandar Q serdar bQn,

1500 ji wan kuştin Q di nav kuştiyan de 7 serdar bQn,

HerwekQ bêjimar ji dijminê xwe bi dîlî girtin Q ji dî-

lan 100 ji mezin Q serdarê wan bQn Q çek Q sewal Q j in Q

zarokên xwe ji wan sitandin Q Xezên mayî şerpeze ji hevke-

tî bi çolan ketin Q çawa EbQlheyca, kurê Rebîbidewleyê He-

zebanî kurdî ev bihîst da ser şopa wan Q bicarek girtin Q

kuştin,

3- MÎR mOsA YÊ HEZEBANÎ :

Ji ber ko tenê navê MQsik li pey navê zariwên wî,_EbQhe

sen Q EbG Elî hatiye em nikarin tiştekî hêja di biwara wî

de bidin xuyakirin. Tenê herwekQ tê xuyakirin gereke MQsik

kurê MQsa yê Hezebanî bî Q sê kurê MQsik EbQhesen, EbQ Elî

Q Salar hebQn,

4- EbOhESEN, KURÊ mOsÎK Ê HEZEBANÎ :

Di sala 440 ê koçî de ev EbQhesen fermandarê Erbîl Q

kurdên hezebanî bQ G welatê Erbîl bicarek di bin destê wî

de bQ. Tenê birayê wî EbQ EIî, kurê MQsik herdem li ber ra

di bQ Q doza fermandariya welêt dikir. Lê EbQhesen, kur?

Iskane Hemîdî mezin Q fermandarê Akre Q şeş hevalbendê EbQ

Elî bQ. Çawa ko fermandarê MQsil Qerwaş hevalbend Q dilxwa

zê EbQhesenê kurê MQsikê Hezebanî bQ, Lê bi alîkariya EbQ-

hesenê kurê îskanêHumeydî EbQ Elî zora birayê xwe bir Q

33

xiste zindanê Q serbixwe bQ fermandarê Erbîl Q Hezebaniya,

tenê ev karê ha ne bi dilê Qerwaş bû, lê nikaribQ dengê

xwe bikî.

5- MÎR EBO ELÎ, mOSÎK Ê HEZEBANÎ :Me da zanîn, ko çawa bi alîkariya fermandarê Akrê, bira_

yê xwe avêt Q xiste zindanê Q ev serpêhatî gelek ne bi di-

lê Qerwaş, fermandarê MQsil bû,

Di vê navê de padîşahê kurd li Farqîn Q Amed bQbQ dijmj^

nê Qerwaş Q herdG dewletan leşkerê xwe kişandin ber hev Q

Qerwaş han Q hewara xwe bire herdû mîrekên Hezebanî Q Hu -

meydî Q herdû fermandarên kurd bi şeref çQne hana wî, lê

di wê navê de herdQ dewlet bi haştî ji ber hev rabQn Q li

hev hatin,

Di vir de Qerwaş, ji xwe re fersende dît Q dest danî

ser herdQ mîrên kurd Q got: "Eger win EbQhesenê kurê MQsik

bernedin Q nekin fermandarê welêt ez we herdiwan bernadim

Q ezê we bixim zindanê,

Naçare herdQ kurdên sermezin jêre soz dan Q herdQ kurên

mîr EbQhesenê Humeydî girav li cem Qerwaş hiştin G bi hev

re çQne Erbîlê Q bi rê de ji hev re gotin, emê EbQhesen

berdin Q bêne cem Qerwaş Q zariwên xwe ji nav lepê wî der-

xin, û dawî em zanin çi bikin,

Bi hev re vegeriyane cem Qerwaş Q gotin: "Ha waye me E-

bQhesen berdan Q kirin fermandarê Erbîl Q dixwazim zariwê

min azad bikî Q Qerwaş zarokên wî berdan Q bi hev re care-

ke dî vegeriyan Erbîl ko kelehên mayîn bidin destê EbQhe -

sen, Lê bi rê de EbQhesenê Humeydî gote EbQelî, ha vaye

min zariwên :

EbQheyca, Mîr Fedil dîl girt, lê EbQheyca ew kurê xwe ber-

da Q Cawlî haşt kir.

Ev Cawlîseqaw, serdarê leşkerê Mihemedşahê kurê Melek -

şahê Selcoqî bQ ko şandibQ ser MGsil.

