Sur place
44
Sur place Beeldgedichten van Annelei Engelberts & Bernadette van Hellenberg Hubar
-
Upload
vanhellenberghubarorg -
Category
Documents
-
view
214 -
download
2
description
Roermond in beeldgedichten met tekeningen van Annelei Engelberts en gedichten (met een historische toelichting op de stad) van Bernadette van Hellenberg Hubar (versie 3 4 16 sep 2010).
Transcript of Sur place
Sur place
Beeldgedichten van Annelei Engelberts & Bernadette van Hellenberg Hubar
3
IInnhhoouudd Sur place Sur place ................................................3
En de aarde was woest en ledig .......4
De weg...............................................6
De stad ..............................................8
As en puin .......................................10
Vissers.............................................12
De Markt..........................................14
Decadentie.......................................16
Imperatief........................................ 18
Canon ............................................. 20
Christoffel ....................................... 22
Kiosk ............................................... 24
Verkeersplein .................................. 26
Om de hoek..................................... 28
TTooeelliicchhttiinngg ........................................... 31
Het lege land en de weg ................. 32
De stad en de stadsbrand...............33
De vissers en de Markt....................34
Verwording en hervorming ..............36
Herijkt in de negentiende eeuw.......37
Spektakel sur place.........................40
Arte favente .....................................41
BBrroonnnneenn ...............................................42
En de aarde was woest en ledig
…
Kwamen nomaden
langs
de stroom
die later
mosae flumen
heten zou?
Een tijdelijk kamp
zwervende erven
en dan
weer verder?
Of besloot een leider
langer
te blijven
op een plek die net
meer te bieden had
dan
de roep
van de trek?
Het antwoord verloren
in de
nevel van
de tijd die
toen
al over
het Maasdal hing
Oeroude formaties met
een geheugen van
steen gepolijst
door de stroom maar niet
uitgespoeld
Een schatkamer
zonder
sleutel
Willig subject voor de fantasie
van dromers
die zich
onderdompelen
in
de leegte aan kennis
en vol van verhalen
terugkeren
De geschiedenis
vragenderwijs in
gang gezet
valt niet
meer te stoppen
4
5
Door het dal van de
Maas trokken velen,
volkeren, legers, prekers, kooplui
iedere stap van elk
van hen
schiep de weg
de laars, de hoef, het wagenwiel
plette de aarde
tot een beloopbaar lint
weer meer gereed
voor de volgende groep
Een proces
met een slinkend
interval
totdat komen en gaan
samenvallen
en een plek ontstaat waar
men verblijft
de eerste uitspanning
de eerste huizen
een smid en een bakker
de boer verderop
scherpt de ploegschaar
en zaait het land
met beloftes van groei.
6
7
Prestedelijk noemen
ze dat
want er is geen woord
voor wat er is
voordat de stad er staat
Een staat in het klein
De stad
die rechten krijgt
scheidt zich al snel
van de landsheer af
Zij bedelt om een muur
als bescherming voor haar burgers
Maar de landsheer
is niet blind
voor het spel van bod
en tegenbod
dat muren bouwt
die hem buitensluiten,
denkt de stad
…
Kastijdt de heer de stad
voor ongehoorzaamheid
dan legt hij haar in as
Beschermt de heer de stad
tegen vreemde mogendheid
dan bedient hij haar
met vestingen
die als scherpe
hoekige heuvels
de stad insluiten
… sur place
Aarde, water en steen
in breed uitdijende gordels
hoog torenend boven de huizen
transformeren de stad tot een dal
met grote schaduwpartijen
de zon op de Maas ten spijt
Het hart in een huls gesloten
voelt bescherming
steeds meer als
beknotting
…
Een muur heeft vele gezichten
8
9
10
Op een zonnige dag
tijdens de processie
zette
één
kogel
in onbezonnen overmoed geschoten
de stad in brand
Een laatste oordeel
zoals het volk
het dagelijks vreesde
maar dan
op de jongste dag
niet nu, niet vandaag …
Zij die het nog wisten
van verhalen van
de ouders van
hun grootouders
beschermden hun hoofd
met natte doeken
het mocht niet baten
eer de zon tweemaal
zijn cyclus had voltooid
lag de stad in puin
dat nu nog smeulde maar
weldra
een broedplaats van ratten
en ziektes zou zijn.
Geen artsen zonder grenzen
geen giro 555
maar wel solidariteit
van omringende plaatsen tot Aken toe
van de landsregering en de magistraat
de een in menskracht
de ander in middelen
startte de wederopbouw
in een onverwacht tempo
dat
de stad
tot
nieuw leven
opstootte
11
Het spiegelende oppervlak
toont een wereld van
omgekeerde boten
vissers die hun handen
uitsteken en
elkaars netten raken
op het
snijvlak
van water en lucht
druppels langs de vingers
keren terug naar hun bron
die door beroering
een wereld ontsluit
aan gene zijde
waar tussen de planten
het voedsel schuilt
dat arm en rijk bedient.
