Interactief taalonderwijsDrie lesactiviteiten binnen het thema kunst

Krokodil en het meesterwerk, het prentenboek dat centraal staat bij de lesactiviteiten

Susanne van der Werf

Vakopdracht Nederlands periode 2.4

2 april 2014

InleidingDeze periode loop ik stage op basisschool de Corantijn in groep 1-2. De klas is een afspiegeling van de buurt en bestaat grotendeels uit Turkse en Marokkaanse kinderen. Het niveau van zowel taal en rekenen ligt vrij laag in deze klas. Het leek mij voor deze vakopdracht een leuke uitdaging om voor het groepje van de meest taalzwakke kinderen, lesactiviteiten te ontwikkelen. Samen met de juf van de groep, Rozanne, heb ik vijf kinderen geselecteerd die zowel op geletterdheid als mondelinge taalvaardigheid achterlopen op de rest van de groep. Voor hen heb ik de uitgangspunten van interactief taalonderwijs verwerkt in drie lessen.

Aangezien de kinderen van januari tot half maart met het thema ‘Kunst’ bezig zijn, heb ik de lessen ook binnen dit thema geplaatst. Het prentenboek dat ik centraal heb gesteld is ‘Krokodil en het meesterwerk’, naar mijn mening een meesterlijk leuk verhaal over kunstschilder Krokodil. Bij het kiezen van het boek heb ik de criteria voor het beoordelen van een prentenboek gebruikt. Het was een zeer geschikt verhaal voor mijn groepje, omdat het goed bij het thema paste en ik schatte het aantal woorden als onbekend op niet meer dan 5%. Daarbij kon ik van alle woorden uit het boek die ik als woordenschat wilde aanbieden, concreet materiaal vinden ter illustratie.

In dit verslag beschrijf ik drie lessen. Hierin heb ik de pijlers en het didactisch model van interactief taalonderwijs verwerkt. Het enige waar dit het dit verslag helaas aan ontbreekt zijn de filmfragmenten, aangezien ik hier geen toestemming voor heb gekregen van de Corantijn. Vanwege het grote aantal stagiaires op de school, mogen zij geen kinderen filmen. Een toelichting van de vakopdracht bij de directrice heeft helaas ook geen effect gehad. De enige optie was om de lessen met een audio recorder op te nemen en dit te gebruiken voor mijn verslag. Met deze audio opnamen heb ik een analyse van mijn didactisch handelen gemaakt en mijn goede en minder goede didactische handelingen genoteerd.

Drie interactieve taallessen

Beginsituatie leerlingen

Om passende taallessen voor Dina, Riad, Fidaous, Emhirhan en Emiliano, de vijf meest taalzwakke kinderen uit mijn stageklas, te ontwerpen moest ik eerst hun beginsituatie bepalen. Hiervoor kon ik een document gebruiken waarin juf Rozanne de vorderingen van haar kinderen op het gebied van taal en rekenen bijhoudt. Hieruit bleek dat alle vijf de kinderen problemen hebben met het uitspreken van bepaalde klanken en het maken van goede zinnen. Daarnaast hebben de kinderen allen een kleine woordenschat. Ook heb ik de kinderen geobserveerd en met Rozanne de onderwijsbehoeften van deze kinderen besproken, namelijk visuele ondersteuning, opdrachten die overzichtelijk zijn, uitgewerkte voorbeelden en leeractiviteiten die aansluiten bij de belevingswereld.

Ontstaan lessen

Bij de invulling van de lessen heb ik rekening gehouden met de pijlers van interactief taalonderwijs namelijk; betekenisvol leren, sociaal leren en strategisch leren. Ook heb ik in elke les het didactisch model van interactief taalonderwijs verwerkt. Ik geprobeerd de volgende aspecten optimaal in te zetten tijdens alle lesen: betrokkenheid en begrijpelijkheid creëren, stof net boven niveau aanbieden, positief gedrag bevestigen, kinderen verbeteren en helpen onduidelijkheden te verhelderen. Tijdens alle lessen wilde ik volop de mogelijkheid tot interactie creëren. Deze interactiemomenten kunnen kinderen verder helpen hun taal te ontwikkelen, want er wordt van uit gegaan dat kinderen taal uit zichtzelf en hun omgeving leren (Portaal, 20091). Aan mij was de taak om het taalaanbod optimaal maken en kinderen feedback en ruimte geven. Vanwege de beginsituatie van de kinderen, hebben de lessen niet een te hoge cognitieve belasting. Alleen de eerste niveaus van Bloom, onthouden, begrijpen en toepassen, zijn in de lessen verwerkt.1 Paus, H. (2009) Portaal. Bussum: Uitgeverij Countinho