HerwekQ di sala 502 ê koçî de ev EbQheyca di gel Mîr Ne

sir, kurê EbQşewk, fermandarê kurd li welatê Helwan hate

ser MQsil G herdG fermandarên kurd di nav leşkerê MesGdşa

hê Selcoqî da bûn. ~

HerwekQ di sala 505 ê koçî de di gel padîşahê Meraxe

Mîr Ehmedîlê kurê Salar, kurê Wahsozan bi du leşkerên kurd

ve di nav leşkerê Mihemedşahê kurê Melekşahê Selcoqî de ha

tin ser welatê SQriya Q di sala 512 ê koçî de CiyQş Beg~

fermandarê MQsil çQ şerê Dubeys, kurê Sedeqe, fermandarê

welatê Hulle Q leşkerê kurd bi serdariya EbQheyca yê Heze-

banî fermandarê Erbîl di nav leşkerê CiyQş Beg de bQ.

7- MÎR FEDÎL 0 MÎR EBÛELT, KURÊN EbOhEYCA :

Di sala 502 e koçî de Bersiqî, fermandarê MQsil bi des-

tê Batiniya hate kuştin G kurê wî îzidîn MesQd kete şQna

bavê xwe Q bajarê Erbîl ji bêgana sitand Q careke dî sipar

de destê Mîr Fedil G Mîr EbGelî, kurên EbGheyca Q tiştekT

dî j i van herdG mîran heta niha neketiye destê me ,

Welatê Erbîl di sala 517 ê koçî de j i destê vê malbata

kurd derketibQ. Lê nizanim kê derxistibQ, Tenê kurê Esîr

dibêjî: " Di sala 527 ê koçî de tzidîn MesQd kurê Bersiqî,

fermandarê MQsil, welatê Erbîl careke dî siparde herdG kQ-

rên EbQheyca Mîr Fedil Q Mîr EbGelî, çawa ko me derbaskiri

ye, ~

8- MÎR EbOhEYCAYÊ SEMÎN QELEW :

Mexabin, ko ;navê vî mîrê mezin Q bavê wî baş nehatiye

zanîn, Tenê di nav dewleta Eyubî kurdî de padîşahên Misr Q

Şam Q Kurdistan de hatiye xuyakirin, ko di sala 564 ê koçî

de li Misrê serdarê leşkerê kurd bQ, HerwekQ wê j i paşve

bê zanîn.

Gelek diriste, ko ev camêr kurê EbQelî yan Fedil kurên

Mîr EbQheycayê mezin ê pêşî bî Q navê wî Salar bî. 0 nav G

dengê wî Hisamidîn bG.

Çawa di sala 564 ê koçî de şorişa Kola li Misrê di riwê

dewleta Yusif Silahidîn de çêbQ, ko bi navtêdan Q serdari-

ya Muteminidewle bQ, Yusif Şah Silahidîn, ev Hisamidîn EbQ

heyca yê Hezebanî kire serdarê leşker Q şande şerê kolê Sû

danî, ko bi kolê qesrê navdar bQn Q bi carek kuştin Q taxa

wan şewitandin. Lê birakî ' wî di nav şer de hate kuştin

Q heta sala 586 ê koçî jî fermandar Q serdarê leşkerê kur-

dên EyQbî Q pêşîwayê kurd bQ G di bajarê Eka de fermandar

35

û parêzkarê leşkerê ko di bajêr de şer dikirin bG Q şerê

Firinga bi xurtî Q camêrî dikirin,

Tenê piştî pêlakê bi 60 serdarî ve j i kelehê derketin Q

Mîr Seyfidîn Elî, kurê MeştQbê Hekarî bi 20 serdarên kurd

ve ketin şQna wan,

HerwekG di sala 588 ê koçî de YQsif Silahidîn Şah ser-

dar G fermandarên xwe li hev civandin Q ji wan re got : "Era

dixwazin bajarê Qudsê gelek asê bikin Q tê de şer bikin Q

bi hesanî nedin destê dijmina, lê piştî civat belav bQ se£

dar tev li cem EbQheyca kom bQn Q gotin:

"Em nikarin weke bajarê Eka li xwe bikin, xwe bi dîlî bi-

xin nav destê dijmin, Lê eger padîşah dixwazî bi xwe yan

yekî 'j i kurên xwe di bajêr de di nav me de bihêlî, emê bi-

kin ,

U li ser vê daxwazê Mîr Ebûheyca nivîsarek ji padîşah

re rê kir Q got :

"Serdar tev piştî ko j i cem te rabun wilo dibêjin, ji lew-

ra ez dibênim ko leşkerê kurd li derê bajêr şerê dijminê

xwe bikin. Ca eger me zora dijmina bir ji xwe pir başe, lê

eger dijmin zora me bir ya baş ewe ko leşkerê kurd bi dîlî

nekevî destê dijmin u ji şerekî dî re bihêlin. 0 padîşah

YQsif Silahidîn ev gotina wî xiste serê xwe.

