1

Is waarheid zoeken een spel?

Spelen met de religieuze

waarheidsclaim

VU University Amsterdam

27 november 2010

Edwin Koster

2

Inhoud:

1. Introductie

2. Droogers over ‘waarheid’ en ‘wetenschap’

3. Wetenschap en waarheid

4. Religie en waarheid

5. Religie: spelen met waarheid?

3

1. Introductie

André Droogers:

De studie van religie als (ernstig) spel

Overeenkomstige kenmerk:

bewust afstand nemen

Overeenkomstige kritiek mogelijk?

‘Gesitueerdheid’ van de onderzoeker

Het engagement van de gelovige

Religie als (ernstig) spel

Sympathieke motieven Droogers:

Tegen de exclusieve waarheidsclaim

Grenzen aan ons spreken

Verschillende uitgangspunten?

Wel of geen ‘Kuitert-problematiek’?

Antropoloog of filosoof?

Maar… vragen met betrekking tot ‘religie als spel’:

Kan het engagement aan religie spelenderwijs worden loslaten?

Kunnen mens- en wereldbeeld tijdelijk worden opgegeven?

Bestaat er een diep gevoelde band tussen religie en waarheid?

Spelen mensen met zingeving?

5

2. Droogers over ‘waarheid’ en ‘wetenschap’

Over ‘waarheid’:

“Ik denk dat veel religie op deze manier ontstaat, met een glimlach

om de dubbele bodems in de verschijnselen om ons heen. En dan

doen waarheid of onwaarheid, werkelijkheid of illusie er niet meer

toe.”

“Godsbeelden … kunnen gezien worden als een aftasten, in

plaats van gepresenteerd worden als de laatste waarheid.”

“Het gaat mijns inziens in religie echter in eerste en laatste

instantie niet om de oorspronkelijke of de ultieme waarheid, maar

om het speelse zoeken…”

‘toch een rol voor waarheden, als je het spel met ernst speelt’

Over ‘wetenschap’:

Leidt een terechte afwijzing van het positivisme noodzakelijk tot

een omarming van het constructivisme?

“Wetenschap en religie zijn wel verschillende taalspelen, maar

beide zijn zingevingspelen.”

“Spelend met mogelijkheden bouwen wetenschappers en

gelovigen hun modellen op grond van vooronderstellingen die

sturing geven aan de betekenisgeving. Deze vooronderstellingen

zijn nooit te bewijzen.”

7

3. Wetenschap en waarheid

Op zoek naar een realistische versie op wetenschap ‘voorbij’ het

positivisme en het relativisme.

Rol toetsing uitspraken?

Voorbeeld: Homo floresiensis?

Gaat het om een nieuwe mensensoort?

Wegens gebrek aan bewijs: debat in impasse...

Vondsten 2005...

Science,

21 september 2007:

‘Handbotjes van Flores-mens wijzen op aparte soort’

Journal of Human Evolution, 2009:

CT-scan van de schedel laat zien dat het brein van de homo

floresiensis niet lijkt op die van een homo sapiens met microfalie

Voorlopige conclusie...

12

Wetenschappelijke kennis:

Van objectieve kennis naar betrouwbare kennis dankzij een diversiteit van feedbackmechanismen

Niet: objectieve kennis is niet verkrijgbaar, daarom wetenschappelijke kennis relativerenOf: ‘wat betrouwbaarheid betreft eigenlijk geen verschil met religieus inzicht’. Dat is in ieder geval niet aangetoond.

Voor het vervolg:Zoals in wetenschap – ondanks het failliet van het ideaal van absoluut objectieve kennis – een realistische visie met betrekking tot de geldigheid van kennis verdedigbaar is,

Zo is in religie ruimte voor waarheid, ondanks het failliet van de exclusieve waarheidsclaim

Belangrijk verschil: toetsing & feedbackmechanismen

13

4. Religie en waarheid

Religie: ‘betrokken zijn op een als transcendent beleefde

werkelijkheid’

Transcendentie terughoudendheid in het spreken over God:

metaforen, verhalen; Levinas over dire en dédire

Commitment geen blinde onderwerping, wel ‘grondeloos

vertrouwen’

Vrome verbeelding…?

Als waarheid in religie een rol speelt, dan is de houding van de

gelovige gekenmerkt door terughoudendheid, een (niet per

definitie rationeel) commitment en een besef van rol beleving

Verschillende soorten waarheidsclaims in religie

Vragen naar:

Historische betrouwbaarheid

Empirical fit

Transcendentie en waarheid

Vb.: de belofte dat uit Abraham een groot volk zal voortkomen

Op welke wijze spelen deze soorten claims een rol in de religieuze praktijk?

Zijn dergelijke claims toetsbaar?

15

5. Religie: spelen met waarheid?

Positief: vanwege de begrensdheid van ons spreken, ‘een

voorstelling of overtuiging op het spel durven zetten’

(terughoudendheid en geen exclusieve waarheidsclaim)

Negatief: twijfels over het speels los kunnen laten van het eigen

perspectief en vele andere perspectieven uitproberen, vanwege

de rol van het commitment in religie (waarheid doet er wel toe)

16

Bereidheid om voorstellingen op het spel te zetten:

Maar:

Commitment & recht doen aan eigen beleving / ervaringen

Geheim als dragende Grond de ‘proportionaliteitsregel’

Geloofstaal tast slechts het geheim af

Besef dat het anders zou kunnen…

En:

Wat is precies de relatie tussen spel en waarheid?

(Van toepassing binnen religie en wetenschap)

Waarheid is meer dan geldige kennis die verkregen is door het

volgen van betrouwbare methodische procedures en de kritiek

van een forum van deskundigen heeft doorstaan (wetenschap)

Waarheid is – ook of misschien zelfs in de eerste plaats – een

deelhebben aan een oorspronkelijk gebeuren dat zich voltrekt in

onze ervaring (Gadamer).

Bijvoorbeeld:

Een kunstwerk dat ons aanspreekt

Een film die ons raakt

Een verhaal dat ons aangrijpt

Een toneelstuk (als speler of toeschouwer)

Een religieus ritueel

Een …