dehaagsehogeschool.nl

Maatschappelijke informatievoorzieningDossier e-health - zicht op opschaling

Bert Mulder

Martijn Hartog

Dick-Jan Zijda

Annemijn van Gorp

Dossier e-healthe-health

Maatschappelijke informatievoorzieningDossier e-health - zicht op opschaling

Bert MulderMartijn HartogDick-Jan ZijdaAnnemijn van Gorp

Uitgave 2017

In samenwerking met De E-Health Academie Delft

eH e a l t h A c a d e m i eG E Ï N S P I R E E R D D O O R

Deze publicatie is geschreven naar aanleiding van de ervaring van De eHealth Academie (DEHA), een initiatief dat in de omgeving van Delft streeft naar het stimuleren van e-health voor de 100.000 inwoners van de regio. Omdat daarbij de aandacht is gericht op brede adoptie van e-health ontstond aan de ene kant inzicht in de om-vang van de komende ontwikkelingen en aan de andere kant in de praktische vragen waarmee alle betrokkenen zich mee bezighouden. De auteurs van deze publicatie denken dat het interessant kan zijn deze ontwikkelingen in meer praktisch detail te beschrijven zodat duidelijker wordt welke kansen en uitdagingen de verschillende betrokkenen de komende jaren zullen tegenkomen. Voor opschaling van e-health is het essentieel dat we verder kunnen kijken dan de individuele toepassingen en aan-dacht besteden aan de infrastructurele voorzieningen.

De brede en structurele adoptie van e-health in Neder-land betekent dat 17 miljoen mensen in 7,5 miljoen huishoudens e-health gebruiken wanneer dat nodig of nuttig is of wanneer zij dat willen. In de context van deze publicatie is e-health het gebruik van digitale oplossingen voor en door burgers in de context van het verbeteren van hun kwaliteit van leven, zorg en welzijn. Daarmee omvat het domeinen als preventie, cure, care, sociale problema-tiek en jeudgzorg.

Daar waar burgers e-health gebruiken voor preventie organiseren zij dat zelf. Daar waar hun gebruik van e-health bestaande sectoren raakt, zullen professionals hen daarvoor faciliteren. Dat betekent dat het komende decennium 1 miljoen professionals e-health integreren in hun eigen werkomgeving en waar nodig producten, diensten en processen ontwikkelen die e-health facilite-ren voor henzelf en hun cliënten.

Om dat te kunnen realiseren, zijn zij afhankelijk van de kwaliteit van tienduizenden websites, toepassingen, apps en apparaten die niet alleen in staat moeten zijn hun diensten op maat te leveren maar ook om informatie met elkaar uit te kunnen wisselen. Bij brede en structu-rele adoptie functioneren de vele digitale uitingen van e-health als een samenhangende digitale infrastructuur.

E-health is een ontwikkeling met tegenstrijdige kenmerken: ■■ hoewel ze zich maar langzamerhand voltrekt, zal ze

een omvattend karakter hebben; ■■ hoewel ze zich uitdrukt in een groeiende aantal

individuele toepassingen en oplossingen is het succes afhankelijk van grote infrastructurele voorzieningen;

■■ hoewel ze gebaseerd is op technologische mogelijkheden ligt het succes eerder niet technische randvoorwaarden: cultuur, financiën, regelgeving, infrastructuur en cultuur.

Brede en nationale adoptie van e-health creëert nieuwe uitdagingen die we als samenleving nog niet eerder hebben opgelost. In die zin is e-health een voorbeeld van ‘systeemfalen’. Daarvoor moeten alle betrokkenen in de komende jaren nieuwe vormen van samenwerking, nieuwe ontwikkelmethoden en nieuwe producten en diensten ontwikkelen. Deze dragen bij aan de disruptie van de bestaande manier waarop onze samenleving gezondheid, zorg en welzijn heeft georganiseerd.

Deze publicatie verkent deze uitdaging, beschrijft keuzes en mogelijke oplossingen.

Opschaling van e-health – het komende decenniumINHOUDSOPGAVE

Opschaling van e-health – het komende decennium 5

E-HEALTH – NOODZAKELIJK EN URGENT 6

Waarom e-health: maatschappelijke ontwikkeling creëert urgentie 8

Waarom e-health: digitale revolutie creëert nieuwe kansen 9

E-health urgent en onvermijdelijk: wat betekent dat? 10

E-health vandaag 11

E-health morgen: strategische herinrichting van zorg en welzijn 12

E-health als uitdaging voor alle betrokkenen 13

De inspanningen die betrokkenen moeten leveren 14

HET HART VAN E-HEALTH:

BURGERS, CLIËNTEN, MANTELZORGERS EN VRIJWILLIGERS 16

Waarom ‘normale gebruikers’ extra aandacht vragen 19

ANDERE BETROKKENEN ROND E-HEALTH 22

E-health in individuele en groepspraktijken 25

E-health in ziekenhuizen en behandelcentra 27

E-health in retail zorg en welzijn 29

Regionale aanpak als katalysator opschaling: een e-health academie 31

KEUZES IN E-HEALTH 34

Keuzes voor instellingen: implementatie operationeel, tactisch of strategisch 36

Keuzes voor instellingen: implementatie van incidenteel naar structureel 37

Keuzes voor instellingen: integrale aanpak door e-health in vier gesprekken 38

Keuzes voor instellingen: implementatie is context afhankelijk 40

Landelijke uitdagingen bij brede implementatie van e-health 41

COMPLEXITEIT 42

KWALITEIT 44

SCHAAL 46

KENNIS 48

Auteurs 49

Colofon 50

54

MA

ATS

CH

AP

PE

LIJK

E IN

FOR

MA

TIE

VO

OR

ZIE

NIN

G

DO

SSIE

R E

-HE

ALT

H

ZIC

HT

OP

OP

SCH

ALI

NG

O

PSC

HA

LIN

G V

AN

E-H

EA

LTH

...creëren een digitale infrastructuur

17 miljoen Nederlanders die e-health gebruiken...

E-HEALTH – NOODZAKELIJK EN URGENT

MA

ATS

CH

AP

PE

LIJK

E IN

FOR

MA

TIE

VO

OR

ZIE

NIN

G

DO

SSIE

R E

-HE

ALT

H

ZIC

HT

OP

OP

SCH

ALI

NG

E

-HE

ALT

H –

NO

OD

ZA

KE

LIJK

EN

UR

GE

NT

Nederlanders zijn intensieve gebruikers van digitale mogelijkheden. Als land bezetten we in veel overzich-ten een leidende positie op toegang tot breedband en internet, het gebruik van sociale media, het aantal online therapieën, het aantal webshops per hoofd van de bevol-king. Dat intensieve en structurele gebruik van ICT door individuele burgers waardoor zij steeds meer met elkaar en met professionals samenwerken, heeft gevolgen. De toenemende verwevenheid van gebruikers, gegevens en toepassingen betekent dat zich een sa men hangende di-gitale infrastructuur zal ontwikkelen die door 7,5 miljoen Nederlandse huishoudens gebruikt wordt.

Digitale patiëntenVoor patiënten leidt het goedkoper, kleiner en krachtiger worden van technologie tot technologie op maat – een nieuwe en persoonlijke digitale omgeving voor elke bur-ger. E-health stimuleert het ontstaan van digitaal onder-steunde gezondheid waarbij elk mens beter in staat is de kwaliteit van zijn gezondheid te monitoren, makkelijker toegang heeft tot kennis, diagnose en advies en zijn zorg eenvoudiger zelf kan inrichten. Met internet als gedeelde omgeving voor digitale communicatie worden digitale gemeenschappen even reëel als fysieke. Voor e-health is de uitdaging die digitale mogelijkheden zo te ontwik-kelen dat ze ten dienste staan van onze gezondheid, zorg, welzijn en een vitale samenleving.

De slimme wereldHet komende decennium voegt daar nieuwe digitale ont-wikkelingen aan toe: het ‘internet der dingen’ creëert een slimme wereld. Voor e-health betekent het dat patiënten hun eigen vitale waarden en leefstijl makkelijker kun-nen vastleggen en zij met ‘lab-on-a-chip’ zelf complexe vaststellingen kunnen doen door analyse van een druppel bloed.

Het slimme webDe ontwikkeling van het internet stond het vorig decen-nium in het teken van ‘het verbinden van mensen’ (het sociale web). Het komende decennium verschuift dat naar ‘het verbinden van kennis’ (het semantische web). Voor e-health betekent dit dat goede kennis en informatie ter beschikking stellen op maat steeds makkelijker wordt.

Slimme dataDe snelgroeiende hoeveelheid gegevens zullen door be-tere analysetechnieken zoals ‘predictive analytics’ leiden tot nieuwe inzichten op zorg en welzijn en snellere en betere diagnoses. Dat is niet alleen een steun voor pro-fessionals, maar ook voor patiënten, buurten en wijken. Voor e-health betekent het dat we een betere ‘vinger aan de pols hebben’ en daarvan gebruik kunnen maken voor betere kwaliteit van onze individuele en gezamenlijke gezondheid.

E-health: het vormgeven van gezondheid in informatiesamenlevingDe ontwikkeling van e-health is geen geïsoleerd ver-schijnsel. Het is hoe we vormgeven aan gezondheid in de bredere ontwikkelingen van de informatie samen-leving, de netwerksamenleving en de kennissamenleving. Voor e-health betekent het dat voorbeelden uit andere sectoren gebruikt kunnen worden om de komende ont-wikkelingen die in zorg en welzijn zullen plaatsvinden te kunnen voorzien.

Waarom e-health: digitale revolutie creëert nieuwe kansenWaarom e-health: maatschappelijke ontwikkeling creëert urgentie

Participatiesamenleving: eigen regie van cliëntenMet de herstructurering van de zorg is meer eigen regie en eigen verantwoorde lijkheid van patiënten en cliënten onvermijdelijk – de verschillende maatschap pelijke ont-wikkelingen creëren urgentie voor de ontwikkeling van de participatie samenleving. Het is niet zo dat Nederlanders niet al betrokken zouden zijn – we zorgen we al voor el-kaar met 3 miljoen mantelzorgers en het grootste aantal vrijwilligers per hoofd van de bevolking (na Zweden). Het stimuleren van de participatie samen leving betekent het intensiveren van die bestaande betrokkenheid en de verbreding naar meer mensen.

E-health levert een grote bijdrage aan de kracht van de participatiesamen leving. Denk daarbij aan langer thuis wonen, beter zelf zorgen door betere informatie of het zelf uitvoeren van zorgtaken door digitale ondersteuning. Het faciliteert de coördinatie van het zorgproces, maakt advies en kennis op maat beschikbaar, en kan vraag en aanbod met elkaar verbinden. In het licht van deze maatschap pelij ke ontwikkelingen is e-health een essen-tiële en onmisbare component in de nationale infrastruc-tuur voor zorg en welzijn.

Het toenemend belang van e-health ontstaat op de grens van de huidige maatschappe lijke urgentie en de digitale revolutie.

Herstructurering zorg en welzijn – betaalbare zorgDe huidige transformatie van de sectoren zorg en welzijn zijn geïnitieerd door de noodzaak tot het terugdringen van kosten. Ze dwingt tot het aanpassen van organisaties, anders inrichten van producten en diensten, terugbren-gen van capaciteit en versterken van verandervermogen. E-health kan bijdragen aan efficiëntie en effectiviteit van zorg en welzijn.

Vergrijzing en ontgroening: toenemende vraag en afnemend aantal medewerkers Vergrijzing leidt tot een groeiende vraag naar zorg en welzijn, of deze nu wordt verzorgd op de huidige of een nieuwe, deels digitaal gefaciliteerde, wijze.Berekeningen van BZK laten zien dat het kleinere aantal jonge professionals mogelijk leidt tot een verkleining van sectoren die ervaren worden als minder aantrekkelijk om in te werken1. Hoewel de berekeningen zich richten op overheid en onderwijs, zouden zorg en welzijn eenzelfde ontwikkeling door kunnen maken omdat zij mogelijk niet gezien worden als een aantrekkelijke sector om in te werken. Digitale oplossingen spelen een essentiële rol in het verschuiven van taken van het professionele naar het informele domein.