HerwekQ di çaxê Adilşah de bi serdariya EbQheyca çend

serdar Q fermandarên leşker G kurd ji nav leşkerê Osmanşah

kurê Silahidîn veqetiyan Q hatin nav leşkerê Adilşah Q Hi-

samidîn EbQheyca bû fermandarê bajarê Qudsê,

Lê çawa li hev hatin G Osmanşah vegeriya welatê Qudsê

Hisamidîn bê şer bajar da destê wî Q berê xwe da Bexdayê Q

çQ cem peyrewê Ebbasî Q bQ serdarê leşkerê wî Q peyrevê

Bexda ew rêkire ser welatê Kurdistan Q îran. Lê paşê ew j i

serdarî G fermandarî danî Q EbQheyca li bajarê Dedûqa rG-

nişt G di sala 592 ê koçî de li bajarê DedGqa serê xwe da-

nî û tarîxbêj gelek pesnê wî didin.

8- QUTBÎDÎN XESRO, KURÊ TELÎLÊ HEZEBANÎ :Ev fermandarê mezin yek ji wan serdar Q fermandaran bQ,

ko di gel serdar Şêrkoh çQne welatê Misrê Q bûne sebebê p£

dîşahiya Yûsif Şah Silahidîn, HerwekQ yek ji wan mirovan

bû, ko dixwestin bixwe bikevin şQna Şerkoh, Lê bi hozaniya

Fegîh, diya tddim îsa yê Hekarîye, Tev ji YQsifşah re ger-

denxwar bQne , HerwekG wê di cihê wê de bê gotin,

Herwekû hatiye xuyakirin ev Qutbidîn Xesro birazayê E-

bûheyca yê Hezebanî Q kurê Telîle, lê tarîxbêj bi ser ve

dirêj dikî G dibêjî: Ji bav Q kalê xwe de ev malbat mezin

û xwedanê welatê Erbîl bQn Q ji kevnare de ev welat di de£

36

tê wî Q zariwên wî de bQ. Yanê di destê mala EbGheyca de

bQ, Lê herwekû me derbas kir, ko birakî EbGheyca di şerê

kolên qesrê Sûdaniya de hate kuştin, lê nabêjî ka navê wî

çiye. Ji lewra gelek diriste, ko Telîl bavê Qutbidîn Xesro

bî,

9- MÎR HtSAMÎDÎN, KURÊ MÎR EBÛ ELÎ :Di sala 637 ê koçî de ev Hisamidîn Mihemed, kurê EbQ E-

lî yê Hezebanî di nav leşkerê Salihşahê EyQbî de mirovekî

mezin Q navdar bQ, Lê çawa Salih Şah li Kerek bi dîlî kete

destê pismam.ê xwe ev mîr Hisamidîn Mihemed vegeriya cem me

lek tsmaîl Q li Dimişqê rQnişt,

Lê tsmaîl ew xiste zindanê Q di sala 640 ê koçî de ji

zindanê derket, Çawa, ko kurê wî Mîr Seyfidîn Ebû EIî, ku-

rê Mîr Hisamidîn Mihemed di sala 646 ê koçî de li bajarê

Himis kete zindanê, U hin dibêjin: Di sala 640 ê koçî de

. hate berdan G hin dibêjin di zindanê de serê xwe daniye .

Mîr Seyfidîn EbG Elî, kurê Mîr Hisamidîn Mihemed, kurê EbQ

EIî, kurê Mûsikê Hezebanî ye.

HerwekQ di sala 646 ê koçî de Mîr Hisamidîn Mihemed, ku

rê Mîr EbQ EIî hate Dimişqê Q bajarê Salihiyê, li jorê Di-

mişqê di berpala çiyayê QasyQn de avakir Q navê vî gundî

kire Salihiye ko îro jê re dibêjin Salihiye(Taxa kurdan.

