Süleyman Demirel Universitytez.sdu.edu.tr/Tezler/TS02684.pdf · III ÖZDAġ, Bünyamin,...

T.C.

SÜLEYMAN DEMĠREL ÜNĠVERSĠTESĠ

SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ

FELSEFE VE DĠN BĠLĠMLERĠ ANABĠLĠM DALI

PSĠKOSOSYAL AÇIDAN HZ.PEYGAMBER’ĠN TEBLĠĞ METODU

Bünyamin ÖZDAġ

1230206085

YÜKSEK LĠSANS TEZĠ

DANIġMAN

Prof. Dr. Hüseyin CERTEL

ISPARTA 2018

III

ÖZDAġ, Bünyamin, Psikososyal Açıdan Hz. Peygamber‟in Tebliğ Metodu,

Yüksek Lisans Tezi, Isparta, 2018.

ÖZET

Bu çalıĢmadaki amaç; bir iletiĢim kaynağı olarak Peygamber aracılığıyla Ġslâm

tebliğ sürecinde meydana gelen farklı tebliğ metodlarını, Psikososyal bağlamında gün

yüzüne çıkarmaktır. BaĢka bir tabirle Hz. Peygamber‟in tebliğ faaliyetlerinde sergilediği

ilâhî mesaj ile alıcı arasında oluĢan iletiĢimsel alıĢveriĢ sürecindeki Psikososyal

etkileĢimi genel olarak ortaya çıkarmaktır. Ayrıca bu süreçte meydana gelen tebliğ

metodlarını tespit etmek ve günümüzde mübelliğ konumunda olan bireylere katkı

sağlamaktır.

AraĢtırma dâhilinde Ġslâm dininin, farklı etnik gruplara sahip kozmopolitik bir

topluma indiği tespit edilmiĢtir. Çünkü Hz. Peygamber‟in tebliği, doğuĢundan geliĢim

dönemine kadar incelendiğinde, birey‟in veya toplum‟un psikolojik ve sosyolojik

durumuna göre farklılık arz ettiği görülmektedir. Bundan dolayı Hz. Peygamber‟in

tebliğ metodu, muhatabın psikososyal ve sosyo-kültürel konumuna göre

Ģekillenmektedir. Bunun bir sonucu olarak kiĢilerin sosyal ve kültürel özellikleri,

tebliğin sunum metoduna yön vermiĢtir. Ayrıca araĢtırma, Hz. Peygamber‟in tebliğ

metodları doğrultusunda muhatabın gözünde iyi bir hatip ve mübelliğ konumunda

olduğunu, böylece gündemini kaybetmeden güncelliğini koruduğunu ortaya çıkarmıĢtır.

Tarihsel süreçte de bu etki devam etmiĢtir. Günümüzde bile bir iletiĢim kaynağı olarak

Hz. Peygamber‟in popülerliğini yitirmemesi ve gün geçtikçe daha fazla rağbet görmesi,

tebliğ metodlarının orjinalliğini ortaya koymaktadır.

Anahtar kelimeler: Hz. Peygamber, tebliğ, iletiĢim kaynağı, tebliğ metodu

III

ÖZDAġ, Bünyamin, Prophet Mohammed‟s Notification Method in Terms of

Psychosociology, Master Thesis, Isparta, 2018.

ABSTRACT

The purpose at this work is bringing to light the different notification methods in

psychosocial context that emerged as a communication source via Prophet Mohammed

during the period of notification of Islam. In other words, our aim is to find out in

general the psychosocial interaction in the process of communicational exchange that

emerged between the receiver and the divine message notification services of Prophet

Mohammed. Besides that, we‟re seeking to fixate the notification methods which arose

in that period and to contribute the annunciators of modern time.

Within our research, it‟s determined that the religion Islam spread to a

cosmopolitan society which contains of different ethnical groups. Because, when it‟s

analyzed, Prophet Mohammed‟s notification varies across the psychological and

sociological circumstances of society and people. Consequently, Prophet Mohammed‟s

notification method supports the respondent according to his/her psychosocial and

socio-cultural circumstance. Hence, social and cultural characteristics of people directed

the presentation procedure of notification. Also, our research uncovered that according

to his notification methods, Prophet Mohammed is a characteristic preacher and

annunciator for respondent and so keeps his actuality. This effect has proceeded so far.

It shows the originality of notification methods that even today they don‟t lose their

popularity as a communication source and meet with approval day by day.

Key Words: Prophet Mohammed, notification, communication source,

notification method.

IV

ĠÇĠNDEKĠLER

TEZ SAVUNMA SINAV TUTANAĞI ..........................................................................I

YEMĠN METNĠ ............................................................................................................. II

ÖZET ............................................................................................................................. III

ABSTRACT .................................................................................................................. III

ĠÇĠNDEKĠLER ............................................................................................................. IV

KISALTMALAR .......................................................................................................... VI

ÖNSÖZ ......................................................................................................................... VII

GĠRĠġ ............................................................................................................................... 1

BĠRĠNCĠ BÖLÜM

HZ. PEYGAMBER’ĠN DĠNDEKĠ KONUMU

1.Temel Kavramlar ......................................................................................................... 8 1.1. Nebi ve Nübüvvet .............................................................................................. 8

1.2. Resul ve Risalet ................................................................................................ 10

2.Misyonu ....................................................................................................................... 11 2.1. Tebliğ ................................................................................................................ 11

2.1.1. Tebliğin Sözlük ve Terim Anlamı ............................................................. 11

2.1.2. Tebliğe Yakın Olan Kavramlar ................................................................. 15

2.1.2.1. ĠrĢad ................................................................................................... 15

2.1.2.2. Da‟vet ................................................................................................ 16

2.1.2.3. Va‟z ................................................................................................... 19

2.1.2.4. Telkin ................................................................................................. 20

2.1.2.5. Tavsiye .............................................................................................. 21

2.1.2.6. Nasihat ............................................................................................... 21

2.1.2.7. Emr bil‟-Ma‟rûf ................................................................................ 23

2.1.2.8. Nehy „ani‟l-Münker ........................................................................... 24

3.Hz. Peygamber’in Dindeki Konumu ve Misyonu.................................................... 25 3.1. Konumu ............................................................................................................ 25

3.1.1. Peygamberlik Vasfı ................................................................................... 25

3.1.2. Kul ve BeĢer OluĢu ................................................................................... 30

3.2. Misyonu ............................................................................................................ 33

3.2.1. Tebliğ ........................................................................................................ 33

3.2.2. Beyan ......................................................................................................... 36

3.2.3. Eğitim-Öğretim / Talim-Terbiye ............................................................... 38

ĠKĠNCĠ BÖLÜM

ĠLETĠġĠM KAYNAĞI OLARAK HZ. PEYGAMBER

1.ĠletiĢim Perspektifinden Peygamberlik .................................................................... 42 1.1. Bir ĠletiĢim Kaynağı Olarak Hz. Peygamber‟in Nitelikleri .............................. 43

1.1.1. Hz. Peygamber‟in Sıfatları ........................................................................ 44

1.1.2. Hz. Peygamber‟in ĠletiĢim Becerileri ........................................................ 51

1.1.3. Dinî ĠletiĢim Kaynağı Örneği Olarak Hz. Peygamber‟in Örnekliği .......... 54

1.1.3.1. Tebliğ Açısından Hz. Peygamber‟in Örnekliği ................................. 56

1.2. Hz. Peygamber‟in Tebliğinde Genel iletiĢim Ġlkeleri ....................................... 58

1.3. KiĢiliksel YaklaĢım .......................................................................................... 63

V

1.4. Sözel YaklaĢım ................................................................................................. 64

1.5. Toplumsal YaklaĢım ........................................................................................ 67

1.6. YaklaĢım Tarzlarının Bütünselliği .................................................................... 69

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

HZ. PEYGAMBER’ĠN TEBLĠĞĠNDE ĠLETĠġĠM ĠLKELERĠ

1.Hz. Peygamber’in Tebliğinde Genel Ġlkeler ............................................................ 72 1.1. Muhatabın Psikolojisine Göre Davranma ......................................................... 73

1.2. Muhatabın Sosyo-Kültürel Durumuna Göre Davranma ................................... 75

1.3. Muhataba KarĢı ġefkat ve Merhamet Gösterme ............................................... 77

1.4. KolaylaĢtırma ve Müjdeleme ............................................................................ 81

1.5. Affedicilik ......................................................................................................... 82

1.6. Toplumsal KuĢatıcılık ....................................................................................... 83

1.7. Tepkisel DavranıĢ KarĢısındaki Tutumu .......................................................... 86

2.Hz. Peygamber’in Tebliğinde Sözsüz ĠletiĢim ......................................................... 88 2.1. Jest ve Mimik .................................................................................................... 90

2.2. Ses Tonu ............................................................................................................ 92

2.3. BakıĢ ................................................................................................................. 93

3. Hz. Peygamber’in Sözel ĠletiĢim Yöntemleri .......................................................... 95 3.1. Soru-Cevap Yöntemi ....................................................................................... 96

3.2. Tekrar Yöntemi ................................................................................................. 99

3.3. Örneklendirme/Kıssa Yöntemi ....................................................................... 102

3.4. Dikkat Çekme Yöntemi .................................................................................. 105

SONUÇ ......................................................................................................................... 107

KAYNAKÇA ............................................................................................................... 111

ÖZGEÇMĠġ ................................................................................................................. 131

VI

KISALTMALAR

a.g.m. : adı geçen makale

a.g.t. : adı geçen tez

AÜ : Ankara Üniversitesi

b. : bin (ibn)

bkz. : bakınız

c. : cilt

çev. : çeviren

MÜ : Marmara Üniversitesi

ra : radıyallahu anha /anhu /anhum

s. : sayfa

S. : sayı

SB : Sosyal Bilimler

ss. : sayfa sırası (sayfa aralığı)

SÜ : Selçuk Üniversitesi

tsz. : tarihsiz

vb. : ve benzeri

vd. : ve diğerleri

Yy. : Yayın yok (yayın evi belli değil)

VII

ÖNSÖZ

Ġslâm, Allah ile kulları arasında vahiy meleği ve Hz. Peygamber aracılığı ile

gerçekleĢen, Kur‟ân merkezinde Ģekillenen bir dindir. Allah‟tan kullara doğru

gerçekleĢen bu iletiĢimde Hz. Peygamber‟in en önemli ve öncelikli görevi, tebliğdir. Bu

görevin hakkıyla yerine getirilebilmesi, görevlinin iletiĢim becerilerine en üst düzeyde

sahip olmasına ve kullanacağı iletiĢim (tebliğ) metodlarının, muhatablarının

durumlarına uygun ve etkili olmasına bağlıdır. Nitekim Hz. Peygamber bu görevi yerine

getirirken kiĢilerarası iletiĢim ağında muhatabın Psikososyal durumuna göre tebliğini

ortaya koymuĢtur. Hz. Peygamber‟in tebliğ metodlarını Psikososyal bakıĢ açısıyla

incelemeyi amaçlayan bu çalıĢma; giriĢ, üç bölüm ve sonuçtan oluĢmaktadır.

GiriĢ; araĢtırmanın konusu, araĢtırmanın önemi, araĢtırmanın amacı,

araĢtırmanın yöntemini ve konuyla ilgili araĢtırmaları kapsamaktadır. Ayrıca Hz.

Peygamber‟in tebliğ konusunu inceleyen araĢtırmaların değerlendirilmesi yapılmıĢtır.

Birinci bölümde; kavramsal çerçeve baĢlığı altında öncelikle Hz. Peygamber‟in

dindeki konumu incelenmiĢtir. Bu baĢlık altında Nebi-Nübüvvet ve Rasul-Risalet

kavramları eklenmiĢ daha sonra Hz. Peygamber‟in misyonu incelenmiĢtir. Ayrıca

tebliğin sözlük ve terim anlamının yanında tebliğe yakın olan kavramlar incelenmiĢtir.

Ġkinci bölümde; iletiĢim bağlamında bir iletiĢim kaynağı olarak Hz. Peygamber

incelenmiĢtir. Ayrıca Hz. Peygamber‟in nitelikleri açısından sıfatları ve iletiĢim

becerileri değerlendirilmiĢtir. Daha sonra dini iletiĢim kaynağı açısından örnekliği,

genel iletiĢim ilkeleri araĢtırılmıĢtır. Bunların yanında kiĢiliği, sözel ve toplumsal

yaklaĢımı ele alınmıĢtır. Son olarak tebliğ iletiĢiminde sergilediği yaklaĢımların

bütünselliği incelenmiĢtir.

Üçüncü bölümde ise Hz. Peygamber‟in tebliğ metodu değerlendirilmiĢtir. Bu

baĢlık altında muhatabın psikolojisi, sosyo-kültürel durumu, bireylere karĢı sergilediği

Ģefkat ve merhamet, kolaylaĢtırıcı, affedici, müjdeleyici olması gibi davranıĢsal tebliğ

metodu incelenmiĢtir. Aynı zamanda jest, mimik, ses tonu ve fizyolojik tebliğ metodu

da ayrıntılı bir Ģekilde araĢtırılmıĢtır. Bunların yanında Hz. Peygamber‟in; konunun

daha iyi anlaĢılabilmesi için muhatabın konsantrasyon ve algılama seviyesinin

VIII

yükselmesinde etkili olan soru-cevap, tekrar, örneklendirme ve dikkat çekme yöntemleri

araĢtırılmıĢtır.

AraĢtırmanın tüm aĢamasında sabır ve anlayıĢla desteğini esirgemeyen, tez

konusunda görüĢ ve önerileriyle bana yön veren danıĢmanım Prof. Dr. Hüseyin

CERTEL‟e, Dr. Öğr. Üyesi Fatih ÇĠNAR‟a, Dr. Öğr. Üyesi Mustafa KILINÇ‟a

teĢekkürlerimi sunarım.

Tez oluĢumunda eleĢtiri ve katkılarından dolayı istifade ettiğim Abdullah

Döğer‟e ve beni bu günlere getiren Anneme, Babama tüm yakınlarıma teĢekkür etmeyi

bir borç bilirim. Son olarak tez çalıĢma süresince her türlü desteğini esirgemeyen sevgili

eĢime ve çocuklarıma Ģükranlarımı sunarım.

Bünyamin ÖZDAġ

Temmuz 2018

1

GĠRĠġ

1. AraĢtırmanın Konusu

Ġslâm dininin kökleri, iki ana unsura dayanmaktadır. Birincisi Kur‟an-ı

Kerim‟dir. Ġkincisi ise Allah Teâlâ‟nın son olarak yeryüzüne indirdiği dini izah etmek

için gönderilen, peygamberler silsilesinin son halkasını temsil eden Hz. Muhammed‟in

sünnetidir. Bu noktada Hz. Peygamber‟in konumu ve misyonu oldukça önemlidir. Bu

sebeple tez konusu olarak; geçmiĢten günümüze hitap edecek ve mevcut tebliğ

faaliyetlerine katkı sağlayacak, ayrıca mübelliğ ile bireyler arası iletiĢimdeki

problemlere çözüm kapıları aralayacak bir konunun seçilmesi, bir vaiz olarak bizi bu

alanda çalıĢmaya sevk etmiĢtir.

Verilerin toplanması ve yazımı sürecinden önce Ģüphesiz yapılacak en zor Ģey,

konunun belirlenmesidir. YaĢanan heyecan ve yükleneceğimiz sorumluluğun bilincinde

olarak, uzun istiĢare ve ön araĢtırma neticesinde, çalıĢmaya uzaktan veya yakından

fikirlerini sunarak katkı sağlayanların da düĢüncelerini dikkate alarak, konumuz

“Psikososyal Açıdan Hz. Peygamber‟in Tebliğ Metodu” olarak belirlenmiĢtir.

2. AraĢtırmanın Önemi

BaĢarının temeli, gayret doğrultusunda inĢa edilen metodlarda gizlidir. Günümüz

küresel dünya algısında, yaĢam standartlarını geliĢtirmek ve bireysel-toplumsal

kazanımlar elde etmek için farklı kültür ve inançlara sahip olan kiĢi veya gruplar; yeni

alanlar, alternatif çıkarımlar, üretim teorileri keĢfetmek için açılım manevraları

oluĢturmaktadır. Ayrıca mevcut problemlere alternatif çözüm yolları üretebilmek ve

muhatabına doğruyu gösterebilmek için gayret sarfetme çabası, gün geçtikçe hız

kazanmaya devam ediyor. Bu alanlar içerisinde en fazla önem verilen, belirginliğini her

zaman hissettiren, insanlık tarihinde vazgeçilmez bir olgu olarak karĢımıza çıkan ve

insanlık var oldukça ölümüne kadar devam edecek olan din sahasıdır.

Dünya üzerindeki farklı din mensupları kendi inançsal doğrularını muhataplara

ulaĢtırmak, farklı metotlar geliĢtirerek üstünlük sağlamak için içsel ve dıĢsal her yolu

denemektedirler. Bir baĢka ifade ile geçmiĢten günümüze dinler arasında, kendi

dindarlarının dine bağlılığını artırmak ve baĢkalarını dine kazandırmak üzere amansız

2

bir rekabet vardır. Bu durum, din tebliğinde metodu önemli kılmaktadır. Bu sebeple

Müslümanların din tebliği konusunda, yaĢadığı çağa günümüz teknoloji çağına cevap

verebilecek yeni metodlar geliĢtirmesi, önem arz etmektedir. Bu itibarla meydana gelen

problemlerin çözümünde çoğu zaman çaresiz kalan birey/toplum yani insanlık, özünde

var olan güzelliğe ve hakikate ulaĢmak için bir davetçiye, tebliğ kaynağına muhtaçtır.

Bu ihtiyaçtan dolayı Allah Teâla, vahiy doğrultusunda insanları doğru yola iletmek için

peygamberler göndermiĢtir. Risalet ve Nübüvvetin son temsilcisi ise Muhammed‟

(s.a.v) dir. 1

Hz. Peygamber‟in tebliğ metodu ne kadar iyi çözümlenirse, o kadar baĢarı elde

edilebileceği muhakkaktır. Bu itibarla toplumun Ġslâmi öğretileri daha iyi anlaması ve

kavraması, Hz. Peygamber‟in tebliğ metoduyla doğrudan ilintilidir. Bu bakıĢ açısının

çözümlenmesi, iki türlü değerlendirmeyle mümkündür. Birincisi, Hz. Peygamber‟in

Kur‟an-ı Kerîm‟e göre tebliğ için görevlendirilmesidir. Ġkincisi ise en iyi örnek model

(üsve-i hasene) teĢkil etmesidir.2

Ayrıca günümüz davetçilerinin tebliğ faaliyetlerini daha verimli hale

getirebilmesi için kaynak model olan Hz. Peygamber‟in hayat anlayıĢını, muhataplarına

karĢı uyguladığı Psikososyal metot farklılıklarını; bireysel-toplumsal psikolojik ve

sosyolojik yaklaĢım tarzını kaynak model üzerinden çözümlemeleri önem

oluĢturmaktadır. Bundan dolayı Psikososyal Açıdan Hz. Peygamber‟in Tebliğ

Metodu‟nun oluĢum nedenleri hassasiyetle incelenerek araĢtırılması, günümüzde hem

iletiĢim bağlamında muhatabın, hem de tebliğ davetçilerinin yaĢadığı problemlerin

analizi ve çözümünde önemlilik arz edecektir.

3. AraĢtırmanın Amacı

Psikoloji biliminin ortaya çıkıĢından günümüze, psikoglar nezdinde dindarlığın

Psikososyal görünümleri, popülerliğini hiç kaybetmemiĢ ve dindarlık olgusu her

1 Mehmet Soysaldı, “Kur‟an‟da Tebliğ Yöntemleri ile Ġlgili Kavramların Analizi”, Diyanet İlmi Dergi,

S.3, Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı Dini Yayınlar, Ankara-2003, 39/45.

2 ġevki Aydın, “Ben Ancak Muallim Olarak Gönderildim Diyen Peygamber”, İslam‟da İnsan Modeli ve

Hz. Peygamber Örneği, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara-1995, s.184.

3

dönemde ilgi alanı olma özelliğini korumuĢtur. Bu sebeple psikoloji bilimiyle uğraĢan

kimseler, bu konuyu enine boyuna araĢtırmıĢ ve araĢtırmaya devam edegelmiĢlerdir.

Ayrıca kendi alanlarında dindarlığın Psikososyal boyutlarını farklı açıdan

değerlendirirken, araĢtırma metotları kullanarak çalıĢmalarında kayda değer, önemli bir

konu olarak ifade etmiĢlerdir. Bu noktada araĢtırmanın evrensel amacı; tarihsel süreçte

oluĢan bilgi birikimine katkı sağlamak ayrıca Ġslâm inanç perspektifinde tüm insanlığın

yararına sunulabilecek Hz. Peygamber‟in, dini inanç-tecrübe ikileminde tebliğ

modelliğinin ve tebliğinin metodolojik yönünün psikolojik temellerini gün yüzüne

çıkarmaktır.

Hz. Peygamber, tebliğin insana ulaĢtırılmasında mübelliğ vasfını en güzel bir

Ģekilde kullanmıĢtır. GerçekleĢtirmiĢ olduğu bu yaklaĢım, bir taraftan insan

psikolojisinin değerini, diğer taraftan mübelliğin muhatabına karĢı takındığı tebliğ

metodunun önemini ifade etmektedir. Böylece günümüz mübelliğ konumunda olan

bireylere, örnek teĢkil etmesi bakımından Hz. Peygamber‟in tebliğinde izlediği, tebliğ

yöntem karakteri diyebileceğimiz özelliklerin tespitini ve metodunu araĢtırmak bu

amaçlar arasındadır.

Diğer taraftan Ġslâm‟ın ilk yıllarından baĢlayarak önce gizliden, daha sonra aleni

olarak irĢad edilen tebliğ metotları sayesinde islam medeniyeti meydana gelmiĢtir.

Ġnsanlık tarihine yön verecek olan söz konusu bu oluĢumun; günümüzde yaĢanan tebliğ

sunum problemlerine ıĢık tutması ve daha güzel bir iletiĢim doğrultusunda geliĢime

katkı sağlaması için Hz. Peygamber‟in uyguladığı tebliğ metotlarını genel itibariyle ele

alarak tespit etmek bir diğer amaçtır.

Bireyin ve toplumun huzurunu canlı tutmak için Hz. Peygamber ve Kur‟ân‟ın

tebliğ yöntemlerindeki karakteristik en önemli özelliği, insan-toplum psikolojisini göz

önünde bulundurarak yaklaĢım metodu ve sunum üzerine inĢa edilmesidir. Böylece Hz.

Peygamber‟in tebliğ metodunu ve tebliğ metot yöntemleri açısından insanların

psikolojik durumlarına göre kullandığı tebliğ üslubunu irdelemek de araĢtırmanın

amaçlarındandır.

Günümüzde özellikle Müslümanların; Allah tarafından gönderilen model

Peygamber doğrultusunda Ġslâm‟ın asli örnekliğini teĢkil eden Hz. Muhammed‟in

4

zamanın imkânı dâhilinde iletiĢimin tüm unsurlarını kapsayan, sözlü, sözsüz/beden dili

sunum yöntemlerini kullanarak tebliğ metodunu doğru ve güzel bir Ģekilde nasıl

kullandığını bilmeleri önem arz etmektedir.

4. AraĢtırmanın Yöntemi

Bu çalıĢmada öncelikle araĢtırma sürecinde konuyla ilintili olan kavramsal

çerçeve oluĢturulmuĢtur. Daha sonra konunun amacını Ģekillendiren unsurlara yer

verilecektir. Ayrıca Hz. Peygamber merkezli tebliğ metodunun yanında, konunun daha

iyi anlaĢılması için Kur‟an tebliğ üslübu ve farklı Ģahıslara ait orijinal fikirlere de zaman

zaman değinilecektir. Çünkü konuyla alakalı olan çeĢitli kaynakların bilgileri ve

yazarların düĢünceleri, tek tek mütala edilerek değerlendirileceği ve inceleneceği için,

çalıĢmaya zenginlik katacaktır.

ÇalıĢma sürecinde Hz. Peygamber tebliğ metodunun Psikososyal unsurlarının

tespiti üzerine yoğunlaĢılmıĢtır. Bu titizlik doğrultusunda konuyla alakalı doğrudan veya

dolaylı olarak bilgilerden faydalanılmıĢtır. AraĢtırma kapsamında özellikle Psikososyal

kaynaklardan istifade edildiği gibi diğer alanlara ait farklı kitap, makale, tez gibi

çalıĢmalardan da yararlanılmıĢtır. Konular, tümevarım yöntem merkezinde irdelenmiĢ,

farklı örneklerle desteklenerek daha iyi anlaĢılması için çaba sarfedilmiĢtir.

Bu çalıĢma her ne kadar titiz bir araĢtırma neticesinde tamamlansa da hata ve

eksiklikleri elbette olacaktır. Bilimsel çalıĢmaların en büyük özelliği, istiĢare

merkezinde katkı sağlamaktır. Bundan dolayı konuya katkı sağlayabilecek her türlü

öneriye açık olunduğunu da belirtmekte fayda vardır.

Tez araĢtırma süresince konuyla ilgili doğrudan ve dolaylı olarak toplumsal,

kültürel, edebiyat gibi düĢünce alanlarını kuĢatan çalıĢmalardan da yararlanılmıĢtır.

Ayrıca araĢtırma baĢlıklarının temelini ve geçiĢ aĢamasını besleyen farklı alanlara ait

eserlerden de faydalanılmıĢtır. Lakin bu çalıĢmanın oluĢum sürecinde istifade edilen

eserlerden yararlanılırken üslup bakımından psikososyal yorumlamaya gidilmiĢtir.

AraĢtırmamızda gerek kavramsal çerçevenin oluĢturulması ve gerekse asıl

konumuz olan tebliğ metotlarının neler olduğunu tespit etmek üzere verilerin

toplanmasında tarama yöntemi kullanılmıĢtır. Elde edilen verilerin psiko sosyal açıdan

değerlendirilip yorumlanması aĢamasında ise içerik analizi yöntemi kullanılmıĢtır.

5

5. Ġlgili AraĢtırmalar

Bu baĢlıkta “tebliğ” konusuyla ilgili çalıĢmalar incelenmiĢtir. Konuyla ilgili

ulaĢılabilen çalıĢmalar öz itibariyle değerlendirilmiĢtir.

Konuyla ilgili öncelikle inceleyeceğimiz çalıĢma, Önkal‟ın “Rasûlullah‟ın

Ġslâm‟a Davet Metodu” 3 adlı eseridir. Bu eserde, genel olarak davetin metodu,

gerekliliği ve rolü incelenerek Hz. Peygamber‟in uygulamıĢ olduğu bazı davet metodları

ele alınmaktadır. Hz. Peygamber‟in; amaca ulaĢmak için takip ettiği merhaleler

anlatılmakta, onun davet metodu psikolojik unsurlar yönünden ve sosyal müesseselerle

olan irtibatı açısından irdelenmektedir. Ayrıca Önkal, genel itibariyle Mekke ve Medine

dönemindeki davet metodlarına da değinmektedir. Bu çalıĢma ağırlıklı olarak Siyer ve

Ġslam Tarihi açısından incelenmiĢtir.

Baysal, “Hz. Peygamber‟in Sözsüz ĠletiĢimine Dair Hadislerin Tahric ve

Değerlendirilmesi” adlı tezinde4

; öncelikle iletiĢim bilimi doğrultusunda çeĢitli

tanımlamalara yer vermiĢ, daha sonra sözsüz iletiĢim konusu, ayrıntılı bir biçimde ifade

edilmiĢtir. Ayrıca bu çalıĢma Hz. Peygamber‟in hedef kitle üzerinde sözsüz iletiĢiminin

etkileyiciliğinden bahsetmekte ve muhatabın algılama seviyesine göre Ģekillenen sözsüz

iletiĢimin farklı boyutları irdelenmektedir.

Bir diğer çalıĢma, “Ġslâm‟ın Asabiyete BakıĢı ve Asabiyetin Ġslâm Tebliğine

Etkileri”5 tezidir. Cahiliye dönemi asabiyete bakıĢın, dönemin toplumunda asabiyeti

oluĢturan zihni yapının toplum üzerindeki etkisini farklı boyutlarıyla ele almaktadır. Bu

yaklaĢım tarzı içerisinde konu, Hz. Peygamber‟in tebliğ metodunun dönemin

toplumunda meydana getirdiği değiĢim üzerinden devam etmektedir. Ayrıca araĢtırma

sürecinde pozitif veya negatif düĢüncelerden de istifade edilerek Hz. Peygamber‟in

tebliğ metodu Psikososyal açıdan anlatılmaktadır.

3 Ahmet Önkal, Rasulullah‟ın İslâm‟a Davet Metodu, Kitap Dünyası Yayınları, Ġstanbul-2016.

4 Zehra Baysal, “Hz. Peygamber‟in Sözsüz ĠletiĢimine Dair Hadislerin Tahric ve Değerlendirilmesi”,

Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi),

Konya-2016. 5 Ragıp Çelik, “Ġsâm‟ın Asabiyete BakıĢı ve Asabiyetin Ġslâm Tebliğine Etkileri”, Necmettin Erbakan

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans tezi), Konya-2012.

6

Buzlu, “ĠrĢad ve Tebliğ Faaliyetlerinde Yöntemlerin Belirlenmesi Açısından

Ġhtida Hareketleri” çalıĢmasında6; ihtida hareketlerinin dönemsel boyutlarını tarihi seyir

üzerinden değerlendirmiĢtir. Bu değerlendirme sürecinde Ġslâm‟ın ihtida hareketlerine

karĢı nasıl bir tavır aldığı, fetihler zamanında Ġslâm‟ın muhatabını yok etmek veya zarar

vermek olmadığı, diğer bir tabirle kılıç, dini gibi yaklaĢımlardan uzak davrandığı, hatta

öldürmek değil yaĢatmanın esas alındığı vurgulanmıĢtır. Ayrıca Hz. Peygamber‟in bu

zümreye eğitimsel olarak yaklaĢım tarzına da değinilmektedir.

Ölmez, “Kur‟an-ı Kerim‟de Peygamberlere Emredilen Tebliğ Metodları”

çalıĢmasında7

; peygamberleri kapsayan tebliğ ile ilgili emirlerden yola çıkarak

çalıĢmasını bina etmiĢtir. BaĢlığından da anlaĢıldığı gibi Kur‟an endeksli araĢtırılarak

peygamberlerin yapmıĢ olduğu veya yapması gerektiği tebliğ faaliyetlerinin, tefsir alanı

üzerinden değerlendirildiği bir çalıĢmadır.

Yağcı, “Hz. Peygamber‟in Söz ve DavranıĢlarında Ġnsan Kazanma Sanatı” adlı

çalıĢmasında8; Hz.Peygamberin tebliğinde insanları dine kazandırma ve ikna etme

konusunda takip ettiği yöntemler vurgulanmıĢtır. Ġnsan kazanma stratejileri açısından

peygamberlerin toplumsal dönüĢümde öncü rol üstlendiği anlatılmaktadır.

Macid, “Hz. Peygamberin Bazı ĠletiĢim Ġlkeleri” 9 adlı makalesinde; Hz.

Muhammed‟in misyonu doğrultusunda kaynak model olarak alıcı ve hedef kitlenin

psikososyal davranıĢlarını dikkate alarak aldığı ilahi mesajı ilettiğini ifade etmektedir.

Macid makalesinde Hz. Peygamber‟in muhatabın seviyesine göre tutum ve

davranıĢlarını belirlediğini, ayrıca kiĢilerin bireysel özelliklerine dikkat ettiğini

söylemektedir. Bunların yanında Macid çalıĢmasında; Hz. Peygamberin tebliğ

metodunda statü ve rolünü iyi kullanarak otoritesini hiçbir zaman kaybetmediğini,

böylece tebliğ misyonu açısından baĢarısını canlı tuttuğunu farklı örneklerle izah

6 Tuğba Buzlu, “ĠrĢad ve Tebliğ Faaliyetlerinde Yöntemlerin Belirlenmesi Açısından Ġhtida Hareketleri”

Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Çorum-2015. 7

Muammer Ölmez, “Kur‟an-ı Kerim‟de Peygamberlere Emredilen Tebliğ Metodları” Necmettin

Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Konya-2013. 8 Hızır Yağcı, “Hz. Peygamber‟in Söz ve DavranıĢlarında Ġnsan Kazanma Sanatı” (YayımlanmamıĢ

Yüksek Lisans Tezi), Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van-2009, s.18. 9 Yusuf Macid, “Hz. Muhammed‟in Bazı ĠletiĢim Ġlkeleri”, Ondokuz Mayız Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

Dergisi/DergiPark (ss.271-303).

7

etmektedir. Her ne kadar söz konusu makale, tezimizin konusuyla doğrudan ilintili olsa

da konu itibariyle kısıtlı ve genel bir çalıĢma seyrini ortaya koymaktadır.

Bir diğer çalıĢma ise; “Dinî Tebliğ ve Öğretimde Metodun Önemi” 10 isimli

ġanver‟in makalesidir. Söz konusu makalede; tebliğin anlam ve mahiyeti, metodun

kavramsal çerçevesi, tebliğde metodun rolü ve önemi hakkında bilgiler vermektedir.

Ayrıca ġanver makalesinde; genel itibariyle tebliğ metodunda olması gereken bazı

özelliklerden bahsetmektedir. Bu makale dinî tebliğ ve öğretimde metodun önemi

hakkında çok genel bilgiler sunmaktadır.

Son olarak Argun, “Ayetler Bağlamında Tebliğde Eylemin Sınırları” adlı

çalıĢmasında11

; Kur‟an‟ın ön gördüğü tebliğin ayetler bağlamında sınırlılığını

vurgulamaktadır. Ayrıca bu anlayıĢ üzere cihat gibi konular da ele alınarak, mübelliğ

konumunda olanlara yönelik söz ve fiili saldırılar karĢısındaki tepkisel davranıĢlar

üzerinden Mekke ve Medine dönemi genel olarak irdelenmektedir. ÇalıĢma, tefsir bilimi

bakıĢ açısıyla değerlendirilmektedir.

Söz konusu bu çalıĢmalar, dolaylı olarak farklı boyutlar çerçevesinde ele alınmıĢ

olsa da tezimizle doğrudan ilgili olmadığı ortaya çıkmaktadır.

10 Mehmet ġanver, “Dinî Tebliğ ve Öğretimde Metodun Önemi”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi,

S. 9, c. 9, 2000

11 AyĢe Betül Argun, “Ayetler Bağlamında Tebliğde Eylemin Sınırları”, Selçuk Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Konya-2010.

8

BĠRĠNCĠ BÖLÜM

HZ. PEYGAMBER’ĠN DĠNDEKĠ KONUMU

1.Temel Kavramlar

1.1. Nebi ve Nübüvvet

Yaratıcı ile bireyler arasında elçilik görevini üstlenen peygamberlik,12

bazı

kavramlarla izah edilmektedir. Bunlardan birincisi Nebi ve Nübüvvet, ikincisi ise Rasul

ve Risalet ifadeleridir. Rasul-Risalet bir sonraki alt baĢlıkta incelenecektir. AraĢtırma

dâhilinde Nebi ve Nübüvvet genel olarak bazı ifadelerle izah edilmiĢtir.

Nebi sözlükte; haber, çok geniĢ yol,13

Allah‟tan haber bildirme, fayda sağlayan

haber, dosdoğru yol, bir yerden baĢka bir yere gitme, yüksek makam sahibi ve buna

yakın anlamlarla ifade edilmektedir.14

Nübüvvet anlam itibariyle nebi ile

karĢılaĢtırıldığında her ne kadar farklı görüĢler ileri sürülse de aynı manaları ihtiva

etmektedir.15

Kur‟an-ı Kerim‟de ise Nebi kelimesi peygamberler için kullanılmıĢtır.16

Istılahi olarak nebi, Yaratıcının vahiy doğrultusunda kendisine ilettiği haberleri

bildiren, önce gönderilmiĢ olan kanunlarla amel eden anlamında kullanılmıĢtır. Ayrıca

kendisine bizzat müstakil din kanunları indirilmemiĢ olan Cebrail vasıtasıyla vahyin

muhatabı olması da Nebi‟nin özelliklerindendir.17

Nübüvvet ise genellikle haber vermek, konum ve değeri yüksek olmak,

anlamlarına gelmektedir. Nübüvvet, mastar bir kelime olması hasebiyle Nebi ile aynı

12 Peyğamber kelimesi farscada „haber getirici, hususiyetle Allah‟ın emrini bildirici‟ manasında olan

“Peyamber-Peyember” tanımlamasından gelmektedir (bkz. Ziya ġükun, Farsça-Türkçe Lügat/Gencinei

Güftar-Ferhengi Ziya, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları: 3013, Ġstanbul-1996, s.515. 13

Fikret Karaman vd., Dini Kavramlar Sözlüğü, Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı Yayınları, Ġstanbul-2009,

s.454. 14

Ġbn Manzur, Lisanu‟l-Arab, Daru‟s-Sâdır, , Beyrut-trs., XV/302; Ragıb el-Ġsfehani, Müfredat el-

Fâzu‟l-Kur‟an / Kur‟an Kavramları Sözlüğü, çev: Yusuf Türker, Pınar Yayınları, Ġstanbul-2007,

s.1418. 15

Erdinç Ahatlı, Peygamberlik ve Hz. Muhammed‟in Peygamberliği, Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı Yayınları,

Ankara-2007, s.25. 16

Bkz. Ankebut, 29/27; Hadid, 57/26; En‟am, 6/83-89; Meryem, 19/49-58; Ahzab, 33/39-40.

17 ġerafeddin Gölcük-Süleyman Toprak, Kelam, Tekin Kitapevi, Konya-1998, s.303.

9

manalarda kullanılmıĢ ve nebilik/elçilik olarak ifade edilmiĢtir.18

Ġslâm düĢünce

tarihinin temel konularından biri olan Nübüvvet, farklı ekoller arasında dönem dönem

çeĢitli yorumlamalara tabi tutulmuĢtur.19

Kur‟an‟ın çeĢitli âyetlerinde de Nebi ve Nübüvvet‟le ilgili bilgiler verilmiĢtir.

Nübüvvet‟in Kur‟an‟da aydınlatıcı bir kandile benzetilerek müjdeleyici ve uyarıcı

vasıfları vurgulanmıĢtır. Söz gelimi Ģu âyetlerde bu sıfatlar ön plandadır: “Ey

peygamber! Biz seni hem bir Ģahit, hem bir müjdeci, hem bir uyarıcı olarak gönderdik.”

“Ve hem de izniyle Allah‟a bir davetçi ve nurlar saçan bir kandil (olarak gönderdik).”20

Ayrıca farklı âyetlerde nebilik makamında sâdık/doğruluk özelliğinin de bulunduğu

ifade edilmiĢtir.21

Bu nokta da Nübüvvet‟in karakter özelliklerinden biri olan doğruluk,

Psikososyal güdümlü davranıĢta baĢkalarına karĢı saygınlığı, dengeli olmayı içinde

barındırmaktadır.

Âyette geçtiği üzere; “ Emrolunduğun gibi dosdoğru ol.”22

ifadesini, söz konusu

yaklaĢımın bir açılımı olarak değerlendirmek mümkündür. Böylece Peygamberlik

vasfının sergilediği bu davranıĢ, bireye ve topluma olan değerin göstergesidir. Çünkü

doğruluk, psikolojik bir unsur olması hasebiyle insanın psiĢik hayatını düzene

yönlendirmesiyle aĢırılıktan ve pasif kalmasından muhafaza eder. Negatif davranıĢların

ötesinde birey ve toplumu Psikososyal açıdan dinamik olmaya sevk eder. Ortaya

konulan bu aksiyon birey veya topluma yön verir. Böylece hayatın anlam ve önemi

Ģekillenmeye, bir amaç üzerine yoğunlaĢarak, duygu ve davranıĢların doğru yöne

ulaĢmasına neden olur.23

18 Yusuf ġevki Yavuz, “Nübüvvet”, Diyanet İşleri Ansiklopedisi (DĠA), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları,

Ankara-2007, 33/279. 19

Ebû Abdullah Fahreddin Muhammed bin Ömer Fahreddin er-Razi, Esâsü‟t-Takdîs Fî İlmi‟l-Kelâm

çev: Ġbrahim CoĢkun, Ġz Yay., Ġstanbul-2006, s.223. 20

Ahzab 33/45-46. 21

Bkz. Maide, 5/44; Furkan, 25/1. 22

Hud, 11/112. 23

Bkz. Alfred Adler, Sosyal Duygunun Gelişiminde Bireysel Psikoloji, çev. Halis Özgü, Hayat

Yayıncılık, Ġstanbul-2002, s.9.

10

1.2. Resul ve Risalet

Sözlükte Resul, Nebi kelimesiyle yakın anlamı ihtiva etmektedir. Resul; mesaj

taĢıyan, haber alan, haber getiren, elçidir.24

Risalet ise elçilik,25

bir kimseye tebliğ

etmek26

anlamındadır. Resul, gönderilen topluma tebliğ etmek için elçilik görevini alan

kimsedir. Buna Mürsel‟de denmektedir. Çoğulu rusül olarak gelmektedir.27

Böylece

elçilik ve tebliğ, Resul‟ün asli ögesi konumundadır. Ayrıca elçilik konumundaki olan

Resul, yaratıcıdan aldığı mesajı insanlara iletmesinden dolayı vasıta hükmünü taĢıdığını

söylemek mümkündür.

Resul, dini literatürde Allah‟ın bildirdiklerini/vahiy tebliğ etmek için risalet

göreviyle gönderilen,28

kendisine kitap verilen kiĢi, Ģeklinde tanımlanmaktadır. Bu

noktada Resul, Nebi‟den ayrılmaktadır. Çünkü Nebi, kendisine kitap indirilmemesine

rağmen Allah‟ın buyruklarını insanlara ileterek beyan eden ve mevcut dinin kaideleriyle

amel edendir. AraĢtırma dâhilinde Resul‟ün Nebi olduğu, fakat her Nebi‟nin, Resul

olmadığı ortaya çıkmıĢtır. Böylece Nebi, peygamberler için kullanılan genel bir kavram

olmasına rağmen, Resul özel bir anlamı ifade etmektedir.29

Resul ve Nebi kelimeleri her ne kadar anlam itibariyle bazı farklılıkları olsa da

Kur‟an‟da bu kelimelerin geçtiği âyetler değerlendirildiğinde ortak vasıflara sahip

olduğu gün yüzüne çıkmaktadır.30

Nübüvvetin son halkası olan Hz. Peygamber,31

Resul

ve Nebi olması hasebiyle Allah Teâlâ tarafından bizzat vahiyle eğitilerek kendine has

kiĢiliği oluĢmuĢtur. Böylece kendisine bahĢedilen ahlaki güzelliğin yansıması

24 Ramazan AltıntaĢ vd., Kelâm, Grafiger Yay., Birinci Baskı, Ankara 2012.

25 Ġbn Manzur, a.g.e., 11/281.

26 Mehmet Boynukalın, “Tebliğ”, Diyanet İşleri Ansiklopedisi (DĠA), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları,

Ankara-2007, 40/218. 27

Karaman vd., Dinî Kavramlar Sözlüğü, s.482. 28

Muhammed Ali Ġbni Ali Tehânevî, Keşşâfu Istılâhâtı‟l-Ulûm, Dâru‟l-Kütübü‟l-Ġlmiyye, Beyrut, 2/155. 29

ġerafeddin Gölcük, İslâm Akaidi, Esra Yayınları, BeĢinci Baskı, Ġstanbul-1997, s.140-141. 30

Bkz. Âl-i Ġmran, 3/79,81; Ahzap, 33/45; Hadid, 57/25-26. 31

Bkz. Ahzab, 33/40.

11

doğrultusunda muhatabına karĢı sergilediği tutum ve davranıĢları, ona göre

ĢekillenmiĢtir.32

Bir araĢtırmaya göre; Kur‟an‟ın (vahiy), insanı inanç, düĢünce, duygu ve

davranıĢlarıyla bir bütün olarak ele aldığı; akıl, kalp ve davranıĢ üçgeninde insanın

özelliklerini Ģekillendirmeye çalıĢtığı33

sonucuna varılması, Hz. Peygamber‟in

Psikososyal tavır ve davranıĢlarının doğrudan vahiyle müteĢekkil olduğunu

desteklemektedir.

Hz.Peygamberin kiĢilik yapısı, söz ve fiillerine tesir etmiĢtir. Mübelliğ

konumunda olan Hz. Peygamber tebliğini, kendisine özel kılınan Ģahsi söz ve

davranıĢları çerçevesinde ĢekillendirmiĢtir. Bu noktada Hz. Muhammed‟in Peygamber

olarak gönderilmesi Ġslâm‟ın sunumunu teĢkil eden ve onun misyonunu oluĢturan tebliğ

ve tebliğe yakın olan kavramların incelenmesini gerektirmektedir. Ayrıca bu

kavramların incelenmesi Hz. Peygamber‟in mevcut toplumsal yapının bireylerine karĢı

sergilediği tebliğ endeksli tutum ve davranıĢlarının psikolojik arka planının sağlıklı bir

Ģekilde kavranmasına yardımcı olacaktır.

2.Misyonu

2.1. Tebliğ

2.1.1. Tebliğin Sözlük ve Terim Anlamı

Tebliğ kelimesinin sözlük ve terim anlamlarını izah etmeden önce tebliğin daha

iyi anlaĢılması bakımından aynı kökten (b-l-ğ) gelen bazı kelimelerin anlamlarına

öncelik vermek, yararlı olacaktır. Bunlar belağ, buluğ, belağat, bedî„, mübelliğ

kelimeleridir.

32 Muhammed Nebil el-Ömerî, “Menhecü‟r-Rasûl sallallâhu aleyhi ve sellem fî terbiyeti ashâbihî

akadiyyen / Hz. Peygamber‟in Sahabeye Ġnanç Esaslarını Öğretmedeki Ġzlediği Metot”, Kelam

Araştırmaları Dergisi (ss. 452-492), çev: Kılıç Aslan Mavil, S.2, 2017, 15/457 vd.. 33

Hasan Kayıklı, “Editör”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Din Psikolojisi Özel Sayısı-

Prof. Dr. Kerim Yavuz Armağanı-, 2012, 12/X.

12

Belağ; mesaj, haber, bildiri, ilan, yeterlilik ve ültimatom manasına

gelmektedir.34

Buluğ, ulaĢmak, yetiĢmek,35

iĢ gayesine varmak, sorumlu olmak, çocuk için

kullanıldığında buluğ çağına girmiĢ olmak, meyveler için kullanıldığında olgunlaĢmak

gibi farklı anlamları ihtiva etmektedir.36

Belağat; fasih,37

kapalı olmayan açık seçik söz anlamında kullanılmaktadır.

Ayrıca aynı kökten türeyen kelimelerin anlamları; tebliğ etmek, etkili olmak, ifa etmek,

değiĢmemek, devamlı olmak, özen göstermek, kâfi gelmek, olgunlaĢmak ve gönüldekini

etkili bir Ģekilde ifade etmek38

gibi manalarının yanında idrak etmek, ulaĢmak

anlamlarını da kuĢatmaktadır.

Terim olarak Belağat ise ilim ve meleke Ģeklinde iki mâna üzerinde

değerlendirilmiĢtir. Ġlim olarak belâğat, düzgün ve yerinde söz söyleme usul ve

kaidelerini inceleyen demektir.39

Meleke olarak belâgat, sözün, anlaĢılır açık ve seçik

yani fasih olmasıdır. BaĢka bir tabirle düĢüncenin sözlü-sözsüz veya yazılı olarak

ihtiyaç nispetinde, fazlalığa yer vermeden özlü ve zamanında ifade edilmesidir. 40

Belağatın doğuĢtan varolan bir meleke olduğu bilinmektedir. Nitekim

Kur‟ân‟da; “Ġnsanı yarattı. Ona beyânı (düĢündüğünü izah etmeyi) öğretti.”41

buyurulmaktadır. Dolayısıyla belâgat, fikir adamları tarafından insana doğmadan önce

verilen bir kabiliyet olduğu ve insanın sanata meyilli olarak yaratıldığı Ģeklinde

anlaĢılmıĢtır. Ayrıca belağat ilmiyle uğraĢan ilim insanları belâğatı Ģu Ģekilde ifade

etmiĢlerdir:

Sözü herkesin kolay kolay söyleyemeyeceği tarzda söylemektir.

34 Fikret Karaman, Sünnetin Işığında Tebliğ ve Davet, Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı Yayınları, Ankara-2007,

s.48. 35


Ġbn Manzur, a.g.e., 8/420 vd.. 37

Mevlüt Sarı, Turkish English Arabic Persian, Gonca Yayınevi, Ġstanbul-tsz., s.68. 38

Cüneyt Eren-M.Vecih Uzunoğlu, Belâgat Arap Edebiyatında Edebi Sanatlar, Sütun Yayınları,

Ġstanbul-2006, s.23. 39

Hulusi Kılıç, “Belâğat”, Diyanet İşleri Ansiklopedisi (DĠA), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara-

2007, 5/381. 40

Kılıç, a.g.m., 5/380. 41

Rahman, 55/3-4.

13

Lafızla mânanın güzellikte birbiriyle yarıĢmasıdır.

Mânadan önce lafzın kulağa, lafızdan önce de mânanın zihne süratle

ulaĢmasıdır.

Mânanın güzel ve uygun ifadelerle zihinlere ulaĢtırmaktır.42

Bu nokta da Belâgat ilmiyle doğrudan ilintili olan Bedî„, ifadeyi estetiksel/güzel

hale getirmek için usül ve kurallarını araĢtıran, konu edinen ve belâğat ilminin bir dalı

olarak bilinmektedir. Bedî„, kelimesinin sözlük anlamı; örneksiz ve modelsiz olarak bir

Ģey icat eden, örneği ve modeli olmadan yaratılmıĢ olan, Ģeklinde ifade edilmektedir.

Fakat bunun yanında Bedî„, edebî sanatlarla iliĢkilendirilerek; “Örülü ifadenin lafız

bakımından kusursuz, mâna bakımından mâkul ve aynı zamanda bir âhenge sahip

olunması”43

Ģeklinde tanımlanmaktadır.

AraĢtırma dâhilinde tebliğ ile iliĢkili olan ve b-l-ğ kökünden türeyen kelimeler,

yukarıda genel bir çerçevede ele alınmıĢtır. ġimdi ise tebliğ kelimesinin sözlük ve terim

anlamları incelenecektir.

Tebliğin sözlük anlamı; bildirmek, açıklamak,44

ulaĢmak, ulaĢtırmak,45

bilgiyi

taĢımak,46

eriĢtirmek,47

belirlenen bir görevle en son duruma kadar ulaĢmak,48

amacın

en yükseğine eriĢmek ve en sonuna varmak,49

Ģeklinde tanımlanan ve b-l-ğ fiilinin

kökünden türetilmiĢ olan mastar bir kelimedir.50

Bu noktada tebliğ, muhatabını

bilgilendirme olarak değerlendirilebilir. Böylece tebliği, bilgiyi taĢıma sürecinde

iletiĢim kurma olarak düĢünmek de mümkündür.

