1

Synesthesie De verbinding tussen twee zintuigen

04-01-2016

Biologie Dominique Luiten E. Mulder

2

INHOUDSOPGAVE

Inleiding Pagina 3

Hoofdvraag en deelonderwerpen Pagina 4

1. Wat is synesthesie? Pagina 5

- Hoe is synesthesie ontdekt? Pagina 7

- Synesthesie en drugs Pagina 7

- Synesthesie en dyslexie Pagina 8

2. Vormen van synesthesie Pagina 9

- Letter – kleur Pagina 10

- Woord – smaak Pagina 10

- Geluid – kleur/vorm Pagina 11

- Tijd – Ruimte Pagina 11

- Personificatie Pagina 12

- Beelddenken Pagina 12

3. Het ontstaan van synesthesie Pagina 13

- De theorieën Pagina 13

- Kinderen Pagina 14

- Erfelijk of aangeleerd Pagina 15

4. Onderzoek Pagina 16

- Onderzoeksvraag Pagina 16

- Conclusie Pagina 17

- Eigen ervaring Pagina 19

Conclusie Pagina 21

Nawoord Pagina 22

Logboek Pagina 23

Bronnen Pagina 24

Bijlagen Pagina 25

3

INLEIDING

Eerder op de HAVO had ik al een profielwerkstuk gemaakt, deze ging over het

menselijk geheugen. In het eerste geval was ik van plan dit profielwerkstuk te gaan

verdiepen, maar toen ik dit werkstuk terugvond viel het eigenlijk een beetje tegen en

ik had het idee dat ik dit niet veel verder kon verdiepen.

Vandaar dat ik opzoek ging naar een nieuw onderwerp, in eerste instantie wou ik

graag wat over dieren doen, in verband met mijn vooropleiding en ook mijn

vervolgopleiding. Helaas zijn hier weinig onderwerpen in te vinden en het onderwerp

wat ik in eerste instantie had was niet verdiepend genoeg.

Op een gegeven moment kwam ik op het idee om het over één ziekte of aandoening

te doen, maar ook hier kwam je vaak al op onderwerpen die mij persoonlijk gewoon

niet zo interesseerden. Ik had het idee dat ik hier geen heel profielwerkstuk over kon

doen.

Uiteindelijk ben ik op het idee gekomen om het over synesthesie te doen. Iets wat

nog niet heel bekend is, waarnaar nog volop onderzoek is, maar wel heel interessant

en boeiend is.

Ik kwam er ongeveer 3 jaar geleden achter dat ik het had, omdat een lerares op

school vertelde dat een bekende van haar de dagen van de week in kleuren zag. Toen

ze vertelde dat dit een naam had, ben ik er wat onderzoek naar gaan doen en heb ik

via internet wat testjes gedaan die een score van 90% tot 100% gaven.

Omdat het nog niet zo’n bekend begrip is en er nog volop onderzoek naar is, vond ik

dit interessant genoeg om hier wat meer over te weten te komen. Daarnaast lijkt het

mij leuk om mijn eigen ervaring te beschrijven en een onderzoek in mijn familie te

doen naar de erfelijkheid van synesthesie. Vandaar dat ik voor mijn profielwerkstuk

het onderwerp synesthesie heb gekozen.

4

HOOFDVRAAG EN DEELONDERWERPEN

Hoofdvraag:

Is synesthesie een aandoening of een extra handigheid?

Deelonderwerpen:

- Wat is synesthesie?

- Vormen van synesthesie

- Het ontstaan van synesthesie

- Onderzoek

Het onderzoek wil ik binnen mijn familie doen. Omdat er nog niet heel veel bekend is

over erfelijkheid, leek het mij leuk om dit binnen mijn eigen familie uit te zoeken.

Daarnaast wil ik ook wat gaan vertellen over mijn eigen ervaring met synesthesie.

5

1. WAT IS SYNESTHESIE?

Synesthesie is een verschijnsel waarbij iemand een prikkel aan twee zintuigen

verbind, zoals bij het horen van een woord er een kleur of een smaak aan gekoppeld

wordt. Er is dus ergens een sterke koppeling tussen bepaalde hersengebieden die

informatie verwerken van verschillende zintuigen. Hierdoor kan iemand dus dingen

waarnemen, die er eigenlijk niet zijn. De wereld om ons heen wordt door synestheten

dus anders ervaren als niet synestheten.

Eerder werd gedacht dat 1 op de 5000 mensen dit had, tegenwoordig is bekend dat

ongeveer 5% van de bevolking een vorm van synesthesie heeft.

Synesthesie betekend letterlijk: gezamenlijk waarnemen. Synesthesie is in de

Nederlandse taal ook een stijlfiguur, maar in principe wordt er met dit stijlfiguur

hetzelfde bedoeld: in een uitspraak koppel je twee zintuigelijke waarnemingen aan

elkaar, zoals een warme stem (gevoel en gehoor) of een scherpe blik (gevoel en

zicht). Vrijwel iedereen heeft de ervaring dat er aan een rode kleur wordt gedacht bij

het woord bloed en bijvoorbeeld aan een groene kleur bij het woord gras, maar toch

is zoiets niet te vergelijken met wat synestheten voelen en ervaren. Logisch is dat er

bij het woord bloed aan rood gedacht wordt, want bloed heeft immers de kleur rood,

net zoals gras een groene kleur heeft.

Synestheten hebben daarentegen iets wat minder logisch is, bijvoorbeeld dat ze bij

het cijfer 5 een rode kleur zien en dat ze bij de maand juni een groene kleur

ondervinden.

