MUĞLA KENTİNDE ERKEN CUMHURİYET DÖNEMİ MODERNLEŞME SÜRECİNİN KENT...

T.C.

SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

MUĞLA KENTİNDE ERKEN CUMHURİYET DÖNEMİ MODERNLEŞME SÜRECİNİN KENT VE MİMARLIK ÖLÇEĞİNDE

ARAŞTIRILMASI

Emine Eda BABACAN GÜNGÖR

Danışman Doç. Dr. Sıdıka ÇETİN

YÜKSEK LİSANS TEZİ MİMARLIK ANABİLİM DALI

ISPARTA - 2018

i

İÇİNDEKİLER

Sayfa İÇİNDEKİLER ......................................................................................................................... i ÖZET ......................................................................................................................................... iii ABSTRACT .............................................................................................................................. v TEŞEKKÜR .............................................................................................................................. vii ŞEKİLLER DİZİNİ ................................................................................................................. viii ÇİZELGELER DİZİNİ ............................................................................................................ xi 1. GİRİŞ..................................................................................................................................... 1

1.1. Problemin Tanımı .................................................................................................. 1 1.2. Çalışmanın Amacı .................................................................................................. 2 1.3. Kapsamı ve Yöntemi ............................................................................................. 3

2. KAYNAK ÖZETLERİ ........................................................................................................ 5 3. ERKEN CUMHURİYET DÖNEMİ MODERNLEŞME SÜRECİ .............................. 8 4. MUĞLA KENTİNE DAİR GENEL BİLGİLER VE TARİHSEL SÜREÇTEKİ GELİŞİMİ ............................................................................................................................. 13

4.1. Muğla Kentine Dair Genel Bilgiler ................................................................... 13 4.1.1. Coğrafi konum ............................................................................................... 13 4.1.2. Fiziki yapı ........................................................................................................ 14 4.1.3. Sosyal ve ekonomik yapı ............................................................................ 17

4.2.Muğla Kentinin Tarihsel Süreçteki Gelişimi ................................................. 21 4.2.1. Cumhuriyet Öncesi Dönem ....................................................................... 21 4.2.2. Cumhuriyet Dönemi (1923-1950) ......................................................... 31

5. ERKEN CUMHURİYET DÖNEMİ MODERNLEŞME SÜRECİNDE MUĞLA KENTİNDE İNŞA EDİLEN YAPILAR ............................... 50

5.1. Anıtlar ........................................................................................................................ 50 5.1.1. Atatürk Anıtı ................................................................................................... 50

5.2. Yönetim Yapıları..................................................................................................... 51 5.2.1. Belediye Binası .............................................................................................. 51 5.2.2. Hükümet Konağı ........................................................................................... 54 5.2.3. Vali Konağı ...................................................................................................... 58

5.3. Banka Yapıları ......................................................................................................... 64 5.3.1. Ziraat Bankası ................................................................................................ 64

5.4. Eğitim Yapıları ........................................................................................................ 67 5.4.1.Üçüncü Okul ..................................................................................................... 68 5.4.2. Erkek Sanat Enstitüsü ................................................................................. 71

5.5. Sağlık Yapıları.......................................................................................................... 72 5.5.1. Muğla Devlet Hastanesi .............................................................................. 72

5.6. Sosyal ve Kültürel Yapılar .................................................................................. 74 5.6.1. Halkevi ve Halk Oteli ................................................................................... 74 5.6.2. Kulüp ve Sinema Binası ............................................................................. 79 5.6.3. Şehir Stadı ...................................................................................................... 81

5.7. Endüstri Yapıları .................................................................................................... 82 5.7.1. Elektrik Fabrikası ......................................................................................... 82

5.8. Diğer Kamu Yapıları .............................................................................................. 83 5.8.1. Sıfat İstasyonu ............................................................................................... 83

5.8.2. Mezbaha ................................................................................................................. 84 5.8.3.Pazar yeri .......................................................................................................... 85

ii

5.9. Konutlar ..................................................................................................................... 88 5.9.1. Abide Hanım Konağı .................................................................................... 88 5.9.2. Apaydın- Koçer Evi ..................................................................................... 91 5.9.3. Baydur Evi ...................................................................................................... 94 5.9.4. Hancılar Evi .................................................................................................... 97 5.9.5. Y. Elektrik Mühendisi Ali Adnan İzmirli Konağı .............................. 99

6. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA ............................................................... 102 7. SONUÇ VE ÖNERİLER ................................................................................................... 110 KAYNAKLAR .......................................................................................................................... 113 ÖZGEÇMİŞ ............................................................................................................................... 117

iii

ÖZET

Yüksek Lisans Tezi

MUĞLA KENTİNDE ERKEN CUMHURİYET DÖNEMİ MODERNLEŞME SÜRECİNİN KENT VE MİMARLIK ÖLÇEĞİNDE ARAŞTIRILMASI


Süleyman Demirel Üniversitesi

Fen BilimleriEnstitüsü Mimarlık Anabilim Dalı

Danışman: Doç. Dr. Sıdıka ÇETİN

Anadolu’ da Cumhuriyetin ilanıyla modernleşme çalışmaları başlamış ve mekân organizasyonu değişim göstermiştir. Başlangıçta yanan Anadolu kentleri ve başkent seçilen Ankara’nın kent planlaması önem arz etmiş, fakat takip eden süreçte Anadolu’nun birçok şehir ve kabasında da imar planı yapım süreci başlatılmıştır. İmar planları kentlerde halkın sosyal ve ekonomik ihtiyaçlarının uygun koşullarda gerçekleşmesine olanaklar sağlaması açısından önemlidir. Muğla kenti bir çevre kent olduğundan Cumhuriyetin ilk yıllarında (1923-1928) kentin ufkunu açacak çalışmalar bulunmazken, 1928 de ilk imar faaliyetleri başlamıştır. Yürütülen çalışmalar doğrultusunda merkezde birtakım değişiklikler yapılmış, ulus – devlet anlayışı doğrultusunda yeni toplumsal düzen kurulmuş, yeni resmi yapılar inşa edilmiş ve kent planlaması için önemli adımlar atılmıştır. Bu çalışmalar doğrultusunda kentte yoğun bir modernleşme süreci yaşanmıştır. Bu tez çalışması, Erken Cumhuriyet Döneminde Muğla kentinin gelecekteki ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla hazırlanan ilk imar planının incelenmesini, kentin Cumhuriyet öncesi geleneksel dokusu ile ilişkisinin kurulmasını, kentin imar planı doğrultusunda oluşturulan kent merkezi ve bu merkezle bağlantılı kentsel akslardaki değişimin ortaya koyulmasını amaçlamaktadır. Sonrasında ise, bu akslar üzerinde gerçekleşen mimari yapıların dönemsel özellikler üzerinden mekânsal gelişiminin ortaya çıkarılması hedeflenmektedir. Bu doğrultuda kentin odak noktası Cumhuriyet Meydanı başta olmak üzere 1923 – 1950 tarihleri arasındaki kentsel ve mimari gelişmeler araştırılmış, Muğla’nın belirtilen süreçteki gelişimi ve kentte inşa edilen yapılar başlıklar altında incelenmiştir. Birinci bölümde öncelikle çalışmasının amacı, kapsamı ve yöntemi belirtilmiştir. İkinci bölümde Erken Cumhuriyet Döneminin anlaşılabilmesi açısından literatür araştırmasına başvurulmuştur. Çalışma hakkında kaynak özetleri hazırlanmıştır. Üçüncü bölümdedönemin yenileşme çabası, Cumhuriyet kültürünün mekâna yansımasına dair araştırmalar yapılmıştır. Dördüncü bölümde Muğla kentine dair genel bilgiler ve Erken Cumhuriyet Döneminde yapılan imar planı çalışması ile kentin gelişimi; beşinci bölümde Erken

iv

Cumhuriyet Döneminde inşa edilmiş yapıların zaman içindeki durumları değerlendirilmiştir. Son iki bölümde ise, araştırma bulguları ve sonuçlar tartışılmıştır. Tezde çalışmayı özgün kılan çok sayıda mimari mekân analizleri, ölçümler ve çizimler kullanılmıştır. Belediyeler ve diğer resmi kurumlardan elde edilmiş bilgi, belgeler ve yapılara ait mimari projeler üzerinden incelemeler yapılmıştır. Bununla Cumhuriyetin Muğla kentinde meydana getirdiği değişim ve dönüşümün yazılı ve çizili bilgi ve belgelerle ifade edilmesi sağlanmıştır. Bu nedenle tezin literatürdeki bilgi üretimine ve kent belleğine somut katkı sağlanması noktasında önemli bir altlık oluşturacağı düşünülmektedir. Anahtar Kelimeler:Muğla, Erken cumhuriyet dönemi mimarlığı, modernleşme, imar planı, kent planlaması. 2018, 117 sayfa

v

ABSTRACT

M.Sc. Thesis

A STUDY ON THE URBAN AND ARCHITECTURAL BASES OF MODERNIZATION PROCESS DURING THE EARLY REPUBLICAN PERIOD IN

MUĞLA PROVINCE


Süleyman Demirel University Graduate School of Natural and Applied Sciences

Department of Architecture

Supervisor: Assoc. Prof. Dr. Sıdıka ÇETİN

Modernization studies started and space organization changed after the proclamation of the republic in Anatolia. First, urban planning of the capital city Ankara and the Anatolian provinces which had been burnt wereperformed, and then urban planning of many other cities and towns of Anatolia started. Zoning plans are important in terms of meeting society’s social and economic needs in suitable conditions. Because Muğla was a peripheral city, no study was conducted to carry the city a step further in early Republican period (1923-1928). However, the first zoning work started in 1928. Certain changes were made in the city center in line with the conducted studies, a new social order was established in line with a nation-state understanding, new official structures were built and important steps were taken for urban planning. A dense modernization process took place in the city. This thesis study aims to examine the first urban planning which was prepared to meet the future needs of Muğla city, to connect the city with its traditional texture before the Republican period and to reveal the changes in the city center established in line with the urban planning of the city and urban axes connected with this center. Afterwards, revealing the spatial development is aimed over periodical characteristics of architectural structures created on these axes. To this end, the focal point of the city was the Republican Square being in the first place, urban and architectural developments were searched between 1923 and 1950 and Muğla’s development and structures built in the city were analyzed under several headings. The aim, scope and method of the study were determined in the first part. Previous studies were analyzed to understand Early Republican Period in the second part. Reference abstracts were prepared regarding the study. Research on modernization effort and reflection of the Republican culture on the place were performed in third part. In the fourth part, general information about the city of Muğla, urbanplanning study conducted in Early Republican Period and development of the city were examined. In the fifth part, the state of

vi

structures built in Early Republican Period in the course of time were analyzed. In the last two parts, research findings and results were discussed. Many architectural place analysis, measurements and drawings which make the study unique were used in this study. Analysis were performed over architectural projects that have information, document and structures obtained from municipalities and other official institutions. This analysis provided written and drawn information and documents about change and transformation that Republic led in the city of Muğla. Therefore, this study is considered to be a basis in terms of making concrete contributions to information production and memory of the city in literature. Keywords: Muğla, early republican period architecture, modernization, zoning plan, urban planning 2018, 117 pages

vii

TEŞEKKÜR

Doğup büyüdüm ve yaşama devam ettiğim il olan Muğla kentinin gelişim sürecini araştırıp anlamak adına "Muğla Kentinde Erken Cumhuriyet Dönemi Modernleşme Sürecinin Kent ve Mimarlık Ölçeğinde Araştırılması" başlıklı tezimi hazırlamam için beni yönlendiren, karşılaştığım zorlukları bilgi ve tecrübesi ile aşmamda yardımcı olan değerli Danışman Hocam Doç. Dr. Sıdıka ÇETİN’e teşekkürlerimi sunarım. Muğla’da sürdürdüğüm çalışmalarda yardımlarını esirgemeyen Muğla Kültür Varlıklarını Koruma Kurulu Müdürü Fikret GÜRBÜZER başta olmak üzere, tüm kurul çalışanlarına, Menteşe Belediye Başkanlığı’na, İller Bankasına arşiv çalışmalarımda verdikleri desteklerden dolayı teşekkür ederim. Muğla kentine dair oluşturduğu bilgileri hoş sohbeti ile benimle paylaşan değerli büyüğüm Selahattin SAPMAZ’ a teşekkür ederim. Yine çalışmalar sırasında ilgi ve paylaşımlarını esirgemeyen Yüksek Mimar Gözde DEĞER’ e, Yüksek Mimar Meral OĞUZ’a teşekkür ederim. Alan çalışmasını gerçekleştirirken varlığı ve yardımlarıyla destek olan babam Osman BABACAN’ a, her konuda yanımda olan annem Ümmügülsüm BABACAN’ a, değerli ablam Seda BABACAN’ a, desteğini her zaman yanımda hissettiğim yol arkadaşım, sevgili eşim Gökhan GÜNGÖR’ e sonsuz sevgi ve saygılarımı sunarım.


