1

TAAKSPELvoor kleuters

Groep 1, groep 2 (en groep 3) van de basisschool

Een handleiding voor onderbouwleerkrachten

Ontwikkeld door de CED-Groep / Unit Onderzoek & Ontwikkeling

Inhoudsopgave

Inleiding .......................................................................................................................................................... 5

1. Theoretische uitgangspunten van het Taakspel ................................................................. 71. 1.1 De operante conditionering in het Taakspel .................................................................................... 71. 1.2 Het model planmatig werken aan gedrag ......................................................................................... 81. 1.3 Sociale competentie en de waarden binnen het Taakspel .................................................... 9

2. Training en begeleiding van het Taakspel ............................................................................ 111. 2.1 De drie fasen van het Taakspel ............................................................................................................... 111. 2.2 De trainingen ........................................................................................................................................................ 111. 2.3 De begeleiding in de klas (klassenconsultaties) .......................................................................... 12

3. De invoeringsfase...................................................................................................................................................... 131. 3.1 Observeren ........................................................................................................................................................... 131. 3.2 Samenstellen van teams ............................................................................................................................... 161. 3.3 Voorbereiden van het Taakspel .............................................................................................................. 181. 3.4 Het spelen van het Taakspel .................................................................................................................... 22

4. De uitbreidingsfase ................................................................................................................................................ 311. 4.1 Observeren van regelovertredend gedrag ...................................................................................... 311. 4.2 Wijzigen van teams ........................................................................................................................................ 321. 4.3 Opbouw in de uitbreidingsfase .............................................................................................................. 331. 4.4 Elementen van het Taakspel voor uitbreiding .............................................................................. 36

5. De generalisatiefase ............................................................................................................................................. 391. 5.1 Observeren van regelovertredend gedrag ..................................................................................... 391. 5.2 Wijzigen van teams ........................................................................................................................................ 391. 5.3 Opbouw van de generalisatiemomenten ....................................................................................... 391. 5.4 Elementen van het Taakspel voor generalisatie .......................................................................... 40

6. Leerlingen met veel regelovertredend gedrag .............................................................................. 451. 6.1 Oorzaken en aanpak van regelovertredend gedrag ................................................................ 46

Bijlagen ......................................................................................................................................................... 49

3

Inleiding

5

Inleiding

Leerlingen die moeilijk op hun stoel kunnen blijven zitten…., niet op hun beurt wachten…., hun antwoord door de kring roepen zonder de vinger op te steken…, andere leerlingen storen..., doorhet lokaal rennen..., onzorgvuldig omgaan met het materiaal. In elke kleuterklas komt wel eensgedrag voor dat niet gewenst is, bijvoorbeeld omdat het storend of niet taakgericht is.Met het Taakspel kunt u leerlingen leren vooral gedrag te laten zien dat gewenst is, dat volgens deregels is. Dit kan nodig zijn omdat leerlingen (nog) niet hebben geleerd welk gedrag wanneergewenst is. En omdat er leerlingen zijn die het wel hebben geleerd maar het onvoldoende kunnentoepassen.Het Taakspel is een groepsgerichte aanpak om leerlingen te leren zich beter aan klassenregels tehouden. Wanneer leerlingen zich beter aan deze regels houden, neemt onrustig, storend en eventueel aanwezig agressief gedrag af. Met het Taakspel wordt het taakgerichte gedrag van leer-lingen positief beïnvloed. Doordat er minder verstoringen zijn tijdens een les kan er beter gewerktworden. Afhankelijk van de gekozen regels leren leerlingen ook meer rekening te houden metelkaar. Op een prettige manier met elkaar omgaan leidt tot een beter klimaat in de klas.De doelen van het Taakspel voor de leerlingen zijn daarom als volgt:- taakgericht gedrag neemt toe - regelovertredend gedrag neemt af- het wordt rustiger en gezelliger in de klasOm deze doelen te kunnen bereiken is het nodig dat u zich een aantal leerkrachtvaardighedeneigen maakt of verder uitbreidt, zoals observeren, complimenteren en negeren. Het Taakspel werktmet positieve regels en de nadruk wordt gelegd op wat de leerlingen goed doen. Doordat er meercomplimenten uitgedeeld worden en er minder corrigerende opmerkingen gemaakt worden,neemt taakgericht of ander gewenst gedrag toe en neemt storend of ander niet gewenst gedrag af.Leerkrachten die het Taakspel al gespeeld hebben, geven vaak aan dat deze aanpak even wennen is.Daarom wordt u tijdens het invoeren van het Taakspel getraind en begeleid door uw eigen onder-wijsbegeleidingsdienst.