Onderzoek naar synesthesie is er nog niet heel lang, maar toch hebben ze al aardig

wat dingen ontdekt. Zo weten ze dat er meerdere vormen van synesthesie

voorkomen en iedereen deze vormen ook anders ervaart. Zo is er bijvoorbeeld een

vorm waarbij men een smaak ervaart bij een bepaald woord. Deze vormen worden

verderop nog een keer besproken (hoofdstuk 2).

6

Synesthesie is voor synestheten logisch en nooit anders

geweest. Ze ervaren altijd al een bepaald iets bij een

woord, cijfer of geluid. Voor niet synestheten is dit heel

lastig te begrijpen en totaal niet logisch. Toch denkt

iedereen wel een klein beetje als een synestheet, dit is

aangetoond aan de hand van een onderzoek met het

plaatje uit afbeelding 1.1. Proefpersonen mochten de

namen ‘Kiki’ en ‘Boeboe’ geven aan de 2 vormen in het plaatje.

Vrijwel iedereen gaf de linker vorm de naam Boeboe en de rechter

vorm de naam Kiki. Waarom? Men denkt dat dit komt omdat er bij de uitspraak van

het woord Boeboe een ronde vorm wordt gemaakt met de mond en bij het woord

Kiki wordt er meer een bredere vorm met de mond gemaakt. Deze beide

mondvormen komen weer overeen met de plaatjes.

Synesthesie heeft te maken met de manier van denken. Daarom is er ook onderzoek

gedaan naar het verband tussen synesthesie en beelddenken, omdat er bij

synesthesie een bepaald beeld wordt gevisualiseerd, bijvoorbeeld een groene 3. Dit

kan niet anders worden waargenomen dan in een beeldvorm. Verderop in hoofdstuk

2 komt dit nog aan de orde.

Afbeelding 1.1 | De vormen

7

Hoe is synesthesie ontdekt?

Lang dacht men dat synesthesie iets was wat mensen verzonnen, of dat mensen dit

van hun kindertijd hadden overgehouden, bijvoorbeeld door het spelen met

letterblokjes. Maar deze theorie kan natuurlijk al snel verworpen worden, omdat lang

niet iedereen deze ervaring heeft, maar vrijwel iedereen wel met letterblokjes

gespeeld heeft vroeger. Daarnaast is er nog een sterker argument, namelijk: broers en

zussen die synesthesie hebben en met dezelfde letterblokjes hebben gespeeld,

ervaren andere kleuren bij letters en cijfers.

Later heeft Vilayanur Ramachandran met

een hele simpele proef aangetoond dat

synesthesie bestaat. Hij liet mogelijke

synestheten kijken naar een plaatje met, en

een plaatje zonder kleur, waarin de cijfers 5

en 2 zaten (afbeelding 1.2). De synestheten

zagen in de afbeelding zonder kleur net zo

snel de driehoek als in het plaatje met

kleur. Hieruit kon Ramachandran de conclusie trekken,

dat bepaalde mensen echt een bepaalde link maken

tussen verschillende zintuigen.

Tegenwoordig is er wel meer onderzoek naar synesthesie, dit is logisch, want er zijn

nu ook middelen waarmee dit makkelijker aan te tonen is, zoals een hersenscan of

erfelijk onderzoek. Door deze technieken en de hersenscan is aangetoond dat

synesthesie ook echt bestaat. Hierin werd gevonden dat de sensorische cortex

reageert tijdens synesthesie. Bijvoorbeeld het deel dat reageert bij het zien van

kleuren werd ook geactiveerd bij het ervaren van synthetische kleuren (dus het zien

van een zwart cijfer, maar het ervaren van een kleur erbij). Dit testte men door middel

van het noemen van cijfers en het oplezen van woorden, terwijl ze deelnamen aan de

hersenscan. Bij deze mensen werd een verhoogde activiteit geregistreerd.

Verband tussen synesthesie en drugs Naar het verband van synesthesie en drugs zijn experimenten gedaan. Het gebruik

van drogerende middelen leidt tot meerdere hallucinaties waarvan ook synesthesie er

een is. Toch zijn deze ervaringen anders dan de echte synesthesie. Deze ervaringen

zijn tijdelijk en elke keer weer anders, synesthesie is altijd aanwezig en hetzelfde. De

conclusie die je hieruit kan trekken: synesthesie is geen hallucinatie, wat dus wel het

geval bij drugs is.

Afbeelding 1.2 | De proef van Ramachandran

8

Synesthesie en dyslexie Bij synestheten wordt informatie van een prikkel snel verwerkt en worden er

meerdere hersengebieden geactiveerd. Men vermoedt dat er bij dyslexie het

tegenovergestelde aan de hand is. Op de plekken waar bij synestheten wat

hersenverbindingen teveel zitten, zitten er hoogstwaarschijnlijk bij mensen met

dyslexie wat te weinig. Bij het lezen moet je een koppeling maken tussen een vorm

(de letter) en de klank die daarbij hoort. Dit op zich is al complex, maar zodra er

meerdere letters komen, wat meerdere klanken oproept, moeten de hersenen heel

snel veel informatie verwerken. En omdat dit allemaal zo snel en gecompliceerd is,

kan er natuurlijk wat misgaan.

Uit onderzoek naar het verbinden van klanken aan

een betekenis, blijken mensen met dyslexie moeite

te hebben met het maken van koppelingen. Via

MRI-scans is aangetoond dat mensen met spreken

en schrijven drie gebieden in de linkerhersenhelft

gebruiken. Twee van deze gebieden staan direct

met elkaar in verbinding, de plek voorin waar de

woordanalyse plaatsvindt en het

woordherkenningsgebied, in dit gebied staan alle

woordeigenschappen opgeslagen, zoals klank en

uitspraak.