42 Kılıç, a.g.e., 5/381.

43 Nasrullah Hacımüftüoğlu, “Bedî”, Diyanet İşleri Ansiklopedisi (DĠA), Türkiye Diyanet Vakfı

Yayınları, Ankara-2007, 5/320. 44

ġerafeddin Gölcük-Süleyman Toprak, Kelâm, Selçuk Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Yayınları, Konya-

1988, s.313. 45

Ġbn Manzur, a.g.e., 8/420. 46

Ferid Develioglu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugât, Ankara, 1988, s. 1254; Ebu Mansur

Muhammed b. Ahmet el-Ezherî, Mu‟cemül Tehziybi el-Lugât, Daru‟l Ma‟rife, Beyrut, tsz., I, 386. 47


Râgıb Ebu‟l Kâsım el- Hüseyin b. Muhammed Ġsfahânî (H. 502), Müfredâtü Elfâzu‟l-Kur‟an, DimeĢk-

2002, s.144. 49

Rağıp el-Ġsfahani, Müfredat (Kur‟an Kavramları Sözlüğü), Tercüme: Abdulbaki GüneĢ-Mehmet Yolcu,

Çıra Yayınları, Ġstanbul-2012, s.167. 50

Bkz. Ġbn Manzur, a.g.e., 8/419-420.

14

Tebliğ‟in terim anlamı ise; vahiy doğrultusunda Peygambere bildirilen ilahi

bilgilerde bir değiĢiklik yapmadan, olduğu gibi birey veya topluma ulaĢtırılması

demektir.51

BaĢka bir tabirle Allah‟ın iletmiĢ olduğu vahiy bilgisini gizlemeksizin vahiy

çerçevesinde birey veya toplumla iletiĢim kurmaktır. Tebliği, peygamberler aracılığıyla

ilahi hükümleri, insanlara ulaĢtırarak bildirmek, iletiĢim metotlarıyla bilgisel aktarım

yaparak duyurmak, bilgilendirmek, Ģeklinde de tarif etmek mümkündür.

Dolayısıyla tebliğ, Peygamber aracılığıyla bilgilendirme doğrultusunda inanca

sevketmek için muhatabını, bilgisel uyarılarda bulunarak manevi atmosfere uzanan

açılımlar sunmaktır.52

Tebliğin tanımları genel itibariyle değerlendirildiğinde Allah‟tan

vahiy olarak gönderilen bilgilerin zorlama-baskı uygulamaksızın53

insanlığa ne

gönderildiyse54

belli bir süreç dâhilinde olduğu gibi apaçık,55

iletilmesi söz konusudur.

Tebliğ ve aynı kökten (b-l-ğ) 56 gelen kelimeler perspektifinde tebliği Ģu Ģekilde

tanımlamak mümkündür:

Tebliğ; muhatabını inanca sevketmek, ilahi hükümleri insanlara ulaĢtırmak için;

lafız bakımından kusursuz, mâna bakımından mâkul ve aynı zamanda edebi

ve estetiksel ifadeler doğrultusunda îcaz bir uslupla fasih bir dil kullanmak,

belirlenen bir görevle belli bir süreç dâhilinde zorlama olmaksızın bilgisel

uyarılarda bulunarak mesaj vermek,

manevi atmosfere uzanan açılımlar sunmak,

iletiĢim metotlarıyla bilgisel aktarım yapmak,

mesajı estetiksel bir uslupla aktarmak,

usül ve kurallar doğrultusunda birey veya toplumun psikososyal

davranıĢlarına göre metodolojik yaklaĢımda bulunmaktır.

51 Komisyon, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Büyük fügat, TÜRDAV, Ġstanbul-1981, II/2114;

Boynukalın, a.g.m., 40/218. 52

Mehmet Sanver, Kur‟an‟da Teblig ve Egitim Psikolojisi, Pınar Yayınları, Ġstanbul-2001, s.24. 53

Bakara, 2/256; Âl-i Ġmran, 3/20; ĞaĢiye, 88/21-22. 54

Yasin, 36/17. 55

Tegabun, 64/12.

56 Bkz. Ġbn Manzur, a.g.e., 8/419 vd..

15

2.1.2. Tebliğe Yakın Olan Kavramlar

2.1.2.1. ĠrĢad

ĠletiĢim kavramlarından biri olan irĢad, tebliğe yakın olan kavramlardan biridir.

RüĢt kökünden mastar olan ĠrĢad; hidâyet yolu, hidâyet yolunu tarif eden, delalet

etmek, delaleti azaltmak için yapılan faaliyetler,57

yol göstermek, doğru yolu göstermek,

hidâyete ermek, doğru yolu bulup kararlılıkla benimsemek,58

hakka ve doğru yola

iletmek, rehberlik yapmak,59

Ģeklinde tanımlanmıĢtır.60

ĠrĢad, hidâyet yolunu tarif etme,

doğru yolu gösterme, gibi tanımlarla izah edilirken sözü edilen yolun maddi-manevi

boyutu değerlendirilmiĢtir. ĠrĢad aynı zamanda tanımlardan da anlaĢıldığı gibi hidâyet

ile eĢ anlamlı olarak değerlendirildiği bilinmektedir.61

Hidâyet, her ne kadar oluĢum süreci itibariyle sebepler dâhilinde gerçekleĢse de

asli itibariyle hidâyet‟i veren Allah‟tır. Ayrıca yaratıcının, bireyin rol ve davranıĢlarını

kendi isteği doğrultusunda yaratması düĢünüldüğünde nisbeten hidâyet‟in birey için de

düĢünülebileceğini söylemek mümkündür.62

Ayrıca irĢad kelimesine yakın olan

kavramlar da vardır. Bunlardan biri tevfik kelimesidir. ĠrĢad, tüm insanları kapsamasına

rağmen, tevfik sadece Müslümanlar için ortaya koyulan bir faaliyettir. Bu kavramların

yanında davet, vaaz, telkin, tavsiye, nasihat, emr-i bil‟-ma‟rûf ve nehy-i ani‟l-münker,

tebliğe yakın olan kavramlardandır.

Dinî bir kavram olduğu kadar fikrî, zihnî, ruhî, kültürel ve sosyal değerlerin

oluĢmasında ve sürekli kılınmasında bir eğitim-öğretim metodu diye de

niteleyebileceğimiz irĢadın, bir yönü ile ferdi, diğer yönü ile toplumsal cephelerinin

bulunduğu ortadadır. Ferdi irĢad, kiĢinin -ki burada bir Müslümanı· kastediyoruz-

bilgilenme, ruhî olgunluk kazanma, karakter sağlamlığı gibi insanın meziyetleri elde

57 Ġbn Manzur, a.g.e., s.175.

58 Bekir Topaloğlu, “ĠrĢâd”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi (ss. 454-455), Türkiye Diyanet Vakfı


Enfal, 8/24; Muhammed, 74/35. 60

Ayrıca bkz. Buzlu, a.g.t., s.8. 61

Topaloğlu, a.g.e., 22/254-255. 62

Ġnsan fiillerinin oluĢum süreci hakkında geniĢ bilgi için Bkz. Hamdi Gündoğar, Fahreddin er-Râzî‟de

İnsan Fiilleri, Çıra Yay., 2010, s.30; ġerafeddin Gölcük, Bâkıllâni ve İnsan Fiilleri, TDV. Yay.,

Ankara-1997, s.150,171.

16

etme hususunda kendisi için, temel Ġslâmî espriler ıĢığında ve Hz.Peygamberin yüce

Ģahsiyetinde bulduğu örneklerle bezenmek için sarfettiği gayrettir. Böyle bir çaba ile

olgunlaĢan kiĢilerden oluĢacak Ġslâm toplumu eğitme-öğretme iletiĢimi ve etkileĢimi

diyebileceğimiz irĢadla oluĢacaktır. Bu kuĢatıcı anlamı ile ele alındığında irĢad, ferdin

ve toplumun tüm yaptıklarında gerekliliğini gösterir.63

Bireyin, kendisini kuĢatan bu unsurların olumlu katkılarıyla çevresiyle uyumlu

bir Ģekilde günlük yaĢamını sürdürebilmesi için onları iyi, doğru bir Ģekilde tanıması,

anlaması ve yaĢamında uygulaması gerekir. Ġnsanın yaĢamında önemli bir rol oynayan

dinin de birey tarafından doğru bir Ģekilde öğrenilip yaĢanması, dinin olumlu katkılarını

arttıracaktır.64

Bundan dolayıdır ki dini öğretileri insanlara ulaĢtırmak için irĢad vazifesi

peygamberlere verilen görevlerdendir.

2.1.2.2. Da’vet

Da‟vet, kelimesi “de‟ave” fiilinden türetilen mastar bir kelimedir. Harf-i cer ile

birlikte kullanılmasıyla, çağırdı, davet etti, bağırdı, nida etti, isimlendirdi, sevketti,

gelmesini istedi, dua veya bedduada bulundu, söz verdi, birisini yemek ve ziyafete

çağırdı65

anlamlarına gelmektedir. Ayrıca birini çağırmak, birinden yardım istemek,66

çağrı, seslenmek, dua-beddua etmek gibi manalarının yanında günümüzde; reklam,

propaganda yapmak ve misyonerlik anlamlarını da kuĢatmaktadır.67

Terim olarak davet, Ġslâm‟a ve Ġslâm esaslarının uygulanmasına çağrıdır.68

Daha

geniĢ kapsamda değerlendirildiğinde Ġslâm ve Allah ikileminde Ġslâm‟ı insanlara tebliğ

63 Halim Karakaya, “ĠrĢadda Metod (Kur‟an ve Hadiste ĠrĢad Metodu)” I. Din Şurası Tebliğ ve

Müzakereleri (ss.154-162), Ankara-1995, s.155. 64

M. Naci Kula, “Engellilere Verilecek Tebliğ ve ĠrĢad Hizmeti”, Dinbilimleri Akademik Araştırma

Dergisi IV (ss.17-45), S.4, 2004, s.18. 65

Önkal, a.g.e., s.21. 66

Karaman, Sünnetin Işığında Tebliğ ve Davet, s.102. 67

Mustafa Çağrıcı, “Da‟vet”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi (ss.454-455), Türkiye Diyanet Vakfı

Yayınları, Ankara-2007, 9/16; Önkal, a.g.e., s.21. 68

Çağrıcı, a.g.m., s.16.

17

etmek için çeĢitli vasıta ve yöntemlerle dini benimsetmek ve tebliğ mesajının tatbikini,

hükümlerini uygulamaya çağırmaktır.69

Kur‟an‟da Allah ve Ġslâm‟a daveti ihtiva eden bu kelime altı âyette geçmektedir.

Aynı kökten değiĢik türevleri ise Kur‟an‟da ikiyüz beĢ defa kullanılmıĢtır.70

Söz gelimi

Ahzab Suresi 45 ve 46. âyetlerde Hz. Peygamber‟in Ģahit, müjdeleyici, uyarıcı/inzar71

vasıfları doğrultusunda davetçi olması vurgulanmıĢtır: “Ey peygamber! Biz seni hem

bir Ģahit, hem bir müjdeci, hem bir uyarıcı olarak gönderdik. Ve hem de izniyle Allah‟a

bir davetçi ve nurlar saçan bir kandil (olarak gönderdik).”

Yukarıdaki âyette Allah Teâlâ tarafından Hz. Peygamber‟in Ģahid, müjdeleyici,

uyarıcı/inzar, nurlar saçan kandil olarak vasıflanmasının yanında ayrıca Ġslâm tebliğinin

davetçisi/çağrı olarak gönderildiğine iĢaret edilmektedir. Ayrıca âyette Allah‟ın izni

doğrultusunda davetçiliğin akabinde nurlar saçan kandile benzetilmesinin ayrı bir

öneme sahip olduğu ortadadır. Ayette O‟nun izniyle, Ģeklinde belirtilmesi bu çağrının

özellikle Allah tarafından yardım olmayınca yapılamayacak gâyet zor bir iĢ olduğuna

iĢaret etmektedir. Nurlandırıcı, aydınlatıcı parlak bir kandil, cehalet ve ĢaĢkınlık

karanlıklarında akılları, gönülleri aydınlatıp doğru yolu gösteren bir ıĢık Allah‟tan

büyük bir lütuftur. Allah‟ın Muhammed ümmetine vaad edilmiĢ olan lütuf ve ihsanı,

baĢka ümmetlere verilmiĢ olandan çok fazla ve çok büyüktür.72

Bu nokta da Hz.

Muhammed‟in tebliğ doğrultusunda gerçekleĢtirmiĢ olduğu davet, bir taraftan Allah

Teâlâ‟nın diğer ümmetlere vermiĢ olduğu lütfundan daha fazla kendisine Ģahsi olarak

verildiğini ortaya koymaktadır. Hatta bu görevin ne kadar ciddi bir sorumluluk

yüklediğini de ifade etnektedir.

69 Karaman, Sünnetin Işığında Tebliğ ve Davet, s.53; Önkal, a.g.e., s.22.

70 Çağrıcı, a.g.m., s.16.

71 Ayrıca bkz. En„am, 6/51: “Rablerinin huzurunda toplanacaklarından korkanları Kur'an'la uyar. Onlar

için Allah'tan başka ne bir dost, ne de bir şefaatçi vardır. Gerekir ki Allah'tan korkarlar.”; Yasin,

36/11: “Sen ancak Kur'ân'a tabi olan ve görünmediği halde Rahman olan Allah'tan korkan kimseyi

sakındırırsın. İşte onu bir bağışlanma ve çok şerefli bir mükâfatla müjdele.” 72

Elmalılı M. Hamdi Yazır, Hak Dini Kur‟an Dili (SadeleĢtirenler: Ġsmail Karaçam vd.), Azim Dağıtım,

Ġstanbul-tsz., 6/325; ayrıca bkz. Fahruddin Er-Râzi, Tefsir-i Kebir Mefâtihu‟l-Gayb, Akçağ Yayınları,

18/272-73.

18

Diğer taraftan Hz. Peygamber‟in uyarıcı olarak gönderilmesinin davet

perspektifinde doğrudan iliĢkili olduğunu söylemek mümkündür. Ayrıca ileriki âyette

kâfirlerin ve münafıkların nasıl davet edileceği konuları üzerine uyarıda bulunulması

dikkat çekicidir.73

Hz. Peygamber‟in davet görevini yerine getirirken onlara dost gibi

görünmek, alçaktan almak, tebliğde yumuĢak davranmak, uyarıda hoĢgörü göstermek

yasaklanmaktadır. Ayrıca Hz. Peygamber, Bizans Ġmparatoru Herakliyus‟a gönderdiği

mektupta Ģu ifadelere yer vermiĢtir: “sana Ġslâm‟ın davetiyle çağrıda bulunuyorum.”74

Çünkü davet karĢısında kâfir ve münafık olan muhatap, tepkisel yaklaĢarak tavır

takınmıĢ ve isteksiz yaklaĢmıĢtır. Bu noktada davet ve insan psikoloji arasında doğrudan

iliĢkili olduğu ortaya çıkmaktadır. Çünkü muhatabın psikolojik tavır ve davranıĢlarına

göre davet sunum Ģeklinin değiĢiklik göstermesi bunun açık bir örneğidir.

Bu doğrultuda davetin, muhatabının tavrına karĢı farklı metot izlenerek

sunulması gerektiği ifade etmektedir. Böylece davet-güven, davet-metot iliĢkileri

vurgulanmaktadır. Buna paralel olarak muhatabın psikolojisine göre davetin nasıl

sunulması ve muhataba nasıl davranılması gerektiğinin önemi belirtilmektedir.

Tebliğe yakın anlamı içeren davet, mukayese edildiğinde genel çerçevede aynı

manaları ifade etse de bazı metotsal farklılık olduğunu söylemek mümkündür. Çünkü

davet, tebliğden sonra oluĢan veya birbirini takip eden faaliyetlerdir. Ġslâm literatüründe

tebliğ, mübelliğ tarafından ilahi bilgiyi doğrudan mesaja ilk defa muhatap olacak olan

birey veya topluma ulaĢtırılmasıdır. Yani söz konusu bilginin muhataba ulaĢması için

bilgi-muhatap arasındaki iletimsel süreçtir. Davet ise bilgi-muhatap aĢamasından sonra

gerçekleĢen teĢviksel süreçtir. Yani davet ilahi bilginin sunumundan sonra oluĢacak

olan benimseme, kabul, teĢvik, çağrı, itaat ve yönlendirme gibi argümanları kapsayan

bir faaliyet olarak görülebilir.75

73 Bkz. Elmalılı, a.g.e., 6/324-325.

74 Ebü‟l-Huseyn Müslim b. Haccâc Müslim, el-Câmiu‟s-Sahîh (Sahîh-i Muslim), Ġstanbul, 1413/1992,

Cihâd, 74. 75

Mehmet Sanver, Kur‟an‟da Teblig ve Eğitim Psikolojisi, Pınar Yayınları, Ġstanbul-2004, s.24 vd..

19

Davet, genel itibariyle ortaya koyulan bir çağrı olması sebebiyle her konu için

geçerli bir yaklaĢımdır.76

Ġslâm tebliğinde ise âyette “Allah‟a davet eden, salih amel

iĢleyen ve „Ben gerçekten müslümanlardanım‟ diyen kimseden daha güzel sözlü kim

olabilir?”77

belirtildiği gibi; davetin ayrı bir önemi vardır. Ayrıca Allah‟a kulluk,78

bir

basiret üzere Allah‟a davet,79

doğru yola iletmek,80

davet-iman iliĢkisi81

çerçevesinde

farklı âyetlerde değerlendirilmiĢtir. Bunların dıĢında bizzat Hz. Peygamber muhatap

alınarak, insanları tevhide davet etmesi için yönlendirilmesi ve emredildiği gibi

dosdoğru olması82

için kendisine vahyedilmesi, davetin evrenselliğini ifade etmektedir.

Bu âyetlerin ıĢığında Peygamberlerin hatta Hz. Muhammed‟in daveti, diğer tüm

davetlerden daha eftal olduğu ortaya çıkmaktadır.83

Yukarıdaki tanımları özetlediğimizde tebliğ misyonu açısından davet/çağrı,

tebliğ sunumunu oluĢturan süreçlerden biri olarak görülebilir. Sonuç itibariyle davet,

psikolojik açıdan zorlama olmaksızın mesajın öznel irade gücüyle kabullenilmesi

doğrultusunda muhataba çağrıda bulunmaktır. Buna ilaveten davet; mesajın

kabullenilmesini artırmak gayretiyle farklı tavır ve davranıĢlar karĢısında davet

metotlarını kullanmaktır. Ayrıca davet, muhatabın zihninde oluĢacak olan tefekkür

pencelerinin açılmasına vesile olmak, Ģeklinde de ifade edilebilir.

2.1.2.3. Va’z

Tebliğ ile iliĢkili olarak sıklıkla kullanılan Va‟z, iyiliğe sevketmek, nasihat

etmek, tavsiye etmek, hatırlatmak, uyarmak, sakındırmak,84

öğüt vermek, iyiliğe

76 Bkz. Yusuf, 12/31: “Azizin karısı, onların gizliden gizliye dedikodu yaydıklarını iĢitince, onlara

davetçi gönderdi ve onlara mükellef bir sofra hazırladı. Her birine bir bıçak verdi, beri taraftan da

Yusuf‟a „çık karĢılarına‟ dedi. Görür görmez hepsi onu gözlerinde çok büyüttüler ve (ĢaĢkınlıkla)

ellerini kestiler. Dediler ki: HâĢâ! Allah için, bu bir insan değil, olsa olsa yüce bir melektir.” 77

Fussilet, 41/33. 78

Rad, 13/36. 79

Yusuf, 12/108. 80

Ġbrahim, 14/10. 81

Ahkaf, 46/32. 82

ġura, 42/15. 83

Fahruddin er-Razi, Mefatihu‟l-Gayb (Tefsir-i Kebir), Tercüme: Suat Yıldırım vd., Huzur Yayınevi,

Ġstanbul-tsz., 19/387-388. 84

Asım Efendi, Kamus Tercümesi, Ġstanbul-1304, III/178.

20

sevketmek için teĢvik ve ikaz içerikli sözler sarfetmek anlamlarına gelmektedir.85

Terim

olarak ise Ģu Ģekilde tanımlanmaktadır: “Yapılan iĢlerin ihtimalli sonuçlarını anlatarak

uyarmak, insanların kalplerini yumuĢatarak iyiliğe özendirmek, dünya ve ahiretle ilgii

görevlerini bildirmektir.”86

Va‟z öğüt olarak değerlendirildiğinde “Bir kiĢiye yapması ve yapmaması

gereken konularda söylenen söz”87

Ģeklinde de tanımlanabilir. BaĢka bir ifadeyle Ģu

Ģekilde ifade etmek mümkündür. Va‟z, dini içerikli mesaj bilgilerini, alıcıyla/muhatap

buluĢturarak manevi boyutun geliĢmesini sağlamak için yapılan konuĢmadır.

Va‟z yapan kiĢiye vaiz denir. Hz. Peygamber‟in bazı âyetlerde geçtiği üzere va‟z

için görevlendirildiği de bildirilmektedir.88

Söz gelimi GaĢiye Suresi‟nde kıyamet

olaylarının89

yanında muhatabın dikkatini çekmek için yaratılmıĢ olan varlıklar

üzerindeki estetik, oran-orantı, düzen, dengeden90

bahsedilerek bu bilgiler ıĢığında Hz.

Peygamber‟in konuĢması/va‟z istenmiĢtir

2.1.2.4. Telkin

Tebliğe yakın anlamlı olan telkin sözlükte; “anlatmak-anlamak, öğretmek-

öğrenmek, vermek-almak,91

bir Ģeyi hatırlatmak, bir inancı, duygu ve düĢünceyi

aĢılamak92

zihnine sokmak,93

manalarına gelmektedir. Psikolojide ise; “bir düĢünceyi,

inancı ya da tutumu, eleĢtirmeden benimsemeye ya da belli bir davranıĢı kabul etmeye

özendirme; bu amaçla kullanılan yöntem ya da araçtır.”94

85 Hasan Cirit, “Vaaz”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi (ss.404-407), Türkiye Diyanet Vakfı


Beyza Bilgin, Eğitim Bilimi ve Din Eğitimi, Ankara 1990, s.104. 87

Rasim Bakırcıoğlu, “Öğüt md.”, Ansiklopedik Eğitim ve Psikoloji Sözlüğü, Anı Yayıncılık, Ankara-

2012, s.677. 88

Bkz. Kaf, 50/45; Zariyet, 51/55. 89

GaĢiye, 88/1-16. 90

GaĢiye, 88/17-20. 91


Hacı Mehmet Günay, “Telkin”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi (ss.404-406), Türkiye Diyanet

Vakfı Yayınları, Ankara-2007, 40/404. 93

Emin AĢıkkutlu, “Telkin”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi (ss.406-407), Türkiye Diyanet Vakfı


Rasim Bakırcıoğlu, “Telkin md.”, Ansiklopedik Eğitim ve Psikoloji Sözlüğü, Anı Yayıncılık, Ankara-

2012, s.893.

21

Bu bilgiler doğrultusunda baĢka bir tabirle kiĢinin doğrudan, sözel veya görsel

olarak, diğer kiĢi veya grupların irade ve davranıĢ Ģekillerini etkilemek, etki altına

almak; bir duygu ve düĢünceyi ya da inanç ve tutumu kabul etmek veya ettirmektir. Bir

Ģeyin kabullendirilmesinde telkinin ayrı bir öneme sahip olduğu ortaya çıkmaktadır.

Çünkü insanlığın varolma sürecinde daima popülerliğini koruyan toplumsal iki unsur

vardır. Bunlar inanç ve kültürdür. Böylece toplum aidiyetlerinin yaĢaması için

günümüze kadar aktarılmıĢ ve aktarılmaya devam eden söz konusu bu değerlerin

dinamik kalmasında telkinin rolü oldukça büyüktür. Bu noktada tebliğe yakın anlamlı

olan telkin, bir iletiĢim kavramı olarak değerlendirilmesi mümkündür.

2.1.2.5. Tavsiye

Tebliğe yakın olan kavramlardan biri de tavsiyedir. Sözlükte; yol gösterme,

doğru ve gerçeği anlatma, muhatabın yararına olan bir iĢi veya sözü araĢtırarak öğüt

verme, bir fiili ihlaslı, saf ve temiz yapma, sevgide ve tevbede samimi olma, öğüt

verme, manalarına gelmektedir.95

Terim anlamı ise; amelleri kötülüklerden, hilelerden gösteriĢten ve yanlıĢlardan

kurtarıp temize ve doğruya kavuĢturmak amacıyla tebliğ ve telkinde bulunma vasfına

sahip kimselerin, öfke, intikam veya menfaatten uzak bir Ģekilde muhatabın aklının

idrak edebileceği bir ölçüde hakkı açıklamak ve söylemektir.96

Bu noktada tavsiye,

nasihat kelimesiyle anlam itibariyle çok yakınlık göstermektedir. Nasihat kelimesi izah

edildiğinde daha iyi anlaĢılması muhtemeldir.

2.1.2.6. Nasihat

Nasihat kelimesinin sözlük anlamı; öğüt vermek, vaaz etmek, samimi

davranmak, ameli ihlaslı yapmak, iç âlemi saf ve temiz yapmak, söz ve fiillerde doğruya

sevketmek, halis tevbe ve sevgisinde samimi olmak, öğüt97

ihlas, sadakat, samimiyet98

95 Bkz. el-Ġsfahani, a.g.e., s.1061; Ġbn Manzur, a.g.e., XV/394-395.

96 Seyyid ġerif Cürcani, Kitabu‟t-Ta‟rifât, Daru‟r-ReĢad, Kahire-trs., s.269; Karaman (2007), a.g.e., s.55;

Soysaldı, agm., 39/7. 97

Hilmi Ziya Ülken, Sosyoloji Sözlüğü, Talim ve Terbiye Dairesi Yayınları (Milli Eğitim Basımevi), 9

Sözlük Serisi 1, Ġstanbul-1969, s.224.

22

anlamlarında kullanılmaktadır. Ayrıca Allah için kitap ve sünnetten öğrendiğini

kendisinin dıĢındaki herkese tebliğ etmeye nasihat denmektedir.99

Hatta nasihat, birey

veya toplumu doğru yola iletmek için yol göstererek tavsiyede bulunmak anlamlarını

içermesinden dolayı; Ġslâm Edebiyatı alanında bile tez konusu olarak yerini bulan

kapsamlı bir kelime olduğunu söylemek mümkündür.100

Nasihat, farklı âyet ve hadislerde de geçmektedir. Söz konusu âyetler ve hadisler

ıĢığında nasihata; iyiliği istemek, tavsiye vermek, öğüt vermek, Allah‟a ve Hz.

Peygambere samimi bir Ģekilde bağlanmayı ortaya koymak gibi manalar yüklenmiĢtir.

101

Nasihatın/öğüt anlam itibariyle tebliğ ile yakın manalara geldiği, metot-konu-

amaç bakımından yakın özelliklerinin olduğu Ģu âyette bildirilmektedir: “Ben (Nuh)

size Rabbimin vahyettiklerini teblig ediyorum ve size nasihat ediyorum. Sizin

bilmediginiz seyleri de Allah tarafından gelen vahiy ile biliyorum.”102

Nasihat, ayrıca Peygamberlerin tebliğ ve nasihatle görevlendirilmesi

çerçevesinde, âyetlerde belirtildiği gibi; “ Sâlih de o zaman onlardan yüz çevirdi ve

Ģöyle dedi: Ey kavmim! And olsun ki ben size Rabbimin elçiliğini tebliğ ettim ve size

öğüt verdim, fakat siz öğüt verenleri sevmiyorsunuz.”103

“Rabbimin vahyettiklerini size

teblig ediyorum. Ben (Hud) sizin için güvenilir bir nasihatçiyim.”104

güvenilir olmakla

doğrudan iliĢkili olduğu ortaya çıkmaktadır.

Nasihat kavramı, kapsamlı bir manayı ifade ettiği için bir kelimeyle izah etmek

mümkün değildir. Söz gelimi “Din nasihattır” hadisi değerlendirildiğinde, tüm manaları

iki noktada birleĢtirmek münkündür: Birincisi; bir Ģeyi veya bir kimseyi içten ve

gönülden sevmek, ona bağlanmak, ihlas, sadakat ve samimiyet demektir. Ġkincisi ise;

98 Mehmet Görmez, “Hz. Peygamber‟in Bir Din Tanımı-Bir Hadisin Semantik Tahlili”, Diyanet İlmi

Dergi (Peygamberimiz Hz. Muhammed Özel Sayısı), Ankara-2003, s.333. 99

Ragıp Ġsfehani, Ebu‟l Kâsım el Hüseyin b. Muhammed, el- Müfredât fî Garîbi‟l Kur‟ân (thk.

Muhammed Seyyid Keylânî), Beyrut-tsz. I/494; ayrıca bkz. Araf, 7/62. 100

Mustafa Durdu, Türk Edebiyatında Nasihat (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Konya-2008. 101

Araf, 7/79; Hud, 11/34; Yusuf, 12/14; Kasas, 28/20; Zümer, 39/27; Tahrim, 66/8; Buhari, Edebu‟l-

Müfret, Tahric ve Tahkik: Muhammed Nasuriddin el-Albani, Tercüme: Rauf Pehlivan, Motif Yayınları,

Ġstanbul-2005, s.298, 300, 378. 102

A‟raf, 7/62. 103

A‟raf, 7/79. 104

A‟raf, 7/68.

23

insanları iyiye ve güzele sevketmek için yapılan güzel konuĢma, vaaz, öğüt, tavsiye,

ihtar ve ibret verici ders ifadeleriyle anlatılmıĢtır.105

2.1.2.7. Emr bil’-Ma’rûf

Ġslâm dininde Psikososyal bağlamda toplumsal düzenin devamı için bir taraftan

bireyin diğer taraftan toplumun doğruluk perpektifinde gerekli ve önemli gördüğü

konulardan biri de iyiliği emretmek ve kötülükten alıkoymak, yasaklamaktır. Bu konu

Emr bil‟-Ma‟ruf ve Nehy „ani‟l-Münker olarak Ġslâm literatüründe yerini almıĢtır.

Bundan dolayı Hz. Peygamber‟in tebliğ görevinin temel konusunu hayra davet ve

kötülükten alıkoymak oluĢturmaktadır.

Sözlükte bilmek, tanımak, düĢünerek kavramak anlamındaki irfan kökünden

türetilmiĢ olan Ma‟rûf; “bilinen, tanınan, benimsenmiĢ olan Ģey”106

manasında

kullanılmaktadır. Ġslâm dininde aklın iyi olarak nitelendirdiği güzel davranıĢ Ģekillerini

ifade etmektedir. Ġslâm dininin farklı alanlarında değiĢik açılardan değerlendirilen

ma‟rûf kavramı; Allah‟a itaat, yaratıcıya yakınlaĢmayı sağlayan, bireyler için iyilik

olarak kabul edilen ve değer verilen tüm güzel tutum ve davranıĢları ifade etmektedir.

Ayrıca insanlar arasında iyi bilinen, tanınan, benimsenen, görüldüğünde yadırganmayan

tutum ve davranıĢları da içermektedir.107

Sosyal bir varlık olan insanı değerli kılan, insanın iyi ve olgun bir karakter

geliĢtirmesine rehberlik eden en önemli kılavuz değerlerdir.108

Her Peygamber, kendi

ümmetinin Allah katında değerli bir hale gelmesi için; her bireyin tutum ve

davranıĢlarının iyi olması yönünde daima kılavuzluk etmiĢtir. Bu noktada insanın

davranıĢ Ģekillerini doğruya sevkeden değerler, oldukça önemlidir. Aklın ve

sağduyunun onayladığı, dini geleneklerin kuvvetle desteklediği, toplumsal hayatın ortak

tecrübesinin talep ettiği değerlere uygun bir karakter geliĢtirme tüm insanlar için en

105 Görmez, a.g.m., s.333.

106 Ġbn Manzur, a.g.e., XI/144-145; Mustafa Çağrıcı, “Emir Bi‟l-Ma„rûf Nehiy ani‟l-Münker”, Türkiye

Diyanet Vakfı Ansiklopedisi (ss.138-141), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara-2007, 11/138. 107

Çağrıcı, a.g.e., 11/138. 108

Hayati Hökelekli, Psikoloji Din ve Eğitim Yönüyle İnsani Değerler, Değerler Eğitim Merkezi

Yayınları (Dem), Ġstanbul-2013, s.12; Carl Gustav Jung, Keşfedilmemiş Benlik, Ġlhan Yayınevi,

Ġstanbul-1999, s.60;Kula, a.g.m., s.18.

24

önemli hayat görevidir. Değerler, iyi ya da kötü insan olmanın parametrelerini gösteren

ĢaĢmaz bir ölçüt; bireysel mutluluğun, toplumsal barıĢ ve huzurun en önemli

kaynağıdır.109

Böylece Ġslâm‟ın ön gördüğü güzel davranıĢların oluĢması için Emr bil‟-

Ma‟ruf üzerine birey hayatını oluĢturan tutum ve davranıĢların Ģekillenmesi için Allah

Teâlâ‟nın model Peygamberler göndermesi,; özelde paygamberlik vasfının, genelde ise

Ġslâm dininin insana verdiği ahlaki değeri ön plana çıkarmaktadır.

2.1.2.8. Nehy ‘ani’l-Münker

Ġslâm bir taraftan insanı değerler zümresine ulaĢtırmak için ma‟rûfu emrederken

diğer yönden ma‟rûfun zıddı olan münkeri yasaklamıĢtır. Münker, insanın faydalı

bulduğu, hoĢlandığı, memnun olduğu Ģey,110

din ve örfte kabul edilmeyen, nefsin kötü

gördügü ve kötülügünden dolayı uzaklaĢılan Ģey, küfür, isyan ve günah,111

çirkin,

kötü112

Ģeklinde tanımlanmaktadır. Böylece münkerin “insanın vicdanını rahatsız eden

Ģey” olduğu anlaĢılmaktadır.113

Bu değerlendirmeler ıĢığında tutum ve davranıĢların münker ya da ma‟rûf

olmasının kriteri, her ne kadar örfi olarak toplumsal bir tepkimeye dönüĢse de dini

muhteva açısından değerlendirilmesiyle doğrudan iliĢkilidir. Bu sebeple tariflerde

çoğunlukla bu ikilik yani din dıĢı ve dini anlamlar göz önünde tutulmuĢtur. Münker de

yine aklın ve Ģeriatın benimsemediği, yadırgadığı Ģey114

olarak tanımlanmıĢtır.

BaĢka bir ifadeyle, teolojik bağlamda Kur‟an ve sünnete uygun düĢen Ģeye

maruf; uygun düĢmeyen Ģeye de münker denilmektedir. Ġslâm teolojisinde, sosyal ve

bireysel yaĢama dönük en dinamik emirlerden birini teĢkil eden bu esas, bütün bir

sosyal sistemi içine almaktadır. Öte yandan Ġslâm dini, genel kurallarına uymayan ve

sosyal düzeni bozan durumları kabul etmez. Ġslâm‟ın kutsal kitabı Kur‟an-ı Kerim,

“Ġyilikte ve fenalıktan sakınmada yardımlaĢın; günah iĢleme ve aĢırı gitmekte

109 Hökelekli, a.g.e., s.12.

110 Çağrıcı, a.g.e., 11/138.

111 Ġbn Manzur, a.g.e., IX/236.

112 Karaman vd., Dinî Kavramlar Sözlüğü, s.435.

113 Çağrıcı, a.g.e., 11/138.

114 Çağrıcı, a.g.e., 11/138.

25

yardımlaĢmayın”115

âyetiyle sosyal fonksiyonların sıkıĢması veya iĢlevsiz kalma

durumuna karĢı idealist bir tutum takınmaktadır. Toplumun bütünleĢmesi, birleĢmesi,

düzenlenmesi ve bozulması bazen aldatıcı Ģekilde birbiriyle karıĢtırılabilir. Buna benzer

negatif görüntü ve durumlarda, Ġslâm dini gerçek sosyal bütünleĢmeye özen

göstermiĢtir.116

Sosyal bütünleĢme ise bireysel davranıĢların arka planında yatan ma‟ruf ve

münker telkinlerin dıĢa vurumuyla gerçekleĢmektedir. Söz konusu bu yargının dıĢında

toplumun iĢlevsel hale gelip bütünlüğünü gerçekleĢtirmesi mümkün gözükmemektedir.

3.Hz. Peygamber’in Dindeki Konumu ve Misyonu

3.1. Konumu

3.1.1. Peygamberlik Vasfı

Ġnsanlığın tarihsel sürecinde peygamberlik müessesesi Hz. Âdem ile baĢlamıĢ,

Hz. Muhammed ile son bulmuĢtur.117

Son ilahi kitap olan Kur‟an, tüm insanlığa

gönderilen ilahi emir ve yasakları barındırmaktadır. Söz konusu bu emir ve yasaklar,

Hz. Peygamber tarafından Kur‟an‟ın mesajı, dönem dönem insanlara iletilmiĢtir. Bu

mesajın sadece Hz. Peygamber tarafından iletilmesi; bir taraftan kendisine özel kılınmıĢ

değerinden, diğer taraftan ise peygamberlik vasfından ve makamının yüceliğinden

kaynaklanmaktadır.

Hz. Peygamber, hayatı boyunca doğal bir hayat benimsemiĢtir. Sıradan insanlar

nasıl tanınıyorsa o da hiçbir zaman yaĢam tarzını gizlememiĢtir. Çünkü Hz. Peygamber,

dönemin bireyleri tarafından yalan söylemeyen ve güvenilir bir Ģahsiyet olarak

benimsenmiĢtir. Diğer taraftan mevcut toplumun benimsediği ahlakî/insanî değerlerin

aĢırı zayıfladığı bir çevrede hayatını devam ettirirken kendi ahlakî öz benliğini hiçbir

zaman değiĢtirmemiĢ, aksine “Muhammedu‟l-Emîn” sıfatıyla toplum tarafından

115 Maide, 5/2.

116 Mustafa Koç, “Bir Aktivist Olarak Hasan Basri Çantay‟ın DüĢüncesinde Pratik Ahlak Temaları: Din

ve Ahlak Psikolojisi Perspektifinden Semantik Analizler”, KTÜİFD (ss. 107-156), S.2, Güz/2015,

2/119. 117

Ahzab, 33/40.

26

yüceltilmiĢ ve hep gündemdeki ahlaki vasfını korumuĢtur. Bu nokta da Hz. Peygamberi

toplumsal yenilikçi olarak görmek mümkündür. Çünkü yenilik; kiĢiye veya topluma

kayda değer fayda sağlayan, yönetimsel uygulamayı içinde barındırarak sosyal değer

verimliliğinin artmasını sağlayan, yeni fikir ve süreçlerin oluĢmasına zemin hazırlayan

olarak tanımlanmaktadır.118

Hz. Peygambere Allah Teâlâ tarafından bazı vasıflar yüklenmiĢtir. Bu vasıfların

en büyüğü âyette belirtildiği üzere; “Böyle iken, âyetlerimiz, kesin birer belge olarak

kendilerine okunduğu zaman, o, bizimle karĢılaĢmayı ummayanlar; bundan baĢka bir

Kur'ân getir veya bunu değiĢtir, dediler. De ki: Onu kendiliğimden değiĢtiremem, benim

açımdan bu olacak bir Ģey değildir. Ben ancak bana vahyolunana uyarım. Rabbime

isyan edersem, Ģüphesiz büyük bir günün azabından korkarım.” 119

vahye uymasıdır.

Hz. Peygamber‟in vahye mazhar oluĢu psikolojik bir tecrübedir. Bu motivasyonun

sosyal anlamda nesnel kanıtları yani beĢeri Ģahitleri yoksa da, bilimsel anlamda kiĢinin

bireysel tecrübeleri Psikoloji bilimine konu olacak nesnelliğe de sahiptir. Bunun

peĢinden Hz. Peygamber‟in çağrısına tabi olanların sosyolojik gerçekliği vahiy

hadisesinin Sosyoloji bilimine konu olmasını sağlayan nesnel gerçeklikleri ifade eder.120

Tüm Peygamberlerde olduğu gibi Hz. Peygamber de vahyin doğrultusunda

sorumlu olduğu muhataba karĢı davranıĢlarını sergilemiĢ ve vahyin bizzat kendisi

Peygamberlere yol gösterdiği gibi insanlar da ilahi mesajın muhatabı olmuĢlardır.

Vahiy-Peygamber perspektifinden değerlendirildiğinde Peygamberler

görevlerini yerine getirirken özel bir iletiĢim (vahiy) olduğu söylenebilir.121

Ayrıca

Peygamber-muhatap iliĢkisi çerçevesinde Peygamberlerin ilahi mesajı ulaĢtırmak için

insanlar arasında iletiĢimsel bir bağıntı olduğunu söylemek ve değerlendirmek

mümkündür. Allah ile Peygamberler arasındaki söz konusu bu iletiĢim, Peygamberleri

118 Emine Genç-Kemal Yavuz-Sibel Aydemir, “Üniversite Öğrencilerinin Bireysel Yenilikçilik

Düzeylerinin Değerlendirilmesi”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi/Asos Journal (ss. 321-333),

S.61, 2017, s.322. 119

Yunus, 10/15. 120

Enver Bayram, “Hz. Peygamber‟in Elçilik Motivasyonunda Uzlet Hayatının ve Ġlk Ġnen Ayetlerin

Rolü”, MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi (ss.121-141), S.4, 2017, s.126. 121

Bülent Güven, Etkili İletişim, İletişim Kavramı ve İletişim Sürecinin Temel Öğeleri, Pegem Akademi,

Ankara-2013, s.11.

27

yapacakları göreve hazırlamak için gerçekleĢtirilen bir süreçtir. Kaynaktan alıcıya

iletinin aktarılması süreci olarak tanımlanan iletiĢim hadisesi değerlendirildiğinde122

anlaĢılıyor ki bütün peygamberlerde olduğu gibi; Hz. Peygamber için de geçerli olan,

kaynak- alıcı arasında sıkı bir iletiĢim olduğu ortaya çıkmaktadır.123

Hz. Peygamber‟in Allah‟ın bildirmesiyle vahyin dıĢında baĢka hiçbir Ģeye

tenezzül etmemesi, tüm faaliyetlerini Yaratıcı adına sergilemesi, Peygamberliğin özel

vasıflarındandır. Ayrıca Hz. Peygamber kendi menfaatine, Ģan ve Ģöhretine düĢkün biri

olmadığı Ģu âyette bildirilmektedir: “Eğer yüz çevirirseniz çevirin, ben sizden bir ücret

istemedim ya! Benim mükâfatımı ancak Allah verir. Ve ben O‟nun emrine boyun eğen

müslümanlardan olmakla emrolundum.”124

Hz. Peygamber‟in vasıflarını en iyi anlatan Ģüphesiz Kur‟an ve hadislerdir. Onun

özelliğine ve örnekliğine hadislerde sıkça rastlanmaktadır. Genel olarak Paygamber‟in

Yüce Yaratıcı ile bireyler arasındaki rolüne dikkat çekilmiĢtir. Ayrıca tüm

Peygamberlerin Allah tarafından gönderildiğini ve kendisinin peygamberlerin

sonuncusu olduğunu vurgulamıĢ ve konumunu Ģöyle anlatmıĢtır: “Benimle

peygamberler zümresinin benzeri, Ģu kimsenin misali ve benzeri gibidir ki, o kiĢi, bir ev

yaptırmıĢ ve binayı tamamlayıp süslemiĢ de yalnız bir tuğlası eksik kalmıĢ. Bu vaziyette

iken insanlar binaya girip gezmeye baĢlarlar ve eksik yeri görüp hayret ederek: „ġu bir

tuğlanın yeri boĢ bırakılmıĢ olmasaydı!‟ derler. Bu benzetme sonunda Hz. Muhammed:

“Ben o yeri boĢ bırakılan kerpicim, ben Peygamberlerin sonuncusuyum”125

buyurmuĢtur. Onun kendisini tanıttığı bazı hadisleri de Ģunlardır:

Ben sadece tebliğciyim, hidâyet edip doğru yola ileten Allah‟tır.126

Allah beni tebliğci olarak gönderdi, zorlayıcı olarak göndermedi.127

Ben güzel ahlâkı tamamlamak için gönderildim.128

122 Ġlker Bıçakçı, İletişim ve Halkla İlişkiler –Eleştirel Bir Yaklaşım-, MediaCat, Ġstanbul-2006, s.17.

123 Metin Ġnceoğlu, Tutum Algı İletişim, Elips Kitap, Ankara-2004, s.170.

124 Yunus, 10/72.

125 Ebû Abdillah Muhammed bin Ġsmail el-Buhârî, Sahih-i Buhari (Hâtemu‟n-Nebiyyîn Babı/41. Hadis),

çev: Mehmet Sofuoğlu, Ötüken Yayınları, tsz., s.2365. 126

Ahmed b. Muhammed bin Hanbel, Müsned, Çağrı Yayınları, Ġstanbul-1992, IV/101. 127

Ebû Ġsa Muhammed bin Ġsa et-Tirmizî, Sünen, Çağrı Yayınları, Ġstanbul-1992, V/423.

28

Ben muallim/eğitici olarak gönderildim.129

Bana ridâmı veriniz! Eğer benim Ģu iri dikenli ağacın dikenleri sayısınca

ganimet devesi ve sığırım olaydı, muhakkak ben onları aranızda taksim

ederdim. Sonra sizler beni ne bir cimri, ne yalancı, ne de korkak bulurdunuz,

buyurmuĢtur.130

Hz. Peygamber‟in cimrilikten, yalancılıktan ve korkaklıktan uzak olduğunu

beyan eden söz konusu hadis, ahlaki olarak Hz. Peygamber‟in kiĢilik vasfını beyan

etmektedir. Çünkü ahlakın kökleri; hikmet,131

kerem ve kemâldir. Bu noktada Hz

Peygamberin yalandan uzak olması hikmete, korkaklıklığının yokluğu kemâline, cimri

olmaması da cömertliğine iĢarettir.132

Bu özellikler Hz. Peygamber‟in kiĢiliksel ahlak

özellikleridir.

Hz. Peygamber‟in; “Ben sadece tebliğciyim, hidâyet edip doğru yola ileten

Allah‟tır.”133

hadisi değerlendirildiğinde; peygamberlik vazifesinin tebliğ olduğu ortaya

çıkmaktadır. Çünkü Peygamberlerin asli görevi hidâyet vermek değil aksine tebliğ

etmektir. Bildirildiği üzere hidâyet, Allah‟a aittir. Ayrıca; “Ey Ģanlı Resul! Rabbinden

sana indirileni tebliğ et! Eğer bunu yapmazsan O‟nun peygamberlik görevini yapmamıĢ

olursun. Allah seni insanlardan korur. Doğrusu Allah, kâfirler toplumunu doğru yola

iletmez.”134

Ģeklinde âyette bildirildiği gibi aldığı ilahi mesajı eksiksiz bir Ģekilde

muhatabına bildirmesi ve Necm Suresinde de; “O(nun konuĢması kendisine )

vahyedilenden baĢkası değildir.” Ģeklinde vurgulanması diğer özelliklerinden biridir.135

Söz konusu ilahi mesajda; “Ey Ģanlı Resul! Rabbinden sana indirileni tebliğ et!..”

âyetinde tebliğin insanlar içerisindeki sınırlılığı belli edilmemiĢtir. Yani tebliğ edilecek

muhatabın kim ya da kimler olduğu hakkında bilgi verilmemiĢtir. Bu da Ģunu ifade

128 Mâlik bin Enes, Muvatta‟, 47/Husnu‟l-Hulk, Çağrı Yayınları, Ġstanbul-1992, II/ 904.

129 Ebû Abdillah Muhammed bin Yezid Ġbn Mâce, Sünen, Çağrı Yayınları, Ġstanbul-1992, I/ 83.

130 Buhari, a.g.e., (Harpte Yiğitlik ve Korkaklık Babı/37. Hadis), s.1862; Yusuf Macid, agm., s.273-274.

131 Nahl, 16/125: “(Ey Resulüm!) Rabbinin yoluna hikmetle ve güzel öğütle çağır! Ve onlarla en güzel

Ģekilde mücadele et. ġüphesiz Rabbin kendi yolundan sapanları en iyi bilendir ve O, hidayete

kavuĢanları da en iyi bilendir.” 132

Buhari, a.g.e., (Harpte Yiğitlik ve Korkaklık Babı/37. Hadis), s.1862. 133

Ahmed b. Hanbel, a.g.e., IV/101. 134

Maide, 5/67. 135

Necm, 53/4.

29

ediyor; tebliğ sınırlılığının yokluğu, tebliğin umumi olmasından kaynaklanmaktadır.

Böylece Hz. Peygamber‟in tebliği tüm insanları kapsama alanına almaktadır.

Öte yandan “Peygamber size ne verdiyse onu alın. Size neyi yasakladıysa ondan

sakının ve Allah‟tan korkun. Çünkü Allah'ın azabı Ģiddetlidir.”136

, “Kim peygambere

itaat ederse Allah'a itaat etmiĢ olur. Kim de yüz çevirirse, biz seni onlara bekçi olarak

göndermedik.” âyetlerinde ve “Ben güzel ahlâkı tamamlamak için gönderildim.”137

,

“Ben muallim/eğitici olarak gönderildim.”138

Hadislerinde belirtildiği gibi kendi

hayatını bizzat vahiy doğrultusunda Ģekillendirerek Kur‟an‟ın yaĢayan bir modeli olarak

örnekliği, vahiy doğrultusunda insanları eğitmesi, hakeza dine davet etmesi görevleri ön

plana çıkmaktadır.

Ayrıca Ashâb-ı Kirâm‟ın Hz. Peygamberden sadır olan; sözlü, sözsüz, yazılı,

görsel iletiĢim139

olarak ne sunduysa hepsini dikkate alıp uygulamaya çalıĢmaları,

muhataba karĢı kaynak model teĢkil ettiğinin ve yol gösterici olduğunun en büyük

örneği olarak değerlendirilebilir. Çünkü ĠletiĢimde örnekliğin etkisi oldukça büyüktür.