Taakspel wordt al jaren met veel succes in de midden- en bovenbouw van de basisschool gespeeld.Ook in de onderbouw willen leerkrachten graag Taakspel inzetten. Taakspel in de klas is voor kleuters niet geschikt doordat de situatie in de kleuterklas anders is, de leerlingen zitten bijvoor-beeld niet de hele dag op een vaste plek bij elkaar in een groepje. Daarom is Taakspel aangepastvoor kleuters. De principes van Taakspel voor kleuters zijn hetzelfde als voor Taakspel in de klas,maar het materiaal en de manier van spelen verschillen. In groep 3 kan, afhankelijk van de situatie in de klas, gekozen worden om Taakspel in de klas of Taakspel voor kleuters te spelen. U kunt ditoverleggen met uw begeleider. U leest in deze handleiding hoe u Taakspel voor kleuters kunt inzetten.

De inhoud van deze handleiding is als volgt:Eerst worden de theoretische uitgangspunten van het Taakspel kort toegelicht. Daarna wordt in hethoofdstuk Training en begeleiding uitgelegd hoe de planning van het Taakspel over het jaar verdeeldis. Het Taakspel wordt in drie fasen ingevoerd. Elke fase wordt duidelijk beschreven in de daaropvolgende hoofdstukken. Omdat er ondanks het Taakspel leerlingen blijven met regelovertredendgedrag is er een hoofdstuk opgenomen met een aanpak voor dit gedrag. De introductielessen enlijsten met voorbeelden van regels en beloningen zijn opgenomen in de bijlagen.De formulieren, verkorte handleiding voor het Taakspel en de materialen die u nodig hebt voor hetTaakspel zijn te vinden in de materialendoos.

Inleiding

6

Leerkrachten die al met het Taakspel werken geven aan dat de leerlingen zich tijdens het Taakspelinderdaad beter aan de klassenregels houden, dat er taakgerichter wordt gewerkt en dat het gezelliger is in de klas. Ook de leerlingen zijn enthousiast over het Taakspel: ‘Yes... Taakspel!’

Wij wensen u dan ook veel succes en plezier toe met het Taakspel!

1 Theoretische uitgangspunten van het Taakspel

7

1 Theoretische uitgangspunten van het Taakspel

In dit hoofdstuk leest u over de theoretisch uitgangspunten van Taakspel. U leest over de leertheorie,het model planmatig werken en over de relatie tussen Taakspel en sociale competentie.

1.1 De operante conditionering in het Taakspel

Het Taakspel is gebaseerd op de leertheorie. Binnen de leertheorie zijn er verschillende stromingenen één daarvan is de operante conditionering. Operant conditioneren gaat ervan uit dat gedragwordt bepaald door wat er aan vooraf gaat en door wat er op volgt.

1 Gedrag wordt bepaald door wat er aan vooraf gaat.

- Leerlingen leren gedrag van anderen (modelleren). Bijvoorbeeld: Jesse ziet dat de leerlingen die klaar zijn met hun knutselwerkje, hun werkje op deverwarming te drogen leggen en hun knutselspullen opruimen. Jesse hoort dat de leerkrachtzegt: ‘Prima, wat ruimen jullie goed op!’. Jesse is klaar met zijn knutselwerkje. Hij1 legt zijn werkjeop de verwarming en ruimt zijn knutselspullen op. In het Taakspel legt de leerkracht de nadruk op wat de leerlingen goed doen. Hiermee wordtook aan de leerlingen het voorbeeld gegeven te letten op wat de ander goed doet. Ook de leer-kracht geeft het goede voorbeeld door zich consequent aan afspraken te houden.