Bij mensen met dyslexie bestaat die verbinding dus

niet, waardoor alleen het gebied van woordanalyse

wordt geactiveerd.

Wat opviel aan dit onderzoek, was dat bij mensen

met dyslexie een andere verbinding is aangelegd,

die via de rechterhersenhelft loopt. Wat weer kan verklaren

waarom mensen met dyslexie vaker creatiever en structuur gebonden werken, omdat

deze eigenschappen vooral in de rechterhersenhelft ligt. Dit is ook te zien in de

afbeelding (afbeelding 1.3), hierin is te zien dat bij een normale werking alle activiteit

aan de linkerkant is. Op het onderste plaatje, bij mensen met dyslexie, is vooral

activiteit aan de rechterkant te zien.

Afbeelding 1.3 | Hersenactiviteit

9

2. VORMEN VAN SYNESTHESIE Synesthesie ontstaat doordat er meerdere zintuigen door elkaar worden gebruikt.

Deze manier van waarnemen kent daarom dan ook meerdere vormen, waarvan

sommige vormen vaak voorkomen en sommige vormen zeer zeldzaam zijn. In totaal

zijn er dus vrij veel vormen, want elke zintuig combinatie is mogelijk. In dit hoofdstuk

worden de meest voorkomende vormen besproken:

Letter/Cijfer – Kleur

Woord – Smaak

Geluid – Kleur

Tijd – Ruimte

Personificatie

De laatste vorm, personificatie, is een twijfel geval. Omdat het meer om waarnemen

en gevoel gaat, wordt er getwijfeld of dit echt synesthesie is. Deze vorm wordt

daarom niet uitgebreid besproken.

In dit hoofdstuk worden de verschillende vormen uitgelegd aan de hand van

voorbeelden en persoonlijke ervaringen. Ook wordt er nog een stukje beelddenken

behandeld, omdat dit vaak samen gaat met synesthesie.

10

LETTER/CIJFER – KLEUR De letter kleur variant is de meest voorkomende vorm van synesthesie, waarbij men

een kleur aan een bepaalde letter of cijfer koppelt. Welke kleuren dat zijn, verschilt

per persoon, maar zijn voor die persoon wel altijd hetzelfde, een voorbeeld hiervan

staat in afbeelding 2.1. Iemand met synesthesie zou altijd dezelfde kleur aan dezelfde

letter koppelen en dit veranderd niet in de loop van de tijd. Het enige wat naar

verloop van tijd schijnt te veranderen

is de felheid van de kleuren. Hoe

ouder men wordt, hoe minder fel de

kleuren.

De meeste mensen kunnen zich hier

geen beeld bij vormen en verwachten ook dat het alleen maar ingewikkeld is om

kleuren te ervaren bij getallen. Stel dat je een bankrekening nummer uit je hoofd

moet kennen, hoe doe je dat als er allemaal kleuren in je hoofd opkomen? Sommige

synestheten vinden dit lastig, omdat bepaalde kleuren niet bij elkaar passen en dit

alleen maar verwarring oplevert. Persoonlijk vind ik het eigenlijk juist wel makkelijk,

bijvoorbeeld bij een rekensommetje zoals deze: 3 x 4 = 12. Bij dit rekensommetje zie

ik groen x oranje wordt zwart/geel. Natuurlijk gebruik ook wel de cijfers, maar ik weet

gewoon dat als ik die kleurencombinatie vermenigvuldig er een andere specifieke

kleurencombinatie moet ontstaan.

Voor mij is het dus een extra handigheidje, maar voor de meeste synestheten blijkt

dit toch voor verwarring te zorgen.

WOORD – SMAAK Deze vorm van synesthesie is vrij zeldzaam en er zijn weinig mensen bekend die deze

vorm hebben, toch wordt deze vorm wel besproken, omdat deze vorm een typische

vorm is, waarbij er duidelijk twee zintuigen door elkaar worden gebruikt.

Bij deze vorm, wordt bij bepaalde klanken, namen of woorden een smaak geproefd.

Dit is niet zozeer bij het denken aan woorden, maar echt bij het horen van woorden.

Bij deze vorm is het zo, dat men alleen een smaak ervaart die als eens eerder

geproefd is. Niet zo vreemd, want het is onmogelijk om nooit eerder geproefde

smaken aan een woord te koppelen.

Het kan dus zijn dat iemand bij een bepaalde naam of misschien een muziekstuk een

bepaalde smaak proeft. Aan de hand van deze smaak vindt men een muziekstuk of

naam mooi of juist niet mooi. Deze smaken variëren van een typische smaak, zoals

van een appel tot aan de smaak van een heel gerecht.

Afbeelding 2.1 | Eigen getallen met kleur

11

Afbeelding 2.2 | Vormen bij geluid

Afbeelding 2.4 | Dagen van de week in kleur en ruimte

GELUID - KLEUR / VORM Bij deze vorm koppelt men vormen, patronen of

kleuren aan een bepaald geluid. Deze vorm is heel

verschillend qua omvang, sommige mensen hebben

het met een paar specifieke geluiden, sommige bij

vrijwel alle geluiden, zoals in het dagelijks leven op

straat met auto’s, mensen, autotoeters etc. Anderen

hebben weer dat ze bij een bepaalde toonhoogte

of geluid een kleur ervaren. Mensen wie dit laatste

hebben, hebben ook vaak een absoluut gehoor.