Söz gelimi örnek model çerçevesinde yapılan bir araĢtırma doğrultusunda bazı olgular

fark edilmiĢtir. Bu araĢtırma neticesinde örnek vasfını taĢıyan modelleri örnek alan

bireyler üzerinde bazı etkiler bıraktığı gözlemlenmiĢtir. Örnek alan bireyler‟in

toplumsal çevrede daha aktif hale geldiği, diğer bireyler arasında çeĢitli biçimlerle

iliĢkiler yaĢadığı, her hangi bir görüĢ doğrultusunda fikir alıĢveriĢi yaptıkları tespit

edilmiĢtir. Bunların yanında entelektüel etkileĢim içerisinde oldukları, bazı iletileri

kendi aralarında paylaĢtıkları ve böylece bu kiĢiler, yalnızlığı terk ederek daha sosyal

hale geldikleri bulgulanmıĢtır.140

Örnek model‟in toplumsal alanda etkin olması hasebiyle etkilenen bireylerin de

önceki yaĢantılarına nazaran daha etkili bir yaĢam sürdükleri saptanmıĢtır. Söz konusu

araĢtırma deneklerinin çoğu, örnek modelin tavır ve davranıĢlarını oluĢturan bilgi ve

136 Nisa, 4/80.

137 Mâlik bin Enes, a.g.e., II/ 904.

138 Ġbn Mâce, a.g.e., I/83.

139KiĢiler arası iletiĢim çeĢitleri olan; sözlü iletiĢim, sözsüz iletiĢim konuları, konu bütünlüğünün

bozulmaması için bu kısımda açıklamaktan ziyade konuyla doğrudan ilgili baĢlıklarda izah edilmesi

daha uygun görülmüĢtür. 140

Nazife Güngör, İletişim / Kuramlar ve Yaklaşımlar, Siyasal Kitabevi, Ankara-2011, s.90.

30

sözlerini diğer bireylere nazaran daha çok önemsediklerinden dolayı, her hangi bir konu

üzerinden gelen iletilerin doğruluk payını tespit etmek ve yaĢam pratiklerine

yansıtmadan önce model örneğe danıĢtıkları bilinmektedir.141

Sonuç itibariyle Hz. Peygamber‟in peygamberlik vasfını Ģu Ģekilde sıralamak

mümkündür:

Allah Teâlâ tarafından özel kılınmıĢ, seçilmiĢtir.

Kendisi peygamberlerin sonuncusudur.

Yüce Yaratıcı tarafından özel bir iletiĢime (vahiy) muhatap olmasıdır. Bu da

diğer insanlardan daha üstün olduğunu, makamının yüceliğini

göstermektedir.

Zorlayıcılıktan öte ilahi vahyin dıĢında baĢka hiçbir Ģeye tenezzül etmemiĢ,

bilakis ilahi mesaj üzerinde eksiltme veya artırma yapmadan olduğu gibi

aktarmıĢtır.

KiĢisel arzularına göre hareket etmemiĢtir.

Ġslâm‟a davet etmiĢtir.

Muhataba karĢı kaynak model olmuĢtur.

Hayatı boyunca doğal/tabi bir hayat yaĢaması, yalan söylememesi,

güvenilirliği, servet, riyaset, Ģöhret gibi tavır ve davranıĢlardan uzak

durması, güzel ahlâkı tamamlamak için gönderilmesi doğrultusunda hikmet,

kerem ve kemâl gibi vasıflarından dolayı yaĢayan örnek bir modeldir.

Vahiy doğrultusunda insanları eğitmektedir.

Yol göstericidir.

Tebliğci olarak gönderilmiĢtir.

Toplumsal tebliğ çerçevesinde tüm insanlara gönderilmiĢtir.

3.1.2. Kul ve BeĢer OluĢu

Allah tarafından gönderilen Hz. Peygamber‟in kendisine has kılınmıĢ

peygamberlik vasfı çerçevesinde diğer insanlara nazaran özel konumunu genel

141 Güngör, a.g.e., s.90.

31

ifadelerle yukarıda izah edilmiĢtir. Ayrıca Hz. Peygamber‟in beĢer olma vasfını

vurgulayan çok sayıda âyet vardır.142

Söz gelimi onun bir beĢer olduğu Ģu âyetlerde

belirtilmektedir:

“Senden önce gönderdiğimiz elçiler de ancak kasabalar halkından kendilerine

vahyettiğimiz bir takım erkeklerdi.”143

“Biz onları yemek yemez bir ceset kılmadık ve onlar (dünyada) ebedi de

değillerdi.”144

“Ey Muhammed! De ki: Ben sadece sizin gibi bir insanım, ancak bana ilâhınızın

bir tek ilâh olduğu vahyediliyor. Artık hep O‟na yönelin ve O‟ndan bağıĢlanma dileyin.

Vay O‟na ortak koĢanların haline!”145

“(Resulüm!) Biz senden evvel de peygamberleri baĢka türlü göndermedik.

ġüphesiz onlar hem yemek yiyorlar, hem çarĢılarda geziyorlardı (sokaklarda

yürüyorlardı.).”146

Ġbn Kesir, peygamberlerin insanüstü varlıklar olmayıp birer insan olduğu

meselesini bu âyetin tefsirinde Ģu ifadelerle açıklamıĢtır: Allah Teâlâ daha önce

göndermiĢ olduğu bütün peygamberlerden haber vererek buyurur ki: onlar yemek yerler

ve yemekle beslenmeye ihtiyaç duyarlar, kazanç ve ticaret için sokaklarda çarĢılarda

gezinirlerdi. Bu onların durum ve makamlarına elbette ters düĢmez.147

Söz konusu âyetler ve kaynaklarda yer alan rivayetler değerlendirildiğinde, Hz.

Peygamber‟in peygamberlik konumunun yanında aynı zamanda bir beĢer olarak içinde

yaĢadığı toplumun tabii bir üyesi olarak toplumsal-kültürel-geleneksel aidiyetler

çerçevesinde doğup büyüdüğü, evlendiği ortaya çıkmaktadır. Ayrıca ticaretle meĢgul

olduğu, insana özgü farklı görevlerde bulunduğu, yiyip içtiği, uyuduğu, yorulduğu,

142 Ayrıca bkz. Ġsra, 17/93-94: “...De ki: Rabbimi tenzih ederim. Nihayet ben de, peygamber olan bir

insandan başka bir şey değilim.”, “Kendilerine doğru yolu gösteren peygamber gelince, insanların

iman etmelerine engel olan sebep sadece: Allah bir insanı mı Peygamber gönderdi? Demeleridir.”;

Fussilet, 41/6: “Ey Muhammed! De ki: "Ben sadece sizin gibi bir insanım, ancak bana ilâhınızın bir tek

ilâh olduğu vahyediliyor.”; 143

Yusuf, 12/19. 144

Enbiya, 21/8. 145

Fussilet, 41/6. 146

Furkan, 25/20: 147

Ġbn Kesir, Hadislerle Kur‟an Tefsiri, çev: Bekir Karlığa-Bedreddin Çetiner, Çağrı Yayınları, Ġstanbul-

tsz., 11/5995.

32

güldüğü, öfkelendiği, acıktığı, hastalandığı, yüzünü ekĢittiği,148

yetim kaldığı149

söz

konusu rivayetlerden anlaĢılmaktadır.

Hz. Peygamber sosyal iliĢkileri olan, toplum tarafından tavır ve davranıĢları

bilinen, gözlemlenebilen, beĢeri vasıfları taĢıyan bir insandır.150

O bir melek değildir.151

Ayrıca Hz. Peygamber‟in kiĢilik özellikleri olan sabretmesi, cömert olması, Ģefkat ve

merhamet göstermesi,152

en güzel ahlak üzere olması,153

yumuĢak davranması,

affetmesi, iyi ve güzele davet etmesi,154

o‟nun bir insan olduğunu, kul peygamber

olduğunu bize ispat etmektedir.

Diğer taraftan Yüce Yaratıcının peygamberlik görevini insanın dıĢında baĢka bir

varlığa değil de bir insana vermesi söz konusudur. Hatta âyette geçtiği üzere “Ġçlerinden

bir adama insanları uyar...”155

ve “Eğer yeryüzünde, (insanlar yerine) yerleĢip dolaĢan

melekler olsaydı, elbette onlara gökten bir melek peygamber indirirdik.”156

Ģeklinde

ifade edilmesi; Yüce Yaracının toplum içerisinde doğup büyüyen, insanlar arasında

Psikososyal bir yaĢantısı olan birini peygamber olarak görevlendirdiğini

vurgulamaktadır. Ayrıca insan ve toplumun istek ve ihtiyaçlarına uygun, toplumun

hayat tarzına, davranıĢ biçimlerine ve geleneklerine yabancı olmayan, içlerinden birini

peygamber olarak görevlendirmesi, Yüce Allah‟ın insan psikolojisini dikkate aldığının

bir göstergesidir.

Ġnsanları tanımadan onları herhangi bir yöne doğru yönlendirmek veya eğitmek

mümkün değildir. Ġnsanın fonksiyonel hangi özelliklere, yeteneklere sahip olduğunun

bilinmesi, tanınması, o kiĢinin istenilen hedefe ulaĢması için kolaylık sağlayacağı

kesindir. Çünkü çeĢitli telkin ve ikna usülleri, insan psikolojisiyle doğrudan iliĢkilidir.

148 Abese, 80/1.

149 Duha, 93/6.

150 Ebu‟l-Fadl „Iyaz bin Musa bin „Iyaz (Kadı „Iyaz), eş-Şifa bi‟l-Ta‟rîfî hukûki‟l Mustafâ, Tahkik:

Hüseyin „Abdülhamîd Neyl, Beyrut-1995, II/184. 151

En‟am, 6/50. 152

Âl-i Ġmran, 3/159. 153

Hicr, 15/85. 154

Araf, 76/199. 155

Yusuf, 10/2. 156

Ġsra, 17/95.

33

Kur‟ân, en kapsamlı ve en önemli konularından birisi olan insanın davranıĢlarını

ve bunların arkasındaki nedenleri anlatarak insanlara yol göstermekte ve rehberlik

yapmaktadır. Hemen her sayfasında girift bir yapıya sahip olan insanın duygularından,

huy ve karakter özelliklerinden, ahlâkî yapısı ve davranıĢlarından bahsedilmektedir.157

Ġnsanın tanınma meselesi, Kur‟ân‟da çok geniĢ bir yer tutmaktadır. Bunun nedeni,

Kur‟ân‟ın muhatabının insan, olması hedefinin ise insan hayatının, amacına uygun

olarak düzenlenmesidir. Bu aynı zamanda Kur‟ân‟ın ifadesiyle insanı en iyi tanıyanın

Allah olmasının158

bir sonucudur.159

Diğer taraftan Hz. Peygamber‟in birey ve topluma

karĢı sergilediği, bireylerin kendilerine özgü davranıĢ, düĢünce ve duygu biçimlerini

(kiĢilik Psikolojisi)160

dikkate alarak insan psikolojisi perspektifinde tavır ve

davranıĢlarının perde arkasında, kendisinin bir insan olması yatmaktadır.161

3.2. Misyonu

3.2.1. Tebliğ

Yüce Allah hakikati bildirmek adına, ilahi mesajları icazi bir üslupla insanlara

açıklamak için iletiĢimsel özelliği olan ilahi kitabı, Kur‟ân‟ı indirmiĢtir. Ayrıca söz

konusu ilahi mesajları insanların sosyal hayatta yaĢanılır hale uyarlanması ve kıyamete

kadar gelecek olan nesillere aktarılması için Hz. Peygamberi tebliğle görevlendirmiĢtir.

Ġslâm‟da iletiĢim söz konusu olduğunda ve iletiĢimi insan perspketifinde

düĢündüğümüzde akla ilk gelen Rasulullah‟ın tebliğ misyonudur. Kur‟an‟da162

tebliğ‟in

çokça anlatılması, tebliğin ne kadar önemli olduğunu gözler önüne sermektedir. Hz.

Peygamber, peygamberliği süresince görevini ilahi yönlendirme doğrultusunda

mükemmel örnekliğiyle yerine getirmiĢtir.

157 Ömer Faruk Söylev, “Dînî DanıĢma ve Rehberliğin Teolojik Temellerine Ġslâmî YaklaĢım”, Diyanet

İlmi Dergi (ss.75-100), S.2, 2017, 53/81. 158

Necm, 53/32. 159

Söylev, a.g.m., s.80-81. 160

Ali Yılmaz, “Kur‟an‟a Göre Ġnkârın Psikolojik Tezahürleri”, Atatürk Üniversitesi İlâhiyât Tetkikleri

Dergisi (ss.88-125), S.20, 2003, s.91. 161

Hayati Hökelekli, “Dinî Telkin ve Tebliğde Psikolojik Esaslar”, Diyanet Dergisi, S.1, Ankara-1983,

XIX/27. 162

Nahl, 16/35: “Peygamberlerin üzerine apaçık tebliğden başka bir şey düşer mi?”; Yasin, 36/17: “Bize

düşen, açık bir tebliğden başka bir şey değildir.”; ayrıca bkz. Maide, 5/67; Nur, 24/54; Teğabun, 64/17.

34

Tebliğ söz konusu olduğunda akla ilk gelen mübelliğ kelimesidir. Bildiren, ilan

eden, duyuran, tebliğ görevini yerine getiren kimseye Mübelliğ denmektedir. Hz.

Peygamber baĢta olmak üzere tüm Peygamberler Allah‟tan aldığı haberleri insanlara

bildirme görevi üstlenmesinden dolayı mübelliğ konumundadır. Bundan dolayı âyette;

“Ey Resul! Rabbinden sana indirileni tebliğ et. Eğer bunu yapmazsan, onun elçiliğini

yapmamıĢ olursun. Allah seni insanlardan koruyacaktır…”163

Ģeklinde buyurulması Hz.

Peygamber‟in geliĢ nedenininin tebliğ, vasfının ise mübelliğ olduğunu ortaya

koymaktadır. Ayrıca belirtildiği üzere; “Benim yapabileceğim, sadece Allah‟tan size

duyuru yapmak ve O‟nun elçilik görevlerini yerine getirmektir. Artık kim Allah'a ve

onun elçisine baĢkaldırırsa, ona içinde ebedi kalacağı cehennem ateĢi vardır.”164

Bu âyet

perspektifinde Hz. Peygamber de mübelliğ görevini yerine getirmek için gönderilen bir

peygamberdir.

Âyette belirtildiği gibi; “De ki: Allah‟a itaat edin; Peygambere de itaat edin.

Eğer yüz çevirirseniz Ģunu bilin ki, Peygamberin sorumluluğu kendine yüklenen, sizin

sorumluğunuz da size yüklenendir. Eğer ona itaat ederseniz, doğru yolu bulmuĢ

olursunuz. Peygambere düĢen, sadece açık açık duyurmaktır.”165

Bu ayetlere bakıldığı

zaman Hz. Peygamber tebliğinin yegâne sebebi olan insanın üzerine; sorumluluğun

yüklendiği net bir Ģekilde belirtilmiĢtir. Bu noktada tebliğin insan psikolojisiyle

doğrudan ilintili olduğunu söyleyebiliriz.

Ayrıca Hz. Peygamber tebliğinin temel gayesi, insanın imanla buluĢturulmasıdır.

Çünkü iman; “zihinsel (kabul ve tasdik), duygusal, amelî (itaat, teslimiyet ve uyum)

boyutu olan”166

“dinî hayatın öznel ögesidir.”167

Yukarıdaki âyetten hemen sonra gelen

ilahi mesaj, tebliğ ile iman arasındaki iliĢkiye iĢaret etmektedir:

“Allah, sizlerden iman edip iyi davranıĢlarda bulunanlara, kendilerinden

öncekileri sahip ve hâkim kıldığı gibi, kendilerini de yeryüzüne sahip ve hâkim

163 Maide, 5/67.

164 Cin, 72/23.

165 Nur, 24/54

166 Certel, Din Psikolojisi, Tuğra Ofset, Isparta-2011, s.104-109.

167 Certel, a.g.e., s.103.

35

kılacağını, onlar için beğenip seçtiği dini (Ġslâm‟ı) onların iyiliğine yerleĢtirip

koruyacağını ve geçirdikleri korku döneminden sonra, bunun yerine onlara güven

sağlayacağını vaad etti. Çünkü onlar bana kulluk ederler. Hiçbir Ģeyi bana eĢ tutmazlar.

Artık bundan sonra kim inkâr ederse, iĢte bunlar asıl büyük günahkârlardır.”168

Bu âyetler perspektifinde Hz. Peygamber tebliğinin imanla doğrudan alakalı

olduğunu düĢünmek mümkündür. Çünkü Allah Teâlâ‟ya itaat etmenin, Hz. Peygamber

tarafından bildirilen tebliğ öğretilerine karĢılık verilebildiği zaman ancak doğru yola

ulaĢılabileceği ve güven sağlanacağı vurgulanmıĢtır. Diğer taraftan tebliğe karĢılık

verilmediği zaman sorumluluğun insana ait169

olduğu ifade edilmektedir.

Tebliği konu alan âyetin akabinde170

iman meselesinin vurgulanması dikkat

çekicidir. Böylece iman-tebliğ iliĢkisi doğrultusunda tebliğ; insanın ve insanlar arası

tutum ve davranıĢların düzeltilmesinde büyük role sahiptir.171

Tebliği, insanı imanla

buluĢturma süreci olarak da düĢünmek mümkündür.

Bu süreçte tebliğ, insan davranıĢlarını etkilediği gibi diğer taraftan davranıĢların

Ģekillenmesinde ve Psikososyal açıdan insanla iletiĢim ağı oluĢmasında etkindir. Bu

168 Nur, 24/55.

169 Ġslâm inanç sisteminde irade; talep etmek, istemek, tercih etmek, emretmek, güç bulma yetisi

manalarında kullanılan bir kelimedir. Diğer bir tabirle bireyin bir iĢi yapmaya veya o iĢi terk etmeye

güç yetirmesi Ģeklinde de tanımlanması mümkündür. Böylece tebliğ karĢısında bireyin kabullenip

kabullenmemesi, öznel duygu, düĢünce ve davranıĢlar sonucu, kendi iradesi doğrultusunda tercih etme

yetisine sahip olduğu ortaya çıkmaktadır. Psikolojide hürriyet adı altında “mücerret bir mefhum” genel

kabul görüĢe göre ise “zorlamanın bulunmaması, dilediğini yapma durumu” Ģeklinde açıklanmaktadır.

Kur‟an-ı Kerim‟de ise; insanın irade sahibi olduğu birçok ayette ifade edilmektedir. Söz gelimi Al-i

Ġmran 145. ayette; “Allah‟ın izni olmadıkça hiçbir kimseye ölmek yoktur. (Ölüm) belirli bir süreye göre

yazılmıĢtır. Kim dünya menfaatini dilerse, kendisine ondan veririz. Kim de ahiret sevabını isterse ona

da ondan veririz. Biz Ģükredenleri mükâfatlandıracağız.” Ģeklinde beyan edilmesi, bireyin kendi

iradesiyle istediği Ģeyi seçmekte serbest/özgür olduğu açıkça ifade edilmekte böylece Allah insana

irade hürriyeti vererek, tercih doğrultusunda istediğini seçebilme konusunda insanı serbest bırakmıĢtır.

Ayrıca hürriyet/irade ile gerçekleĢen davranıĢlar, bireyin kabulü perspektifinde tasdikiyle doğrudan

iliĢkilidir. Çünkü bu nokta da tasdik, kalpte gerçekleĢen, ancak sadece kalple kalmayıp, akla dayanan

rıza ve kabulü ve insanın bütün duygu, irade ve Ģuurunun da bu tasdike katılımını içeren anlamdadır

(Bkz. Ali Ayten, Din Psikolojisi- Dine ve Maneviyata Psikolojik Yaklaşımlar, Ġz Yayıncılık, Ġstanbul-

2010, s.22; Ahmet Akgüç, “Ġnsan Ġradesi ve Sorumluluğunun Kategorik ve Zihinsel Varlık Temelleri”,

Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, S.26 (252-270), 7/258; M. Saim Yeprem, İrade Hürriyeti ve İmam

Mâturîdî, ġamil Yayınevi, Ġstanbul-1980, s.24; ġerafeddin Gölcük, Bâkıllâni ve İnsan Fiilleri, TDV.

Yayınları, Ankara-1997, s.188. 170

Nur, 24/54. 171

Bkz. Hüseyin Emin Sert, “Kur'ân-ı Kerîm IĢığında Güven Duygusunun Kaynağı Olarak Müslümanlık

Bilinci”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13:2 (ss.197-225), 2008, s.201.

36

durum psikolojik açıdan Ģu Ģekilde açıklanabilir. Psikologlar ferdin öznel niteliği olan

kiĢiliği; “bir ferdi karakterize eden nispeten kalıcı ve ayırt edici duygu, düĢünce ve

davranıĢ özelliklerinin örüntüsü”172

olarak tanımlamıĢtır. Bunun yanında kiĢiliğin ve

kiĢiliği oluĢturan davranıĢların Ģekillenmesi, ferdin mevcut varsayılan eğilimler

tarafından belirlendiğini ifade etmektedirler. Ayrıca çevresel Ģartların kiĢilik

oluĢumunda büyük rolü olduğunu da savunmaktadırlar.173

Diğer taraftan kiĢilik

olgusunun içsel biçimi ve dıĢsal biçimi174

olarak değerlendirilmesi söz konusudur. Bu

noktada yukarıda ifade edilen kiĢiliğin dıĢa dönük tarafı, dıĢsal biçimidir.175

KiĢinin

bireysel ve toplumsal açıdan muhatap telkinleri doğrultusunda hissettiği ve düĢündüğü

aktarımları kavramaya çalıĢması, bu etkileĢimle karĢı karĢıya kalması, içsel iletiĢim

kurmasıyla alakalıdır.176

Hz. Peygamber‟in iletiĢim vasıtasıyla tebliğin gayesi olan imanı insanla

buluĢturması, kiĢiliğin içsel biçimi ile tebliğ arasındaki iliĢkiyi gözler önüne

sermektedir. Böylece Hz. Peygamber‟in misyonunu oluĢturan tebliğ, insan kiĢiliğinin

içsel ve dıĢsal biçimine kök salmasıyla doğrudan ilintili olduğu ortaya çıkmaktadır.

3.2.2. Beyan

Beyan; gizlenen Ģeyi açıklamak,177

bildiri, olduğu gibi ortaya çıkarmak,178

mesaj, kastedilen manayı beliğ bir Ģekilde açıklama, ortaya çıkarma179

tefsir etme180

manalarına gelmektedir. Sözlük kullanımlarından hareketle “beyan”ın terim anlamını

Ģöyle ortaya koyabiliriz: “Ġster söz, ister fiil olsun meydana gelen herhangi bir Ģeyin, ne

172 Lütfi Özbağ, Psikolojide İlk Adım, Remzi Kitabevi, Ġstanbul-1970, s.174.

173 Theodor W. Adorno, Otoriteryen Kişilik Üzerine Niteliksel İdeoloji İncelemeleri çev. Doğan ġahinler,

Say Yayınları, Ġstanbul-2011, s.2; Feriha Baymur, Genel Psikoloji, Ġnkılap Kitabevi, Ġstanbul-1997,

s.255. 174

Jerry M. Burger, Kişilik –Psikoloji Biliminin İnsan Doğasına Karşı Söyledikleri-, Kaknüs Yayınları, 1.

Basım, Ġstanbul-2006, s.393 vd.. 175

Eduard Spranger, İnsan Tipleri Bir Kişilik Psikolojisi, Ġz Yayıncılık, Ġstanbul-2001, s.275 vd.. 176

Bkz. Süleyman Gümrükçüoğlu, Kur‟an‟da İletişim Dili, (YayımlanmamıĢ Doktora Tezi), Ġstanbul-

2011, s.98 vd.. 177

Sevim Gelgeç, “16/Nahl 44 Bağlamında Hz. Peygamber‟in Tebeyin Görevi”, Dinbilimleri Akademik

Araştırma Dergisi (ss. 275-299), S.1, 2015, 15/283. 178

Ragıb el-Ġsfehani, Müfredatu elfazi‟l-Kur‟an, Tahkik: Safvan Adnan Davudi, Daru‟Ģ-ġamiyye, Beyrut-

2009, s.158. 179

Ġbn Manzur, a.g.e., 13/67. 180

Gelgeç, a.g.m., 15/278-279.

37

ise olduğu gibi ortaya konulması, açıkça belgelenmesi, söz sahibi olma açısından

Allah‟ın, sözü aktarıcısı olarak Peygamberin ve sözü anlayan herkesin maksadını en

beliğ bir Ģekilde ifade etmesidir.”181

Hz. Peygamber‟in Ġslâm dininin sosyal hayatta uygulanabilir hale gelmesi

açısından temel kaynağı olan Kur‟an‟ı anlaĢılır bir Ģekilde açıklama görevine ise tebyin

denilmektedir. Hz. Peygamber‟in tebyin görevi Ģuâyette zikredilmektedir: “Biz, her

peygamberi ancak bulunduğu kavminin diliyle gönderdik ki onlara apaçık anlatsın. Bu

itibarla Allah dilediğini sapıklıkta bırakır, dilediğini de hidayete erdirir. O her Ģeye

galiptir. Hükmünde hikmek sahibidir. 182

Fahreddin er-Râzi Tefsir-i Kebir‟inde söz konusu âyeti açıklarken Allah

Teâlâ‟nın Hz. Peygamber baĢta olmak üzere tüm peygamberleri kasdederek her

Peygamberin; dini beyan etmesi açısından kendi toplumunun bildiği, alıĢtığı bir dille,

kullanılan lisanlarıyla gönderildiğine dikkat çekmektedir. Âyetin devamında geçtiği

üzere Yüce Yaratıcı‟nın; “…Bu itibarla Allah dilediğini sapıklıkta bırakır, dilediğini de

hidayete erdirir. O her Ģeye galiptir. Hükmünde hikmet sahibidir.” ifadelerle vurgu

yapması, her ne kadar Yaratıcı‟nın izni olmadan hiçbir Ģeyin gerçekleĢemeyeceği

vurgulansa da diğer taraftan Hz. Peygamber beyanının kuvvetli, beliğ olduğunun iĢareti

olarak kabul edilmektedir.183

Bu âyetin konusu olan Hz. Peygamber‟in tebyin misyonu perspektifinde

psikolojik olarak Ģu çıkarımı yapmak mümkün gözükmektedir. Yüce Yaratıcı‟nın;

mensubu olduğu toplumun kullandığı lisanı, yaĢadığı sosyal hayatı bilen birisini

Peygamber olarak görevlendirmesi, dinin daha iyi tebyin edilmesi için toplumla

Peygamber arasındaki iletiĢimsel bağı dikkate aldığını göstermektedir. Bu yaklaĢım ise

mesajın dil yoluyla184

muhatabına daha iyi ulaĢması için anlaĢma ve anlama noktasında

181 Gelgeç, a.g.m., 15/277.

182 Ġbrahim, 14/4; ayrıca bkz. Fussilet, 41/44.

183 Er-Râzi, a.g.e., 13/497.

184 Süleyman Kaan Yalçın-Murat ġengül, “Dilin ĠletiĢim Süreci Ġçerisindeki Rolü ve ĠĢlevi”, Turkish

Studies / Türkoloji Araştırmaları Volume 2/2 Spring (ss. 749-769), 2007, s.750.

38

“toplumsallığın bir yansıması”,185

“duygu, düĢünce, bilgi, haber ve becerilerin

paylaĢılması, baĢka bir deyiĢle bireyler arasında duyguda, düĢüncede, tutumda ortak bir

payda”186

oluĢturarak, iletiĢim beraberliğini ifade etmektedir.187

Hz. Peygamber‟in dinin tevilini insanların dilini kullanarak “onların

mantıklarına uygun bir mantıkla beyan etmek”188

adına gönderilmesi, öncelikli bir

vazifesi olduğunu göstermektedir.

Ġnsanlar kendi aralarında iletiĢimsel farklı kabiliyetlere sahiptir. Ayrıca insanın

bedensel ve zihinsel yetenekleri, kiĢinin diğer gruplara karĢı baskın kiĢisel özelliklerini

yansıtır.189

KiĢinin diğer bireylerden üstün oluĢu, açıklamak istediği Ģeyleri, net bir

Ģekilde açıklamasıyladır. O halde, beyan ve ifade etmenin en üstün olanı da ifade eden

kimsenin ifadesini en açık bir Ģekilde ortaya koyan, maksadını açıklayan ve

dinleyicisine en iyi Ģekilde anlatan açıklamadır.

Hz. Peygamber‟in tebyin özelliği; konuları muhatabına ulaĢtırma sürecindeki

iletiĢimsel baskınlığına ayrıca üslup, belağat ve dili kullanmada dönemin toplumundan

daha yetkin olduğuna ve bu özellikleri bakımından kendine has iletiĢimsel üstünlüğüne

iĢaret etmektedir. Böylece Allah Teâlâ‟nın yeryüzüne göndermiĢ olduğu son temsilci

olan Hz. Peygamber‟in tebyini, misyonunu oluĢturan görevinin bir parçası olduğu

ortaya çıkmaktadır.

3.2.3. Eğitim-Öğretim / Talim-Terbiye

Ġslâm literatüründe eğitimin karĢılığı terbiye, öğretimin karĢılığı ise talim olarak

ifade edilmektedir. 190

Eğitim-öğretim; yetenek, tutum veya davranıĢ biçimlerinin

185 Ünsal Özkay, XIX. Yüzyıldan Günümüze Kitle İletişimin Kültürel İşlevleri –Kuramsal Bir Yaklaşım-,

Der Yayınları, Ġstanbul-1993, s.310. 186

Sedat Sever, “Dil ve ĠletiĢim –Etkili Yazı ve Sözlü Anlatım”, (ss. 51-66), s.51. 187

Bkz. Ġrfan Erdoğan, İletişimi Anlamak, GeliĢtirilmiĢ 4. Baskı, Ankara-2011, s.76. 188

Ebu Cafer Muhammed b. Cerir et-Taberi, Taberi Tefsiri, çev. Kerim Aytekin, Hasan Karakaya, Hisar

Yayınevi, Ġstanbul 1/14 vd.. 189

M. Doğan KaracoĢkun, “Dinî Ġnanç-Dinî DavranıĢ ĠliĢkisine Sosyo-Psikolojik YaklaĢımlar”,

Dilbilimleri Akademik Araştırma Dergisi IV (ss. 23-36), S.2, 2004, 29. 190

Bkz. Ġsfahani, a.g.e., s.1108.

39

geliĢtirilmesine neden olan,191

belli alıĢkanlıklar kazandıran,192

bireyleri etkileyen,

davranıĢ değiĢikliğine yol açan, bir Ģeyi öğretmek, bilgi vermek,193

kiĢiyi yetiĢtirmek

için baĢvurulan yolların tamamı,194

her türlü etkinliğin adıdır.195

Allah insanların hakikate ulaĢması için bilinmesi gereken konuları öğretmek196

için Hz. Peygamberi öğretici misyonuyla aracı kılmıĢtır. Bundan dolayı Hz. Peygamber

sistematik bir biçimde muhatabına bilgi sunarak tutum ve değerler kazandırdığı

bilinmektedir. Ayrıca birey veya topluma zarar veren Ģeylerden uzaklaĢtırması, onun

eğitim-öğretim görevinin olduğunu ortaya koymaktadır.197

Hatta bu özelliğini Hz.

Peygamber Ģu Ģekilde ifade etmektedir: “Allah beni bir muallim/öğretici olarak

göndermiĢtir.”198

Dönemin Psikososyal yapısını iyi bilen bir kiĢi olarak Hz.

Peygamber‟in manevi değerlerden yoksun bir toplumu düzeltmesi, mevcut yaĢanılan

inançsal, sosyal ve ahlaki değerleri eğitimsel bir metotla negatiflikten pozitif

standartlara çıkarması, eğitici ve öğretici olarak görevlendirildiğini ortaya koymaktadır.

191 Warre, a.g.e., s.56.

192 John Lock, Eğitim Üzerine, çev. Aylin Uğur, Yeryüzü Yayınevi, Ankara-2004, s.25.

193 Ülken, a.g.e., s.281.

194 Ülken, a.g.e., s.223.

195 Münire Erdem, Eğitim Bilimlerine Giriş, 6. Baskı, ArkadaĢ Yayınevi, Ankara-2011, s.13; Christoph

Wulf, Eğitim Bilimi, çev. Hasarı Hüseyin Aksoy-Hatice Özden Aras-Aygülen Kayahan, Dipnot

Yayınları, Ankara-2010, s.16; ayrıca bkz. Nevzat Ayasbeyoğlu, İslâmiyet‟in Eğitimimize Getirdiği

Değerler, Ġstanbul-1991, s.97; ġentürk, Din Psikolojisine Giriş, s.67; Warre, a.g.e., s.56; John Lock,

Eğitim Üzerine, çev. Aylin Uğur, Yeryüzü Yayınevi, Ankara-2004, s.25; Münire Erdem, Eğitim

Bilimlerine Giriş, 6. Baskı, ArkadaĢ Yayınevi, Ankara-2011, s.13. 196

Alak, 96/5. 197

Hadis-i ġerifte Ģöyle buyrulmaktadır: “KardeĢine zalim de olsa mazlum da olsa yardım et. (Muhatap)

dedi ki; mazlum olduğunde ona yardım ederim. Fakat zalim ise ona nasıl yardım ederim? Hz.

Peygamber; onu zulümden alıkoymakla ona yardım edersin, buyurdu.” (Ġsfahani, a.g.e., s.698.) 198

Ġbn Mâce, el-Hafız Ebu Abdullah Muhammed bin Yezid, Sünen, Çağrı yayınları, Ġstanbul-1992, s.229.

40

ĠKĠNCĠ BÖLÜM

ĠLETĠġĠM KAYNAĞI OLARAK HZ. PEYGAMBER

“Hiç süphesiz geçmiĢten günümüze iletiĢim olgusunun yaygın olarak

kullanıldığı alanlardan birisi” 199

bireysel ve toplumsal alanda etkinliğini ortaya koyan

dindir.200

Söz konusu Ġslâm tebliği olduğunda Hz. Peygamber‟in ayrı bir önemi vardır.

Bu bölüm, Hz. Peygamber tebliğ misyonunun iletiĢim kaynağını karakterize eden; bir

peygamber olarak Hz. Peygamber‟in nitelikleri, tebliğ açısından örnekliği, ortaya

koyduğu genel iletiĢim ilkeleri üzerinde Ģekillenecektir. Çünkü Hz. Peygamber‟in

iletiĢim kaynağının bilinilirliği ile tebliğ metodu arasında sıkı bir bağ vardır.

Diğer taraftan Hz. Peygamber‟in yaĢadığı dönemde üstlendiği konum ve misyon

gereği iletiĢimsel davranıĢ ve tutumları, iletiĢim kaynağı olarak Hz. Peygamber‟in

irdelenmesi, günümüz eğitimcilerinin de dikkate almaları gereken önemli mesajlar

içermektedir. 201

Hz. Peygamber‟in iletiĢim kaynağı açısından değerlendirilmesinden

önce; iletiĢimin tanımının, iletiĢimin temel unsurlarının, öz itibariyle ele alınmasının,

konunun daha iyi anlaĢılmasında yardımcı olacağı kanaatindeyiz.

ĠletiĢim hakkında çok tanım yapıldığı bilinmektedir.202

ĠletiĢim; yazılı veya sözlü

bilgi ve düĢüncelerin aktarılması, insanlar arasında devam eden bir edim, karĢılıklı

iletileri anlamaya çalıĢılan bir süreç, bilginin/fikirlerin/duyguların ortaklaĢa

kullanılması, bağlantı sağlama, haberi paylaĢma, verici ve alıcı arasındaki alıĢveriĢ,

toplumsal iliĢkilerin kökü, insanın toplumsallaĢmasını belirleyerek geliĢimini sağlayan,

haberleĢme, insana özgü bir olgu olarak tanımlanmaktadır. 203

199 Hüseyin Certel, “Din-ĠletiĢim ĠliĢkisi ve Dinî ĠletiĢim Engelleri”, Süleyman Demirel Üniversitesi

İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 21, 2008, s.128. 200

KaracoĢkun, a.g.m., s.25. 201

Hüseyin Yılmaz, “Hz. Peygamber Eğitiminde Bir Ġlke Olarak HoĢgörü”, Cumhuriyet Üniversitesi

İlahiyat Fakültesi Dergisi (ss. 109-132), Sivas-2004, VIII/110. 202

Bkz. Orhan Gökçe, İletişim Bilimine Giriş, Ankara-1993, s.4. 203

Güncel Masaroğulları-Muhammed Koçakgöl, Psikoloji Sözlüğü, “ĠletiĢim md.”, Nobel, 2011, s.88;

Bakırcıoğlu, a.g.e., “ĠletiĢim md.”, s.477; Süleyman Gümrükçüoğlu, “Kur‟an‟da ĠletiĢim Dili”,

Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ Doktora Tezi), Ġstanbul-2011, s.13;

BarıĢ Çoban, “KiĢilerarası ĠletiĢim Bağlamında Söylem ve Eylem Bağıntısı” İstanbul Üniversitesi

Sosyal Bilimler enstitüsü, (YayımlanmamıĢ Doktora Tezi), Ġstanbul-2004, s.150; Davut OlmuĢtur,

“Hadislerde Aile Ġçi ĠletiĢim”, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,

41

Genel olarak tercih edilen iletiĢim tanımları değerlendirildiğinde; bilgi veya

düĢüncenin sözlü ya da yazılı aktarımı, Ģeklinde ifade etmek mümkündür.204

ĠletiĢim;

toplumbilim, dilbilim, siyaset, felsefe alanlarını kapsadığı gibi ayrıca sosyal ve psikoloji

alanını da içine alan bir disiplindir.205

Bir meselenin amacına ulaĢmasını sağlayan, sistematik bazı temel argümanları

vardır. ĠletiĢimin de ise kaynak (verici), mesaj (ileti-haber), kanal (araç), alıcı (hedef-

kitle), etki ve tepkidir.

Kaynak (verici); “Haber ya da mesaj içeren iĢaretleri, alıcı durumunda olana

göndereni temsil eden kavramdır. Kaynak bilgi yayan, kendisinden bilgi edinilen her

hangi bir Ģey, bir olay ya da insandır.”206

Ayrıca yüklendiği mesajı, belli metotlar

doğrultusunda bilgi, tutum ve davranıĢ kazandırmak için alıcıya gönderilen kiĢi olarak

da tanımlanabilir. Bu nokta örnek verilecek olursa cami de din görevlisi, sunumlarda

hatip, tebliğde mübelliğ, her hangi bir davette davet edicidir. Örnekleri çoğaltmak

mümkündür. Bu noktada Ġslâm tebliği merkezinde Hz. Peygamber, ümmetine karĢı

kaynak hükmündedir.

Alıcı (hedef); iletiĢim perspektifinde gönderilen mesajın muhatabı olan,

kaynaktan gelen mesajı algılamada yeterliliği olan birey veya toplum, yani hedef kitle,

olarak tanımlanmaktadır. BaĢka bir tabirle kaynak tarafından gönderilen mesaja hedef

olan, “mesaja karĢılık veren ve mesaj tarafından davranıĢı değiĢtirilmek istenen”207

,

iletiĢimi sonlandıran demektir. 208

Bu bilgiler değerlendirildiğinde Hz. Peygamber‟in

ümmeti, alıcı konumundadır.

(YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Isparta-2013, s.5; Hızır Yağcı, “Hz. Peygamber‟in Söz ve

DavranıĢlarında Ġnsan Kazanma Sanatı”, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,

(YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Van-2009, s.3. 204

Melih Zıllıoğlu, İletişim Nedir?, Cem Yayınevi, Ġstanbul-1993, s.3. 205

ġermin Tekinalp-Ruhdan Uzun, İletişim Araştırmaları ve Kuramları, Baskı 3, Beta Basın Yayın

Dağıtım, Ġstanbul-2009, s.3; Armand Mattelart-Mıchele Mattelart, İletişim Kuramları Tarihi, ĠletiĢim

Yayınları, Ġstanbul-1998, s.7; Erol Çankaya, Dünya‟da ve Türkiye‟de Siyasal İletişimin Demokratik

Topluma Etkileri, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi, (YayımlanmamıĢ Doktora Tezi) 1994,

s.3;Çiğdem KağıtcıbaĢı-Zeynep Cemalcılar, Dünden Bu Güne İnsan ve İnsanlar Sosyal Psikolojiye

Giriş, 16. Basım, Evrim Yayınevi, Ġstanbul-2014, s.30. 206

Ġrfan Erdoğan-Korkmaz Alemdaroğlu, İletişim ve Toplum Kitle İletişim Kuramları ve Değişimci

Yaklaşımlar, Bilgi Yayınevi, Ġstanbul-1990, s.133. 207

Ġrfan Erdoğan, İletişimi Anlamak, GeliĢtirilmiĢ 4. Baskı, Pozitif Matbaacılık, Ankara-2011, s.64. 208

Erdoğan-Alemdaroğlu, a.g.e., s.134.

42

Mesaj (ileti-haber); alıcıya aktarılmak istenen her türlü iĢitsel veya görsel

ifadeleri kapsayan bilgi/iĢaret, kaynak ile alıcı arasındaki bağıntıyı ortaya koyan,

düĢünce, duygu, dilek, emir, tutum anlamında tanımlanmaktadır.209

Böylece Hz.

Peygamber‟in Kur‟an merkezli tebliği, mesaj olarak değerlendirilmesi mümkün

gözükmektedir.

Kanal (araç) ise; iletilmek istenen mesajın alıcıya ulaĢtırmak için ortaya konulan

metot veya yoldur.210

Söz gelimi Hz. Peygamber açısından kendisine ulaĢtırılan kanal,

vahiy meleği Cebrail aleyhisselamdır. Diğer taraftan mesajın ulaĢması için ümmet

perspektifinde değerlendirildiğinde kanal, Hz. Peygamber‟in tebliğ metodudur.

1.ĠletiĢim Perspektifinden Peygamberlik

Duygu, düĢünce ve bilgilerin muhataba ulaĢması için her türlü yaklaĢım tarzıyla

aktarılması, iletiĢimin varlığıyla doğrudan ilintilidir. ĠletiĢimin söz konusu olduğu

yerlerde ise etkileĢim kaçınılmazdır. Tarihsel süreçte iletiĢim, insanları birbirine

bağlayan, sosyal alanda dengeli ve uyumlu bir Ģekilde bireylerin hayata tutunmaları için

etkileĢimini gerçekleĢtiren bir fonksiyondur.211

Dini yayma argümanları, Ġslâmî iletiĢimin özel alanını oluĢturmaktadır. Ayrıca

yukarıda anlatılan bilgiler ıĢığında Hz. Peygamber baĢta olmak üzere belli dönemlerde

gönderilen tüm Peygamberler, verici/kaynak konumunda olmaları hasebiyle dînî

iletiĢim alanını kapsamaktadır. Bunun yanında “dînî tebliğ” misyonunu üstlenen, Allah

Teâlâ tarafından hususi olarak görevlendirilen Peygamberlerdir. Çünkü Hz. Peygamber,

diğer Peygamberler gibi temelde Yüce Yaratıcının öngörmüĢ olduğu tevhid ilkelerine

bağlı toplumu inĢa etmek, inanç ve ibadet esaslarını yaygınsal hale getirerek toplumu

ıslah etmek doğrultusunda Ġslâmî iletiĢimin kaynağını oluĢturmaktadır. Bundan dolayı

209 Akif Ergin, Öğretim Teknolojileri ve İletişim, Pegem Yayınları, Ankara-1995, s.52. Gökçe, a.g.e., s.52

vd.; Erdoğan, a.g.e., s.64. 210

Bkz. Emel Karagöz, Sosyal Bilimlerde Kuram Oluşum Süreci ve İletişim-İletişim Kuramlarının Felsefi

Sosyolojik Dayanakları, Derin Yayınları, s.37. 211

Mustafa Canlı, “Hz. Peygamber Örnekliğinde Sözlü ve Sözsüz ĠletiĢim”, 147-148; Judith Lazar,

İletişim Bilimi, çev: Cengiz Anık, Ankara-2001, s.75 vd..

43

Hz. Peygamber‟in aslî misyonu, birey veya toplumu hakikat yoluna ulaĢtırmak için ilahi

mesajı tebliğ etmektir.212

Ayrıca Hz. Peygamber‟in sergilediği tavır ve davranıĢları iletiĢim alanında sıkça

dillendirilen; kiĢi-içi iletiĢim, kiĢilerarası iletiĢim, örgüt-içi iletiĢim ve kitle iletiĢim

türlerini kullanıp kullanmadığını tespit etmek önemli bir husustur. Bu noktada iletiĢim

türleri olan; kiĢi-içi iletiĢim, kiĢilerarası iletiĢim, örgüt-içi iletiĢim ve kitle iletiĢim

tanımlarını kısaca açıklamak yerinde olacaktır.

KiĢi-içi ĠletiĢim: Ġnsanın kendini tanımasını ifade eder. Zira insanın çevresiyle

kuracağı iletiĢim, kendi içinde baĢlar. KiĢi eğer dıĢ iletiĢimde iyi olmak istiyorsa, önce

iç iletiĢimini mükemmelleĢtirmesi gerekmektedir.

KiĢilerarası ĠletiĢim: Genel bir tanımlamayla, kaynağını ve hedefini insanların

oluĢturduğu iletiĢimlere kiĢilerarası iletiĢim adı verilir. Sözlü ve sözsüz olmak uzere iki

kısımdan oluĢur.

Örgüt-içi ĠletiĢim: ĠĢ ve iĢlev bölümü yaparak, bir otorite hiyerarĢisi içinde,

ortak bir amacı gercekleĢtirmek için bir araya gelmiĢ insanların faaliyetleridir.

Kitle ĠletiĢim: Birtakım bilgilerin/sembollerin, birtakım hedefler tarafından

üretilmesi, geniĢ insan topluluklarına iletilmesi ve bu insanlar tarafından yorumlanması

surecine kitle iletiĢim adı verilmektedir.213

ĠletiĢim perspektifinde Peygamberlik iliĢkisi göz önünde bulundurulduğunda Hz.

Peygamber‟in, birey ve topluma karĢı iletiĢimsel bağını nasıl oluĢturduğunu, iletiĢim

stratejisinin nasıl Ģekillendiğini bilmek gerekmektedir. Bireylere karĢı takındığı tavrın

daha sağlıklı analizi için öncelikle Hz. Peygamber‟in kiĢi-içi iletiĢim adı altında

değerlendirebileceğimiz niteliklerini anlamak yerinde olacaktır.

1.1. Bir ĠletiĢim Kaynağı Olarak Hz. Peygamber’in Nitelikleri

Kur‟an‟ı Kerîm dikkatlice incelendiğinde, insanların doğru yola ulaĢmaları

konusunda Peygamber olarak görevlendirilen ile muhatap olan topluluk/kavim arasında

212 Maide, 5/67; Nahl, 16/25; ĞâĢiye, 88/21.

213Canlı, a.g.m., s.148; ayrıca bkz. Jürgen Habermas, İletişimsel Eylem Kuramı-İşlevselci Aklın Eleştirisi

Üzerine, Kabalcı, 2001, 2/468.

44

etkili bir iletiĢim olduğunu, hatta zorunluluğu ifade edilmiĢtir. Ayrıca söz konusu sözlü

veya sözsüz iletiĢim açısından model konumunda olma karakteriyle Peygamberliğin

ayrı bir öneme sahip olduğu açıktır. Çünkü gönderilmiĢ olmanın arka planında seçkin

bir hedef ve ilahi bir rahmet üzerinden dünyayı yeniden imar etmek vardır.214

Malumdur ki bir toplumu insanlığa has aidiyet değerleriyle yeniden inĢa etmek,

ancak o toplum ile gönderilmiĢ olan arasındaki etkin iletiĢimle mümkündür. Bu noktada

Allah Teâlâ, diğer insanlardan daha üstün bir karaktere sahip birini göndermeli ki onun

bu üstün özellikleri perspektifinde iletiĢimsel bağını kurarak toplumu doğru yola

ulaĢtırabilsin. Bu değerlendirmeler ıĢığında Hz. Muhammed‟in Peygamber olarak

gönderilmesi, onun diğer bireyler karĢısında üstünlüğünü ve tutarlı bir kiĢiliğe sahip

olduğunu, seçkinliğini ortaya koymaktadır. Öte yandan Hz. Peygamber‟in iletiĢim

alanında sergilediği tavır ve davranıĢları tespit etmek için kendine özel kılınmıĢ yönüyle

“ötekilerden ayrılan”215

niteliklerini bilmek, önem arzetmektedir.

1.1.1. Hz. Peygamber’in Sıfatları

Hz. Muhammed, peygamberlik görevi tevdi edilmeden önce yaĢamıĢ olduğu

toplumun Psikososyal seyri içerisinde her insan gibi beĢeri vasfıyla hayatına devam

etmiĢtir. Allah, onu kırk yaĢına geldikten sonra peygamber olmakla görevlendirmiĢ,

peygamberlik vasfıyla bütünleĢerek yeni bir kimliğe kavuĢturmuĢtur. Böylece kendisine

bahĢedilen kiĢiliksel sıfatlar kendisine has kılınmıĢtır. BaĢka bir tabirle Hz.

Peygamber‟in sıfatları, bir kiĢiyi peygamber yapan olmazsa olmaz vasıflar

diyebileceğimiz özelliklerdir. Hatta bu sıfatlar, Ġslâm literatüründe zorunluluk/gereklilik

olarak telakki edilerek önemi vurgulanmıĢtır.216

Hz. Peygamber vahyi muhatapla buluĢturmak için; ilahi mesajı açıklamak,

ta„lim-terbiye eğitimini vermek, davranıĢ modelleri oluĢturarak örnekliğini sergilemek

gibi görevlerini daha sağlıklı bir Ģekilde sunması, onun insanlarla daha iyi ve etkili

iletiĢim kurabilmesini zorunlu hale getirmektedir. Etkili bir iletiĢimin kurulabilmesi için

214 Muhammed Nebil el-Ömerî, “Hz. Peygamber‟in Sahâbeye Ġnanç Esaslarını Öğretmede Ġzlediği

Metot”, Kader Kelam Araştırmaları Dergisi (ss. 452-492), çev: Kılıç Aslan Mavil, S.2, 2017, 15/455. 215

Bakırcıoğlu, a.g.e., “Nitelik md.”, s.626. 216

Bkz. ġerafeddin Gölcük, İslâm Akaidi, Esra Yayınları, BeĢinci Baskı, Ġstanbul-1997, s.152.

45

de insanlığa verilen özelliklerinin yanında Allah tarafından seçilmiĢ ve özel kılınmıĢ

tavır ve davranıĢlarının olması gerekir. Bundan dolayı Hz. Peygamber‟in iletiĢim

faaliyetlerinin daha tesirli olmasının zorunluluğu olarak, zamanın kronikleĢmiĢ tipik

kiĢiliksel örneklerin üstünde kendisine özel kılınmıĢ benzeri olmayan sıfatlar verilmesi

gerekliliğini doğurmaktadır. 217 Diğer yönden bu özelliklerin ona bahĢedilmesi, diğer

insanlara karĢı liderlik konumunda olduğunu göstermektedir.218 Söz konusu sıfatların

baĢında Hz. Peygamber‟in tüm hayatını içine alan tavır ve davranıĢlarının günahsız

olduğunu vurgulayan ismet sıfatıdır.