ISPARTA, 2018

viii

ŞEKİLLER DİZİNİ

Sayfa Şekil 4.1.1.1. Muğla ili ve ilçeleri .................................................................................... 13 Şekil 4.1.2.1. Deprem bölgeleri haritası ..................................................................... 17 Şekil 4.2.1.1. Menteşe Sancağı’nda yönetimsel sınırların zaman içindeki değişimi ........................................................................................................ 25 Şekil 4.2.1.2. Muğla kentinin mahallelerinin sınırları ve Değirmendere, Karamuğla ve Basmacı Dereleri ile ilişkileri .................................. 25 Şekil 4.2.1.3. 1930’lu yıllarda Konakaltı Meydanı .................................................. 27 Şekil 4.2.1.4. 19. Yüzyıl sonunda Muğla kent merkezinin işlevsel yapısı ....... 28 Şekil 4.2.1.5. Ragıp Bey Caddesinde bir evin ön cephesi ...................................... 29 Şekil 4.2.1.6. Muğla kentinin bir mahallesinin görünümü ................................... 30 Şekil 4.2.2.1. Muğla İmar Planı ....................................................................................... 33 Şekil 4.2.2.2. Muğla kenti imar planı üzerinden meydana açılan yollar ......... 35 Şekil 4.2.2.3. Meydan etrafındaki yapıların 1966 yılı İmar ve İskân Bakanlığı onaylı imar planı üzerinde gösterilmesi ....................... 37 Şekil 4.2.2.4. Atatürk anıtı ................................................................................................ 39 Şekil 4.2.2.5. Atatürk’ün naaşının Etnografya Müzesine nakledildiği gün yapılan törende Cumhuriyet Meydanı ve Atatürk anıtı .............. 40 Şekil 4.2.2.6. Atatürk anıtı ve yeni yapılan halk evi binası .................................. 41 Şekil 4.2.2.7. İmar planı doğrultusunda kamulaştırılan Muğla bahçeleri ve sahipleri ........................................................................................................ 42 Şekil 4.2.2.8. Muğla kenti 1931 yılı yolağı haritası ................................................. 43 Şekil 4.2.2.9. 1936 yılı imar planı Çarşı kısmında yapılan tadilat ..................... 44 Şekil 4.2.2.10. Muğla Kent Merkezi Kentsel Sit Alanı ve bölgeleri .................... 47 Şekil 4.2.2.11. İller Bankası tarafından 26.11.1981 tarihinde küçültülen Muğla İmar Planı .................................................................................... 49 Şekil 5.1.1.1. Atatürk Anıtı ................................................................................................ 51 Şekil 5.2.1.1. Belediye Binası vaziyet planı ................................................................ 52 Şekil 5.2.1.2. Günümüz Belediye Binası tadilat projesi zemin kat planı ........ 53 Şekil 5.2.1.3. Günümüzde Belediye Binası ................................................................ 54 Şekil 5.2.2.1. Hükümet Konağının temel çalışmaları ............................................. 55 Şekil 5.2.2.2. 1940’larda Kayseri Cumhuriyet Meydanı ve Hükümet konağı ............................................................................................................. 56 Şekil 5.2.2.3. Muğla Hükümet Konağı .......................................................................... 56 Şekil 5.2.2.4. Hükümet Konağı mermer kaplı anıtsal geniş yaya yolu............. 57 Şekil 5.2.2.5. Muğla Hükümet Konağı .......................................................................... 58 Şekil 5.2.3.1. Vali konağı (Cumhuriyet Meydanının olmadığı yıllara ait) ...... 59 Şekil 5.2.3.2. Vali konağı ve Cumhuriyet Meydanı ilişkisi (1940’lı yıllar) ..... 59 Şekil 5.2.3.3. Vali konağı vaziyet planı ........................................................................ 61 Şekil 5.2.3.4. Vali konağı 1988 yılı rölöve projesi zemin kat planı ................... 62 Şekil 5.2.3.5. Vali konağı ön cephe görünüşü (1987 yılı) ..................................... 63 Şekil 5.2.3.6. Vali konağı sağ yan cephe görünüşü (2015 yılı) ........................... 64 Şekil 5.3.1.1. Ziraat Bankası yerleşim planı ............................................................... 65 Şekil 5.3.1.2. Ziraat Bankası olarak inşa edilen yapı (1988 yılı) ........................ 66 Şekil 5.3.1.3. Ziraat Bankası olarak inşa edilen yapının zemin kat planı ....... 66 Şekil 5.3.1.4. Ziraat Bankası olarak inşa edilen yapı .............................................. 67 Şekil 5.4.1.1. Üçüncü Okul vaziyet planı .................................................................... 68

ix

Şekil 5.4.1.2. Üçüncü Okul restitüsyon projesi zemin kat planı ........................ 69 Şekil 5.4.1.3. Üçüncü Okul giriş cephesi ...................................................................... 70 Şekil 5.4.1.4. Üçüncü Okul bahçesindeki Atatürk Abidesi .................................... 70 Şekil 5.4.1.5. Atatürk ilkokul olarak bilinen Üçüncü Okul ön cephe görünüşü ....................................................................................................... 71 Şekil 5.4.2.1. Günümüzde Kanuni Sultan Süleyman Mesleki ve Teknik Anadolu Lisesi ............................................................................................. 72 Şekil 5.5.1.1. 1930 yılında yapımı tamamlanan hastane pavyonu vaziyet planı ............................................................................................................... 73 Şekil 5.5.1.2. Erken Cumhuriyet Döneminde inşa edilen hastane pavyonu . 74 Şekil 5.6.1.1. Halkevi ön cephe ....................................................................................... 76 Şekil 5.6.1.2. Halkevi arka cephe ................................................................................... 77 Şekil 5.6.1.3. Halkevi ve Halk Oteli yapısının Muğla Kız Öğretmen Okulu olarak kullanımına uygun hale getirilmiş hali................................ 78 Şekil 5.6.1.4. Halkevi ve Halk Oteli Binası .................................................................. 78 Şekil 5.6.2.1. Kulüp ve Sinema Binası .......................................................................... 80 Şekil 5.6.2.2. Günümüzde Kulüp ve Sinema Binası yerine inşa edilen Ziraat Bankası binası ................................................................................ 80 Şekil 5.6.3.1. Şehir Stadı .................................................................................................... 81 Şekil 5.7.1.1. Elektrik fabrikası vaziyet planı ............................................................ 83 Şekil 5.8.1.1. Sıfat istasyonu ............................................................................................ 84 Şekil 5.8.2.1. Muğla Mezbahası ....................................................................................... 85 Şekil 5.8.3.1. Yağ pazarı ya da yağ hali olarak bilinen yapı ................................. 86 Şekil 5.8.3.2. Muğla Belediyesi tarafından yapılmış betonarme Pazar yeri vaziyet planı ................................................................................................ 87 Şekil 5.8.3.3. Muğla Belediyesi tarafından yapılmış betonarme Pazar yeri .. 87 Şekil 5.8.3.4. Pazar yerinin Sümerbank Satış Mağazasına dönüştürülmesi .. 88 Şekil 5.8.3.5. Yıkılan Sümerbank Satış Mağazası yerinin park olarak düzenlenmesi .............................................................................................. 88 Şekil 5.9.1.1. Abide Hanım Konağının işlev değişikliği sonucu birinci kat planı ................................................................................................................ 90 Şekil 5.9.1.2. Abide Hanım Konağının Halk Bankası olarak kullanılmaya başlandığı döneme ait giriş cephesi önünde çekilmiş fotoğraf 90 Şekil 5.9.1.3. Abide Hanım Konağı olarak bilinen yapının Cumhuriyet Meydanına bakan cephesi ...................................................................... 91 Şekil 5.9.2.1. Apaydın- Koçer evinin ilk hali .............................................................. 92 Şekil 5.9.2.2. Apaydın- Koçer evi rölöve projesi birinci kat planı ..................... 93 Şekil 5.9.2.3. Apaydın- Koçer evi (2008 yılı) ............................................................. 93 Şekil 5.9.2.4. Apaydın- Koçer evinin günümüzdeki hali ....................................... 94 Şekil 5.9.3.1. Baydur evi vaziyet planı ......................................................................... 95 Şekil 5.9.3.2. Baydur evi rölöve projesi zemin kat planı ....................................... 96 Şekil 5.9.3.3. Baydur evi ön cephe görünüşü ............................................................ 96 Şekil 5.9.4.1. Hancılar evi rölöve projesi zemin kat planı .................................... 98 Şekil 5.9.4.2. Hancılar evinin günümüzdeki hali ...................................................... 99 Şekil 5.9.5.1. Yüksek Elektrik Mühendisi Ali Adnan İzmirli Konağı vaziyet planı ................................................................................................................ 100 Şekil 5.9.5.2. Yüksek Elektrik Mühendisi Ali Adnan İzmirli Konağı ve Kurşunlu Caddesi ...................................................................................... 100

x

Şekil 5.9.5.3. Yüksek Elektrik Müdendisi Ali Adnan İzmirli Konağı ve Cumhuriyet Meydanı (20 Kasım 1938) ............................................ 101

xi

ÇİZELGELER DİZİNİ

Sayfa Çizelge 4.1.3.1. Muğla ili ve ilçeleri 1927-2016 yılları arasındaki nüfus değişimi .................................................................................................... 19 Çizelge 6.1. Muğla’ da Erken cumhuriyet döneminde inşa edilen yapıların mimari özellikleri ........................................................................................ 103

1

1. GİRİŞ

1.1. Problemin tanımı

Cumhuriyetin ilanından sonra yaşanan kentleşme sürecindeki gelişmeler ve

sonrasında ortaya çıkan mimari doku farklı ölçeklerde pek çok araştırmaya konu

olmuştur. Muğla kentinin bir Cumhuriyet kenti olarak yeniden planlanması ve

inşa edilmesi bu sürecin kente etkilerini değerlendirebilmek açısından son

derece önemlidir. Kentin aynı dönemde Türkiye’de meydana gelen değişim

hareketleriyle ne derece uyumlu olduğu cevaplanması gereken bir sorudur.