1 Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (2010; 2013), De grote uittocht (Herzien), Den Haag.

Maatschappelijke urgentie en de digitale revolutie makendat digitale oplossingen onmisbaar zijn voor

goede, betaalbare en effectieve zorg en welzijn in Nederland

98

MA

ATS

CH

AP

PE

LIJK

E IN

FOR

MA

TIE

VO

OR

ZIE

NIN

G

DO

SSIE

R E

-HE

ALT

H

ZIC

HT

OP

OP

SCH

ALI

NG

E

-HE

ALT

H –

NO

OD

ZA

KE

LIJK

EN

UR

GE

NT

Maatschappelijke urgentie tot het creëren van een participatiesamenleving combineren met de digitale revolutie geeft e-health een onvermijdelijk en urgent karakter. Maar wat betekent dat? Hier verkennen we wat ‘brede en structurele adoptie’ betekent en beschrijven een praktische agenda voor wat betrokkenen daarvoor moeten realiseren.

Brede en structurele adoptie van e-health betekent dat iedereen kan beschikken over e-health wanneer dat nodig of nuttig is of wanneer zij dat willen. In Nederland betekent dat 17,5 miljoen mogelijke gebruikers in meer dan 7,5 miljoen huishoudens. Het betekent dat burgers zelf rond hun gezondheid en zorg meer en beter kun-nen registreren, dat ze slimmer worden door de inzet van kunstmatige intelligentie, hen eventueel advies en diensten beter op maat aangeboden kunnen worden. Het betekent ook dat rond aandoeningen een collectie oplossingen op maat beschikbaar is die met elkaar en met de systemen van alle andere betrokkenen samenwerken. Welke toepassingen dat precies zijn, is afhankelijk van de gebruikte definitie van e-health. Een dergelijke brede adoptie vereist een nationale infrastructuur van onder-steunende randvoorwaarden.

‘Betrokkenen’ is een wat abstracte term. De grootste groep wordt gevormd door gebruikers zelf. Een deel van de betrokkenen wordt gevormd door de professio-nele aanbieders van zorg en welzijn. Dat betekent in de praktijk dat de komende jaren meer dan een miljoen medewerkers van aanbieders in zorg en welzijn zich zul-len verdiepen in e-health en de kansen en uitdagingen daarvan verkennen in de context van hun eigen werk. Meer dan 300 zieken huizen en klinieken, meer dan 8.500 huis artsen met hun medewerkers, 50.000 para-medici en hun praktijken, 700 welzijnsinstellingen, bijna 2000 apotheken en honderden verkooppunten van medische hulpmiddelen en medicijnen zullen werken aan inzicht, motivatie, kennis, vaardigheden en de praktische mogelijkheden om e-health ter beschikking te kunnen stellen aan de mensen voor wie zij verantwoordelijkheid nemen. Samen bouwen de verschillende betrokkenen een faciliterende infrastructuur op die de noodzakelijke kennis en vaardigheden, producten en diensten kan verlenen. Om die ontwikkeling mogelijk te maken is bewust wording, motivatie, kennis, vaardigheden en handelings bekwaam heid van alle betrokkenen nodig.

De aandacht voor e-health is vandaag nog vaak gericht op individuele toepas sing en en de implementatie daarvan voor gebruikers en organisatie. In de huidige praktijk van organisaties komen vier e-health thema’s voortdurend terug.

BeeldbellenInzet is om beeldbellen tot een recht te maken van alle cliënten die thuis zorg ontvangen. Het betekent dat aan bieders van zorg in staat zullen moeten zijn om beeldbel verbindingen te plannen, een beeldbelverbinding te starten vanuit hun agenda, het gesprek te voeren en dat gesprek achteraf te registreren in hun administraties. Het vraagt om een digitale voorziening, integratie met bestaande applicaties, aanpassing van processen en financiering2.

App strategieVoor een aantal aanbieders van zorg is het gebruiken van apps door eigen medewerkers of door cliënten een middel voor betere dienstverlening en grotere effectiviteit. Maar wanneer 3000 gehandicapte cliënten apps gaan gebrui-ken is de vraag wie de tablets levert, wie deze betaalt, installeert en onderhoudt. Welke digitale infrastructuur is daarvoor nodig binnen de organisatie, welke kennis en vaardigheden en welke nieuwe diensten zijn daarvoor nodig? Wie bepaalt welke apps bruikbaar zijn en houdt die collectie actueel? Moeten alle medewerkers die con-tact hebben met cliënten kunnen werken met die apps en deze uitleggen?

Toegang tot medische informatieEr wordt veel belang gehecht aan de toegang tot het dossier met gegevens. Die behoefte leidt tot verschillende nieuwe ontwikkelingen. Zo zijn er leveranciers die een eigen webtoegang voor patiënten en cliënten ontwik-kelen terwijl er ook voorstellen zijn om een eigen digitale omgeving voor de opslag van digitale gegevens rond de patiënt te creëren (een Patient Gezondheids Dossier of PGD) dat op zijn beurt zou kunnen communiceren met professionele zorgadministraties. Daarbij is er in sommige gevallen de uitdaging de informatie in het dossier begrij-pelijk te maken voor cliënten en patiënten3.

ZelfmetingNieuwe digitale oplossingen maken het continue vastleg-gen van vitale waarden mogelijk. Die ontwikkelingen gaan snel: op dit moment zijn er de toepassingen voor waarden als temperatuur, bloeddruk, hartslag, ECG, glucosegehalte en peakflow. In de komende jaren komen daar complexe vastleggingen bij door de ontwikkeling van lab-on-a-chip. Eerst in een point-of-care (POC) oplos-sing, later waar mogelijk als toepassing voor mensen thuis. Alle toepassingen hebben een digitale component, slaan gegevens op en kunnen deze uitwisselen. Welke vastleggingen zijn zinvol, wie toetst de kwaliteit en op welke wijze kunnen of moeten deze worden geïntegreerd in het bestaande proces van behandeling?

E-health urgent en onvermijdelijk: wat betekent dat? E-health vandaag

Direct betrokkenenIndividuele gebruikers, mantelzorgers, vrijwilligers

Behandelaars: huisartsen, paramedisch professionals

Ziekenhuizen en behandelcentra

Retail – apothekers, drogist, thuiszorgwinkels, overige

Randvoorwaardelijk betrokkenOverheden

Kennisinstellingen

Koepel- en belangenorganisaties

Financiers

Leveranciers

Innovators

2 Raad voor de Volksgezondheid & Zorg (2015), Adoptie van professionele eHealth, Den Haag.

3 Nictiz & Nivel (2016), Meer dan techniek: eHealth-monitor 2016, Den Haag en Utrecht.

1110

MA

ATS

CH

AP

PE

LIJK

E IN

FOR

MA

TIE

VO

OR

ZIE

NIN

G

DO

SSIE

R E

-HE

ALT

H

ZIC

HT

OP

OP

SCH

ALI

NG

E

-HE

ALT

H –

NO

OD

ZA

KE

LIJK

EN

UR

GE

NT

Hoewel in deze publicatie de focus ligt op de directe praktische agenda voor de verschillende betrokkenen zijn er ook meer lange termijn strategische gevolgen van de inzet van e-health. Die zijn van belang voor die orga-nisaties die zich willen onderscheiden door te werken vanuit een lange-termijn visie.

Op langere termijn betekent het een transformatie van de wijze waarop onze samenleving gezondheid, zorg en welzijn heeft georganiseerd zowel voor individuele gebruikers als voor groepen.

Het digitaliseren van kennis van zorgprofessionals en het op maat ontsluiten daarvan verandert de rol van die professionals. Vaker kan het stellen van een diagnose digitaal beter, sneller en accurater geschieden dan per-soonlijk evenals het voorstellen van een behandeling en de prognose.

Door verregaande digitalisering, standaardisering en on-derlinge koppeling van systemen verloopt de orga nisatie van zorg vrijwel automatisch. Zorg en welzijn kunnen daardoor niet alleen in naam, maar ook in de werkelijk-

heid beter patiëntgestuurd worden – planning verloopt anders, de fysieke omgevingen voor zorg en welzijn worden kleiner.

De rol van de huidige professionals verschuift van het uitvoeren van taken naar het optimaal coördineren van processen. Processen van zorg en welzijn worden uitgevoerd door een netwerk van betrokkenen waarin niet professionals even actief kunnen zijn als professionals.

De digitalisering van producten en diensten leidt tot een nieuwe dynamiek zoals die nu te zien is in de disrupties in andere sectoren. Partijen in de netwerken zullen één van drie rollen vervullen: ontwikkeling van producten, het leveren van infrastructuur om die vervolgens beschikbaar te stellen, of zich richten op klantcontacten4. Ze kunnen daarbij niet alle rollen vervullen.

De ontwikkeling van e-health in Nederland staat aan de vooravond van een nieuwe fase in waarin we verder kijken dan individuele toepassingen, een begin maken met de voorwaar den om te kunnen komen tot een samen-hangend stelsel van voorzieningen.

E-health morgen: strategische herinrichting van zorg en welzijn

Het succes van e-health is afhankelijk van toepassingen die onderling samenwerken als een samen hangend stelsel van voorzieningen. Mensen zorgen altijd samen en e-health vereist dat gebruikers gegevens kunnen uitwisselen met mogelijk tientallen heel verschillende groepen en betrokkenen. Dat betekent dat brede adoptie van e-health op nationaal niveau vereist dat gewerkt wordt ‘onder architectuur’.

Er zijn eveneens goede redenen waarom we die onrea-listische uitdaging toch zullen aanpakken. Die liggen in de financiële en demografische ontwikkelingen die de welvaartsstaat dwingen tot een fundamentele transfor-matie die zich in de komende 10 tot 15 jaar zal ontwik-kelen. Dat tijdframe geeft te weinig tijd om ‘de markt het werk te laten doen’ en we zullen andere en effectievere methoden moeten vinden.

De oplossing ligt in de schijnbaar eenvoudige stappen die in deze publicatie als basis zijn genomen:■■ bewustwording van de uitdaging;■■ ontwikkelen van motivatie om er iets aan te doen;■■ mobiliseren van bestaande en ontwikkelen van

nieuwe nodige kennis;■■ ontwikkelen van nieuwe vaardigheden;■■ werkelijk aanpakken van de uitdaging.

Hoewel het niet de overheid is die in deze context de oplossing kan leveren, is het mogelijk wel haar taak om het onderwerp op de agenda te houden en partners te faciliteren om tot een oplossing te komen. Daarbij is de gebruikelijke aanpak van grote subsidietrajecten te traag, te weinig flexibel en leidt zij te weinig tot het mobili-seren van de creativiteit en intelligentie die nodig zijn om deze uitdaging tot een goed einde te brengen.

Hierna beschrijven we kort een aantal thema’s die in deze context voorkomen op het niveau van de betrokkenen.