Synthesen omschrijven deze vorm van synesthesie

vrijwel allemaal hetzelfde, maar wel met een

persoonlijke ervaring. Zo las ik een voorbeeld over

2 personen die bij hetzelfde liedje een totaal andere manier van beleven omschreven,

een van die ervaringen staat in de afbeelding (afbeelding 2.2). In deze afbeelding

staat omschreven hoe iemand bij een muzieknummer de vormen voor zich zag. Door

de manier van bewegen van de vormen vinden zij bepaalde muziek ook mooier,

omdat de vormen dan beter bewegen. Ook beweert hij, dat bijvoorbeeld het door

Windows Media Player ingebrachte vormen / bewegingen bij muziek, totaal niet

overeen komen met zijn beelden. Hij vertelt dan ook dat hij het zeer vervelend vindt

om naar deze vormen te kijken.

TIJD - RUIMTE Deze vorm is moeilijk voor te stellen voor

mensen die dit niet ervaren. Bij deze vorm zien

synestheten een cijfer of letter in een ruimtelijk

geheel. Dus bijvoorbeeld het alfabet op één

lange rij of de cijfers ingedeeld in een bepaalde

drie dimensionale vorm. Dit kan ook met de

dagen van de week of de maanden van het jaar.

Stel een synestheet heeft deze vorm met de

dagen van de week, dan worden de dagen van

de week in een ruimtelijk geheel gezien en

wordt de week ook vanaf een bepaald punt

bekeken (afbeelding 2.4).

Dit is de vorm waarop ik de dagen van de week zie,

en ook de kleuren die ik erbij ervaar. Stel dat het woensdag is, zie ik het geheel nog

wel zo voor mij, maar bekijk ik het meer vanaf het ‘woensdag punt’, met nog 4 dagen

te gaan, omdat zondag de afsluiting van de week is. Daarnaast staat voor mijn gevoel

het weekend ook een beetje los van de werkdagen.

Deze vorm van synesthesie gaat vaak samen met de vorm van de kleur/letter

synesthesie, maar dit hoeft niet. Ook zijn er gevallen bekend van mensen die geen

“HET BEGINT MET EEN WIT GELUID, DAT ENIGSZINS LIJKT OP EEN HALVE PARABOOL. BIJ HET MIDDEN LOOPT HIJ ECHTER IN EEN RECHTE LIJN DOOR EN VERVAAGT DAAR WEER. HIJ IS EEN BEETJE DIK. DE BOVENKANT IS EEN DUIDELIJKE LIJN MAAR DE ONDERKANT VERVAAGT. DIT BLIJFT MIN OF MEER DE HELE TIJD IN BEELD MAAR HET FLIKKERT, ZONDER HELEMAAL TE VERDWIJNEN.”

‘Tussen Zinnen’ – Crétien van Kampen

12

(a+b) (a+b) =

a x a + a x b +

b x a + b x b =

a2 + 2ab + b2

Afbeelding 2.4 | Beelddenken

kleur ervaren maar wel een hele scherpe voorstelling hebben van hoe de cijfers of

letters in ruimtes zijn geplaatst.

PERSONIFICATIE Bij personificatie wordt er aan een symbool of gevoel aan een woord of getal

gekoppeld. Zo kan er bijvoorbeeld aan het getal 5 een boze emotie gekoppeld

worden en aan het woord ‘molen’ bijvoorbeeld een vrolijk gevoel. Bij deze vorm

worden er dus niet echt 2 zintuigen aan elkaar gekoppeld, maar meer het ervaren van

een gevoel bij een woord. Omdat deze vorm niet echt kenmerkend voor synesthesie

is, wordt hier verder niet dieper op ingegaan.

BEELDDENKEN Beelddenken is, wat het woord eigenlijk al zegt, het

denken in beelden. Beelddenkers worden ook wel het

tegenovergestelde van taaldenkers genoemd. Een simpel

voorbeeld staat in afbeelding 2.4. Bij het woord stoel

denkt de ene aan het woord, de ander denkt aan het voorwerp.

Beelddenkers hebben ook vaak moeite met het vinden van woorden. Soms als ze een

verhaal aan het vertellen zijn zien ze het ‘ding’ al voor zich, maar kunnen gewoon niet

zo snel op de naam komen.

Zoals al eerder genoemd zijn kleur en vormen belangrijke elementen in het denken

en gaat synesthesie en beelddenken vaak samen.

Eigenlijk zijn er twee type denkers: de logische denkers (taaldenkers) en de

beelddenkers. Niet dat beelddenkers niet logisch nadenken, maar deze mensen

richten zich meer op hun gevoel en visuele inzicht. Een simpel voorbeeld is met het

begrijpen van een wiskundige formule zoals

weergegeven in de afbeelding (afbeelding

2.5). De een zal de voorkeur hebben voor het

linker plaatje, de ander voor het rechter

plaatje. De linker maakt meer gebruik van

ruimtelijk inzicht en de rechter maakt gebruik

van regels (algebraïsch).

Afbeelding 2.5 | Wiskundige formule op 2 manieren

13

3. HET ONTSTAAN VAN SYNESTHESIE

De theorieën Het deel in de hersenen dat het meest met kleur te maken heeft, is de visuele cortex.

De visuele cortex ligt tegen het achterhoofd direct onder de schedel in de geplooide

hersenschors. Deze is actief bij het werkelijk ervaren van kleuren, zoals het zien van

een groene bal. Maar wat is nu de neurologische verklaring voor het ervaren van

kleuren terwijl deze er niet zijn? Hier begon Cytowic in de jaren tachtig een

onderzoek naar, omdat hij met de huidige neurologische gegevens niets kon.