Mîr Hisamidîn Mihemed ev gund j i xwe re kire ordîgeha

leşker Q tê de rQnişt. Berî hingîjî qQnax Q koçikên Salih

Şah di vê hindamê de hebûn Q bixwe bQ fermandarê welatê

Şam. Tenê piştî çend salan careke dî vegeriya welatê Misrê

Q bQ fermandarê Qahire. HerwekQ di piştî mirina Necifiidîn

Salih Şah re lîzeke mezin gerand G di sala 651 ê koçî de

ji fermandarî hate avêtin Q bi rev xwe gihande Dimişq Q pa

dîşahê kurd Nasirşah MQçakî bi sed siwarî jê re vebirî G

li Dimişq paşê serê xwe danî.

HOZANÊN HEWLÊRÊ

I-SEDRÎDÎN EBDÎLMELÎK, KURE DERBASÊ HEZEBANÎ :Di sala 516 ê koçî de çêbûye G di sala 566 ê koçî de bu-

yu Qadîlqudat Q di dewleta kurdî-tslamî de Q li Misrê rQ-

niştiye. HerwekG di sala 605 ê koçî de li Misrê serê xwe

daniye .

2- EBÛLEBBAS XÎDÎR, RURÊ NESRÊ ERBÎLÎ :

Di sala 478 ê koçî de çêbQye Q di sala 576 ê koçî de se

rê xwe daniye,

3- REDÎYÎDÎN YÛNtS, KURÊ MÎHEMEDÊ ERBÎLI :

37

Di sala 508 ê koçî de çêbQye Q di 576 ê koçî de serê

xwe daniye ,

4- MUWEFÎQÎDÎN, KURÊ yOsÎFÊ ERBÎLÎ :Di sala 585 ê koçî de serê xwe daniye. Lê nehatiye xuya

kirin ko kengî hatiye cihanê,

5- tZZÎDÎN NESlR, KURÊ UQEYLÊ ERBÎLÎ :Di sala 534 ê koçî de çêbQye Q di sala 619 ê koçî de se

rê xwe daniye,

6- ÎMADÎDÎN, KURÊ YÛNtSÊ ERBÎLÎ :

Di sala 535 ê koçî de çêbQye G di sala 608 ê koçî de se

rê xwe daniye.

7- ŞEREFÎDÎN, KURÊ EHMED, KURE MÎSTEWFÎ :

Di sala 564 ê koçî de çêbGye Q di sala 638 ê koçî de se

rê xwe daniye,

8- SÎLAHÎDÎN EHMED, KURÊ EBDÎSEYÎDYE ERBÎLÎ :

Di sala 572 ê koçî de çêbQye Q di sala 631 ê koçî de se

rê xwe daniye,

9- ŞEREFÎDIN, KURÊ tZÎDÎN NESÎR, KURÊ UQEYLÊ ERBÎLÎ :

Di sala 572 ê koçî de çêbQye Q di sala 633 ê koçî de se

rê xwe daniye,

10-EHMED, KURÊ MOSA, KURÊ yOnÎSÊ ERBÎLÎ :

Di sala 675 ê koçî de çêbQye Q di sala 622 ê koçî de se

rê xwe daniye.

Il-ÎSA, KURÊ SENCER, KURÊ BEHRAMÊ ERBÎLÎ .:

Di sala 582 ê koçî de çêbQye Q di sala 632 ê koçî de se

sê xwe daniye,

12-YOstF, KURÊ NEFÎS :

Di sala 586 ê koçî de çêbQye Q di sala 638 ê koçî de se

rê xwe daniye. ~

13-TACtDÎN, KURÊ EBDIREHÎM, KURÊ MÎHEMED, KURÊ ÎMADÎDÎN :Di 598 ê koçî de çêbQye Q di sala 670 ê koçî de serê

xwe daniye.