12
13
De majesteit
staat aan de markt
haar gewichtige gevel
te pronk als
een staatsgewaad
stijf van deftigheid
in het stevige ritme
van de pilasters
een besmuikte glimlach
achter de waaier
van het bordes
dat zich opent
naar het stadse publiek
in voorname stilte
Totdat eens in de week
op marktdag
de kramers verschijnen
hun bieden en roepen
in de binnenkamer
van het plein
kaatst terug naar
het midden
waar het volk hebberig
handelt en marchandeert
en begerig kijkt
naar de waren
die verleiden
tot wel of juist niet
tot aarzeling, maar toch …
totdat schelle woorden
tussen boer en burger
de eindfase luiden
van de koop
en ieder grijnslachend
zijn plek weer inneemt
het verhaal zich herhaalt
in andere stemmen, karakters
en geuren
van gier op de varkensmarkt
De reiziger
tussen dit gewoel
zoekt de herberg op
slaat om de hoek
en blikt nog eenmaal
door de Hanegats
waar het stadhuis
platform van beschouwing
de mis-en-scène afsluit
14
15
De overste van de Clarissen
keek verbaasd toe
hoe oude perkamenten
rollen uit een
sobere houten kist
vertelden van orde
en regelmaat en
discipline.
De gelofte van armoe
en het bidden voor
het heil van
de mensen
hadden haar zusters
al lang niet
meer helder
en klaar voor ogen
Haar japon ritselde
en de pruik op haar
hoofd wierp nog
wat witte poeder
op haar geblankette
handen,
gereed voor een
volgende les op
de klavecimbel
die Bastien und Bastienne
in pastorale klanken
ten gehore bracht.
Het sierlijke
herderinnenmandje
in stucwerk op de
schoorsteenmantel
als réquisit in haar vertrek
16
17
Une grand’dame
bemoeit zich niet
met de worst of het
mandje eieren die de
Heilige Clara
uitdeelt aan de armen,
geschonken door
weldoeners in ruil
voor
mooi weer.
Toen de man te
paard de stad benaderde
opende de poort zich
naar hem
verlangend naar
de straffe hand
die de plaats uit haar
keurslijf bevrijdde
Privatisering in retrospectief
Eenzame roeping
tegen de stroom in
maar wel het begin van
de sprong over
de vesting
uitdijend in welvaart en kracht
Eeuwen later
in perspectief
een visionair gebaar
dat zijn focus verder
richtte dan
keizerlijk gewin
…
Een wind van hervorming woei
door het rijk
van Joseph II
18
19
In het harnas van het venster gevat
– geprofileerde lijsten in steen
die aan de top in
driepasmotieven uitlopen –
doven de voorstellingen
en worden zij
niets dan kleuren
van een helderheid
en een intensiteit
die een lach laat
opborrelen
diep binnenin
waar frequenties
de plexus tot een
knoop vervlechten
Opnieuw schiet de zon
door het glas-in-lood
en laat een
regenboog neer
op de neggen
van geel en groen en blauw en paars en geel en rood en
tintelend violet
één ademtocht pauze…
20
dan spreidt de zon met een
breed gebaar
laag op laag op laag
aan dunne nevelige
kleurige schijnsels
over de grauwe pijlers en wanden
als fond om de trillende tonen
bijeen te binden in
een waaier aan licht
21
Tussen robuuste wanden
gevangen
de toren die
hoog oprijst:
een beweging die
de lucht ingaat
lijnrecht langs
verjongingen
van vierkant naar
vierkant en vierkant
om
tenslotte het beeld
aan de top
te raken
Wakend over reizigers
langs de Maas
tuurt Christoffel hoger nog
naar het kind dat hij torst
en vermijdt haast met vrees
de blik naar benee
waar de zichtlijn door
de Luifelstraat naar
angstwekkende engtes schiet
22
23
huizen waartussen
een smalle sliert van
wegdek naar beneden stroomt
tot het brandpunt waar
de slenteraar
zich omdraaiend verrukt
ziet hoe de lijnen
vice versa gaan
tussen toren en beeld en
zijn ogen en weer terug
een nauw’ merkbaar
perpetuum mobile
Mazurka’s in het licht
schitteringen van instrumenten
kaatsen de zon
over en weer
als een tennisspel
de bal onzichtbaar
tussen de tonen
die metalig en scherp
of juist bassend en donker
op de cadans van
de tamboer
de kiosk uitschieten
Reusachtig vergroot
onder het klankbord van
de koepel
slaat de golf over
het publiek
en spoelt de zorg’lijke
gezichten schoon
even los van de last
van iedere dag
…
glimlachende mensen
24
De architect
eenzaam op zijn sokkel
ziet afwezig op:
waar fijne lijnen van
de schaduw zijn
ontwerp verdiepen
en in de contour
de stemming doen stollen
…
zomers moment
op het Munsterplein
25
Nooit was er rust
op deze plek
bij de stadspoort naar het zuiden
Altijd
een komen en gaan van
marktlui, soldaten,
volk uit de omringende dorpen
en niet te vergeten al
die pelgrims naar
het miraculeuze Mariabeeld
van de Kapel in het Zand
Was dit niet ook
de uitvalsweg van de
eerste begrafenisstoet?
Over de lange Kapellerlaan
naar het oude kerkhof?
Vertrekpunt van
het verkeer met de dood?