Vandaar dat hij met een nieuwe theorie kwam; synesthesie ontstaat niet in de

zintuigelijke hersengebieden aan de buitenzijde van het menselijk brein, maar in het

dieper gelegen limbische gebied, wat ook wel het emotionele of zoogdierbrein

genoemd wordt.

Omdat onderzoek naar synesthesie nog niet zo lang bezig is, zijn er al veel theorieën

bedacht en weer verworpen. Het is lastig te verklaren waar dit verschijnsel nou

vandaan komt en hoe het precies werkt.

De meest aanvaardbare opvatting op dit moment is dat de mens onafhankelijk van

elkaar functionerende zintuigen bezit. Waarvan elk zintuig een eigen plek heeft in het

brein en ook een eigen product voorbrengt. Maar dit verklaart natuurlijk nog niet het

verschijnsel dat synestheten kleuren waarnemen of geuren ervaren bij een woord.

Normaal vindt er geen uitwisseling plaats tussen zintuigelijke gebieden. Bij

synesthesie wordt gedacht dat er een abnormale ‘verbinding’ is tussen

hersengebieden die normaal gesproken los van elkaar staan. Omdat de gebieden van

kleur en cijferverwerking naast elkaar liggen, zou dit een verklaring kunnen zijn

waarom synestheten kleur ervaren bij het zien van een cijfer. Maar ook aan deze

theorie zit een klein puntje van kritiek, want andersom werkt deze verbinding niet.

Synestheten ervaren niet bij een bepaalde kleur een cijfer, terwijl een cijfer wel een

kleur oproept.

Er is nog een andere theorie, deze is bedacht door psycholoog Peter Grossenbacher.

Hij vermoedt dat er door een verkeerde terugkoppeling tijden het verwerkingsproces

van zintuigelijke informatie, kleurervaring ‘lekken’ naar lager gelegen delen. Dat er bij

een mix van abstracte begrippen zoals letters of cijfers een ander zintuig zoals kleur

of smaak optreedt, zou een verklaring kunnen zijn bij deze theorie.

14

De meest recente theorie is van Ramachandran en Hubbard, zij vermoeden dat er een

netwerk is tussen zintuigelijke gebieden, maar dat de uitwisseling tussen deze

gebieden onderdrukt wordt. Zij veronderstellen dat bij synestheten deze

onderdrukking gedeeltelijk ontbreekt. Dit zou vervolgens ook een verklaring kunnen

zijn waarom mensen onder invloed van verdovende middelen ook een vorm van

synesthesie ervaren.

Uit deze drie theorieën van verschillende onderzoekers is wel af te leiden, dat wat er

bij synesthesie gebeurd, een verstoring is van het normale.

Kinderen Het is moeilijk om aan te tonen hoe een pasgeborene de omgeving ervaart, maar

toch zijn er bevindingen van wetenschappelijk babyonderzoek die toch een klein

beeld geven van hoe dit ongeveer moet zijn. En dit beeld heeft aardig wat

overeenkomsten met synesthesie. In de eerste maanden ervaart een baby alle

zintuigelijke prikkels nog als een geheel, ze maken nog geen onderscheid tussen

licht, geluid, smaak of geur. Volwassenen ervaren dit nog op een hele kleine manier,

want geur en smaak zijn nooit helemaal gescheiden in het brein. Dit merk je als je

verkouden bent, dan gaat je smaak er opeens ook op achteruit.

Alle baby’s hebben een warboel van zenuwen in hun hersenen. Alles staat in

verbinding met elkaar en je kunt zelfs zeggen dat er een teveel aan

zenuwverbindingen zijn.

Naarmate ze ouder worden, vaak rond de leeftijd van 1 jaar, gaan de zintuigen zich

ontwikkelen. Dit houdt in dat de gehoororganen zich gaan specialiseren in geluiden,

het gezichtsorgaan in beelden, enzovoort. Doordat de zintuigen zich gaan

specialiseren zijn al die zenuwverbindingen naar andere gebieden niet meer zo hard

nodig en verdwijnen. Daartegenover staat wel dat binnen een zintuiggebied er juist

meer verbindingen komen, dit om een zo goed werkend zintuig te creëren.

Dit specialiseren van zintuigen verloopt overigens bij ieder kind anders, omdat niet

ieder kind elk zintuig even goed specialiseert. Denk maar aan iemand die blind is,

vaak hebben zij een beter gehoor, omdat dit zintuig zich beter gespecialiseerd heeft.

Eigenlijk is er dus te concluderen dat iedereen als synestheet geboren wordt, wat zijn

vermogen verliest op latere leeftijd. Alleen bij mensen met synesthesie blijkt er dus

een vorm van verbindingen te blijven bestaan, waardoor zij deze zintuigen door

elkaar ervaren. Toch blijkt deze manier van ervaren anders te zijn dan bij baby’s.

Baby’s maken, zoals hierboven genoemd, nog geen onderscheid tussen de zintuigen

maar ervaren het als één geheel. Volwassen ervaren de zintuigen wel gescheiden, ze

krijgen het beeld via de ogen en het gehoor via de oren, dit is zowel bij mensen met

als zonder synesthesie. Tussen de synesthesie ervaring van baby’s en volwassenen

liggen dus enkele jaren van ontwikkeling.

15

Erfelijk of aangeleerd Uit de hiervoor genoemde theorieën is het wel duidelijk dat synesthesie iets

neurologisch is. Of dit ook komt door de genen, dat er iets ‘niet normaal’ werkt in je

hersenen is lastig te bepalen. Omdat er naar synesthesie in het algemeen niet zo veel

onderzoek is, is het stukje erfelijkheid nog minimaal onderzocht. In sommige families

komen bij meerdere mensen synesthesie voor, bij sommige maar een enkeling. Kan

het zijn dat het bij die personen spontaan is ontstaan?