14-ŞEMSlDÎN EHMED, KURÊ MÎHEMED, KURÊ ÎBRAHÎM ÎBNÎXELÎKAN :

Di sala 608 ê koçî de çêbQye,

15-DtYAÎDÎN OSMAN, KURE ÎSAYÊ HEZEBANÎ MARANÎ :

Di sala 602 ê koçî de li Qahire serê xwe daniye,

16-FEXRÎDÎN MESÛD, KURÊ ELÎ, KURÊ ZAFERANÎ :Ko bixwe yek ji serdar Q fermandarê padîşahê MQsil, ma-

38

la Etabegê Turkmanî bQ. HerwekG tê xuyakirin, ko bixwe ji

Keleha Zaferane, ko dikevî hindama Erbîl, Lê ev navê Zafe-

ran li Bexdayê jî navê taxekê ye, Herweku li hindama Mar -

dîn jî navê gundekî ye, ko dêreke mezin G navdar têde ha-

tiye avakirin, Lê gelek diriste, ko ev camêr ji xelkê Zafe

rana bindestê Erbîl bî, Ji ber, ko serdar Q fermandarên

dewleta mala Etabegê MQsil pirê wan ji kurdên rajorê MQsil

bQn.

1971, 6, 24

Cigerxwîn

39

FERMANDARIYA HUMEYDI

Eşîra Humeydî, ji kevnare de di rajorê rojhilatê Mûsil

de xwedî nav G nîşan bQ, Kelehên Akrê, Şoş, Bîrewe, Necme

Q Barzan di bin destê wan de bQn,

Navê herî kevnare Mazencan bQ, ko di welatê Kurdistanê

de navdare, Lê pir cihê axîne, ko em nikarin tarîxa ferman_

darên vê eşîra mezin bi heve bidin girêdan Q bi ser heve

binivîsin, ji ber, ko tarîxa kurd bicarek bihev re nehati-

ye nivîsandin Q naçare ji nav tarîxên erebî, farisî turkî

perçe perçe, ji nav toz Q tirabêlka neguhdanê didin hev Q

divir de dinivîsin.

Kurê Ezreqê Farqînî dibêjî: Di sala 376 koçî de dewlete^

ke bi navê Humeydî li ser destê herdû kurên Destikê Hemîdî

EbQlfewaris Huseyn Q EbGşeca Baz li hindama Farqîn Q Diyar_

bekir, Cizîr, Bedlîs, Xelat Q Riha G Heran li darket Q pay_

texta wan bajarê Farqîn bQ. Mîr Huseyn EbGlfewaris li Far-

qîn rQnişt Q EbGşeca Baz li keleha Heskîf serdariya leşker

dikir. Van herdQ .bira çavên xwe berdabQn imparatoriyeke me_

zin, Lê bi wan re neçG serî Q herdQ bira bi gernasî di mey_

dana şer de hatin kuştin, Baz di 380 koçî de hate kuştin Q

berî hingî neb bi gelekî mîr Huseyn di çQla Nisêbînê de h£

te kuştin G herdQ bira şeş sala tenê fermandarî kirine Q

dewlet kete destê xwarziyê wan EbQ Elî Hesen, kurê Merwan,

Mala Merwan 130 salî li ser hev fermandarî kirine Q na-

vê Mîr EbQIfewaris Huseyn, kurê Dostikê Humîdî bi çend ci-

ya li ser bedena Farqînê hatiye xuyakirin Q Baz-Bad EbQşe-

40

ca birayê wiye,

1- MÎR HUSEYN EbOlFEWARÎS, KURÊ DOSTÎKÊ HUMEYDÎ :Huseyn Q Baz herdQ kurên Dostikê Humeydî di serê pêşî

de hindama maden, Hîzan, Ercîş, xistin bin destê xwe Q pa-

şê Q di sala 376 koçî de welatê Diyarbekir, Farqîn, Cizîr,

Bedlîs, Xelat, Urfa, Heran, Nisêbîn ji mala Hemdanê Mele -

kên Heleb sitandin Q bQne melekên vê hindamê, Ji Kurdista-

nê Q Farqîn kirin paytext Q barxan Q bargiraniyên xwe xis-

tin keleha Heskîfê Q Baz EbQlşeca li Heskîf rQnişt Q çavên

xwe berdane padîşahiya tslamê Q ketin MQsil Q dixwestin

Bexdad jî ji Deylemiyan bistênin, Lê Mîr Huseyn li deşta

Nisêbînê hate kuştin G li Farqînê veşardin Q ji gornistana

ko têde hatiye veşardin jeradibêj in qubênebQlfewaris .

EbQlfewaris, di van herdQ salan de gelek ji bedena Far-

qînê ava kiriye Q navê wî li ser wan cihên nQjenkirî hati-

ye nivîsandin Q di sala 378 koçî de hatiye kuştin.