Tussendoelen

Tijdens deze drie lessen worden aan de volgende tussendoelen gewerkt:

- Boekoriëntatie - Verhaalbegrip- Taalbewustzijn

Les 1

Doelen:

- De kinderen kennen de volgende woorden: verf, kwast, verfdoek, palet, lijst, schilderij, kunstenaar (die in deze les vorm krijgt als Krokodil), schildersezel.

- De kinderen kunnen deze woorden in correct ABN uitspreken.- De kinderen kennen de inhoud en functie van deze woorden.- De kinderen leren dat een boek een titel, kaft en rug heeft. Dat je

een boek van voor naar achter en van links naar rechts gelezen wordt.

- De kinderen oefenen naar elkaar te luisteren. - De kinderen oefenen een gesprek te voeren in een kleine groep.- De kinderen oefenen de opbouw van een verhaal te begrijpen en te

voorspellen.

Intro

Samen met de vijf kinderen zit ik in een kleine kring. Naast mij is een stoeltje vrij waar Krokodil de hele les op zal zitten. Ik laat de knuffel Krokodil zien en vraag de kinderen wie hem kent. Krokodil vraagt vervolgens aan de kinderen of iemand van hen al wist dat hij een kunstenaar is. Weet iemand wat dat is, een kunstenaar? Dan pak ik het witte verfdoek en Krokodil vertelt de kinderen dat dit een van zijn mooiste schilderijen is. Ik geef de kinderen de ruimte om hier hun reactie op te geven.

Kern

Krokodil zegt tegen de kinderen dat de juf een verhaal gaat lezen over hem en dit witte schilderij en vervolgens op de stoel naast mij zitten

(zodat ik hem makkelijk kan pakken wanneer kinderen een vraag aan Krokodil stellen). Ik pak het boek ‘Krokodil en het meesterwerk’ en stel de volgende vragen: Kan iemand de titel aanwijzen? En de kaft en de rug van het boek? Vervolgens begin ik het verhaal te lezen. Wanneer de woorden: verf, verfdoek, kwast, schilderij, palet, lijst, kunstenaar en schildersezel, in het verhaal voorkomen pak ik dit materiaal uit de tas die achter mij staat. Krokodil bespreekt de materialen telkens met de kinderen en laat hen er vragen over stellen. De materialen komen vervolgens in het midden van de kring te liggen. Woorden als verheugd, verbijsterd en verwachtingsvol behandel ik tijdens het lezen kort door deze uit te leggen ik makkelijke woorden. Tijdens het lezen stel ik voortdurend vragen als: Wat gaat er denk je nu gebeuren, hoe zou Krokodil zich voelen denk je? Wat zou jij doen als je hem was? Wat zie je als je naar te tekening kijkt? Etc. Ook is er ruimte voor de kinderen om spontane vragen te stellen of iets te vertellen wat betrekking heeft op dit onderwerp. Dit structureel ik uiteraard zodat we niet te veel van het verhaal afdwalen. Ik probeer ook zo veel mogelijk de concrete materialen en Krokodil bij de verhalen en vragen te betrekken.

Wanneer het verhaal uit is, leg ik het boek weg en zet Krokodil weer op de stoel naast me. De materialen liggen nu allemaal in het midden van de kring. Ik pak een van de materialen (bijvoorbeeld de kwast) en vraag een kind hoe dit heet en waar je het voor gebruik. Daarna noem ik een bepaald materiaal (bijvoorbeeld de verf) en vraag een kind om dit aan te wijzen en te vertellen waarvoor je het gebruikt. Ik let bij dit onderdeel extra goed op een juiste uitspraak van de materialen en hoe de begrippen worden omschreven.

Slot

Ik controleer of de kinderen de doelen hebben behaald door het wegpak-spelletje te doen. Hierbij liggen alle materialen in de kring. Er mag steeds 1 kind de gang op en 1 kind een van de materialen wegpakken. Vervolgens mag het kind dat op de gang staat, terugkomen en moet raden wat er is weggepakt. Ik let hierbij weer goed op de juiste benaming van de materialen en de juiste uitspraak. Ik sluit de les af met een evaluatierondje. Wat vinden de kinderen van de les. Was het moeilijk, makkelijk, leuk of niet leuk.