E-health als uitdaging voor alle betrokkenen

Er zijn goede redenen waarom deze uitdaging onrealistisch is. Ten eerste optimaliseert elke betrokkene zijn eigen positie, en heeft geen verantwoordelijk heid voor het realiseren van oplossingen daarbuiten. Bedrijven doen wat bedrijven doen, ziekenhuizen doen wat ziekenhui-zen doen, verzekeraars doen wat verzekeraars doen en gebruikers doen wat gebruikers doen.Ten tweede dragen de huidige opvatting en invulling van ‘werken onder architectuur’ hun eigen misluk king al in zich. Ze leiden tot trage processen waarin flexibiliteit en creativiteit aan banden gelegd worden en waarin opti-male oplossingen niet langer mogelijk zijn.Ten derde is die architectuur afhankelijk van de ontwikke-ling van een groot aantal verschillende standaarden. De ervaring leert dat bij de huidige aanpak veel standaarden hun tweede versie niet overleven (met als voorbeel den HL7 en de DBC’s) of te langzaam tot stand komen (zoals na 25 jaar domotica standaarden). Standaarden kunnen zowel leiden tot enorme creativiteit als tot stilzetten van elke ontwikkeling. Het is niet de standaard als zodanig die succes garandeert, maar de kwaliteit die zij heeft in relatie tot het domein en het doel.

Zo bekeken heeft het onvermogen tot het realiseren van brede adoptie van e-health de kenmerken van een systeem falen. Een schijnbaar onoplosbaar dilemma: Hoewel de uitdaging duidelijk omschreven kan worden is geen van de betrokkenen verantwoordelijk voor het oplos-sen daarvan, de problematiek is complex en de belangen liggen te ver uiteen om eenvoudig tot een oplossing te komen.

4 TNO (2014), Doe-het-zelf Zorg: Disruptieve effecten van consumenten-eHealth, Leiden.

E-health zorgt op lange termijnvoor een fundamentele transformatie

van onze beleving van gezondheiden de organisatie van zorg en welzijn

1312

MA

ATS

CH

AP

PE

LIJK

E IN

FOR

MA

TIE

VO

OR

ZIE

NIN

G

DO

SSIE

R E

-HE

ALT

H

ZIC

HT

OP

OP

SCH

ALI

NG

E

-HE

ALT

H –

NO

OD

ZA

KE

LIJK

EN

UR

GE

NT

De inspanningen die betrokkenen moeten leveren

Vandaag is het concept e-health voor velen nog een uitdaging. Niet alleen is het hen niet altijd helder wat het precies is en kan en ook de meerwaarde is niet duidelijk. Implementatie zelf blijkt een aanzienlijke inspanning te vereisen en vaak moeten financiering, regelgeving en technische infrastructuur worden aangepast. Omdat we aan het begin staan van de brede en structurele adoptie moeten betrokkenen aandacht besteden aan vier facto-ren:■■ bewustwording en motivatie;■■ kennis en vaardigheden;■■ direct gebruik van e-health;■■ andere randvoorwaarden.

Voor elk van de directe betrokkenen hebben die factoren heel eigen kansen en uitdagingen.

Bewustwording en motivatieBereid zijn om e-health te gebruiken is afhankelijk van het zien van de mogelijkheden (bewustwording) en de bereidheid deze in te zetten voor de eigen en gezamen-lijke kwaliteit van leven en zorgen (motivatie)5. Om dat te stimuleren kan goede en inspirerende informatie over mogelijkheden worden ingezet (bewustwording) en infor-matie over de meerwaarde van gebruik (motivatie). Doel van die media en informatie moet steeds zijn het creëren van bewustwording van de mogelijkheden en een gevoel van urgentie die ook toe te passen.

Kennis en vaardighedenHet werkelijk inzetten van e-health vereist algemene en specifieke kennis en vaardigheden van digitale mogelijk-heden. Algemeen is die rond het werken met computers, smartphones, internet en verschillende toepassingen. Deze kennis lijkt voorhanden, maar voor ouderen en men-sen met beperkingen is dat niet vanzelfsprekend6. Speci-fieke kennis en vaardigheden zijn die rond de mogelijk-heden en risico’s van de specifieke digitale oplossing die wordt gebruikt. Professionals maken hier heel andere afwegingen dan de uiteindelijke gebruikers zelf.

Direct gebruik van e-healthIn de persoonlijke leefomgeving van de gebruiker vraagt e-health om inspanningen die samenkomen rond de huis-houding van de consument zoals zijn vermogen e-health aan te schaffen, zijn eigen kennis en vaardigheden en zijn technische infrastructuur thuis.

Randvoorwaarden voor e-healthGebruikers daadwerkelijk is staat stellen e-health te gebruiken is afhankelijk van een groot aantal randvoor-waarden. De beschikbaarheid van oplossingen zelf, de beschikbaarheid van apparatuur, een passende internet infrastructuur, energie en middelen. Voor elke betrokkene hebben die randvoorwaarden een andere invulling. Dit is waar producenten, branche- of koepelorganisaties, over-heden, leveranciers, installateurs, professionals in zorg- en welzijn samen zullen zorgen voor voldoende kwaliteit.

Voor de nationale adoptie van e-health zijn al deze facetten noodzakelijke voorwaarden. In dit document gebruiken we deze facetten als indeling voor het schetsen van de agenda van de komende jaren.

5 Rathenau Instituut (2009), Mens van de toekomst – mens zonder toekomst: Mensverbetering in cultureel, politiek en technologisch perspectief, Technology Assessment, Den Haag.

6 Raad voor de Volksgezondheid & Zorg (2015), Het perspectief van artsen in de ouderenzorg op het gebruik van eHealth, Den Haag.

De e-health uitdaging is groter dan onze huidige opvattingen vereist van alle betrokkenen dat zij investeren inbewustwording, motivatie, kennis, vaardigheden en

het ontwikkelen van praktische initiatieven

1514

MA

ATS

CH

AP

PE

LIJK

E IN

FOR

MA

TIE

VO

OR

ZIE

NIN

G

DO

SSIE

R E

-HE

ALT

H

ZIC

HT

OP

OP

SCH

ALI

NG

E

-HE

ALT

H –

NO

OD

ZA

KE

LIJK

EN

UR

GE

NT

HET HART VAN E-HEALTH: BURGERS, CLIËNTEN, MANTELZORGERS EN

VRIJWILLIGERS

17 MILJOEN patiënten, cliënten, mantelzorgers en vrijwilligers in

7,5 MILJOEN HUISHOUDENS

1716

MA

ATS

CH

AP

PE

LIJK

E IN

FOR

MA

TIE

VO

OR

ZIE

NIN

G

DO

SSIE

R E

-HE

ALT

H

ZIC

HT

OP

OP

SCH

ALI

NG

H

ET

HA

RT

VA

N E

-HE

ALT

H

Waarom ‘normale gebruikers’ extra aandacht vragen

‘Normale gebruikers’ De 17 miljoen ‘normale gebruikers’ van e-health vormen de grootste groep betrokkenen, maar ook de minst bekende. De belangrijkste arena voor de adoptie van e-health is het huis, tuin en keuken gebruik door cliënten, patiënten, mantelzorgers en vrijwilligers. Toch kennen we die gebruikers nauwelijks en zien we ze generiek als ‘consumenten’. Het zijn de andere betrokkenen die de aandacht vandaag bepalen: de ontwikkelaars, financiers, professionals en overheden.

E-health wordt gebruikt door iedereen: cliënten, patiën-ten, mantel zor gers en vrijwilligers, jongeren, ouderen en mensen met een beperking. Dat gebruik is: ■■ individueel wanneer het bijdraagt aan de kwaliteit

van leven van die gebruikers zelf maar ook ■■ sociaal wanneer groepen, gezinnen, families, buurten,

wijken hun gezamenlijke kwaliteit van leven digitaal ondersteunen.

Wil e-health succesvol zijn dan zal zij in staat moeten zijn optimaal aan te sluiten op de leefwereld van mensen thuis7. Dat betekent dat informatievoor zie ning, digitale metingen, digitale diagnose en advies zo nauw moeten aansluiten dat het gebruik ervan laagdrempelig en inspi-rerend is.

Na haar CVA (hersenbloeding of Cerebro Vasculair Accident) heeft Annemarie last van halfzijdige verlamming, concentratieproblemen, behoorlijk moeite met spreken en begrijpen, is heel snel vermoeid en

kan snel van stemming wisselen.

“IK WAS KORT IN HET REVALIDATIECENTRUM OM TE ZIEN WAT ER AAN DE HAND WAS EN DE BEHANDELING GOED IN TE KUNNEN INRICHTEN, MAAR WILDE EIGENLIJK ZO SNEL MOGELIJK THUIS

VERDER REVALIDEREN. NU KAN DAT MAKKELIJKER DOOR STEEDS BETERE DIGITALE MOGELIJKHEDEN. THUIS GEBRUIK IK NU EEN

DIGITALE OMGEVING VAN HET REVALIDATIECENTRUM MET FYSIEKE OEFENPROGRAMMA’S, COGNITIEVE TRAINING, LOGOPEDIE EN EEN SOCIAAL PROGRAMMA. NATUURLIJK MOET IK OOK

CONTACT HOUDEN MET DE HUISARTS, MIJN REVALIDATIEARTS, FYSIOTHERAPEUT, LOGOPEDIST EN DE VRIJWILLIGERS DIE NU EN

DAN MET MIJ BOODSCHAPPEN WILLEN DOEN. EN IK MERK DAT HET VEEL BELANGRIJKER VOOR MIJ IS OM CONTACT TE HOUDEN MET MIJN FAMILIE EN VRIENDINNEN, MAAR OOK MET LOTGENOTEN.

OM MIJN VOORTUITGANG BIJ TE HOUDEN VIND IK HET LEUK OM EEN STAPPENTELLER, EEN DIGITALE WEEGSCHAAL, EEN

BEWEEGKWALITEIT APP EN EEN APP DIE MIJN SLAPEN BIJHOUDT TE GEBRUIKEN.”

Dit scenario ligt ten grondslag voor het FAST@HOME project waarin een revalidatiecentra, universiteiten en hogescholen samen

onderzoeken welke uitdagingen ontstaan en welk effect digitale ondersteuning van revalidatie thuis kan hebben.

Maar de leefwereld van gebruikers thuis onderscheidt zich fundamenteel van de systeemwereld van profes-sionals tijdens hun werk. Burgers thuis zijn ‘professionals’ in het ‘burger zijn’. Mensen spreken er hun eigen taal, denken op hun eigen wijze, besluiten op basis van andere afwegingen en houden vol om andere redenen. Thuis zijn de omstandigheden anders dan in de systeemwe reld en het gebruik van e-health wordt bepaald door eigen cognitieve, emotionele, sociale en economische grenzen. Tegelijkertijd zijn de eisen voor toepassingen thuis niet minder hoog: op basis van metingen thuis willen gebrui-kers juist advies over inname van insuline, het aanpas-sen van oefeningen of het vermijden van risico’s. Maar de metingen die gebruikers daarvoor thuis deden zijn niet altijd juist, volledig of op tijd uitgevoerd. Zo kan er een spanning ontstaan tussen de slechtere kwaliteit van metingen thuis en het mede op basis van deze metingen gewenste (digitale) advies. E-health laten aansluiten op de leefomgeving is meer dan een goede bedoeling en vraagt om gerichte oplossingen.

7 Raad voor de Volksgezondheid & Zorg (2015), Adoptie van professionele eHealth, Den Haag.

1918

MA

ATS

CH

AP

PE

LIJK

E IN

FOR

MA

TIE

VO

OR

ZIE

NIN

G

DO

SSIE

R E

-HE

ALT

H

ZIC

HT

OP

OP

SCH

ALI

NG

H

ET

HA

RT

VA

N E

-HE

ALT

H

Bewustwording en motivatie ■■ goede bronnen met informatie over mogelijkheden, ervaringen van gebruikers;■■ een diversiteit aan mensen, informeel of formeel, die kunnen adviseren;■■ goede verhalen over de meerwaarde van e-health;■■ delen van e-health kennis met lotgenoten, mantelzorgers en vrijwilligers.

Kennis en vaardigheden■■ brede beschikbaar heid van praktische kennis op maat over oplossingen

en hun meerwaarde; ■■ passende kennis rond toepassingen op maat voor mijn (chronische) aandoening;■■ beschikbaarheid van goede instructies, in tekst, beeld en video;■■ een goed aanbod van online cursussen, helpdesks en onderhoud;■■ passend aanbod van face to face cursussen.