Ġsmet: Yasaklama, koruma, men etme, muhafaza altına alma, hatadan uzak,

masumiyet, temiz ahlak sahibi olmak gibi anlamlara gelmektedir. Aynı zamanda saf

cevherden yaratılma, yasak olan Ģeylerden korunma, küçük-büyük tüm günahlardan ve

her türlü küfürden uzak olma manalarını da kuĢatmaktadır. 219

Ġsmet sıfatı, sadece peygamberlere mahsus bir niteliktir. Allah‟ın peygamberlere

has lutuflarından biri olan bu ilahi nimet sayesinde Peygamberler, irade ve ihtiyarları

baki kalmakla beraber her türlü günahtan uzak bulunurlar, sürekli itaat halindedirler.

Yoksa ismet, bazılarının zannettiği gibi sadece iyilik ve taat olan Ģeyleri yaptıran, günah

olan Ģeyleri de iĢletmeyen bir vasıf değildir. Aksi takdirde peygamberlerden

mükellefiyet kalkmıĢ olur ki bu doğru değildir. Yine, peygamberler, risaletten önce ve

sonra, küfür ve Ģirke düĢmedikleri gibi, bilerek veya yanılarak büyük günahları ve

yadırganan küçük günahları iĢlemekten korunmuĢlardır.220

Bu noktada Hz. Peygamber‟in ismet sıfatına sahip olması, diğer bir tabirle hata

veya günahtan korunması, Yüce Allah‟ın huzurunda olma bilincinin her daim canlı

tutulmasıyla doğrudan ilintilidir. Bundan dolayı gayri ahlaki davranıĢlardan daima uzak

kalmıĢtır. Böylece ismet sıfatının bir gereği olarak tüm hayatını içine alan tavır ve

davranıĢlarına yansımıĢtır. Diğer taraftan Hz. Peygamber‟in bu özelliği, insanlar

217 Hüseyin Certel, “Dinî ĠletiĢim ve Liderlik Açısından Hz. Peygamber‟in Sıfatları”, VII. Kutlu Doğum

Sempozyumu (Tebliğler), Tuğra Matbaası, Isparta-2004, s.245-248. 218 Certel, a.g.m., s.248. 219

Ömer Nesefi, İslâm İnancının Temelleri, Otağ Yayınları, Ġstanbul-1971, s.106; Gölcük, İslâm Akaidi,

s.153. 220

Zeki Yıldırım, “Kur‟an‟da Peygamberlerin Ġsmeti”, DergiPark (ss. 81-112), ts., s.111.

46

nezdinde kendilerinin yapmıĢ olduğu hatalardan uzak olması nedeniyle onun diğer

bireylerden üstünlüğünü ortaya koymaktadır. BaĢka bir açıdan değerlendirildiğinde Ģu

Ģekilde ifade etmek mümkündür:

“Ġnsanlar genellikle sahip oldukları değerler ve kiĢisel meziyetler bakımından

kendilerinden üstün gördükleri kimseleri kendilerine yakın hisseder, onlara sevgi, saygı,

hayranlık gibi olumlu duygular besler, müspet tutum takınırlar ve dolayısıyla onlarla

olan iletiĢimlerinde onlardan etkilenmeye, onlara inanıp güvenmeye daha hazır ve

yakındırlar. Çünkü bireylere iliĢkin kanaat, bilgi ve duygular sonucu oluĢan tutumlar,

kiĢiler arasındaki iletiĢim ve etkileĢim sürecini doğrudan etkiler.”221

Emanet: Güvenilir olmak demektir. Hz. Peygamber güvenilir olma özelliğini bu

sıfatından almaktadır. Bundan dolayı her zaman güvensiziliği ortaya koyan tutum ve

davranıĢlardan uzak durmuĢ, emanete riâyet ederek hıyanet etmemiĢtir.222

Ayrıca Hz.

Peygamber‟in niteliklerinden biri olan emanet, fiil ve davranıĢlarda doğruluğa ve ifade

edilen sözde yalan ihtimalinin yokluğuna iĢarettir. Çünkü Ģu âyet Hz. Peygamber‟in

güvenilirliğine dikkat çekmektedir: “Size Rabbimin gönderdiği gerçekleri tebliğ

ediyorum ve ben sizin için güvenilir bir öğütçüyüm.”223

Bu noktada bireyleri hakikate ulaĢtırmak için Hz. Peygamberden sadır olan

mucizelerle ve tebliğ iletiĢimiyle iliĢkilendirilmesi mümkündür.224

Âyette Ģu Ģekilde

ifade edilmektedir:

“Kendilerine âyetlerimiz açıkça okunup anlatılınca bize geleceklerine

inanmayanlar, „Bundan baĢka bir Kur‟an getir veya bunu değiĢtir‟ dediler. Onlara Ģöyle

de. „Onu kendiliğimden değiĢtirmeye hak ve yetkim yoktur, ben ancak bana

vahyedilene uyuyorum. Eğer rabbime itaatsizlik edersem Ģüphesiz dehĢetli bir günün

azabından korkarım.” 225

221 Certel,a.g.m., s.253. 222

Nesefi, a.g.e., s.106. 223

A‟râf, 7/68. 224

Gölcük, a.g.e., s.156. 225

Yunus, 10/15.

47

ĠletiĢimde kaynaktan aktarılan mesajın alıcılar tarafından kabul edilme

doğrultusunda benimsenmesi veya kabul edilmemesi, kaynağın güvenilir olma

özelliğiyle doğrudan iliĢkilidir. “Güvenilirlik ve iletiĢim kurma becerisi, hem iletiĢimin

amacına ulaĢabilmesi için kaynağın sahip olması hem de çevresindeki insanları

etkileyen, yönlendiren bir kiĢi olarak liderde bulunması gereken kiĢisel

özelliklerdendir.”226

Bundan dolayı kaynağın güvenilir olma özelliği hedef kitlede meydana gelecek

tutum ve davranıĢ değiĢikliği oranını fazlaca etki altına almaktadır. Kaynak model olan

Hz. Peygamber‟in tebliğinde çıkarcı olmaması -ki yukardaki âyetlerde bildirilmektedir-

ilahi mesajı olduğu gibi aktarmasının vurgulanması, kaynağa karĢı duyulan güvenin

pekiĢmesine vesile olmaktadır. Çünkü güvenin sağlanamadığı iliĢkilerde dinamik ve

sağlıklı iletiĢimsel bağın kurulması mümkün değildir.227

Sıdk: Doğruluk, doğru olmak anlamına gelmektedir.228

Ayrıca yalanın zıddı

olan sıdk, haber verilen Ģey ile haber veren sözün uyumu olarak da tanımlanmaktadır.229

Diğer taraftan “açık-gizli her faziletli fiil” olarak da ifade edilmektedir.230

Hz.

Peygamber‟in doğruluğu Ģu âyette bildirilmektedir: “ĠĢte bundan dolayı emrolunduğun

gibi doğru ol! Beraberindeki tevbe edenler de (doğru olsunlar). AĢırı gitmeyin!

Muhakkak ki O, bütün yaptıklarınızı görüp durmaktadır.”

Hz. Peygamber‟in bi‟setten önce Muhammedu‟l-Emîn olarak vasıflanması, onun

ne kadar doğru ve güvenilir olduğuna iĢaret etmektedir. Peygamberlikten sonra da Hz.

Peygamber‟in doğruluktan taviz vermediğini dürüst bir vasfa sahip olduğunu ortaya

çıkarmaktadır. Bunun aksi düĢünüldüğünde birey ve toplumsal iliĢkilerde negatif

226 Certel, a.g.m., s.249. 227

Bkz. Süleyman Gümrükçüoğlu, “Kur‟an‟da ĠletiĢim Dili”, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü (YayımlanmamıĢ Doktora Tezi), Ġstanbul-2011, s.53; Suat Cebeci, Dini İletişim, Ġz Yayınları,

Ġstanbul-2003, s.163; Erol Mutlu, İletişim Sözlüğü, Ark Yayınları, Ankara-1995, s.84; Metin Ġnceoğlu,

Tutum Algı İletişim, Ġmaj Yayınları, Ankara-1993, s.119; Doğan Cüceloğlu, Anlamlı ve Coşkulu Bir

yaşam İçin Savaşçı, Sistem Yayınları, Ġstanbul-2000, s.127, 165; Recep Kılıç, Âyet ve Hadislerin

Işığında İnsan ve Ahlâk, Ankara-1995, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara-1995, s.127; M. Faruk

Bayraktar, Türkiye‟de Vaizlik, ĠFAV. Yayınları, Ġstanbul-1997, s.82. 228

Gölcük, a.g.e., s.154. 229

el-Ġsfahani, a.g.e., s.582. 230

el-Ġsfahani, a.g.e., s.583.

48

geliĢmelerin meydana gelmesi kaçınılmazdır. Böyle olduğu müddetçe kiĢilerarası

söylem ve eylem bağıntısının kurulması mümkün değildir. Öte yandan yalan gibi

toplumu doğruluktan uzaklaĢtıran gayri ahlaki söylem ve eylemlerin meydana getirdiği

iletiĢimin yeni bir toplum inĢa etmesi de düĢünülemez. Nitekim âyette Ģu Ģekilde

bildirilmektedir:

“Eğer Peygamber bize atfen bazı sözler uydurmuĢ olsaydı, elbette onu kuvvetle

yakalar, sonra onun can damarını koparırdık”.231

Söz konusu âyette de belirtildiği gibi Hz. Peygamber‟in güvenilir ve emin olma

özelliği, dinî iletiĢimde ve tebliğ faaliyetlerinde muhatabını ikna etme açısından oldukça

önemli olduğu ortaya çıkmaktadır. Çünkü güvenilirliği bakımından emin olunmayan bir

kiĢinin hedef kitleye karĢı etkinliği söz konusu değildir.232

Fetanet: Zeki ve hikmet sahibi olmak anlamına gelir. Ġslâm literatüründe Hz.

Peygamber, fetanet sıfatıyla tüm insanlardan mutlak olarak üstün zekâya sahip olduğu

kabul edilmektedir. Çünkü bunun aksi değerlendirildiğinde düĢünsel, feraset ve zekâ

sahibi gibi özellikler Hz. Peygamberde olmasaydı, muhatabını ikna etmesi mümkün

olmayacaktı. Ġslâm tarihinde bu özelliğinin daimi olarak kendisinde bulunduğu ve hiçbir

zaman zayıflamadığı bilinmektedir. 233

Hatta Hz. Peygamber‟in hayatında bireysel ve

toplumsal alanda gerçekleĢen iletiĢimsel faaliyetler, onun ne kadar ve güçlü bir zekâya

sahip olduğunu gözler önüne sermektedir.

Bu özelliğini örneklendirmek mümkündür. Söz gelimi Hz. Peygamber, “zina

etmek için izin isteyen bir genci, bu isteğinden dolayı ne ayıplamıĢ ne de azarlamıĢtır.

Üstün fetanetiyle o genci zina etmekten vazgeçirmiĢtir.”234

“Yine O (s.a.s.),

komĢusunun hurma ağaçlarını taĢladığı için huzuruna getirilen çocuk yaĢtaki Rafi b.

Amr‟ı ne ayıplamıĢ ne de azarlamıĢ, ona bunu ne için yaptığını sormuĢ, o da aç

olduğunu ve karnını doyurmak için yaptığını söylemiĢ. Bunun üzerine Resûlullah, böyle

231 En„am, 6/33. 232 Certel,a.g.m., s.252. 233

ġerafeddin Gölcük-Süleyman Toprak, Kelam, Tekin Kitabevi, konya-1998, s.315. 234

Yusuf GüneĢ, “Hadislerde ĠletiĢim Ahlakı”, Marmara üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

(YayımlanmamıĢ Doktora Tezi), Ġstanbul-2010, s.225; Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eĢ-

ġeybânî, el-Müsned, (ta„lik: ġuayb el-Arnaûd ve dğr.), Beyrut 1416/1995-1421/2001, V, s.256.

49

durumlarda ağaçları taĢlamamasını, ağacın altına düĢenleri yemesini tavsiye etmiĢ ve bir

de „Allahım bu yavrunun karnını doyur‟ diye dua etmiĢtir.”235

Hz. Peygamber örneklerden anlaĢıldığı gibi bireylerin yapmıĢ olduğu hatalardan

dolayı, hiçbir zaman onları küçük düĢürücü veya aĢağılayıcı tavır ve davranıĢlar

sergilememiĢtir. Aksine üstün zekâ sahibi olma vasfıyla bireyin yanlıĢlarını ayrı

değerlendirerek kiĢiyi doğru olana yönlendirmiĢ ve onları kazanmak için farklı metotlar

ortaya koymuĢtur. Bunun yanında Hz. Peygamber, bireylerin yanlıĢ tavır ve davranıĢ

sergilemesi durumunda bu kiĢiye karĢı gülen kimseleri uyararak o kiĢinin

utandırılmaması gerektiğini vurgulamıĢtır. Ayrıca vermiĢ olduğu herhangi bir hükme

karĢı itiraz eden bireyleri de uygun bir dille uyardığı bilinmektedir.236

Örneklerden de anlaĢıldığı üzere Hz. Peygamber‟in muhatabına karĢı sergilediği

bu tavırlar, onun zeki ve hikmet sahibi olduğunun birer kanıtıdır. Çünkü o peygamberlik

döneminde dinî iletiĢimini meydana getirirken, bilgi ve zekiliğiyle bireyleri etkilemiĢtir.

Hatta günümüzde de araĢtırma dâhilinde onun bu özelliğini öğrenen nice insanlar onu

takdir ederek övmüĢ ve müslümanlığı tercih etmiĢlerdir.

Bunların yanında Hz. Peygamber‟in fetanet sıfatına sahip olmasını, “metafizik

âlemle iletiĢim kurmalarına imkân sağlayan ruhî bir özellik ve ayrıcalık olarak

düĢünmek”237 mümkündür.

Tebliğ: Ġslâm‟da tebliğin sözlük ve istilahi manasını -ki tezin bir önceki

bölümünde değerlendirilmiĢtir- kuĢatan bir kelimeyle izah edilmesi gerekiyorsa o da

“ulaĢtırmak” olarak değerlendirmek mümkündür. Hz. Peygamber‟in tebliğ sıfatı dikkate

alındığında Allahtan aldığı emirleri, gizlemeden ve ilavesiz238

olarak insanlara mutlak

235 GüneĢ, a.g.t., s.226; Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî Ġbn Mâce, Sünen, Ta„lik:

Muhammed Nâsırüddin el-Albânî, Riyad-tsz., Ticârât, 67. 236

Bkz. GüneĢ, a.g.t., s.227, 229. 237 Certel, a.g.m., s.256. 238

Mâide, 5/67: “Ey Peygamber! Rabbinden sana indirilen buyrukları tebliğ et! Eğer bunu yapmazsan

risalet vazifesini yerine getirmemiş olursun.”

50

surette ulaĢtırması, emrolunduğu gibi doğrudan aktarması söz konusudur. Bu mesele

çeĢitli ayetler de de izah edilmiĢtir.239

Ġslâm iletiĢim perspektifinde esas olan Ġslâm akidesi doğrultusunda tevhid inanç

söylemini yaymak, Yüce Allah‟a kul olmaktır. Kadim Ġslâm geleneğininin asli

kaynakları olan Kur‟an ve Sünnet, tebliğe yön veren temel iki kaynaktır. Bundan dolayı

Ġslâm dininin köksel değerlerini muhafaza eden bir faaliyettir. Tebliğ sıfatı, Ġslâm

iletiĢim kuramıyla doğrudan ilintili olan faaliyetler bütünüdür. Bu değerlendirmeler

ıĢığında Hz. Peygambere tevdi edilen tebliğ sıfatı, Ġslâm iletiĢim ağını oluĢturan bir

metot olarak değerlendirilebilir.

Her ne kadar tebliğ sıfatı doğrudan “ulaĢtırmak” manasını ihtiva etse de; inĢa

edilen yeni bir dinin taraftarlarını oluĢturmak için muhatabına doğrudan ilahi öğretileri

ulaĢtırmanın yanında onları eğitmek için “açıklamak/tebyin” manasını da kuĢatmaktadır.

Bu noktada tebliğin açıklanması, tebliğin ulaĢtırılması içerisinde bulunan bir faaliyet

olarak değerlendirilebilir. BaĢka bir tabirle açıklamak, ulaĢtırmanın kapsamıdır. Söz

konusu bu faaliyetler bütünü, iletiĢimsel bir örgüdür.

ĠletiĢim faaliyetlerin hedefi, mesaj aktarımıyla sınırlı değildir. Ayrıca tebliğ,

muhatabı ikna etmek ve böylece kabullendirmek için ilahi öğretilerin anlaĢılması,

çözümsel hale gelmesi ve yorumlanmasını da çevrelemektedir.240

Böylece ilahi iletiĢim (vahiy) perspektifinde indirilen Kur‟an âyetlerinin

bildirimiyle hakeza Hz. Peygambere özel kılınmıĢ; ismet, emanet, sıdk, fetanet ve tebliğ

sıfatlarının kendisine verilmesi, tebliğ iletiĢim faaliyetlerinin güvenilirliğini,

doğruluğunu, mantıklı olmasını, inandırıcılığını kuvvetlendirmiĢtir. Ayrıca Hz.

Peygamber ile bireyler arasında meydana gelen iletiĢimin daha sağlıklı olmasına ve

tebliğ faaliyetlerinin bir yansıması olarak bireylerin fikrî, amelî açıdan kabul etme

olasılığının güçlenmesine vesile olduğunu söylemek mümkündür. Hatta Hz.

Peygamber‟in tebliğ iletiĢim doğrultusunda gerçekleĢen tutum ve davranıĢları,

239 Bkz. Nahl, 16/82; Nur, 24/54; Ankebût, 29/18.

240 Bkz. Ahmet Koç, Kur‟an‟da İnsan ve Hz. Muhammed, Rağbet Yayınları, Ġstanbul-2005, s.147.

51

günümüzde de güncel olarak bireyleri etki altına alabiliyorsa, onun bu özelliği hayatıyla

da sınırlı olmadığını göstermektedir.241

1.1.2. Hz. Peygamber’in ĠletiĢim Becerileri

KiĢiler arası iletiĢimin nitelikli olabilmesi için kendisine verilen görevin baĢarılı

bir Ģekilde gerçekleĢmesine katkı sağlayan özelliklerden biri de iletiĢim becerisidir.

ĠletiĢim becerisi, bireyler arasında gerçekleĢen fikir, duygu, inanç ve tutumları ifade

etmede ortaya koyulan yetenek,242 yanlıĢ anlamadan uzak, uygun bir Ģekilde iyi cümle

kurarak gramer kuralları doğrultusunda uyumlu söz veya kelimeleri yerli yerinde

kullanmak243 Ģeklinde ifade edilmektedir.

ĠletiĢim becerileri söz konusu olduğunda temel itibariyle sözel ve sözel olmayan

Ģeklinde ikiye ayrılmaktadır. Sözel iletiĢim; “konuĢma”, “yazma”, “okuma”, “dinleme”,

“düĢünme ve muhakeme” olmak üzere beĢ tanedir. KonuĢma ve yazma, kodlama

becerisi olarak da tanımlanmaktadır. Bunlardan okuma ve dinleme, kod açma becerisi

Ģeklinde ifade edilmektedir. BeĢincisi olan düĢünme ve muhakemenin ise, kodlama ve

kod açmada etkili olduğu bilinmektedir. Sözel olmayan iletiĢim becerileri de sese

dayalı, beden ve dokunmayla ilgili jest-mimik, resim, ses tonu gibi becerilerdir.244

“Kaynağın iletiĢim becerilerine sahip olması, mesajın alıcılara istenildiği gibi

ulaĢması açısından önemlidir.”245 Hz. Peygamber‟in zor Ģartlar altında dahi hiçbir zaman

o dönemin toplumuyla iletiĢimini sonlandırmaması ve kiĢiler arası iliĢkilerinde dikkatli

ve itinalı davranması, onun iletiĢim becerilerine ne denli sahip olduğunu göstermektedir.

Çünkü o, her koĢulda doğrudan veya dolaylı olarak iletiĢimsel bağını daima canlı

tutmak için farklı metotlar ortaya koyarak her türlü yöntemi tutum ve davranıĢlarına

yansıtmıĢtır. YaĢamını, toplumdan soyutlayarak değil, aksine Ġslâm hakikatlerini

241 Certel, a.g.m., s.248. 242 Dilek Alper, “Psikolojik DanıĢmanlar ve Sınıf Öğretmenlerinin Duygusal Zekâ Düzeyleri-ĠletiĢim ve

Empati Becerilerinin KarĢılaĢtırılması”, Dokuz Eylül Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü

(YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Ġzmir-2007, s.55. 243 Certel, “Din-ĠletiĢim ĠliĢkisi ve Dinî ĠletiĢim Engelleri”, s.129. 244 Certel, a.g.m., s.129; ayrıca bkz. Alper, a.g.t., s.55-56. 245 Certel, a.g.m., s.130.

52

anlatmak adına iletiĢim becerilerini kullanarak, bizzat toplumla iç içe hayatını

sürdürmüĢtür.

Allah Teâla‟nın Hz. Peygamber‟e Ġslâm‟ın daha iyi anlaĢılır hale gelmesi için –

bir önceki baĢlıklarda izah edildiği gibi- kendisine tevdi ettiği kiĢilik özelliklerin

yanında tebliğ, tebyin ve tâlim gibi nitelikler vermesi, bireysel ve toplumsal alanlarda

iletiĢim becerilerini etkin hale getirmiĢtir. Tevdi edilen söz konusu bu özellikler, Hz.

Peygamber ile muhataplar arasında meydana gelen iletiĢimin büyümesine can suyu

niteliğinde olmuĢtur.

Evrensel iletiĢim dini olan Ġslâm, bireyleri dünya ve ahiret saadetine ulaĢtırmak

içindir. Varlık tasavvurunun bir gereği olan iletiĢim, bireylerin doğumundan ölümüne

kadar etki altına alan bir gerekliliktir. Bundan dolayı bireyler arasında meydana gelen

anlamsız ve gereksiz iletiĢim, yaĢam alanını olumsuz etkilediği gibi karĢılıklı iletiĢimsel

mesajın yanlıĢ algılanmasına ve yeni problemlerin doğmasına sebebiyet verebilir.

Çünkü bir faaliyetin, toplum içerisinde kök salması ve o toplum içerisinde yaĢatmak

için öncelikle yapılacak olan Ģey, farklı beceriler çerçevesinde topluma tanıtılması ve

benimsetilmesidir. Bundan dolayı Hz. Peygamber‟in bireyler arasında oluĢan iliĢkilerin

düzenlenmesi ve muhatapların ilâhi mesajı kabullenmesi için belirlediği amaç

doğrultusunda yönelttiği faaliyetler, onun kendisine özel kılınmıĢ niteliklerinin bir

ürünü olarak değerlendirebileceğimiz iletiĢim becerileriyle doğrudan ilintilidir.246

Hz. Peygamber‟in iletiĢimsel becerilerinin temel amaçlarından birisi, birey veya

toplumu tebliğ bağlamında hiç yozlaĢtırmadan ilahi mesajı aktarmasıdır. Bunun yanında

mesajın, muhatap zihninde daha iyi anlamsal hale gelmesi için ilahi tebliği, açıklayarak

sunmasıdır. Bu süreçte sunumunu muhatabın psikolojisine ve toplumsal algısına göre

Ģekillendirmesi, Hz. Peygamber‟in iletiĢim becerilerinin özgünlüğünü ortaya

koymaktadır. Çünkü iletiĢimde mesajın daha iyi yansıtılması için, bireylerin öznel

yaĢantısı ve yaĢadığı çevreyi dikkate alınması önemli bir husustur. Hz. Peygamber‟in bu

246 Bkz. Süleyman Gümrükçüoğlu, “Kur‟an‟da ĠletiĢimin Önemi ve Bunun Önündeki Engeller”, Yalova

Sosyal Bilimler Dergisi, S.13, Ekim 2011-Mart 2012, s.75.

53

yaklaĢım tarzı, kendisi ve insanlar arasındaki bağı, daha anlaĢılır hale getirdiğinin

ifadesi ve kanıtı olarak değerlendirilebilir. 247

Ġnsanlar arasında meydana gelen iletiĢim, teknik bilgiler ve beceriler

doğrultusunda gerçekleĢir. Çoğu zaman bilgi, yeteri kadar iletiĢim ağını

oluĢturamamaktadır. Bunun yanında iletiĢim becerileri devreye girmekte ve mesajın

anlamsallığını daha iyi sunmada yardımcı olmaktadır. Hz. Peygamber‟in muhtapla daha

sağlıklı bir bağ kurmasında iletiĢim becerilerinin bâtınî yönünü oluĢturan dinamik ahlaki

özelliklerdir. Çünkü günümüzde iletiĢimsel sorunların temeli ahlak yoksunluğundan

kaynaklanmaktadır.248

Bunun yanında ahlakın varlığının, akıl seviyesiyle doğrudan

ilintili olduğunu söylemek mümkündür.249

Bu noktada Kur‟an Hz. Peygamber‟in ahlaki

özelliğini âyette Ģu Ģekilde ifade etmektedir:

“(Ey Resulüm!) Rabbinin yoluna hikmetle ve güzel öğütle çağır! Ve onlarla en

güzel Ģekilde mücadele et. ġüphesiz Rabbin kendi yolundan sapanları en iyi bilendir ve

O, hidayete kavuĢanları da en iyi bilendir.”250

Âyette bildirildiği üzere Hz. Muhammedin

iletiĢim becerilerinin en önemlilerinden bir tanesi de benzeri olmayan fesâhat/diksiyon

ve belâğat kabiliyetidir.251

Hz. Peygamber‟in iletiĢim becerilerinde dikkat çeken özelliklerini; muhatabına

karĢı sabır, azim, Ģefkat, merhamet ve tevazu göstermesi, ikna kabiliyeti, müjdeleyici,

kolaylaĢtırıcı olması, sosyal iliĢkilerin temelini oluĢturan güveni sağlaması252

ve

bunların hepsini kuĢatan etiksel değerleridir. Bunun yanında onun fıtrat itibariyle duygu,

247 Macid, “Hz. Muhammedin Bazı ĠletiĢim Ġlkeleri”, s.275. 248

Bkz. Eric Maigret, Medya ve İletişim Sosyolojisi, çev: Halime Yücel, ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul-

2014, s.117-118. 249

Ebru Gülbuğ Erol, “ĠletiĢimsel Tanımlamalar, Kimlik Temsilleri ve Bülbülü Öldürmek”, İletişimin

Issızlaşması, Derleyen: Hüseyin Köse, Yirmidört Yayınevi, Ġstanbul-2007, 50-51. 250

Nahl, 6/125. 251

Bkz. Murat Gökalp, “Bir Hatip Olarak Hz. Peygamber”, Hikmet Yurdu / Düşünce-Yorum Sosyal

Bilimler Araştırma Dergisi (ss. 243-259), S. 11, 2013/1, s.250. 252

Ġbrahim Sarıçam, “Değerlerin Hayata Geçirilmesinde Hz. Peygamber: Güven Örneği”, İslâm‟ın

Güncel Sunumu -Hz. Peygamber‟in Tebliğ Metodu lşığında İslâm‟ın Güncel Sunumu- 2003 Yılı Kutlu

Doğum Sempozyumu Tebliğ ve Müzakereleri- (ss. 205-216), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara-

2006, s.209.

54

his ve karakter motifleri, muhatabın düĢünce ve fikriyatına, inançsal değerlerine ve

yaĢantısına tesir ettiği bilinmektedir.253

Ayrıca sözlerinin, dönemin edebî üslubunun üstünde kaliteli estetiksel belağatla

donatılmıĢ bir tarzda hitap etmesi bir diğer özelliğidir. Özellikle yaĢadığı toplumda

edebî açıdan altın çağını yaĢamasına rağmen Hz. Peygamber‟in fasih ve beliğ üslubu,

takdir gören diğer sözlerden daha fazla tesir etmesi, bunun bir sonucudur.254

Çünkü o

dönemin hatipleri gibi maddi bir gelir veya bir çıkar gözetmeden yalnızca Yüce Allah‟a

dayanarak iletiĢim kabiliyetini kullanmıĢtır.

Hz. Peygamber‟in iletiĢim becerileri, insan kazanma gayretine odaklanmıĢtır.

ĠletiĢimsel gayretin kaynağında muhatapların doğruya ulaĢması söz konusudur. O hiçbir

zaman iletiĢimsel özelliklerini, aldatma, kötüye sevk etme gibi vahyin söylemine zıt

olan argümanlar hakkında kullanmamıĢtır. Çünkü bir Ģeyi kazanmak, stratejik

uygulamaların yanında ahlaki zorunluluğu ortaya koyar. Aynı zamanda iletiĢimsel ağı,

gün geçdikçe kuvvetlendirir. AĢama aĢama, amaca doğru yol almaya yardımcı olur.

1.1.3. Dinî ĠletiĢim Kaynağı Örneği Olarak Hz. Peygamber’in Örnekliği

Ġslâm, ilahi mesajı tüm insanlığa ulaĢtırmayı amaçlamasından dolayı dinî

iletiĢime oldukça önem vermiĢtir.255

Söz gelimi gerek Kur‟an‟da gerekse Hadis

literatüründe tebliğ ve tebliğ metotları hakkında bilgi verilmesi, ayrıca mübelliğ

konumunda olan Hz. Peygambere mutlak inanmanın yanında ona itaatin ve örnek

alınması gerektiğinin vurgulanması, ayrıca tebliğ faaliyetlerinin sadece peygamberlerle

sınırlı kalınmaması gerektiği ifade edilmesi, Ġslâm‟da dînî iletiĢime çok fazla değer

verildiğinin bir göstergesidir.256 Nitekim Yüce Allah Ģöyle buyurmaktadır:

253 Önkal, a.g.e., s.77.

254 Bkz. Gökalp, a.g.m., s.249-250.

255 Hüseyin Certel, “Din-ĠletiĢim ĠliĢkisi ve Dinî ĠletiĢim Engelleri”, Süleyman Demirel Üniversitesi

İlahiyat Fakültesi Dergisi (ss. 127-158), S. 21, 2008, s.140. 256 Certel, agm., s.145-146.

55

“ġanım hakkı için muhakkak ki Allah‟a ve son güne ümit besleyip de Allah‟ı

çok zikreden kimseler için Resullulah‟da pek güzel bir örnek vardır.”257

Söz konusu âyette açık bir Ģekilde beyan edildiği gibi Ġslâm iletiĢim kaynak

örneğini, Hz. Peygamber teĢkil etmektedir. Onun hayatı dikkatlice incelendiğinde

iletiĢimin somut örnekliğini görmek mümkündür.258

O bir yandan Ġslâm‟ın esaslarını

eğitim-öğretim açısından aktarırken, diğer taraftan tutum ve davranıĢlarıyla Ġslâm‟ın

iletiĢim kaynağı olarak model konumundadır. AktarmıĢ olduğu vahyin hayata nasıl bir

Ģekilde yansıması gerektiğini öğreten, yaĢayan bir örnektir. BaĢka bir tabirle zihinsel

bilgilerin yaĢamsal hale gelmesi için Ġslâm iletiĢim kaynağının mükemmel örneğini

temsil etmektedir.259

Ġlahi din olgusunda temel amaç birey veya toplumu, yaratıcının istediği hayat

seviyesine ulaĢtırmak ve böylece tavır ve davranıĢları bu düzeye formatlamaktır.

Bundan dolayı bireylerin sergilemiĢ olduğu hayat düzeninin manevi olgunluğa eriĢmesi

için ideal kiĢilikli insan modeline ihtiyaç vardır. Bu noktada ayette söz konusu boĢluğu

dolduranın Hz. Peygamber olduğu vurgulanmaktadır. Bundan dolayı Hz. Peygamber‟in

iletiĢim kaynak örnekliğinin arka planını oluĢturan nedenlerin temelinde, ahlâkî

doğruluk ve hayat modeli örnekliği yatmaktadır. Bunun yanında yukarıdaki âyette

geçtiği üzere bir iletiĢim kaynağı olarak Hz. Peygamber‟in örnekliği

vurgulanmaktadır.260

Çünkü “Hz. Peygamber, üstün ahlak sahibi ve örnek bir insandı.

Onun Ahlâkî hasletlerini muârızları bile takdir ediyordu. Resûl-ü Ekremin doğruluğu,

dürüstlüğü, ahde vefası, güvenilir kiĢiliği, dost düĢman herkesin hakkını teslim ettiği bir

gerçekti. Ġslâm‟ın süratle intiĢarında O‟nun yüksek Ģahsiyetinin rolü büyüktür.”261

257 Ahzap, 33/21.

258 Mustafa Canlı, “Hz. Peygamber‟in Örnekliğinde Sözlü ve Sözsüz ĠletiĢim”, Bilimname XV (ss. 147-

177), 2008, s.148. 259

Sarıçam, a.g.m., s.184. 260

Bkz. Hüseyin Certel, “Ebû Tâlib el-Mekkî (ö.388/996)‟de Namazın Psikolojisi”, Tasavvuf / ilmi ve

Akademik Araştırma Dergisi (ss. 137-146), Ankara-2003, s.138; geniĢ bilgi için bk. Hayati Hökelekli,

Din Psikolojisi, Ankara-1993, s.28-45. 261

Ali Türkmen, “Ġslâm ĠletiĢim Hukuku” Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

(YayımlanmamıĢ Doktora Tezi), Samsun-1995, s.71.

56

Çünkü onun ahlakı âyette; “Sen elbette yüce bir ahlak üzeresin.”262

vurgulandığı üzere

tüm bireylerin sahip olduğu ahlaktan daha yetkin ve değerli olduğu açıktır.

1.1.3.1. Tebliğ Açısından Hz. Peygamber’in Örnekliği

KiĢilere din konusunda Ġslâm‟ı nasıl tercih ettiklerinin nedeni sorulduğunda

iĢitsel olarak Hz. Peygamber‟in yaĢantısından, sözlerinden, tavır ve davranıĢlarından

etkilendiği bilinmektedir. Hatta günümüzde bireylerin Ġslâm‟ı tercih etme nedenlerinin

temelinde Hz. Peygamber‟in Ģahsına münhasır kiĢiliksel özelliklerine hayran kalma ve

anlatım üslubunun orjinalliğinden etkilenme yatmaktadır.263

BaĢka bir tabirle kiĢilerin

Müslümanlığı tercih etmesinin temel nedeni Hz. Peygamber‟in tebliğ açısından

örnekliğiyle alakalıdır.

Söz gelimi Osman b. Maz‟un‟un “Benim için Rasulullah ve beraberindekilerde

iyi bir örnek vardır.” 264

demesi misal olarak gösterilebilir.

Diğer bir açıdan günümüz Müslüman kitlenin bir problemi olarak Müslümanlık

bakımından kiĢilerin yetersiz kalması değerlendirildiğinde, Hz. Peygamber‟in

örnekliğini yeteri kadar bilmemesi ya da bildiği halde iyi bir Ģekilde özümseyememesi

yine onun tebliğ örnekliğiyle doğrudan iliĢkilidir. Bu gibi nedenlerden dolayı iletiĢim

bakımından Hz. Peygamber‟in örnekliği oldukça önemli gözükmektedir.

Örnek bir model olarak tebliğ perspektifinde Hz. Peygamber‟in sunumu dikkate

alındığında, onun örnekliğini anlamak mühimdir. KiĢilik açısından sağlam bir inanca

sahip olduğu, ihlas ve samimiyet doğrultusunda, hikmetle, güzel öğütle, mübelliğ

konumunu muhafaza ettiği, hatta siyer kaynaklarında da belirtildiği gibi kendisine yakın

olan dostlarına265

ve inkârcıların tepkilerine karĢı sergilemiĢ olduğu tahammül gücü en

dikkat çeken özellikleridir.266

262 Kalem, 68/4.

263Ahmet Önkal, “Üsve-i Hasene Olarak Hz. Peygamber'in (s.a.v) Örnekliği”,

www.youtube.com/watch?v= PQ8PxQodR8M, (28.03.2018); ġaban Öz, “Hz. Peygamber'in (sav)

Siyasi KiĢiliği ve Örnekliği”, https://www.youtube. com/watch?v= 7ZCdZ08Bs-c, (28.03.2018). 264

Bkz. Muhammed ibn Ġshak, Siyer, çev: Sezai Özel, Akabe, Ġstanbul-1988, s.237-238. 265

Bkz. Ġbn Ġshak, a.g.e., s.196. 266

Bkz. Ahmet Cevdet PaĢa, Hz. Muhammedin Hayatı, Çelik Yayınları, 1979, s.277.

http://www.youtube.com/watch?v=%20PQ8PxQodR8M

57

Müslüman olsun ya da olmasın tüm insanlara yansıttığı; “en güzel ve en ince

ifadelerle seslenmek, onlara karĢı hoĢça davranmak, yönlendirmelerde hassas olmak,

yanlıĢ ya da kusurlu iĢ yapanı güzellikle uyarmak, müslümanları ilgilendiren dünyevî

meseleler hakkında kendileriyle istiĢarede bulunup içlerinden doğru söylediğini

düĢündüğü kimsenin görüĢ ve önerilerini uygulamaya koymak”267

gibi davranıĢları

onun örnekliğinin bir neticesidir.

Tebliğ açısından Hz. Peygamber‟in söz konusu kiĢilik özellikleri, hem o

dönemin toplumsal yapısına hem de günümüzde mübelliğ konumunda faaliyet gösteren

kiĢilere örnek teĢkil etmektedir. Tebliğin yaĢamsal hale gelmesi için değerlendirilen bu

özelliklerinin yanında tebliğ sürecinde öncelik verdiği konular da önemlilik

arzetmektedir.

Kur‟anın bütünselliği değerlendirildiğinde âyetlerin genellikle inanç/itikad

konularına ağırlık vermesi ve sunumuna öncelikle yakınlarından baĢlaması Hz.

Peygamber‟in tebliğine yansımıĢtır.268

Bu özelliği örnekliği bakımından mübelliğ

konumunda olan kiĢilere de yol göstermektedir.

Diğer taraftan üstün zekâsının bir neticesi olarak kiĢiliksel analiz doğrultusunda

muhatabını tebliğle buluĢtururken Hz. Peygamber‟in davranıĢında hiçbir zaman

değiĢiklik olmamıĢtır. Bunun yanında alıcı konumda olan kiĢilerin farklı karakteristik

yapıları karĢısında Hz. Peygamber‟in tebliğinde değiĢen tek Ģey vardır. O da

üslubundaki farklılıktır. Söz gelimi müslüman olmayan kesime tebliğ yaparken

genellikle sunumunu burhan ve delillerle desteklemiĢtir. Hatta bu gibi kiĢilerle muhatap

olduğunda konuyu doğruya sevk etmek ve alıcıyı ikna etmek için mantıksal karĢıt tezler

ortaya koyar, o kiĢilerle münazara ederken mevcut toplumun ve muhatabın kabullendiği

yöntemler kullanırdı. Alıcı müslüman ise ahlâkî konular üzerinde durarak, iyi ve

doğruyu öğretme minvalinde “öğretici ve eğitici bir söylem” benimseyerek yönlendirici

bir üslup sergilerdi.269

Bu yaklaĢım tarzı ise insan davranıĢlarına uygun olması hasebiyle

267 Mavil, a.g.m., s.463.

268 Ahmet Önkal, “Genel Tebliğin BaĢlaması, MüĢriklerin Son Ġlâhî Mesaja ve Son Elçiye Tepkileri”,

Yy.-tsz., s.3. 269

Bkz. Mavil, a.g.m., s.463.

58

Ģimdiye kadar hiç görülmemiĢ bir tarz özgünlüğü, pozitif olarak toplumun

yenilenmesine neden olmuĢtur.270

1.2. Hz. Peygamber’in Tebliğinde Genel iletiĢim Ġlkeleri

ĠletiĢim açısından Hz. Peygamber dönemi, zengin bir yelpazeye sahiptir. Bu

sebeple bu baĢlık altında genel itibariyle Hz. Peygamber‟in iletiĢim ilkeleri ele alınmaya

çalıĢılmıĢtır.

Alıcı ile kaynak arasında meydana gelen iletiĢimin en önemli unsuru, sözün

mesajla bütünleĢmesi, birbiriyle olan uyumun gerçekleĢmesidir. Bu uyumun

oluĢmasının temeli ise doğruluktur. Çünkü doğruluk, güven duygusunu meydana getirir.

ĠletiĢimsel etkileĢim alanlarında güven duygusunun oluĢması, kaynak ile alıcı arasındaki

bağı kuvvetlendirir. Birey veya toplum açısından değerlendirildiğinde güven duygusu,

oldukça öneme sahip bireysel ve toplumsal bir ihtiyaçtır. Söz gelimi Hz. Peygamber

risaletten önce güvenilirliğini ortaya koyarak çevresel iliĢkilerinde iletiĢimsel bu bağı

her zaman muhatabına karĢı hissettirmiĢtir. Risaletten sonra da dönemin insanları

tarafından onun doğruluğunun kabullenilmesi, tebliğ iletiĢim ilkelerini

kuvvetlendirmiĢtir.271

Hz. Peygamber, kiĢilerarası iletiĢimde doğru olmak ile güven duygusu prensibini

dikkate alarak muhataplarıyla doğruluk üzerinde iletiĢim kurmuĢtur. Hatta bireyleri

yönlendirerek sözün doğruluğu açısından tavır ve davranıĢlarını düzeltmeleri gerektiği

hakkında uyarılarda bulunmuĢtur.272

Sahih-i Müslim‟de rivayet edilen bir hadiste Hz. Peygamber doğruluğu Ģu

Ģekilde açıklamıĢtır: “Doğruluktan ayrılmayınız! Doğruluk, iyiliğe götürür, iyilik de

Cennete götürür. KiĢi doğru olduğu ve doğruları araĢtırıp doğru yolda olduğu sürece

Allah katında dosdoğru kimse (sıddık) Allah‟tan gelenleri tasdik eden kimse olarak

270 Dilber Kaynak, “Hz. Peygamber‟in Eğitim Faaliyetleri”, (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), 2007,

s.8. 271 Hüseyin Certel, “Hz. Peygamber‟in Risalet Görevine Hazırlanması Bağlamında Çocukluk ve Gençlik

Dönemi YaĢantıları”, Ekev Akademi Dergisi, S. 19, 2004, s.47; Bkz. Certel, “Din-ĠletiĢim ĠliĢkisi ve

Dinî ĠletiĢim Engelleri”, s.146. 272

Tavır ve davranıĢların doğru olması hakkında bkz. Meryem, 19/41; Ahzab, 33/22.

59

yazılır. Yalandan sakınıp uzak durunuz. Yalan kötülüklere götürür kötülükler de

Cehenneme götürür. KiĢi yalan söylediği ve yalana devam ettiği sürece Allah katında

çok yalancı kiĢiler arasına yazılır.” Bu hadis dikkate alındığında doğruluğun ve

yalancılığın bireylerin söz, tavır ve davranıĢlarını etkileyen belirleyici bir role sahip

olduğu ve böylece iletiĢimsel etkinliklerde kiĢi hangi yöne (doğruluk-Yalancılık)

eğilimini gösterirse ona göre iletiĢimi etkileyeceği ortaya çıkmaktadır. Ayrıca hadiste

iletiĢimin doğrusallık üzerine kurulduğunda güven duygusunun oluĢacağı, sonucuna da

götürmektedir. Diğer taraftan doğruluğun araĢtırılmasına teĢvik ve sözün doğru

olmasına vurgu vardır.273

Ayrıca “doğruluğu araĢtırmak ve doğru sözlülüğe önem

vermek; yalancılığa karĢı durmak ve ona müsamaha göstermemek anlamlarına geldiğini

belirtmektedir. Doğruluk veya yalancılık üzere bulunan kimseler bu hal üzere devam

ettikleri ve bu davranıĢı alıĢkanlık haline getirdikleri sürece bu vasıflarıyla tanınır hale

gelirler.”274

Bunun yanında sözün doğruluğu; kiĢinin söz, tavır ve davranıĢlarındaki

tutarlılık ilkesiyle275

ve yaĢam tarzıyla doğrudan ilintilidir.276

Diğer taraftan iletiĢim ilkelerinden biri olan doğruluk, muhtelif âyet ve

hadislerde çokça zikredilen bir gerçektir.277

Söz gelimi Hz. Peygamber; “Beni doğrular

mıydınız?” dedikten sonra muhataplar‟ın “Evet, senden doğruluktan baĢka bir Ģey

görmedik.” Ģeklinde cevap vermeleri dikkat çekicidir. Doğruluk perspektifinde

gerçekleĢen bu iletiĢimde muhatap, inanmayan kimselerdir. Müslümanlığı kabul

etmeyen bireyler tarafından bile Hz. Peygamber‟in doğruluğu kabul edilmiĢtir. Hatta

Yüce Allah‟ın doğruluğu kabul etmeyen kimseleri zemmetmek adına, Tebbet Sûresi‟ni

indirmesi, doğruluğun değerini bir kat daha arttırmıĢtır.278

Tebliğde kaynak model olarak Hz. Peygamber‟in iletiĢim ilkelerinden biri de

muhatabına karĢı saygılı olmasıdır. Ayrıca kiĢilerarası iletiĢiminde kendini tanıtması,

tarafsızlığını ortaya koyması diğer bir iletiĢim ilkesi olarak değerlendirilebilir.

273 GüneĢ, a.g.t., s.72.

274 GüneĢ, a.g.t., s.70.

275 Bkz. Harun Tepe, Felsefede Doğruluk veya Hakikat, Ġmge, Ankara-2003, s.32.

276 ġerif AktaĢ, “Dilin Doğru ve Güzel Kullanımı Üzerine”, TÜBAR-XXVII (ss. 37-42), 2010, s.41.

277 Bkz. Yusuf, 12/46; Yasin, 36/52.

278 Ġbn Kesir, a.g.e., 11/6105.

60

ĠletiĢimde kendini tanıtma, bir nevi kendini tanımlamadır. Kendini tanımlayamayan kiĢi,

duygularının gerçekliğine vakıf olamaz. ġüphesiz, Ģahsiyetin sosyal bir ortamda Ģekil

kazandığı ve kendisini ifade ettiği bir gerçektir.”279

Çünkü iletiĢimin baĢarılı bir Ģekilde

sonuçlanması için kiĢinin kandisinde oluĢan duygusal ve düĢünsel süreci muhatabına

yansıtması, muhatabın o kiĢiyi daha iyi bir Ģekilde tanıma olanağı oluĢturur. 280

Hz. Peygamber‟in iletiĢim ilkeleri doğrultusunda ortaya koyduğu özellikleri

sınırlamak mümkün değildir. Ayrıca “Hz. Peygamber‟in ĠletiĢim Ġlkeleri” geniĢ

perspektifte değerlendirilmesi gereken ayrıntılı bir konu olması hasebiyle ve

araĢtırmanın seyrinden sapmamak için araĢtırma dâhilinde tespit edilen diğer iletiĢim

ilkerini Ģu Ģekilde sıralamak mümkündür:

Tebliğ iletiĢim faaliyetlerinde ilk önce kendisine en yakın olandan

baĢlaması.281

Kendini tanıtması.282

Söz, tavır ve davranıĢlarında daima doğruluk üzere olması. Doğruluktan

hiçbir zaman taviz vermemesi.283

Ġnsanların akıl ve duygularına hitap etmesi.284

KiĢilerin duygularına hitap ederek güven duygusu prensibini dikkate

alması.285

Tarafsızlık ilkesini benimseyerek merhamet eksenli problemleri

çözümlemesi.286

279 Gordon Willard Allport, Kişilik (Önsöz), terc. Abdulhalim Durma, Yayınevi yok, tsz., s.2; ayrıca bkz.

Nil Gürel, “KiĢilik Psikolojisi, Önyargının Psikolojisi ve Kamuoyu: Gordon Allport ve Walter

Lippmann‟ın GörüĢleri Çerçevesinde Bir Değerlendirme”, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Blimler

Enstitüsü Dergisi (ss. 101-134),2011, s.105. 280

Cüceloğlu, a.g.e., s.22. 281

Yavuz Fırat, “Kur‟an‟ı Kerim‟e Göre Vahiy Sürecinde OluĢan Ġslâm Toplumu” (YayımlanmamıĢ

Doktora Tezi), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri-1997, s.52. 282

En‟am, 6/50; kiĢilerarası iletiĢimde bireyin kendini tanıtması hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Doğan

Cüceloğlu, Yeniden İnsan İnsana, Remzi Kitabevi, 27. Basım, Ġstanbul-2002, s.93-132. 283

Yâsin, 36/52; Duhâ, 93/7. 284

Dârimî, Abdullah Bin Abdurrahman ed-Dârimî, Sünen-i Dârimî Tercüme Şerh ve Tahkik

(Mukaddime), çev: Abdullah Aydınlı, Madve Yayınları, Ġstanbul-1996, s.17. 285

Seyfullah Kara, “Hz. Peygamber Döneminde Gençliğin Eğitimine Tarihsel Bir YaklaĢım”,

Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi II (ss. 65-73), S.1, 2002, s.66.

61

Ġnsanları ve onların değer verdiği Ģeyleri önemsemesi.287

KiĢilerarası iliĢkilerinde muhatabın rolüne göre yaklaĢım benimsemesi.288

Negatif davranıĢlara karĢı, sabretmesi.289

Soru sorma dâhilinde muhatabın ilgisini arttırarak yönlendirme yapması.290

Mesaja dikkat çekmek için, beden dilini kullanması.

Tebliğ mesajının daha geniĢ kitlelere ulaĢması için, örnekleme yolunu

kullanarak muhataplara sorumluluk yüklemesi.291

Mesajını, Psikososyal bağlamında değerli olan argümanlarla destekleyerek

güldürmesi, uyarması, kızması.