In een studie in Engeland werden bij de helft van de onderzochte families van

synestheten meerdere synestheten gevonden. Daarnaast hebben ze ook onderzoek

gedaan naar de verwantschap. Daaruit is gebleken dat dochters van synestheten een

3x grotere kans op synesthesie hebben dan zonen. Een mogelijke verklaring hiervoor

is dat synesthesie een neurologisch verschijnsel is dat voorkomt op het x

chromosoom. Dit zou betekenen dat mannen het alleen aan hun dochters kunnen

geven en vrouwen aan zowel hun dochters als zonen.

Maar is synesthesie ook aan te leren? Het is al duidelijk dat synesthesie bij de meeste

mensen altijd al zo is geweest, ze hebben het niet bewust aangeleerd. Het gebeurt

door interactie met de buitenwereld.

Alle kinderen hebben een grote fantasie, als ze spelen zien ze een wereld om hun

heen die er niet is, maar zo ervaren ze het wel. Als ze eenmaal naar school gaan, is

deze fantasie er nog, maar eenmaal in de klas moet je opletten en is er geen tijd voor

dagdromen of fantaseren. Er wordt daarom ook gedacht dat het ontdekken van

zintuigen op school wordt afgeleerd of onderdrukt.

Het is vrijwel zeker dat synesthesie niet aan te leren is, je hebt hooguit als kind

bepaalde verbindingen gebracht tussen dingen, die zijn blijven zitten. Maar je kunt

jezelf niet aanleren om bij elk getal een kleur te ervaren.

16

4. ONDERZOEK

Ongeveer 3 jaar geleden kwam ik erachter dat andere mensen niet zo dachten zoals

ik en dat deze manier van denken een naam heeft. Omdat het vrijwel zeker is dat het

erfelijk is (hoofdstuk 3), heb ik binnen mijn eigen familie een onderzoek gedaan. Ik

ben benieuwd in welke kant van de familie het zit en of er meerderen in de familie

zijn die niet wisten dat het bestond.

Onderzoeksvraag

Is synesthesie erfelijk?

Hypothese Ik verwacht dat er nog wel iemand anders in de familie is die dit heeft. Vooral omdat

mijn zus ook synesthesie heeft. Ik kan me namelijk niet voorstellen dat wij allebei

synesthesie hebben en het niet erfelijk zou zijn. Dan zijn wij toevallig die 5% van de

bevolking die het heeft.

Plan van aanpak Ik ga zowel aan mijn vaderskant als aan mijn moederkant uitleggen wat synesthesie is

en vragen of ze dit herkennen. Ik ga dit aan de broers en zussen van mijn vader en

moeder vragen, daarnaast ga ik ook al mijn neefjes en nichtjes vragen.

In eerste instantie vraag ik het niet aan de aangetrouwde familie, tenzij een neefje of

nichtje het heeft, dan ben ik ook wel benieuwd van welke kant zij het hebben.

Op deze manier ga ik de volgende mensen ondervragen:

- 12 neefjes / nichtjes van mijn vaders kant

- 4 ooms aan mijn vaders kant

- 1 oom en 1 tante aan mijn moeders kant

- 2 nichtjes aan mijn moeders kant

- Oma vaders kant

- Oma en opa moeders kant

17

Bekend met het woord synesthesie

Ja Nee

Aantal personen wat synesthesie heeft

Wel Niet

Resultaten Allereerst heb ik gevraagd of ze wisten wat synesthesie was en de meerderheid had

er nog nooit van gehoord. Ongeveer 65% was onbekend met dit begrip. De

resultaten heb ik hieronder in een cirkeldiagram verwerkt (grafiek 1). Daarna hebben

ze ik gevraagd of ze synesthesie hebben, die resultaten heb ik ook in een

cirkeldiagram verwerkt (grafiek 2). Bij deze resultaten heb ik mijzelf buiten

beschouwing gelaten.

Conclusie Aan de kant van mijn vader bleek geen synesthesie te zitten. Aan mijn moeders kant

wel, mijn oma en mijn nichtje van die kant blijken allebei de tijd/ruimte variant te

hebben. Ze vertelden beide dat ze de week waarnemen in een bepaalde vorm, mijn

nichtje hetzelfde als ik, mijn oma zag het als een lange rij. Ook vertelde mijn nichtje

dat ze veel in beelden dacht, dit kan natuurlijk goed, aangezien beelddenken veel

voorkomt bij synestheten. En natuurlijk heeft mijn zus, zoals eerder genoemd, ook

synesthesie, alleen een wat ‘lichtere’ vorm als ik.

Daarnaast vertelde mijn oom, dat hij wel een andere manier van denken had, waarvan

ik niet zeker weet of dit te maken heeft met synesthesie. Hij vertelde dat hij alle

voorwerpen in een ruimte een nummer gaf. Zo weet hij altijd precies wat er in een

ruimte staat, omdat alle voorwerpen een getal krijgen. Om alles te verduidelijken heb

ik een stamboom gemaakt van beide families, deze zijn te vinden in de bijlages.

Grafiek 1 | Resultaten Grafiek 2 | Resultaten

35%

65%

18%

82%

18

In hoofdstuk 3 is erfelijkheid besproken, waarin het volgende werd gezegd:

“Daaruit is gebleken dat dochters van synestheten een 3x zo grotere kans op

synesthesie hebben dan de zonen. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat synesthesie

een neurologisch verschijnsel is dat voorkomt op het x chromosoom. Dit zou betekenen

dat mannen het alleen aan hun dochters kunnen geven en vrouwen aan zowel hun

dochters als zonen”

Deze uitspraak komt overeen met de stambomen van mijn familie (bijlages). Op deze

stamboom heb ik de geslachtschromosomen erbij gezet. Deze komen overeen met

het feit dat synesthesie op het X-chromosoom ligt.