Muğla kenti Cumhuriyetle beraber çok önemli değişim ve dönüşümler yaşamış

bir kenttir. Bu dönemde inşa edilen kentsel doku ve mimari yapılar günümüzde

de mevcut yapısını korumakta ve hala odak noktası olmayı sürdürmektedir. Bu

güne kadar Erken Cumhuriyet Döneminde kentin ilk imar planını irdeleyen,

kentin Cumhuriyet öncesi geleneksel dokusu ile ilişkisini, ikincil oluşan kent

merkezi ve mekânsal kurgusu bağlamında sorgulayan bir çalışmaya

rastlanmamıştır. Bunun yanı sıra Cumhuriyetin ilanıyla beraber Türkiye‘ de bazı

kurumlara ihtiyaç duyulmuştur. Bu kurumlar için inşa edilen yapılar dönemi

simgeleyen belgeler niteliğindedir. Dönemin siyasal, ekonomik, sosyal ve kültürel

özelliklerini bu yapılar üzerinden incelemek mümkündür. Muğla ili, konumu ve

iklim şartları itibariyle birçok topluluk yaşamış ve aynı koşullarda olmasına

rağmen yerleşimleri farklılık göstermiştir. Ancak Erken Cumhuriyet Dönemine

ait yapıların mimari analizlerini ve kent ile ilişkisini içeren herhangi bir çalışma

bulunmamaktadır. Ancak hem kentin geleceğe dönük vizyon kararlarında hem de

kentsel belleğe dönük tespitlerinde belirtilen döneme ait kentin merkezi bölgesi

ve Cumhuriyet dönemi mimarlık yapıtlarının mekânsal kurgu bağlamında

incelenmesi gerekmektedir.

Bununla ilgili olarak literatür çalışmasının yanı sıra yapılar yerinde incelenmeli,

yazılı, görsel çizime dair belgelendirmelerinin yapılması ile konuya ilişkin

başvuru kaynağı olabilecek bir envanter oluşturulmalıdır.

2

Literatürde gözlemlenen bu eksiklikleri gidermeyi amaçlayan böyle bir çalışma

ile Erken Cumhuriyet dönemi kenti ve mimarlığına ilişkin literatüre bir katkı

koyarken, geçmişten günümüze süregelen mimari fonksiyonların değişimi ve

değişimin nedenlerinin sorgulanmasını sağlanmış olacaktır.

1.2. Çalışmanın amacı

Cumhuriyetin ilanı öncesi yurdun tamamında halk savaşın vermiş olduğu kötü

yaşam koşulları içinde yaşamaktadır. Halkın temel ihtiyaçlarını sağlayacak

yapılar ve kentler arası bağlantılar bulunmamaktadır. Modern Türkiye’nin

temelinin atıldığı bu dönemde birçok alanda olduğu gibi kentsel alanda da

modernleşme hareketleri bulunmaktadır. Cumhuriyetin ilanı ile başlayan

modernleşme hareketleri kentlerde imar planlarını ortaya çıkarmıştır.

İmar planları kentlerde halkın sosyal, ekonomik ihtiyaçlarının uygun koşullarda

gerçekleşmesine olanaklar sağlaması açısından önemlidir. Muğla kenti bir çevre

kent olduğundan Cumhuriyetin ilk yıllarında (1923-1928) kentin ufkunu açacak

çalışmalar bulunmazken, 1928 de ilk imar faaliyetleri başlamıştır. Yapılan

çalışmalar doğrultusunda merkezde birtakım değişiklikler yapılmıştır.

Bu tez öncelikle Muğla kentinin Erken Cumhuriyet Döneminde kentin gelecekteki

ihtiyaçlarını karşılaması için hazırlanan ilk imar planının incelenmesini, kentin

Cumhuriyet öncesi geleneksel dokusu ile ilişkisinin kurulmasını, Muğla kentinin

imar planı doğrultusunda oluşturulan kent merkezi ve bu merkezle bağlantılı

kentsel akslardaki değişimin ortaya koyulmasını amaçlamaktadır. Sonrasında ise,

bu akslar üzerinde gerçekleşen mimari yapıların dönemsel özellikler üzerinden

kentin mekânsal gelişiminin ortaya çıkarılmasını hedeflenmektedir.

Bu çalışma ile Erken Cumhuriyet Döneminde Muğla kentinin mekânsal gelişimi,

bu doğrultuda dönemine ait mimari yapıların dönemsel özellikler üzerinden

incelenmesi ve dönem mimarlığı hakkında literatürdeki bilgi üretiminin artarak

sürdürülmesine katkı sağlayacağı beklenmektedir.

3

1.3. Kapsamı ve Yöntemi

Tezde Cumhuriyetin ilanından sonra planlı kentleşme sürecine giren Muğla

kentinde yaşanan gelişmeler ve bu gelişimlerin ortaya çıkardığı yeni

yapılanmalar konu edilmektedir. Bu kapsamda çalışmada Muğla kentinde Erken

Cumhuriyet döneminde Muğla kentinde meydana gelen gelişmeler, kent merkezi

ve bu merkezle bağlantılı kentsel akslardaki değişim ve bu akslar üzerinde

gerçekleşen mimari yapıların dönemsel özellikler bağlamında ilişkilendirilerek

analiz edilmiştir.

Öncelikle Muğla kentinin Cumhuriyetin kurulmasından sonra hazırlanan imar

planı doğrultusunda Cumhuriyetin kuruluş ve gelişme süreçlerinde inşa edilen

yapılar ve Cumhuriyet kültürünün mekâna yansıması incelenmiştir. Günümüzde

hala mevcut olan Cumhuriyet Meydanı, dönemin yeni hükümet binası, belediye

binası, halkevi, okul, hastane, gibi yeni ulus-devletin örgütlenmesini karşılayacak

resmî yapılar ile sivil mimari yapı örnekleri inşa edildikleri dönemin ekonomik,

sosyal ve kültürel yapısının belgesi durumundadır. İller Bankası, Belediyeler,

Anıtlar Kurulu arşivlerinden temin edilen belgeler, yazışmalar ve döneme ilşkin

görsel ve yazılı yayınlardan istifade edilerek dönem özelliklerini yansıtan yapılar

belgeler ve çizimlerle analiz edilerek, kent mekânı bağlamında değerlendirilmesi

yapılmıştır.

Çalışma alanı olarak Muğla kenti seçilmiştir. Çalışma kapsamındaki kentin

seçiminde, Osmanlı Dönemi boyunca yönetim merkezi işlevini üstlenmesi, Erken

Cumhuriyet Döneminde vilayet merkezi olması, gerek Osmanlı gerek Cumhuriyet

döneminde siyasal yaşamın hareketli olması, kentte 1923-1950 yılları arasında

meydana gelen değişimin ve inşa edilmiş yapıların günümüzde birçoğunun

korunmuş vaziyette olması etkili olmuştur.

Tezde öncelikle Erken Cumhuriyet Döneminin anlaşılabilmesi açısından literatür

araştırmasına başvurulmuştur. Dönemin gazete haberleri incelenerek, yapıları

üzerine yapılmış haber kupürleri bulunmuştur. Kent planlaması ve imar planı

kavramları kent üzerinden irdelenmiştir. Dönemin yenileşme çabası, Cumhuriyet

4

kültürünün mekâna yansımasına dair araştırmalar, Cumhuriyet dönemi

mimarlık yapıtlarını amaç ve kapsam doğrultusunda arazi çalışması yapılmıştır.

Mimari mekân analizleri, ölçümler ve çizimler kullanılmıştır. Belediyeler ve diğer

resmi kurumlardan elde edilmiş bilgi, belgeler ve yapılara ait çizimler üzerinden

inceleme yapılmıştır. Böylece Cumhuriyetin Muğla kentinde meydana getirdiği

değişimin yazılı olarak bilgi ve belgelerle ifade edilmesini sağlanmıştır.

5

2. KAYNAK ÖZETLERİ

Modernleşme projesi, gerçekte kentsel gelişim projesidir ve başarısı, kentsel

gelişmenin gerçekleştirilmesine bağlı olmuştur Cumhuriyet öncesi yapılan alan

araştırmalarıyla birlikte ulaşılan verilerle modern Türkiye’nin temellerinin

atıldığı Cumhuriyetle kentsel alana ilişkin çalışmalarda yoğun bir değişim ve

moderniteye ulaşım gayretleri görülür. Birinci Dünya Savaşı sonrası imzalanan

Sevr Antlaşması ile Muğla ve Antalya bölgesi İtalyanlara verilmiştir. Ege’de

Yunanlılara karşı başlayan direnişe benzer bir durum yine bu bölgede İtalyanlara

sergilenmiştir. İtalyanların Lozan Antlaşması’nı takiben bu bölgeden

çekilmelerini takip eden süreç sonunda ilan edilen Cumhuriyetin ardından Muğla

il olmuştur ( Niray, 2002).

Yeni bir ulus devletin doğmasına kaynaklık eden cumhuriyet rejimi ile ülkemiz

sınırları içinde modernleşme projesinin doğrudan devlet eliyle uygulamaya

sokulduğu bilinen bir gerçektir. Üstelik etkin biçimde işletilmesi hedeflenen

modernleşme projesi kamusal mekânın da baştan aşağı dönüş/türül/düğü yeni

bir devlet düzeninin ortaya konmasını gerekli kılar. Bu bağlamda özellikle erken

Cumhuriyet döneminde (1923- 50 arası) çok sayıda öncü kamusal mekân modeli

geliştirilir. Söz konusu modeller, rasyonel, seküler, kolektif ve devlet merkezli bir

modernleşme anlayışını yaşama geçirir. Zaten neden-sonuç ilişkileri üzerinde

şekillenen, bilim merkezli ve rasyonel modernleşme yaklaşımının Cumhuriyet

modernleşmesinin taşıyıcısı kamusal mekânları etkilememesi olanaksızdır(

Arıtan, 2008).

Türkiye’de imparatorluktan ulus devlete geçişin önemli bir etken olduğu 1920’li

yıllar aynı zamanda kent planlama eylemlerinin bu siyasal ve ekonomik koşullar

altında yeniden şekillendiği bir dönemdir. Bir tarafta batıya yöneliş, bir tarafta

ulusçuluk akımları dönemin ayırt edici özellikleridir (Karaman, 2012).

1923 yılında Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasıyla yönetsel bir değişim yaşayan

ülkede, Batılılaşma hareketleri sonucu, yeni bir toplumsal düzen kurulmuş,

çağdaş ve milli bir şuur geliştirilmeye çalışılmıştır. Bu doğrultuda, Türkiye

6

Cumhuriyeti’nin yeni idari birimi olan illerde hükümet binaları, belediye binaları,

halkevleri, okullar, hastaneler, fabrikalar gibi yeni ulus-devletin örgütlenmesini

karşılayacak resmî yapılar oluşturulmuştur. Ayrıca, Kurtuluş mücadelesinde

tahrip olmuş Anadolu kentlerinin imar ihtiyacını karşılayacak bir kentsel

yapılanmaya gereksinim duyulmuştur. Bu nedenle, yeni fonksiyonlara çözüm

arayışındaki Anadolu kentlerinin çoğunda, mimaride modernleşme hareketleri

başlamıştır (Alsaç, 1973).

1930’dan önce bugünkü Cumhuriyet Meydanı, Kurşunlu Camiinin mezarlığıdır.

Bu alandaki mezarlıklar taşınarak Vali Recai Bey döneminde kamulaştırılarak

yapılan imar planı neticesinde Muğla’nın yeni merkezi konumuna getirilmiş ana

röperlerden biri olmuştur. Bu dairesel meydana beş adet ana yol açılmaktadır. Bu

yolların iki tarafı ağaçlı geniş bulvarlar halinde uzanması ve kenti çevresine

bağlaması düşünülmüştür. Tarihsel kent dokusu içindeki yollarda küçük

değişiklikler yapılmış, kentin güneyinde birbirine dik yolların oluşturduğu bir yol

ağı içinde yeni konut gelişme alanları önerilmiştir (Tekeli, 2006).