2- BAZ EbOşECA, KURÊ DOSTÎKÊ HUMEYDÎ :Piştî birayê xwe bQ fermandar Q serdarê leşkerê kurd Q

çend şerên mezin Q xurt Q xwîndar bi Deylemiya re kirine Q

herdem rQsipî G bi xurtî zora dijminê xwe dibir Q leşkerê

dijmin pozşikestî bi paşde vedigerandin.

Lê ev pêşveçQna kurê Dostik bi Semsamidewle nexweş di-

hat Q dikete nav tirs Q sawîran Q naçare leşkerekî giran

bi serdariya EbQsad Behram, kurê Erdeşêr şande ser Baz , pa_

dîşahê Deylemî G piştî çend şerên mezin leşkerê kurd zora

dijminê xwe bir G Deylemî şikandin Q talan kirin Q gelek

ji wan kuştin Q dîl girtin Q çend serdarê navdarên Deylemî

xistin zindanê,

Tenê Semsamidewle li ser vê şikestinê ranewestiya Q xwe

xwe ve nebir Q bi serdariya Mihemed, kurê Hacib EbQlqa -

sim Sad, kurê Mihemed, kurê Hacib leşkerekî dî rêkire ser

kurdên Hemîdî Q li Bacelaya ko li ser çemê XabQrê Huseyni-

yê dikevî Q nêzîkî keleha Kewaşî ye şer di navbera herdG

leşkerên giran de destpêkir Q leşkerê kurdên Becnewî jî di

nav leşkerê Baz de bQ Q gelek xwînrêjî Q kuştin ji hêrdQ

rexan çêbQn. Lê dawî leşkerê kurd Hemîdî Q Becnewî zora

dijminê xwe birin Q gelek ji wan kuştin Q talanekî mezin

ji wan sitandin.

Li ser vî şerî hozanê kurd, Huseynê Becnewî bi rist G

helbestiê ev serpêhatî bi darve kiriye. Lê bi Erebî gotiye

Q kurê Dostik li wir ranewesta Q li pey dijminê xwe çû Q

kete Mûsil Q têde rQnişt. HerwekQ xelkê bajêr bi xwe jî a-

lîkariya kurdên Hemîdî dikirin Q Deylemî dikuştin,

Tenê Baz EbQşeca ê kurd li ser vê pîrozexurtiyê rQnişt

41

Q karê xwe Q girtina Bexdayê dikir Q dixwest bi carek roj-

hilat ji destê Deylemiyan derxî Q j i bo vî awayî karê xwe

dikir Q ji hawîr leşker li xwe kom dikir,

Lê Semsamidewle jî ev tişt dabQ ber çavê xwe Q zanibG ,

ko jê re wilo naçî serî, Ji lewra karê xwe G şerekî giran

Q dijwar dikir Q leşkerekî giran da hev Q bi serdariya Zi-

yar, kurê Şêrkohê Deylemî rêkire ser MQsil Q herdQ leşker

bi gernasî raperikîne hev Q êrîşî hev kirin,

Tenê Deylemiya vê carê dijminê xwe bi gernasî şikandin

Q bajar ji wan sitandin Q leşkerê kurd şerpaze jihevdake-

tî berê xwe dane çiyayê kurdistanê Q gelek ji serdar Q nav

darên kurd bi dîlî ketin destê dijminê xwe.

Ziyar, leşkerê xwe kire du perçe Q yek di riya Cizîrê

ve Q yek di Nisêbînê ve şandin şerê kurd. Lê herdQ perça

jî bi gotin Q fermana serdarê xwe nekirin G neçQn G naçare

Z iyar vegeriya Bexda Q Sadê kurê Mihemed, kurê Hacib ji

ber xwe ve di MGsil de hişt Q dostanî kete navbera Sad Q

Baz Q li hev hatin Q Baz hin ji çiyayê Torê da Sad Q bi

ser Mûsil ve berda Q di sala 377 de di navbera xwe de pey-

manek çêkirin Q herdQ alî di cihên xwede rQniştin.

Lê di sala 378 de Şerefidewle EbQlfewaris birayê xwe

Sembamidewle xiste zindanê Q Sadê kurê Mihemed kurê Hacib

ji fermandariya MQsil avêt Q EbQnesir Xaşad kire fermanda-

rê MQsil.