Een aantal van de materialen die ingezet worden bij de woordenschatdidactiek

Dit miniformaat biedt visuele ondersteuning bij het aanleren van dit woord schildersezel

Les 2

Doelen:

- De kinderen kunnen de woorden: verf, kwast, verfdoek, palet, lijst, schilderij, kunstenaar en schildersezel in klankgroepen verdelen.

- De kinderen kunnen bij elk van deze woorden tellen in hoeveel klankgroepen een woord wordt opgedeeld en dit visueel weergeven.

- De kinderen oefenen in het loskoppelen van vorm en betekenis van een woord.

- De kinderen oefenen naar elkaar te luisteren. - De kinderen oefenen een gesprek te voeren in een kleine groep.

Intro

Samen met de vijf kinderen zit ik weer in een kleine kring. Ik leg de materialen van de vorige les voor mij neer. Weet iemand nog hoe deze materialen heten en wat de functies ervan zijn? Elke keer als een kind een materiaal noemt, herhaal ik het in klankgroepen en klap daarbij. Een kind zegt bijvoorbeeld ‘schilderij’, waarop ik herhaal ‘schil-de-rij’ en klap bij elke klankgroep in mijn handen. Wanneer ik dit heb gedaan, vraag ik meteen of de kinderen het nog eens met mij mee doen.

Kern

Ik pak een verfdoek en vraag het kind naast mij dit woord in stukjes te hakken (verf-doek). Vervolgens geef ik hem het verfdoek en vraag het voor zich te leggen. Dit doe ik vervolgens bij elk kind. Ook vraag ik of de kinderen kunnen horen in hoeveel stukjes we het woord hakken. Wanneer elk kind een verfdoek heeft, doen we hetzelfde met verf, kwast en een palet. Elk kind moet het woord in stukjes hakken voor hij het materiaal krijgt en ik vraag telkens hoeveel stukjes we het woord hakken. Wanneer alle kinderen alle materialen hebben gekregen, zijn ze een kuns-te-naar en vraag ik de kinderen om achter een tafeltje te gaan zitten.

De kinderen mogen hun verfdoek op tafel leggen en verf op hun palet doen. Ik zet het digibord aan. Hierop laat ik zien hoe ze hun verfdoek in vieren moeten verdelen voor de volgende opdracht. Ik leg uit dat ik telkens een woord noem en dat de kinderen met elkaar kunnen overleggen in hoeveel stukjes je het woord kunt hakken. Voor elke klankgroep moeten de kinderen vervolgens een streep zetten in een vakje van hun schilderij. Ik doe de opdracht voor met het woord pa-let op het digibord. Dan mogen de kinderen aan de slag en behandel ik de volgende woorden: schilderij, lijst, schildersezel, kunstenaar.

Slot

We gaan in weer in de kring zitten en leggen de schilderijen in het midden. We bekijken en vergelijken de schilderijen en bepreken het resultaat. Hierbij herhalen we de woorden opgedeeld in klankgroepen. We bespreken het proces: hoe vond je deze opdracht, wat ging goed en wat niet. Heb je plezier in de opdracht gehad? Zou je nu ook andere woorden ik stukjes kunnen hakken? Bijvoorbeeld je eigen naam of andere dingen (die met kunst te maken hebben)?

Bij elke klankgroep die je hoort, zet je een streep op je schilderij

Les 3

Doelen:

- De kinderen kunnen reageren op en spelen met eindrijm.- De kinderen oefenen naar elkaar te luisteren. - De kinderen oefenen een gesprek te voeren in een kleine groep.

Intro

Samen met de vijf kinderen zit ik weer in een kleine kring. We bespreken kort wat we de afgelopen twee lessen gedaan (en geleerd) hebben. Dan zing ik het volgende rijmpje:

Een beetje rood en ook wat geel,

doe ik op mijn penseel.

Een veegje hier, een likje daar,

en een kloddertje in mijn haar,

ik ben een kunstenaar!