Anno 2010 mijdt
de lijkwagen het plein
Er is geen doorkomen aan in het
labyrint
van borden, lantaarns en lichten
Geen mens wint de strijd
tegen de wildeman
achter het lichtorgel van
rood en groen en
oranje
Beukend op de
toetsen voedt
hij de waan dat
een groene golf de
stad ontsluit
Een beweging die tegen de
muren
botst
en kantelt tegen
de wanden van
het plein
in een stuw van
golvende baksteen
Klanken in kleurige strepen
dansen slingerend langs
het trottoir
op ondertonen van piepende
remmen en stationair geruis
Schoksgewijs optrekkend tot
het volgende licht
…
Misschien is het
wel nooit bedoeld
om hier rustig te zijn.26
27
Soms
is een gedicht
puur ademhalen
op tonen van
waterverf
die vanuit
haar handen
droogt in beelden
Poëtisch
vol zeggingskracht
tot ontroerens toe
raken straten bevolkt
komt de steen tot leven
en gaat het
verdwijnpunt
juist om de hoek
…
Annelei Engelberts
28
29
30
31
TTooeelliicchhttiinngg Het idee voor deze bundel is ontstaan tijdens de excursie van Kunst der Vormen naar de Picardie vorig jaar september, waar Annelei en ik elkaar hebben leren kennen.1 Annelei kwam daar om te aquarelleren en ik om gedichten op locatie te schrijven. Nu kun je niet zomaar als schilder en dichter bij elkaar gaan zitten en roepen: ‘Mooi, we gaan samen iets maken’. Dat vraagt om een thema of een verhaallijn. Na enig heen en weer mailen, kwam Annelei met de straat als leidmotief, geïnspireerd door het boek van Wim Hupperetz, ‘Het geheugen van een straat’.2 Voor mij was onmiddellijk duidelijk welke straat dat dan moest worden: de Neerstraat in Roermond, waar ik vanaf 1997 verschillende keren onderzoek heb gedaan of begeleid. Nu is een straat zonder de context van een stad niet denkbaar, dus na een werkbezoek hebben we het thema iets ruimer getrokken. Niet dat we daar echt veel woorden aan hebben besteed. Annelei was zo verrast door Roermond dat ze zich spontaan door haar indrukken heeft laten leiden. Ook het toeval hielp daarbij een handje mee, zoals zal blijken bij het verhaal over het beeldgedicht Canon.
————— 1 Een tot twee maal per jaar komt Kunst der Vormen bij elkaar voor een
teken-, schilder- en foto-excursie; een enkeling maakt gedichten. 2 Wim Hupperetz, ‘Het geheugen van een straat’ (zie bronnenlijst). In de
voetnoten wordt gewerkt met verkorte titels, die meer uitgebreid in de bronnenlijst te vinden zijn.
Zo valt vanzelf het woord ‘beeldgedicht’, een term die benadrukt dat de gedichten in deze bundel niet, zoals gebruikelijk, de woorden bij het plaatje zijn, maar het gezamenlijke product dat – uiteraard – meer is dan de som der delen. Je zou het kunnen zien als een eigentijdse variatie op het aloude thema Ut pictura poesis. Vrij vertaald: een gedicht is als een schilderij.3 Klanken en kleuren worden bijeengehouden door vorm en ritme, terwijl dat wat deze twee bindt sterker is dan wat hen scheidt. Ook de wisselwerking tussen het aquarelleren en dichten was een ervaring apart. Annelei had Roermond nog niet gezien of een gestage stroom van aquarellen kwam mijn kant op. Dat inspireerde tot een afgeleide vorm van dichten op locatie: ditmaal zat ik niet alleen in de fysieke ruimte van de stad of de straat waar het om ging, maar tussen haar aquarellen die het ene na het andere woord tevoorschijn haalden. Op hun beurt riepen mijn woorden beelden op die zij vertaalde, of liever vertekende, maar dan in de positieve zin van het woord. Ondertussen is de bundel geen geschiedenisverhaal in beeldgedichten geworden, dat was ook niet de bedoeling. Het gaat om een synthese van indrukken en interpretaties;
————— 3 Zie de bronnenlijst met het lemma Ut pictura poesis op Wikipedia.
32
persoonlijke indrukken, wel te verstaan, en de even persoonlijke reflecties in letters en waterverf. Maar, zoals ze vroeger zouden zeggen, we voeden ons met het merg van de geschiedenis, en dat wat ik Annelei kon vertellen over Roermond of zij mij over haar observaties sur place, heeft het verhaal gevormd dat hier voor u ligt.4 Het lege land en de weg Wanneer voorjaar 2011 het grote historische naslagwerk over Roermond van Peter Nissen verschijnt, kan iedereen zich op de hoogte stellen van de huidige stand van zaken met betrekking tot de oudste geschiedenis van deze stad.5 Ook in ons epos gaan we zo ver mogelijk terug naar de vroegste periode: dat ‘zo ver mogelijk’ is synoniem met het lege oerdal dat eigenlijk voor prehistorische begrippen zo leeg nog niet was. In het Maasdal zijn zelfs nog van vóór de Neanderthalers verblijfssporen bekend die wijzen op tijdelijke kampen en economisch verkeer. In de tijd dat in het diepere zuiden de vuursteenmijnen floreerden, was er een levendige handel in halffabricaten door heel Noordwest-Europa. Wat er precies omging, blijft voedsel voor speculaties, zoals uit het onderzoek van archeologen blijkt. Voor zover dat zo lang na dato mogelijk is, is er de afgelopen decennia behoorlijk wat kennis vergaard, maar er blijven onvermijdelijk leemtes. Het
————— 4 Sur place staat voor ‘op locatie’, ‘op zijn plaats’, maar is bovendien een
wielrennersterm die slaat op het precaire stilstaan op de baan, gezeten óp de fiets, voordat de sprint wordt ingezet.