Diyalog ortamını sürekli korumaya çalıĢması.292

Yetersiz derecede bilgi sahibi olmadığı alanlarda zorlama ve tutarsız tavır ve

davranıĢlardan kaçınması. Bu gibi durumlarda Hz. Peygamber vahiyle

desteklenmiĢtir.293

Toplumsal haklara/değerlere riayet etmesi.294

KiĢilerin yeteneklerinden yararlanması.295

Kin, nefret, intikam, kabalık, gibi olumsuz duygulara kapılmaması.296

KiĢilerin gönlünü kazanması için hediyeleĢmesi.297

Ġslâm‟a ters düĢmeyen toplumsal değerlere önem vermesi.298

286 GeniĢ bilgi için bkz. Mustafa Öztoprak, “Bireysel ve Toplumsal Meselelerde Hz. Peygamber‟in

Problem Çözme Yöntemleri”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ss. 237-265),

S.37, 2014, s.238. 287

Macid, a.g.m., 272, 275. 288

Öztoprak, a.g.m., s.240-241. 289

Hamit Dikmen, “Hz. Peygamberde Ġnsan Sevgisi ve HoĢgürü”, Ç.Ü. İlahiyat akültesi Dergisi (ss. 1-8),

S. 2, 2003, s.2-3; Sadık Eraslan-Ekrem KeleĢ, En Güzel Örnek Hz. Peygamber, TDV Yayınları,

Ankara-2003, s.30. 290

Kara, a.g.m., s.72-73. 291

Fuat Kalabulut, “Cibril Hadisi ve Eğitsel Değeri”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi

(ss. 427-451), S. 1, 2012, s. 433. 292

Macid, a.g.m., 280. 293

Karabulut, a.g.m., s.447-448. 294

Oğuzhan Tan, “ÖğrenilmiĢ Merhametsizlik”, Hz. Peygamber ve Merhamet Eğitimi (ss. 27-42), DĠB.

Yayınları, Ankara-2011, s.39. 295

Macid, a.g.m., 286. 296

M. Naci Kula, “Engellilere Verilecek Tebliğ ve ĠrĢad Hizmeti”, Dinbilimleri Akademik Araştırma

Dergisi IV (ss. 17-45), S. 4, 2004, s.22. 297

Macid, a.g.m., s.287-288.

62

Yapmacıktan uzak, samimi ve sıcakkanlı davranması.299

ZorlaĢtırmadan kolay olanı tercih etmesi.300

Muhatabın durumuna göre üslupta seçici davranması.301

Orijinaliteye önem vermesi.302

Empati kurması.303

Bireylere karĢı sevgisini öne çıkarması.304

ĠletiĢim sunumunda icaz konuĢarak karĢısındaki kiĢileri etkilemesi.305

Sunum konularının geneli toplumsal bağlılık üzerinden dikkate alındığında,

Psikososyal açıdan birey veya toplumu sosyalleĢtirerek aktif hale getirerek;

vahyin ön gördüğü kaideler çerçevesinde dünya medeniyet tasavvuru inĢa

etmeyi amaçlaması.306

Yukarıda tespit edilen ilkeler değerlendirildiğinde, Hz. Peygamber‟in hayatının

tüm alanını kuĢatan iletiĢimsel bir hareketlilik yaĢadığı ortadadır. Hayatını kapsayan bu

iletiĢimi, evrensellik perspektifinde “iletiĢimsel aksiyon” olarak değerlendirmek

mümkündür.

298 Dikmen, a.g.m., s.1.

299 Ayrıntılı bilgi için bkz. Macid, a.g.m., s.290.

300 Kula, a.g.m., s.25-26.

301 Öztoprak, a.g.m., s.236-237.

302 Macid, a.g.m., s.290.

303 Bkz. Hızır Yağcı, “Hz. Peygamber‟in Söz ve DavranıĢlarında Ġnsan Kazanma Sanatı”

(YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van-2009,

s.18. 304

Ebu Davud, Sünen-i Ebû Dâvud Tercüme ve Şerhi (edeb), Terc: Necati Yeniel-Hüseyin Kayapınar,

ġamil Yayınları, Ġstanbul-1987, s.5265; ayrıca geniĢ bilgi için bkz. Dikmen, a.g.m., s.1-8. 305

Ali Galip Sezgin, “Hz. Peygamber‟in Dil Yeteneği ve Dile Dayalı Tefsiri” IV. Kutlu Doğum

Semposyumu (ss. 61-92), Süleyman Demirel Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Yayınları, Isparta-2001,

s.64. 306

Recep Vardi, “Hz. Muhammedin Liderliğinde Arap Toplumunda GerçekleĢen Toplumsal DeğiĢim”,

Toplum Bilimleri (ss. 321-342), 2015, s.321; ayrıca bkz. Muhammed Marmaduke Pickthall, İslâm

Medeniyetin Dinamikleri, terc: Yusuf Kaplan, Külliyat Yayınları, Ġstanbul-2011, s.8, 29; W. Barthold-

M. Fuat Köprülü, İslâm Medeniyeti Tarihi, DĠB Yayınları, Altıncı Basım, Ankara-1984, s.XX;

ġemsettin Karcı, “Hz. Peygamber‟in Medeniyet Tasavvuru” (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi),

İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya-2015, s.116-117.

63

1.3. KiĢiliksel YaklaĢım

Psikologlar nezdinde kiĢilik üzerine yapılan tanımlar, bireyin benlik ve kimlik

özellikleri üzerine ĢekillenmiĢtir. Her ne kadar kiĢilik üzerine psikologların ittifak ettiği

bir tanımlama olmasa da307

genellikle kiĢilik; bireyin kendine özgü olan içsel ve dıĢsal

olayların bütünü, kiĢinin mizacı, “bireyi diğerlerinden ayıran”308

davranıĢ kalıpları,

konuĢması, karakteri, diğer bireyler karĢısındaki görünüĢü ve takındığı davranıĢları

içine alan bir kavramdır.309

Yani kiĢilik, insanın kendine özgü olan tüm özelliklerini

kapsayan ve diğer bireylerden ayıran davranıĢ biçimleridir. BaĢka bir ifadeyle

değerlendirildiğinde bireyin özgün karakter özelliklerine kiĢilik denir.310

Ayrıca kiĢilik;

bireyin kendini ifade edebilme yeteneği, etkileme gücü, çevresel ilgi, kurallara bağlılık

doğrultusunda bireyin tutum, davranıĢ ve düĢüncelerinin bütünü olarak da

tanımlanabilir.311

KiĢilik ile ilgili tanımlar dikkatlice incelendiğinde iki önemli nokta ön plana

çıkmaktadır. Birincisi, bireye özgü karakter özellikleridir. Ġkincisi ise bireye özgü,

karakter özelliklerinin diğer bireyler tarafından algılanmasıdır.

“Ġnsanlarla etkili iletiĢim kurmada mesajın önemi kadar onu hedef kitleye

ulaĢtıran kiĢinin Ģahsiyeti de oldukça önemlidir. Mesaj ne kadar güçlü olursa olsun,

mesajı aktaran kiĢinin Ģahsiyeti, mesajın etki bırakmasında belirleyici bir öneme

sahiptir. Bu nedenle Ģahsiyetli kiĢiler iletiĢim sürecinde güçlü etkiler bırakırlar. Dale

Carnegie Ģahsiyeti, “Ġnsanın manevi fikri, bütün varlığının, isteklerinin, dileklerinin,

mizacının, zihniyetinin, canlılığı ve tecrübesinin, tahsil ve terbiyesinin, bütün hayatının

bir araya gelmesinin toplamıdır.”312

Ģeklinde tanımlamaktadır.”313

Bu noktada Hz. Peygamber‟in bireylere yönelik iletiĢimsel tebliğinde, Ġslâmî

kimliğin oluĢması için kiĢiliksel yaklaĢım akla gelmektedir. Böylece Hz. Peygamber‟in

307 Jerry M. Burger, Kişilik, Kaknüs Yayınları, Ġstanbul-2006, s.22.

308 Warre, a.g.e., s.102.

309 Ali Ayten, Psikoloji ve Din, Ġz Yayınları, Ġstanbul-2006, s.119; Burger, a.g.e., s.23.

310 Ertuğrul Köroğlu-Sinan Bayraktar, Kişilik Bozuklukları, HYB Basım Yayın, 2. Baskı, Ankara-2010,

s.3. 311

Yağcı, a.g.t., s.11-12. 312

Dale Carnegie, Söz Söylemek ve İş Başarmak Sanatı, Terc: Ömer Rıza Doğrul, SadeleĢtiren: Ayhan

Yalçın, Ġstanbul-1991, s.148. 313

Yağcı, a.g.t., s.40.

64

kiĢiliksel yaklaĢımını bu değerlendirmeler üzerinden dikkate alındığımızda iki önemli

sonuca ulaĢmak mümkündür.

Özgün karakter/Ģahsiyet değerlerinin diğer bireyler tarafından algılanması.

Tebliğ sunumunu muhatabının kiĢiliksel özelliklerine göre Ģekillendirmesi.

Böylece mübelliğ konumunda olan Hz. Peygamber, bireyin kiĢilik özelliklerine

göre tebliğini gerçekleĢtirirken farklı iletiĢim metotlarından istifade ettiği ortaya

çıkmaktadır. Bu noktada Hz. Peygamber‟in iletiĢim metodlarının daha iyi anlaĢılması

için; sözel yaklaĢım, toplumsal yaklaĢım ve yaklaĢım tarzlarının bütünselliği

konularının irdelenmesi yerinde olacaktır.

1.4. Sözel YaklaĢım

Önceki baĢlıklarda incelendiği gibi tebliğ ve tebyin, Hz. Peygamber‟in vahyi

ulaĢtırmasında önemli iki asli unsurdur. Bu unsurlar dikkate alındığında kiĢilerarası

iletiĢimin daha sağlıklı oluĢması için sözün kayda değer bir rütbeye sahip olduğu açıktır.

Bundan dolayı sözel yaklaĢım önemlilik arzetmektedir. Bu baĢlıkta Hz. Peygamber‟in

bireylere tesir etme bakımından sözlerinin etkinliği, iletiĢim dili adı altında sözel

iletiĢimin temel unsurları genel ifadelerle izah edilecektir.

KiĢilerarası iletiĢim söz konusu olduğunda en çok kullanılan ve insan

iliĢkilerinin temelini oluĢturan etken dildir. Çünkü bireyin çevresi ve toplumsal alanla

ortaya koyduğu iliĢkileri dikkate alındığında, gündelik yaĢam ve yaĢam kalitesinin

temelini oluĢturan dildir. Ayrıca iletiĢimin kiĢilerarası oluĢum sürecinde en belirgin

özelliği, konuĢmayla meydana gelmesidir. Bu noktada iletiĢim dili üzerinden

değerlendirilen bu süreç, sadece konuĢmayla oluĢan seslerle sınırlanmamaktadır. Çünkü

kiĢilerarası iletiĢim dili süreci, geniĢ bir yelpazeye sahiptir. Burada kast ettiğimiz nokta,

sunulan mesajın muhataba ulaĢmasıdır.314

Sözlü iletiĢim; “duygu ve düĢüncelerimizi, görüp yaĢadıklarımızı

karĢımızdakilere sözle iletme ve paylaĢma olarak tanımlanmaktadır. Sözlü iletiĢimi; “dil

314 Canlı, a.g.m., s.150.

65

ve dil-ötesi”315

olmak üzere iki alt sınıfa ayıranlar vardır. Buna göre dille iletiĢim

insanların karĢılıklı konuĢmaları, dil-ötesi iletiĢimi ise ses tonu, sesin hızı, Ģiddeti,

duraklamalar ve benzeri Ģeylerden oluĢan, sesin niteliği ile ilgili hususlar temsil eder.

Ancak sesin niteliği ile ilgili olan dil-ötesi iletiĢim unsurlarını sözsüz iletiĢime dâhil

etme temayulu daha ağır basmaktadır.”316

Dil-ötesi iletiĢim ileriki baĢlıklarda Hz.

Peygamber‟in fizyolojik yaklaĢımı adı altında incelenecektir.

Günümüzde sözlü iletiĢimde etkili bir konuĢma yapabilmek ve uygulama

esnasında ihtiyaç olan, önemli olarak değerlendirilen bazı kurallar bilinmektedir.

Bunları Ģu Ģekilde sıralamak mümkündür: Güven verici ve içten olmak, canlı ve doğal

olmak, ölçülü olmak, kullanılan dili iyi bilmek.317

Sayılan bu özellikler, kiĢilerarası

iletiĢim alıĢveriĢinin etkileyiciliği açısından üsluba olan hâkimliği kapsamaktadır.

Hz. Peygamber‟in sözleri, yukarıda ifade edilen etkili konuĢma kurallarını içine

almaktadır. Çünkü kendisi insanlar arasında çok etkileyici bir üsluba sahiptir. En basit

bir örnekle; Ġslâm‟ın oluĢumundan günümüze kadar bireylerin müslümanlığı tercih

etmesi ve bu sürecin hala devam etmesi, sözel yaklaĢımının bireyler üzerinde ne kadar

etkileyici olduğunu göstermek için yeterlidir. Hatta farklı inançlara sahip olan kiĢilerin

dahi benimsedikleri inançlarının kendilerini tatmin etmediği için müslümanlığı tercih

etmeleri dikkat çekicidir.318

Aslında bu kabulleniĢ‟in Hz. Peygamber‟in sözel

sunumuyla iliĢkili olduğu açıktır.

Hz. Peygamber ile insanlar arasındaki bu etkileĢim, temel olarak kabul

edebileceğimiz sözel iletiĢiminde gizli olan; sade, açık, anlaĢılır ve fasih olarak

tanımlanan fesâhat özelliğinde gizlidir. Ġbnü‟l-Esîr (ö. 606/1209), Hz. Peygamber‟in

fesâhat ve belâğat özelliklerini Ģu Ģekilde ifade etmektedir: “Muhakkak ki Resulullah;

lisan bakımından Arapların en fasîhi, beyan bakımından en vâzıhı, nutku en tatlı olanı,

315 John Fiske, İletişim Çalışmalarına Giriş, Bilim ve Sanat Yayınları, çev: Süleyman Irvan, Ankara-

2003, s.38. 316

Canlı, a.g.m., 150; ayrıca bkz. Üstün Dökmen, İletişim Çatışmaları ve Empati, Sistem Yayıncılık,

Ġstanbul-2006, s.27; Birol Vural, Doğru ve Güzel Konuşma, Hayat Yayınları, Ġstanbul-2007, s.13. 317

Sever, a.g.m., s.57-60. 318

Bkz. Ali Köse, Neden İslâm‟ı Seçiyorlar? (Müslüman Olan Ġngilizler Üzerine Psiko-Sosyolojik Bir

Ġnceleme), ĠSAM Yayınları, Ġstanbul-1997, s.157-167.

66

lafız ve lehçe bakımından en düzgün ve en açık konuĢanı, hüccet yönünden en

kuvvetlisi, hitâp açısından da en iyi bileni ve en doğru yolu gösterenidir.”319

Ayrıca Hz. Peygamber bazı sözlerinde güzel bir dil kullanma bakımından

kendisinin özel olarak donatıldığından bahsetmiĢtir. Bu konu Ģu hadislerde Ģöyle ifade

edilmektedir:

“Ġnsanların idrak ve anlayıĢ seviyelerine uygun bir biçimde onlara

konuĢmakla emrolundum.”320

“Rabbim bana en güzel bir Ģekilde dili kullanmayı (retorik) öğretti.321

Hz. Peygamber‟in “En yakın akrabalarını uyar.”322

âyeti indikten sonra tebliğ

bağlamında safâ tepesinde yapmıĢ olduğu hitabeti, sözel iletiĢimin hitabet olarak ilk

defa kullanıldığı yer olarak kabul edilmektedir.323

Sözel iletiĢimde dil ve ifade, insanın estetiksel özelliğini ortaya koymaktadır.

ġiir, hitabet, belâğat ve fesâhat alanlarında altın çağını yaĢayan bir toplum karĢısında

sözel iletiĢim yaklaĢımı gerçekten takdire Ģâyandır. Bundan dolayı Hz. Peygamber,

belâğat ve fesâhat bakımından donanımlı bireyler karĢısında onları ikna etmeyi

baĢarabildiyse, bu özelliği onun iletiĢimde ne kadar kabiliyetli olduğunun büyük bir

kanıtıdır.

Hz. Peygamber, Arap belâğatını çok iyi bilmesinden dolayı Sahabe-i Kirâm‟ı

güzel ve doğru konuĢmaları hakkında yönlendirir; sözlerindeki yanlıĢ telaffuzları

düzeltirdi. Bunların yanında bireylerin zihinsel ve kültürel düzeylerine göre ifadelerini

seçerdi. KonuĢmalarında konunun daha iyi anlaĢılması ve idrak edilmesi için manayı

karmaĢık hale getiren muğlak ifadelerden uzak dururdu. Çok konuĢmaktan ziyade az ve

öz olarak sözlerini sarfederdi. Hatta muhatabın dikkatini çekerek; daha iyi kavraması ve

319 GüneĢ, a.g.t., s.187; Ġbnü‟l-Esîr Mecdüddîn, Ebu‟s-Saadât el-Mubârek b. Muhammed Ġbnü‟l-Esîr el-

Cezerî, en-Nihâye fî garîbi‟l-hadîs ve‟l-eser, (thk. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî ve Tâhir Ahmed ez-

Zâvî), (I-V), Beyrut-tsz., I/4. 320

GüneĢ, a.g.t., s.187; Ġbnü‟l-Esîr Mecdüddîn, en-Nihâye, I/4. 321

Ġsmail DurmuĢ, “Muhammed (Hitabet ve Fesahat)” (ss. 429-431), Türkiye Diyanet Vakfı İslâm

Ansiklopedisi, TDV Yayınları, Ankara-2005, 30/429; GüneĢ, a.g.t., s.187; 322

ġuara, 26/227. 323

DurmuĢ, a.g.m., s.430; Buzlu, a.g.t., s.46.

67

yoğun manalar içeren sözlerini daha iyi anlaması için konuyu üç sefer tekrar ettiği

olmuĢtur. Bunların yanında her hangi bir konu hakkında bireyleri uyaracağı zaman

onları rencide etmeden, öznel ifadelerden uzak nesnel ifadeler kullanmıĢtır. Ayrıca

sözlerini sarfederken muhatabın durumuna göre sesinin Ģiddetini/ton ayarladığı ve

beden dilini kullandığı, zamanın Ģartlarına göre hangi yöntem kullanılacaksa o yöntemi

kullandığı bilinen sözel iletiĢim özellikleridir. Hz. Peygamber tebliğ iletiĢiminin

özgünlüğü doğrultusunda, Ġslâmiyet‟in toplumlar arasında kademe kademe tercih

edilmesi ve onun sözel iletiĢimi karĢısında muhatapların hayran kalması bunun bir

sonucudur.324

Sözel yaklaĢımındaki bu nükteler, dinin söz ve fillerinin vahye

dayanmasıyla doğrudan ilintilidir.325

1.5. Toplumsal YaklaĢım

Sosyal bir varlık olan insan, çevresel faktörlerden soyutlanması mümkün

olmadığından dolayı yaĢamın kriterlerini oluĢturan toplumsal iletiĢimle doğrudan

iliĢkilidir. Çünkü toplumun temel taĢı olan her birey, iliĢkiler arasında gerçekleĢen fikir

ve duygu alıĢveriĢinden yoksun düĢünülemez. Bu noktada iletiĢimsel alıĢveriĢ

karĢısında bireyin kendi dünyası etkilendiği gibi aynı zamanda bireylerin toplamından

oluĢan toplum da nasibini almaktadır.

“Din, içinde var olduğu veya girdiği sosyo-kültürel ortamı kendi prensiplerine

göre değiĢtirmek ister. Bunun için toplumun kültürüne katılarak, kültürel dokuyu kendi

ekseni çerçevesinde Ģekillendirir. BaĢarılı olması durumunda o toplumdaki insanların

duygu, düĢünce, tutum ve davranıĢlarında dini bir değiĢim görülür. Diğer yandan dinin

bir toplumda doğması, baĢka bir topluma nüfuzu ve toplum tarafından kabul edilmeleri,

dinin ve toplumun sosyal yapıları ile ilgilidir.”326

Bu bağlamda Hz. Peygamber‟in arap

toplumuna nüfuz eden Kur‟an merkezli toplumsal yaklaĢımı, dönemin Psikososyal

boyutlarını gözler önüne seren toplumsal değiĢimin temelini oluĢturmaktadır.

324 Bkz. Casim Avcı, Son Peygamber Hz. Muhammed, ĠSAM Yayınları, Ġstanbul-2010, s.107; Ġbrahim

Sarıçam, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, DĠB Yayınları, 7. Baskı, tsz., s.94; DurmuĢ, a.g.m.,

s.429-430; Buzlu, a.g.t., s.48. 325

Bkz. Ebubekir Sifil, İslâmî Bilincin İhyası, Rıhle, 3. Baskı, Ġstanbul-2013, s.13, 30. 326

Vardi, a.g.m., s.323.

68

Toplum iletiĢimi perspektifinde toplumsal hayatın baĢ aktörü, Hz.

Peygamberdir. Ġslâm toplumunu anlamlandırmak, ancak onun, toplum karĢısnda ortaya

koyduğu iletiĢimsel yaklaĢımını anlamlı hale getirmekle mümkündür. BaĢka bir tabirle

Hz. Peygamber‟in toplumsal yaklaĢımı neticesinde, mesaj sunumundaki nitelikleri

açısından toplumsal davranıĢların anlamlı hale gelmesidir. Bu nokta Hz. Pegamberin

iletiĢimsel bağlamında “anlamlı bir dünya kurma”327

misyonuyla doğrudan ilintilidir.

Hz. Peygamber, öznel olarak kozmopolit bir yapıya sahip topluma gönderilen bir

peygamberdir. Peygamberlik dönemi bütünsel olarak değerlendirildiğinde, toplumsal

iletiĢimi, Mekke‟de kök salmıĢ, Medine‟de filizlenmiĢ ve dünyanın muhtelif yerlerinde

büyümeye devam etmiĢtir. Tabi bizzat kendisinin yetiĢtirdiği Ashab-ı Kiram‟ın emekleri

de hayatın tüm evrelerini kaplayan toplumsal iletiĢime, su mesabesindedir.

Toplumsal olarak Mekke ve Medine dönemi genel çerçevede incelendiğinde Hz.

Peygamber‟in bazı özellikleri dikkat çekicidir. “Mekke döneminde Müslüman bireyin

yetiĢtirilmesi, Medine döneminde ise Müslüman bir toplumun oluĢumu söz

konusudur.”328

O, insanları hiçbir zaman din, dil, ırk, renk, boy, kültür, çeĢitliliğine bakarak

gruplaĢtırmamıĢtır. Çünkü söz konusu sosyo-kültürel farklılıklar, toplumu oluĢturan

değerlerdir. Bu değerler ise toplumsal aidiyetleri simgeleyen renklerdir. Hz. Peygamber,

toplum değerlerini simgeleyen bu renkleri, bir zenginlik olarak görmüĢtür. Bu

yaklaĢımından dolayı sosyal yapılanma ve değiĢikliğin temel argümanı329

olan eĢitlik

ilkesini bizzat uygulamıĢtır.

Dinî tebliğ ya da iletiĢim sürecinde hiçbir zaman herhangi bir toplumu rencide

etmemiĢ, aksine Ġslâm dinine ters düĢmeyen toplum aidiyetlerine saygı duymuĢ ve

toplumun sorunlarına karĢı tedricen çözüm odaklı olanaklar sunmuĢtur. Hatta bu

çözümsel yaklaĢım, günümüz için de güncelliğini korumaya devam etmektedir.330

327 KiĢiliksel aktör olarak hayatın anlam ve değeri için bkz., Gibson Burrell vd., Toplumbilimi Yazıları,

Derleyen ve Çeviren: Adil Çiftçi Anadolu Yayınları, Ġzmir-1999, s.5-16. 328

Vardi, a.g.m., s.329. 329

Fatih Açık, “Hz. Peygamber Dönemi Toplumsal DeğiĢimin Öne Çıkan Yönleri”, Uluslararası Sosyal

Araştırmalar Dergisi (ss. 1003-1010), S. 38, 2015, 8/1005. 330

Öztoprak, a.g.m., s.233.

69

Diğer taraftan dinin kurallarına ters düĢen tören, merasim, Ģenlik, gösteri gibi

etkinliklerle karĢılaĢtığında, toplumun bizzat kendisini değil, yapılan etkinliklerin yanlıĢ

olduğunu vurgulamıĢtır. Ayrıca toplumun asayiĢini, yönetimsel olarak yasama, yürütme

ve hukuk ile ilgili eskiden bu yana kullana gelen kural ve kaidelerin uygulanmasına

müsaade etmiĢtir. Bu yaklaĢımı, dinin bizzat kendisiyle uyumlu olup olmadığında

aranmalıdır. Diğer taraftan toplumun ilerlemesini engelleyen Ġslâm öncesine ait cahiliye

adet ve geleneklerin önüne geçmiĢ, insan hakları gibi toplumsal krize neden olacak tüm

oluĢumların önüne set çekmiĢtir. Ayrıca Hz. Peygamber, insanların fıtri olarak hayat

süresince meydana gelen ve değerli olan bireysel-toplumsal hakların korunmasına önem

göstermiĢtir.331

1.6. YaklaĢım Tarzlarının Bütünselliği

Toplumu ayakta tutan bazı değerler vardır. Yüce Allah‟ın âyette belirttiği gibi;

“Ey Ġnsanlar! Doğrusu biz sizi bir erkekle bir diĢiden yarattık. Ve birbirinizle

tanıĢmanız için sizi milletlere ve kabilelere ayırdık. Muhakkak ki Allah yanında en

değerli ve en üstününüz O‟ndan en çok korkanınızdır. ġüphesiz Allah bilendir,

herĢeyden haberdar olandır.”332

toplumu, toplum yapan değerlerden biri de bireyler

arasındaki farklılıklar gözetilmeksizin bir bütün içerisinde Yaratıcının ön gördüğü

sosyal bütünleĢmeyi sağlayabilmektir.

Âyet, kiĢilerarası “kimlik edinme ve bu kimlikle tanınma, tanıĢma fonksiyon ve

hikmetini onaylamaktadır. Ancak farklı sosyal ve etnik gruplara mensup olmanın

üstünlük vesilesi olarak kullanılmasını reddetmektedir. Ġnsanın Ģeref ve değerini, kendi

iradesi ile elde etmediği etnik aidiyete değil, kendi irade ve çabasıyla elde ettiği evrensel

değerlere”333

bağlayarak toplumsal bütünlüğü teĢvik etmektedir.

331 Mustafa Önder, “Kur‟an ve Sünnette Ġnsan Onuruna Eğitim Açısından YaklaĢım”, Amasya

Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ss. 37-56), S. 4, 2015, s.40. 332

Hucurat, 49/13; ayrıca bkz. A‟raf, 7/26. 333

Hayreddin Karaman vd., Kur‟an Yolu Türkçe Meal ve Tefsir, Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı Yayınları,

Ankara-2007, s.97.

70

Hz. Peygamber, bireyleri dinin istediği kurallar, amaçlar çerçevesinde

örgütlemekte, kiĢilerarası uzlaĢmaya, kaynaĢmaya öncelik vermektedir. Genelinde ise

güçlü ve inançlı bireylerin bütünselliği paralelinde toplumun inĢa edilmesini

hedeflemektedir. “Bunun için Ġslâmi ibadetlerin temel hedeflerinden birisi de

müslümanları cemaatleĢmeye ya da sosyal, ekonomik, siyasi vb. her açıdan güçlü ve

sağlam bir birlik oluĢturmaya götürmektir. BaĢta namaz olmak üzere bütün ibadetler, bu

birlik olma zorunluluğunu hatırlatıcı bir mahiyet arzeder.”334

Yöntem konusunda Hz. Peygamber‟in Mekke dönemindeki kiĢilerarası

uygulamaları, Medine döneminde meyvelerini vermeye baĢlamıĢtır. Mekke‟de temelleri

atılan modern toplum yaklaĢımı, Hicretten sonra Medine‟de toplum mekanizmasını

iĢlevsel hale getiren değerler devreye girmiĢ ve yeni bir toplumun inĢasında çok büyük

rol oynamıĢtır. Hicretin dokuzuncu yılında nazil olan yukarıdaki âyet (Hucurat, 49/13)

bunun bir göstergesidir.

Hz. Peygamber‟in Sistemli, planlı, programlı, dönemin Ģartlarına uygun, köklü

olarak toplumsal bir yaklaĢım ortaya koymuĢtur. Ayrıca iletiĢim kaynağı olarak Hz.

Peygamber, tebliğini genel iletiĢim ilkelerini kullanarak sunması; bireyler arasında

inanç, sosyal, kültürel, siyasal, hukuksal ve ekonomik birliği beraberinde getirmiĢ ve

toplumsal değiĢimin oluĢmasına neden olmuĢtur. 335

Yine Hz. Peygamber, bireylere Psikososyal açıdan bütünsellik arzeden bir

yaklaĢım tarzıyla risaletini ortaya koyması; birey ve toplumsal değerlerin yeniden

kazanılması için haksızlığın yerine adaleti, kavmiyyetçiliğin/ırkçılık yerine kardeĢliği,

cehaletin yerine ilmin kuĢatıcılığını kazandırmıĢ, toplumsal birlikteliğin tevhid

merkezinde birleĢmesini sağlayarak, yeni bir medeniyetin oluĢmasına sebep olmuĢtur.

334 Hüseyin Certel, “Dini Hayatta Ġbadetin Yeri ve Önemi”, Dinî Araştırmalar (ss. 209-222), S. 4, 1999,

2/220. 335

Açık, a.g.m., 1004.

71

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

HZ. PEYGAMBER’ĠN TEBLĠĞĠNDE ĠLETĠġĠM ĠLKELERĠ

Metod; Fransızca bir kelimedir. Kelime olarak; “usûl, yol, yöntem, tarz, biçim,

sistem gibi anlamlara gelmektedir. Bir eğitim-öğretim kavramı olarak metod; bir amaca

veya belli bir sonuca ulaĢmak, bir eylemi, bir iĢi, bir etkinliği sonuca götürmek, bir

problemi çözmek, bir iĢi görmek, bir teĢebbüsü sonuçlandırmak için bilinçli bir Ģekilde,

akla uygun olarak, izlenen ya da izlenmesi gereken yol, yöntemdir.”336 Ayrıca metod,

“belirlenen amaçlara varabilmek için izlenen en kısa, en doğru ve en güvenilir bir yol”

337 Ģeklinde de izah edilmektedir. Daha kapsamlı bir tarifle; “herhangi bir gayeye

ulaĢmak için önceden çizilmiĢ bir yol, Ģeklindedir. Yani hareketten önce, tespit edilen

gayeye ulaĢabilmek için hangi merhale ve safhalardan geçileceğini, hangi yollara

baĢvurulacağını planlamak,”338

tasarlamaktır.

Herhangi bir faaliyetin metodolojik hale gelmesi, düzenin varlığına iĢarettir.

Bunun yanında metod; ilke, disiplin, teknik, sistemli, planlı, ciddiyet, amaca yönelerek

odaklanma gibi değerleri kapsamaktadır. Böylece amaca ulaĢmak için tanımlarda da

ifade edildiği gibi bu değerlerin aktif hale gelmesi için sistemleĢmiĢ ciddi bir metoda

ihtiyaç vardır. Söz konusu iĢlevler sağlanamadığı takdirde, hedefe ulaĢılması mümkün

gözükmemektedir. Diğer bir tabirle mevcut veriler veya doktrinler, ihtiva bakımından

ne kadar donanımlı olursa olsun, amaca ulaĢmak için yegâne zorunluluk, metodolojik

bir usül (metod)‟dür.

Hz. Peygamber, kendine verilen risalet‟in gereği tevdi edilen dine uygun olarak

tüm bireylerle daima iletiĢim içerisinde olmuĢtur. Bu süreç, sistemli hale gelmiĢ olan

336 Mehmet ġanver, agm., 9/434;

337 Tahsin Saraç, Fransızca-Türkçe Büyük Sözlük, Ankara-1976, II/834-835; RuĢen Alaylıoğlu-A. Ferhan

Oğuzkan, Ansiklopedik Eğitim Sözlüğü, Ġstanbul-1976, s. 240; Arniran Kurtkan Bilgiseven, Sosyal

İlimler Metodolojisi, Ġstanbul-1982, s.3. Ayrıca bkz. Mustafa Öcal, Din Eğitimi ve Öğretiminde

Metodlar, Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara-2013, s.227; Osman Pazarlı, Din Eğitimi ve Öğretiminde

Genel Metodlar, Yy., Ġstanbul-1967, s.4; Ġsmet KemertaĢ, Uygulamalı Genel Öğretim Metodu,

Ġstanbul-1965, s.57, 326; Ġsmail L. Çakan, Hakkı Tavsiye Metod ve Vasıtaları, Marmara Üniversitesi

Ġlahiyat Fakültesi Vakfı, Ġstanbul-2017, s.51. 338

Önkal, a.g.e., s.79.

72

tebliğ metodu ile insanlar arasında gerçekleĢmiĢtir. Bu noktada Hz. Peygamber‟in tebliğ

metodunu çözümlemek için; muhatabın psikolojisine ve sosyo-kültürel durumuna karĢı

nasıl davrandığını tespit etmek önem arzetmektedir. Ayrıca Hz. Peygamber‟in muhataba

karĢı sergilediği Ģefkat, merhamet, kolaylaĢtırmak, müjdelemek, affetmek, toplumsal

kuĢatıcılık ve ahlaki olmayan davranıĢlar karĢısındaki tavrı, çözümlenmesi gereken

diğer hususlardır. Yine bu konuların yanında yöntemsel tebliğ metodu olarak

tanımlayabileceğimiz; soru-cevap, tekrar, örneklendirme, dikkat çekme yöntemleri de

önem oluĢturmaktadır. Bundan dolayı tezin üçüncü bölümü; “Hz. Peygamber‟in ĠletiĢim

Ġlkeleri” genel baĢlığı altında; tebliğde genel ilkeler, sözsüz iletiĢim ve sözel iletiĢim

yöntemlerinden oluĢmaktadır.

1.Hz. Peygamber’in Tebliğinde Genel Ġlkeler

Bireylerarası oluĢan bilgi, düĢünce ve davranıĢların kodlanması ve

çözümlenmesi süreci iletiĢimi meydana getirmektedir. Bu noktada iletiĢimsel davranıĢ;

“bilgi, düĢünce ve davranıĢların aktarılması süreci”339

karĢılıklı “aktif etkileĢim”340

olarak değerlendirilebilir. 341

Çünkü kiĢilerarası gerçekleĢen bilgi ve düĢünce alıĢveriĢini

ortaya koymaktadır.

KiĢilerarası iletiĢim sözel olduğu kadar davranıĢsal da olabilmektedir.

Kaynakların bize haber verdiğine göre, Hz. Peygamber‟in dini tebliğ ederken yürüttüğü

iletiĢim sürecinde metod olarak davranıĢsal yaklaĢım tarzını sıklıkla kullanması dikkat

çekicidir. Bunların baĢında bireylerin psikolojik yapısına göre, sosyo-kültürel durumuna

göre davranıĢsal yaklaĢım tarzı ön plana çıkmaktadır. Ayrıca davranıĢsal yaklaĢım adı

altında sergilediği; Ģefkati, merhameti, zorlaĢtırmadan kaçınıp, kolaylaĢtırması, olumsuz

bir davranıĢ karĢısında korkutmaktan ziyade müjdeleyici bir tavırla yaklaĢması,

affetmesi, toplumsal kuĢatıcılığı ve tepkisel davranıĢ karĢısındaki tutumunun

araĢtırılması tebliğ metodunun çözümlenmesine katkı sağlaması kuvvetle muhtemeldir.

339 Ersan Ġlal, İletişim, Yığınsal İletim Araçları ve Toplum, Der Yayınları, Ġstanbul-2007, s.9.

340 GüneĢ, a.g.t., s.8; Hacı Mustafa Açıköz, Etkili İletişim, Elis Yayınları, Ankara-2005, s.24.

341 GüneĢ, a.g.t., s.8; ayrıca bkz. Erol Mutlu, İletişim Sözlüğü, Ark Yayınevi, Ankara-1994, s.98; Ġrfan

Mısırlı, Genel ve Teknik İletişim, Detay Yayıncılık, Ankara-2004, s.1.

73

1.1. Muhatabın Psikolojisine Göre Davranma

Ġslâm tebliğ süreci, malum olduğu üzere tedrîcî olarak devam etmiĢtir. Hâlbuki

Yüce Allah isteseydi Ġslâm ilkelerini bir anda veya bir gecede indirebilirdi. Kullarına

karĢı gerçekleĢtirmiĢ olduğu bu yaklaĢımı, onun acziyetini değil, aslında büyük bir

kudret ve yüceliğe sahip olduğunu göstermektedir. Çünkü Yüce Allah için istediği

herhangi bir Ģeyin meydana gelmesi için âyette bildirildiği üzere; “O‟nun emri, bir Ģeyi

dileyince ona sadece ol! demektir. O da hemen oluverir.” o kadar da zor değildir. 342

Yüce Allah‟ın insanlara karĢı Kur‟an‟ı; muhtelif zaman ve mekânlarda âyet âyet

tedrîcî olarak indirmesi, insan psikolojisi doğrultusunda Kur‟an‟ın tebliğ metodunu

gözler önüne sermektedir. Kutsal kitabın ilk muhatabı olan Hz. Peygamber de bu

yaklaĢımı iyi bilen birisi olarak, tebliğ usüllerinde muhatabın psikolojisine göre

davranmayı göz ardı etmemiĢtir.

Ġnsan, davranıĢ özellikleri perspektifinde değerlendirildiğinde bireyin davranıĢ

niteliklerinin nedeni, öğrenim dönemindeki sürecinde gizlidir. Söz gelimi “bir insan

saldırgan davranıyorsa, bunun nedenini, onun geçmiĢ deneyimlerinde aramak gerekir.

Bu kiĢi değiĢik durumlarda saldırganlığı sayesinde istediğini elde etmiĢ ve bu nedenle

saldırgan davranıĢı pekiĢtirilmiĢtir. Büyük bir olasılıkla bu kiĢi saldırgan davranıĢına

devam edecektir.”343

Aynı yaklaĢımla kiĢinin konuĢması, tavrı ve davranıĢının

değerlendirilmesi, mümkün gözükmektedir. Bu noktada tebliğin muhatabına göre

davranma ilkesi iki türlü değerlendirilebilir. Birincisi Hz. Peygamber‟in insanların

davranıĢları doğrultusunda metodolojik yaklaĢımıdır. Ġkincisi ise Hz. Peygamber‟in

tebliğ metodunun muhataba olan etkisidir.

Eğitim açısından bireylerin geliĢim süreci değerlendirildiğinde yaĢ farklılığı gibi

değiĢik özelliklerinden dolayı kendilerine has eğitim verilmesi önemlidir. Bu noktada

psikolojik yaklaĢım devreye girmektedir. Muhatabın ruhsal ve psikolojik davranıĢılarını

342 Yâsin, 36/82.

343 Cüceloğlu, İnsan ve Davranışı, s.423.

74

da dikkate alarak seviyeli ve planlı bir Ģekilde yaklaĢmak, psikolojik tavır ve

davranıĢların önemini de ortaya koymaktadır.344

Hz. Peygamber söz konusu yaklaĢımında; kiĢilerarası problemleri çözmenin

yanında, eğitici, öğretici ve davranıĢsal sürekliliğe de dikkat çekerek, bireyler arasındaki

kiĢiliksel ve ruhsal bakımdan çeĢitliliğe farklı alternatifler sunarak öğrenilmesi mümkün

olan bir davranıĢ sergilemiĢtir. Bu yaklaĢım tarzını farklı örnekleriyle ifade etmek

mümkündür. Lakin çalıĢmamızda bir örnek üzerinden analiz yapmanın yerinde olacağı

kanaatini taĢımaktayız.

Hz. Peygamber‟in müslüman ile müslüman olmayan kiĢiler arasında bile iki

tarafın da psikolojisini dikkate alarak problemlere çözüm odaklı yaklaĢtığı

bilinmektedir. Bu konuda Benî Eslem Kabilesi‟nden Abdullah Bin Ebî Hadred ile bir

yahudinin arasında geçen hâdise örnek olarak gösterilebilir345

Bu örnek irdelendiğinde genel itibariyle Hz. Peygamber‟in muhataplarına karĢı

ortaya koyduğu psikolojik tavır ve davranıĢlarını çözümlemek mümkündür.

Ġlk olarak her iki bireyden olayın anlaĢılması için iki tarafa da söz vererek

yaĢanmıĢ olayın anlatılmasını istemiĢtir. Bu yaklaĢım; muhatapların

344 Yusuf ġen, “Hz. Peygamber‟in Merhamet Eğitim Metodu”, Bayburt Üniversittesi Eğitim Fakültesi

Dergisi, S. I-II, 2011, 6/20. 345

“Abdullah b. Ebî Hadred radıyallahu anhden: Bir Yahudinin bende dört dirhem alacağı vardı.

Ödeyemediğim için beni Peygamber sallallahu aleyhi ve selleme Ģikâyet edip:

-Yâ Muhammed –sallallâhu aleyhi ve sellem- Ģu adamda benim dört dirhem alacağım vardır, vermiyor,

dedi. Peygamber Efendimiz bana:

-Adamın hakkını ver, dedi. Ben de:

-Yâ Rasulallah seni hak bir Peygamber olarak gönderen Allah‟a yemin ederim ki hakkını vermeye gücüm

yetmiyor, dedim. Peygamber efendimiz bir daha:

-Adamın hakkını ver, dedi. Yine:

-Yâ Rasulallah, hayatım kudret elinde olan Allah‟a yemin ederim ki gücüm yetmiyor, dedim.

Peygamber efendimiz bir daha:

-Sana „adamın hakkını ver‟ diyorum, dedi. Peygamber efendimiz bir Ģeyi üç defa emretti mi, artık ona

karĢı bir mazeret beyan edilmezdi. Bunun için ben de çıkıp pazara gittim. BaĢımda bir sarık, üzerimde

de bir kürk vardı. Sarığı baĢımdan açıp belime bağladım ve kürkü satıĢa çıkardım. Yahudi de benim

peĢimi bırakmıyordu. Ona:

-Sen kürkü dört dirheme almaz mısın? Dedim.

-Alırım dedi ve böylece onun borcundan kurtuldum. Bu hadiseden sonra bir ihtiyar kadın beni görerek.

-Ey Rasulullah‟ın arkadaĢı, senin bu halin nedir? Dedi. Kadına meseleyi anlattım. Kadın bana acıdı ve

sırtındaki kürkü çıkarıp üstüme attı.” (Bkz. Muhammed Yusuf Kandehlevi, Hayâtü‟s-Sahâbe-

Peygamber ve Ashabının Yaşadığı İslâmiyet-, çev: Ahmet Meylânî, Hikmet NeĢriyat, Ġstanbul-tsz.,

2/184.)

75

psikolojisine bir etki olarak düĢünülebilir. Çünkü günlük hayatta birey, herhangi

bir patolojik olayla karĢılaĢtığında problemin çözümüne ulaĢmak ister. Bu

noktada bu kiĢinin, öncelikle çözüm bulması için diğer birey veya bireylerle

iletiĢimsel bir bağ kurması önemlidir. Bu iletiĢimin doğal bir sonucu olarak

yaĢadığı söz konusu olumsuz hadiseyi, baĢka birey veya bireylerle paylaĢtığında

psikolojik rahatlama yaĢar. Patolojik olay çözümlenmese de yaĢadığı bu

rahatlama, ruhsal olarak kendisini daha iyi hissetmesini sağlar.

Ġkinci olarak; muhatapların, olaylar üzerindeki tavır ve davranıĢlarını tanımaya

özen göstermesidir. Çünkü kiĢilerarası iletiĢimde birbirlerini tanımak, karĢılıklı

güven duygusunu oluĢturmaktadır. Bundan dolayı daha sağlıklı iletiĢim alıĢveriĢi

meydana gelmektedir.

Üçüncü olarak; muhatapları dinledikten sonra çözüme yönelik analiz

yapmasıdır. Çünkü bir olay hakkında bilgi sahibi olmadan çözüm bulmak

neredeyse imkânsızdır. Bu nokta da Hz. Peygamber‟in muhatapları dinlemesi,

çözüm odaklı seçeneklere ulaĢmak için önemli bir ölçüttür.

Dördüncü olarak; sözlerini üç sefer tekrar ederek ikaz etmesi ve konunun ne

kadar hassas olduğunu vurgulayarak ikna metodunu kullanmasıdır.

BeĢinci olarak ise; bireylerin haklı veya haksız olduğunun tespit edilmesidir. Bu

tespiti kiĢilerarası farklılığı içinde barındıran inanç, kültür, dil, ırk, zengin-fakir

gibi aidiyet ayırımına girmeden yapmıĢtır. Böylece kiĢilerin aidiyeti sınıfsal

özellikleri, hiç dikkate alınmamıĢtır.

Söz konusu yaklaĢımlar doğrultusunda Hz. Peygamber‟in, muhatapların

psikolojisine göre davrandığı ortaya çıkmaktadır. Bir tarafta maddi sıkıntısından dolayı

borcunu ödeyemeyen, diğer tarafta ise parasını alamayan iki görüntü karĢısında Hz.

Peygamber, çözümsel metotlar geliĢtirerek muhatapların psikolojisine göre tavır ve

davranıĢlar sergilediği gözlemlenmektedir.

1.2. Muhatabın Sosyo-Kültürel Durumuna Göre Davranma

Hz. Peygamber, kiĢilerarası iletiĢiminde bireylerin sosyal statülerine önem

verirdi. Söz gelimi toplumun veya devletin üst kademesinde lider statüsünde olan

76

kiĢilere ayrı bir ilgi ve alaka göstermiĢtir. Konuyla ilgili olarak Kabile reisi olan

birisinin Hz. Peygamberi ziyaret etmesi, örnek olarak gösterilebilir:

Cerir bin Abdullah bir vakit Hz. Peygamberi ziyaret etmek için geldi. O sırada

Hz. Peygamber‟in etrafında oturan ve yanından ayrılmak istemeyen sahabelerden

hiçbiri, Cerir bin Abdullah‟ın oturması için yerinden kalkmadı. Bu hali gören Hz.

Peygamber o anda üzerinde bulunan giysiyi yere serdi. Daha sonra oturmasını istedi.

Cerir, Hz. Peygamber‟in kendisine göstermiĢ olduğu ilgi ve nezaketten müteessir oldu.

Daha sonra Hz. Peygamber Ģöyle buyurdu: “Kim Allah‟a ve ahiret gününe iman

ediyorsa bir kavmin kerem ve Ģeref sahibi bir ulusu geldiğinde ona ikram ve hürmet

etsin.” Cerir bin Abdullah (r.a.) daha sonra Müslüman olmuĢtur. Hatta Hz. Peygamber

ona bazı görevler de vermiĢtir. Hz. Peygamber heyet, devlet baĢkanı gibi farklı

konumlarda olan kiĢi veya topluluğa sergilemiĢ olduğu bu yaklaĢım tarzı, değiĢik

örneklerde görülmektedir.346

Meymun Ġbn Ebi ġebib‟in rivayetine göre, Hz. AiĢe‟ye bir dilenci uğramıĢ o, da

dilenciye bir ekmek parçası vermiĢti. Daha sonra yanına üzerinde bir elbise ve iyilik

alameti bulunan bir kimse daha uğramıĢ; bunun üzerine o adamı uygun bir yere

oturtmuĢ ve kendisine bazı yiyecekler ikram etmiĢtir. Adam da kendisine ikram edilen

yiyecekleri yemiĢ. Daha sonra oradan uzaklaĢıp gitmiĢtir.. Adam oradan ayrılınca bu

durum Hz. AiĢe‟ye sorulmuĢ; Hz. AiĢe de Ģöyle cevap vermiĢtir: Rasûlullah (s.a.v):

“Ġnsanları layık oldukları makamlarına oturtunuz.” buyurdu.347

Söz konusu örnekler dikkate alındığında, kiĢinin veya grubun sosyo-kültürel

konumunu belirleyen ilmi, irfanı ve Ģerefi gibi Ģahsi değerlerine uygun bir Ģekilde

davranılması gerektiği vurgulanmaktadır. Hadis bütünsel olarak değerlendirildiğinde

ortaya koyduğu ilkenin tüm fertleri ilgilendiren bir konu olduğu ortaya çıkmaktadır.

Yine Hz. Peygamber‟in bu hadisi, söz gelimi birey veya grubun kıymeti doğrultusunda

346 Vugar Samadov, “Sünnet Verilerine Göre Hz. Peygamber‟in Bedevileri Toplumla BütünleĢtirme

Siyaseti”, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ Doktora Tezi), Ġstanbul-

2010, s.226-228; GüneĢ, a.g.t., s.167-168; Mustafa Fayda, “Cerir b. Abdullah” Diyanet İşleri

Ansiklopedisi (DĠA), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara-2007, 7/410-411. 347

Ebû Dâvud Süleyman b. EĢ‟as es-Sicistânî, Sünen-i Ebu Davud Terceme ve Şerhi, çev: Necati Yeniel /

Hüseyin Kayapınar, ġamil Yayınevi, Ġstanbul-tsz., 16/52.

77

idareci, âlim, ileri görüĢe sahip, sanat ve marifet gibi fazilet sahibi kiĢilere değer

verilmesi gerektiğini ifade etmektedir.348

Hz. Peygamber‟in bu yaklaĢım tarzı, bir taraftan muhatabı, diğer taraftan ise

sahâbeleri yetiĢtirme metodunu ortaya koymaktadır. Bu noktada Hz. Peygamber makam

sahibi insanlara ilgi gösterilmesi gerektiğini vurgulamıĢtır. Lakin saygı çerçevesinde

muhataba aĢırı ilgi gösterilmesine de karĢı çıktığını söylemek mümkündür. Çünkü

bireyin vasfı çerçevesinde ona karĢı sergilenen yaklaĢım, bir taraftan kiĢinin Ģahsi

değerleri üzerinde ortaya koyulan tavır ve davranıĢ dikkate alınırken, diğer taraftan ise

kiĢinin vasıfsız olması üzerinden davranıĢın farklılığı ön plana çıkmaktadır. Hz.

Peygamber‟in söz konusu yaklaĢımı, bireylerin sosyo-kültürel konumuyla doğrudan

ilgilidir.

Burada Ģunu da ifade etmek gerekir ki, Hz. Peygamber‟in statü sahibi bireylere

ilgi göstermesinin düĢünsel planında, toplumsal açıdan değerli olanların müslümanlığı

kabul ettiklerinde ona bağlı bireylerin kısa zamanda müslüman olmalarını istemesinden

kaynaklanmaktadır. Ayrıca Hz. Peygamber‟in bu yaklaĢımı, o kiĢilerin statü özellikleri

üzerinden kendine bir menfaat oluĢturmak değil, evrensel tebliğ merkezli sosyal

konum yaklaĢımının bir göstergesi olarak Yüce Allah‟ın emirleri doğrultusunda,

insanların Ġslâm‟ı tercih etmeleri için gösterdiği bir çaba, vahyin bir neticesi olarak

ortaya koyduğu bir metoddur.349

1.3. Muhataba KarĢı ġefkat ve Merhamet Gösterme

Hz. Peygamber‟in iletiĢim metodu olarak muhatabın sosyo-kültürel durumuna

göre davranmasının yanında Ģefkat ve merhamet göstermesi de ön plana çıkmaktadır.