Ik vraag de kinderen waar dit over gaat en wat hun opvalt. Als de kinderen niet ontdekken dat het rijmt, noem ik de rijmwoorden (bijvoorbeeld geel en penseel). Ik vertel dat de kinderen vandaag rijmschilderijen gaan maken.

Kern

Ik leg een schilderij in het midden van de kring. Op het schilderij is een afbeelding van een klok te zien. Vervolgens leg ik 10 pictogrammen in de kring van o.a. een sok, glas, hoed, stok, rok en broek. De kinderen moeten met elkaar de pictogrammen op het schilderij leggen die rijmen op het woord van de afbeelding (klok). Wanneer de kinderen klaar zijn, bespreken we het rijmschilderij en doen dit daarna nog eens met twee andere schilderijen en pictogrammen.

Slot

We sluiten af met rijmrondjes. De kinderen zitten op hun stoel in de kring. Ik noem een woord (een afbeelding van een van de schilderijen die hiervoor behandeld zijn) en kinderen mogen om beurten, met de klok mee, een woord zeggen dat hier op rijmt. Hierbij is de eis dat een woord maar 1x genoemd mag worden en dat onzinwoorden niet tellen. Als dit goed gaat kunnen we ook rijmrondjes maken met nieuwe woorden. Aan het einde evalueren we de les.

Schilderij van een klok. Welke van de pictogrammen rijmen er op klok?

Analyse van eigen didactische handelen

De taallessen vonden drie weken achter elkaar plaats op de donderdag ochtend. Dit was het moment waarop de klas naast ons naar gym was, en ik in alle rust met mijn groepje van hun lokaal gebruik kon maken. Elke taalles duurde 30 minuten en bestond altijd uit een intro, kern en slot. Tijdens het intro probeerde ik de kinderen te prikkelen door bijvoorbeeld een voorwerp te laten zien of een rijmpje te zingen. Ook besprak ik hierin de doelen van de les. In de kern van de les gingen de kinderen met elkaar aan de slag in een betekenisvol volle situatie die strategisch tot leren leidde.

Ik heb de kinderen een structuur aangeboden maar hen verder helemaal zelf de activiteiten laten doen en de problemen laten oplossen. Ik heb mij begeleidend en niet sturend opgesteld. Dit leidde ertoe dat de kinderen met elkaar gingen communiceren (interactie en reflectie). Mijn doel was om de kinderen samen naar oplossingen en antwoorden te laten zoeken, zonder dat ik suggesties deed of antwoorden gaf. Dit deed ik onder andere door open en objectieve vragen te stellen. Op deze manier heb ik steeds de leerstof in de zone van de naaste ontwikkeling proberen te brengen (Vygotsky).

Bij de eerste les draaide het voornamelijk om woordenschatdidactiek. Dit werd de kinderen aangeboden door middel van de viertakt. Ik heb er voor gekozen om alleen de algemeen Nederlandse woorden aan te bieden, die tevens op de BAK-lijst te vinden zijn. Ik heb hiervoor gekozen omdat ik eerst de basis goed wil hebben, voordat we verder gaan en om focus te houden op themawoorden. Aan de school- en instructietaal evenals specifieke vak- en beroepstermen besteedde ik dus geen aandacht tijdens deze les. De kinderen werden tijdens de les zowel receptief als productief geactiveerd. Ik las het verhaal voor en stelde er veel vragen over. Mijn vragen stelde ik vaak aan de groep in het algemeen, zodat er onderlinge gesprekken en discussie tussen de kinderen ontstond.

Didactisch handelen waar ik trots op ben

+ Het werkte ontzettend goed dat ik bij elke les (veel en) leuke materialen mee had genomen. Ik merkte dat dit meteen betrokkenheid en nieuwsgierigheid opwekte bij de kinderen. Dat de kinderen de materialen ook zelf mochten aanraken en gebruiken zorgde ook zichtbaar voor veel plezier. Er ontstond hierdoor een soort spel maar wel in een betekenisvolle leersituatie.

+ Het duurde even voor de gesprekken tussen de kinderen onderling echt op gang kwamen. Het is dan erg verleidelijk om meer gesloten vragen te gaan stellen of antwoorden voor kinderen in te vullen. Toch ben ik heel

consequent gebleven om de vragen open te houden en de interactie tussen de kinderen te laten plaatsvinden en mij hier niet te veel in te mengen.