Direct gebruik■■ goed distributienetwerk dicht bij gebruikers;■■ informatie over beschikbaarheid van oplossingen;■■ ondersteunen besluitvorming rond passende oplossingen;■■ informatie over beschikbaarheid van advies en ondersteuning;■■ haalbare kosten, financiering, leen- en huurmogelijkheden.

Randvoorwaarden■■ technische ondersteuning van e-health dicht bij huis;■■ goed functionerende hulp bij installatie, onderhoud en beheer van e-health;■■ bereikbaar maken van financiële voorziening voor aankoop of huur;■■ goede technische infrastructuur thuis, in buurt, wijk en stad.

Gebruikers thuis hebben behoefte aan

Burgers thuis zijn ‘professionals’ in het ‘burger zijn’

Mensen spreken er hun eigen taal, denken op hun eigen wijze,

besluiten op basis van andere afwegingen en houden vol om andere redenen

als e-health daarop wil aansluitenmoeten toepassingen nieuwe kwaliteiten hebben

2120

MA

ATS

CH

AP

PE

LIJK

E IN

FOR

MA

TIE

VO

OR

ZIE

NIN

G

DO

SSIE

R E

-HE

ALT

H

ZIC

HT

OP

OP

SCH

ALI

NG

H

ET

HA

RT

VA

N E

-HE

ALT

H

2322

MA

ATS

CH

AP

PE

LIJK

E IN

FOR

MA

TIE

VO

OR

ZIE

NIN

G

DO

SSIE

R E

-HE

ALT

H

ZIC

HT

OP

OP

SCH

ALI

NG

A

ND

ER

E B

ETR

OK

KE

NE

N R

ON

D E

-HE

ALT

H

ANDERE BETROKKENEN ROND E-HEALTH

Zorgprofessionals en paramedici in de eerste lijn staan direct rond het persoon lijke gebruik van e-health ‘door iedereen’. In Nederland zijn dat rond de 9000 huisartsen (waarvan een derde in een groepspraktijk) en rond de 50.000 paramedici. Deze betrokkenen spelen verschil-lende rollen bij de adoptie en het gebruik van e-health: ■■ wijzen patiënten op meerwaarde van het gebruik van

e-health;■■ zorgen voor instructie voor optimaal gebruik;■■ zorgen ze ervoor dat ze weten waar e-health

producten te krijgen zijn; ■■ weten hoe deze ondersteund worden en; ■■ integreren de gegevens wanneer gewenst in hun

primaire proces.

Voor deze behandelaars verschijnt e-health altijd in de context van hun specifieke vakgebied: voor huisartsen zijn dat bijvoorbeeld hart- en vaatziekten, COPD of ouderdomsziekten terwijl voor kleine privéklinieken dat hun eigen specialiteit is zoals oogheelkunde of correc-tieve chirurgie. Paramedici zetten e-health in op eigen gebieden zoals revalidatie, voeding of huidaandoeningen. Zij moeten daarom op de hoogte (kunnen) blijven van

die e-health toepassingen die bij de voor hen belangrijke aandoeningen meerwaarde op kunnen leveren.

Net als voor medicatie en leefstijladviezen zouden huis-artsen, verpleegkundigen en paramedici bij eenvoudig gebruik van e-health zelf de nodige informatie en advies kunnen geven. Dat betekent het opbouwen van basisken-nis van mogelijkheden en inzet van e-health bij voor hen belangrijke interventies.

Wanneer het voor de patiënt nuttig is om complexer of in-tensiever gebruik te maken van e-health (die mogelijk het thuis installeren van aparte techniek vereist) kan aparte dienstverlening worden ingericht, die door meerdere prak-tijken gebruikt kan worden. Dat kan gelden voor e-health helpdesks, ondersteunende online-informatie en advisering rond specifieke, minder vaak voorkomende toepas singen. Naast het adviseren en informeren moet ook het ter be-schikking stellen van e-health middelen geregeld zijn zoals directe aanschaf door patiënt, (uit)levering, vergoeding door verzekeraar of kunnen lenen of huren. Regionaal kan dat leiden tot een netwerk van vaste partners die voor le-vering, installatie, instructie en onderhoud kunnen zorgen.

E-health in individuele en groepspraktijken

IN ELKE HUISARTSENPRAKTIJK MET 2500 PATIËNTEN HEBBEN 300  PATIËNTEN VERHOOGDE BLOEDDRUK, 200 PATIËNTEN

AANDOE NINGEN VAN DE LUCHTWEGEN, 100 PATIËNTEN DIABETES EN 400 PATIËNTEN HOOFDPIJNKLACHTEN. ALS WE AANNEMEN DAT

30% VAN ALLE PATIËNTEN IN EEN PRAKTIJK NUTTIG GEBRUIK ZOU KUNNEN MAKEN VAN EEN VORM VAN E-HEALTH BETEKENT

DIT DAT IN ELKE PRAKTIJK ROND 800 PATIËNTEN E-HEALTH INCIDENTEEL OF REGELMATIG GEBRUIKEN OM HUN GEZOND HEID TE VERBETEREN. WANNEER E-HEALTH ZINVOL LIJKT, MOE TEN DIE PATIËNTEN TOEPASSINGEN KUNNEN AANSCHAFFEN EN MOGELIJK

GEÏNSTRUEERD EN ONDERSTEUND WORDEN BIJ HUN GEBRUIK. DAT GELDT OOK VOOR TOEPASSINGEN DIE LEEFSTIJL VERBE TE REN EN BIJDRAGEN AAN PREVENTIE. DIGITALE TOEPAS SINGEN KUN NEN

GEGEVENS OPLEVEREN DIE IN HET HIS (HUISARTSEN INFORMATIE SYSTEEM) OPGENO MEN KUNNEN WORDEN.

| Huisartsen | Verpleegkundigen | Ambulanceverpleegkundige | Audioloog | Chiropractor | Counselor | | Doktersassistente | Diëtist | Ergotherapeut | Fysiotherapeut | Huidtherapeut | Kinesitherapeut | Logopedist |

| Medische pedicure | Mondhygiënist | Optometrist | Orthoptist | Paraveterinair | Podotherapeut | | Praktijkondersteuner | Praktijkverpleegkundige | Psycholoog |

NIEUW TE ONTWIKKELEN PRODUCTEN EN DIENSTEN VOOR PRAKTIJKENBewustwording en motivatie■■ praktische, goed toegankelijke algemene informatie

over e-health en urgentie voor het vak;■■ toegankelijke informatie over nieuwe ontwikkelingen

die van belang worden;■■ goede informatie over de meerwaarde en

businesscase van e-health voor elk vak.

Kennis en vaardigheden■■ online kennisomgeving met basis- en verdiepende

kennis van e-health oplossingen rond aandoeningen;■■ online training op algemene e-health competenties

en die voor specifieke e-health oplossingen;■■ nieuwe protocollen die e-health omvatten;■■ templates voor bepalen van businesscase.

Direct gebruik van e-health■■ e-health daadwerkelijk integreren in primair proces;■■ trainen van behandelaars en medewerkers;■■ denken in termen van nieuwe ‘ervaring’ voor patiënt

vanuit eigen regie: wat kunnen het gebruik en de ervaring van e-health bijdragen aan eigen regie .

Randvoorwaarden■■ ondersteuning bij integratie van e-health oplossingen

in eigen praktijk;■■ e-health advies, instructie en ondersteuning kunnen

inkopen;■■ Integratie in digitale administratie van praktijk;■■ Regelgeving en financiering stimuleren inzet van

e–health.

2524

MA

ATS

CH

AP

PE

LIJK

E IN

FOR

MA

TIE

VO

OR

ZIE

NIN

G

DO

SSIE

R E

-HE

ALT

H

ZIC

HT

OP

OP

SCH

ALI

NG

A

ND

ER

E B

ETR

OK

KE

NE

N R

ON

D E

-HE

ALT

H

De tienduizenden patiënten die jaarlijks het ziekenhuis klinisch of poliklinisch bezoeken ontvangen van behande-laars en verpleegstaf een diagnose, medicatie, leefstijlad-viezen en een e-health advies.

E-health balie in de halIn de hal van het ziekenhuis, revalidatie- of ander behandel-centrum bevindt zich, naast de apotheek, een omvangrijke e-health balie. Patiënten kunnen bij de balie terecht voor:■■ het kopen, huren en lenen van e-health apparatuur en

toepassingen;■■ uitleg, training en instructie en het gebruik van e-health;■■ het aanvragen en organiseren van installatie van

e-health thuis waar nodig;■■ kennis en advies rond e-health.

E-health op receptElke specialisatie ontwikkelt een eigen collectie van geschikt bevonden e-health oplossingen die een optimale bijdrage leveren aan de ingezette behandeling van pati-enten. De staf moet een goed idee hebben van de ontwik-kelingen van e-health op hun vakgebied om samen met specifieke e-health professionals het aanbod te bepalen.

E-health als dienstverleningElk gebruik van e-health door patiënten is ingebed in een aanbod (aanschaf, huren of lenen, al dan niet vergoed), ondersteuning met kennis (online en in persoon), onder-steuning bij gebruik thuis (door de instelling of andere dienstverleners). Dat vraagt om een ‘business case’ – ontwikkeling van materiaal, training, inrichten van online voorlichting, en het verlenen van de dienst.Effectief ondersteunen van het gebruik van e-health omvat: ■■ adviseren van een e-health oplossing;■■ verschaffen van hard- en software;■■ geven van een introductie; ■■ faciliteren en ondersteunen van het gebruik;■■ integreren van gegevens in het primair proces en

eventueel achteraf; ■■ evalueren van gebruik en effectiviteit.

De structurele inbedding van e-health in grote instellingen voor zorg, revalidatie, verzorging of welzijn vereist een pro-fessionele houding: werkelijke aandacht van bestuurders en management. Kennis en vaardigheden moeten worden opgebouwd net als protocollen, processen en de fysieke infrastructuur om diensten te kunnen leveren.

E-health in ziekenhuizen en behandelcentra

EEN PATIËNT ONTVANGT NA ONDERZOEK DOOR EEN SPECIALIST NAAST ZIJN DIAGNOSE, MEDICATIEVOORSCHRIFT EN

LEEFSTIJLADVIES NU OOK EEN E-HEALTH ADVIES. WANNEER HIJ OF ZIJ HET ZIEKENHUIS VERLAAT, IS ER IN DE HAL EEN APOTHEEK

EN STRAKS OOK EEN E-HEALTH BALIE. OM HET GEBRUIK VAN E-HEALTH OPLOSSINGEN TE ONDERSTEUNEN, ONTVANGT DE

PATIËNT AUTOMATISCH DIGITALE INFORMATIE OP MAAT EN EEN INTRODUCTIE EN VOORBEREIDING OP HET GEBRUIK VAN DE

VOORGESCHREVEN E-HEALTH. VERVOLGENS KAN HIJ OF ZIJ THUIS GEBRUIK MAKEN VAN INFORMATIE OP MAAT EN DE E-HEALTH

MIDDELEN. WANNEER IN EEN ZIEKENHUIS MET 100.000 PATIËNTEN EEN AANZIENLIJK DEEL (BIJVOOR BEELD 30%) VAN PATIËNTEN INCIDENTEEL OF STRUCTUREEL GEBRUI KERS VAN E-HEALTH IS BETEKENT DAT 30.000 GEBRUIKERS VAN E-HEALTH PER JAAR.

| Algemene ziekenhuizen | Universitair Medische Centra | Categorale ziekenhuizen | Revalidatie instellingen |

NIEUWE TE ONTWIKKELEN VOOR PROFESSIONALS EN ZORGINSTELLINGENAanbod rond bewustwording en motivatie■■ goede en toegankelijke vakinformatie rond algemene

mogelijkheden e-health en die voor specialisaties;■■ heldere voorbeelden van businesscases.