5 Dit boek is een initiatief van stichting RURA en gemeente Roermond.
is fascinerend hoe de wetenschap met weinig gegevens toch een diorama weet te creëren van het leven in de oertijd. Of de weg, zoals wij die ons voorstellen, toen al is ontstaan, is de vraag, maar dat er geleidelijk aan meer duurzame verblijfplaatsen in het Maasdal kwamen, staat vast.6
Vondst in het Linnerveld in de Roerstreek, afkomstig van een klein jagerskamp uit het Laat-Paleolithicum (kopie). De oudste tekening van Nederland is te vinden op dit retouchoir (een werktuig van de vuursteensmid voor de finishing touch van zijn werk). Het origineel ligt in het Rijksmuseum voor Oudheden te Leiden.7
————— 6 Voor een recent beeld zie het rapport van De Grooth in de bronnenlijst. 7 Afbeelding en gegevens ontleend aan www.Roerstreek.nl.
33
De stad en de stadsbrand De ontwikkeling van Roermond als stad heeft onderzoekers al vanaf de negentiende eeuw bezig gehouden. En terecht, want het is geen nederzetting die op de geijkte manier ontstaan is.8 Op het moment dat er in de Middeleeuwen sprake is van meer permanente bewoning, gaat het niet om één duidelijk aanwijsbare plaats, maar om verschillende prestedelijke kernen. Vroeger nam men aan dat het er maar één was, maar inmiddels is er een hele variatie stippen op de cartografische reconstructie van de historische stad te zien. Met name door toedoen van de graaf van Gelre wordt tussen de stippen stedelijk weefsel ontwikkeld. In een volgende fase – en dat heeft Roermond wel weer met iedere stad gemeen – komt het touwtrekken met de landsheer over de muur of de wal. De wal die bescherming geeft, mits de burgers het niet te bont maken, want dat heeft de graaf in het verleden al eens eerder afgestraft. Ondertussen moet de landsheer ook letten op de niet zelden gevaarvolle ambities van zijn collegae: de ernst daarvan noopte tot de aanleg van vestingwerken direct buiten de middeleeuwse omwalling in 1555. Deze zijn in de loop van de tijd verschillende keren uitgebreid en gemoderniseerd. Op dit punt convergeert de geschiedenis van Roermond weer met andere strategisch gelegen steden. Maar hoe romantisch daar in latere tijden ook over werd gedacht, die vestingen hadden in veel opzichten hun
————— 8 Vergelijk onder meer de onderzoeken van Gerard van de Garde in de
bronnenlijst.
schaduwzijden: enige jaren geleden is een reconstructie (op papier) gemaakt van de hoogte van enkele muren, poorten en bolwerken in Maastricht en die was niet gering.9
Een van de eerste professionele cartografen van Nederland, Jacob van Deventer, tekende Roermond in opdracht van Philips II vlak voor de eerste stadsbrand in 1554 (GAR).
————— 9 Zie de bronnenlijst met de rapporten van Res nova, getiteld ‘De kop van de
Sphinx’ en ‘Een kazerne als buitenplaats’.
34
Herman Janssen bracht Roermond in kaart na de tweede stadsbrand van 1665: alles wat aangeduid staat met rode daken, ging in de vlammen op. De modernisering van de vestingwerken onder Frederik Hendrik heeft dan al zijn beslag gekregen (GAR). Een vestingstad lag ingesloten in een ring van relatief hoge en brede massa’s aarde, steen en water die de bevolking niet alleen beschermde, maar ook beknotte. Het aparte van Roermond is dat daar al een einde aan komt in de late achttiende eeuw. Maar daarover meer hierna bij keizer Joseph II. Vergelijkbaar met veel andere steden, werd ook Roermond geteisterd door stadsbranden, en wel tot tweemaal toe: de eerste keer in 1554 en vervolgens een dikke eeuw later in 1665. Hoe men daarmee omging is bekend dankzij historisch onderzoek.
Daaruit valt op te maken dat dit soort rampen vergelijkbaar was met wat we nu op televisie volgen over landen ver van hier. Toen heel tastbaar dicht in de buurt, nu een drama van een andere wereld dat – als we naar Haïti kijken – niettemin grote solidari-teit weet op te roepen. Ook Roermond is er dankzij de genereuze hulp van heinde en ver weer boven op gekomen, al heeft het na de tweede stadsbrand de economische achterstand nooit meer helemaal in kunnen halen.10 De vissers en de Markt Vis nam in het middeleeuwse voedselpatroon een belangrijke rol in. De visser zelf mag weinig aanzien hebben genoten, het product zelf nam gretig aftrek, vooral omdat het voor alle lagen van de bevolking beschikbaar was. Algemeen wordt verteld dat vis vooral armenvoedsel was, maar dat is maar in beperkte zin waar. De bovenlaag van de bevolking onderscheidde zich van de minderbedeelden omdat men ook vlees kon eten, maar met de vele vastendagen die de kerk voorschreef werd een groot deel van het jaar vis op tafel gezet. Geschat wordt dat men een derde tot ruim de helft van het jaar geen vlees mocht eten. Nu was dat geen probleem, want vis was er in een ruime hoeveelheid en voor iedereen. Dat was ook reden waarom dit voedsel minder in tel was. Bekend is het arbeidscontract dat voorschreef dat een dienstmeid ‘slechts’ een paar maal per week zalm hoefde te eten.11
————— 10 Jos Venner in ‘Roermond, stad met een verleden’. 11 ‘De Middeleeuwen in het Archeon’ en www.Coquinaria.nl.