Cumhuriyet dönemiyle birlikte eski yerleşmenin güneyinde, şehirle ovayı ayıran

Aydın- Marmaris şosesinden kente giriş yapılan yerde, devletin yeni resmi görüşü

doğrultusunda biçimlenen bir merkez kurulmuştur. İkisi Aydın ve Marmaris

çıkışları, ikisi kentle bağlantı yolu, biri de güneye doğru yayılmasını disipline

eden arter olarak beş ana yolun açıldığı, düzgün daire formunda “Cumhuriyet

Meydanı” inşa edilmiştir (1936). Hükümet Binası ve “Cumhuriyet Felsefesini

Yayma” gibi son derece önemli bir işlevi olan Halkevi binası, meydan çevresine

paralel bir yay formu içinde yeni merkezin ilk binaları olmuştur. Vali köşkü,

ilkokul ve Abide Hanım Konağı meydanı çevreleyen diğer yapılar konumuna

gelmiştir. Ortadaki Atatürk heykeli de yeni resmi merkezi tamamlamıştır (Ekinci,

1985).

Yaklaşık 100 metre genişliğindeki meydan, 20 metre genişliğindeki geniş

bulvarlar vasıtasıyla kentle bütünleşmektedir. Meydanın çevresinde konumlanan

Cumhuriyet Dönemi Hükümet Konağı, Halkevi ve Vali konağı gibi idari yapılar

geniş bahçeleri ve yaya kaldırımları ile meydanı tanımlamışlardır. Ayrıca halkın

7

rekreasyonel ihtiyaçları meydanda yer alan Atapark ile karşılanmaya çalışılmıştır

( Koca, 2016).

Cumhuriyet Döneminden sonra, 1930 yıllarında Macar Mimarlarında katkılarıyla

Cumhuriyet Meydanı ve çevresinde ışınsal yöntem dediğimiz yollar ve yapılar

yapılmıştır. Muğla Merkezinin çekirdeği görevini yapmaktadır. Vali Konağı, Halk

Bankası, Turizm Otelcilik ve Uygulama Oteli, Valilik Binası ve çevresinde yapılmış

olan yollar bu özellikleri yansıtmaktadır. Cumhuriyet sonrası yapılaşan kent

bölgelerinin en karakteristik unsurlarından olan dairesel formlu düğüm noktası

çevresindeki yapıların biçimleri, konumları ve boyutları ile bir bütünlük arz

ettiğinden özel ve ayrı bir bölge olarak değerlendirilmiştir ( Üzeyiroğlu, 2009).

8

3. ERKEN CUMHURİYET DÖNEMİ MODERNLEŞME SÜRECİ

Modernleşme süreci evrensel olması ve geçmişi bağlarından kurtarma amacı

gütmesi bakımından yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti için önem arz etmiştir

(Kolsal, 2015). Türkiye Cumhuriyeti kuruluşundan itibaren modernleşme projesi

uygulamaya çalışmıştır. Modernleşme projesi kapsamındaki çalışmalar bilgi,

ahlak, sanata akılcı-evrensel yaklaşılmasına, ekonomi, sanayileşme,

demokrasinin kurumsallaşması ve ulus- devleti oluşturacak özgür yurttaşların

oluşturulmasına yönelik olduğu kadar toplumun içinde yaşadığı kentlerin ve

mekânlarında modernleştirilmesidir. Bu çalışmalar, Cumhuriyetin ilanı ile yeni

bir ulus devletin oluşturulduğu ülkemizde doğrudan devlet eliyle uygulanmıştır.

Modernleşme projesi, gerçekte kentsel gelişim projesidir ve başarısı, kentsel

gelişmenin gerçekleştirilmesine bağlı olmuştur. Bu doğrultuda yeni ulus devletin

kamusal mekânı da modernleşme projesi kapsamında baştan aşağı yenilenmiştir.

Modernleşme projesi kapsamında Türkiye’de yapılan çalışmalar, Türklere ait

Tanzimat ve Birinci Meşrutiyetle birlikte görülmeye başlanan modernleşme

çalışmalarının oluşturduğu belli bir kültürel birikimin üstüne oturtulmuştur.

Cumhuriyetle birlikte modernleşme çalışmaları farklı bir boyut kazanmıştır

(Çetin, 2012). 19. Yüzyılın ikinci yarısında başlayan modernleşme projesi

kapsamında kent mekânında mevcutta bulunan kent merkezlerinin yanısıra, yeni

kent merkezi oluşturulmuş, merkezde devlet daireleri kurulmuş, yeni toplumsal

sınıfların oluşması doğrultusunda konut alanları farklılaşmış, modern ve

geleneksel doku ayrımı oluşmaya başlamıştır. Cumhuriyetin ilanı ile hem

kurumsal hem de toplumsal olarak köklü değişiklikleri içeren ulus- devlet mekânı

yaratılmak istenmiş, bu doğrultuda kentler modernitenin yeri (place) olarak

düzenlenmek istenmiştir (Tekeli, 1998).

Cumhuriyetin ilan edildiği yıllarda ülkede halk eğitimsiz ve içinde bulundukları

yaşam koşulları elverişsizdir. Ayrıca savaşta yanan birçok Anadolu kentlerinin

yanı sıra neredeyse hiçbir kentin birbiri ile ulaşımı yok denecek kadar azdır

(Çetin, 2012). Ülkenin içinde bulunduğu zor duruma ve bayındırlık işlerini

9

yürüten Nafia Vekâleti’ nin küçük mali olanaklarına rağmen kentlerde ulaşım,

savaşta yanan yerlerin imarı, bataklıkların kurutulması ve üç imparatorluğa

başkentlik yapmış İstanbul’un bırakılarak Ankara’nın başkent olarak yeniden

imar edilmesi öncelik arz etmiştir (Aslanoğlu, 2010). Bu dönemde ülkenin “demir

ağlarla örülmesi” ulaşım siyasetini oluştururken, Osmanlı İmparatorluğu

döneminde ülkenin değişik bölgelerini, dış gücün ekonomisiyle bütünleştirmeye

dönük biçimde gelişen ve yabancı şirketler elinde olan hatlardan ziyade ülkedeki

iç pazarın bütünlüğünü sağlayan yeni demiryolu şebekesi oluşturulmuştur.

Ülkeyi baştanbaşa saracak şekilde oluşturulan bu demiryolu şebekesi aynı

zamanda başkentin vatanı üzerindeki denetimini de güçlendirmiştir. Aynı

zamanda sanayi planlarında yapılması öngörülen fabrikaların yerlerinin

demiryolu güzergâhı üzerindeki küçük Anadolu kentlerinin seçilmesi

sağlanmıştır. Yanan Batı Anadolu kentlerinin imarı konusunda Osmanlı

döneminden kalan belli bir birikim ve kent planlaması pratiği vardır. Bu kentler

zamanla harita mühendisleri tarafından imar edilmiştir. Ancak Ankara’nın kent

planlaması için belli birikim yoktur ve bu kent planlaması ile ulusalcı çizgide

modern bir kent kurulması en büyük hedeftir. 1928 yılında Ankara Şehri İmar

Müdürlüğü kurulmuş ve uluslararası üç şehir plancısı arasında yarışma

düzenlenmiştir. Yarışma sonucu HermanJansen tarafından Ankara’nın kent planı

hazırlanmıştır. Bu dönemde Ankara dışındaki kentler hızlı büyüme

göstermemiştir. Ancak Cumhuriyetin bu dönemde uyguladığı modernite projesi,

diğer Anadolu kentlerinde de planlı gelişmeyi öngörmüştür. Ankara kent

planlamasından elde edilen deneyimler doğrultusunda, 1930-1935 yılları

arasında çıkarılan beş yasa (1580 sayılı Belediye Kanunu, 1593 sayılı Umumi

Hıfzıssıhha Kanunu, 2290 sayılı Yapı ve Yollar Kanunu, 2033 sayılı Belediye

Bankası Kuruluş Kanunu, 2763 sayılı Belediyeler İmar Heyeti’nin kuruluşuna

ilişkin kanun) ile mevzuatta kurumsal bir düzenlemeye gidilmiştir. Bu yasalarla

oluşturulan sistem, Cumhuriyet’in kent yönetimi ve kent planlaması konusundaki

yaklaşımını belirlerken batılı biçimde modern kentler elde edilmesi

amaçlanmıştır (Tekeli, 1998).

Kentler içinde bulundukları bölge ile etkileşim halindedir ve bir kentte meydana

gelen değişimin anlaşılması kentin çevresi ile kurduğu ilişkiler analiz edilmelidir.

10

1923-1950 yılları arasında Türkiye’de ulus- devletin kent mekânı oluşturulmak

istenmiş ve yeni kimlik arayışına gidilmiştir. Pek çok kentte bu dönemde iki kent

merkezi görülmüştür: Yeni gelişen yönetim hizmetlerinin yer aldığı kent merkezi

ve eski kent dokusuyla bağlantılı geleneksel kent merkezi. Genellikle bu iki kent

merkezi birbirine yakın bağlantılıdır. Geleneksel kent merkezinde ticaret ön

planda iken yeni kent merkezinde yönetim ön plandadır ve Cumhuriyetin

modernleşme ideolojisi doğrultusunda yeni kültürel faaliyetlerin ve hizmetlerin

yer aldığı halkevleri, opera, tiyatro, sergi binaları gibi mekânlar oluşmuştur

(Osmay, 1998). Ulus- devletin yeni kent mekânının oluşturulmasının yanı sıra bu

dönemde mevcutta bulunan geleneksel dokuda mevcut yollar genişletilmiş, yeşil

alanlar oluşturulmuş, su ve kanalizasyon gibi alt yapı hizmetlerine önem

verilmiştir. Tüm bu iyileştirme çalışmaları yapılırken aynı zamanda geleneksel

dokunun karakteri korunmaya çalışılmıştır (Çetin, 2012).

Bu dönem içinde 1923-1928 yılları arasında gerek ülkenin ekonomik ve maddi

durumunun sıkıntılarla karşı karşıya olmasından, gerek yeterli teknik kadro

olmayışından inşa edilen yapı sayısı oldukça azdır. Tüm zorluklara rağmen inşa

edilmiş, çoğunda yeni yapım teknikleri (betonarme vb.) ve yeni malzeme

kullanılmış bu yapılar Birinci Ulusal Mimarlık Üslubun özelliklerini taşımaktadır.

Bu mimarlık düşüncesinin Mimar Kemalettin ve Mimar Vedat Beylerin başlattığı

Cumhuriyetin ilanından önceki düşünceden farkı yoktur (Alsaç, 1976). Yapılarda

kolon, başlık, kemer, kapı, pencere vb. strüktürel ve strüktürel olmayan mimari

ögeler ve cephe düzenlemelerinde Selçuklu, Osmanlı ve İslam mimarlığından

seçilmiş mimarlık ögeleri ve süsleme motifleri vardır. Bu durum Cumhuriyetin

ilanından sonra ulus- devlet anlayışının yer alacağı yeni kent mekânı ile çelişkiye

düşmektedir. Daha çok sembolik gereksinimlere cevap veren bu yapılar

genellikle simetrik planlara sahiptir (Batur, 1998). Bu anlayış ile inşa edilen tüm

yapılar dışta Selçuklu, Osmanlı ve İslam yapılarına benzetilmiştir. Bir okul

yapısının cephe karakterinin, hükümet konağı, belediye binası, otel ya da istasyon

yapısının cephe karakterinden farkı kalmamıştır. Yapılarda üslup yalnızca

cephelerde arandığından yapının planı ve yerleşimi ikinci planda olmuştur.