Aanbod rond kennis en vaardigheden■■ kennis en kennisprocessen (digitaal) op maat

beschikbaar alle medewerkers;■■ training in advies- en gebruiksvaardigheden van

e-health oplossingen voor betrokken medewerkers.

Aanbod rond direct gebruik van e-health■■ e-health integreren in zorgproces per specialisatie;■■ goede (online) ondersteuning van behandelaars;■■ inrichten van leveren, instrueren, ondersteunen en

integreren e-health van patiënten;■■ ontwikkelen van e-health aanbod voor individuele

specialismen.

Aanbod rond randvoorwaarden■■ structureel organiseren e-health functie in organisatie;■■ organiseren kwaliteitscontrole en verantwoording;■■ evalueren van gebruik op behandeleffect en efficiëntie;■■ ontwikkelen business case overall en per specialisatie;■■ regelgeving en financiering stimuleren inzet e–health.

2726

MA

ATS

CH

AP

PE

LIJK

E IN

FOR

MA

TIE

VO

OR

ZIE

NIN

G

DO

SSIE

R E

-HE

ALT

H

ZIC

HT

OP

OP

SCH

ALI

NG

A

ND

ER

E B

ETR

OK

KE

NE

N R

ON

D E

-HE

ALT

H

De distributie van medicijnen bestaat op basis van een netwerk van voorzieningen: controle op kwaliteit, registratie van uitgifte en gebruik, gestandaardiseerde informatievoorziening, certificering en financiering en opleiding en training voor allen die op enigerlei wijze betrokken zijn bij de verstrekking van medicijnen.

Voor e-health ontstaat er in het komende decennium een soortgelijk fijnmazig netwerk van verkoop, installatie, training, beheer en onderhoud. Dat netwerk wordt deels vormgegeven door bestaande en deels door nieuwe bedrijven en organisaties. Er kan gedacht worden aan de meer dan 1900 bestaande apotheken en de meer dan 250 winkels voor medische hulpmiddelen. Een goed bereikbaar aanbod van e-health dient meer de re doelen: een veelheid aan verkooppunten draagt niet alleen bij aan de beschikbaarheid van oplossingen, maar ook aan de beleving van bruikbaarheid en meerwaarde.

Om e-health te kunnen opnemen in het aanbod heb-ben ondernemers een redelijke schatting nodig van de verwachte omvang van de markt. Daarvoor zijn nog geen breed gedeelde modellen. Het makkelijk kunnen bereke-nen van marktpotentieel helpt niet alleen ondernemers, maar ook beleidsmakers en onderzoekers, ontwikkelaars en producten. Een dergelijk model zou een belangrijk gereedschap kunnen zijn in het stimuleren van e-health en verschillende factoren mee kunnen wegen:■■ omvang van doelgroep en gebruik;■■ het fysieke of digitale karakter van de oplossingen;■■ goedkeuring en certificering;■■ gebruiksgemak;■■ perceptie in de markt;■■ kosten en financiering van de digitale oplossing;■■ integratie van de oplossing in pakketten of het

aanbod van organisaties.

E-health in retail zorg en welzijn

WANNEER NEDERLANDERS WILLEN OF MOETEN BESCHIKKEN OVER MEDICIJ NEN KUNNEN ZIJ DAARVOOR GEBRUIKMAKEN VAN EEN

FIJNMAZIG NETWERK VAN VOORZIENINGEN: ZORGVERLENERS DIE ADVISEREN EN VOORSCHRIJVEN, HOOGWAARDIGE UITGIFTE EN ADVISERING BIJ APOTHEKEN, GEDEGEN KENNIS BIJ DROGISTEN,

EENVOUDIGE MIDDELEN BIJ SUPERMARKTEN. WANNEER DIEZELFDE 17 MILJOEN NEDERLANDERS E-HEALTH GEBRUIKEN

ZAL ZICH HET KOMENDE DECENNIUM EEN SOORTGELIJK NETWERK ONTWIKKELEN - EEN FIJNMAZIGE E-HEALTH INFRASTRUCTUUR

DIE 5 MILJOEN GEBRUIKERS JAARLIJKS VOORZIET, GEFACILITEERD DOOR UITGIFTEPUNTEN, KENNIS, CERTIFICERING, FINANCIERING EN

VERANTWOORDING.

Aanbod bewustwording en motivatie■■ ontwikkelen strategische visie op distributie van

e-health;■■ duidelijke nieuwe distributierollen en hun

meerwaarde kunnen zien.

Aanbod kennis en vaardigheden■■ duidelijk beeld van trends en ontwikkelingen;■■ goed toegankelijke (markt)informatie over e-health

producten en diensten;■■ modellen voor bepaling marktpotentieel en

ontwikkelen businesscase;■■ training en integratie in aan te bieden e-health

oplossingen.

NIEUW TE ONTWIKKELEN PRODUCTEN EN DIENSTEN VOOR RETAILDirect gebruik■■ creëren nieuwe initiatieven voor distributie;■■ integratie in eigen aanbod van bestaande

distributeurs;■■ integreren adviesfunctie.

Aanbod rond randvoorwaarden■■ trainen eigen mensen;■■ aangaan relaties met leveranciers;■■ investeerders in startups rond beheer en onderhoud.

| Apothekers | Drogisten | Winkels medische hulpmiddelen | Bedrijven voor installatie, beheer en onderhoud || Instellingen voor kennis en advies |

2928

MA

ATS

CH

AP

PE

LIJK

E IN

FOR

MA

TIE

VO

OR

ZIE

NIN

G

DO

SSIE

R E

-HE

ALT

H

ZIC

HT

OP

OP

SCH

ALI

NG

A

ND

ER

E B

ETR

OK

KE

NE

N R

ON

D E

-HE

ALT

H

Een E-Health Academie als regionale katalysator van opschaling

Brede adoptie van e-health vereist een proces van grootschalige opschaling, implementatie en borging van e-health binnen de samenleving en bij zorgaanbieders. Dit kan niet worden gerealiseerd door één enkele partij, maar is een ingewikkeld samenspel van informele en formele organisaties (betrokkenen) binnen een stad en/of regio, omdat die dienstverlening van deze betrokkenen altijd verbonden is aan een geografi sche gebied.

Binnen een eHealth Academie komen de agenda’s van alle betrokkenen samen. Hier wordt de ambitie van een eHealth Academie vastgesteld. De betrokkenen moeten zich committeren om samen te werken in een eHealth Academie. Zonder deze uitgesproken steun vanuit de verschillende betrokkenen is het komen tot succesvolle opschaling, implementatie en borging en daarmee adop-tie niet haalbaar. Er zal dan sprake zijn van versnippering en kwaliteitsverschillen in de dienstverlening.

Het is (zijn) de gemeente(n) die als taak heeft (hebben) om alle betrokkenen bijeen te brengen in een eHealth acade-mie. Om te zorgen voor een verankering, dient de deelname van zorgaanbieders verplicht te worden via Wmo-inkoop-voorwaarden. Het is niet de taak van de gemeente om ont-wikkelingen op te leggen, eerder om de randvoorwaarden van de verschillende agenda’s te realiseren.

Een eHealth Academie wordt geactiveerd door een klein groepje mensen, het e-health bureau. Het bureau kent geen eigen agenda en is onafhankelijk en kan door deze vrije rol zorgen voor roering en beweging. Zij is verant-woordelijk voor de uitvoering van de activiteiten waarbij de (bestuurlijke) dekking wordt bepaald in een bestuurlijk overleg van de deelnemers.

Een eHealth Academie is een leernetwerk. Hier wordt kennis en knowhow uitgewisseld: binnen (intra-organi-sationeel) zorgaanbieders, tussen (inter-organisationeel) zorgaanbieders en tussen professionele en informele or-ganisaties (inwoners, mantelzorgers en zorgvrijwilligers). Op deze manier ontwikkelt men nieuwe inzichten, oplos-singen en werkwijzen. Doel daarbij is dat samenwerkende organisaties optimaal gebruik kunnen maken van elkaars kennis en deskundigheid en samen de ontbrekende en nieuwe kennis ontwikkelen. Daarmee wordt bereikt dat samenwerkende organisaties vanuit dezelfde uitgangs-punten kunnen werken, waardoor de herkenbaarheid en de kwaliteit van het aanbod van het netwerk toeneemt en er synergie kan ontstaan door gezamenlijk initiatieven.

Een eHealth Academie zelf werkt als katalysator waar-voor zij door kleine, welgekozen interventies mensen en organisaties zelf aan het werk zet. Medewerkers van instellingen delen hun ervaringen en kennis met mede-werkers van andere instellingen. Bewoners met affi niteit voor e-health worden ambassadeurs voor andere bewo-ners. In die gevallen verzorgt de academie aanleiding en gelegenheid die altijd ook gericht zijn op het stimuleren van zelforganisatie door het samenbrengen van vraag en aanbod.

Een eHealth Academie creëert nieuwe arrangementen die niet alleen voor e-health, maar ook voor andere doeleinden vitale kracht organiseren tussen individuele bewoners en instellingen. Stimuleren van eigen regie, zelfredzaamheid en samenredzaamheid zijn de pijlers. Het streeft naar duurzame oplossingen, die na het project zelfstandig kunnen blijven voortbestaan: mensen die elkaar blijven inspireren, organisaties die blijvend een voorbeeld willen zijn. Het inrichten van zelforganiserende leernetwerken is essentieel hierin.

Regionale aanpak als katalysator opschaling: een e-health academie

regionaleontwikkelaars

strategie en visie

businesscase

organisatie

voorbeelden en hulp

bewustwording

waarom

welke apps

hoe gebruiken

businesssessies

regionalezorgaanbieders

bewoners

online collegesworkshopsseminars

websitecursussen

voorlichting

Regionaal e-health opschalen creëert inspiratie

3130

MA

ATS

CH

AP

PE

LIJK

E IN

FOR

MA

TIE

VO

OR

ZIE

NIN

G

DO

SSIE

R E

-HE

ALT

H

ZIC

HT

OP

OP

SCH

ALI

NG

A

ND

ER

E B

ETR

OK

KE

NE

N R

ON

D E

-HE

ALT

H

Wanneer is de eHealth Academie geslaagdDe eHealth Academie is geslaagd als er binnen een regio/stad sprake is van de onderstane situatie(s):

■■ Samenleving Meer mediawijze inwoners en meer inwoners die e-health toepassingen gaan gebruiken en daardoor meer eigen regie hebben over hun leven en daardoor langer vitaal en gezond (thuis) kunnen blijven (wonen).

■■ Zorgaanbieders Zorgaanbieders zijn voorzien van contacten, kennis en vaardigheden om het innovatieproces in hun instelling succesvol te doorlopen en te komen tot continue succesvolle implementatie en borging van e-health toepassingen in het primaire proces.

■■ Kennisinstellingen Zorgaanbieders zijn verrijkt met nieuwe kennis en inzichten door de koppeling met kennisinstellingen. Bijdrage aan het oplossen van maatschappelijke vraagstukken. Aan de andere kant ook kennisinstellingen voorzien van kennis en kunde om studenten af te leveren met goede kennis over e-health toepassingen in hun vakgebied.

■■ Innovators Zorgaanbieders zijn verrijkt met nieuwe kennis en inzichten door de koppeling met ondernemers en innovators. Ook koppelingen met gemeenten en financiers.

■■ Gemeenten en financiers Gewerkt wordt aan zorgsubstitutie door de inzet van e-health. Betere kwaliteit van leven. Meer mensen die meedoen in de samenleving. Versterken lokale economie. Toerusten nieuwe zorgmedewerkers met e-health kennis en kunde.