35
Hoe nederig vis als maal ook was, de vangst ervan schijnt een lucratieve bezigheid geweest te zijn: op de Roer bewaakten de verschillende partijen, waaronder de stad zelf en verschillende kloosters en abdijen, nauwgezet hun visrechten. Daar is veel van bekend omdat de fuiken en steilen (een soort zalmkorven) vaak in de molenbeek werden geplaatst en er zijn weinig onderwerpen waarover meer getwist is dan molens en water. De rode vlekken die we op de kaart van Jacob van Deventer langs de Roer zien, zijn allemaal watermolens die de primaire krachtcentrales in de Middeleeuwen vormden. Daar waren dus ook de viswateren waar menige Roermondenaar het van moest hebben.12 Ondertussen moest de vis, of hij nu vers of gerookt was, ook verhandeld worden, en waar gebeurde dat … jawel, op de Markt. Zoals in iedere stad was het in Roermond een komen en gaan op de marktdagen. Pronkstuk was het stadhuis dat na de stadsbrand van 1665 opnieuw opgetrokken was. Kort voor 1700 werd het uitgebreid voor de Staten van het Overkwartier van Gelderland: Roermond was immers de hoofdstad van het middeleeuwse Opper-Gelre en heeft daardoor in alle mogelijke variaties de soevereine macht in de Lage Landen meegemaakt: de stad is Spaans geweest, daarna weer Staats, toen weer Spaans (ook al namen de Fransen die rol over), vervolgens andermaal Staats, en dan weer Spaans, waarna Roermond in handen komt van Oostenrijk, totdat opnieuw de Fransen de lage landen binnen vallen om er de revolutie te verspreiden.13 Later
————— 12 Gerard van de Garde, ‘De ligging van de Roermondse watermolens’. 13 Historie.Roermond.net.
verzuchtte een inwoner dat hij gedurende zijn leven wel vier maal van nationaliteit was veranderd.14
In 1744 deed topografisch tekenaar Jan de Beijer Roermond aan, waar hij onder meer de Markt vastlegde: rechts het classicistische stadhuis met zijn bordes. Hoog uittorenend boven de Markt kijkt de Christoffel-kathedraal neer op verschillende laatgotische en vroeg-renaissancistische huizen die de tweede stadsbrand hebben overleefd (GAR). In het beeldgedicht is ingezet op de associatie van dit fraaie classicistische stadhuis met de vorst die daar vertegenwoordigd werd. Een kleine knipoog naar de enige vrouwelijke keizerin die Roermond gekend heeft, Maria Theresia van Oostenrijk, leek wel sur place.
————— 14 Het betrof Sebastiaan van Beringen (zie ‘Kroniek van Roermond 1781-1835’).
36
Verwording en hervorming De achttiende eeuw kende zo haar tegenstellingen. Ze zag de bloei van het rationalisme, maar ook van de decadentie: grote geesten als Voltaire wedijverden met de herderinnencultus aan de hoven met als hoogtepunt, of zo men wil als dieptepunt Petit Trianon, waar Marie-Antoinette met haar hofdames het eenvoudige pastorale leven naspeelde, terwijl het echte boerenbestaan getekend werd door mislukte oogsten en gebrek dat ook weer de steden raakte. Dit riep een diepe weerzin op bij Joseph II, oudste zoon van Maria-Theresia en broer van Marie-Antoinette. Hij zette dan ook grootse hervormingsplannen op om de armoede in zijn rijk te bestrijden. Bij zijn tijdgenoten riep dat vooral hoon op: een keizer die vrij sober hof hield, nauwelijks mecenaat voerde en eerbiedwaardige instellingen als abdijen en kloosters confisqueerde om het geld voor zijn ambities bij elkaar te krijgen (1783), deed de kroon geen eer aan. Maar Joseph II zette door en ook Roermond moest er aan geloven. Eerst kwamen de kloosters aan de beurt: net als elders in Oostenrijk, waren de contemplatieve gemeenschappen hier ver van hun oorspronkelijke doel afgedwaald en uitgegroeid tot oorden van wereldse luxe. Maar zelfs als een klooster wel een maatschappelijk doel diende, werd er gekeken hoe dat in de praktijk uitpakte. De Clarissen die als volgelingen van Sint Franciscus ooit de armenzorg hoog in het vaandel hadden staan, hielden zich daar nauwelijks nog mee bezig, meende Joseph II. Ook zij waren verworden tot deftige dames, zoals het stucwerk met het herderinnenmandje in de kamer van de overste liet zien. Of hier in het klooster een klavecimbel stond staat niet vast,
maar bij collega-zusters elders in de stad was dat wel het geval. Wie goed luistert hoort nog de klanken van het jeugdwerk van Mozart, het pastorale zangspel Bastien und Bastienne.15
Het bloemenmandje tussen de guirlandes met korenaren in de kamer van de overste van de Clarissen als typische uiting van de achttiende-eeuwse pastorale cultuur (Neerstraat Roermond). Voor mensen uit het zuiden zal het slot van het gedicht geen verrassing zijn: nog altijd bidden de Clarissen voor mooi weer, zij het nu tegen een symbolische worst of zinnebeeldig mandje eieren dat de armen ten goede komt. Na de omvangrijke nationalisatie van kerkelijke goederen bleek Joseph II op termijn nog altijd onvoldoende middelen te hebben voor zijn plannen. De volgende stap bestond uit de privatisering
————— 15 Stoelhorst en Hubar, ‘De entree tot de Clarissen’, pp. 38-41. Voor Bastien
und Bastienne zie de bronnenlijst bij Wikipedia.