19

Eigen ervaring

Ik heb gedurende dit verslag al een paar keer genoemd dat ik ook een bepaalde

manier van denken heb en ook al een paar keer met afbeeldingen laten zien hoe ik

het ervaar.

Ik vond het grappig om te lezen hoe andere synestheten soms hetzelfde denken,

maar soms ook totaal anders. Eerder dacht ik altijd dat ik gewoon goed in het

onthouden van dingen was, nu besef ik me dat dit waarschijnlijk komt door mijn

synesthesie. Al vanaf mijn tiende weet ik alle verjaardagen van mijn hele familie

(ooms, tantes, neefjes en nichtjes). Ik heb dit een keer moeten overschrijven van de

een op de andere kalender en sindsdien weet ik het. Ook met telefoonnummers heb

ik over het algemeen geen moeite, maar ik kan ze alleen onthouden als ik ze een keer

opgeschreven heb, uit mijn hoofd de getallen onthouden vind ik wat lastiger.

Maar het lukt ook niet altijd om cijfercombinaties te onthouden, soms klopt voor mijn

gevoel de cijfervolgorde niet, waardoor ik het lastig vind om ze te onthouden. Soms

weet ik precies welke cijfers erin voorkomen, maar kan ik de volgorde niet

onthouden. Bij een pincode bijvoorbeeld, weet ik vrijwel altijd welke 2 cijfers bij elkaar

horen, maar niet in welke volgorde. Bijvoorbeeld met de getallen 2834, ik onthoud

dan 28 en 34, maar vind het lastiger om te onthouden in welke volgorde ze

voorkwamen. En soms als een telefoonnummer uit cijfers bestaat met vrijwel dezelfde

kleuren, zoals 1, 6 en 9, vind ik het ook lastig om te onthouden, omdat 1 en 6 zwart

zijn en de 9 is donkerbruin.

Met klokkijken heb ik ook een ingewikkeld systeem. Voor mezelf klinkt het logisch,

voor anderen is het niet te begrijpen. Ten eerste ligt het er al aan of de tijd analoog

of digitaal wordt bekeken; 2 uur is geel, 14 uur is zwart/oranje. Daarnaast heeft het er

nog mee te maken of ik op school ben of niet. Op deze school heb ik het minder, op

mijn vorige school had ik meer in mijn hoofd tot welk lesuur ik school had, dan tot

welke tijd.

Ik wist gewoon dat het 7e uur (wit), gelijk stond aan half 3 (groen) of dat het 8e uur

(blauw) gelijk stond aan half 4 (oranje).

Door deze manier van ‘tijdplannen’ heb ik bij het getal 11 wat raars; 11 zou in

principe zwart moeten zijn, want de 1 is bij mij zwart. Maar omdat op mijn vorige

school het 3e uur (groen) tot 11 uur was, is de 11 op een of andere manier ook groen

gebleven in mijn hoofd.

20

Afbeelding 4.1 | Maan Roos Vis

Of ik zelf synesthesie heb aangeleerd weet ik eigenlijk niet. Ik heb een vermoeden dat

de dagen van de week misschien wel aangeleerd zijn. Mijn zus heeft ook synesthesie,

maar alleen met de dagen van de week en de maanden van het jaar. Mijn zus zat een

jaar hoger op de basisschool, maar wij hebben allebei in groep 1 van luciferdoosjes

een weekplanner moeten maken. Zeven lucifersdoosjes onder elkaar waarvan elk

doosje een dag van de week moest voorstellen, deze mocht je een kleur geven. Het

doosje van die dag, zette je dan open. Ik

heb geen idee meer hoe mijn

weekkalander er toen uitzag, maar ik

vermoed dat het misschien wel dezelfde

kleuren waren, welke ik nu ervaar.

Daarnaast zat ik laatst te bedenken, dat de

eerste woorden die ik op school geleerd

heb, maan, roos en vis zijn. Bij mij is de M geel, de R is rood en

de V is oranje. Het kan natuurlijk gewoon toeval zijn, maar het kan ook zijn dat ik op

die manier bepaalde kleuren aan letters heb gelinkt (afbeelding 4.1).

Sinds ik aan dit verslag begonnen ben, ben ik er zelf ook meer op gaan letten. Hoe

vaak komt het nou eigenlijk voor, hoe vaak denk ik nu werkelijk in kleur? Maar ik ben

tot de conclusie gekomen dat ik het gewoon 24/7 doe.

21

CONCLUSIE

In dit werkstuk heb ik onderzoek gedaan naar synesthesie. Ik heb geprobeerd door

middel van deelvragen mijn hoofdvraag te beantwoorden. Ik heb naar veel dingen

gekeken, welke vormen er zijn en of het erfelijk is. Daarnaast heb ik ook nog een

onderzoek in mijn eigen familie gedaan.

Mijn hoofdvraag bij dit werkstuk was:

Is synesthesie een aandoening of een extra handigheid?

Ik denk dat ik deze vraag nog steeds lastig te beantwoorden vind. In het hoofdstuk

waarin ik het ontstaan van synesthesie omschrijf (hoofdstuk 3), blijkt dat het toch een

soort ‘afwijking’ in de hersenen is. Er zijn hoogstwaarschijnlijk verbindingen blijven

zitten die er niet horen te zitten. Dus in dat opzicht kun je spreken van een

aandoening aan je hersenen. Maar gelukkig kunnen we wel meteen uitsluiten dat

deze aandoening je gezondheid of iets dergelijks aantast.