Realisatie van de ambitiesDit doet een eHealth Academie door te werken aan:

■■ Bewustwording De eHealth Academie creëert bewustwording van de mogelijkheden van e-health door het breed communiceren van voorbeelden op een aansprekende manier, bijvoorbeeld door de inzet van ambassadeurs, aansprekende communicatie en inspirerende events.

■■ Motivatie De eHealth Academie creëert motivatie door de meerwaarde van e-health duidelijk te maken: gemak en betere gezondheid voor bewoners, businesscases en verbetering van kwaliteit voor instellingen. Ze verzamelt aansprekende voorbeelden uit de mensen die deelnemen, scherpe businesscases, en faciliteert het maken van businesscases door instellingen.

■■ Kennis De eHealth Academie maakt kennis beschikbaar: welke e-health oplossingen werken voor welk doel en in welke situatie? Welke mensen kennen die oplossingen? Het heeft collecties apps toegesneden op profielen van aandoeningen.

■■ Vaardigheden De eHealth Academie geeft bewoners en instellingen de vaardigheden om e-health succesvol te kunnen gebruiken: praktische tips, begeleiding, trainingen en projectondersteuning.

■■ Ontmoeting De eHealth Academie geeft partners de gelegenheid elkaar te ontmoeten en gezamenlijk na te denken, te discussiëren.

■■ Praktische projecten De eHealth Academie faciliteert het initiëren en uitvoeren van projecten door mensen met ervaring te makelen en schakelen aan mensen met ambities.

3332

MA

ATS

CH

AP

PE

LIJK

E IN

FOR

MA

TIE

VO

OR

ZIE

NIN

G

DO

SSIE

R E

-HE

ALT

H

ZIC

HT

OP

OP

SCH

ALI

NG

A

ND

ER

E B

ETR

OK

KE

NE

N R

ON

D E

-HE

ALT

H

KEUZES IN E-HEALTH

3534

MA

ATS

CH

AP

PE

LIJK

E IN

FOR

MA

TIE

VO

OR

ZIE

NIN

G

DO

SSIE

R E

-HE

ALT

H

ZIC

HT

OP

OP

SCH

ALI

NG

K

EU

ZE

S IN

E-H

EA

LTH

Keuzes voor instellingen: implementatie operationeel, tactisch of strategisch

De inzet van e-health heeft niet een vooraf vastgesteld resultaat en is afhankelijk van de visie en ambitie van de organisatie. In heel algemene zin kunnen drie mogelijk-heden worden onderscheiden:■■ operationele implementatie – dingen beter doen;■■ tactische implementatie – dingen anders doen;■■ strategische implementatie – andere dingen doen.

Beeldbellen als voorbeeld van de verschillende implementaties

Operationeel e-health inzetten: beeldbellen voor huisartsenOnline contact tussen patiënten en huisarts spaart reistijd en inspanning, en de meeste patiënten ervaren het als een goed alternatief waar zij prijs op stellen. Deze inzet van e-health leidt tot efficiëntiewinst maar grijpt niet wezenlijk in op de organisatie van het werk of de dienst-verlening: het gesprek blijft het gesprek, inhoudelijk is nauwelijks verschil, de financiering is slechts enigszins aangepast.

Tactisch e-health inzetten: beeldbellen efficiënter en effectieverSensire verschaft tablets met beeldbelmogelijkheid aan cliënten thuis. Gebruik van beeldbellen leidt tot vermin-deren van het aantal fysieke thuisbezoeken en toch tot een betere ervaring: cliënten kunnen nu altijd bellen en worden dan ook driect te woord gestaan. Hier is de dienstverlening gewijzigd en de organisatie enigszins aangepast.

Strategisch e-health inzetten: beeldbellen als katalysator voor innovatieToen Philadelphia overwoog organisatie en dienstverle-ning anders op te zetten, speelde beeldbellen daarbij een cruciale rol. De begeleiding van gehandicapte cliënten door huisbezoeken werd sterk gereduceerd en vervan-gen door een locatie in de wijk en de mogelijkheid tot 24/7 beeldbelcontact. De ontwikkeling leidde tot andere producten en dienstverlening en andere medewerkers met andere competenties. De organisatie biedt haar infrastructuur voor beeldbellen nu als dienst aan andere organisaties aan.

De verschillende vormen van implementatie sluiten elkaar niet uit: ze kunnen zowel na elkaar als naast elkaar voorkomen. Implementatie van e-health starten met een eenvou-dig project (een operationele oplossing die niet diep ingrijpt op organisatie en processen) kan bewustwording, motivatie, kennis en vaardigheden opleveren voor meer omvattende implementaties daarna.

Het is niet de e-health oplossing die de vorm van de im-plementatie bepaalt, maar de intentie en ambitie van de organisatie. Daarmee zijn het expliciteren van die intentie en ambitie essentiële voorwaarden voor succes: wat wil-len we met e-health?

We kunnen voorzien dat e-health zich in een aantal fasen ontwikkelt:

Incidenteel en ad hoc gebruik■■ Incidentele en individuele oplossingen: individuele

patiënten gebruik individuele oplossingen.

Structureel individueel gebruik■■ Integratie van verschillende toepassingen, systemen

en aanbieders rond specifieke aandoeningen, regio’s, aanbieders of digitale platformen. Dat meer structurele gebruik geldt onder meer voor patiënten met één chronische aandoening (5 miljoen mensen) of meerdere (2 miljoen mensen).

Samenhangend e-health stelsel■■ Realisatie van een generieke samenhangende infra-

structuur waarin gebruikers vrijelijk gebruik kunnen maken van de toepassingen, diensten en gegevens die zij op een bepaald moment nodig hebben. De e-health toepassingen van organisaties zijn opgenomen in die generiek beschikbare infrastructuur.

Om e-health in organisaties goed in te kunnen richten is een visie op deze ontwikkeling nodig. Waar zitten

we? Voor welke oplossingen? Waar willen we zitten? Het komende decennium zal de aandacht verschuiven van individuele toepassingen naar de uitdagingen van structureel en strategisch gebruik van een samenhangend stelsel van informatievoorzieningen, zowel binnen organisaties als in ketens en op nationaal niveau.

Naast elkaar inzetten van verschillende oplossingen kan wanneer één oplossing eenvoudig worden geïmplementeerd, terwijl een andere leidt tot een reorganisatie van dienstverlening. Organisaties hebben zelf de keuze om e-health oplossingen vorm te geven op een manier die bij hun omgeving en ambitie past. Inzetten van e-health als katalysator voor strategische veranderingen vereist een brede aanpak met een lange termijnborging.

De urgentie van e-health en de breedte van mogelijke toepassingen laat ontwikkeling in een aantal fasen plaatsvinden: tijdens de eerste fase van incidenteel en ad hoc gebruik wordt de infrastructuur voor de tweede fase ontwikkeld: structureel individueel gebruik. Die ontwikkelt zich verder tot de fase waarin patiënten, cliënten en professionals samen werken in een samenhangende infrastructuur voor e-health.

Keuzes voor instellingen: implementatie van incidenteel naar structureel

incidenteel ad hoc gebruikFase I

Fase II structureel individueel gebruik

Fase III samenhangend e-health stelsel

Fasen in adoptie e-health

ontwikkeling

ontwikkeling

3736

MA

ATS

CH

AP

PE

LIJK

E IN

FOR

MA

TIE

VO

OR

ZIE

NIN

G

DO

SSIE

R E

-HE

ALT

H

ZIC

HT

OP

OP

SCH

ALI

NG

K

EU

ZE

S IN

E-H

EA

LTH

Keuzes voor instellingen: integrale aanpak door e-health in vier gesprekken

Binnen organisaties vraagt de nieuwe ontwikkeling om een integrale aanpak. Ze is van strategische betekenis, kwam nog niet eerder in organisaties voor, kan de kwaliteit van dienstverlening sterk beïnvloeden en vraagt om nieuwe technische initiatieven.

Managers organisatie en implementatie

Managers bestrijken de inpassing van digitale oplossin-gen in de organisatie – welke inspanningen vraagt deze, wie moeten deelnemen, wat zijn de eventuele opbreng-sten en hoe worden die gerealiseerd en welk randvoor-waarden zijn daarvoor nodig.

■■ weet hoe organisaties door digitalisering kunnen of moeten veranderen;

■■ ken strategische mogelijkheden van digitalisering voor jeugdzorg;

■■ organiseer ICT functie van voldoende professionaliteit;

■■ ontwikkel passende digitale oplossingen;■■ integreer ICT in besluitvorming;■■ gebruik kracht en interesse van medewerkers;■■ organiseer innovatie.

Professionals dienstverlening, kwaliteit van hulpverlening en vakinhoudelijke competenties

In organisaties dragen de professionals de inzet van digitale oplossingen. Zij zijn het die mogelijkheden zien voor henzelf en cliënten, die kennis en vaardigheden hebben voor het eigen gebruik en om advies te kunnen geven aan cliënten en die uiteindelijk de kwaliteit van leven van cliënten verbeteren door de brede inzet van al die mogelijkheden.

■■ ken de meerwaarde van digitale oplossingen voor cliënt en proces;

■■ ken digitale mogelijkheden voor ontwikkeling van het vak;

■■ verken mogelijkheden en bereid je voor op digitaal werken;

■■ stimuleer dat cliënten en patiënten digitale mogelijkheden te gebruiken.

ICT staf techniek en infrastructuur

Terwijl de strategische betekenis van ICT steeds duidelij-ker wordt is binnen de huidige instellingen van zorg en welzijn de ICT-staf vaak niet op niveau betrokken. Niet alleen de organisatie maar ook ICT-staf zelf zullen actief moeten werken om die situatie te verbeteren: verant-woordelijken voor ICT moeten op voldoende niveau in de organisatie betrokken zijn bij (nieuwe) ontwikkelingen, daar waar mogelijk actief aan bijdragen maar op zijn minst vroeg en in voldoende mate in gekend worden. Zij moeten in staat zijn nieuwe ontwikkelingen te kunnen inschatten op hun waarde en technische complexiteit en de adoptie en implementatie daarvan in de organisatie te kunnen begeleiden.

■■ betekenis zijn van ICT als katalysator voor verandering;

■■ ken veranderende rol van digitalisering in de organisatie;

■■ ontwikkel strategische vaardigheden; ■■ ontwikkel strategische positie op voldoende niveau;■■ bijdragen aan visie op de organisatie en zijn

dienstverlening;■■ digitale basis op orde maken.

Bestuurders strategie en financiën

Op bestuurlijk niveau wordt de betekenis van strategische ICT afgewogen in de context van de ontwikkeling van de samenleving, die van de sector en de plaats van de eigen organisatie daarin. Het strategisch belang van innovatie en de mogelijke rol die een organisatie wil spelen.

■■ ontwikkel strategische visie – weet hoe samenleving en sector veranderen;

■■ bepaal rol die organisatie wil of moet spelen in ontwikkelingen;

■■ organiseer ICT strategisch – maak ruimte voor ICT op stafniveau;

■■ stimuleer een integrale aanpak;■■ inspireer bewustwording, motivatie en innovatie;■■ inspireer passende digitale oplossingen;■■ gebruik kracht van medewerkers.

