Stille getuigenmedische fotografce 1890-1940 in Utrecht

W. j. Mulder

Inleiding

Enige jaren geleden werd in een van de kelders van het AZUeen verzameling van achthonderd medische foto's en vier-honderd tekeningen en litho's aangetroffen. Het betreft afbeel-dingen van patienten uit de Utrechtse Heelkundige Kliniek inde periode 1890-1940. De afbeeldingen zijn genummerd endeels is een summiere diagnose genoteerd, met soms de datumvan de opname, het patientennummer of de naam. Ze zijn in-middels geregistreerd en worden nu bewaard in het Universi-teitsmuseum.De foto's zijn bijeengebracht door de hoogleraren Albert Narath(1864-1924) en Hiddo Jan Lameris (1872-1948). Narath is in 1896benoemd in de chirurgie aan het Stads en Academisch Zieken-huis van Utrecht en hij heeft deze functie gedurende lien jaarvervuld. Lameris volgende hem op en heeft tot 1943 een be-langrijk stempel gezet op de Heelkundige Kliniek.De verzameling geeft een overzicht van patienten en afwij-kingen en in sommige gevallen van de behandeling. Het me-rendeel van de foto's dateert uit het begin van de twintigsteeeuw. Voor die tijd beperkte het werk van de chirurg(ijn) zichvooral tot het afzetten van ledematen, het steensnijden en hettrekken van kiezen.

127

W.J. Mulder

Opvallend is de foto van een patient bij wie een stukje huid vanzijn arm aan de neus werd gehecht (afbeelding 1). Deze operatiewas in de Middeleeuwen in India al bekend. Toch was zoietsals wat we nu een autotransplantatie zouden noemen, ronduitspectaculair. Er ging vaak iets mis. Niet vergeten moet wordendat een wond, al of niet met het mes toegebracht, bijna altijdleidde tot ontstekingen. Er waren nog Been antibiotica beschik-baar zodat infecties niet voorkomen of doeltreffend behandeldkonden worden.

4. °

r

Afbeelding 1Neusplastiek, er wordt een stukje van de huid van de arm op deplaats van de neus getransplanteerd.

128

Stille getuigenMedische fotografie 1890 - 1940 in Utrecht

Fotografie werd als illustratie voor zowel het onderwijs als voorpublicaties, steeds vaker gebruikt. De foto van een patient metde zogenoemde glasblazersziekte, is bijvoorbeeld in het Ne-derlands Tijdschrift voor Geneeskunde gepubliceerd (afbeelding 2).

k

Afbeelding 2Patient met de glasblazersziekte, hierbij is een typische zwelling inde kaken to zien.

129

W.J. Mulder

I

.:

r

Afbeelding 3Jonge man met Utrechtse Krop. Op de zwart-wit foto is to zien dathij 'rood' aanloopt door vernauwing van de bloedvaten in het hals-gebied.

130

Stille getuigenMedischefotografie 1890 - 1940 in Utrecht

Utrechtse Krop

In de negentiende eeuw werd Utrecht geregeld getroffen doorcholera-epidemieen. De oorzaak was de primitieve drinkwater-voorziening. Er was geen waterleiding noch een doeltreffendrioleringssysteem. Grachten waren vervuild en besmet metallerlei ziektekiemen. Nadat in 1866 opnieuw vele slachtoffersaan de cholera waren bezweken, besloot het gemeentebestuurtot maatregelen. In 1883 werd een nieuwe waterleiding in ge-bruik genomen zodat de meeste huishoudens van schoondrinkwater konden worden voorzien. Ook de riolering werdverbeterd.Kort na de installatie van het drinkwaternet kondigde zich eennieuw gezondheidsprobleem aan. Huisartsen werden steedsvaker geconfronteerd met patienten die een vergrote schildklierhadden. Rond 1900 was dit verschijnsel zo wijd verbreid dateen commissie in het leven werd geroepen om de oorzaak tobestuderen. Deze gaf al snel in een rapport aan dat er een relatiemoest bestaan tussen het voorkomen van struma, ook welUtrechtse Krop genoemd, en de nieuwe waterleiding. De relatietussen jodiumarm drinkwater en struma was overigens al in deachttiende eeuw bekend.De beroemde Weense professor Th. Billroth, bij wie Narath wasopgeleid, deed de eerste pogingen tot het opereren van struma-patienten, aanvankelijk met weinig resultaat. Meer succes hadTheodor Kocher (1847-1917). Kocher meldde dat bij meer danzeshonderd operaties in 1898 slechts een patient het leven lieten dat was dan nog door een overdosis chloroform.De meest belangrijke reden voor een operatie was dat de pa-tient niet of heel moeilijk kon slikken en ook de luchtpijp kwamvaak dermate in de verdrukking dat de patient rood aan konlopen door verstikking (afbeelding 3).In zijn Utrechtse tijd (1896-1906) heeft Narath een groot aantaloperaties bij strumapatienten uitgevoerd. Hij werd daarbijnogal eens geconfronteerd met problemen rond de luchtpijp.