+ De knuffel Krokodil die de hele eerste les naast mij zat was een schot in de roos. Omdat hij in het verhaal de kunstenaar was en hij ‘al zijn materialen had meegenomen’ die nu in de kring lagen, was het voor de kinderen haast levensecht. Er werden gedurende het verhaal veel vragen aan Krokodil gesteld over de materialen, waarbij telkens weer de begrippen herhaald konden en we de betekenis van deze woorden konden verbreden en verdiepen.

Didactisch handelen waarbij ik leerpunten benoem

- In het begin stelde ik mijn vragen aan de groep in zijn algemeen en niet specifiek aan een kind. Dit deed ik in de hoop dat er eerder interactie tussen de kinderen ontstond. In het begin werkte het wel goed. Toen leek het er op dat de kinderen nog wat afwachtend waren en sprak er steeds 1 kind tegelijk. Maar toen de kinderen eenmaal op gang waren, riepen er telkens 5 kinderen tegelijk een antwoord op wat ik vroeg en werd er steeds minder op elkaar gereageerd. Er ontstond een soort ontevreden gevoel bij de kinderen, want ze wilde allemaal dolgraag iets zeggen maar voelden zich allen niet gehoord. Hier sloeg ik de plank van interactief taalonderwijs dus mis. Vervolgens ben ik gaan uitproberen hoe ik hun verhalen kon structureren en hoe ze weer meer op elkaar gingen reageren i.p.v. alleen maar hun eigen verhaal te vertellen. Dit heb ik gedaan door na elk verhaal of antwoord van een kind meteen vragen te stellen die hier op ingingen. Ik vroeg dan bijvoorbeeld ‘Wie denkt dat nog meer, wie denkt iets anders, wie zou hier op willen reageren, wat zou er gebeuren als dit waar is etc.’ Dit werkte wel maar de sfeer bleef een beetje druk en opgewonden.

- Ik merkte aan mijzelf dat ik Riat en Emirhan iets minder lang aan het woord liet ten opzichte van de andere kinderen. Deze twee jongens praten zo onduidelijk dat ik er bijna geen touw aan vast kan knopen en ik heb gemerkt dat ik dit erg lastig vind tijdens een groepsactiviteit. Er is wel eens een testje met ze gedaan waaruit bleek dat ze het allemaal wel begrijpen maar hun mondelinge taalvaardigheid onder gemiddeld is. Deze drie lessen konden voor hun mondelinge taalvaardigheid veel betekenen door hen veel te laten praten in de groep. Daarbij was het een mooie situatie voor mij om hen hierbij te observeren. Maar voor mijn gevoel heb ik dit

niet optimaal benut vanwege de angst de focus/ aandacht te verliezen. Ook merkte ik dat de rest van de kinderen niet vaak begrepen wat zij zeiden en dwaalden dan snel af.

Conclusies

Voorheen dacht in dat interactief taalonderwijs redelijk makkelijk en vanzelfsprekend zou verlopen. Dat is echter niet waar. Ik heb gemerkt dat je als leerkracht echt goed moet weten wat je wilt (en wat niet), wat je gaat doen, wat je doelen zijn en hoe de kinderen daar gaan komen. Het komt ook heel erg neer op een veilige en open houding van de leerkracht. Het begeleiden versus structureren van de lessen is daarbij echt iets dat je in je vingers moet krijgen. Op momenten dat dit lukte, merkte ik wel dat het ontzettend veel plezier en voldoening oplevert bij mij en de kinderen. Het is heel leuk en puur om op deze manier te leren.

Ik heb gemerkt dat je de betrokkenheid van de kinderen krijgt in een rijke situatie met leuke en mooie materialen. Het werkt erg goed wanneer de kinderen ook daadwerkelijk met de materialen aan de slag mogen. Op zo een moment ontstaat er een soort spelsituatie met de leerstof, wat naar mijn idee een optimale leersituatie is.

Een volgende keer ga ik mezelf beter voorbereiden op hoe ik wil omgaan met kinderen als Riat en Emirhan, die ik vrijwel niet versta. Wil ik hen bij de groep betrekken of is het beter wanneer ik apart neem? Waar wil ik met hen naartoe werken en wat kan ik realistisch gezien van hen verwachten? Hoe kan ik hen passend helpen en begeleiden? Deze vragen wil ik de volgende keer helemaal helder hebben voordat ik begin.