Amaçlanan, Selçuklu, Osmanlı ve İslam yapılarına ait mimarlık ögeleri ve süsleme

motiflerinin ulusal hisleri yansıttığı düşüncesi ile kullanılmasıdır (Aslanoğlu,

11

2010). Ancak bu mimarlık düşüncesi, eski düzenin aksine Atatürk reformlarıyla

yeni ulus- devlet yaratma düşüncesi ile çekişmektedir ve yerini 1930’lu yılların

başında rasyonel- fonksiyoncu bir mimarlık düşüncesine bırakacaktır(Alsaç,

1976).

1923-1928 yılları arası geçiş dönemi olarak görülmüştür. Atatürk’ ün devrimleri

ile yeni Türk toplumuna yenilik, akılcılık, işlev, yarar, nesnellik, bilime ve

ilerlemenin determinizmine inanç gibi düşünce normları ve kavramları

getirmiştir. Erken Cumhuriyet Dönemi mimarlığını norm ve kavramlarını kendisi

için üretmiş bir ideoloji bağlamında değerlendirmeyi gerektirmiştir. Her alanda

olduğu gibi mimari alanda da modernleşme beklentisi olmuştur. Modern

mimarlığın 1933 yılına kadar sürecek ilk evresinde, yalınlığın ön planda

tutulduğu süslemeden arınmış, biçim- işlev anlayışıyla inşa edilmiş yapılar

görülmüştür. Planları belli bir geometrik düzen içinde serbestçe düzenlenmiştir.

Dairesel formlu mekânlar ilgi görmüş olup, bu formlar yapının dış cephesine de

yansıtılmıştır. Konut yapılarında orta hol (sofa) sadece dağıtım mekânı olmakla

kalmamıştır. Yapıların genelinde yatay bant biçiminde pencereler ve köşe

pencereleri yaygınlaşmıştır. Saçak ve çatılar yerini teras örtülere bırakmıştır

(Batur, 1998). “Kübik”, “asri” veya “ yeni” mimarlık olarak da bilinen bu anlayış

yabancı mimarlar tarafından Türkiye’ye girmiştir. Geçmişte görülen mimari

anlayışın devam ettirilmesindeki gereksizlik ve modernleşme isteği böyle bir

anlayışın tutularak yayılmasına neden olmuştur (Aslanoğlu, 2010).

1933-1938 yılları arasına yerleştirilebilecek modern mimarlığın ikinci evresinin

proje ve uygulamalarında belirli ve tutarlı tasarım ve biçim özellikleri

görülmektedir. Konut ve kamu yapılarında fonksiyonalist bir tasarım geçerlidir.

Prizmatik kitlelere eşil eden yuvarlatılmış köşeler, katları ayıran yatay bant

halindeki doluluklar, sürekli ve kesintisiz denizlik çizgileri ve köşeleri dönen

pencereler bu evrenin kabul gömüş biçimidir. Daire planlı hacimler ve binanın

dışında bu kütlenin vurgulanması ilk evreye göre daha az görülmüştür. Teras çatı

ve gizli çatı yaygınlaştırılmıştır. Konutlarda cephe boyunca balkon veya geniş

veranda motif olarak çok tutulmuştur. Üçüncü evre Türkiye’ de modernist

mimarlığın, başlangıcındaki dinamizmin örtülü bir geri çekilişi olarak

12

tanımlanabilir. 1937-1938 yıllarında birinci ve ikinci evrede görülen oranlarda

değişim ve simetrik düzenlemelere doğru bir kayma görülmüştür. Bu evrede

planlarda ve mimari ögelerde değişim olmamıştır. Ancak dönem sonunda

simetrik düzene bir geri dönüş olmuştur. Cephede düşey etki veren

düzenlemeler, ince ve iki kat yüksekliğindeki kolonlardan oluşan revaklı alanlar

görülmüştür. Saçak ve çatı yeniden gündeme gelmiştir. Edelputz sıvanın yanı sıra

tabii veya yapay taş kaplama görülmeye başlanmıştır (Batur, 1998).

1938 yılında Türkiye Cumhuriyetinin kurucu Mustafa Kemal Atatürk’ ün ölümü

ile Türkiye tarihinde bir dönem kapanmıştır. Bundan bir yıl sonra başlayan İkinci

Dünya Savaşında Türkiye savaş dışı kalmasına rağmen savaşın etkilerini

derinden yaşamıştır. İnşaat yatırımları ve projeler iptal edilmiş veya

yavaşlatılmıştır. Yapı sanayisi henüz gelişmemişti ve yapı malzemesi temini savaş

yüzünden zorlaşmıştır. 1950’lere kadar sürecek durgunluk döneminde, savaşın

yarattığı olumsuz koşullardan dolayı kendi kendine yeten yeni bir mimarlık

anlayışı belirmiştir. İkinci Ulusal Mimarlık Akımı olarak adlandırılan bu anlayış,

modern mimarinin geleneksel dokudan farklı olan biçiminin uyumsuzluk

yarattığını ve bir ulusal mimari anlayışın oluşturulması gerektiğini savunmuştur

(Batur, 1998). Böylelikle yabancı mimarların gölgesinde kalan Türk mimarlığının

gelişmesi öngörülmüştür. Ancak bunun uzun yıllar sürecek birikim gerektirmesi

sebebiyle geçmişte benzerlerinin görüldüğü, kısacası tarihe geri dönüş olarak

düşünülmüştür (Aslanoğlu, 2010).

13

4. MUĞLA KENTİNE DAİR GENEL BİLGİLER VE TARİHSEL SÜREÇTEKİ

GELİŞİMİ

4.1. Muğla Kentine Dair Genel Bilgiler

Muğla kenti coğrafi konum, fiziki yapı, sosyal ve ekonomik yapı olmak üzere üç

başlık altında incelenmiştir.

4.1.1. Coğrafi konum

Muğla İli 36°- 37° kuzey paralel ile 27°-29° meridyenleri arasında, Türkiye’ nin

güneybatısında yer almaktadır(Muğla Valiliği, 1973). Bir Ege Bölgesi ilidir. Ancak

topraklarının bir kısmı Akdeniz Bölgesinde kalmaktadır. Genel yüzölçümü

12.654 km²’dir (Harita Genel Komutanlığı, 2018).

Muğla ilinin doğusunda Antalya, Burdur ve Denizli illeri, kuzeyinde Aydın ili,

batısında Güllük, Gökova ve Datça Körfezlerinin yer aldığı Ege Denizi, güneyinde

Akdeniz yer almaktadır (Muğla Valiliği, 1973). Yaklaşık 1.500 km² kıyı uzunluğu

ile Türkiye’nin en uzun sahil şeridine sahip ilidir (Muğla Valiliği, 2018)(Şekil

4.1.1.1.) .

Şekil 4.1.1.1. Muğla ili ve ilçeleri (Muğla Valiliği, 2018)

14

Muğla ili dağlar, ormanlar, süngerciliğe ve balıkçılığa elverişli koylar, turizm

potansiyeli yüksek ve tarihi eser açısından zengin olmasına rağmen sahil ilçeleri

dışında kırsal nitelikte bir ildir. Bunun başlıca sebebi %20’ lik tarım arazisi

dışında kalan alanların dağlık ve engebelik olması ve kara deniz ulaşımının yeteri

kadar gelişmemesidir (Muğla Valiliği, 1973).

4.1.2. Fiziki yapı

Muğla ilinin kuzey ve doğu sınırları Türkiye ortalamasının üzerindeki dağlarla

çevrilidir. Kuzeybatısında bulunan ortalama 1500 metre yüksekliğindeki

Beşparmak ve Menteşe Dağları Aydın sınırını belirlemiştir. İlin Denizli ile sınırını

2294 metre yüksekliğindeki Sandıras Dağları, Burdur ile sınırı 2234 metre

yüksekliğindeki Göktepe ve 2225 metre yüksekliğindeki Kapaklı Dağları, Antalya

ile sınırı 1973 metre yüksekliğindeki Dumanlı Dağı ve 3024 metre

yüksekliğindeki Akdağ belirlemiştir.

İl sınırları içinde kalan diğer dağlar; Muğla ile Bodrum arasında uzanan 1368

metre yüksekliğindeki Marçal Dağları, Milas ilçesinin kuzeydoğusundaki 1373

metre yüksekliğindeki Kurukümes Dağı ve güneydoğusundaki 1209 mere

yüksekliğindeki Akdağ, Fethiye ilçesinin güneyindeki 1575 metre

yüksekliğindeki Babadağ, Marmaris ilçesinin kuzeyindeki 1110 metre

yüksekliğindeki Balan Dağı’ dır (Muğla Valiliği, 1967).

Muğla ilinde önemli yükseklikteki dağların arasında bulunan başlıca düzlükler,

kıyı çöküntü alanlarına genç alüvyonların dolmasıyla oluşmuş kıyı ovaları,

karstik yapıdaki polye ovaları ve akarsu vadi tabanları olmak üzere üç gruba

ayrılmaktadır. Muğla ilinde ovalar %10’ luk bir kısmı oluşturur. Dalaman Ovası,

Eşen Ovası, Yatağan Ovası, Ören Ovası, Bitez Ovası, Karaova, Akçaalan Ovası,

Gökova, Kızılyaka Ovası, Kargın Ovası ve Muğla Ovası Muğla ilinin başlıca

ovalarındandır. Önemli vadileri ise; Dalaman Vadisi, Eşen Vadisi ve SarıçayVadisi’

dir (Yurt Ansiklopedisi, 1983). Muğla ilinde geniş alanlı platolar bulunmamakta

olup Menteşe Platosu, Milas Platosu başta üzere ilin %12’lik küçük bir bölümü

platolardan oluşmuştur (Muğla Valiliği, 2003).

15

Muğla ilinin arazi yapısı kalkerli karstik olduğundan üzerinden akan akarsular

gelişememektedir. Ancak oluşan akarsular üç grupta incelenebilir. Namnam Çayı,

Kargıncık Deresi, Kargı Çayı, Karaçulha Deresi, Kocadere ve Sarıçay tamamen il

sınırları içerisinde yer almaktadır. Çine Çayı ve Akçay Büyük Menderes Irmağı ile

birleşir. Eşen Çayı, Dalaman Çayı ise Muğla ili dışından beslenmektedir(Muğla

Valiliği, 2003).

Muğla ilinin en önemli gölü Köyceğiz Gölü’ dür. Yüz ölçümü 65 km²’ dir. Bafa Gölü,

Hacat Gölü ve Denizcik Gölü ilin diğer göllerini oluşturmaktadır (Muğla Valiliği,

1967).

Muğla ili Akdeniz iklimi etkisinde kalmaktadır. Deniz etkisi, yükselti,

yerşekillerinin uzanışı ilde Akdeniz ikliminin yaşanmasının başlıca etkenleridir.

800 metre yüksekliğe kadar olan yerlerde “Asıl Akdeniz İklimi”, daha yüksek

yerlerde ise “Akdeniz Dağ İklimi” hissedilmektedir. Yaz ayları kurak, kış ayları ise

bol yağışlı geçer (Muğla Valiliği, 2003). İlde en yüksek sıcaklık Temmuz, en düşük

sıcaklık ise Ocak ayında yaşanmaktadır (Devlet Meteoroloji İşleri Genel

Müdürlüğü, 2018). Deniz suyunun sıcaklığı Mayıs- Kasım aylarında 20 dereceyi

geçmektedir. Muğla ilinde kuzey rüzgârının etkisi az görülürken, Keşişleme,

Kıble, Lodos yıl boyunca, Poyraz ise kış mevsiminde görülmektedir (Muğla

Valiliği, 2003).