Merhamet, insanı diğer bireylere karĢı iyiliğe yönlendirmek, kurtarmak,

kötülüklerden muhafaza etmek, yardım etmek, affetmek, acımak gibi anlamlara

gelmektedir. “Merhamet, sadece karĢıdaki muhataba acıma değil, aynı zamanda onun

tasvip edilmeyen yönlerini zamanla düzelebilir Ģeklinde düĢünerek sessiz kalmayı da

348 Bkz. Ebû dâvud, a.g.e., 16/53-55.

349 Yavuz Fırat, “Kur‟an‟ı Kerim‟e Göre Vahiy Sürecinde OluĢan Ġslâm Toplumu” Erciyes Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri-1997, s.114-118; Bkz. GüneĢ, a.g.t., s.169.

78

yeğlemektir. Bir baĢka açıdan, karĢıdakinin tehdidine karĢılık vermemekle o kiĢi zarar

görmemektedir. Muhatabı koruma adına sarf edilen bu çaba, bir merhametin varlığını

yansıtmaktadır.”350

Hz. Peygamber‟in genel tebliğ iletiĢimi, birey veya kiĢilerarası sevgi

doğrultusunda öğrenme merkezli ĢekillenmiĢtir. Çünkü öğrenen muhatabın anlatılanı

daha iyi kavraması veya anlatılanların anlaĢılır hale gelmesi, belli bir süreci

gerektirmektedir. Bu sürecin iĢleniĢ mekanizması, oldukça önemlidir. Böylece akla ilk

gelen, söz konusu sürecin kolay veya zor olarak Ģekillenmesidir. Bu noktada Hz.

Peygamber, sevdirme odaklı bir eğitim öngörmüĢ, bundan dolayı kolay bir metod

benimsemiĢtir. Eğitimde bilindiği üzere aĢama olarak süreç devam ederken, kolaydan

zora doğru bir metod benimsenmesi, mesajın daha iyi anlaĢılır hale gelmesinde büyük

rol oynamaktadır. BaĢka bir tabirle konunun basitten baĢlayarak, karmaĢıklığa doğru

devam ettiği eğitimde, özümseme kolay hale gelecektir.

Hz. Peygamber‟in âlemlere “rahmet”351

olarak gönderilmesi, ahlaki olmayan

tavır ve davranıĢların ortadan kaldırılmasıyla doğrudan ilgilidir. Bu noktada merhamet,

ahlâkî davranıĢlara ulaĢmak için bireyin yaĢam alanının tamamını kuĢatmaktadır. 352

Âyette Yüce Allah Ģöyle buyurmaktadır: “Sen (o zaman), sırf Allah‟ın

rahmetiyle onlara karĢı yumuĢak davrandın. Eğer kaba, katı yürekli olsaydın, onlar

senin etrafından dağılıp giderlerdi. Artık onları sen bağıĢla, onlar için Allah‟dan

mağfiret dile. (Yapacağın) iĢlerde onlara da danıĢ, bir kere de azmettin mi, artık Allah‟a

dayan. Muhakkak ki Allah kendine dayanıp güvenenleri sever.”353

Rahmet, âyet-i kerimede iki açıdan değerlendirilmiĢtir. Birincisinde; kâinatın

yaratıcısı olan Yüce Allah‟ın tüm canlılara merhametle muamele ettiği ifade

edilmektedir. Ancak imtihan gereği, mahlûkata zarar verenler, Yaratıcının yeryüzüne

merhameti gereği zarara tabi tutulabilmektedir. Bu nokta salt değerlendirildiğinde Yüce

350 Öztoprak, a.g.m., s.238.

351 Enbiya, 21/107.

352 Bkz. Yusuf ġen, “Hz. Peygamber‟in Merhamet Eğitim Metodu”, Bayburt Üniversitesi Eğitim

Fakültesi Dergisi, S.I-II, 2011, 6/19. 353

Âl-i Ġmran, 3/159.

79

Allah‟ın bazı kullarını zarara uğratması, (söz gelimi zengin olanı fakirleĢtirmesi veya

diri olanı öldürmesi) imtihan, hikmet ve rahmetin bir neticesidir. Haliyle bu hikmet dolu

olayları kavramak, biraz güç gözükmektedir. Çünkü insanın gözünde ölüm, insan

açısından olumsuz bir hadisedir. Diğer taraftan Kur‟an ve hadis literatürü çerçevesinde

düĢünüldüğünde, yaratılanların varlığı hikmet üzerine bina edildiği ve Yaratıcı

tarafından merhamet nazarıyla değerlendirildiği vurgulanmaktadır.

Ġkinci olarak ise tavır ve davranıĢlar açısından hem yukarıdaki âyette hem de

hadiste bildirildiği gibi; “Merhametli olanlara, Rahman (olan Allah) merhamet eder.

(Öyleyse siz) yerde bulunanlara merhametli davranınız da gökteki de size merhamet

etsin.”354

diye buyuran Hz. Peygamber‟in merhametiyle doğrudan iliĢkilidir.

Aynı düĢünce üzerinde yoğunlaĢıldığı zaman Hz. Peygamber‟in Ģefkat ve

merhamet dolu mesajı sadece belli bir zümreye değil, tüm mahlûkatı içine alan bir değer

olarak ortaya çıkmaktadır. Özellikle tebliğ iletiĢim metodu olarak insan hayatının, insanı

insan kılan değerlerden biri olduğunun vurgulanması da merhametin ne kadar önemli

bir ahlak kriteri olduğunu göstermektedir.

Toplumun erdemli hale gelmesi için Hz. Peygamber, namus, hürriyet, adalet gibi

değerlere önem vermiĢtir. Çünkü “Namus, alçakgönüllülük, toplumun yararını düĢünme

ve bunun gibi baĢka soylu erdemler, toplumsal mutluluğun temelini oluĢtururlar ve tüm

insanlık tarafından anlaĢılıp geliĢtirilmedikçe gerçek bir etki gösteremezler.”355

Hz. Peygamber kadın haklarına ayrı bir önem vermiĢtir. Veda hutbesinde kadın

haklarına riayet edilmesi gerektiğini, kadının bir emanet olduğunu ifade ederek, aksi

düĢünüldüğünde Yüce Allah‟tan korkmayı vurgulayarak, konunun ne denli büyük bir

meseleyi teĢkil ettiğini dillendirmektedir.356

Bu noktada Hz. Peygamber‟in yaklaĢımı,

genelde insan psikolojisine, özelde ise kadın bireylerin ruhsal özelliklerine de dikkat

etmek Ģeklinde olmuĢtur.

354 Ebû Dâvud, a.g.e., 16/166.

355 Mary Wollstonecraft, Kadın Haklarının Gerekçelendirilmesi, çev: Deniz Hakyemez, Kültür Yayınları,

Ġstanbul-2012, s.208. 356

Bkz. ġen, a.g.m., s.24; GüneĢ, a.g.t., 223.

80

Her ne kadar günümüzde kadın hakları ve Ġslâm adı altında bazı zümrelerin

negatif yaklaĢımları olsa da Hz. Peygamber merhamet yüklü tebliğ iletiĢiminde kadın

haklarına ayrı bir önem verdiği açıktır. Bu kiĢilerin Ġslâm ve kadın hakları üzerinde

yanlıĢ yorumlar telakki etmeleri, Ġslâm dini hakkında yetersiz bilgiye sahip olduklarını

alenileĢtirmektedir. Ayrıca Hz. Peygamber‟in kadın haklarına ayrı bir önem vermesi,

toplumu meydana getiren ailelerin oluĢum sürecinde kadının ne denli yetkin bir alana

sahip olduğunu da ifĢa etmektedir. Ġnsanlık tarihinde egemen güçler bazı sebeplerden

dolayı kadınlara ikinci sınıf insan muamelesi yapmıĢlardır. Hâlbuki Hz. Peygamber‟in

iletiĢim metodu, bireylerin cinsiyetinden uzak, insan merkezlidir.357

Ayrıca Hz.

Peygamber her bireye olduğu gibi kadınlara da hürriyet ve özgürlüklerinin oluĢmasında

imkânlar sunmuĢtur.358

Hz. Peygamber bazı hadislerinde Ģefkat ve merhametli bir Ģekilde davranılması

gerektiğini de vurgulamaktadır. Bir hadisinde torununu öperken Akra bin Habis: “Siz

çocukları öper misiniz? Benim on çocuğum var. Hiç birini öpmedim.” sözlerini

sarfetmiĢtir. Hz. Peygamber Akra bin Habis‟in bu sözlerine karĢı Ģöyle cevap vermiĢtir:

“Merhamet etmeyene merhamet edilmez.”359 Ayrıca hayvanlara karĢı Ģefkat ve merhamet

gösterilmesini ihtiva eden Abdurrahman Ġbn Abdullah‟ın rivayet ettiği baĢka bir hadiste

Ģu Ģekilde anlatılmaktadır: “biz bir seferdeyken Rasûlullah ile birlikteydik. Bir ara

Rasûlullah bir ihtiyacı için yanımızdan ayrıldı. O sırada humara denilen bir kuĢ gördük.

Ġki tane yavrusu vardı. KuĢ kaçtı. Biz yavrularını aldık. KuĢ etrafımızda uçarak havada

inip çıkmaya baĢladı. Rasûlullah geldiğinde: Kim bu zavallanın yavrusunu alıp ızdıraba

attı? Yavrusunu geri verin, diye emretti.”360

Hz. Peygamber, iletiĢiminin merhamet üzerine sistemleĢmesinin bir neticesi

olarak toplumun bütünselliğini oluĢturan kurumlar üzerinde her ferd ve gruba, rol

357 Halime Bayram, “Hz. Peygamber‟in (sav) Kadın Dindarlığına Dair Uygulamaları”, Dergipark (ss. 85-

95), tsz., s.88. 358

GeniĢ bilgi için bkz. Ali Toksarı, “Hz. Peygamber Devrinde Kadın”, Diyanet İlmi Dergi, S. 4, Cilt: 29,

1993, ss. 67-80.

359 Buhari, “Edeb”, 18.

360 Ebû Dâvud, “Edeb”, 176.

81

yüklediği de bir gerçektir. Ayrıca özelde birey, genelde kurumsal yapılar, toplum dairesi

içerisinde örgütlenmiĢ ve toplumun kollarını ifade etmeleri bakımından Hz.

Peygamber‟in merhamet yaklaĢımı, bütünsellik paralelinde büyüyen iletiĢimsel bir

yapının elemanları olarak değerlendirilebilir. Böylece Hz. Peygamber‟in toplumu

oluĢturan yapılara rol yüklediği gibi aynı zamanda kendisinin de ideal dünyanın

oluĢumunda büyük bir rolü olduğunu da rahatlıkla söylemek mümkündür.

1.4. KolaylaĢtırma ve Müjdeleme

Ġnsan kiĢiliğinin ve davranıĢlarının oluĢumunda etki yapacak, yönlendirecek,

belirleyici bir çerçevede Ģekillendirecek yollardan biri de, iletiĢimsel alıĢveriĢte

sergilenen kolaylaĢtırma ve müjdeleme metodudur. Ayrıca kiĢilerarası iletiĢimin

amacına ulaĢması, iletiĢim kaynağının sergilemiĢ olduğu tavır ve davranıĢlarla doğrudan

ilintilidir.

Hz. Peygamber‟in etkili yöntemlerinden biri de muhatabına karĢı iletiĢim

davranıĢlarında ortaya koymuĢ olduğu kolaylaĢtırma ve müjdelemedir. Hz.

Peygamber‟in “Allah beni tebliğci olarak gönderdi, zorlayıcı olarak göndermedi.”361

Hadisi bu yaĢlaĢımını açık bir Ģekilde ifade etmektedir. Diğer taraftan Yüce Allah bu

konuyla ilgili olarak Ģöyle buyurmuĢtur: “Ġnsanlar tek bir ümmetti. Ayrılmaları üzerine

Allah, rahmetinin müjdecileri ve azabının habercileri olmak üzere peygamberler

gönderdi ve beraberlerinde hak ile ilgili kitap indirdi ki, insanların, aralarında ihtilaf

ettikleri Ģeyler hakkında hakem olsun…”362

Ayrıca müjdeleyecilik açısından âyette, Yüce Allah‟ın rahmet müjdecisi olarak

Hz. Peygamberi gönderdiğini bildirmesi, tebliğin Psikososyal minvalinde insanların

birlik ve beraberliğini muhafaza etmesiyle de iliĢkilidir. Yine âyet ve hadisler dikkate

alındığında Hz. Peygamber‟in iletiĢimsel sunumunun kolaylaĢtırma ve müjdelemenin

yanında uyarıcılığı da ön plana çıkmaktadır.363

361 Ebû Ġsa Muhammed bin Ġsa et-Tirmizî, Sünen, Çağrı Yayınları, Ġstanbul-1992, V/423.

362 Bakara, 2/213.

363 Fussilet, 41/1-5.

82

Hz. Peygamber bir hadisinde Ģöyle buyurmuĢtur: “KolaylaĢtırınız,

zorlaĢtırmayınız. Müjdeleyiniz, nefret ettirmeyiniz.”364

Söz konusu bu hadis, herhangi

bir zümreye söylenmiĢ bir hadis değildir. Böylece idareci, âmir, öğretici, eğitici

vb.konumda olan bireyleri doğrudan ilgilendirdiği gibi aynı zamanda muhatabın daha

iyi anlaması ve kavraması için tüm insanlığı ilgilendiren evrensel sunum metodunu

kapsamaktadır. 365

Çünkü yumuĢaklık ve öz konuĢmak, bir yönden bireyin

psikolojisinin, diğer yönden sosyolojik olarak toplumun iletiĢimsel öğretimde mesajı

algılama oranını yükseltmektedir. Böylece kolaylaĢtırıcı ve müjdeleyici metodun, Hz.

Peygamber‟in iletiĢiminde önemli bir ilke olduğunu söylemek yerinde olacaktır.

Psikoloji açısından bakıldığında, her müjdenin heyecan verici, motive edici,

yönlendirici bir etkisi olduğu görülür. Ayrıca insanoğlunda kolaya yönelim vardır. Ġnsan

kolaycıdır. O, tabiatı icabı kolay olanı seçer, amacına en kısa, en güvenli ve en kolay

yoldan ulaĢmak ister.366

Kur‟ân-ı Kerîm‟de insanın bu özelliğine de temas edilerek

Ģöyle buyrulur: “Ama o (insanoğlu), zor geçidi aşmaya girişemedi.”367

1.5. Affedicilik

KiĢilerarası iletiĢimde affedicilik, bireysel ve toplumsal değerlerin güçlenmesine

sebep olmaktadır. Hz. Peygamber, bireysel problemlerin yanında toplumsal

problemlerin de çözülmesine önem vererek müslümanlar arasında birlik ve bütünlüğün

daim olmasını istemiĢtir. Bu yaklaĢım tarzı, birey ve toplumun aidiyet değerlerini

yaĢatmak için sergilenen bir tavırdır.368

Fussilet Sûresi 34. âyette; “Ġyilikle kötülük bir olmaz. Kötülüğü en güzel bir

Ģekilde def et. O zaman seninle kendi arasında bir düĢmanlık olan kiĢinin, sanki samimi

bir dost gibi olduğunu görürsün.” buyrulmaktadır. Ayette kiĢinin öfke halinde

sabretmesi, kötülük yapıldığında ise affetmesi vurgulanmaktadır. Böylece sergilenen bu

364 Buhârî, a.g.e., 1/230.

365 Bkz. Buhârî, a.g.e., 1/230.

366 GeniĢ bilgi için bkz. Hüseyin Certel, Kur‟ân‟da İnsan, Tuğra Ofset, Isparta 2000, s. 124-126. 367 Beled, 90/11. 368

Öztoprak, a.g.m., s.256-257.

83

tavır, muhatabın doğruyu görmesi için bir fırsat, hatta yeni dostlukların oluĢmasına bir

vesile olabilir.

Sosyal hayatta da bu gibi olaylarla karĢılaĢılmaktadır. Ġnsanların hatalarını

yüzüne vurmaktansa dolaylı olarak eksik olan yönün yanlıĢ olduğunu ifade etmek ve

haklı olunmasına rağmen karĢı tarafı rencide etmemek için affetmek, bireyler arasında

sevginin, muhabbetin ve kardeĢliğin filizlenmesine vesile olmaktadır. Hatta önceden

yaĢanan problemlerin de kısa zamanda çözülmesine yardımcı olmaktadır. Nasıl ki Hz.

Peygamber, kiĢinin öfkelenmesi anında o kiĢi ayakta ise oturmasını tavsiye ettiyse,

oturuyorken öfkelenen kiĢiye de yatmasını önermiĢtir. Hz. Peygamber‟in kızgınlığın

geçmesi için fizyolojik değiĢikliğe gidilmesi hakkında tavsiyede bulunması, bireyin

psikolojisine göre davranılması gerektiğini ön plana çıkarmaktadır.

Bunun yanında yine muhatabın yapmıĢ olduğu hatalara göz yumarak affedici

tavır ve davranıĢlarıyla yaklaĢmasının nedeni, iletiĢimsel tebliğ metodunun bir

yansıması olarak insanları kazanma stratejisiyle doğrudan iliĢkili gözükmektedir.

Genel olarak değerlendirildiğinde; Hz. Peygamber‟in iletiĢimsel tebliğ

metodunda uyguladığı affedicilik vasfının Ģu Ģekilde özetlenmesi mümkündür:

Kötülüğe karĢı iyilikle muamele etmek.

Katı davranmamak.

KiĢinin hatalarını sorgulamaktan uzak durmak.

Hatalarından dolayı cezalandırmamayı tercih etmek.

Muhatabı gücendirmemek ve affederek, kiĢiyi kazanmak için psikolojik

tespitler doğrultusunda hareket etmek.369

1.6. Toplumsal KuĢatıcılık

KiĢilerarası iletiĢimde bireylerin karĢılıklı sergilemiĢ olduğu tavır ve davranıĢlar,

toplumun üyelerini birbirine bağlayan unsurlardır. Diğer yönden değerlendirildiğinde

369 Bkz. Muhammed Cemil Ziynu, Peygamberimizin Kişisel Ahlaki Özellikleri, çev: M. BeĢir Eryarsoy,

Guraba Yayıncılık, Ġstanbul-2008, s.63, 120; Mahmut Tezcan, “Ġbni Haldun‟un Eğitime ĠliĢkin

GörüĢleri” (ss. 204-2012), tsz., s.209.

84

doğal olarak her bireyin ortaya koyduğu davranıĢ, baĢkaları tarafından kabul

edilmeyebilir. Çünkü insanların, tüm konularda hemfikir olması mümkün değildir.

Sosyal varlık olan insan, toplumla bütünleĢme gerekliliğini kendinde taĢır.

Lakin bireyler, kiĢilik, düĢünce, yetenek gibi kendine ait özelliklerle donatılarak

yaratılmıĢtır. Bu özellikler kendinde olsa da tüm bireyleri ilgilendiren birlik ve

beraberliği sağlayan toplumsal değerler, farklılıkların zenginliğine, değiĢik fikir ve

kimliklere anlayıĢla bakabilmeyi kuvvetlendirmekte, aynı çatı altında yaĢamayı zorunlu

hale getirmektedir. Bireylerin birbirlerine yaklaĢmasını sağlayan bu değerler, toplum

üyelerini birbirinden ayrıĢtırmak değil, aksine ortak değerler merkezinde bütünselliği

oluĢturma gayretidir.

Ġnsanların birbirleriyle yaĢama gayreti; maddi ve manevi değerlerin paylaĢımıyla

sosyo-kültürel birlik oluĢmaktadır. Toplum üyeleri arasında gerçekleĢen bu birlik, Ġslâm

dininin temelini oluĢturan Tevhîd inancının ön gördüğü vahdet anlayıĢıdır. Bu minval

üzerinde “Tevhîd prensibi bütüncül Ġslâm dünya görüĢü içinde teoriden pratiğe,

inançtan hayata ve idealden gerçekliğe bir idrak köprüsü konumundadır.”370

“Bütünlük, bireyin farklı bütün yönlerini eğitmeyi ifade eden bir kavram olduğu

gibi, aynı zamanda toplumun bütün fertlerini eğitmeyi ifade eden bir kavram olarak da

görülmelidir. Nasıl ki, bireyin bir yönünü eğitip diğerini ihmal etmemiz mümkün

değilse, toplumun bazı fertlerini eğitip diğerlerini dıĢarıda tutmak da aynı Ģekilde doğru

değildir. Bu nedenledir ki, beĢikten mezara kadar ilim öğrenilmesi istenmiĢ ve ilim

öğrenmenin kadın erkek her müslüman üzerine farz olduğu ifade edilmiĢtir.”371

Mekke döneminde temeli oluĢturulan ve Medine döneminde toplumun sosyal

organizması haline gelen birlik anlayıĢının temsili, Kur‟an‟ın öncülüğünde Hz.

Peygamber‟in toplumsal kuĢatıcılığı anlayıĢıdır. Hz. Peygamber, iletiĢimsel tebliğ

metodunda yukarıdaki baĢlıklarda da izah edildiği gibi davranıĢsal yaklaĢım olarak

değerlendirilen; muhatabın psikolojisini, sosyo-kültürel durumunu dikkate alması,

370 Samadov, a.g.t., s.34.

371 Turgay Gündüz, “4. Ünite”, Din Eğitimi ve Din Hizmetlerinde Rehberlik, Açıköğretin Fakültesi Yayını

No: 1093, EskiĢehir-2013, s.67.

85

merhamet göstermesi, zorlaĢtırmaktan ziyade kolaylığı ve müjdeleyiciliği tercih etmesi,

hatalı davranıĢlar karĢısında affetme prensibini benimsemesi gibi metodları

kullanmıĢtır. Söz konusu bu metodları kullanırken, bir taraftan bireyin toplum

karĢısındaki sorumluluğunu ve var olma bilincini aĢılarken hoĢgörülü yaklaĢmayı, diğer

taraftan her bireyin toplumla bütünleĢmesini sağlamıĢtır. Çünkü hoĢgörü,

“baĢkalarından nefret etmeme bilincini kazandıran bir erdem, ahlâkî sistemlerin en

temel unsuru ve diğer unsurlara da kaynaklık edebilecek önemli bir ruh disiplinidir.”372

Hz. Peygamber, bireylerarası iliĢkilerinde denge politikası çerçevesinde toplum

üyelerini kuĢatan ortak değerler üzerinde iletiĢimsel tebliğ sunumunu gerçekleĢtirmiĢtir.

Ayrıca tek taraflı iletiĢimden uzak durarak, bireyin aktif hale gelmesini ön görmüĢ ve bu

hareketlilik toplumun dinamikleĢmesine katkı sağlamıĢtır. Hz. Peygamber bu

davranıĢını sergilerken, hiçbir zaman bireyin ve toplumun değerlerine zarar vermemiĢ,

aksine her bireye yön vererek, fıtri yönünü bulmasına katkı sağlamıĢtır.

Hz. Peygamber; birey veya toplum iliĢkilerini zedeleyen kızgınlık, öfke, hakir

görme, haset,373

kin, nefret, küçümseme, alay etme, yalan söyleme, içki,374

kumar,

rüĢvet,375

hırsızlık,376

kan davası,377

faiz,378

gıybet,379

iftira,380

zina381

gibi tavır ve

davranıĢlardan kendisini muhafaza etmiĢtir. Aynı zamanda toplumun huzur ve güven

mekanizmasını olumsuz etkileyen diğer davranıĢlardan da uzak durulması gerektiğini

bildirmiĢtir. Etrafındakileri de uyararak bu gibi maddi ve manevi hastalıkların

zararlarından bahsederek dikkat edilmesi gerektiğini anlatmıĢtır. Bunların yanında

“iyilik, doğruluk, adalet, iyilerle dost olmak, iyilikte yardımlaĢıp kötülüğe karĢı koymak,

infak, arabuluculuk, adalet, kardeĢlik, bağıĢlama, sadaka, görevi ehline verme, ödünç

372 Hüseyin Yılmaz, “Hz. Peygamber‟in Eğitiminde Bir Ġlke Olarak HoĢgörü”, Cumhuriyet Üniversitesi

İlahiyat Fakültesi Dergisi (ss. 109-132), Sivas-2004, VIII/111; Necati Öner, İnsan Hürriyeti, Ankara-

1987, s.113; Yusuf Ziya Keskin, Nebevî Hoşgörü, TimaĢ Yayınları, Ġstanbul-1997, s.13. 373

Bakara 2/30. 374

Bakara 2/219, Mâide, 5/90-91. 375

Bakara, 2/188, Mâide, 5/42. 376

Mâide, 5/38 377

Ġsrâ, 17/31. 378

Bakara, 2/ 275. 379

Kaf, 50/18. 380

Hâc, 22/30. 381

Furkân, 25/ 68.

86

verme, sabır, itaat, çalıĢkanlık, affetme gibi ahlakî kategoriler getirerek”382

toplumsal

bütünleĢmeyi ön gören değerleri tebliğ etmiĢtir.

Hz. Peygamber‟in bu yaklaĢım tarzı, toplumsal kuruluĢlar olan aile, kabile vb.

grupları, kurumsal kimliğin ötesinde “ben” olmaktan sıyırarak, “biz” olmayı hedeflemiĢ,

daha sonra ümmet bilinciyle her ferdi geliĢtirerek, sosyal birliği inĢa etmiĢtir. Çünkü

ferdiyet ben merkezini, toplum ise biz merkezini meydana getirmektedir. Bu noktada

Hz. Peygamber sosyolojik bağlamda, orijinal diyebileceğimiz yeni bir sosyal yapı

oluĢturmuĢtur. Çünkü Hz. Peygamber, Medine sürecinde toplumun kalıcılığını meydana

getirmek için tavır ve davranıĢları doğrultusunda etrafındaki insanları aĢama aĢama

birliği öne çıkararak kapsamlı bir toplum sürecini harekete geçirmiĢtir. Böylece

bireylerin kümeler haline gelmesi için bazı oluĢumlar gerçekleĢtirmiĢtir. Ġnsanların

uğrayabileceği ve birbirleriyle kaynaĢabileceği mekânları imar etmesi, bu anlayıĢın bir

ürünüdür. Yapılan mescidler, camiler, toplantı salonları, istiĢare meclisleri gibi imar

edilen mekânlar, Ġslâm kurumunun farklılıktan öte homojen yapısını oluĢturmaktadır. 383

Özet itibariyle Hz. Peygamber‟in toplumsal bütünselliği meydana getirmek için

bütünleĢme süreci; sosyal birleĢme merkezinde fonksiyonel, manevi ve kültürel

bütünleĢme Ģeklinde oluĢmuĢtur.

1.7. Tepkisel DavranıĢ KarĢısındaki Tutumu

Tutum; “Görünür davranıĢlarla iliĢkili olmakla birlikte tutumlar, görünmeyen,

doğrudan gözlenemeyen tepkilerdir. Tutum kavramı bir konu, Ģahıs yahut olayın lehinde

veya aleyhinde tepki vermeye yönelik bir eğilim olarak tanımlanır. KağıtçıbaĢı‟ya göre

tutum, bir bireye atfedilen onun bir psikolojik obje ile ilgili düĢünme, duygu ve

davranıĢlarını düzenli bir biçimde oluĢturan eğilimdir.”384

Bu eğilimleri, zihinsel

tepkiler, inançsal tepkiler, duygusal tepkiler ve davranıĢa yönelik tepkiler olarak

değerlendirmek mümkündür.

382 Samadov, a.g.t., s.40-41; Muhammet Meral, “Hz. Peygamber‟in Hatalar KarĢısındaki Tavrı”, Dokuz

Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Ġzmir-2011, s.107. 383

Bkz. Samadov, a.g.t., s.36-40. 384

KaracoĢkun, a.g.m., s.29; Çiğdem KağıtçıbaĢı, İnsan ve İnsanlar, Evrim Basım-Yayın- Dağıtım,

Ġstanbul-1988, s.84.

87

KiĢilik ve tutum arasındaki iliĢki dikkate alındığında kaynak model olan kiĢilik

yapısı ile o kiĢiliğin meydana getirdiği tutumlar, iletiĢim alıĢveriĢini etkileyen önemli

bir faktördür. Hz. Peygamber‟in tepkisel davranıĢlara karĢı oluĢturduğu tutumlar, bizzat

kendisinin doğup büyüdüğü, yaĢadığı çevrenin davranıĢ Ģekillerine, sosyal düzenin

durumuna, cinsiyete, eğitime, Psikososyal ve sosyo-kültürel konumuna göre

ĢekillenmiĢtir. Bunların yanında muhatabın ihtiyacına ve isteklerine göre tutumlarının

meydana geldiği bilinmektedir. Hz. Peygamber‟in tutumları, bireylerarasında sıkı bir

iliĢki bağı kurarak, her bireyi kendi çevresiyle olan davranıĢ ve tutumlarını

yönlendirmesinin yanı sıra toplumu oluĢturan diğer üyelerle de bağını

kuvvetlendirmektedir.385

Bu noktada asr-ı saadette bazı örnekler vardır.386

Örneğin Ģu

hadis dikkat çekicidir:

“Ömer Ġbn-i Hattâb radıya‟llâhu anh‟den rivayete göre Nebî sallallâhu aleyhi ve

sellem zamanında Abdullah adlı bir kimse vardı. (Halk arasında) hımâr (eĢek) lâkabıyla

anılırdı. Rasûlullâh sallallâhu aleyhi ve sellemi (ara sıra) güldürürdü. Rasûlullâh da bu

adama Ģarap içtiği için had vurdururdu. Günlerden bir gün Abdullah yine huzura

(kusurlu) getirildi. Rasûlü Ekrem de had vurulmasını emretti. Mecliste bulunanların

birisi (Hz. Ömer):

Allah‟ım! Şu adamı rahmetinden uzak kıl! (diye lanet edip) içki yüzünden ne

çok divana getiriliyor, dedi.

Bunun üzerine Rasûl-i Ekrem:

385 Bkz. Certel, “Din-ĠletiĢim ĠliĢkisi ve Dinî ĠletiĢim Engelleri”, s.130.

386 Müminlerin annesi, Hz. ÂiĢe anlatıyor: “Hırsızlık yapan Mahzumlu kadının durumu KureyĢlileri fazlasıyla üzdü. „Bu

kadın hakkında Resûlullah nezdinde kim müessir bir Ģefaatte bulunabilir?‟ diye adam aradılar. „Bu iĢe, sadece

Resûlullah‟ın çok sevdiği Üsâme Ġbn Zeyd cesâret edebilir.‟ dediler. Üsâme (huzura çıkarak), Resûlullah‟a Ģefaat

talebinde bulundu. Efendimiz: „Allah‟ın hududundan bir hadd hususunda Ģefaat mi talep ediyorsun?‟ diye çıkıĢtı.

Sonra kalkıp cemaate Ģu hitabede bulundu: „Sizden öncekileri helâk eden Ģey Ģudur: Ġçlerinden soylu birisi hırsızlık

yaptı mı onu terkedip (ceza vermezlerdi). Aralarında kimsesiz zayıf birisi hırsızlık yapınca derhal ona hadd tatbik

ederlerdi. Allah'a yemin olsun! Muhammed'in kızı Fatıma hırsızlık yapmıĢ olsa mutlaka onun da elini keserdim.”

Rasûlullah‟ın “Allah'a yemin olsun! Muhammed'in kızı Fatıma hırsızlık yapmıĢ olsa mutlaka onun da elini keserdim”

ifadesi bu konuda ne kadar hassas olduğunu göstermektedir (Meral, a.g.t., s.107; ayrıca bkz. Macid, “Hz.

Muhammed‟in Bazı ĠletiĢim Ġlkeleri”, s.281).

88

Yâ Ömer! (ona lanet etmeyiniz.) Vallâhi kesin olarak bildiğim bir şey varsa,

o, Allâh‟ı ve Rasûlünü sever, buyurdu.”387

Hz. Peygamber‟in “Yâ Ömer! (ona lanet etmeyiniz.) Vallâhi kesin olarak

bildiğim bir şey varsa, o, Allâh‟ı ve Rasûlünü sever” ifadesi bu konuda ne kadar hassas

olduğunu göstermektedir.

Görüldüğü gibi Hz. Peygamber‟in muhataba karĢı tutumu, hem bireyi hem de

toplumsallaĢma sürecini etkileyen önemli bir faktördür. Dinin yasakladığı tavır ve

davranıĢların birey tarafından yapıldığını gördüğünde, Hz.Peygamber tepkisel tutum

sergilemiĢtir. Ama diğer taraftan hata yapan kiĢinin psikolojik tavrını da dikkate aldığı

açıktır. Çünkü muhatap kitle, farklı karakterlere sahipti.388

Böylece hem bireyin

davranıĢındaki yanlıĢlığı tespit ederek muhatabını uyarması, hem de bireyin yaĢadığı

toplumun refah ve huzurunu zedeleyecek çevresel bir problemin çözmüne katkı

sağlaması söz konusudur. Çünkü tutumların birey ile toplumu geliĢtirici veya

engelleyici bir yönü olduğu bilinmektedir.

Bireyin sergilediği tutum, toplum içerisinde uygunluğu varsa ya desteğini

almakta ya da dıĢlanmaktadır. Hz. Peygamber‟in tutumu bu yönüyle

değerlendirildiğinde, bireyi yanlıĢtan uzaklaĢtırması, doğruya iyi ve güzel olana

sevketmesi gibi rollerinden dolayı toplumun farklı üyeleri tarafından benimsenmesine

ve böylece sosyo-kültürel yetkinliğinin oluĢmasına neden olmuĢtur.

2.Hz. Peygamber’in Tebliğinde Sözsüz ĠletiĢim

KiĢilerarası meydana gelen iletiĢim genel olarak sözlü iletiĢim ve sözsüz iletiĢim

Ģeklinde ikiye ayrılmaktadır.389

ĠletiĢim perspektifinde Hz. Peygamber‟in sözel

yaklaĢımı ikinci bölümde değerlendirilmiĢti. Hz. Peygamber‟in sözsüz iletiĢimi ise bu

baĢlık altında incelenecektir.

387 Zeynü‟d-dîn Ahmed b. Ahmed b. Abdi‟l-Latîfi‟z-Zebîdî, Sah‟ih-i Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh

Tercemesi ve Şerhi, Mütercimi ve ġârihi: Kamil Miras, Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı Yayınları, Dokuzuncu

Baskı, Ankara-1987, 12/253. 388

Bkz. Macid, “Hz. Muhammed‟in Bazı ĠletiĢim Ġlkeleri”, s.277. 389

Certel, “Din-ĠletiĢim ĠliĢkisi ve Dinî ĠletiĢim Engelleri”, s.137.

89

ĠletiĢimsel alıĢveriĢte sözcüklerin yerli yerinde kullanılması ne kadar önemli ise

sözcüğün kullanım sürecinde oluĢan söz vurgusu, ses tonu ile bütünsel hale gelen

fizyolojik (bedensel) hareketlerin de katkısı o kadar önemlidir. Nasıl ki düĢünceleri

ifade etmede sözlü iletiĢim önemliyse, duyguları dolaysız ifade etmede ise sözsüz

iletiĢim önemlidir. KiĢinin öfkelendiği zaman yüz ifadesindeki gerginlik, sevindiğinde

mütebessim bir çehreye bürünmek, duygulandığında hüzünlü bir duruĢ sergilemek, kaĢ

çatmak, göz kırpmak, bakıĢ atmak gibi tepkimeler, fizyolojik/bedensel hareketler

sonucu meydana gelen sözsüz iletiĢim versiyonlarıdır. Bu bilgiler doğrultusunda

değerlendirildiğinde beden dili, sözsüz iletiĢim alanına girmektedir. Günümüzde sözsüz

iletiĢim, çok merak edilen ve önem verilen bir iletiĢim türüdür.390

KiĢilerarası iliĢkilerin geliĢiminde ve ilerlemesinde duygu ve düĢüncelerin ifade

etme sürecinde oluĢan sözsüz iletiĢim, değiĢik davranıĢ biçimleriyle meydana

gelmektedir. Sözsüz iletiĢimin jest ve mimikler, ses tonu, bakıĢ gibi kendine ait kotları

vardır. KiĢilerarası sözsüz iletiĢimde alıĢveriĢin bir sonucu olarak bazı özellikler tespit

edilmiĢtir: Doğal iletiĢim olarak kabul edilen sözsüz iletiĢim, duygu ve düĢünceleri etkin

hale getirmesi doğrultusunda iletiĢimsel hareketlerin görsel dıĢa vurumudur. Gündelik

hayatta bazen yaĢandığı gibi anlamlı ve derin bir bakıĢ, sözlerin tesirini, kifayetsiz

bıraktığı zamanlar olmuĢtur.

Bu noktada sözsüz iletiĢimin, kiĢinin sarfettiği sözün doğru ya da yanlıĢ

olduğuna veya kiĢilerarası iletiĢimin anlaĢılmasına yardımcı olduğu söylenebilir. Ayrıca

“sözlü iletilerin yorumlanmasında ve anlamlandırılmasında ipuçları verir. Genellikle

sözlü iletilerden daha güvenilir bir kaynak oluĢturur. Bazen bir suskunluğun, bir göz

atıĢın, sözlerden daha güvenilir iletiler sunduğu görülür. Ancak belirsizlik de içerebilir.

Söz gelimi belli bir ortamda suskunluğun, yorgunluktan mı, ilgisizlikten mi,

çekingenlikten mi yoksa saygılı olmaktan mı kaynaklandığını tahmin etmek

güçleĢebilir. Sözsüz iletiĢim kültürel yapıya göre Ģekillenir. Her toplumun kendine has

sözsüz iletiĢim biçimleri vardır.”391

390 Yağcı, a.g.t., s.10.

391 Türkmen, a.g.t., s.203; ayrıca bkz. Merih Zıllıoğlu, İletişim Nedir?, Ġstanbul-1993, s.180, 183.

90

Hz. Peygamber iletiĢimsel tebliğ metodunda, konunun daha güzel anlaĢılması ve

muhatabın dikkatini çekmek için beden dilini kullandığı bilinmektedir. Söz gelimi “bir

defasında en beğendiği kiĢinin özelliklerini sıralarken, birden elini birbirine vurup

dinleyicilerin dikkatini çektikten sonra; “Ölümü çabuk, ağlayanı ve mirası az olandır.”

demesi, dikkat çekmektedir.392

Bu yaklaĢımıyla Hz. Peygamber, beden dilini kullanarak

sarfettiği sözün gücünü arttırmıĢ ve tesirli olmuĢtur.

2.1. Jest ve Mimik

Bedenin sergilemiĢ olduğu hareketlere jest ve mimik ismi verilmektedir. Jest;

konuĢurken el, kol ve baĢ ile gerçekleĢen, anlamlı bedensel hareketlerdir. Mimik ise

duygu ve düĢünceleri belirtmek için yüzde oluĢan hareketlerin tamamına denmektedir.

BaĢka bir tabirle sözlü diyalog anında sözsüz iletiĢim olarak değerlendirilen jest ve

mimikler, aktif görüntü oluĢmasına, mesajın insan zihninde daha belirgin hale

gelmesine yardımcı olmaktadır. Ayrıca sözlü iletiĢimde anlatılamayan gizli his ve

duyguların jest ve mimik aracılığıyla iletinin anlaĢılmasını da kolaylaĢtırmaktadır.

Sözsüz iletiĢim bakımından Hz. Peygamber, muhatabın anlamasını

kuvvetlendirmek için beden dilinden istifade etmiĢ, fizyolojik yaklaĢım olarak telakki

edebileceğimiz jest ve mimik kodlarını kullanmıĢtır. Çünkü beden organlarının ortaya

koyduğu bu hareketler, hislerimizi, ruhsal halimizi ifade etmede yardımcı olmakta, his

ve duyguları görsel hale getirmekte ve muhataba anlatılan konuların daha iyi

anlaĢılmasında, yardımcı olmaktadır.393

Buradaki en önemli fonksiyonu, mesajı anlama

ve kaynağın anlaĢılması noktasında, sözlü iletiĢimin alıcıya daha iyi sunulması için

yardımcı görevini üstlenmesidir. Hatta bazen bizzat beden diliyle iletiĢim alıĢveriĢi

yapılabilmektedir. Söz gelimi konuĢma engelli bireylerin beden dilini kullanması, örnek

olarak gösterilebilir.

AraĢtırmamaız dâhilinde Hz. Peygamber‟in beden dili olarak ortaya koyulan

bilgileri, içerik ya da görüntü Ģeklinde tetkik etmek mümkündür. Ġçerik ve görüntü genel

392 Canlı, a.g.m., s.156.

393 Bkz. Yusuf Macid, “Beden Dili: Hz. Peygamber Örneği”, Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi

(ss. 29-44), Sayı/No: I, 2012, s.33.

91

itibariyle duygusal çerçeveden değerlendirildiğinde; “neĢe ve üzüntü, memnuniyetsizlik,

sevgi, öfke, korku, emir ve nehiy, onay ve red, nezaket, duyarlılık, bakma, susma,

önemseme, te‟yid ve teĢhis, yakın temas”394

Ģeklinde gerçekleĢmiĢtir.

Hz. Peygamber‟in neĢe içerikli gülümsemesi, bedeni farklı anlamları ihtiva

etmektedir. Çünkü gülümsemek, her ne kadar sevinci ihtiva etse de genel itibariyle

sosyal iliĢki doğrultusunda pozitif bir sinyal içermektedir. Bunun yanında muhatabı

ciddiye alma ve değer verme Ģeklinde de ifade edilmektedir. Ayrıca bireyin gülümseme

hareketi ile neyi ifade ettiğini tespit etmek biraz güçtür. Bundan dolayı gülümsemenin

meydana geldiği ortam, gülümseme nedeninin bir açıklayıcısı konumundadır. 395

Hz. Peygamber‟in yaĢamıĢ olduğu dönemde anlatılanları ortaya koyan pek çok

örnek yaĢanmıĢtır. Söz gelimi Ebû Cehil‟in oğlu Ġkrime‟ye karĢı Hz. Peygamber‟in

tebessüm etmesi dikkat çekicidir. Hadise Ģu Ģekilde meydana gelmiĢtir. Ġkrime‟nin eĢi,

Mekke‟nin fethinde Müslüman olmuĢtur. Ġkrime Mekke‟nin fethi zamanlarında

görüldüğü yerde öldürülme korkusundan dolayı Yemen‟e kaçmıĢtır. Ġkrime‟nin

Müslüman olması için Hz. Peygamberden eminlik alan Ġkrime‟nin eĢi Ümmü Hâkim,

Ġkrime‟yi bularak Hz. Peygamber‟in yanına getirmiĢtir. Bu hadiseyle karĢılaĢan Hz.

Peygamber, Ġkrime‟nin geldiğini görünce; “HoĢ geldin süvari yolcu!” sözlerini

kullanarak mütebessim bir çehreyle onu karĢılamıĢtır.396

Cibril hadisinde de görüldüğü gibi397

sözlü iletiĢminde bedensel hareket olan jest

kodunu kullanması, iletiĢimsel açıdan muhatabına sergilemiĢ olduğu yakınlığın yanında

çevresinde bulunan kiĢilere eğitimsel iletiler göndermesi dikkate Ģayandır.398

Bu kiĢilerle muhatap olurken sözlü iletiĢim esnasında jest ve mimik kodunu

kullanmıĢtır. SergilemiĢ olduğu bu tavır, muhatabın saygınlığını koruma, hatta babası

olan Ebû Cehil‟in geçmiĢte yapmıĢ olduğu negatif hareketlerinden dolayı kiĢinin

394 Mahmut Kavaklıoğlu, “Sergilediği Beden Dili Açısından Hz. Peygamber”, Çorum İlahiyat Fakültesi

Dergisi (ss. 49-80), S. 6, III/56-57. 395

Bkz. Kavaklıoğlu, a.g.m., s.57. 396

Kettânî, Muhammed Abdülhayy, Terâtîbü‟l-İdârîyye, Çev: Ahmet Özel, Ġz Yayıncılık, Ġstanbul-1990-

92, I/271; Abdullah Aydınlı, “Ġkrime b. Ebû Cehil”, Diyanet İşleri Ansiklopedisi (DĠA), Türkiye

Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara-2007, 22/42; 397

Ebû Muhammed Muhyissünne el-Hüseyn b. Mes„ûd b. Muhammed el-Ferrâ‟ el-Begavî, Mesâbîh es-

Sünne, tsz., I/112. 398

Ayrıntılı bilgi için bakınız. Fuat Karabulut, “Cibril Hadisi ve Eğitsel Değeri”, C.Ü. İlahiyat Fakültesi

Dergisi (ss. 427-451), S. 1, XVI, 2012.

92

yargılanmaması gerektiğini vurgulamıĢ, onurunu korumuĢ, duyarlı bir yaklaĢım tarzıyla

muhatabın duygu ve düĢüncelerine değer verdiğini göstermiĢtir. Diğer taraftan Hz.

Peygamber‟in Cebrail‟e yaklaĢ diyerek, uyluğunu uyluğuna temas ettirmesi, muhatapla

kendisi arasındaki samimiliği, saygınlığı ve içtenliğini ortaya koymuĢ, etrafındakilere de

iletiĢimsel bir metod uygulamıĢtır.

2.2. Ses Tonu

Ses tonu, kiĢinin iç dünyasıyla iliĢkili olmasından dolayı yani sözün ötesini ifade

eden duygusal bir yönü olan sözsüz iletiĢim alanına girmektedir. ĠletiĢim alıĢveriĢinde

dilin uygun bir Ģekilde kullanılması, jest ve mimik kodları nasıl ki kaynak ile alıcı

arasında oluĢan iletiĢimsel anlamayı arttırıyorsa ses tonu da vurgunun gücünü

arttırmaktadır. Çünkü bir değerlendirmeye göre iletiĢim alıĢveriĢinde sözcükler %10,

beden dili %60, ses tonu %30 oranında alıcıyı etkilemektedir.399

Sesin birinci niteliği

tonu, ikinci niteliği ise ses yüksekliğidir. Tonlama, sesin hızıyla Ģiddetiyle meydana

gelen ses niteliğiyle alakalı olan vasıflardır.400

Günlük hayatta da karĢılaĢıldığı gibi

kullanılan kelimelerdeki anlamın ses üzerinden tonlamayla vurgulanması ile kelimelerin

aynı düzeyde tonlamayla yalın halde sarfedilerek yapılan hitabet arasında elbette fark

vardır. Ayrıca kelimeler üzerindeki tonlama, yerli yerinde ve ihtiyaç nispetinde

yapıldığında doğru bir kullanım gerçekleĢtirilmiĢ olur.401

Hz. Peygamber, iletiĢimsel tebliğ metodunu alıcıya ulaĢtırırken ses tonuna ayrı

bir özen göstermiĢtir. Söz gelimi Enes radıyallâhu anh‟ın on yıl yanında hizmet

etmesine rağmen, Hz. Peygamber için kırıcı ve kaba sözler sarfettiğine hiç Ģahit

olmadığını söylemesi ve kendisine “üf” dahi demediğini dillendirmesi örnek olarak

gösterilebilir. 402

Bu hadis dikkatlice incelendiğinde Hz. Peygamber, öfkelenmeden

sakin bir ses tonuyla muhatabıyla konuĢtuğu ortaya çıkmaktadır. Ayrıca Hz.

Peygamber‟in; kiĢilerle karĢılaĢtığında onların duyabileceği miktardaki bir ses tonuyla

399 Macid, “Beden Dili: Hz. Peygamber Örneği”, s.32.

400 Dökmen, a.g.e., s.27.

401 Bkz. Recep Tayfun, Etkili İletişim ve Beden Dili, Nobel, 5. Basım, Ankara-2014, s.115, 141.

402 Bkz. Canlı, a.g.m., s.154.

93

selam vermesi bir diğer örneğidir.403

Bu değerlendirmeler doğrultusunda ses tonunun,

beden iletiĢim sürecinde aktif rol oynadığını söylemek mümkündür.

2.3. BakıĢ

Hz. Peygamber, toplumun her kesiminde aktif rol oynamasından dolayı

muhatapların durumlarına göre tebliğ metodlarını kullanırken meydana gelen süreçte

“ailesi ile de farklı biçimlerde iletiĢimde bulunmuĢ, sözlü iletiĢimin yanında jest, mimik

gibi beden dilini yani sözsüz iletiĢimi de kullanmıĢtır. Zira ölçülü ve yerli yerinde

kullanılan beden dili, iletiĢimin hedefine ulaĢmasında ciddi katkı sağlamaktadır.

Örneğin, karĢıdaki kiĢinin yüzüne bakmadan konuĢmak o kiĢide kendisine değer

verilmediği duygusunu oluĢturacağı için iliĢkiyi zorlaĢtıracak, karĢıdaki kiĢinin yüzüne

bakılması, mümkün olduğu kadar göz teması kurulması ise, iletiĢimi olumlu yönde

etkileyecektir.”404

Ġnsanlarla yüz yüze iletiĢimde bakma eylemi, farklı anlamları içinde barındıran

bedensel bir harekettir. Yani bazen sevinci ortaya koyarken, bazen de üzüntü veya

kızmayı ifade etmektedir. Söz gelimi iletiĢim kurulan bireyle konuĢurken onun yüzüne

bakmadan yapılacak eylem, büyük bir hakaret kabul edilmektedir. Diğer yönden

değerlendirildiğinde kiĢilerarası iletiĢimde göz temasının iyi ayarlanması, gözü rahatsız

etmeyen, yani hoĢ görünen bir algı oluĢturmaktadır.405

Ayrıca ölçüsüz bir Ģekilde

muhataba karĢı sergilenen bakıĢ da karĢı tarafı rahatsız etmektedir. Bundan dolayı

toplum nezdinde gayri ahlaki olarak değerlendirilmektedir.406

Hz. Peygamber‟in genel itibariyle muhatapların tavır ve davranıĢları karĢısında

memnun olmadığı zaman beden dilini sıkça kullandığı görülmektedir. Abdullah b.

Amr‟ın giymiĢ olduğu iki kıyafetin sarı renkte olması hasebiyle dikkatlice bakması,

beden diliyle memnuniyetsiz bir bakıĢla karĢıladığı bilinmektedir. Çünkü bu gibi

403 Bkz. Kavaklıoğlu, a.g.m., s.66.

404 Nevzat Aydın, “Hz. Peygamber‟in Aile Hayatında EĢler Arası ĠletiĢimin Temel Ġlkeleri”, Bayburt

Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, S. 1, 2015, X/108. 405

Yusuf TaĢan, “Dini Tebliğde Hutbe‟nin Yeri ve Hz. Peygamber‟in Hutbe Tarzı”, Marmara

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Ġstanbul-2007, s.30. 406

Bkz. Cüneyt Gökçe, “Hz. Peygamber‟in ĠletiĢiminde Sevgi”, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

Dergisi, S. 17, 2007, 12/180 vd..