Ji lewra Baz EbQşeca ê kurd careke dî leşkerê xwe kişan

de ser MQsil Q Xaşad hewar ji erebên Benîuqeyl Q Benînu-

meyr xwest Q bajar Q hindamên Cizîrê li wan parvekirin. 0

bihev re MGsil parastin Q çawa şer destpêkir Ereb bi siwa-

rî di çem derbas bGn Q ji paşve dirêjî leşkerê kurd kirin

Q kurd şerpeze şikandin,

Baz mirovekî bi goşt G giran bQ, Hespekê nikaribQ wî

heta dawî hilgirî, Ji lewra du hesp bi xwe re digerandin Q

hengî yek diwestiya xwe tavête ser ya dî,

Lê vê carê çawa xwe avêt ser hespê xwe neda ber G kete

ser qadê G pişta wî şekest Q xwarziyê wî EbQ Elî Hesen ku-

rê Merwan li ser laşê wî peya bQ G got : Xalo, rabe ez te

ii ber xwe kim Q te ji nav destê dijmina derxim, Lê Baz lê

vegerand Q got : lema hêjaye, Ez çGme . lêma karim tevbige -

rim. liha dimrim xwe ji destê dijmin biparêze Q leşkerê

xwe bighêne çiyê Q hay ji xwe hebin,

Belam kurê Ezreq dibêjî: Ev Xaşad kurê Edididewle ye G

navê Şerefidewle Şarzebîle, Du sal Q heşt mehan padîşahî

kiriye G 28(bîst Q heşt) salan berxwedar maye Q ev leşkerê

Deylemiya bi serdariya wezîr EbQl Hesen Elî, kurê Huseynê

Mexrebî bQ, ko paşê kurê wî bGye wezîrê Farqînê,

42

HerwekQ kurê Ezraq li şQna Baz-Bad dinivîsî, kurê Ezreq

pêde diçî Q dibêjî: lê nikaribQ zora Bad bibî Q naçe vege-

riya Q ji nQve Sad, kurê Mihemed, kurê Sadan li MQsil hişt

G şer di nav wan de destpekir u navbera Bad Q kurê Sadan

gelek xweşbQ. Heta carekê kurdên Hekarî çQne ser MQsil Q

kurê Sadan hewar ji Bad re şand Q Bad hate hewara wî Q ge-

lek ji kurdên Hekarî ya kuştin G talanê wan ji xwe re anî

Q ji ber vê yekê xelkê Ifîîsil gelek dilxwazê Bad bGn.

HerwekG kurê Ezreq dibêjî: Ew leşkerê, ko Mîr Huseyn E-

bûlfewaris kuştin, bi serdariya Serîr, kurê Taş bQ, ko bi-

xwe nivîsvanê dewleta Deylemî bQ, Lê Mihemed Emîn Zekî Beg

dibêjî: Baz EbQşaca ê kurd hevalbendê Edididewle bû Q di

şerê Mûsil de alîkariya wî dikir G çawa hate MGsil Baz EbQ

şeca ê kurd hate dîtina wî Q gerdana xwe jê re xwar kir Q

di civata wî de rGnişt. Lê çawa ji civatê rabQ Edididewle

ji dostekî xwere got: Ev mirovên wilo bi saw, ji xwe hej-

kirî nabî, ko di welatême de hebin. Evê ji me re gelek se_r

gêjiya bi afirenî G çavên xwe berdane girtin G kuştina wî.

Lê Baz zQ tê derxist G xwe parast G bi dizî revî çG mala

xwe G çavnêriya dem G çaxên xwe kir G çawa di sala 372-373

de Edididewle serê xwe danî.Baz EbQşeca ê kurd bajarê Nisê^

bîn ji Biweyhiya sitand Q paşê Semsamidewle ev şerên ha pê_

re kirin.