131

W.J. Mulder

e

Afbeelding 4Het gehavende aangezicht van een jonge vrouw met lupus en tu-berculose.

132

Stille getuigenMedischefotografie 1890 -1940 in Utrecht

Daarvoor ontwikkelde hij een speciale tracheotube, een canulevan caoutchouc, die in de luchtpijp gestoken werd.Lameris nam vooral de technieken, die door Kocher warenontwikkeld, over. Ook stelde hij voor strumapatienten metrontgenstralen to behandelen, maar ontdekte al snel dat daarnegatieve bijwerkingen aan verbonden waren. Opereren wasdus de enige remedie, zeker als de krop zich sterk ontwikkeldhad. Bij vrouwen was het van belang littekens zoveel mogelijkto vermijden. Vaak kon het litteken door een halskettinggecamoufleerd worden.In 1927 werd in Bern een internationaal congres gehouden waarmeer dan 200 wetenschappers uit de hele wereld aan deel na-men en waar de kropproblematiek werd besproken. Na veeldiscussies werd een tekort aan jodium als oorzaak aangewezen.Het punt was nu dat men moest besluiten van welke maatregelde meest gunstige effecten to verwachten zouden zijn.Jodiumtekort geeft dan wel kans op struma, maar een teveel isook schadelijk. Uiteindelijk werd besloten om het zout dat bak-kers gebruiken voor het dagelijks brood, extra to joderen. Dezemaatregel is ook nu nog van kracht.

Syfilis

Het begirt met een zweertje op of aan de geslachtsdelen, datweer verdwijnt. Het lijkt onschuldig maar het betekent het be-gin van een verraderlijke ziekte die vaak veel Teed en pijn ver-oorzaakt en uiteindelijk tot de dood leidt. Syfilis, genoemd naarde herder uit het gedicht 'Syphilis sive Morbus Gallicus' in 1530geschreven door Girolamo Fracastorio (1484-1553), is een ge-slachtsziekte die in drie stadia verloopt. Na het primair affectontstaan grotere en kleinere zweren die overal op het lichaamkunnen voorkomen (afbeelding 4). Tenslotte kan de ziekte hetzenuwstelsel aantasten en dementia luetica veroorzaken. In hetbegin van de twintigste eeuw werd de veroorzaker, de spi-rocheta of Treponema pallidum, door Fritz Schaudinn (1871-1906)en Erich Hoffmann (1860-1951) ontdekt.

133

W.J. Mulder

Over het ontstaan van syfilis is men het niet eens. Een veel ge-hoorde opvatting is dat ze door schepelingen van Columbuszou zijn meegebracht uit Amerika in 1492. Zeker is dat deziekte zich na die tijd snel over Europa heeft verspreid, metname door soldaten die van slagveld naar slagveld trokken. Alnaar gelang wie de vijand was, werd de ziekte de Spaanse,Napelse of Franse pokken genoemd. Later kwam nog de naamVenusziekte en lues in zwang. Lues betekent ramp en van dezegevreesde ziekte kon men inderdaad wel van een ramp spre-ken. Uiteindelijk werd toch voor de naam syfilis gekozen alszijnde de meest neutrale benaming.Syfilis kan worden doorgegeven van moeder op kind. Bij degeboorte blijkt het kind dan al besmet to zijn. Dit gaat gepaard metmisvormingen van de onderbenen. De scheenbeenderen wordenkrom en vertonen ontstekingsreacties (afbeelding 5).

40

Afbeelding 5Meisje met aangeboren syfilis. De benen zijn krom en afgeplat.In de hand heeft zij een doosje Salvarsan, het toenmaligegeneesmiddel.

134

Stille getuigenMedischefotografie 1890 - 1940 in Utrecht

De bestrijding van de ziekte was moeizaam. Zeker in de begin-periode sloeg de ziekte hard toe. Het zou ook wel kunnen datde bevolking (nog) Been immuniteit ontwikkeld had. Dezetheorie steunt dus die van het overbrengen van de ziekte uitAmerika.Kwik werd al vroeg aangewend voor de behandeling. Er wer-den zalven en pleisters voorgeschreven, maar ook berokingenmet kwikdamp. Kwik werd zelfs oraal toegediend. Het hielpallemaal niet veel en als de patient niet overleed aan de ziekte,dan deed hij dat wel aan de behandeling.Het zou tot 1909 duren voordat Paul Ehrlich (1854-1915) zijnSalvarsan 606 vond als geneesmiddel tegen syfilis. De formule606 betekent dat hij 605 verschillende proeven eerder had ge-daan voordat hij een veilige werking bereikt had. Salvarsan, eenverbinding met circa 33% arsenicum, was het eerste middelwaar enig resultaat mee werd geboekt. Later werd de formulebijgesteld onder nummer 914, Neosalvarsan. Deze chemothera-pie bleek een redelijk alternatief to zijn voor het gebruik vankwik. Een effectief en veiliger middel is penicillin dat na deTweede Wereldoorlog op grotere schaal beschikbaar kwam.