- Regels/ instructie geven over welk gedrag wanneer gewenst is (discriminatief leren). Bijvoorbeeld: Natasja moet naar de wc. Ze ziet naast de deur een rood papieren rondje hangen.De leerkracht heeft uitgelegd dat de wc dan bezet is en dat je dan moet wachten. Colin komt terug van de wc en draait het rondje om. Het is nu groen. Natasja gaat naar de wc. In het Taakspel wordt gewerkt met positieve regels. Deze regels vertellen de leerlingen welkgedrag gewenst is in de klassensituatie op dat moment.

2 Gedrag wordt bepaald door wat er op volgt.

- Leerlingen leren gedrag van de reacties die anderen hebben op hun gedrag. Bijvoorbeeld: In de vertelkring heeft Tom zijn vinger opgestoken. De leerkracht geeft Tom eenbeurt. Tom vertelt zijn verhaal. Met het opsteken van zijn vinger heeft Tom dus het gewensteresultaat behaald. Tom zal de volgende keer weer zijn vinger opsteken als hij iets wilt vertellen. In het Taakspel worden de leerlingen beloond wanneer zij zich aan de regels houden, bijvoor-beeld door een compliment. De leerlingen leren op deze manier dat zij aandacht krijgen wanneer zij gewenst gedrag laten zien. Hierdoor neemt het gewenste gedrag toe. In het Taakspelwordt er zo min mogelijk aandacht gegeven aan het ongewenste gedrag. Er wordt bijvoorbeeldweinig gewaarschuwd. Het ongewenste gedrag neemt hierdoor af. Wanneer een leerling ongewenst gedrag heeft aangeleerd, is het ook weer af te leren of is er

1 In deze handleiding verwijzen we steeds met ‘hij’, maar hier kan uiteraard ook ‘zij’ worden gelezen.

1 Theoretische uitgangspunten van het Taakspel

8

ander gedrag voor in de plaats aan te leren. Bijvoorbeeld: De leerkracht wil juist dat de leer-lingen niet hun vinger opsteken in de kring, maar allemaal het antwoord bedenken waarna deleerkracht kiest welke leerling het mag zeggen. De leerkracht spreekt dit af met de leerlingen. Erzijn leerlingen die toch direct hun vinger opsteken. De leerkracht geeft hen geen beurt. Hij geeftwel een beurt aan leerlingen die niet hun vinger opsteken. De andere leerlingen zien dat hetgeen zin heeft je vinger op te steken. Zij bedenken ook zelf het antwoord en wachten af of zeeen beurt krijgen zonder hun vinger op te steken.

Gedrag wordt aangeleerd in interactie met de omgeving. Dit houdt in dat u als leerkracht

het gedrag van de leerlingen in uw klas positief kunt beïnvloeden. U kunt het gewenste

gedrag uitlokken door uw instructie voorafgaand aan het gedrag en door uw reactie op het

gedrag.

1.2 Het model planmatig werken aan gedrag

In het Taakspel wordt op planmatige wijze gewerkt aan het beïnvloeden van gedrag.

Model planmatig werken aan gedrag

Model planmatig werken aan gedrag, C. Oele, K. Naudts-Geschiere, C. Struiksma (1994), PI Rotterdam.