Çawa Mîr Huseyn di van şeran de hate kuştin Baz kete şû_

na birayê xwe Q bu fermandarê dewletê Q serdarê leşkerê

kurd G li keleha Heskîfê rûdinişt. Lê gelek neçG herdQ ku-

rên Nasiridewle EbGtahir G EbGebdilah bGne fermandarên MQ-

sil G leşkerên kurd Q ereb li ser MGsil ketin pêxîra hev Q

Benîuqeyl G Benînumeyr di hana Hemdaniya hatin Q Baz di şe_

rê van de hate kuştin G serê wî jêkirin Q laşê wî bi bede-

na MGsil ve bi dar vekirinQ serê wî bi xwe re birin Q çQne

ser bajarên Farqîn Q Amed(Diyarbekir) . Lê EbQ Elî Hesen ku^

rê Merwan, ko li şGna xalê xwe bGbG fermandar Q jina vîya

deylemî mar kiribQ. Zora dijminê xwe bir Q EbGebdilah bi

dîlî girt Q nexiste zindanê Q bi diyarî G perwa ve ji bira_

yê wî re rêkir Q got: Bere MQsil ji were bî Q ji wialetê

kurd derkevin. Lê EbQtahir careke dî birayê xwe bi leşkere-

kî ve şande ser Farqîn Q ew bi xwe li ser Amed(Diyarbekir)

bG G careke dî kurê Merwan EbQebdilah girt u leşkerê dij -

min şikand,

Ev EbGebdilah, di zindana kurê Merwan de ma heta, ko m^

lekê Misrê, peyrewê islamê jê hêvî kir G berda G şande Mi£_

rê G paşê ev EbQebdilah ji ber misriya ve bG fermandarê He^

leb,

HerwekG EbGtahir reviya Q hate Nisêbînê nik Mihemedê,

43

kurê Museyebê Uqeylî G Mihemed ew G kurê wî Q serdarekî pê

re di mala xwe de kuştin Q çG ser MGsil G ji xwe re girt.

3- MÎR ÎSAYÊ HUMEYDÎ :

HerwekQ tê xuyakirin Humeydiya piştî kuştina herdQ bira

destê xwe ji Mûsil Q Diyarbekir kişandine Q careke dî li

fermandariya xwe ya kevnere, fermandariya Akrê vegeriyane,

Lê em nizanin ev Mîr îsa, kurê kêye Q çend sala fermandarîkiriye,

4- EbOhESEN, KURÊ MÎR ÎSA :

Di sala çarsed Q çilî(440) de navbera Mîr Qerwaş , fer -

mandarê MQsil G herdG eşîrên kurd Hezebanî, Humeyedî ne-

xweş ket G sebebê vê nexweşiyê ew bG, ko Bedran, kurê Muqe

ledê Uqeylî, birayê Mîr Qerwaş dixwest kelehên kurda jT

wan bistênî Q bixî bindestê xwe,

Di wê çaxê de fermandarê Hezebanî EbGhesen, kurê MQsa

bQ Q fermandarê Hemîdiya Ebûhesen, kurê Mîr îsa bQ ferman-

darê Hemîdî di keleha Akrê de bQ û çend helekên dîjî di

bin destê wî de bûn Q fermandarê hezebanî di keleha Erbîl

de rQniştîbQ Q çend kelehên dî jîdi bin destê wî de bQn.

EbQ Elî, kurê Mîr MQsa li ber birayê xwe radibû Q ev E-

bûhesen, kurê Mîr Mûsayê hemîdî hevalbendê wî bu Q herdiwa

bihev re EbQhesen, kurê Mîr MQsa girtin Q xistin zindanê G

EbQ EIî bQ fermandarê Erbîl Q paşê birayê xwe berda,

Tenê ev hevalbendiya van herdQ mîrên kurd G girtina EbQ

hesen ne bi dilê Qerwaş bQ, lê nikaribQ dengê xwe bikî. dT

wê navê de dilsarî kete navbera kurê Merwan, fermandarê

Farqîn Q Qerwaş , fermandarê MQsil Q Qerwaş han u hewara

xwe bire ji herdQ mîrekên kurd re Q Ebûhesenê hemîdî bi

leşkerê xwe ve Q EbQhesenê hezebanî ji ber birayê xwe ve

çQne hana Qerwaş G kurd G ereb li hev hatin Q şer di nav

wan de çênebQ .

Lê Qerwaş, ev ji xwe re fersende dî G dest danî ser Ebû

hesen G got: Dixwazim EbQhesenê hezebanî vegerî cihê xwe Q

bibî mezinê Erbîl Q herdQ kurên EbQhesenê hemîdî li cem

xwe giraw girtin Q Ebûhesen şande Erbîl Q EbQ Elî bixwe re

anî Q hatin cem dostê xwe Q Ebû Elî ji birayê xwe re gerda

na xwe xwar kir Q fermandarî da destê wî Q herdQ kurên Ebu^

hesenê Hemîdî ji girawê derxistin Q hersê bihev re vegeri-

yane Erbîl Q birê de E