37
van de stedelijke vestingwerken. Hieraan dankt Roermond dus zijn vroege ontmanteling. In zijn totaliteit had de politiek van de keizer ingrijpende consequenties; onroerend goed dat eeuwen-lang in dezelfde hand was gebleven – of het nu kerkelijke of burgerlijke instellingen waren – kwam binnen tien jaar tijd op de markt. Dit trok ondernemers aan die een relatief vroege industriële revolutie in de stad initieerden, al bleef deze vooralsnog afhankelijk van de – eveneens geprivatiseerde – watermolens. Elders in deze bundel wordt zijdelings nog gerefereerd aan een van de andere verdiensten van Joseph II, de oudste openbare begraafplaats van Nederland bij de Kapel in het Zand. Begraven in de stad werd overal in het keizerrijk vanuit hygiënisch oogpunt verboden. Een opmerkelijke man, Joseph II, vooral als je bedenkt dat hij onbedoeld de weg baande voor een maatschappij van burgers die na de Franse tijd definitief haar beslag zou krijgen. Zover zou hij het zelf nooit hebben laten komen. Herijkt in de negentiende eeuw Soms wordt wel eens gezegd dat de negentiende eeuw lang voor 1800 is gestart. Dat geldt in ieder geval voor de herwaardering van de Middeleeuwen, waarvoor Roermond op nationaal niveau de toon heeft gezet. Niet zozeer omdat de stad als stad daarin het voortouw nam, maar vooral dankzij Pierre J.H. Cuypers (1827-1921) die vanaf 1850 furore maakte met zijn architectenbureau en ateliers voor kerkelijke kunst. Ondertussen hing er wel een sfeer in de gemeente die een dergelijke opmars bevorderde.
Annelei Engelberts, Doorkijkje in de Christoffelkathedraal van Roermond,
april 2010.
38
Ook de kathedraal, de stadskerk, profiteerde van die nieuwe geestesstroming, al werd zij in eerste instantie niet toevertrouwd aan Cuypers, maar aan de belangrijkste concurrent uit zijn beginjaren, Carl Weber. De bekroning van de toren die Weber ontwierp is enige stormen en een oorlog later vervangen door een twintigste-eeuws exemplaar, waarvoor inspiratie werd gezocht bij de aquarel van Jan de Beijer die de achttiende-eeuwse voorganger toont.16 Over de dichterlijke beelden die een kathedraal weet op te roepen is al heel wat geschreven, en als dat ook nog eens gecombineerd wordt met iets dat zo intrigerend is als kleur, dan ligt het uitweiden op de loer. Hier beperken we ons tot enkele verwijzingen naar de bronnenlijst en de vermelding dat de kathedraal adembenemend is, vooral als je die bezoekt op het moment dat er een onweersbui losbarst.17 De dramatisch wisselende lichtinval, het gedonder hoog in de gewelven en de verschuiving van het beeld door het spel van de pijlers, het was allemaal even spannend. Annelei concentreerde zich op een van de vele doorkijkjes, ik werd gevangen door de kleuren en dacht aan Viollet-le-Duc die drie soorten polychromie onderscheidde: die van het bouw- en bekledingsmateriaal, die van de pigmenten (verf) en die van het licht. Daarom, zo meende hij, waren de grote Franse kathedralen onbeschilderd, omdat de zon de kale wanden kleurde met het
————— 16 ‘Monumenten in Nederland’, deel Limburg, pp. 302-303. 17 Vergelijk Kees Peeters, ‘Dichterlijke visie op de kathedraal’.
licht dat door de glas-in-loodramen naar binnenviel.18 Deze canon aan tinten was die dag manifest in de Roermondse kathedraal. Qua sfeer en beleving lag dit heel dicht bij Cuypers, doordat hij verreweg het meeste van zijn glas-in-lood uitbesteedde aan de firma Nicolas in Roermond die ook voor de ramen in de kathedraal tekende.
Annelei Engelberts,
glas-in-lood Chris-
toffelkathedraal
Roermond, april
2010.
————— 18 Viollet-le-Duc, ‘Notre Dame’, pp. 6-7. Zie voorts Hubar, ‘De muziek van het
licht’.