Muğla ilinin doğal bitki örtüsü maki ve ormanlardır. İlde görülen makiler boyu 2

metreden boyca kısa ve dikenli çalılıklardan oluşmaktadır. Orman türü pek

karışık değildir. İklime uygun olarak kızılçam ve sarıçam gibi iğne yapraklılar

daha çok görülür. Ormanları oluşturan diğer ağaç türleri ise palamut, meşe,

sandal, piren, akçakesme, çınar, söğüt ve selviler gibi geniş yapraklılardır. Ot

örtüsünü tırfıl, deve dikeni, efenk, kanyaşı, ayrık, topalak, sirken, piren, yabani

yulaf, yabani çulluk, narpız, tuzluk, yoğurtçuk, semizotu, körmen, kapçık, ısırgan,

gazyak, ballık, kuş yüreği, baldıran, ilibada, devetabanı, gerdeme, su otu, nane,

horozibiği, kuzukulağı, sarmaşık, suvanak, tere, arapsaçı, katır kulağı, alan

16

pancarı gibi otlar oluşturur. Mantar olarak çıntar, kuzugöbeği, tolaman ve

çamdibi bulunmaktadır (Muğla Valiliği, 1967).

Muğla şehir merkezi ve ova, Karabağlar Yaylası düz ve hafif eğimli alanlarda en

üstte 0-70-110 m. Kalınlıklara ulaşan silt, kil, çamur, kum ve çakıl litojilerinden

oluşan kuvaterner alüvyon birimleri yer alır. Muğla ve ovanın tabanında ise,

hâkim jeolojik oluşumlar çok çatlaklı ve parçalı olan kireçtaşları yer almaktadır.

Bu çatlaklı kayalara ulaşan suların çatlaklar vasıtası ile Gökova’da azmaklardan

yüzeye debili kaynaklar şeklinde boşaldığı bilinmektedir. Muğla ve yakın

çevresinde yüksek eğimli dağlık alanlarda üstte genelde çok çatlaklı ve parçalı

vaziyette kireçtaşları yer almaktadır. Kireçtaşları genellikle orta sert ve sert yapılı

olup tabakalı durumdadır. Bu birimlere kuzeyde Kızıldağ, Masa Dağı;

kuzeydoğuda Göktepe yolu ve çevresi ile batı ve güneybatı taraflarda Dirgeme

(Akkaya) yolu çevresiyle, Gökova yolu çevresinde rastlanılmaktadır. Muğla ilinin

kuzeydoğu taraflarında, Kötekli köyünün kuzey taraflarında dağlık alanların

tabanında örtü kireçtaşlarının altında koyu gri-açık yeşil renklerde tabakalı ve

kıvrımlı yapı kazanmış olup muhtemelen mezozoik yaşında olduğu tahmin edilen

şiştli birimler yer almaktadır. Şiştler de kısmen geçirimsiz kayaç grubunda yer

almaktadır. Muğla Merkez ve yakın çevresinde kararlı debili yeterli kaynaklar

bulunmamaktadır. Bunun nedeni, mevcut kayaçlar ile zeminlerin çatlaklı ve

geçirgen olmalarıdır (Muğla Valiliği, 2003).

Muğla ili 1.derece deprem kuşağında yer almaktadır. İlimizde Kerme Körfezi-

Köyceğiz Bölgesi ve Rodos-Fethiye olmak üzere iki önemli deprem bölgesi

bulunmaktadır (Şekil 4.1.2.1.) .

17

Şekil 4.1.2.1. Deprem bölgeleri haritası (Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık Afet İşleri Genel Müdürlüğü, 2018)

Kerme Körfezi-Köyceğiz Bölgesi; bu bölge kuzeyde Bodrum Yarımadası ile

Muğla’nın güneyinde yükselen dağlar ve Sandras Dağı, güneyde Reşadiye

Yarımadası’ndaki mezozoik formasyonlar tarafından sınırlanmıştır. Bu fay,

birçok sıcak ve soğuk maden su kaynakları tarafından da işaretlenmiştir. Körfezin

ağzında, ancak çok genç bir devirde sönmüş olan volkanik Nisiros Adası vardır.

Bölgenin en önemli olan üst merkezi, körfez önünde bulunan İstanköy (Kos)

Adası’dır. Bölgenin aktif fay hareketleri incelendiğinde, bölgede sık sık büyük

depremler olduğu görülmektedir (Muğla Valiliği, 2003).

4.1.3. Sosyal ve ekonomik yapı

Muğla ili yeraltı ve yerüstü zenginlikleri, iklim koşulları ve yerleşime uygun bir

ildir. Ancak arazinin engebeli ve dağlık olması, ulaşım zorluğu ve tarım

arazilerinin az olması sebebiyle yoğun nüfus hareketleri görülmemiştir.

16. yüzyılda Menteşe Sancağındaki kazalardan olan Muğla’nın merkezde bulunan

nüfusu II. Beyazid Döneminde 12.010, 1512 yılında 8025, 1562/63 yılında 337

numaralı Tapu-Tahrir defterine göre nüfusun 12.730 olduğu bilinmektedir

(Uykucu, 1974). 17. ve 18. yüzyıla ait günümüze ulaşan tahrir defterleri sayısı

18

yetersiz olduğundan nüfus tahmini yapmak mümkün olmamaktadır (Uykucu,

1974).

19. yüzyılda Menteşe Sancağı’ nın nüfus yapısıyla ilgili ilk ayrıntılı bilgi 1831

yılında yapılan nüfus sayımı ile elde edilmiştir. Nüfus sayım amacının Osmanlı

İmparatorluğu sınırları içinde kalan asker yaşına gelmiş erkek nüfusunun tespiti

olduğundan kadın nüfusu ile ilgili bilgiler yer almamıştır. 49.867’ si Müslüman

erkek olmak üzere toplam 52.965 erkek nüfusu bulunmaktadır. 19. Yüzyılın son

yirmi yılında Menteşe Sancağında ekonomik yapıdaki durağanlık nüfusa da

yansımıştır. Girit, Balkan ve Doğu Anadolu’dan gelen göçlere karşın dışa verilen

göç sebebiyle nüfusta artış olmamıştır. Menteşe Sancağının nüfus artışı ile en

yüksek yönetimsel birimini oluşturan Muğla Merkez Kazasının nüfus artışı

benzerlik göstermektedir. 19. Yüzyıl boyunca Muğla ilinin nüfusu oldukça

durağan olduğu söylenmektedir (Aktüre, 2006). Cumhuriyetin ilanından önce

1904 yılı nüfus sayımında Muğla ilinin nüfusu 143.332 olarak tespit edilmiştir.

1904-1927 tarihleri arasında erkek nüfus ortalamasında düşme yaşanmış, 1935

yılından sonra bu ortalama yükselmiştir (Muğla Valiliği, 1973).

1923-1950 tarihleri arasında Muğla ilinde toplam nüfus sayısı artış göstermiştir.

Ancak ekonominin dış ilişkilerinin kırsal alandan çekilmesinin sağlanamadığı,

kırsal alandaki tarımın yaygınlaşması ve Kurtuluş Savaşı sırasında kente

yerleşmiş durumda olan Rumların gitmesi sebebiyle kent nüfusunda artış

olmamıştır. 1940-1945 tarihleri arasında nüfustaki artış askeri birliklerin

hareketlerinden kaynaklanmıştır. Genel olarak 1923-1950 tarihleri arasında

Muğla ilinin nüfusu artarken kent merkezinin nüfusu sabit kalmıştır (Tekeli,

2006).

1960-2016 tarihleri arasında Muğla ili toplam nüfusu artmıştır (Çizelge 4.1.3.1).

İl merkezinin nüfusu Cumhuriyet Dönemi’ nden sonra uzun yıllar Fethiye, Milas

gibi ilçelerin nüfusundan geride kalmıştır. Ancak ulaşımın ve turizmin gelişmesi,

üniversitenin kurulması, termik santrallerin açılması il merkezindeki nüfusun

artmasını sağlamıştır. Kent merkezinin 2016 yılında nüfusu 108.068 iken verilere

19

göre Muğla ili toplam 923.773 nüfusa sahiptir

(http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24638) (Çizelge 4.1.3.1.) .

Çizelge 4.1.3.1. Muğla ili ve ilçeleri 1927-2016 yılları arasındaki nüfus değişimi

(Yurt Ansiklopedisi, 1983; Türkiye İstatistik Yıllığı ve Türkiye

İstatistik Kurumu verileri esas alınarak oluşturulmuştur.).

Yerleşim adı 1927 1950 1960 2010 2016

Merkezilçe/

Menteşe

57.613 49.181 45.355 94.960 108.068

Bodrum 15.694 22.034 24.688 124.820 160.002

Datça - 5.616 5.805 16.475 20.513

Fethiye 33.698 54.117 68.209 188.259 151.474

Köyceğiz 23.328 22.228 35.384 32.817 34.942

Marmaris 11.477 9.783 11.820 77.390 90.187

Milas 32.877 49.157 60.959 125.727 134.774

Ula - - 14.005 23.749 23.877

Yatağan - 29.524 33.386 45.830 44.504

Dalaman - - - 33.980 37.364

Ortaca - - - 42.364 46.982

Kavaklıdere - - - 11.132 10.780

Seydikemer - - - - 60.306

Toplam 174.687 241.640 299.611 817.503 923.773

İlk çağlarda kıyı kenti olması nedeniyle deniz ticareti gelişmiştir.

Germiyanoğlu’nun beylerinden Menteşe Bey komutasındaki Türklerin Muğla’ yı

ele geçirmesi ve denizden gelebilecek saldırılardan korunmak için kapalı bir ova

olan Milas’a yerleşmişler ve merkezlerini ovadan ziyade kente yakın yüksek bir

tepe üzerine kurmuştur. Bununla beraber kentte ekonomi tarımla sağlanmıştır.

15. yüzyıla gelindiğinde Muğla ticaret yollarından uzak ve tarıma dayalı küçük bir

kasaba olmuştur. Kanuni Sultan Süleyman’ ın Rodos’ u 1520 yılında fethetmesiyle

http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24638https://tr.wikipedia.org/wiki/Mu%C4%9Fla

20

ticaret canlanmıştır. Ancak 16. Yüzyıl boyunca ticarete gereken önem verilmemiş,

ekonomi büyük oranda tarımla sağlanmıştır (Niray, 2002).

19.yüzyılın sonlarında Menteşe Sancağı’nın ekonomik yapısının temelini

oluşturan faaliyetlerin tarım, hayvancılık ve ormancılık olduğu görülmektedir.

(Aydın Vilayet Salnamesi (12.defa)’nden aktaran Aktüre, 2006) 19.yüzyıl

sonlarında Sancağın dış ticareti büyük ölçüde kereste ve orman ürünleri sayımı

üzerine kuruludur. Bunlara ek olarak günlük yağı ve zeytinyağı ticareti de

sancağa gelir getiren ticaret alanlarıdır. Özellikle tütün, pamuk, tiftik gibi

maddelerin dış pazarlarca talep edilmesi, bu alanda yapılan tarım ve

hayvancılıkta da Avrupa taleplerine yönelik bir üretim yaratmıştır. 19.yüzyılın

sonunda Menteşe Sancağı’nın gelir kaynaklarından biri de madencilik olmuştur.

Bu dönemde sancağın en önemli iki maden zenginliği krom ve zımparataşı

olmuştur (Aktüre, 2006).

Maden ve orman ürünlerinin dış satımlarının deniz yoluyla yapılması bu

dönemde Menteşe Sancağı’nda deniz taşımacılığının önemini vurgulamaktadır.