ICT moeten actiever betrokken worden bij ontwikkeling strategie en

implementatie e-health

3938

MA

ATS

CH

AP

PE

LIJK

E IN

FOR

MA

TIE

VO

OR

ZIE

NIN

G

DO

SSIE

R E

-HE

ALT

H

ZIC

HT

OP

OP

SCH

ALI

NG

K

EU

ZE

S IN

E-H

EA

LTH

Keuzes voor instellingen: implementatie is context afhankelijk

E-health is ‘ongelijk verdeeld’. Aan de ene kant neemt de aandacht voor e-health toe, zowel van beleidsmakers, als investeerders en leveranciers. In tijdschriften en rappor-ten lezen we over producten, projecten en trends. Aan de andere kant, als we huisartsen vragen of e-health voorkomt in de spreekkamer is het antwoord ‘komt niet voor’. Als we in winkels voor medische hulpmiddelen komen en vragen om e-health is de wedervraag ‘wat is dat’? Het laat zien dat e-health als het ware ‘ongelijk verdeeld’ is: het is prominent aanwezig in sommige situaties en tegelijkertijd is niet in an-dere situaties. En dat creëert een uitdaging voor alle betrok-kenen: waarom en wanneer zouden zij moeten investeren? Dat e-health ‘ongelijk verdeeld’ is heeft een aantal redenen:

■■ Veel e-health oplossingen moeten nog verschijnen of op grote

schaal beschikbaar komen. Het is eerder de maatschappelijke

urgentie de zorg en welzijn te moeten herstructureren en een

participatiesamenleving te creëren waardoor de interesse in

e-health groeit. De beleidsdruk is vaak groter dan de praktische

mogelijkheden voor gebruik.

■■ Hoewel de term e-health generiek gebruik wordt is het gebruik

ervan dat niet. Generiek gebruik van e-health is meestal

dat van fitness trackers of enkele oplossingen die leefstijl

ondersteunen. Maar zelfs dan is het algemene publiek geen

grootgebruiker: de prijs is hoog en de meerwaarde beperkt. Dat

maakt de gebruikers vaak fitnessers, mensen die van gadgets

houden of een combinatie van beide.

■■ Naast generieke toepassingen zijn er toepassingen met hoge

meerwaarde in specifieke gevallen, zoals voor gehandicapten,

mensen met een autistische aandoening, diabetici of mensen

met klachten van dementie. Hoewel de inzet van e-health

de kwaliteit van leven sterk kan verbeteren, is het werkelijke

gebruik ook daar (nog) relatief beperkt.

■■ Brede adoptie van e-health blijft een uitdaging. Individuele

gebruikers kunnen toepassingen relatief eenvoudig kopen en

gebruiken. Maar inzet in organisaties in zorg en welzijn vereist

passende financiering, regelgeving, controle en competenties.

Die complexiteit maakt organisaties voorzichtig.

Wanneer toepassingen en projecten toch op een natio-nale schaal gerealiseerd zijn of worden zijn daar goede redenen voor:■■ Domotica – een oudere technologie met vrij eenvoudige en

stabiele functionaliteit waarbij ontwerp, advies, installatie en

beheer voorhanden zijn en implementatie geregeld kan worden

zonder patiënten te betrekken.

■■ Online therapie – waarvoor nu een aantal leveranciers

fungeren als een groothandel die producten en diensten

aanleveren die zorgaanbieders in één keer kunnen afnemen.

■■ Beeldbellen – een brede nationale aanpak van beeldbellen is

mogelijk omdat het persoonlijke gesprek één van de weinige

generieke functies is kenmerkend voor elk contact tussen

patiënten en zorgprofessional. Daarbij is de technologie

eenvoudig en zonder tussenkomst van een patiënt te

implementeren. Twee andere voorbeelden van dergelijke

generieke functies zijn het maken van een afspraak en het

voorschrijven van medicatie. Daarmee vormen beeldbellen,

de agenda en de medicatie goede thema’s die nationaal

kunnen worden voorgeschreven.

Maar voor andere e-health toepassingen zal een natio-nale aanpak veel minder effectief zijn omdat deze vaak specifiek zijn voor een aandoening of van een behande-ling. Daarom komen ze minder vaak voor, zullen eerst op hun werking getoetst moeten worden en vragen om aanpassing van protocollen en werkwijzen. De invoering van dergelijke e-health toepassingen zal veel minder makkelijk zijn. Opschalen van e-health is om deze rede-nen altijd afhankelijk van de context en vraagt om een aanpak op maat.

Complexiteit E-health leidt tot een convergentie van diensten op het huis-

houden. Dat zorgt voor verwarring, wanorde, onbegrip, een slechte gebruikerservaring en aanzienlijke problemen bij de

integratie met zorgprocessen van professionals.

Kwaliteit In hun eigen leefomgeving spreken mensen hun eigen taal,

beslissen ze op basis van eigen afwegingen en houden ze dingen vol vanuit hun eigen motivaties. Elke van die elemen-

ten vereist een nieuwe aanpak wanneer het zich ontwikkelt als een omgeving die zich plooit rond mensen in hun eigen

leven.

Schaal Mensen zorgen altijd samen met heel verschillende partners en gebruiken daarvoor een diversiteit aan toepassingen. Die

zullen intensief gegevens delen in netwerken op verschil-lende niveaus: gezin en mantelzorgers, netwerken van

vrijwilligers, buurten en wijken, en regionaal en nationaal. E-health ontwikkelt zich tot een samenhangend stelsel van

voorzieningen.

Landelijke uitdagingen bij brede implementatie van e-health

Brede adoptie van e-health door de bevolking creëert drie nieuwe uitdagingen

40 41

Wanneer gebruikers afhankelijk zijn van 15 tot 30 verschil-lende digitale oplossingen zorgt dat voor verwarring, wanorde, onbegrip, een slechte gebruikerservaring en pro-blemen bij de integratie met zorgprocessen van behande-laars. Dat zal gebeuren in miljoenen huishoudens wanneer we denken aan de vijf miljoen mensen met een chronische aandoening en twee miljoen met twee of meer chronische aandoeningen. Daarmee is complexiteit een nieuwe uitda-ging die ontstaat bij brede adoptie van e-health.

Die uitdaging ligt in het reduceren van de complexiteit van het aanbieden van digitale diensten. Integratie van diensten, goede standaarden, onderlinge communicatie en hergebruik van informatie zullen moeten worden ingezet om een bruikbare omgeving te creëren.

Eenvoud door integratieOm succesvol gebruik van e-health te bewerkstelligen moet het geheel van toepassingen bruikbaar, betrouw-baar en praktisch haalbaar zijn, of de gebruiker nu 18 of 80 jaar is.

Dat geldt voor tenminste drie verschillende omgevingen:■■ de individuele gebruiker thuis;■■ elke behandelaar;■■ de instellingen.

Om dat te bereiken moeten standaarden worden ontwik-keld zodat het aanbod van verschillende toepassingen geïntegreerd kan worden in één digitale omgeving en de gegevens van gebruik en toepassingen uitgewisseld kun-nen worden met andere systemen.

De kleine randvoorwaardenThuis gebruiken van digitale oplossingen wordt ook bepaald door andere kleine randvoorwaarden: een goede internetverbinding, de mogelijkheid tot printen, goede batterijen, voldoende plek om digitaal te kunnen werken en digitale vaardigheden. Vaak zorgt het missen van dergelijke kleine dingen (batterij op…) voor problemen bij het dagelijks gebruik.

Hergebruik van gegevens als basisvoorwaardeOmdat digitale oplossingen vaak niet communiceren heb-ben zij geen onderling contact en bewaren hun gegevens op verschillende plaatsen in hun eigen cloud. Gebrek aan hergebruik van informatie leidt tot onoverzichtelijkheid, onduidelijkheid in gebruik en een risico voor privacy, onderhoud en beheer. Het vermogen om gegevens op een gecontroleerde en beveiligde manier uit te wisselen zou een basisfunctie moeten zijn in elke serieuze oplossing die in Nederland wordt gebruikt. Maar op dit moment zijn de standaarden voor dergelijke uitwisseling van gegevens nog niet breed gedeeld.

Complexiteit: organisatie van ICT

COM

PLE

XITE

IT4342

MA

ATS

CH

AP

PE

LIJK

E IN

FOR

MA

TIE

VO

OR

ZIE

NIN

G

DO

SSIE

R E

-HE

ALT

H

ZIC

HT

OP

OP

SCH

ALI

NG

K

EU

ZE

S IN

E-H

EA

LTH

De gebruikers van e-health zijn ‘gewone mensen’ die thuis leven als ‘gewone mensen’ met een eigen ‘gewone kwaliteit’. Ze spreken er hun eigen taal en doen din-gen op hun eigen manier. Ze hebben een eigen jargon, argumenteren en beslissen op een manier die zij zelf begrijpen. Mensen verschillen onderling van elkaar – in betrokkenheid, begripsvermogen, emotionele spankracht en daadkracht. Van e-health oplossingen wordt verwacht dat ze zich fl exibel kunnen aanpassen aan die wisselende omstandigheden. Dat geldt niet alleen voor de e-health toepassing zelf, maar ook voor hele dienstverlening van betrokken zorgaanbieders.

De taal van gebruikers: een burgerwoordenboekDe systeemwereld van professionals gebruikt profes-sioneel jargon: zouden we dat ook niet moeten toestaan voor burgers? Zouden digitale oplossingen voor zorg niet moeten herkennen dat ‘hersenbloeding’ het normale taalgebruik is voor een CVA of TIA? Of ‘gebroken been’ dagelijks spraakgebruik voor ‘fractuur van de tibia’? Wanneer miljoenen burgers gebruik maken van digitale diensten worden zij als professionals - met eigen burger-standaarden voor zorg en welzijn en eigen burgerproces-sen. Het pleit voor een digitaal burgerwoordenboek in de zorg als digitale aansluiting bij professionele terminolo-gie. Door dat te gebruiken zouden ‘moeilijke’ termen uit het EPD automatisch omgezet kunnen worden naar voor gebruikers ‘begrijpelijke’ termen en de meer dan 1 miljard jaarlijkse declaraties begrijpelijk worden.Het concept van een burgerwoordenboek en de digitale invulling daarvan is een voorbeeld hoe de verbinding tus-sen de systeemwereld en leefwereld digitaal vorm krijgt. Het laat zien dat het maken van verbinding inspanning vereist in ontwerp en ontwikkeling. En dat e-health als ‘samenhangend stelsel van voorzieningen’ bestaat uit heel specifi eke diensten die deze samenhang faciliteren.

Anders denken, anders doenSommige mensen maken rationale afwegingen en andere doen dat veel meer gevoelsmatig. In sommige gevallen hebben gebruikers te maken met cognitieve beperkingen. Wanneer in een dergelijke situatie gebruikers online vra-gen wat ze kunnen of moeten doen zou het antwoord dan niet zo goed mogelijk aan moeten sluiten bij de stijl van denken en beslissen die die gebruikers hebben? Kennen we dergelijke stijlen al? Hebben we daar al standaarden voor? Wie maken dergelijke systemen wanneer huisart-sen, ziekenhuizen en apothekers ze zouden willen inzet-ten? Of jeugdzorg, welzijn, thuiszorg of de gemeente? De persoonlijke leefwereld van burgers, cliënten, patiënten, mantelzorgers en vrijwilligers is een nieuw domein.

Kwaliteit: persoonlijke leefwereld als nieuw domeinK

WA

LITE

IT

Leefwereld van burgers Systeemwereld van professionals

Emotionele betrokkenheid Professionele distantie

Informele handelingen Geprotocolleerde handelingen

Incidentele interesse Structurele aandacht

Informeel sociaal netwerk Formeel professioneel netwerk

Wisselend begripsvermogen Professioneel begrijpen

Flexibele inzet Vaste, planbare inzet

Geïntegreerde taken Gespecialiseerde taken

Omgangstaal Professioneel jargon

Praktijkdeskundigheid Professionele kennis

Informele afspraken Formele afspraken

4544

MA

ATS

CH

AP

PE

LIJK

E IN

FOR

MA

TIE

VO

OR

ZIE

NIN

G

DO

SSIE

R E

-HE

ALT

H

ZIC

HT

OP

OP

SCH

ALI

NG

K

EU

ZE

S IN

E-H

EA

LTH

E-health is zowel ‘klein’ als ‘groot’. Voor een enkele aan-doening is e-health ‘klein’ – de zorgbehoefte is specifi ek en er zijn een klein aantal mogelijke toepassingen. Diabe-tes? Glucosemeting en mogelijk toediening van insuline. Hartfalen? Mogelijk bloeddruk of ECG en herinnering aan in te nemen medicatie. Astma? Mogelijk peakfl ow meting and herinnering aan medicatie. Voor zowel patiënt als zorgprofessional wordt het aanbod overzichtelijk. E-health wordt ‘groot’ voor instellingen en praktijken wan-neer de diversiteit van de verschillende aandoeningen en de omvang van het aantal patiënten groot zijn. Wanneer een huisarts 800 patiënten met e-health ondersteunt en een ziekenhuis tussen de 30.000 en 50.000 patiënten. Op die schaal vereist e-health een heel nieuwe infrastruc-tuur aan randvoorwaarden om te kunnen functioneren.