94

elbiselerin inancı olmayan kimselerin giymiĢ olduğu kıyafete benzediği için ve onların

libaslarının giyilmesini yasakladığından dolayı bakıĢlarıyla maksadının

hoĢnutsuzluğunu bir nevi somutlaĢtırarak tepkisini göstermesinden kaynaklanmaktadır.

407

ĠletiĢimde gözün çevreyle olan münasebeti oldukça önemlidir. Çünkü göz

teması, kiĢilerarası iletiĢimin oluĢmasında etkin rol oynamaktadır. Hz. Peygamber‟in

sözsüz bir iletiĢim olarak kabul edebileceğimiz göz temasını, tebliğ sunumlarında

dikkatlice kullandığı bilinmektedir.408

Söz gelimi irĢad meclislerinde veya birebir

iletiĢimsel alıĢveriĢlerde gözünü sadece bir yöne çevirmemiĢ, aksine hitap ettiği tüm

alanlara bakarak göz temasını meydana getirmiĢtir. “Çünkü hatip birinde sadece kulağa,

diğerinde kulakla beraber göze de hitap etmektedir.”409

Asr-ı saadette meydana gelen Ģu hadise dikkat çekicidir. “Bir kere sadaka hurma

tınazının yanında oynamakta olan Hasan Ġbn-i Ali radıyallâhu anhumâ, bu hurma

yığınından ansızın bir hurma alıp ağzına koymuĢtu. Resûlullâh sallallâhu aleyhi ve

sellem, çocuğa Ģöyle manidar bir surette bakınca çok zeki olan çocuk hemen hurmayı

ağzından çıkarmıĢtır. Sonra Rasûlullâh; sen Muhammed‟in ehl-i beytinin sadaka malı

yemediklerini bilmez misin? buyurmuĢtur.”410

Yine Hz. Peygamber eliyle iĢaret etme

doğrultusunda bakıĢlarını muhataba ileterek yönlendirmesi, örnek olarak

gösterilebilir.411

Hz. Peygamber anlaĢıldığı üzere ehl-i beytini sadakadan mahrum ettiğini

anlatmak için sözlü iletiĢimden önce sözsüz iletiĢim kodlarından biri olan göz temasıyla

muhatabıyla iletiĢimsel bağ kurmuĢtur. Hz. Peygamber‟in sergilemiĢ olduğu bu bakıĢ

karĢısında muhatabın etkilenmesi ve yapmıĢ olduğu davranıĢın yanlıĢ olduğunu

anlaması, göz temasının ifade gücünü kuvvetlendirdiğini ve muhatabını ikna etmede

tesirli olduğunu ifade etmektedir. Çünkü bireylerarası ortaya koyulan bakıĢ kiĢilerarası

407 Bkz. Kavaklıoğlu, a.g.m., s.61.

408 Bkz. Buhari, Kitâbu Fedâilü Ashâbi‟n-Nebî Babı, Hadis No: 86, VIII/3525.

409 TaĢan, a.g.t., s.60.

410 Buhari, Tecrid-i Sarih, (1128. Hadisin izahı), VIII/17.

411 Buhari, Tecrid-i Sarih, (1157. Hadisin izahı), VIII/115.

95

duyguların daha etkili olması bakımından dolaysız olarak etkili iletiĢimli bir

faaliyettir.412

Böylece Hz. Peygamber göz temasıyla sergilediği tebliğ usulü, muhatabı

etkileme açısından hitap kabiliyetinin ve tesir gücünün ne kadar geniĢ ufuklu olduğunu

gözler önüne sermektedir.

3. Hz. Peygamber’in Sözel ĠletiĢim Yöntemleri

Tebliğ metodu açısından Hz. Peygamber‟in birden fazla yöntem kullandığı

bilinmektedir. Nasıl ki her hatibin kendine has ifade uslubu ve yöntemi var ise haliyle

Hz. Peygamber‟in de telkin ve tebyin doğrultusunda muhatabını etkilemek için

baĢvurduğu yöntemler vardır. Diğer bir açıdan değerlendirildiğinde kaynak ile alıcı

arasında kuvvetli bir iletiĢim ağı oluĢması için kaynağın mesajı aktarırken alıcının

Psikososyal boyutuna göre farklı yöntemleri kullanması bir nevi zorunluluktur. Çünkü

her birey, genelde insan türü bakımından aynı değerlere sahip olsa da özelde her birey,

kiĢilik ve Psikososyal boyut açısından farklı özelliklere sahiptir. Dolayısıyla Hz.

Peygamber muhatabın Ģahsi özelliklerine dikkat ederek yöntemsel tebliğ metodunu ifâ

etmiĢtir.

Genelinde Ġslâm‟ı anlatırken özelde ise bireysel ve toplumsal meseleler

gündeme geldiğinde Hz. Peygamber‟in sözel iletiĢimi, daha çok ikna yöntemi üzerinde

ĢekillenmiĢtir. Haliyle her yöntem, “neden” ve “amaç” içinde barındırmaktadır. Bu

düĢünce doğrultusunda Hz. Peygamber‟in yöntemsel tebliğ metodunun nedeni, her

bireyin Yüce Allah tarafından gönderilen din ile buluĢturulmasıdır. Yöntemsel tebliğ

metodunun amacı ise insanlık değerlerini yitirmiĢ sosyal yapının yeniden inĢa edilerek

medenileĢmesi, toplumsal değiĢim mekanizmasını Kur‟an ve sünnet ekseninde

sistemleĢtirmesi ve bu mekanizma sistemi doğrultusunda her bireye sorumluluk

yüklemesidir.413

Çünkü Yüce Allah Kur‟an‟da Ģu Ģekilde buyurmaktadır:

412 Orhan Gökçe, İletişim Bilimine Giriş, Turhan Kitabevi, Ankara-2003, s.130.

413 Bkz. Mustafa Çetin, “Kur‟an ve Hz. Peygamber‟in BarıĢ AnlayıĢı”, Süleyman Demirel Üniversitesi

İlahiyat Fakültesi II. Kutlu Doğum Sempozyumu (ss. 7-16), Isparta-1999, s.10; ayrıca bkz. Ġsmet Ersöz,

Ġslâm‟da Davet Metodu, Diyanet ĠĢleri baĢkanlığı Yayınları, Ankara-1992, s.6.

96

“Ey insanlar! Bakın, biz sizi bir erkek ve bir kadından yarattık ve sizi kavimler

ve kabileler haline getirdik ki, birbirinizi tanıyasınız. Şüphesiz, Allah katında en üstün

olanınız, O‟na karşı derin bir sorumluluk bilincine sahip olanınızdır, Allah her şeyi

bilendir, her şeyden haberdar olandır.”414

Hatibin kendisi ile kullandığı üslup arasında doğrudan iliĢki vardır. Çünkü

hatibin üslubu ne kadar kaliteli ve beliğ ise o hatibin zekiliğine ve böylece mananın

kuvvetliliği açısından verimli olduğuna iĢarettir. Haliyle bu özellikler zekânın kuvvetli

olması hasebiyle hitabetin değerini arttırmaktadır. Buna ilaveten “güzellik, açıklık, eĢ

anlamlı kelimelerin ve tekrarlamaların çok olması özelliğine de sahiptir. Darbü'l-

meseller, bu üslûpta kullanılır. Ayrıca hatibin ses tonunun da bu üslûpta dinleyiciler

üzerinde büyük bir etkisi vardır. Bu üslûpta, farklı ifâde Ģekillerinin kullanılması güzel

bir Ģeydir. Mesela haber cümlesinden, soru cümlesine; ondan hayret ifâde eden

cümlelere geçmek gibi.”415

Kısaca Hz. Peygamber‟in birden çok uyguladığı yöntemsel tebliğ metodu vardır.

Bunlardan bazıları; soru-cevap yöntemi, tekrar yöntemi, örneklendirme/kıssa yöntemi

ve dikkat çekme yöntemidir.

3.1. Soru-Cevap Yöntemi

Soru-cevap yönteminin, hemen hemen tüm zamanlarda kullanılan bir metod

olduğunu söylemek mümkündür. Çünkü insanın dikkatini toplamak için en iyi

yöntemlerden birisi soru sormaktır. Burada kastedilen yöntem, sıradan soruların

muhataba yönlendirilmesi değil, aksine muhatabın dikkatini toplayarak zihni sürecin

konuya odaklanmasıdır. Tabi bu noktada sorunun nasıl sorulması gerektiği de

önemlidir.416

Hz. peygamber kimi zaman soru-cevap metodunu kullanmıĢtır. Bazen konu

hakkında herhangi bir sunum yapmadan soru sorarak konuya dikkatin çekilmesini

414 Hucurat, 49/13.

415 Nusreddin Boleli, Belâğat Kur‟an Edebiyatı Beyan-Meânî-Bedî‟, Rağbet Yayınları, Ġstanbul – 2000,

s.29. 416

Gündüz, a.g.m., s.76-77.

97

arzulardı. Ya da konuyla alakalı olan bir örnek olay anlatır veya sunum esnasında

muhatabın daha iyi öğrenmesi açısından soru yöntemini kullanırdı. Hatta Ģunu da

söylemek gerekir ki bir soru üzerinden genel cevaplamanın yanında aynı soruya karĢılık

bireysel özelliklerden dolayı farklı cevaplamalar da yapmıĢtır.417

“Enes b. Mâlik (r.a.) rivâyet etmektedir. “Yüce Allah, Huneyn Günü, Resulüne

Hevâzin kabilesinin mallarından bol bol ganimet verdiği ve Resulullah (s.a.v.)

KureyĢ'ten bâzı kimselere 100‟er deve vermeye baĢladığı zaman Ensâr‟dan bâzı

kimseler: Allah, Resulullah‟ı affetsin! KureyĢ‟e bir Ģeyler veriyor da, bizi bırakıyor.

Hâlbuki bizim kılıçlarımızdan onların kanları damlıyor! dediler.

Enes b. Mâlik der ki: “Ensâr'ın bu sözleri Resulullah (s.a.v.)‟e anlatıldı. O da,

onlara haber gönderip onları deriden yapma bir çadır altına topladı. Ensâr toplanınca

Resulullah (s.a.v.), onların yanlarına gelip: Sizden kulağıma gelen bu sözler nedir?

buyurdu. Ensâr‟ın ileri gelenleri: Ey Allah‟ın Resulü! Bizim söz sahibi olanlarımız hiç

bir Ģey söylemedi, fakat aramızdan yaĢça genç olan bâzı kimseler; Allah, Resulünü

affetsin! KureyĢ‟e veriyor da, bizi bırakıyor. Hâlbuki bizim kılıçlarımızdan onların

kanları damlıyor! dediler, cevâbını verdiler. Bunun üzerine Resulullah (s.a.v.);

Gerçekten ben küfürden yeni kurtulmuş bâzı kimselere dünyalık vererek, kalplerini

yatıştırıyorum. Sizler bunların mallarla gitmelerine, sizin de evlerinize Resulullah‟la

dönmenize razı değil misiniz? Vallahi sizin beraberinde döndüğünüz zât, onların

beraberlerinde götürdükleri mallardan daha hayrlıdır, buyurdu.

Ensâr: Evet, ey Allah‟ın Resulü! Biz, elbette seninle birlikte Medine‟ye

dönmeye razıyız, dediler. Resulullah (s.a.v.): Benden sonra yakın bir zamanda

başkalarının sizlere üstün tutulmasına şahit olacaksınız. Sizler, Allah‟a ve Resulüne

kavuşuncaya kadar sabrediniz. Ben, Kevser Havzunun başında olacağım” buyurdu.

Bunun üzerine Ensar hep birlikte: Sabırlı olacağız, dediler.”418

Müslümanlar Huneyn savaĢını kazandıktan sonra ganimet elde etmiĢtir. Hz.

Peygamber ganimet dağıtımında Ġslâm‟ı yeni tercih edenlere daha fazla pay vermiĢtir.

417 Gündüz, a.g.m., s.76.

418 Müslim, Zekât, 132-134.

98

Bu davranıĢı, Ġslâm‟a yeni girenler açısından değerlendirildiğinde Allah‟ın göndermiĢ

olduğu son Peygamberin nezdinde bu kiĢilerin dine ısındırılması ve sosyolojik açıdan

bir nevi yabancı hükmünde olan bireylerin topluma kazandırılması hassasiyeti olarak

görülebilir.

Ensardan bazılarının bu davranıĢa karĢı tepkisi, söz konusu bu gerçekleĢen

Psikososyal olayı, iyi analiz edemediklerinden kaynaklandığını söylemek mümkündür.

Hz. Peygamber bu hadiseyi duyduğunda problemi çözmek için Ensarın yanına gelmiĢtir.

Hz. Peygamber‟in Ensarın yanına gelmesindeki bu yaklaĢımı, problem çözmede bizzat

muhatabla karĢı karĢıya gelmesi, dolaylı yolları kullanmaktan ziyade iletiĢimsel sürecin

doğrudan geliĢmesini uygun görmüĢtür.

Daha sonra muhataplar karĢısında Ensar ile müslümanlığa ısındırılması

amaçlanan çokça ganimet verilen bireylerin konumunu belirtilmiĢtir. Bu yaklaĢımı,

problem çözmedeki farklı metodları ifade etmektedir. Ayrıca bir taraftan; “…Gerçekten

ben küfürden yeni kurtulmuş bâzı kimselere dünyalık vererek, kalplerini

yatıştırıyorum…”419

olayın açıklamasını yaparken diğer taraftan; olayın izah sürecinde

iki grubun mevcut değerini vurgulamak için kıyas metodunu kullanması, ikna etme

yönünden dikkat çekicidir. Bu davranıĢı, muhatap tarafından oldukça etkileyici bir

görüntü oluĢturmuĢtur.

Hz. Peygamber‟in muhatabını asıl etkilediği davranıĢ, soru-cevap Ģeklindeki

yaklaĢımı olmuĢtur. Çünkü iki grubu kıyas ederken, Ensarın asla reddedemeyeceği bir

soru-cevap üslubuyla iletiĢimsel kabiliyetini sergilemiĢtir: “…Sizler bunların mallarla

gitmelerine, sizin de evlerinize Resulullah‟la dönmenize razı değil misiniz? Vallahi sizin

beraberinde döndüğünüz zât, onların beraberlerinde götürdükleri mallardan daha

hayırlıdır…”420

Hz. Peygamber bu diyalogda soru-cevap tekniğini kullanmasını farklı açıdan da

değerlendirmek mümkündür. ġöyle ki Hz. Peygamber Ensarın tavır ve davranıĢlarını

yakından tanıdığından dolayı soru-cevap tekniğini kullanmıĢtır. Günlük hayatta da

419 Buhari, Farzu‟l-Hums, 19.

420 Buhari, Farzu‟l-Hums, 19.

99

kullandığımız gibi bazen her hangi bir olayı hatırlatmak veya önemini belirtmek için

soru-cevap tekniğini kullanmaktayız. Yani muhatap sorunun cevabını bilmesine rağmen

hatırlaması veya idrak edebilmesi için ortaya koyulan bir metoddur. Zaten Ensar, Hz.

Peygamber‟in bu sorusuna karĢın ikna olmuĢ, hatta ziyadesiyle memnuniyetlerini

belirtmiĢlerdir. Hz. Peygamber‟in bu yaklaĢımı Ensarı derinden etkilemiĢtir. ġarihler de

Ensarı ikna etme usulünü etkileyici bir metod olarak değerlendirmiĢlerdir. Böylece

Ensar bu yaklaĢıma karĢı kendilerinin daha üstün olduğunu öğrenince kayıtsız

kalmamıĢlardır.421

Hitabet alanında soru-cevap metodunu ilk olarak uygulayan Hz. Peygamberdir.

Soru-cevap metodunu farklı Ģekillerde kullandığı bilinmektedir. Söz gelimi önemli veya

anlaĢılması güç olan konularda soru sorma tekniğiyle baĢlar, böylece muhatap ile

iletiĢim kurmayı kolaylaĢtıracak zeminin oluĢmasına yardımcı olurdu.422

Bazen de

ilginç bir fikirle diyaloğa baĢlayarak, dikkatleri kendisine çekmesini sağlardı. 423

3.2. Tekrar Yöntemi

Bireysel veya toplumsal düzeyde gündemini yitirmemesi için, ayrıca

Psikososyal olarak canlı kalması ve güncelliğini koruması için, propaganda tekniği

diyebileceğimiz bir tarzda slogan hale getirilen önemli konu, cümle veya kelimeler,

sıkça tekrar edilmesinden dolayı muhatapların zihninde, duygu ve düĢüncelerinde

hakeza tavır ve davranıĢlarında meleke haline gelmektedir. 424

Anlatım esnasında sıkça

rastlanan metodlardan biri de sözün veya cümlenin tekrar edilmesidir. Bir sözün tekrarı,

her ne kadar belâğat literatüründe eleĢtirilerek dinleyeni ve anlamı boğuyorsa425

diğer

taraftan bir sözün veya cümlenin tekrarı birden fazla mananın426

ve dikkat çekmenin

421 Ayrıca bkz. Öztoprak, a.g.m., s.240-241.

422 DurmuĢ, a.g.m., 30/429; GüneĢ, a.g.t., s.187;

423 Murat Gökalp, “Bir Hatip Olarak Hz. Peygamber”, Hikmet Yurdu (Düşünce-Yorum Sosyal Bilimler

Araştırma Dergisi), (ss. 243-259), S. 11, 2013, VI/250-251; DurmuĢ, a.g.m., s.429. 424

Bkz. M. Osman Necati, Kur‟an ve Psikoloji, çev.: Hayati Aydın, Fecr Yayınları., Ankara-1998, s. 147

vd.. 425

Cüneyt Eren - M. Vecih Uzunoğlu, Belâğat Arap Edebiyatında Edebî Sanatlar, Sütun Yayınları,

Ġzmir-2006, s.41. 426

Bkz. Tacettin Uzun vd., Anlatımlı Belağat, Sebat Ofset Manbaacılık, Konya-2008, s.93.

100

zihinde pekiĢtirilmesinin427

yanında anlamayı ve estetiksel edebiyat güzelliğini ortaya

koymaktadır.

Anlatım esnasında Hz. Peygamber, nasıl ki soru-cevap tekniğini kullandıysa

bunun yanında muhatabın zihnine daha güzel yerleĢmesi ve anlamasını kolaylaĢtırması

için de tekrar yöntemini kullanmıĢtır. Ayrıca muhatap ile konu arasındaki bağı

kuvvetlendirmek, konunun önemine dikkat çekmek ve farkındalık oluĢturmak için Hz.

Peygamber, iletiĢim esnasında kurduğu cümleyi genellikle üç sefer tekrar etmiĢtir.

Ortaya koyduğu bu davranıĢ, öğretim yöntemleri arasında farklı bir metod olarak

değerlendirilmektedir.428

Mesela erken dönem Ġslâmî eğitim faaliyetlerinde

muhacirlerden meydana gelen Suffa ashabı‟nın uygulamalarında da tekrar yöntemi

uygulanmıĢtır. Çünkü “Suffa görevlileri, ders halkasına katılanlardan, öğrendiklerini üç

kez tekrarlamalarını”429

isterlerdi. Takrir yöntemine örnek asr-ı saadette oldukça çoktur.

Söz gelimi Ebû Zerr-i (Gıfârî) (r.a.)‟den Ģöyle dediği rivayet olunmuĢtur: Bir

kere Nebî sallallâhu aleyhi ve sellem (i ziyaret) e gelmiĢtir. Resûlullâh üzerinde beyaz

bir örtü bulunduğu halde uyuyordu. (Döndüm) sonra yine geldim. Bu defa uyanmıĢtı.

(Musahabet esnasında) Resûl-i Ekrem:

Lâilâhe illa‟llâh, deyip sonra bu ikrar ve iman üzerine vefat eden hiçbir kul

yoktur ki muhakkak o kul cennete dâhil olmamış olsun, buyurdu. Ben:

O kul zina etse, sirkat/hırsızlık etse de mi? diye sordum. Hz. Peygamber:

Zina etse de sirkat etse de (tevbe ve nedamet ederse), buyurdu. Ben (hayret

ederek):

Zina etse de sirkat etmiĢ olsa da mı? diye (tekrar) sordum. Hz. Peygamber:

Zina etse de sirkat etse de, buyurdu. Ben (üçüncü defa):

Zina etse de sirkat etse de mi? diye sordum. Resûl-i Ekrem:

427 Uzun vd., a.g.e., s.117, 121.

428 Bkz. El-Ömerî a.g.m., s.470-471.

429 Mahmut Dündar, “Erken Dönem Ġslâmî Eğitim”, Uluslararası Sosyal Araştırma Dergisi (ss. 289-299),

S. 32, VII/294.

101

Evet. Ebû Zerr‟in burnu toprakta sürtülmesine rağmen o kul zina etse de

sirkat etmiş olsa da (cennete girecektir), buyurdu.430

Söz konusu bu örnek, Hz. Peygamber‟in tekrar yönetimi kullanarak muhatabına

karĢı sergilemiĢ olduğu iletiĢimsel bir diyaloğu ortaya koymaktadır. Bu diyalog

sürecinde hem Hz. Peygamber, hem de ilk Müslüman olanlardan biri olup, iman ve

irade konusunda yüksek mertebelere ulaĢan bir sahabenin aynı cümle üzerine üç sefer

karĢılıklı tekrar etmeleri dikkat çekicidir. Kadimü‟l-Ġslâm olarak kabul edilen bu sahabi,

kendisi Müslüman olsa da büyük günah iĢleyen birisinin cennete girebileceği konusu

karĢısında hayreti bildirmek için tekrar tekrar aynı soruyu sormuĢtur.

Aslında bu noktada Gıfârî (r.a.)‟nin Hz. Peygambere ilk soru sorduğunda

cevabını almasına rağmen tekrar aynı soruyu sorması, Hz. Peygamber‟in cevapladığı

duruma karĢı gelerek kabul etmediğini bildirmek için değil, bizzat onun cevabına karĢı

hayretini yansıtmak içindir. Hz. Peygamber‟in tekrar yöntemiyle cevap vermesi ise

muhatap her ne kadar hayretini belli ederek meselenin ne kadar ciddi olduğunu ifade

etmesine rağmen muhatabın hayalinde çok büyümüĢ olan bu hadiseyi reddetmektir.431

Hatta Hz. Peygamber‟in üç kere tekrar etmesi o dönemin fasih belağatın kullanımında

vurguyu ifade etmektedir. Buna ilaveten Ġslâm hukukunda bir Ģeyin üç sefer yapılması,

müstehap olarak değerlendirilmektedir.432

Ayrıca Yüce Allah‟ın rahmeti, gazabını geçmesinden dolayı insanlar üzerindeki

merhametinin geniĢliğini beyan etmektir. Bu minvalde Ģunu da söylemek gerekir ki

bireyin tevbesi doğrultusunda rahmetin enginliği vurgulanmaktadır. Yoksa kiĢi, nasıl

olsa cennete gireceğim diyerek günah iĢlemesini mükerrer hale getirmesi söz konusu

değildir. Bundan dolayı Hz. Peygamber, tekrar yöntemini kullanarak, bir taraftan

muhatabın zihninde beliren düĢünceyi düzeltmek ve ona, doğru bilgi sunarak hayretini

yatıĢtırmak, diğer taraftan bireysel iletiĢim perspektifinde evrensel bir algıyla Ġslâm

tebliğinin tekrar yöntemini metotsal olarak ortaya koymaktır. Bu diyalog dikkatlice

incelendiğinde Hz. Peygamber, bir konuyu tartıĢmak için değil, aksine muhatabına

430 Buhari, (Kitabu‟l-Libâs: 1945. hadis), XII/101.

431 Bkz. Kitabu‟l-Libâs, XII/102.

432 ġemsü‟l-Eimme Ebu Sehl Ebu Bekir Muhammed b. Ahmed Serahsî, Mebsût, (editör: Mustafa Cevat

AkĢit) GümüĢev Yayınları, Ġstanbul – 2008, II/147.

102

Ġslâm kaidelerinden birini öğretmek için soru-cevap tekniğini kullanmıĢtır. Günümüzde

ise soru-cevap yöntemi daha çok bir konu hakkında diğer bireylerin görüĢlerini almak

ve tartıĢma zemini hazırlamak için kullanılmaktadır.

Bu örnekte olduğu gibi Hz. Peygamber‟in soru-cevap tekniği, muhatabın zihin

yeteneklerini aktif hale getirdiğini, bilgi sunduğunu, konunun bütünsel olarak analiz

etme ve muhatabın zihninde canlandırdığını, zihnin uyarılmasına yardımcı olduğunu,

düĢünmeye sevk ederek yönlendirdiğini, ilgiyi arttırdığını ve mübelliğ konumunda olan

kiĢilere bu metodu öğrettiğini söylemek mümkündür.433

3.3. Örneklendirme/Kıssa Yöntemi

Örneklendirme/kıssa, ibret verici yaĢanmıĢ bir olay, kesit, haber veya sözü

açıklayarak anlatmak olarak tanımlanmaktadır.434

Sunumlarda örneklendirme anlatısı,

konunun daha iyi anlaĢılması ve zihne yatkın hale gelmesi için sıkça kullanılan

metodlardan biridir. Hz. Peygamber de bu tekniği tebliğinde kullanmıĢtır. Ayrıca

tebliğin asli kaynağı olan Kur‟an‟da Yüce Allah örneklendirme/kıssa yoluna baĢvurarak

mesajını, her bireyin zihin dünyasında daha anlamlı hale gelmesi için kullanılan bir

metottur. Kur‟an‟da örneklendirme iki grup olarak değerlendirilmektedir. Bunlar Hz.

Peygamberden önce ve sonra gerçekleĢmiĢ kıssa örnekleridir. 435

“Kur‟an üslubunda kıssa, Ġslâmî teblig ve daveti etkilemiĢtir. Çünkü kıssaların

arz ve rivayetinde insanların ibret, düĢünme ve olağan üstü bir kuvvete inanma ihtiyacı

ortaya çıkmaktadır. Bu durumda kıssa, Kur‟an‟ın asıl hedefini gerçekleĢtirme

vesilelerinden biridir. Zira Kur‟an, her seyden önce bir dini davet kitabıdır. Kıssa da bu

davet ve tebliği duyurma ve zihinlere yerleĢtirme sebeplerinden biridir.”436

433 Bkz. Saadettin Özdemir, “Din Eğitiminde Soru-Cevap Metoduyla Öğretimde Hz. Peygamber Örneği”,

IV. Kutlu Doğum Sempozyumu, SDÜ İlâhiyat Fakültesi (ss. 398-413), Isparta-2001, s.412-413. 434

Bkz. Ahmet Canan KarakaĢ, “Kur‟an Kıssalarının ĠletiĢim Kuram ve Modelleri Açısından

Ġncelenmesi”, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi),

Ankara-2000, s.7; Aydın, a.g.t., s.100; ayrıca bkz. Karaman, Sünnetin Işığında Tebliğ ve Davet, s.231. 435

GeniĢ bilgi için bkz. Ali Sayı, “Kur‟an‟da Kıssa Kavramı Üzerine” D.E.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi

(ss. 145-196), S. 9, Ġzmir-1995, s.145 vd.. 436

Aydın, a.g.t., s.100; ayrıca bkz. Karaman, Sünnetin Işığında Tebliğ ve Davet, s.231.

103

ĠletiĢim alıĢveriĢinde takdim edilen mesajın sunum biçimi, alıcı tarafından daha

çok duygusallıkla/dramatik ifade edildiğinde daha etkili olmakta ve kabul

görmektedir.437

Ayrıca kıssalar, duygudan çıkan düĢünceyi vurgulayarak kitle iletiĢim

açısından toplumsal bir etki oluĢturmaktadır.438

Çünkü geçmiĢte yaĢanmıĢ olayları,

gündem haline getirerek haber konumunda insanlara sunulduğundan dolayı hedef kitleyi

etkilemektedir. Bu değiĢimin bir neticesi olarak bireylerin tutum ve davranıĢlarında,

düĢüncelerinde anlatılan kıssalar gündem oluĢturmakta ve bireyin Psikososyal hayatını

kuĢatan alanlara yansımaktadır. Tabi bu noktada kiĢilerin eğitimsel durumu ve

duyarlılığı hangi derecede ise ona göre muhatabın dikkatini çekmektedir. Böylece Hz.

Peygamber‟in tebliğ metodlarından biri olan kıssa yöntemi, muhatabın psikolojik ve

sosyo-kültürel boyutuyla doğrudan ilintilidir.

Bu etkileĢimi günümüzde kitle iletiĢim araçlarından biri olan televizyon

kanalları veya tiyatro ile misallendirmek mümkündür. Nasıl ki tv veya tiyatronun arka

planında senarist ve yazarların ortaya koymuĢ olduğu metinler üzerinden konunun

kurgusal boyutu Ģekilleniyor ve görüntüsel olarak izleyicilere aktarılıyorsa ve böylece

izleyicileri; dramatik, aksiyon, kurgusal, gerilim gibi etkileĢim altında bırakıyorsa Hz.

Peygamber‟in sergilemiĢ olduğu örneklendirme yöntemi de muhatabın dünyasında bu

gibi etkiler meydana getirmiĢtir. Mesela aksiyon “bir oyun üzerinde düĢünmenin en iyi

hareket noktasıdır.”439

Lakin bazı farklar da elbette vardır. Burada Ģunu söylemek

gerekir ki günümüzde tv/tiyatro gibi görsel sanatlar ile seyirci arasındaki iliĢki

dikkatlice incelendiğinde genel olarak duygudan çıkan düĢünceden ziyade, düĢünceden

oluĢan duygu etkileĢimi daha ağır basmaktadır.440

Hâlbuki Hz. Peygamber geçmiĢte

yaĢanan olaylardan gündem oluĢturarak, muhatabı kıssadan çıkan gerçek veya duygusal

bir etkileĢimle karĢı karĢıya kalsa da onun asıl gayesi, duygudan çıkan fikriyatı, dersi,

437 Bkz. Özdemir Nutku, Dram Sanatı Tiyatroya Giriş, Kabalcı Yayınevi, Ġstanbul-1997, s.163 vd..

438 Nutku, a.g.e., s.164.

439 Nutku, a.g.e., s.167.

440 Nutku, a.g.e., s.167.

104

anlamsal boyutu muhatabın zihninde yer etmesini sağlamaktır. Söz gelimi Abdullah

Ġbn-i Ömer (r.a.)‟den rivayet edilen uzunca bir kıssa bu anlayıĢın bir göstergesidir. 441

Rivayet edilen bu kıssada olduğu gibi öğretim açısından farklı özelliklere sahip

olmasından dolayı istenilen mananın muhatabın zihninde bir uyarıcı niteliğinde olduğu

açıktır. Kıssaların anlatım temelini oluĢturan, teĢvik ve manadır. Çünkü teĢvik ve

mananın zihinde kolaylıkla Ģekillenmesinden dolayı iyi bir eğitim metodu olarak

değerlendirilmektedir.442

Bundan dolayı kıssa metodu tarihsel süreçte daima önemini

korumuĢ, öncelikle Hz. Peygamber‟in ve eğitimci, davetçi gibi mübelliğ konumunda

441 (Ashabım!) Sizden evvel gelip geçen milletlerden üç kiĢilik bir cemaat sefere gitmiĢler ve yağmura

tutulup dağda bir mağaraya iltica etmiĢlerdi. Mağaraya girdikleri zaman dağdan bir kaya parçası

aĢağıya düĢüp bunların üzerine mağarayı kapadı. Bunlar görüĢtüler. (Ġçlerinden birisi: ) sizi bu kayadan

bir Ģey kurtaramaz. Ancak salih amellerinizi söylerken hâlis iltica ile Allah‟a dua ederseniz baĢka,

(dedi.) Bunlardan birisi:

Yâ Rab! Benim yaĢlı ihtiyar babamla anam vardı. (Her gün) ben, (koyunlarımı sağıp) bunların

akĢam sütünü içirmeden önce aileme ve hizmetçime süt içirmezdim. Günlerden bir gün bir iĢ talebinde

dolayı beni uzaklaĢtırmıĢtı da ebeveynim uyuyuncaya kadar dönüp gelememiĢtim. Bu ihtiyarların

akĢam sütünü sağıp geldiğimde ikisini de uyuyor buldum. Bunlara sütlerini içirmezden evvel aileme ve

hizmetçime süt vermeyi kerih gördüm. Ġki elimde süt bardağı olduğu halde bunların uyanmalarını

bekleyerek Ģafak parlayıncaya kadar ayakta durdum. O zaman uyandılar ve sütlerini içtiler. Allah‟ım!

(Sen çok iyi bilirsin ki) benim ebeveynime karĢı bu ihtimâmım, senin rızâyı ilâhini talep etmek içindir.

Bu böyle ise içinde bunaldığımız Ģu kayadan bizi kurtar, ihsan buyur! diye dua etti. Kaya biraz açıldı.

Fakat çıkmaya muktedir olamadılar.

Nebi sallâhu aleyhi ve sellem buyurmuĢtur ki: bu defa da bir baĢkası: Yâ Rab! Benim amcamın bir

kızı vardı. O bana insanların en sevimlisiydi. Ben ondan istifade etmek istedim. Fakat o benden sakındı.

Tâ ki yıllardan birgün amcamın kızı bana gelerek ihtiyacının olduğunu söyledi. Ben de onunla birlikte

olma Ģartıyla yüz yirmi dinar verdim. O vaadini tuttu. Fakat ben onun Ģâhika-i ismeti üzerine çıkmak

isterken o, bana: (hayır, ey Allah‟ın kulu, Allah‟tan kork! Kudret-i fâtıranın bu bekâret) mührünü senin

hiçbir sebeple açmanı helal etmem. Yalnız hakk-ı nikah ile helal ederim, dedi. Artık ben de günahtan

içtinap ederek insanların bana en sevimlisi olan kızcağızın yanından ayrıldım. Ve ona verdiğim altınları

da bıraktım. Allah‟ım! Ben bu günahtan yalnız senin rıza ve muhabbetini kazanmak için ectinab

ettimse içinde kapandığımız Ģu kayadan bizi kurtar! diye dua etti. Kaya (biraz daha) açıldı. ġu kadar ki

bunlar için yine çıkmak müyesser olmadı.

Nebi sallâhu aleyhi ve sellem (devam buyurup) üçüncü yolcu da: Allah‟ım! (sen her Ģeyi pek

yakından bilirsin ki) ben bir kere bir takım iĢçiler isticâr ettim. Ġçlerinden bir iĢçi müstesna olmak üzere

bunların ücretlerini verdim. Fakat öbür iĢçi ücretini bırakıp gitti. Bunun ücretini (ticaretle)

nemalandırdım. Hatta bunun bu ücretinden hayli servet meydana geldi. Bir zaman sonra bu ecîr bana

geldi. Ve: ey Allah‟ın kulu! Ücretimi bana ver! dedi. Ben de ona: Ģu gördüğün deve, sığır, koyun (ve

bunlara hizmet eden) köle, hep senin ücretinden vücut bulmuĢ bir servettir, dedim. Bu ecîr: Ey Allah‟ın

kulu! Benimle istihza etme! dedi. Ben de ona: hayır, seninle istihza etmiyorum (bu bir hakikattir;

malını al götür! dedim). O da bunların hepsini sürüp götürdü. Bunlardan hiçbir Ģey bırakmadı. Rabbim!

Bu hayır ve sadâkatimi Senin rıza ve muhabbetin için ihtiyar ettimse Ģu kaya parçasıyla bunaldığımız

Ģu darlıktan bizi halâs eyle! diye dua etti. Kaya tamamen açıldı. Bunlar da mağaradan çıkıp gittiler

(Buhari, a.g.e., VII/39-41.). 442

Ahmet Uyar, “Hadislerde Kıssa ve Kıssacıların Hadisler Üzerindeki Olumsuz Etkileri”, ERUIFD (ss.

25-56), 2015, s.27.

105

olan kiĢilerin bir metodu haline gelerek mesajın geniĢ kitlelere ulaĢmasında büyük bir

rol oynamıĢtır.

Hz. Peygamber‟in tebliğ ettiği kıssaları; yaĢadığı, tecrübeyle sabit olan olayların

kıssaları, temsîlî kıssalar, gaybî kıssalar, tarihî kıssalar, Nebevî kıssalar, Ġslâm kaide ve

değerlerini ihtiva eden kıssalar, Ģeklinde sınıflandırmak mümkündür.443

3.4. Dikkat Çekme Yöntemi

ĠletiĢim sürecinde Hz. Peygamber‟in ilahî mesajın aktarılmasında kendisinin

ortaya koyduğu yöntemsel metodlarından biri de dikkat çekme yöntemidir. Hz.

Peygamber, sözlü veya sözsüz iletiĢiminde mesajın aktif hale gelmesi açısından

muhatabın Psikososyal alanında yer edinmesini ve kalıcılığını sağlamak için dikkat

çekme yöntemini kullanmıĢtır. Kimi zaman tebliğ iletiĢiminde muhatabın dikkatini

çekmek için Ġslâmî kaideler üzerinden yaklaĢım tarzını ortaya koyduğu gibi bazen de

birey veya toplumun yaĢam sürecindeki değerler üzerinden dikkat çekme metodunu

kullanmıĢtır. Hz. Peygamber‟in bu özelliği, öncelikle Yüce Allah‟ın görevlendirmesi

sonucu peygamber vasfını taĢıması ve beĢer olması hasebiyle dönemin toplumsal

yaĢantısını çok boyutlu olarak tanımasından kaynaklanmaktadır.

BaĢka bir yönden değerlendirildiğinde yapılan araĢtırmalar neticesinde Hz.

Peygamber‟in tavır ve davranıĢları, modern diye telakki edilen eğitim teorileri ve

uygulamalarıyla uyumlu olmasıyla doğrudan ilintilidir. Çünkü günümüzde eğitim

stratejileri altında mesaj ile alıcı arasındaki bağı kuvvetlendirmek için farklı metodlar

kullanılmaktadır. Hâlbuki Hz. Peygamber, on dört asır öncesinde eğitim alanını pozitif

etkileyen teknikler keĢfetmiĢ ve bunları her sunumunda uygulayarak metodolojik hale

getirmiĢtir. Bunlardan birisi de dikkat çekme yöntemidir.

Örneğin meĢhur hadislerden biri olan Ģu hadis dikkat çekme yöntemini ortaya

koymaktadır: “Helal bellidir, haram da bellidir. Bu ikisinin arasında Ģüpheli Ģeyler

vardır. Ġnsanlardan çoğu bunları bilmez. Kim bu Ģüpheli Ģeylerden kaçınırsa dinini ve

ırzını korumuĢ olur, kim de bu Ģüpheli Ģeylere dalarsa âdeta bir koruluğun atrafında

443 GeniĢ bilgi için bkz. Uyar, a.g.m., s.30-37

106

dolaĢan çoban gibidir. Her an o koruluğa girmesi muhtemeldir. Dikkat edin kralın bir

koruluğu olur, dikkat edin Allah‟ın koruluğu da haram kıldığı iĢlerdir. Ġnsan bedeninde

küçük bir et parçası vardır, o korunursa bütün beden korunmuĢ olur, o bozulursa bütün

beden bozulmuĢ olur. Ġyi bilin ki, o kalptir.”444

Bu hadis dikkatle incelendiği zaman Hz. Peygamber, islâmî hükümler içerisinde

helal ve haram kaidelerinin net bir Ģekilde belli olduğunu ifade etmesine rağmen,

bunların dıĢında Ģüpheli olanlara dikkat çekmiĢtir.

Ayrıca konunun önemini vurgulamak için konuyu örneklendirme yöntemiyle

desteklemiĢtir. Hatta muhatabın dikkatini çekme adına, Ģüpheli Ģeylere dikkat edenlerin

durumunu, dini ve ırzını korumakla eĢ değer telakki ederek örnekleme yöntemiyle

konunun muhatabın zihninde canlanmasını sağlamıĢtır. Mesaj sunumunun baĢında

muhatabın zihnine uyarıcı kodlar göndererek dikkati konu üzerine yoğunlaĢtırmıĢ,

örneklemeyi “dikkat edin!” ikaz ve ihtarıyla insanın; marifet,445

irfan,446

hikmet,447

hakikat448

ve imanın449

merkezi olan450

manevi kalbinin, bedeninin merkezi olduğunu

vurgulamıĢtır.

Diğer yaklaĢım tarzlarında olduğu gibi dikkat çekme yöntemi de

Hz.Peygamberin ilahi mesajları insanlara iletmek için ortaya koyduğu bir yaklaĢım

tarzıdır. BaĢka bir ifadeyle tebliğin anlaĢılır ve uygulanır hale gelmesi için insan

kazanmak adına kiĢilerin zihin dünyasında ve yaĢam tarzlarında Ġslâm‟ın yansıması

bağlamında bir çabanın ürünüdür.

444 Buhari, Ġman, 39.

445 Bkz. Robert Frager, Kalp, Nefs, Ruh (Sufizm ve Psikoloji), Gelenek Yayıncılık, Ġstanbul-2005, s.28.

446 Bkz. Seyyid Hüseyin Nasr, İslâm‟ın Kalbi, Gelenek Yayıncılık, Ġstanbul-2002, s.48.

447 Bkz. Frager, a.g.e., s.34.

448 Bkz. Nasr, a.g.e., s.98-99.

449 Bkz. Ġmam Gazali, Parlayan Nurlar, Tehzip ve Tekmil: Abdulhalık Duran, Hikmet NeĢriyat, Ġstanbul-

2006, s.111-112. 450

Bkz. Nevzat Tarhan, Akıldan Kalbe Yolculuk, Yayına Hazırlayan: Fatma Özten, Nesil, Ġstanbul-2012,

s.131; Ayrıca bkz. Whitall N. Perry (derleyen), Kutsal Bilgeliğin İzinde Kalbe Dönüş, terc: Mesut

KüĢükoğlu-Cemal AtabaĢ, Ġstanbul-2010, s.38.

107

SONUÇ

Bir toplumu aidiyet değerleriyle yeniden inĢa etmek, ancak o toplum ile örnek

lider arasındaki etkin iletiĢimle mümkündür. Örnek lider olan Hz. Peygamber‟in birey

veya topluma karĢı sergilediği tebliği; muhatabın tavır, davranıĢ, duygu ve düĢünce

biçimlerine göre ĢekillenmiĢtir. Bunun sebebi toplumu yakından tanıması, dönemin

toplum yapısını oluĢturan Psikososyal ve sosyo-kültürel değerlerin içinde yaĢaması,

hayatı boyunca bireylerle doğrudan iletiĢim kurmasıdır.

Hz. Peygamber‟in tebliği, fonksiyonlu iletiĢimsel bir süreci ihtiva etmektedir.

Mübelliğ konumunda olan Hz. Peygamber lafız bakımından kusursuz, mana

bakımından makul ve aynı zamanda edebi ve estetiksel ifadeler doğrultusunda icaz bir

üslupla fasih bir dil kullanmıĢtır. Hz. Peygamber, belli bir süreç dâhilinde zorlama

olmaksızın bilgisel uyarılarda bulunarak mesajını muhataplara aktarmıĢtır. Bu süreçte

manevi atmosfere uzanan açılımlar sunmuĢ, iletiĢim metotlarıyla bilgisel aktarım

yapmıĢtır. Ayrıca mesajı estetiksel bir üslupla aktararak usul ve kurallar doğrultusunda

birey veya toplumun Psikososyal davranıĢlarına göre yaklaĢım sergilemiĢtir. Söz

konusu bu yaklaĢımlar, kaynaktan aktarılan mesajın alıcılar tarafından benimsenmesine

ve böylece hedef kitlede meydana gelecek tutum ve davranıĢ değiĢikliğine neden

olmuĢtur.

Peygamberlik bağlamında tebliğ ve kiĢilik değerlendirildiğinde onun yaĢamı,

diğer bireylerin yaĢantısı gibi doğal olması, hayatı boyunca yalan söylememesi,

güvenilir olması, gösteriĢten riyadan ve bunun gibi tavır ve davranıĢlardan uzak durarak

etik yönden mükemmel bir kiĢiliğe sahip olması ile tebliğ iletiĢimi arasında sıkı bir bağ

olduğunu ortaya koymuĢtur. KiĢilerarası iletiĢimsel stratejisi, kendine özel kılınmıĢ bu

vasıflarından dolayı yaĢayan örnek bir model oluĢturmuĢtur. Daha sonra vahiy

perspektifinde insanları bilgilendirerek eğitimli toplum oluĢmasını sağlamıĢtır.

ĠletiĢim becerileri açısından Hz. Peygamber değerlendirildiğinde genellikle tüm

Ģartları kullandığı ve kiĢilerarası iletiĢim alıĢveriĢinde doğrudan ve dolaylı olarak

muhatap ile mesaj arasındaki bağın kuvvetlendiği ortaya çıkmıĢtır. Bu bağın oluĢum

sürecinde hiçbir zaman toplumdan soyutlanmamıĢ, aksine zor Ģartlar altında kalsa dahi

toplumla içiçe bir hayat sürerek daima iletiĢimini canlı tutmaya çalıĢmıĢtır. Ayrıca

108

Ģefkat, merhamet, tevazu sergilemesi, zorlaĢtırmaktan ziyade müjdeleyici ve

kolaylaĢtırıcı olması, sosyal iletiĢimin temelinin oluĢmasında ayrı bir katkısı olmuĢtur.

Etik değerler üzerinden birey veya toplumla iletiĢim sağlaması, kiĢilerarasındaki güven

ve itimat duygularını perçinlemiĢtir. Hz. Peygamber‟in bu gibi tavır ve davranıĢlarından

dolayı söz konusu iletiĢim becerileri karĢısında duran bireylerin nezdinde değeri

artmıĢtır.

Hz. Peygamber‟in, muhatabın düĢüncesine, inanç değerlerine, özel hayatı gibi

muhatabın değerlerine karĢı sergilediği tutumu, gün geçtikçe tebliğin kabullenilmesini

hızlandırmıĢ, adeta iletiĢime hayat vermiĢtir. Çünkü bireyin değerleri olarak kabul

edilen kiĢinin psikolojisini ve toplumsal aidiyetlerini, Hz. Peygamber mümkün mertebe

bozmamıĢ, aksine aidiyetlerine saygı göstermiĢtir. Meğerki bu değerler, Ġslâm

kaidelerine ters düĢse dahi, yapıcı ve bütünleĢtirici tutumuyla bireylere beyan ederek,

yanlıĢlığın ayıplanması gerektiğini, kiĢinin ise Yaratıcı tarafından ayrı bir değere sahip

olduğunu çoğu kez ifadelerinde vurguladığı dikkat çekmektedir. Bunun en bariz örneği

kiĢilerarası ayrıma gitmeden, birey ve toplumsal alanda kiĢi veya kiĢileri

ötekileĢtirmeden tebliğini sunmasıdır.

Hz. Peygamber‟in tebliğinde genel iletiĢim ilkeleri sınırlanamayacak kadar

zengin bir içeriğe sahiptir. En belirgin özelliklerinden biri de sözlerinin ilahi mesajla

bütünleĢerek doğruluk temeli üzerine kurulmasıdır. ĠletiĢimin en önemli unsurlarından

biri olarak kabul edilen güven, tebliğ iletiĢiminde oldukça göze çarpmaktadır. Bir diğeri,

tebliğini muhatabın psikolojisine ve toplumsal algısına göre Ģekillendirmesidir. Bu

özellikler, kendisine ait olan iletiĢim becerilerinin özgünlüğünü ortaya koymaktadır.

Hz. Peygamber‟in bir diğer özelliği, iletiĢim ilkelerini sistemleĢtirerek tebliğini

sunmasıdır. Ġlk önce kendini tanıtması ve iletiĢim tebliğ faaliyetlerine öncelikle

yakınlarından baĢlaması, söz, tavır ve davranıĢlarında hiçbir zaman doğruluktan

ayrılmaması, akıl ve duygulara hitap etmesi, güven ortamının oluĢması için değiĢik

prensipleri dikkate alması, problemleri çözmede tarafsızlık ilkesini benimsemesi,

iletiĢim ilkelerinden bazılarıdır. Bunların yanında bireylerin Psikososyal ve sosyo-

kültürel özelliklerini önemsemesi, olumsuz olaylar karĢısında metanetini koruması,

ötekileĢtirmeden her bireyi kucaklaması, tespit edilen diğer ilkelerdendir.

109

Tebliğ sunumunda Hz. Peygamber‟in uyguladığı baĢka bir özellik ise metod

yöntemini kullanmasıdır. Tespit edilen bazı tebliğ metodları Ģunlardır:

Soru sorma yöntemiyle muhatabın ilgisini arttırması, mesajın daha iyi

kavranması için dikkat çekmek adına beden dilini kullanması, geniĢ kitlelere ulaĢması

için örnekleme yoluna baĢvurması, sorumluluk yüklemesi, Psikososyal ve sosyo-

kültürel bağlamında muhatabın hayatını değerli kılan argümanlarla destekleyerek

güldürmesi, Ģaka yapması, uyarması, empati yoluna baĢvurması, kızması iletiĢimsel

tebliğ metodlarından bazılarıdır. Ayrıca diyalog ortamını dinamik tutması, tutarsız tavır

ve davranıĢlardan kaçınması, insan haklarına sahip çıkması, nefret ve intikam gibi

olumsuz duygulardan uzak durması, samimi bir üslup kullanması, iletiĢim dilinde az ve

öz konuĢması, tespit edilen diğer iletiĢim tebliğ metodlarıdır.

Tezin baĢlangıcından bitimine kadar araĢtırma aĢamasında Hz. Peygamber‟in

tebliğ metodları ile ilgili konular incelenirken tebliğin misyon ve vizyonu açısından dört

farklı özellik ortaya çıkmıĢtır:

Birincisi; Hz. Peygamber‟in tebliğ doğrultusunda tüm insanlığı, imanla

buluĢturmasıdır. Çünkü iman, kiĢinin içsel ve dıĢsal biçimini etki altına almaktadır.

Böylece inanma duygusu, bir taraftan kiĢinin tavır ve davranıĢlarına yön vermekte,

diğer taraftan ise bireyin yaĢadığı topluma katkı sağlamaktadır.

Ġkincisi; iletiĢim metodları dikkatlice incelendiğinde Hz. Peygamber‟in

bireylerarası iletiĢiminin parçadan bütüne doğru daire Ģeklinde büyüyen iletiĢimsel bir

hareket olduğu tespit edilmiĢtir. Ayrıca ona özgün olan iletiĢimsel tebliğ sunumları,

parçadan bütüne doğru ilerlerken Psikososyal açıdan toplumun her kesimini evrensel bir

harekete dönüĢtürerek aktif hale getirmekte ve vahyin mesajı doğrultusunda dünya

medeniyet tasavvurunu inĢa etmeyi amaçladığını ortaya çıkarmaktadır.