Figuur 1 Model planmatig werken aan gedrag

1 probleem signaleren

2 probleem analyseren

3 oplossing voorbereiden

4 oplossing toepassen

5 oplossing evalueren

(cyclus herhalen)

a. individueel

1. Probleem selecteren

2. Gedrag omschrijven

3. Observeren

4. ABC-analyse

5. Doelgedrag

- Toepassing

technieken

beschrijven in

relatie tot probleem

- Oplossing kiezen

Plannen uitvoeren

Evalueren

b. groep

1. Probleem selecteren

2. Gedrag omschrijven

3. Observeren

4. ABC-analyse

5. Doelgedrag

- Toepassing

technieken

beschrijven in

relatie tot probleem

- Oplossing kiezen

Plannen uitvoeren

Evalueren

c. leerkracht

1. Probleem selecteren

2. Gedrag omschrijven

3. Observeren

4. ABC-analyse

5. Doelgedrag

- Toepassing

technieken

beschrijven in

relatie tot probleem

- Oplossing kiezen

Plannen uitvoeren

Evalueren

Situatie weergeven

Gegevens bespreken

1 Theoretische uitgangspunten van het Taakspel

9

De planmatige aanpak in het Taakspel verloopt volgens een cyclus. Hierbij worden de volgende stappen herhaaldelijk doorlopen:

Problemen signaleren Leerkrachten signaleren het probleem dat de leerlingen zich moeilijk aan de regels houden waar-door de leerkracht veel moet corrigeren. Met behulp van het Taakspel kan dit verbeterd worden. Erwordt een beslissing genomen over het wel of niet invoeren van het Taakspel.

Problemen analyserenRegelovertredend gedrag wordt geobserveerd. De gegevens van de observatie worden geanalyseerd.Er wordt bekeken hoe vaak de regels worden overtreden en door welke leerlingen. Er wordt eenteamindeling gemaakt.

Oplossing voorbereidenDe leerkracht betrekt de leerlingen in het opstellen van regels voor gedrag in de klas en het kiezenvan beloningen. Ook wordt het Taakspel uitgelegd aan de leerlingen.

Oplossing toepassenHet Taakspel wordt gespeeld. Het wordt geleidelijk opgebouwd in drie fasen; de invoeringsfase, deuitbreidingsfase en de generalisatiefase.

Oplossing evaluerenHet regelovertredend gedrag wordt weer geobserveerd om te kijken of het Taakspel effect heeft.Wanneer regelovertredend gedrag afneemt wordt doorgegaan met ‘oplossing toepassen’. Wanneerregelovertredende gedrag niet afneemt wordt opnieuw ‘probleem geanalyseerd’.

Door herhaaldelijk de stappen te doorlopen, wordt op een planmatige wijze gewerkt aan

het positief beïnvloeden van regelovertredend en taakgericht gedrag van de leerlingen.

1.3 Sociale competentie en de waarden binnen het Taakspel

Het Taakspel heeft een groepsgerichte aanpak omdat de leerlingen veel van elkaar kunnen leren enelkaar kunnen ondersteunen. Leerlingen ontwikkelen hun sociale competentie door te participerenin de sociale praktijk in de klas als leergemeenschap. Een klas als leergemeenschap is idealiter eenklas waarin leerlingen zowel individueel verantwoordelijk zijn voor hun leerproces, als waarin eenieder zich verantwoordelijk voelt voor het gezamenlijke leerproces.

Binnen het Taakspel spelen de volgende waarden een belangrijke rol:

- Gelijkwaardigheid Ieder team is qua regelovertredend gedrag van de leerlingen gelijk.

- Hulpvaardigheid De leerlingen helpen elkaar om het spel te winnen.

- Rechtvaardigheid Alle teams kunnen winnen.

1 Theoretische uitgangspunten van het Taakspel

10

- Solidariteit Alle leerlingen doen mee (We zijn een team en verliezen of winnen als team).

- Tolerantie De leerling met veel regelovertredend gedrag doet ook mee, ook als deze het kan verknallen.

- Veiligheid Het is een spel en het enige dat er kan gebeuren is dat je een keer geen beloning hebt.

- Verantwoordelijkheid De leden van het team zijn samen verantwoordelijk voor het functioneren van het team.

- Zorg De leerlingen helpen elkaar zich aan de regels te houden.

Het Taakspel bevordert de sociale competentie van de leerlingen.