Er is nog een ander aspect van e-health waarbij de schaal van de ontwikkelingen nieuwe uitdagingen stelt. In e-health werken mensen altijd samen: ze vormen een ‘netwerk’. Gebruiker functioneren in netwerken die families en vrienden, wijken en buurten, steden en regio’s kunnen omvatten. Metingen en notities worden, wanneer nuttig en nodig, uitgewisseld met het gezin, vrijwilligers, zorgprofessionals en organisaties. Voor e-health oplos-singen betekent het, dat zij in netwerken moeten kunnen functioneren door een degelijke technische infrastruc-tuur en passende standaarden voor het hergebruik van informatie, voor dienstverlening (wanneer meerdere mensen betrokkenen zijn), voor fi nanciën (wanneer de kosten gedeeld worden) en voor regelgeving, kennis en ondersteuning. Op deze manier creëren het ‘groot’, ‘klein’ en ‘netwerken’ bij de brede adoptie van e-health nieuwe uitdagingen voor alle betrokkenen.

In de praktijk bestaat e-health niet uit geïsoleerde toepas-singen maar uit mensen die elkaar onderling bijstaan – het zijn e-health oplossingen in een participatie-samenleving die functioneren op de schaal van individu, gezin, familie, straat, buurt, wijk, stad en regio. Een participatiesamenleving kenmerkt zich door eigen regie en eigen verantwoordelijkheid. Maar we hebben nog geen ervaring hoe bewoners in buurten en wijken hun gezondheid in netwerken optimaal organiseren. Hoe we welgestelde wijken ‘inspireren tot zorg voor zichzelf’ of hoe mensen in aandachtswijken daar ‘zin in krijgen’. Hoe ontstaat bewustwording van de sociale dimensie van zorg en welzijn in een bevolking? En welke e-health oplossing faciliteert dat proces optimaal. Zelf zorgen ‘op schaal’ is een nieuwe uitdaging.

Schaal: klein en grootSC

HA

AL

enkelvoudig complex

functionaliteit

revalidatieprothese

Thermometer

diagnostiek

weegschaal

glucosebepaling

diverse complexiteit e-health

peak flowmeting

de complexiteit vanmeerdere toepassingen

gezamelijk

stappenteller

inci

dent

eel

stru

ctur

eel

gebr

uik

de eenvoud vanenkelvoudige toepassingen

4746

MA

ATS

CH

AP

PE

LIJK

E IN

FOR

MA

TIE

VO

OR

ZIE

NIN

G

DO

SSIE

R E

-HE

ALT

H

ZIC

HT

OP

OP

SCH

ALI

NG

K

EU

ZE

S IN

E-H

EA

LTH

KEN

NIS

Organiseren van informatie, kennis, opleiding en training

We ontwikkelen ons tot een participatiesamenleving. Deels omdat we dat willen en deels omdat dat noodzakelijk is. We ‘moeten meer zelf doen’, ‘langer thuis wonen’, ‘meer voor onszelf en voor elkaar zorgen’. Maar leven in die participatiesamenleving is niet eenvoudig. Ik moet weten hoe ik thuiszorg-handelingen het best kan doen. Misschien in mijn eigen gezin, en anders voor mensen in de buurt. Dat vereist kennis en ervaring. En dat maakt leven in een participatiesamenleving kennisintensief. Het organiseren van informatie, kennis, instructie en opleiding is een essentiële katalysator voor de brede adoptie van e-health.

Kennis: ‘just in time’ kennis infrastructuurBurgers die zelf complexe zorghandelingen moeten verrichten hebben daarvoor kennis nodig: wat te doen en wat niet te doen, hoe dat te doen, wat te vermijden. Dergelijke kennis kan acuut zijn, maar wel een tijdelijk karakter dragen, zoals bij kortdurende incidenten. Als ik iemand moet verzorgen, wil ik graag naar een korte instructievideo kunnen kijken om dat te leren. Een online bibliotheek van instruc-tievideo’s van thuiszorghandelingen zou daarvoor geen gek middel zijn. Waar we over spreken is een ‘just in time’ kennisinfrastructuur voor de meest voorkomende vragen en handelingen. Welke kennis zou die moeten bevatten? In welke vorm en kwaliteit? Om eff ectief te zijn moet die kennis op de maat van cognitieve, emotionele, sociale, culturele en economische kwaliteiten van de gebruiker worden aangeboden.

Kennis: antwoorden op vragen in een Open Data SamenlevingNieuwe spraakgestuurde ‘digitale assistenten’ (zoals Siri bij Apple) geven antwoorden op de zorgvragen van cliënten en patiënten: heerst er hier griep? Is er goede hulp voor ADHD in de buurt beschikbaar? In de informatiesamenleving kunnen dergelijke vragen direct, digitaal en automatisch beantwoord worden. Het komende decennium zal er daarom een digitale infrastructuur ontstaan die dat ondersteunt:■■ de juiste gegevens uit ‘open data collecties’, ■■ een juiste defi nitie van digitale termen;■■ goede digitale algoritmen die de juiste berekeningen uitvoeren; ■■ ondersteunende kunstmatige intelligentie en; ■■ integratie met de verschillende platformen van digitale assistenten.

Opnieuw één van de componenten van e-health als ‘samenhangend stelsel van voorzieningen’.

nieuwe competenties behandelaars:Adviesvaardigheden e-healthOverzicht hebben van e-health aanbod

e-health opleiding en training:E-health opleiding en training voor professionalsE-health opleiding en training voor zorginstellingenE-health opleiding en training voor patiënten en cliënten

inhoud van opleidingen:Brede algemene bewustwordingKennis over mogelijkheden, onmogelijkheden en risico’sKennis over integratie in processen en systemenSpecifi eke kennis over inzet in eigen gebied en situatie

Auteurs

Bert Mulder

Directeur van het eSociety Instituut en lector Informatie, Technolo-

gie en Samenleving aan De Haagse Hogeschool. Richt zich op het

verkennen van nieuwe vormen van informatievoorziening voor zorg,

welzijn en openbaar bestuur. Eerder werkte hij als hoofd automati-

sering van één van de nationale omroepen, informatieadviseur van

de Tweede Kamer der Staten Generaal en stimuleerde als directeur

van De InformatieWerkplaats digitale innovatie in Den Haag. Hij is

lid van het European Cultural Parliament, en bestuurslid van enkele

culturele instellingen en de Stichting Rechtszekerheid Digitaal.

Martijn Hartog

Coördinerend onderzoeker bij het eSociety Instituut van De Haagse

Hogeschool. Inhoudelijk betrokken bij meerjarige onderzoeks-

programma’s ‘Government of the Future’, de ontwikkeling van

‘Maatschappelijke informatievoorziening’ en onderzoek naar

e-overheid, e-democratie, open overheid. Hij is tevens actief als

track director, lid programmacommissies en reviewer voor meerdere

Internationale en Europese journals en conferenties. Eerder werkte

hij als adviseur bij het Ministerie van Algemene Zaken, de Publieke

Omroep, Rijkswaterstaat, Gemeente Arnhem en Rotterdam.

Dick-Jan Zijda

Dick-Jan Zijda heeft meer dan 12 jaar ervaring in het stimuleren

en coördineren van zorginnovatie op lokaal en regionaal niveau.

Zijn ambitie: betere zorg met de inzet van e-health, de waarde

e-health adresseren zodat het betekenisvol kan zijn voor zorgaan-

bieders en de samenleving. Het moet leiden tot een win/win situ-

atie voor alle betrokken partijen, zodat e-health waarde krijgt.

Annemijn van Gorp

Onderzoeker bij het eSociety Instituut en hogeschooldocent bij

de opleiding HBO ICT (Business & Management) aan De Haagse

Hogeschool. Voorheen werkzaam als onderzoeker en gepromoveerd

aan Penn State University in de VS, als research associate bij het

African Advanced Institute for ICT in Zuid-Afrika, als sr. economisch

adviseur bij OPTA en als assistant professor aan de Universiteit

Twente.

eSociety Instituut van De Haagse Hogeschool

Het instituut heeft een focus op de brede maatschappelijke moge-

lijkheden van digitale ontwikkelingen. Als ontwikkel-, ontwerp- en

onderzoeksinstituut werkt het als structurele innovatiepartner met

organisaties in zorg en overheid op het snijvlak van informatie-

technologie en sociaalmaatschappelijke vraagstukken. De focus

ligt op (onderzoeks)projecten die zich richten op de toekomst

en probeert nieuwe onderwerpen op de agenda te zetten. In de

meerjarige onderzoeksprogramma’s ‘Government of the Future’

wordt gekeken wordt naar de structurele adoptie van e-democratie,

open data, transparantie en naar het ondersteunen van zelfbestuur

door burgers van wijken en dorpen. In ‘Future Care’ wordt verkend

hoe zorg en ondersteuning zich ontwikkelen wanneer burgers zelf

verantwoordelijkheid (moeten) nemen.

DEHA – De eHealth Academie

De DEHA is een initiatief van de gemeente Delft, Technische

Universiteit Delft, De Haagse Hogeschool en Ziggo. Het

kennisnetwerk beslaat meer dan 20 regionale aanbieders van

zorg en welzijn, kennisinstellingen, lokale overheid, innovators,

fi nancierders en zorgvragers. De focus ligt op de grootschalige

inzet, implementatie en borging van e-health voor goede en

eff ectieve zorg en welzijn, de kracht van de participatiesamenleving

en een actieve bijdrage aan de kwaliteit van leven.

FAST@HOME

Een project dat de ontwikkeling en eff ect van een digitale re-

validatie omgeving thuis verkent. Bij het project betrokken zijn

Sophia Revalidatie, Haagse Hogeschool, Rijnlands Revalidatie

Centrum, Leids Universiteit Medisch Centrum, Hogeschool Leiden,

Erasmus MC, Hersenstichting en Nederlands Paramedisch Instituut

Sarah Networks.

4948

MA

ATS

CH

AP

PE

LIJK

E IN

FOR

MA

TIE

VO

OR

ZIE

NIN

G

DO

SSIE

R E

-HE

ALT

H

ZIC

HT

OP

OP

SCH

ALI

NG

A

UTE

UR

S

ColofonMaatschappelijke informatievoorzieningDossier e-health - zicht op opschaling

De Haagse HogeschoolJohanna Westerdijkplein 752521 EH Den Haag

AuteursBert Mulder, Martijn Hartog, Dick-Jan Zijda en Annemijn van Gorp

RedactieJolanda Kortekaas

VormgevingDienst Onderwijs, Kennis & Communicatie, De Haagse Hogeschool

ISBN 978-90-73077-85-0

Copyright © 2017 De Haagse HogeschoolDit boek is te downloaden via esocietyinstituut.nl

Naamsvermelding-GelijkDelen

50

dehaagsehogeschool.nl

Maatschappelijke informatievoorzieningDossier e-health - zicht op opschaling

Bert Mulder

Martijn Hartog

Dick-Jan Zijda

Annemijn van Gorp

Dossier e-healthe-health