Üçüncüsü; Hz. Peygamber‟in bizzat kendisinin ürettiği tebliğ sunumunun

orijinalliğidir.

Dördüncüsü ise; günümüzde mübelliğ konumunda faaliyet gösteren kiĢilere de

örnek teĢkil etmektedir.

110

Yukarıda tespit edilen ilkeler temel alındığında Hz. Peygamber‟in hayatının

tamamını kapsayan iletiĢimsel bir hareketlilik yaĢadığı bellidir. Çünkü yaĢam alanını

kuĢatan değerler üzerinden iletiĢimsel bir bağ kurarak yeni bir nesil inĢa etmesi bu

yaklaĢımın bir sonucudur. Böylece onun iletiĢim anlayıĢı, o dönemde çevresiyle ilgili

bir gerçek olduğu gibi aynı zamanda insanlık değerlerini kuĢatan iletiĢim anlayıĢını da

kapsamaktadır. Bundan dolayı evrensellik perspektifinde Hz. Peygamber‟in tebliğ

iletiĢim metodlarını, “iletiĢimsel aksiyon” Ģeklinde tanımlamak yerinde olacaktır.

Son olarak Hz. Peygamber tebliğ faaliyetlerinde, iletiĢimin her türlüsünü

kullandığı ortaya çıkmaktadır. Bundan dolayı Hz. Peygamber‟in tebliğ metodu, ilahi

mesaj doğrultusunda birey ve toplumun psikososyal durumuna göre ĢekillenmiĢtir.

Risalet boyunca dindeki konumu gereği, tebliğci ve eğitici olarak sosyal faaliyetlerine

devam etmiĢtir. Bu noktada peygamberlik vasfının bir gereği olarak kendisine has

kılınmıĢ iletiĢim ilkeri, büyük rol oynamaktadır. Özellikle bir iletiĢim kaynağı olarak

Hz. Peygamber‟in konumu, nitelikleri ve örnekliği dikkat çekmektedir. Söz konusu

tebliğ sunumundaki bu özellikler, günümüzde mübelliğ konumunda olan kiĢiler baĢta

olmak üzere tüm insanlık için son derece önemli bir örnektir. Çünkü Hz. Peygamber,

vahiy doğrultusunda tüm insanlığa gönderilen son peygamberdir.

111

KAYNAKÇA

AÇIK, Fatih, “Hz. Peygamber Dönemi Toplumsal DeğiĢimin Öne Çıkan Yönleri”,

Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi (ss. 1003-1010), S. 38, 2015.

AÇIKÖZ, Hacı Mustafa, Etkili İletişim, Elis Yayınları, Ankara-2005.

ADLER, Alfred, Sosyal Duygunun Gelişiminde Bireysel Psikoloji, çev. Halis Özgü,

Hayat Yayıncılık, Ġstanbul-2002.

ADORNO, Theodor W., Otoriteryen Kişilik Üzerine Niteliksel İdeoloji İncelemeleri

çev. Doğan ġahinler, Say Yayınları, Ġstanbul-2011.

AHATLI, Erdinç, Peygamberlik ve Hz. Muhammed‟in Peygamberliği, Diyanet ĠĢleri

BaĢkanlığı Yayınları, Ankara-2007.

AHMED B. HANBEL, Ahmed b. Muhammed bin Hanbel, Müsned, Çağrı Yayınları,

Ġstanbul-1992.

AKGÜÇ, Ahmet, “Ġnsan Ġradesi ve Sorumluluğunun Kategorik ve Zihinsel Varlık

Temelleri”, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, S.26 (252-270), c.7, tsz...

AKTAġ, ġerif, “Dilin Doğru ve Güzel Kullanımı Üzerine”, TÜBAR-XXVII (ss. 37-42),

2010.

ALAYLIOĞLU, RuĢen - OĞUZKAN A. Ferhan, Ansiklopedik Eğitim Sözlüğü,

Ġstanbul-1976.

ALLPORT, Gordon Willard, Kişilik (Önsöz), terc. Abdulhalim Durma, Yy., tsz..

ALTINTAġ, Ramazan - vd., Kelâm, Grafiger Yay., Birinci Baskı, Ankara 2012.

ARGUN, AyĢe Betül, “Ayetler Bağlamında Tebliğde Eylemin Sınırları”, Selçuk

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi),

Konya-2010.

ARMANER, Neda, Din Psikolojisine Giriş, Yy., Ankara-1980.

ASIM EFENDĠ, Kamus Tercümesi, Ġstanbul-1304.

ASLAN, Abdulgaffar, İslâm‟da Peygamberlik ve Yalancı Peygamber Olgusu,

AraĢtırma Yayınları, Ankara-2009.

https://www.google.com.tr/search?hl=tr&tbo=p&tbm=bks&q=inauthor:%22A.+Ferhan+O%C4%9Fuzkan%22&source=gbs_metadata_r&cad=2

112

AġIKKUTLU, Emin, “Telkin”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi (ss.406-407),

Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara-2007.

AVCI, Casim, Son Peygamber Hz. Muhammed, ĠSAM Yayınları, Ġstanbul-2010.

AYASBEYOĞLU, Nevzat, İslâmiyet‟in Eğitimimize Getirdiği Değerler, Ġstanbul-

1991.

AYDIN, Nevzat, “Hz. Peygamber‟in Aile Hayatında EĢler Arası ĠletiĢimin Temel

Ġlkeleri”, Bayburt Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, S. 1, X, 2015.

AYDIN, ġevki, “Ben Ancak Muallim Olarak Gönderildim Diyen Peygamber”, İslam‟da

İnsan Modeli ve Hz. Peygamber Örneği, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları,

Ankara-1995

AYDINLI, Abdullah, “Ġkrime b. Ebû Cehil”, Diyanet İşleri Ansiklopedisi (DĠA),


AYTEN, Ali, Din Psikolojisi- Dine ve Maneviyata Psikolojik Yaklaşımlar, Ġz

Yayıncılık, Ġstanbul-2010.

AYTEN, Ali, Psikoloji ve Din, Ġz Yayınları, Ġstanbul-2006.

BAKIRCIOĞLU, Rasim, “Öğüt md.”, Ansiklopedik Eğitim ve Psikoloji Sözlüğü, Anı

Yayıncılık, Ankara-2012.

BARTHOLD, W. - KÖPRÜLÜ M. Fuat İslâm Medeniyeti Tarihi, DĠB Yayınları,

Altıncı Basım, Ankara-1984.

BAYMUR, Feriha, Genel Psikoloji, Ġnkılap Kitabevi, Ġstanbul-1997.

BAYRAKTAR, M. Faruk, Türkiye‟de Vaizlik, ĠFAV. Yayınları, Ġstanbul-1997.

BAYRAM, Enver, “Hz. Peygamber‟in Elçilik Motivasyonunda Uzlet Hayatının ve Ġlk

Ġnen Ayetlerin Rolü”, MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi (ss.121-141), S.4,

2017.

BAYRAM, Halime, “Hz. Peygamber‟in (sav) Kadın Dindarlığına Dair Uygulamaları”,

Dergipark (ss. 85-95), tsz..

113

BAYSAL, Zehra, “Hz. Peygamber‟in Sözsüz ĠletiĢimine Dair Hadislerin Tahric ve

Değerlendirilmesi”, Necmettin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

(YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Konya-2016.

BEGAVÎ, Ebû Muhammed Muhyissünne el-Hüseyn b. Mes„ûd b. Muhammed el-

Ferrâ‟, Mesâbîh es-Sünne, Beyrut-tsz..

BERGSON, Henri, Ahlak ile Dinin İki Kaynağı, çev. Mehmet Karasan, Ankara-1962.

BIÇAKÇI, Ġlker, İletişim ve Halkla İlişkiler –Eleştirel Bir Yaklaşım-, MediaCat,

Ġstanbul-2006.

BĠLGĠN, Beyza, Türkiye‟de Din Eğitimi ve Liselerde Din Dersleri, Ankara-1980.

_______ , Eğitim Bilimi ve Din Eğitimi, Ankara-1990.

BĠLGĠSEVEN, Arniran Kurtkan, Sosyal İlimler Metodolojisi, Ġstanbul-1982.

BOLELĠ, Nusreddin, Belâğat Kur‟an Edebiyatı Beyan-Meânî-Bedî‟, Rağbet Yayınları,

Ġstanbul – 2000.

BOYNUKALIN, Mehmet, “Tebliğ”, Diyanet İşleri Ansiklopedisi (DĠA), Türkiye

Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara-2007.

BUHARĠ, Ebû Abdillah Muhammed bin Ġsmail el-Buhârî, Sahih-i Buhari, çev: Mehmet

Sofuoğlu, Ötüken Yayınları, tsz..

________, Edebu‟l-Müfret, Tahric ve Tahkik: Muhammed Nasuriddin el-Albani,

Tercüme: Rauf Pehlivan, Motif Yayınları, Ġstanbul-2005.

BURGER, Jerry M., Kişilik –Psikoloji Biliminin İnsan Doğasına Karşı Söyledikleri-,

Kaknüs Yayınları, 1. Basım, Ġstanbul-2006.

________, Kişilik, Kaknüs Yayınları, Ġstanbul-2006.

BURRELL, Gibson vd., Toplumbilimi Yazıları, Derleyen ve Çeviren: Adil Çiftçi,

Anadolu Yayınları, Ġzmir-1999.

BUZLU, Tuğba, “ĠrĢad ve Tebliğ Faaliyetlerinde Yöntemlerin Belirlenmesi Açısından

Ġhtida Hareketleri”, Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

(YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Çorum-2015.

114

CANLI, Mustafa, “Hz. Peygamber Örnekliğinde Sözlü ve Sözsüz ĠletiĢim, Bilimname

XV (ss. 147-177), 2008.

CARNEGE, Dale, Söz Söylemek ve İş Başarmak Sanatı, Terc: Ömer Rıza Doğrul,

SadeleĢtiren: Ayhan Yalçın, Ġstanbul-1991.

CARREL, Alexis, Başarının Sırları, çev: R. Özdek, Ġstanbul-1973.

CEBECĠ, Suat, Dini İletişim, Ġz Yayınları, Ġstanbul-2003.

CERTEL, Hüseyin Certel, “Ebû Tâlib el-Mekkî (ö.388/996)‟de Namazın Psikolojisi”,

Tasavvuf / ilmi ve Akademik Araştırma Dergisi (ss. 137-146), Ankara-2003.

________, Din Psikolojisi, Tuğra Ofset, Isparta-2011.

________, “Dini Hayatta Ġbadetin Yeri ve Önemi”, Dinî Araştırmalar (ss. 209-222), S.

4, 1999.

________, “Hz. Peygamber‟in Risalet Görevine Hazırlanması Bağlamında Çocukluk ve

Gençlik Dönemi YaĢantıları”, Ekev Akademi Dergisi (ss. 31-56), S. 19, 2004.

________, “Din-ĠletiĢim ĠliĢkisi ve Dinî ĠletiĢim Engelleri”, Süleyman Demirel

Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ss. 127-158), S. 21, 2008.

________, Hüseyin, Din Psikolojisi, Tuğra Ofset, Isparta-2011.

CEVDET PAġA, Ahmet, Hz. Muhammedin Hayatı, Çelik Yayınları, Yy., 1979.

CEZERÎ, Ġbnü‟l-Esîr Mecdüddîn, Ebu‟s-Saadât el-Mubârek b. Muhammed Ġbnü‟l-Esîr,

en-Nihâye fî garîbi‟l-hadîs ve‟l-eser, (thk. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî ve

Tâhir Ahmed ez-Zâvî), Beyrut-tsz..

CĠRĠT, Hasan, “Vaaz”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi (ss.404-407), Türkiye


CÜCELOĞLU, Doğan, Anlamlı ve Coşkulu Bir yaşam İçin Savaşçı, Sistem Yayınları,

Ġstanbul-2000.

_____________, Doğan, Yeniden İnsan İnsana, Remzi Kitabevi, 27. Basım, Ġstanbul-

2002, s.93-132.

115

ÇAĞRICI, Mustafa, “Da‟vet”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi (ss.454-455),


_________, Mustafa, “Emir Bi‟l-Ma„rûf Nehiy ani‟l-Münker”, Türkiye Diyanet Vakfı

Ansiklopedisi (ss.138-141), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara-2007.

ÇAKAN Ġsmail L., Hakkı Tavsiye Metod ve Vasıtaları, Marmara Üniversitesi Ġlahiyat

Fakültesi Vakfı, Ġstanbul-2017.

ÇANKAYA, Erol, “Dünya‟da ve Türkiye‟de Siyasal ĠletiĢimin Demokratik Topluma

Etkileri”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi, (YayımlanmamıĢ

Doktora Tezi) 1994.

ÇELĠK, Ragıp, “Ġsâm‟ın Asabiyete BakıĢı ve Asabiyetin Ġslâm Tebliğine Etkileri”,

Necmeddin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (YayımlanmamıĢ

Yüksek Lisans tezi), Konya-2012.

ÇETĠN, Mustafa, “Kur‟an ve Hz. Peygamber‟in BarıĢ AnlayıĢı”, Süleyman Demirel

Üniversitesi İlahiyat Fakültesi II. Kutlu Doğum Sempozyumu (ss. 7-16), Isparta-

1999.

ÇOBAN, BarıĢ, “KiĢilerarası ĠletiĢim Bağlamında Söylem ve Eylem Bağıntısı”,

Ġstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler enstitüsü, (YayımlanmamıĢ Doktora Tezi),

Ġstanbul-2004.

DÂRĠMÎ, Abdullah Bin Abdurrahman ed-Dârimî, Sünen-i Dârimî Tercüme Şerh ve

Tahkik (Mukaddime), çev: Abdullah Aydınlı, Madve Yayınları, Ġstanbul-1996.

DEVELĠOGLU, Ferid, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugât, Ankara-1988.

DĠKMEN, Hamit, “Hz. Peygamberde Ġnsan Sevgisi ve HoĢgürü”, Ç.Ü. İlahiyat akültesi

Dergisi (ss. 1-8), S. 2, 2003.

DÖKMEN, Üstün, İletişim Çatışmaları ve Empati, Sistem Yayıncılık, Ġstanbul-2006.

DURDU, Mustafa, “Türk Edebiyatında Nasihat”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Konya-2008.

DURMUġ Ġsmail, “Muhammed (Hitabet ve Fesahat)” (ss. 429-431), Türkiye Diyanet

Vakfı İslâm Ansiklopedisi, TDV Yayınları, Ankara-2005.

116

DÜNDAR, Mahmut, “Erken Dönem Ġslâmî Eğitim”, Uluslararası Sosyal Araştırma

Dergisi (ss. 289-299), S. 32, tsz..

EBU DAVUD, Süleyman b. EĢ‟as b. Ġshak b. BeĢir, Sünen-i Ebû Dâvud Tercüme ve

Şerhi (edeb), Terc: Necati Yeniel-Hüseyin Kayapınar, ġamil Yayınları, Ġstanbul-

1987.

ELĠADE, Mircea, Dinler Tarihine Giriş, Kabalcı Yayınevi, Ġstanbul-2003.

ERASLAN, Sadık–KELEġ. Ekrem, En Güzel Örnek Hz. Peygamber, TDV Yayınları,

Ankara-2003.

ERDEM, Münire, Eğitim Bilimlerine Giriş, 6. Baskı, ArkadaĢ Yayınevi, Ankara-2011.

ERDOĞAN, Ġrfan–ALEMDAROĞLU, Korkmaz, İletişim ve Toplum Kitle İletişim

Kuramları ve Değişimci Yaklaşımlar, Bilgi Yayınevi, Ġstanbul-1990.

ERDOĞAN, Ġrfan, İletişimi Anlamak, GeliĢtirilmiĢ 4. Baskı, Ankara-2011.

ERDOĞAN, Ġrfan, İletişimi Anlamak, GeliĢtirilmiĢ 4. Baskı, Pozitif Matbaacılık,

Ankara-2011.

EREN – UZUNOĞLU, Cüneyt - M. Vecih, Belâğat Arap Edebiyatında Edebî

Sanatlar, Sütun Yayınları, Ġzmir-2006, s.41.

EREN – UZUNOĞLU, Cüneyt -M. Vecih, Belâgat Arap Edebiyatında Edebi Sanatlar,

Sütun Yayınları, Ġstanbul-2006.

ERGĠN, Akif, Öğretim Teknolojileri ve İletişim, Pegem Yayınları, Ankara-1995.

EROL, Ebru Gülbuğ, “ĠletiĢimsel Tanımlamalar, Kimlik Temsilleri ve Bülbülü

Öldürmek”, İletişimin Issızlaşması, Derleyen: Hüseyin Köse, Yirmidört

Yayınevi, Ġstanbul-2007.

ERSÖZ, Ġsmet, İslâm‟da Davet Metodu, Diyanet ĠĢleri baĢkanlığı Yayınları, Ankara-

1992.

EZHERÎ, Ebu Mansur Muhammed b. Ahmet, Mu‟cemül Tehziybi el-Lugât, Daru‟l

Ma‟rife, Beyrut, tsz..

117

er-RAZĠ, FAHREDDĠN, Ebû Abdullah Fahreddin Muhammed bin Ömer, Tefsir-i

Kebir Mefâtihu‟l-Gayb, Akçağ Yayınları, tsz..

___________________, Mefatihu‟l-Gayb (Tefsir-i Kebir), Tercüme: Suat Yıldırım

vd., Huzur Yayınevi, Ġstanbul-tsz..

___________________, Esâsü‟t-Takdîs Fî İlmi‟l-Kelâm, çev: Ġbrahim CoĢkun, Ġz

Yay., Ġstanbul-2006.

FAYDA, Mustafa, “Cerir b. Abdullah” Diyanet İşleri Ansiklopedisi (DĠA), Türkiye


FIRAT, Yavuz, “Kur‟an‟ı Kerim‟e Göre Vahiy Sürecinde OluĢan Ġslâm Toplumu”

(YayımlanmamıĢ Doktora Tezi), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,

Kayseri-1997.

______, Yavuz, “Kur‟an‟ı Kerim‟e Göre Vahiy Sürecinde OluĢan Ġslâm Toplumu”

Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (YayımlanmamıĢ Doktora Tezi),

Kayseri-1997.

FĠSKE, John, İletişim Çalışmalarına Giriş, Bilim ve Sanat Yayınları, çev: Süleyman

Irvan, Ankara-2003.

FRAGER, Robert, Kalp, Nefs, Ruh (Sufizm ve Psikoloji), Gelenek Yayıncılık, Ġstanbul-

2005.

FREYER, Hans, Din Sosyolojisi, Ankara Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Yayınları, çev:

T. Kalpsüz, Ankara-1964.

GAZZÂLÎ, Ebû Hâmid Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Ahmed el-

Gazzâlî et-Tûsî, Parlayan Nurlar, Tehzip ve Tekmil: Abdulhalık Duran, Hikmet

NeĢriyat, Ġstanbul-2006.

GELGEÇ, Sevim, “16/Nahl 44 Bağlamında Hz. Peygamber‟in Tebeyin Görevi”,

Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi (ss. 275-299), S.1, 2015.

GENÇ, Emine - YAVUZ, Kemal - AYDEMĠR, Sibel, “Üniversite Öğrencilerinin

Bireysel Yenilikçilik Düzeylerinin Değerlendirilmesi”, Akademik Sosyal

Araştırmalar Dergisi/Asos Journal (ss. 321-333), S.61, 2017.

118

GÖKALP, Murat, “Bir Hatip Olarak Hz. Peygamber”, Hikmet Yurdu (Düşünce-Yorum

Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi), (ss. 243-259), S. 11, 2013.

GÖKÇE, Cüneyt, “Hz. Peygamber‟in ĠletiĢiminde Sevgi”, Harran Üniversitesi İlahiyat

Fakültesi Dergisi, S. 17, 2007.

GÖKÇE, Orhan, İletişim Bilimine Giriş, Yy., Ankara-1993.

_______ , Orhan, İletişim Bilimine Giriş, Turhan Kitabevi, Ankara-2003.

GÖLCÜK, Süleyman - TOPRAK, ġerafeddin -, Kelam, Tekin Kitapevi, Konya-1998.

___________________, Kelâm, Selçuk Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Yayınları,

Konya-1988.

Gölcük, ġerafeddin -Süleyman Toprak, Kelam, Tekin Kitabevi, konya-1998, s.315.

GÖLCÜK, ġerafeddin, Bâkıllâni ve İnsan Fiilleri, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları,

Ankara-1997.

_________, ġerafeddin, İslâm Akaidi, Esra Yayınları, BeĢinci Baskı, Ġstanbul-1997.

GÖRMEZ, Mehmet, “Hz. Peygamber‟in Bir Din Tanımı-Bir Hadisin Semantik

Tahlili”, Diyanet İlmi Dergi (Peygamberimiz Hz. Muhammed Özel Sayısı),

Ankara-2003.

GUĠLLUME Paul, Psikoloji, çev: R. ġemin, Yy., Ġstanbul-1970.

GÜMRÜKÇÜOĞLU, Süleyman, “Kur‟an‟da ĠletiĢim Dili”, Marmara Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ Doktora Tezi), Ġstanbul-2011.

__________________, “Kur‟an‟da ĠletiĢimin Önemi ve Bunun Önündeki Engeller”,

Yalova Sosyal Bilimler Dergisi, S.13, Ekim 2011-Mart 2012.

GÜNAY, Hacı Mehmet, “Telkin”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi (ss.404-406),


GÜNDOĞAR, Hamdi, Fahreddin er-Râzî‟de İnsan Fiilleri, Çıra Yay., 2010.

GÜNDÜZ, Turgay, “4. Ünite”, Din Eğitimi ve Din Hizmetlerinde Rehberlik,

Açıköğretin Fakültesi Yayını No: 1093, EskiĢehir-2013.

119

GÜNEġ, Yusuf, “Hadislerde ĠletiĢim Ahlakı”, Marmara üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü (YayımlanmamıĢ Doktora Tezi), Ġstanbul-2010.

GÜNGÖR, Nazife, İletişim/Kuramlar ve Yaklaşımlar, Siyasal Kitabevi, Ankara-2011.

GÜREL, Nil, “KiĢilik Psikolojisi, Önyargının Psikolojisi ve Kamuoyu: Gordon Allport

ve Walter Lippmann‟ın GörüĢleri Çerçevesinde Bir Değerlendirme”, Ankara

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (ss. 101-134), Ankara-2011.

GÜVEN, Bülent, Etkili İletişim, İletişim Kavramı ve İletişim Sürecinin Temel Öğeleri,

Pegem Akademi, Ankara-2013.

HABERMAS, Jürgen, İletişimsel Eylem Kuramı-İşlevselci aklın eleştirisi Üzerine,

Kabalcı, 2001.

HACIMÜFTÜOĞLU, Nasrullah, “Bedî”, Diyanet İşleri Ansiklopedisi (DĠA), Türkiye


HÖKELEKLĠ, Hayati, “Dinî Telkin ve Tebliğde Psikolojik Esaslar”, Diyanet Dergisi,

S.1, Ankara-1983.

____________, Hayati, Psikoloji Din ve Eğitim Yönüyle İnsani Değerler, Değerler

Eğitim Merkezi Yayınları (Dem), Ġstanbul-2013.

ĠBN ĠSHAK, Muhammed, Siyer, çev: Sezai Özel, Akabe, Ġstanbul-1988.

ĠBN KESĠR, Ebü‟l-Fidâ‟ Ġmâdüddîn Ġsmâîl b. ġihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav‟ b.

Kesîr el-Kaysî el-KureĢî el-Busrâvî ed-DımaĢkī eĢ-ġâfiî, Hadislerle Kur‟an

Tefsiri, çev: Bekir Karlığa-Bedreddin Çetiner, Çağrı Yayınları, Ġstanbul-tsz..

ĠBN MÂCE, Ebû Abdillah Muhammed bin Yezid Ġbn Mâce, Sünen, Çağrı Yayınları,

Ġstanbul-1992.

ĠBN MANZUR, Ebü‟l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-

Ensârî er-Rüveyfiî, Lisânü‟l-„Arab, Daru‟s-Sâdır, , Beyrut-trs..

ĠBN RÜġD, Din Felsefe Tartışması, çev: Hüseyin Portal, 2. Basım, Cem Yayınevi,

Ġstanbul-2011.

ĠLAL, Ersan, İletişim, Yığınsal İletim Araçları ve Toplum, Der Yayınları, Ġstanbul-

2007.

120

ĠNCEOĞLU, Metin, Tutum Algı İletişim, Elips Kitap, Ankara-2004.

___________, Metin, Tutum Algı İletişim, Ġmaj Yayınları, Ankara-1993.

ĠSFAHANĠ, Ragıb el-Ġsfehani, Müfredatu elfazi‟l-Kur‟an, Tahkik: Safvan Adnan

Davudi, Daru‟Ģ-ġamiyye, Beyrut-2009.

JUNG, Carl Gustav, Psikoloji ve Din, çev: Raziye Karabey, Okyanus Yayıncılık,

Ġstanbul-1998.

______, Carl Gustav, Keşfedilmemiş Benlik, Ġlhan Yayınevi, Ġstanbul-1999.

JUNG, Carl Gustav, Psikoloji ve Din, çev: Raziye Karabey, Birinci Basım, Okyanus

Yayınları Ġstanbul-1998.

KADI ‘IYAZ, Ebu‟l-Fadl „Iyaz bin Musa bin „Iyaz, eş-Şifa bi‟l-Ta‟rîfî hukûki‟l

Mustafâ, Tahkik: Hüseyin „Abdülhamîd Neyl, Beyrut-1995.

KAĞITCIBAġI, Çiğdem-CEMALCILAR, Zeynep, Dünden Bu Güne İnsan ve

İnsanlar Sosyal Psikolojiye Giriş, 16. Basım, Evrim Yayınevi, Ġstanbul-2014.

KAĞITÇIBAġI, Çiğdem, İnsan ve İnsanlar, Evrim Basım-Yayın- Dağıtım, Ġstanbul-

1988.

KAHRAMAN, Ahmet, Dinler Tarihi, Ġstanbul-1984.

KALABULUT, Fuat, “Cibril Hadisi ve Eğitsel Değeri”, Cumhuriyet Üniversitesi

İlahiyat Fakültesi Dergisi (ss. 427-451), S. 1, 2012.

KALYONCU, Hamdi–OVAK, Fikriye, Okuma Psikolojisi, Marifet Yayınları, Ġstanbul-

2006.

KANDEHLEVĠ, Muhammed Yusuf, Hayâtü‟s-Sahâbe-Peygamber ve Ashabının

Yaşadığı İslâmiyet-, çev: Ahmet Meylânî, Hikmet NeĢriyet, Ġstanbul-tsz..

KARA, Seyfullah, “Hz. Peygamber Döneminde Gençliğin Eğitimine Tarihsel Bir

YaklaĢım”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi II (ss. 65-73), S.1, 2002.

KARABULUT, Fuat, “Cibril Hadisi ve Eğitsel Değeri”, C.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi

(ss. 427-451), S. 1, XVI, 2012.

121

KARACOġKUN, M. Doğan, “Dini Ġnanç-Dini DavranıĢ ĠliĢkisine Sosyo-Psikolojik

YaklaĢımlar”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi IV, S.2, 2004.

KARAGÖZ, Emel, Sosyal Bilimlerde Kuram Oluşum Süreci ve İletişim -İletişim

Kuramlarının Felsefi Sosyolojik Dayanakları-, Derin Yayınları, 2010.

KARAKAġ, Ahmet Canan, “Kur‟an Kıssalarının ĠletiĢim Kuram ve Modelleri

Açısından Ġncelenmesi”, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

(YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Ankara-2000.

KARAKAYA, Halim, “ĠrĢadda Metod (Kur‟an ve Hadiste ĠrĢad Metodu)” I. Din Şurası

Tebliğ ve Müzakereleri (ss.154-162), Ankara-1995.

KARAMAN, Fikret - vd., Dini Kavramlar Sözlüğü, Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı Yayınları,

Ġstanbul-2009.

___________, Fikret, Sünnetin Işığında Tebliğ ve Davet, Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı

Yayınları, Ankara-2007.

KARAMAN, Hayreddin-ÇAĞRICI, Mustafa-ĠBRAHĠM, Kafi Dönmez, Kur‟an Yolu

Türkçe Meal ve Tefsir, Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı Yayınları, Ankara-2007.

KARCI, ġemsettin, “Hz. Peygamber‟in Medeniyet Tasavvuru” (YayımlanmamıĢ

Yüksek Lisans Tezi), Ġnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya-

2015.

KAVAKLIOĞLU, Mahmut, “Sergilediği Beden Dili Açısından Hz. Peygamber”,

Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi (ss. 49-80), S. 6, 2004/2.

KAYIKLI, Hasan, “Editör”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Din

Psikolojisi Özel Sayısı- Prof. Dr. Kerim Yavuz Armağanı-, S. 2, C.12, 2012.

KAYNAK, Dilber, “Hz. Peygamber‟in Eğitim Faaliyetleri”, (YayımlanmamıĢ Yüksek

Lisans Tezi), 2007.

KEMERTAġ, Ġsmet, Uygulamalı Genel Öğretim Metodu, Yy., Ġstanbul-1965.

KESKĠN, Yusuf Ziya, Nebevî Hoşgörü, TimaĢ Yayınları, Ġstanbul-1997.

KETTÂNÎ, Muhammed Abdülhayy, Terâtîbü‟l-İdârîyye, Çev: Ahmet Özel, Ġz

Yayıncılık, Ġstanbul-1990-92.

122

KILIÇ, Hulusi, “Belâğat”, Diyanet İşleri Ansiklopedisi (DĠA), Türkiye Diyanet Vakfı


KILIÇ, Recep, Âyet ve Hadislerin Işığında İnsan ve Ahlâk, Türkiye Diyanet Vakfı


KOÇ, Ahmet, Kur‟an‟da İnsan ve Hz. Muhammed, Rağbet Yayınları, Ġstanbul-2005.

KOÇ, Mustafa, “Bir Aktivist Olarak Hasan Basri Çantay‟ın DüĢüncesinde Pratik Ahlak

Temaları: Din ve Ahlak Psikolojisi Perspektifinden Semantik Analizler”,

KTÜİFD (ss. 107-156), S.2, Güz/2015.

KOMĠSYON, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Büyük Lügat, TÜRDAV, Ġstanbul-1981.

KÖKTAġ, M. Emin, Din ve Siyaset, Vadi Yayınları, Ankara-1997.

KÖROĞLU, Ertuğrul – BAYRAKTAR, Sinan, Kişilik Bozuklukları, HYB Basım

Yayın, 2. Baskı, Ankara-2010.

KÖSE, Ali, Neden İslâm‟ı Seçiyorlar? (Müslüman Olan Ġngilizler Üzerine Psiko-

Sosyolojik Bir Ġnceleme), ĠSAM Yayınları, Ġstanbul-1997.

KUDSĠ HADĠSLER, Müslim, Ġbni Mace, Ebu Davud, Tirmizi, Nesâî, Muvatta‟dan,

Madve Yayınları: 25-26, tsz..

KULA, M. Naci, “Engellilere Verilecek Tebliğ ve ĠrĢad Hizmeti”, Dinbilimleri

Akademik Araştırma Dergisi IV (ss.17-45), S.4, 2004.

KÜÇÜK, Abdurrahman vd., Dinler Tarihi, Berikan Yayınevi, Ankara-2009.

LAZAR, Judith, İletişim Bilimi, çev: Cengiz Anık, Ankara-2001.

LOCK, John, Eğitim Üzerine, çev. Aylin Uğur, Yeryüzü Yayınevi, Ankara-2004.

MACĠD, Yusuf, “Beden Dili: Hz. Peygamber Örneği”, Iğdır Üniversitesi Sosyal

Bilimler Dergisi (ss. 29-44), Sayı/No: I, 2012.

_______, Yusuf, “Hz. Muhammed‟in Bazı ĠletiĢim Ġlkeleri”, Ondokuz Mayız

Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi/DergiPark (ss.271-303), tsz..

Maigret, Eric, Medya ve İletişim Sosyolojisi, çev: Halime Yücel, ĠletiĢim Yayınları,

Ġstanbul-2014.

123

MÂLĠK B. ENES, Muvatta‟, 47/Husnu‟l-Hulk, Çağrı Yayınları, Ġstanbul-1992.

MASAROĞULLARI, Güncel-KOÇAKGÖL, Muhammed, “ĠletiĢim md.”, Psikoloji

Sözlüğü, Nobel, 2011.

MATTELART, Armand - Mıchele, İletişim Kuramları Tarihi, ĠletiĢim Yayınları,

Ġstanbul-1998.

MERAL, Muhammet, “Hz. Peygamber‟in Hatalar KarĢısındaki Tavrı”, Dokuz Eylül

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi),

Ġzmir-2011.

MISIRLI, Ġrfan, Genel ve Teknik İletişim, Detay Yayıncılık, Ankara-2004.

MUTLU, Erol, İletişim Sözlüğü, Ark Yayınevi, Ankara-1994.

________, Erol, İletişim Sözlüğü, Ark Yayınları, Ankara-1995.

MÜSLĠM, Ebü‟l-Huseyn Müslim b. Haccâc, el-Câmiu‟s-Sahîh (Sahîh-i Muslim),

Ġstanbul, 1413/1992.

NASR, Seyyid Hüseyin, İslâm‟ın Kalbi, Gelenek Yayıncılık, Ġstanbul-2002.

NECATĠ, M. Osman, Kur‟an ve Psikoloji, çev.: Hayati Aydın, Fecr Yayınları, Ankara-

1998.

NESEFĠ, Ömer, İslâm İnancının Temelleri, Otağ Yayınları, Ġstanbul-1971.

NUTKU, Özdemir, Dram Sanatı Tiyatroya Giriş, Kabalcı Yayınevi, Ġstanbul-1997.

OLMUġTUR, Davut, “Hadislerde Aile Ġçi ĠletiĢim”, Süleyman Demirel Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Isparta-2013.

ÖCAL, Mustafa, Din Eğitimi ve Öğretiminde Metodlar, Diyanet Vakfı Yayınları,

Ankara-2013.

ÖLMEZ, Muammer, “Kur‟an-ı Kerim‟de Peygamberlere Emredilen Tebliğ Metodları”

Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (YayımlanmamıĢ

Yüksek Lisans Tezi), Konya-2013.

124

ÖMERÎ, Muhammed Nebil, “Hz. Peygamber‟in Sahâbeye Ġnanç Esaslarını Öğretmede

Ġzlediği Metot”, Kader Kelam Araştırmaları Dergisi (ss. 452-492), çev: Kılıç

Aslan Mavil, S.2, 2017.

ÖNDER, Mustafa, “Kur‟an ve Sünnette Ġnsan Onuruna Eğitim Açısından YaklaĢım”,

Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ss. 37-56), S. 4, 2015.

ÖNER, Necati, İnsan Hürriyeti, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara-1987.

ÖNKAL, Ahmet, “Genel Tebliğin BaĢlaması, MüĢriklerin Son Ġlâhî Mesaja ve Son

Elçiye Tepkileri”, Yy.-tsz..

________, Ahmet, Rasulullah‟ın İslâm‟a Davet Metodu, Kitap Dünyası Yayınları,

Ġstanbul-2016.

ÖZBAĞ, Lütfi, Psikolojide İlk Adım, Remzi Kitabevi, Ġstanbul-1970.

ÖZDEMĠR, Saadettin, “Din Eğitiminde Soru-Cevap Metoduyla Öğretimde Hz.

Peygamber Örneği”, IV. Kutlu Doğum Sempozyumu, SDÜ İlâhiyat Fakültesi (ss.

398-413), Isparta-2001.

ÖZKAY, Ünsal, XIX. Yüzyıldan Günümüze Kitle İletişimin Kültürel İşlevleri –

Kuramsal Bir Yaklaşım-, Der Yayınları, Ġstanbul-1993.

ÖZTOPRAK, Mustafa, “Bireysel ve Toplumsal Meselelerde Hz. Peygamber‟in

Problem Çözme Yöntemleri”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

Dergisi (ss. 237-265), S.37, 2004.

PAZARLI, Osman, Din Eğitimi ve Öğretiminde Genel Metodlar, Yy., Ġstanbul-1967.

_________, Osman, Din Psikolojisi, Remzi Kitabevi, Ġstanbul-1968.

PEKER, Hüseyin, Din Psikolojisi, Aksiseda Matbaası, Samsun-2000.

PERRY, Whitall N. (derleyen), Kutsal Bilgeliğin İzinde Kalbe Dönüş, terc: Mesut

KüĢükoğlu-Cemal AtabaĢ, Ġstanbul-2010.

PĠCKTHALL, Muhammed Marmaduke, İslâm Medeniyetin Dinamikleri, terc: Yusuf

Kaplan, Külliyat Yayınları, Ġstanbul-2011.

125

el-ĠSFAHÂNÎ, Râgıb, Ebu‟l Kâsım el Hüseyin b. Muhammed, el- Müfredât fî Garîbi‟l

Kur‟ân (thk. Muhammed Seyyid Keylânî), Beyrut-tsz..

___________________, Müfredat el-Fâzu‟l-Kur‟an / Kur‟an Kavramları Sözlüğü, çev:

Yusuf Türker, Pınar Yayınları, Ġstanbul-2007.

___________________, Müfredat (Kur‟an Kavramları Sözlüğü), Tercüme: Abdulbaki

GüneĢ-Mehmet Yolcu, Çıra Yayınları, Ġstanbul-2012.

RASĠM, Bakırcıoğlu, “Telkin md.”, Ansiklopedik Eğitim ve Psikoloji Sözlüğü, Anı

Yayıncılık, Ankara-2012.

SAMADOV, Vugar, “Sünnet Verilerine Göre Hz. Peygamber‟in Bedevileri Toplumla

BütünleĢtirme Siyaseti”, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,

(YayımlanmamıĢ Doktora Tezi), Ġstanbul-2010.

SAMBUR, Bilal, “Din ve Psikoloji ĠliĢkisini Yeniden DüĢünmek”, İslâmi Araştırmalar

Dergisi (ss.423-440), S.3, 2006.

SANVER, Mehmet, Kur‟an‟da Teblig ve Egitim Psikolojisi, Pınar Yayınları, Ġstanbul-

2001.

_________, Mehmet, Kur‟an‟da Teblig ve Egitim Psikolojisi, Pınar Yayınları, Ġstanbul-

2004.

SARI, Mevlüt, Turkish English Arabic Persian, Gonca Yayınevi, Ġstanbul-tsz..

SARIÇAM, Ġbrahim, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, DĠB Yayınları, 7. Baskı, tsz..

_________, Ġbrahim, “Değerlerin Hayata Geçirilmesinde Hz. Peygamber: Güven

Örneği”, İslâm‟ın Güncel Sunumu -Hz. Peygamber‟in Tebliğ Metodu lşığında

İslâm‟ın Güncel Sunumu- 2003 Yılı Kutlu Doğum Sempozyumu Tebliğ ve

Müzakereleri- (ss. 205-216), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara-2006.

SAYI, Ali, “Kur‟an‟da Kıssa Kavramı Üzerine” D.E.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi (ss.

145-196), S. 9, Ġzmir-1995.

SERAHSÎ, ġemsü‟l-Eimme Ebu Sehl Ebu Bekir Muhammed b. Ahmed, Mubsût,

(editör: Mustafa Cevat AkĢit) GümüĢev Yayınları, Ġstanbul-2008.

126

SERT, Hüseyin Emin, “Kur'ân-ı Kerîm IĢığında Güven Duygusunun Kaynağı Olarak

Müslümanlık Bilinci”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13:2

(ss.197-225), 2008.

SEVER, Sedat, “Dil ve ĠletiĢim –Etkili Yazı ve Sözlü Anlatım”, (ss. 51-66), tsz..

SEZGĠN, Ali Galip, “Hz. Peygamber‟in Dil Yeteneği ve Dile Dayalı Tefsiri” (ss. 61-

92), Yy.- tsz..

SĠCĠSTÂNÎ, Ebû Dâvud Süleyman b. EĢ‟as, Sünen-i Ebu Davud Terceme ve Şerhi,

çev: Necati Yeniel / Hüseyin Kayapınar, ġamil Yayınevi, Ġstanbul-tsz..

SĠFĠL, Ebubekir, İslâmî Bilincin İhyası, Rıhle, 3. Baskı, Ġstanbul-2013.

SMĠTH- GRĠFFĠN, Huston-David Rey, Unutulan Hakikat, çev: Latif Boyacı, Ġnsan

Yayınları, Ġstanbul-1998.

SOYSALDI, Mehmet, “Kur‟an‟da Tebliğ Yöntemleri ile Ġlgili Kavramların Analizi”,

Diyanet İlmi Dergi, S.3, Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı Dini Yayınlar, Ankara-2003.

SÖYLEV, Ömer Faruk, “Dînî DanıĢma ve Rehberliğin Teolojik Temellerine Ġslâmî

YaklaĢım”, Diyanet İlmi Dergi (ss.75-100), S.2, 2017.

SPRANGER, Eduard, İnsan Tipleri Bir Kişilik Psikolojisi, Ġz Yayıncılık, Ġstanbul-

2001.

ġANVER, Mehmet, “Dinî Tebliğ ve Öğretimde Metodun Önemi”, Uludağ Üniversitesi

İlahiyat Fakültesi, S. 9, 2000.

ġEN, Yusuf, “Hz. Peygamber‟in Merhamet Eğitim Metodu”, Bayburt Üniversittesi

Eğitim Fakültesi Dergisi, S. I-II, 2011.

ġENTÜRK, Habil, Din Psikolojisine Giriş, Ġz Yayıncılık, Ġstanbul-2010.

ġEYBÂNÎ, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel, el-Müsned, (ta„lik: ġuayb

el-Arnaûd ve dğr.), Beyrut 1416/1995-1421/2001.

ġÜKUN, Ziya, Farsça-Türkçe Lügat/Gencinei Güftar-Ferhengi Ziya, Milli Eğitim

Bakanlığı Yayınları: 3013, Ġstanbul-1996.

127

TABERĠ, Ebu Cafer Muhammed b. Cerir, Taberi Tefsiri, çev. Kerim Aytekin, Hasan

Karakaya, Hisar Yayınevi, Ġstanbul-tsz..

TAHSĠN Saraç, Fransızca-Türkçe Büyük Sözlük, Ankara-1976.

TAN, Oğuzhan, “ÖğrenilmiĢ Merhametsizlik”, Hz. Peygamber ve Merhamet Eğitimi

(ss. 27-42), DĠB. Yayınları, Ankara-2011.

TARHAN, Nevzat, Akıldan Kalbe Yolculuk, Yayına Hazırlayan: Fatma Özten, Nesil,

Ġstanbul-2012.

TAġAN, Yusuf “Dini Tebliğde Hutbe‟nin Yeri ve Hz. Peygamber‟in Hutbe Tarzı”,

Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ Yüksek

Lisans Tezi), Ġstanbul-2007.

TAġAN, Yusuf, “Dini Tebliğde Hutbe‟nin Yeri ve Hz. Peygamber‟in Hutbe Tarzı”,

Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ Yüksek

Lisans Tezi), Ġstanbul-2007.

TAYFUN, Recep, Etkili İletişim ve Beden Dili, Nobel, 5. Basım, Ankara-2014, s.115,

141.

TEHÂNEVÎ, Muhammed Ali Ġbni Ali, Keşşâfu Istılâhâtı‟l-Ulûm, Dâru‟l-Kütübü‟l-

Ġlmiyye, Beyrut-tsz..

TEKĠNALP – UZUN, ġermin - Ruhdan, İletişim Araştırmaları ve Kuramları, Baskı 3,

Beta Basın Yayın Dağıtım, Ġstanbul-2009.

TEPE, Harun, Felsefede Doğruluk veya Hakikat, Ġmge, Ankara-2003.

TEZCAN, Mahmut, “Ġbni Haldun‟un Eğitime ĠliĢkin GörüĢleri” (ss. 204-2012), tsz..

TĠRMĠZĠ, Ebû Ġsa Muhammed bin Ġsa et-Tirmizî, Sünen, Çağrı Yayınları, Ġstanbul-

1992.

TĠRMĠZÎ, Ebû Ġsa Muhammed bin Ġsa, Sünen, Çağrı Yayınları, Ġstanbul-1992.

TOKSARI, Ali, “Hz. Peygamber devrinde Kadın”, Diyanet İlmi Dergi (ss. 67-80), S. 4,

Cilt: 29, 1993.

128

TOPALOĞLU, Bekir, “ĠrĢâd”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi (ss. 454-455),


TÜRKMEN, Ali, “İslâm İletişim Hukuku” Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü (YayımlanmamıĢ Doktora Tezi), Samsun-1995.

TÜRKOĞLU, Adil, 99 Soruda Eğitim Bilimine Giriş, Ġzmir, Memleket Gazetecilik ve

Matbaacılık, 1997.

UYAR, Ahmet, “Hadislerde Kıssa ve Kıssacıların Hadisler Üzerindeki Olumsuz

Etkileri”, ERUIFD (ss. 25-56), 2015.

UZUN, Tacettin - vd., Anlatımlı Belağat, Sebat Ofset Manbaacılık, Konya-2008.

ÜLKEN, Hilmi Ziya, Dini Sosyoloji, Ġstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları

No:204, Edebiyat Fakültesi Felsefe Zümresi NeĢriyatı, Ġstanbul-1943.

ÜLKEN, Hilmi Ziya, Sosyoloji Sözlüğü, Talim ve Terbiye Dairesi Yayınları (Milli

Eğitim Basımevi), 9 Sözlük Serisi 1, Ġstanbul-1969.

VARDĠ, Recep, “Hz. Muhammedin Liderliğinde Arap Toplumunda GerçekleĢen

Toplumsal DeğiĢim”, Toplum Bilimleri (ss. 321-342), 2015.

VURAL, Birol, Doğru ve Güzel Konuşma, Hayat Yayınları, Ġstanbul-2007.

WARRE, Howard C., Psikoloji Sözlüğü, 2. Baskı, Yeryüzü yayınevi, Ankara-2003.

WOLLSTONECRAFT, Mary, Kadın Haklarının Gerekçelendirilmesi, çev: Deniz

Hakyemez, Kültür Yayınları, Ġstanbul-2012.

WULF, Christoph, Eğitim Bilimi, çev. Hasarı Hüseyin Aksoy-Hatice Özden Aras-

Aygülen Kayahan, Dipnot Yayınları, Ankara-2010.

YAĞCI, Hızır, “Hz. Peygamber‟in Söz ve DavranıĢlarında Ġnsan Kazanma Sanatı”

(YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü, Van-2009.

YAĞCI, Hızır, “Hz. Peygamber‟in Söz ve DavranıĢlarında Ġnsan Kazanma Sanatı”,

Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ Yüksek

Lisans Tezi), Van-2009.

129

YAĞCI, Hızır, “Hz. Peygamber‟in Söz ve DavranıĢlarında Ġnsan Kazanma Sanatı”

(YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü, Van-2009.

YALÇIN, Süleyman Kaan–Murat ġENGÜL, “Dilin ĠletiĢim Süreci Ġçerisindeki Rolü

ve ĠĢlevi”, Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları Volume 2/2 Spring (ss. 749-

769), 2007.

YAVUZ, Yusuf ġevki, “Nübüvvet”, Diyanet İşleri Ansiklopedisi (DĠA), Türkiye


YAZIR, Elmalılı M. Hamdi, Hak Dini Kur‟an Dili SadeleĢtirenler: Ġsmail Karaçam vd.,

Azim Dağıtım, Ġstanbul-trz..

YEPREM, M. Saim, İrade Hürriyeti ve İmam Mâturîdî, ġamil Yayınevi, Ġstanbul-

1980.

YILDIRIM, Zeki, “Kur‟an‟da Peygamberlerin Ġsmeti”, DergiPark (ss. 81-112), tsz..

YILMAZ, Ali, “Kur‟an‟a Göre Ġnkârın Psikolojik Tezahürleri”, Atatürk Üniversitesi

İlâhiyât Tetkikleri Dergisi (ss.88-125), S.20, 2003.

YILMAZ, Hüseyin, “Hz. Peygamber Eğitiminde Bir Ġlke Olarak HoĢgörü”, Cumhuriyet

Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ss. 109-132), Sivas-2004.

ZEBÎDÎ, Zeynü‟d-dîn Ahmed b. Ahmed b. Abdi‟l-Latîfi‟, Sah‟ih-i Buhârî Muhtasarı

Tecrîd-i Sarîh Tercemesi ve Şerhi, Mütercimi ve ġârihi: Kamil Miras, Diyanet

ĠĢleri BaĢkanlığı Yayınları, Dokuzuncu Baskı, Ankara-1987.

ZILLIOĞLU, Melih, İletişim Nedir?, Cem Yayınevi, Ġstanbul-1993.

ZĠYNU, Muhammed Cemil, Peygamberimizin Kişisel Ahlaki Özellikleri, çev: M. BeĢir

Eryarsoy, Guraba Yayıncılık, Ġstanbul-2008.

130

ĠNTERNET KAYNAKLARI

ÖNKAL, Ahmet, “Üsve-i Hasene Olarak Hz. Peygamber‟in (sas) Örnekliği”,

www.youtube.com/watch?v= PQ8PxQodR8M, (28.03.2018).

ÖZ ġaban, “Hz. Peygamber‟in (sav) Siyasi KiĢiliği ve Örnekliği”,

https://www.youtube. com/watch?v= 7ZCdZ08Bs-c, (28.03.2018)

http://www.youtube.com/watch?v=%20PQ8PxQodR8M

131

ÖZGEÇMĠġ

KiĢisel Bilgiler:

Adı ve Soyadı : Bünyamin ÖZDAġ

Doğum Yeri : Bucak

Doğum Yılı : 1975

Medeni Hali : EVLĠ

ĠĢ Durumu : Burdur Merkez Vaizi

Eğitim Durumu:

Hafızlık Eğitimi : Isparta Hayırlar Kur‟an Kursu

Ortaöğretim : Bucak Ġmam Hatip Ortaokulu

Lise : Bucak Ġmam Hatip Lisesi

Lisans : Sakarya Ġlahiyat Fakültesi

Yabancı Dil ve Düzeyi:

Arapça temel seviye

Bilimsel Yayınlar ve ÇalıĢmalar:

Lisans Bitirme Tez Konusu : “Emeviler Dönemi Deniz

SavaĢları”

Yüksek Lisans Seminer Konusu : “Hz Peygamber ve Aile

DanıĢmanlığı”

Süleyman Demirel Universitytez.sdu.edu.tr/Tezler/TS02684.pdf · III ÖZDAġ, Bünyamin,...

Documents

Transcript of Süleyman Demirel Universitytez.sdu.edu.tr/Tezler/TS02684.pdf · III ÖZDAġ, Bünyamin,...