Over het feit dat het een extra handigheid is, ben ik het zelf mee eens. Ik bekijk

dingen gewoon op een andere manier, maar daardoor onthoud ik ze wel beter.

Sommige mensen vinden dat het een warboel in hun hersenen wordt omdat er

allemaal kleuren en vormen voorbij komen. Ik heb ermee leren omgaan en het als

handigheid weten te gebruiken, waardoor leren maar ook plannen gewoon een stuk

makkelijker wordt.

Conclusie:

Synesthesie is een aandoening, wat door sommige mensen als handig wordt

beschouwd en bij anderen alleen maar voor verwarring zorgt.

22

NAWOORD

Ik vond het ontzettend leuk om voor dit onderwerp aan de slag te gaan. Ik heb hier

ook meteen heel veel tijd in gestoken en heb er veel over gelezen. Het was vooral

leuk om ervaringen van andere synestheten te lezen en daar dingen in te herkennen.

Ondanks dat ik de andere vormen niet ken, zoals de woord-smaak vorm, kon ik mij

hier toch wel de ervaring bij voorstellen, omdat ik natuurlijk zelf weet hoe het met de

kleuren zit. Ik vind het veel moeilijker voor te stellen hoe andere mensen, niet

synestheten, hun week plannen of bijvoorbeeld rekenen.

Ondanks dat ik wist dat ik synesthesie had, heb ik er nooit heel veel over gelezen. Ik

zocht wel eens wat op, maar daar liet ik het vaak bij. Bij dit verslag ben ik toch veel

dieper naar de kern en het ontstaan van synesthesie gaan kijken. Ik weet zeker dat ik

hier veel van geleerd heb. Ik vond het heel boeiend om te lezen dat er extra

verbindingen zijn in je hersenen en dat dyslexie compleet het tegenovergestelde is.

23

LOGBOEK

Datum Wat gedaan? Tijdsduur

01-10-10 Oud profielwerkstuk opgezocht en doorgelezen 2 uur

18-10-2015 Opzet van een eerste onderwerp met hoofdvraag en

deelvragen

1,5 uur

20-10-2015 Afkeur eerste onderwerp, nagedacht over eventueel

nieuw onderwerp

1 uur

06-11-2015 Opzet van tweede onderwerp met hoofdvragen en

deelvragen

2 uur

10-11-2015 Goedkeuring tweede opzet van hoofdvraag en

deelvragen

Begonnen aan een inleiding en informatie opzoeken

Boek ‘Tussen Zinnen’ besteld

4 uur

13-11-2015 Begonnen met hoofdstuk 1; wat is synesthesie? 2,5 uur

17-11-2015 Verder met hoofdstuk 1 (hoe is het ontdekt) + klein

begin aan hoofdstuk 2

2 uur

18-11-2015 Boek ‘Tussen Zinnen’ gekregen + lezen

Enquête gemaakt + familie rond gedaan

2 uur

1,5

20-11-2015 Verder met hoofdstuk 2 (eerste 2 vormen) en boek

gelezen

3 uur

24-11-2015 Hoofdstuk 2 (laatste vormen) 2 uur

27-11-2015 Begonnen aan hoofdstuk 3 (de theorieën)

Boek ‘Tussen Zinnen’ lezen

3 uur

2 uur

09-12-2015 Opzet hoofdstuk 1 en 2 opgestuurd

10-12-2015 Hoofdstuk 3 (kinderen) en boek lezen

Onderzoeksresultaten verzamelen + met mogelijke

synestheten in familie gepraat

3 uur

3 uur

11-12-2015 Onderzoekresultaten verwerkt 4 uur

13-12-2015 Hoofdstuk 1; synesthesie en dyslexie

Hoofdstuk 2; beelddenken

Stamboeken gemaakt

3 uur

1,5 uur

2,5 uur

14-12-2015 Hoofdstuk 3; erfelijkheid +

Hoofdstuk 1; drugs en synesthesie

3 uur

17-12-2015 Opzet hoofdstuk 1, 2 en 3 opgestuurd

17-12-2015 Hoofdstuk 4; eigen ervaring

Conclusie

3 uur

0,5 uur

19-12-2015 Verslag samengevoegd en controle spelling

Nawoord

2 uur

0,5

20-12-2015 Feedback gehad van opzet 1, 2 en 3, verslag verbeterd 1 uur

Totaal 55 uur

24

BRONNEN

Internet

http://www.kennislink.nl/publicaties/synesthesie

http://www.nadelunch.com/brein-3/wetenschap-brein-3/synesthesie-vermenging-

van-de-zintuigen/

http://www.nwo.nl/actueel/nieuws/2015/al-meer-dan-10.000-deelnemers-aan-groot-

online-waarneem-onderzoek.html

http://www.scientias.nl/hyperactieve-zenuwcel-veroorzaakt-synesthesie/

http://www.steunpuntdyslexie.nl/wat-is-dyslexie/

http://www.stichtingbeelddenken.nl/

http://www.synesthesie.net/

http://www.synesthesie.nl/nlsynpag.htm

https://nl.wikipedia.org/wiki/Synesthesie_(zintuig)

http://janske.plazilla.com/page/4295017308/kleuren-zien-bij-getallen-of-woorden-

synesthesie

http://www.scientias.nl/synesthesie-is-te-leren/

Boeken / tijdschriften Tussen zinnen – Crétien van Campen

Quest braintainment nummer 142

25

BIJLAGEN