39
De kathedraal heeft alles wat een gebouw in een oude stad intrigerend maakt. Hoog gelegen tussen de fijn vertakte straten die uitkomen op de Markt, valt ze op door grootte, proportio-nering, geleding en details. Materiaal, kleur en textuur, littekens van verwoesting en herstel, en de interactie met alles daar omheen maakt de Christoffel tot een spannend fenomeen, een optelsom van schilderachtige momenten. Ook bezien vanuit de negentiende-eeuwse esthetica vergt het schilderachtige weinig anders dan beweging, veel beweging zodat iedere vue op het gebouw weer een ander aanzien tevoorschijn tovert.19 Eigenlijk behoort dit voor mij tot de meest elementaire verleidingskunsten van architectuur: dat niets zo beweeglijk, zo vol variatie en verrassingen zit als een ogenschijnlijk statisch object als een gebouw of – nu we het er toch over hebben – een beeld. Het enige wat van ons, toeschouwers, wordt verlangd, is dat we bereid zijn om mee te bewegen: is het niet ons lijf, dan toch op zijn minst onze ogen. Daar gaat dan ook de ontdekking in de Luifelstraat over, waar de toren “tussen robuuste wanden gevangen” een interactie met het oog van de slenteraar aan gaat die Annelei in beelden en ik in woorden heb gevangen. Ondertussen waakt Christoffel hoog boven de stad. Hoewel Cuypers ook werk aan de kathedraal verrichtte – behalve enkele altaren is de doopkapel van zijn hand – is ‘zijn’ kerk toch
————— 19 Hubar, ‘De gepatineerde droom’.
eerst en vooral de Munsterkerk. Nauwelijks op een steenworp afstand had hij er zijn jeugd doorgebracht. Toen hij tijdens zijn studie in Antwerpen doordrongen raakte van de kwaliteiten van de Middeleeuwen, heeft hij de Munsterkerk voor het eerst opgemeten en vervolgens tot tweemaal toe gerestaureerd en verfraaid. Grote mannen en illustere voorbeelden deden hetzelfde met de Dom van Keulen en de kathedraal van Antwerpen, en hij, Cuypers, deed het met zijn Munsterkerk.20
Annelei Engelberts, Munsterkerk Roermond, mei 2010.
————— 20 Van Leeuwen, Cuypers, 72-77. Hubar, Arbeid en Bezieling, pp. 58.
40
De aquarellen en het gedicht zijn niet zozeer door de persoon Cuypers geïnspireerd, als wel door de sfeer op het Munsterplein. Hier pronkt vanaf 1885 de kiosk die hij ontwierp voor de Koninklijke Harmonie, een internationaal vermaard gezelschap; hier staat hij als oude man zelf schuins opkijkend naar zijn kerk, vereeuwigd in brons.21 Het sfeerbeeld is eigenlijk tijdloos, maar kan op zijn vroegst herleid worden tot de jaren dertig toen een concert van de harmonie op het Munsterplein een van de weinige vermaken zal zijn geweest die arm en rijk konden genieten: even kon men los komen van de zorgen die de crisis toen met zich meebracht. Spektakel sur place Zag de crisistijd in de vorige eeuw de opkomst van de auto als onderdeel van het stedelijk leven, in de twintigste eeuw leidde dit vervoermiddel tot verstopping van de historische stad. Het Zwartbroekplein, aan de rand waarvan de vroegere ateliers van Cuypers liggen (tegenwoordig Stedelijk museum ‘Het Huis van Cuypers’), kan als pars pro toto gelden voor de onverenigbaar-heid van de beide fenomenen: verkeer en stad. Dat is natuurlijk een paradox van jewelste als je bedenkt dat de stad haar oorsprong heeft te danken aan verkeer, of nog liever andersom: verkeer is voorwaardenscheppend voor het ontstaan van een plaats, zoals we bij ‘de weg’ hebben gezien.
————— 21 Van Leeuwen, Cuypers, pp. 297; 269.
Op de naoorlogse tekentafel werd menig verkeersprobleem aangepakt. Niet altijd tot ieders vreugde, zoals het Zwartbroekplein toont (Annelei Engelberts, januari 2010) Opvallend genoeg wordt deze paradox vaak ten nadele van onze tijd benaderd: menigeen die vandaag de dag de Neerstraat uitloopt en via de Minderbroederstraat en de Zwartbroekstraat het verkeersplein bereikt, ziet alleen de chaos. Maar die chaos op die plaats - bij een stadspoort op de overgang naar pelgrimsoord en uitvalsweg naar het zuiden - is er een van eeuwen en weeft zijn eigen symfonie van geluiden en kleuren. Een kakofonisch stuk dat gesteund wordt door de golven van Peter Struijken op het belastingkantoor.
41
Zet twee stappen naar achteren en probeer zo het plein te bekijken, dan waan je je op een toneel van een groots spektakel: iedere werkdag weer wordt hier spontaan de behendigheids-oefening sur place gemaakt. Arte favente Zoals de middeleeuwse en negentiende-eeuwse architecten en beeldhouwers zichzelf hebben afgebeeld in de misericorde’s van koorbanken of in de bloemornamenten van de kapitelen, sluiten we de bundel af met een ludiek naschrift. Het gedicht borrelde op toen Annelei weer een zending van haar werk stuurde en met name bij de aquarel die hier is te zien en je het niveauverschil bij de overgang van de Markt naar de Neerstraat laat ervaren. Of nu de figuur die geconcentreerd zit te werken de dichter of de aquarellist weergeeft, valt door haar blik naar benee niet uit te maken, maar ik zou het kunnen zijn, even zo goed als Annelei of ieder ander die verdiept bezig is met zijn of haar reflectie op de wereld om hem heen. Arte favente nil desperandum, schreef Cuypers op de muur van zijn kunstwerkplaatsen in Roermond.22 Bernadette van Hellenberg Hubar
————— 22 Wie in de gunst der kunsten is, heeft niets te vrezen.