Menteşe Sancağı’nın yer aldığı Aydın Vilayeti kayıtlarından deniz taşımacılığı

yönünden önemli limanlar olarak Fethiye ve Bodrum gösterilmektedir. Toplam

gümrük gelirleri dikkate alındığında Fethiye limanının bölgenin dış ticarette en

önemli giriş – çıkış kapısı olduğu düşünülmektedir (Aktüre, 2006).

19. yüzyılın son çeyreğinde Menteşe Sancağı’nın yıllık gelirlerinin çok büyük bir

bölümü; emlak vergisi, hayvan vergisi, tarım ürünlerinden alınan vergi, orman

vergisi gibi vergilerden oluşmuştur. 19. yüzyıl başlarında iç ticarette

üstünlüklerini korumakta olan Türk tüccarlar; Tanzimat’ ın ilanından sonra

ortaya çıkan yenilik hareketlerinin desteği ve işlenmiş yabancı malların ülke

pazarlarına akmasıyla birlikte ticaretteki üstünlüklerini Rum tüccarlara

kaptırmışlardır (Aktüre, 2006).

Kurtuluş Savaşı sonrası Rumların Muğla’dan ayrılması üzerine ekonomi eski

canlılığını kaybetmiştir. Aynı zamanda kentin konumundan kaynaklı olarak dışa

açılması çok yavaş olmuştur. Bu sebeplerden Muğla kenti kapalı bir ekonomiye

21

sahiptir. Küçük üreticilik yoluyla kentinin ve hinterlandının gereksinimlerini

karşılamıştır. Evlerde bürümcük, sadakor ve yüzünakma gibi ipek dokuma

türleri, kaput bezi, pötikare, çarşaf, peştamal, sofralık, peşkir ve namazlık gibi

pamuklu dokuma türleri üretilmiştir. Aynı zamanda deri ve deriden mamul eşya

üretimi, demirciler, bakırcılar, marangoz gibi küçük üreticilerle kentin ve

hinterlandının gereksinimleri karşılanmıştır (Tekeli, 2006). Bu durum 1970’li

yıllara kadar sürmüştür. Bölgede sanayileşmenin başlaması, turizmin gelişmesi

ve üniversitenin açılması ile ekonomi yeniden canlanmıştır (Değer, 2012).

4.2. Muğla Kentinin Tarihsel Süreçteki Gelişimi

Muğla kentinin tarih boyunca geçirdiği gelişim safhaları Cumhuriyet öncesi

dönem ve Cumhuriyet döneminin 1923-1950 yılları arası olmak üzere, iki

döneme ayrılarak incelenmiştir. Yazılı ve sözlü kaynaklar doğrultusunda Muğla

kent dokusunun yapısal özellikleri ve mekânsal organizasyon biçimleri ortaya

konmuştur.

4.2.1.Cumhuriyet Öncesi Dönem

Antik Karya Bölgesinin en eski yerleşim alanlarından olan Muğla sırasıyla Karya,

Mısır, İskit, Asur, Dor, Met, Pers, Makedon, Roma ve Bizans egemenliğinde

kalmıştır. Antik dönemde bilinen ilk ismi ‘’Mobella, Mobolia, Moğola’’ ’dır (Muğla

Valiliği, 2003).

Kentin kuzey yamacında bir akropolün üzerinde günümüze kadar dayanmış

duvar kalıntıları Helenistik dönem özellikleri göstermektedir. Ancak kente dair

bulunan diğer arkeolojik eserler Helenistik dönem öncesinde de var olduğunu

kanıtlamaktadır.

MÖ 3400 tarihinde bölgeye gelen kavmin başında Kar adında önder

bulunmaktadır. Bu sebeple bölgenin adının Karya olduğu bilinmektedir (Muğla

Valiliği, 2003). Karya kuzeyde Menderes nehri güneyde Köyceğiz gölü arasında

22

kalan alandır (Akça, 2002). Karyanın toplu yerleşim merkezleri Muğla ve Milas’tır

(Muğla Valiliği, 2003).

MÖ 334 tarihinde Anadoluya geçen Büyük İskender, Karya’ya Bodrum- Gümüşlük

kapısından girmiş ve Karya toprakları Büyük İskender’ in egemenliğine girmiştir

(Muğla Valiliği, 2003). Büyük İskender’in ölümü üzerine komutanları

imparatorluk topraklarını Makedonya, Suriye ve Mısır olmak üzere 3’e

bölmüştür. Bu sırada Karya, Suriye’ye bağlanmıştır. MÖ 129 tarihinde

Romalıların Bergama Krallığının varisi olarak Anadolu’ ya gelmesiyle Karya,

Roma İmparatorluğu’nun egemenliğine girmiştir. MS 395 tarihinde Büyük Roma

İmparatorluğunun 2’ye ayrılması sonucunda Karya, Doğu Roma (Bizans)

İmparatorluğunda kalmıştır (Akça, 2002).

Kutalmışoğlu Süleyman Şah’ın 1075 ‘te Selanik’i almasıyla Batı Anadolu’ da Türk

akınları yoğunlaşmıştır. 1079’da Türkler Karya’ yı hâkimiyetine almıştır. Ancak

bu uzun sürmemiş Karya yeniden Bizans egemenliğine girmiştir. Karya kesin

olarak 1261 yılında Türkler tarafından fethedilmiştir. 12. yüzyılın 2. yarısında

bölgede Menteşe Bey tarafından Menteşe Beyliği kurulmuştur. Menteşe Bey’ in

ölümü üzerine sırasıyla Mesut Bey, Orhan Bey,İbrahim Bey,Menteşe Beyleri

olmuştur.İbrahim Bey’in ölümü üzerine oğulları çeşitli yerlerde

hükümdarlıklarını ilan ederken Musa Bey’de Milas’ta bağımsızlığını ilan

etmiştir.Musa Bey’den sonra Mehmet Bey ve Mahmut Bey Menteşe beyleri

olmuştur (Wittek, 1986 ve Uzunçarşılı,1988 ‘dan aktaran Akça, 2002).

Anadolu beyliklerinin Osmanlı aleyhine ittifak yaparak Osmanlı topraklarına

tecavüz etmesi sonucu Yıldırım Beyazıt, Menteşebeyliğini topraklarına katmıştır.

1402 Ankara Savaşından sonra Timur, diğer beylikler gibi Menteşe Beyliği

topraklarını da Mehmet Bey’e vermiştir. Mehmet Bey’ den sonra tahta İlyas Bey

geçmiştir. İlyas Bey’den sonra 2 oğlu Leys ve Ahmet bölgeye gelerek

hükümdarlıklarını ilan etmiştir. Bunun üzerine Fatih Sultan Mehmet, Menteşe

bölgesini kesin olarak topraklarına katmış ve Anadolu Beylerbeyi’ne bağlı bir

sancak olarak yönetilmeye başlanmıştır (Akça, 2002). 18. yüzyıldan itibaren

Anadolu’ nun çeşitli yerleri mahalli sülaleler tarafından idare edilmiştir. Bu

23

süreçte Menteşe’ de Hasan Çavuş derebeyi bulunmuştur. 2.Mahmut döneminde

derebeylere son verilmiştir (Wittek, 1986’den aktaran Akça, 2002).

Karya’nın merkezi Milas ve Muğla iken Menteşebeyliğinin merkezi Milas

olmuştur. Ancak Menteşe’ nin Osmanlı Devleti zamanında merkezi Muğla

olmuştur (Karaman, 2012).

Osmanlı ve Beylikler Döneminde Muğla kenti sancak denilen yönetim merkezidir.

Sınırları değişmesine rağmen yönetim merkezi olarak işlevini sürdürmüştür.

Menteşe Sancağı Osmanlı İmparatorluğunun kuruluş ve yükseliş döneminde

yaklaşık 20 bin km2 iken, 19. Yüzyıl sonlarında 13 bin 200 km2 olduğu

bilinmektedir (Aktüre, 2006)( Şekil 4.2.1.1.).

Şekil 4.2.1.1. Menteşe Sancağı’nda yönetimsel sınırların zaman içindeki değişimi. (Aktüre, 2006)

24

19. yüzyıl boyunca yönetimsel yapıdaki değişimler bölgesel ilişkilerin

değişiminden kaynaklanmaktadır. Bu süreçte İzmir liman kenti olarak ön plana

çıkmış, 1851 tarihinde İzmir yeni kurulan İzmir Eyaletinin merkezi ilan

edilmiştir.1867 tarihinde Vilayet Nizamnamesiyle Osmanlı İmparatorluğunun

yönetimsel yapısı yeniden değişmiştir. Eyaletler “vilayet” olarak değişmiş ve

Aydın vilayetinin yönetim alanı İzmir, Aydın, Saruhan (Manisa) ve Menteşe

Sancaklarıdır. 1890’ lı yıllarda Menteşe Sancağı Muğla, Bodrum, Milas, Marmaris,

Köyceğiz ve Makri (Fethiye) olmak üzere 6 kaza ve 3 nahiyeden oluşmaktadır

(Aktüre, 2006).

Muğla kentinin Osmanlı Döneminde sancak denilen yönetim merkezi olmasına

rağmen kentin gelişimi oldukça yavaş olmuştur (Ekinci, 1985). Dış ticaretinde

kereste ve orman ürünleri satışının ön planda olduğu yörenin dağ sıralarının

denize dik oluşması ve topoğrafyanın dağlık, engebeli olması nedeniyle kara

ulaşımı gelişmemiştir ve ana ticaret yolları dışında kalmıştır. Ticaret ilişkilerinde

de deniz ticareti ön plana çıkmıştır. Limanları ise Gökova ve Güllük’tür (Aktüre,

2006). Muğla kenti denize yakınlığı ve limanlarının varlığıyla deniz ticaretinde

ara merkez durumundadır. Kırsal nitelikli küçük kentlerle büyük ticaret kentleri

arasında bağlantıyı sağlamıştır.

19. Yüzyıl ortalarında kervan yolları kılcal damarlar gibi dağılmaktadır. Pazar

ilişkileri bu kervan yolları üzerinden sağlanmaktadır. Muğla- Aydın arasındaki

kervan yolu ise çok dar ve dik yamaçlardan geçmektedir. Muğla ve Aydın

arasındaki bir diğer kervan yolu ise Muğla- Milas- Söke- İzmir aksıdır. Bu kervan

yolu diğerinden daha uzundur, ancak daha düz alanlardan devam etmektedir.

Muğla kenti ikinci derece kervan yolları üzerinde olup; Ula’ dan Gökova

iskelesine, Makri (Fethiye)- Denizli’ den ve Milas’ danBüyük Menderes vadisini

izleyen uzun mesafe ana ticaret yoluna bağlanmaktadır (Aktüre, 2006).

Muğla kenti 19. yüzyıl sonlarına doğru inşa edilen İzmir- Aydın demiryolu ağının

dışında kalmıştır. Ancak deve ulaşımı ile bu ulaşım sistemiyle bütünleşmiştir

(Aktüre, 2006). 1900’ lü yıllarda kentte iki çeşit araba gelişmiştir. Bunlardan biri

taş arabası, diğeri ise çift arabasıdır. Bursa’ dan getirilen fayton türü arabaların

25

da gelmesiyle yolcu ve yük taşınması başlanmış ve şose yol yapımına bu

tarihlerde başlanmıştır. Tüm bu ulaşım sisteminin gelişimi, kente arabanın

gelmesiyle Muğla kent ekonomisi kuzeye doğru kaymıştır (Tekeli, 2006).