135

W.J. Mulder

Orthopedie

De orthopedische chirurgie is eveneens in de fotocollectie ver-tegenwoordigd. Zo is er een dubbelopname (twee opnamesover elkaar heen) van een vrouw die demonstreert dat ze, naeen operatieve verwijdering van een sleutelbeen, haar arm goedkan bewegen (afbeelding 6).

Afbeelding 6Vrouw bij wie een sleutelbeen is verwijderd. Ze demonstreert datze - ondanks dat - haar arm goed kan bewegen.

Ook is er een voorbeeld van een meisje dat heupdysplasie heeft.Deze aangeboren afwijking is vooral berucht bij honden. Dekop van het dijbeen past niet goed in de kom van het bekken.Het gevolg is dat er zich een nieuw gewrichtsvlak vormt dat

136

Stille getuigenMedischefotografie 1890 -1940 in Utrecht

niet goed functioneert en waar geen stevigheid aan ontleendkan worden. De behandeling van deze patienten dient bij voor-keur zo vroeg mogelijk to beginnen daar anders de kans opcomplicaties groter is. Die behandeling bestaat uit een gips-corset waarbij de benen in de juiste stand gehouden warden.Na verloop van enige tijd kunnen er gerichte oefeningen wor-den gedaan en is herstel goed mogelijk.Engelse ziekte, ook wel rachitis genoemd, is vooral bekendgeworden door het voorkomen ervan in de Engelse industrie-steden tijdens de industriele revolutie in het midden van devorige eeuw. Er wordt wel beweerd dat de ziekte daarom zowerd genoemd, maar dat is niet juist. Engelse ziekte werd al in1650 door een van de oprichters van de Royal Society inLondon, Francis Glisson (1597-1677), beschreven. De naam ra-chitis duidde aanvankelijk op afwijkingen aan de wervelkolom.Het is een aandoening die vooral bij jonge kinderen ernstigegroeistoringen kan veroorzaken en is een gevolg van een tekortaan vitamine D. Ook in Nederland kwam het in de zeventiendeeeuw veel voor dat kinderen met deze aandoening Iiepen oferger, niet meer konden lopen. Dat heeft voortgeduurd tot inhet begin van de twintigste eeuw.Een belangrijk kenmerk van Engelse ziekte is de karakteristiekeverkromming van de lange pijpbeenderen. Dit geldt met namevoor de onder- en bovenbenen omdat daar het gewicht van deromp op rust. Doordat er niet voldoende bouwstoffen wordengeleverd, treedt er onvoldoende kalkvorming op in het botwaardoor het minder sterk wordt en het gemakkelijk krom kangroeien en de lengtegroei achterblijft. Ook komt het voor datkinderen een zogenoemde kippenborst ontwikkelen. Bij dekraakbeengrenzen van de ribben vormen zich dan verbredin-gen die de rachitische rozenkrans worden genoemd.In het begin van de twintigste eeuw ontdekte men de werkingvan vitamines waarmee gelijk een simpele oplossing kwamvoor een omvangrijk probleem.De benaming vitamine is het eerst voorgesteld door de Poolsechemicus Casimir Funk (1884-1967). Vitamine D komt voor in

137

W.J. Mulder

levertraan, maar kan ook worden aangemaakt in de huid zelfonder invloed van zonlicht. Tegenwoordig komt de ziekte inhet modern Westen nauwelijks meer voor.

Diversen

Spectaculair is de foto van een man bij wie het opperarmbeengebroken is en niet goed geheeld. Er is een nieuw artificieelgewricht ontstaan waarna de spieren zijn geresorbeerd. Om dearm functioneel to houden is een prothese gemaakt.Zeldzaam is een afwijking die we kennen als naevus pilosus,een (grote) met haar begroeide moedervlek die in dit gevalbijna de hele romp beslaat (afbeelding 7).

Afbeelding 7Kind met een ernstige vorm van Naevus pylosus. Dit is een aan-doening waarbij een zogenaamde wijnvlek is ontstaan waarop haargroeit.

138

Stille getuigenMedischefotografie 1890 - 1940 in Utrecht

Verder is er een afbeelding van een man die op jonge leeftijdeen kaakgewrichtsontsteking heeft gehad. Hierdoor had hijgeen kin meer en werd het eten bemoeilijkt. De artsen hebbeneen nieuw gewricht gemaakt en de kin aangevuld met een botjeuit de tweede teen. Ook hier dus een geval van autotransplan-tatie (afbeelding 8).

.r^

s

Afbeelding 8Jonge man waarbij middels een reconstructieve operatie een deelvan de tweede teen in de kin is ingebracht.

139

W.J. Mulder

Conclusie

De medische fotografie blijkt een belangrijke bijdrage to kunnenleveren aan de medische geschiedschrijving. Zonder al deze alof niet spectaculaire beelden zou men veel minder een voor-stelling kunnen maken wat de resultaten waren van operatiesen behandelingen van soms zwaar gehavende patienten. Ver-der wordt het ook de auteur steeds duidelijker hoe bevoorrechtin medisch opzicht de huidige mens is.

140