De historische binnenstad van Roermond (Google maps): rood is de kathedraal, geel het stadhuis, blauw de Munsterkerk, groen de Neerstraat waarvan het tracé eindigt bij het Zwartbroekplein (turkoois).
42
BBrroonnnneenn
Boeken, artikelen, rubrieken en rapporten Beringen, S. van, ‘Kroniek van Roermond 1781-1835’ (via
de site van P.P. Simons).23 De Middeleeuwen in Archeon (via de site van het Archeon). Garde, G. van de, ‘De ligging van de Roermondse
watermolens in de Middeleeuwen’, Spiegel van Roermond (2006) pp. 94-125.
Garde, G. van de, ‘Stadsuitbreiding en stadsommuring in middeleeuws Roermond’, in: Spiegel van Roermond (2002). pp. 51-87.
Grooth, M. de, ‘De vroege prehistorie’, Evaluatie van het archeologisch onderzoek in Limburg in de periode 1995 t/m 2006, (2007-2008) (te downloaden via de site van de provincie, limburg.nl).
Hubar, B.C.M. van Hellenberg, Arbeid en Bezieling; de esthetica van P.J.H. Cuypers, J.A. Alberdingk Thijm en V.E.L. de Stuers, en de voorgevel van het Rijksmuseum, Nijmegen 1997.
Hubar, B.C.M. van Hellenberg, De muziek van het licht, Cuypers’ polychromie, deel 3 van de Cultuur- en bouwhistorische analyse Stedelijk museum te Roermond ‘Het huis van Cuypers’, Res nova 2007.
————— 23 De websites zijn opgenomen in een apart overzicht na deze lijst.
Hubar, B.C.M. van Hellenberg. ‘De gepatineerde droom, The Spectator-artikelen van Joseph Addison als prelude op het ‘schilderachtige’’, Het schilderachtige, studies over het schilderachtige in de Nederlandse kunsttheorie en architectuur 1650-1990, Amsterdam 1994, pp. 34-44.
Hupperetz, W., Het geheugen van een straat, achthonderd jaar wonen in de Visserstraat in Breda, Utrecht 2004.
Leeuwen, A.J.C. (Wies) van, P.J.H. Cuypers architect (1827-1921), Zwolle/Amersfoort-Zeist 2007.
Peeters, K. (C.J.A.C.). ‘Dichterlijke visies op de gotische kathedraal, van Verlaine tot Marsman’, Nader beschouwd, een serie kunsthistorische opstellen aangeboden aan Pieter Singelenberg, Nijmegen 1986, pp. 87-106.
Pesch Konopka, K., R. Vossebeld en B.C.M. van Hellenberg Hubar, Een kazerne als buitenplaats, De Tapijnkazerne te Maastricht, waardenstellend onderzoek, Res nova 2005.
Rackham, D., K. Pesch Konopka en B.C.M. van Hellenberg Hubar, De Kop van de Sphinx te Maastricht, waardenstellend onderzoek (2 delen), Res nova 2006.
Stenvert, Ronald, Chris Kolman, Saskia van Ginkel-Meester, Sabine Broekhoven, Elisabeth Stades-Vischer en Jos Venner, Monumenten in Nederland, Limburg, Zwolle/Amersfoort-Zeist 2002.
43
Stoelhorst, J. en B.C.M. van Hellenberg Hubar, De entree tot de Clarissen, Cultuur- en bouwhistorische analyse Neerstraat 63 te Roermond, Res nova 2006.
Venner, J.C.G., ‘De stadsbranden in Roermond (1554 en 1665). Brand, overheidsmaatregelen en herstel’, Roermond stad met verleden. Negen hoofdstukken over Roermondse geschiedenis, Roermond, 1985, pp. 116-141.
Viollet-le-Duc, E.E, Chapelles de Notre-Dame de Paris, Parijs 1870.
Internetsites http://en.wikipedia.org/wiki/Ut_pictura_poesis http://limburg.nl/
upload/pdf/KEC_CE_Vroege%20Prehistorie.pdf http://nl.wikipedia.org/wiki/Bastien_und_Bastienne. www.archeon.nl/nederlands/
scholen+en+educatie/voorbereidende+lespakketten.html www.historieroermond.nl www.ppsimons.nl/stamboom/kroniekroermond1781-
1835.htm www.res-nova.nl www.roerstreek.nl www.rura.nl
CCoollooffoonn
Locatie: Roermond Aquarellen: Annelei Engelberts Gedichten en toelichting: Bernadette van Hellenberg Hubar Collegiale toets: Roermond-specialist Peter J.A. Nissen Fotografie: Rieks Delken Opmaak met medewerking van John Deltrap Druk: © 2010
Bernadette van Hellenberg Hubar & Annelei Engelberts in Soissons (2009)