Muğla kenti liman kenti olmasına rağmen kent merkezi kıyıdan içerde kaldığı için

tarım dışında sanayisi gelişmemiştir. Muğla, Düğerek ve Karabağlar ovalarının

verimli toprakları tarımsal faaliyetleri ön plana çıkarmıştır. Kentte mekânsal yapı

durağandır. Kuzeyde Hisar (Asar) Dağı üzerinde kurulmuş kale kentin ilk

yerleşim yeridir. Asar Dağı’ndan Muğla Ovasına akan üç dere bulunmaktadır.

Bunlar Değirmendere, Karamuğla ve Basmacı (Tabakhane) deresi olup; Muğla

kentinin mahallelerinin sınırlarını belirlemiştir (Şekil 4.2.1.2.). Kent 19. Yüzyıl

başlarına kadar Basmacı (Tabakhane) Deresi’ nin çevresinde konumlanmış ve tek

ticaret merkezi olmuştur. Kentin 16. Yüzyıldan 19. Yüzyıla kadar gelişimi,

oluşumunu sağlayan üç derenin Muğla Ovasıyla buluştuğu alana kadar olmuştur.

Yapılaşmanın kuzeydeki Asar Dağı’nın eteklerinde olması Muğla Ovasının verimli

topraklarının korunmasını sağlamıştır (Koca, 2015).

Şekil 4.2.1.2. Muğla kentinin mahallelerinin sınırları ve Değirmendere, Karamuğla ve Basmacı Dereleri ile ilişkileri (Tekeli, 2006)

17. yüzyılda Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesinden Muğla kentinin 2170

konutunun, 11 mahallesinin, 70 kadar camisinin, 2 hamamının, 200 dükkânının,

7 medresesinin, 11 mektebinin, 2 misafirhanesinin, 70 çeşmesinin, Kurşunlu

26

Camii yakınında bir sarayının bulunduğu bilinmektedir (Aktüre, 2006). 19.yüzyıl

sonunda ise mahalle sayısı ve camilerde bir değişiklik görülmezken konut sayısı

2388 olmuştur. 17. yüzyılda ticaret alanları Basmacı Deresi boyunca güneye

doğru devam etmiştir. Kent en güneyde Kurşunlu Camiiyle sonlanmaktadır ve

caminin güneyi mezarlıktır (Aktüre, 2006).

19. yüzyılın ikinci yarısında sosyal tabakalaşma oluşmuştur. Sosyal tabakanın biri

küçük üretim ve küçük perakende ticaret yapan esnaf ve zanaatkârlar, diğeri ise

bölge ürününü az vergiyle dış pazarlara satan tüccarlardır. Bu iki sosyal

tabakanın kent mekânındaki çalışma yerleri farklılık göstermiştir. Küçük üretim

ve küçük perakende ticaret yapan esnaf ve zanaatkârlar Ulu Camii ve Kurşunlu

Camii arasında kuzey- güney doğrultusunda, özellikle Arasta etrafında

yoğunlaşmıştır. Tüccarlar ise kentin yeni ticaret merkezini eski kent merkezinin

doğusunda Saburhane ve Konakaltı Meydanı çevresinde Rum Mahallesine

bağlayan aks üzerinde oluşturmuşlardır (Aktüre, 2006).

Kentte Tanzimat Döneminde yeni yönetici merkez oluşturulmuştur. Yönetici

merkez Osmanlı İmparatorluğunun Batılılaşma çalışmasının sonucudur.

Tanzimat Döneminde Muğla kentinde kent yönetimi değişmiş, belediye örgütü

1871, Ticaret Odası 1884 tarihinde kurulmuştur. Aynı zamanda Hükümet Konağı,

Askeri Kışla ve depo, hapishane, telgrafhane gibi yapılar ortaya çıkmış ve bunlar

hanlar kısmının doğusunda yer almışlardır. Böylelikle Muğla kentinin yeni

yönetici merkezi Konakaltı Meydanı’ nda oluşmuştur (Şekil 4.2.1.3.). Konakaltı

Meydanı Basmacı Deresi’nin etrafındaki ticari merkezin sınırı olan Karamuğla

Deresi’nin kuzeybatısında yer almaktadır(Aktüre, 2006).

27

Şekil 4.2.1.3. 1930’lu yıllarda Konakaltı Meydanı (Şahin, 2012)

Kenti Anadolu ve dış dünyaya bağlayan İzmir- Aydın -Çine- Tavas- Denizli

güzergâhındaki kervan yolu kentte Sekibaşı sokağından başlayıp Konakaltı ve

Saburhane Meydanına bağlanmıştır. Kentin tüccarları kentte bu yol üzerinde

ticaret yapmışlardır. Yeni ticaret yerleri ve yönetici merkez bu yol üzerinde

bulunmaktadır. Deve kervanları da bu güzergâhı takip edip Saburhane

Mahallesinden kenti terk etmiştir (Aktüre, 2006) (Şekil 4.2.1.4.).

28

Şekil 4.2.1.4. 19. Yüzyıl sonunda Muğla kent merkezinin işlevsel yapısı (Aktüre, 2006)

17. yüzyıldan 19. yüzyıl ortalarına kadar Muğla kentinde iç ulaşımın ana aksı Ulu

Camii’ den Kurşunlu Camii’ ye doğru olmuştur ve kent kuzey- güney

doğrultusunda gelişme göstermiştir. 19. yüzyıl ortalarında kent nüfusunda

herhangi bir artış olamamıştır. Ancak yönetim yapısındaki değişmeler, dış

pazarlardan giren işlenmiş mallar ve kent dışından gelen tüccarlarla birlikte iç

ulaşımdaki bu aks önemini kaybetmeye başlamış ve kent doğu- batı

doğrultusunda gelişme göstermiştir (Aktüre, 2006).

Osmanlı’nın toplumsal yapısı, kentin yapılaşma düzenini ortaya koymaktadır.

Genellikle boş alanlarda yapılan camii, mescit ve çeşme gibi yapıların etrafında

yeni mahalleler kurulmuş ve odak noktası bu yapılar olmuştur. Muğla kentinde

de Muslihiddin Külliyesi, Şeyh Mahallesindeki Şeyh Camii, Konakaltı

Meydanındaki Konakaltı Camii, Saburhane Meydanındaki Saburhane Camiisi

yerleşim alanlarının odak noktasıdır.

29

Geleneksel kent dokusunda yapılar birbirinin önünü kesmemiş, güneş açılarını

engellememiştir. Bitişik nizam parseller birbirlerine toprak parçası vererek

parsellerin yol geçişini sağlamışlardır. Ticari ve dini yapılar çekirdeği

oluşturduğundan kent içi yol ağı bu çekirdeklere doğru giderek sıklaşmıştır.

Yapıların zemin katları genellikle taş, içi ahşap- bağdadi sistemde inşa edilmiştir.

Ayrıca bu yapılar genellikle “aile mahremiyeti” anlayışı ile avluya açılmıştır.

Sokak cephelerinde pencere yok denecek kadar az, avluya bakan cephelerinde

pencere oldukça çok yapılmıştır (Ekinci, 1985).

Muğla kentinde 19. Yüzyıl sonlarına doğru konut yapıları da ticaret yerleri ve

yönetici merkezler gibi değişiklik göstermeye başlamıştır. İstanbul kökenli asker

ve sivil bürokratlar ve ticareti denetim altında tutan Rum azınlıklar doğu- batı

yönünde gelişim gösteren kentte Saburhane ve Konakaltı Meydanları etrafındaki

konutlarda oturmuştur. Bu yapılar kapalı-içe dönük, iç avluları olan geleneksel

Muğla konutlarının aksine daha çok sokakla bütünleşmiş- dışa dönük yapılardır

(Şekil 4.2.1.5.). Sokak cephelerinde pencere Türk evlerine göre daha çok

bırakılmıştır. Kesme taş kullanılan bu yapılar gösterişli ve geniş bahçelere

sahiptir (Aktüre, 2006).

Şekil 4.2.1.5. Ragıp Bey Caddesinde bir evin ön cephesi (Akçura, 2006)

Karamuğla Deresi kentte Cumhuriyet Öncesi Döneme ait yapılaşmanın sınırlarını

oluşturmuştur. 20. Yüzyılın ilk yıllarından itibaren kentin gelişimi hep geleneksel

30

kent dokusunun çevresinde olmuştur. Geleneksel kent dokusunda herhangi bir

yıkımın olmaması geleneksel dokunun fiziksel özelliklerini korumuştur.

Muğla kentinin gelişimi 20. yüzyılın ilk yıllarına kadar herhangi plana

dayanmamıştır. Ancak Cumhuriyet öncesi dönemde plansız bir dokuya sahip

olduğu görülen Muğla kentinde yeni bir imar planı ve buna hazırlıklar yapılması

için Cumhuriyet Dönemini beklemek gerekmiştir (Şekil 4.2.1.6. ).

Şekil 4.2.1.6. Muğla kentinin bir mahallesinin görünümü (Akçura, 2006)

31

4.2.2.Cumhuriyet Dönemi (1923-1950)

Cumhuriyet’in ilk yıllarında içinde bulunulan zor durum tam da Emin Türk Eliçin’

in anlatımında olduğu gibi;

“kırk iki bin köyü, bin kasabası, altmış yedi kenti ile yuvarlak yedi yüz elli

bin kilometre karelik koskoca coğrafya parçasını kapsayan Türk yurdunda son

derece ilkel geçim şartları içinde yaşayan on iki milyonluk bir halk oturmakta,

daha mutlu azınlığı bile yok, daha kötüsü bölgeler, yakın şehirler bile birbirine

bağlı değil; her yer daracık bir çerçevede kapalı. Bir milli pazardan, bir milli

ekonomiden bile eser yok. Ortak dili, öz yurdu, bağımsız devleti, bir tarih ve

kültür geleneği olsa bile ortada daha batılı anlamda bir ulus yok. Olsa olsa Atatürk

reformlarıyla coşturulmuş bir ulus potansiyeli var.”

şeklinde tasvir edilmekteydi (Eliçin, 1970).

Cumhuriyetin ilan edilmesiyle yeni yönetsel yapının idari birimleri vilayetler

olmuştur ve Kurtuluş Savaşından harap halde çıkan Anadolu vilayetlerinin

yeniden yapılanmaya ve imar planlarına ihtiyacı vardır. Türkiye Cumhuriyeti

Devletinin örgütlenmesi, ulus- devlet ideolojisine, merkezi yönetim anlayışına,

hukuk devleti olmasına ve toplumsal iradenin şekillendirdiği üniter laik bir

devlet olmasına bağlı olarak oluşmuştur. Cumhuriyet rejimi toplumun belleğinde

ulus bilincini yaratmayı amaçlamıştır. Bu yalnızca yönetsel ve sosyo- ekonomik

alanda değil mekânsal alanda da oluşturulmak istenmiştir. Muğla kent

merkezinde ise ulus- devletin yeni çağdaş mekânın ortaya konması uzun yıllar

almıştır.

Muğla kentinin ilk yerleşim alanı kentin kuzeyindeki eğimli arazilerdir.

Yamaçlardaki yerleşmenin sebebi ovadaki verimli tarım alanlarını korumaktır.

Cumhuriyet döneminde mevcut geleneksel yerleşmenin sağlıklaştırılması ve

kentin planlı bir kent anlayışına göre gelişmesini sağlamak temel ilkelerdir. 1939-

1943 yılları arasında mevcut geleneksel yerleşmeye yeni bölgeler eklenmiştir. Bu

dönemde kentte hızlı bir nüfus artışı olmadığından dengeli bir gelişme

32

göstermiştir. Cumhuriyet

MUĞLA KENTİNDE ERKEN CUMHURİYET DÖNEMİ MODERNLEŞME SÜRECİNİN KENT...

Documents

Transcript of MUĞLA KENTİNDE ERKEN CUMHURİYET DÖNEMİ MODERNLEŞME SÜRECİNİN KENT...