1

COMMISSIE BORGING ENERGIEAKKOORD

Ruim baan met Energieakkoord

INLEIDING

DE STROOMVERSNELLING

AMERSFOORT 033ENERGIE

130 RENEWABLES

OFFSHORE WINDPARK GEMINI

WINDPARK NOORDOOSTPOLDER

ELEKTRISCH VERVOER

HUMAN CAPITAL AGENDA

DUURZAAMHEIDSFABRIEK DORDRECHT

GELDERSE INVESTERINGSIMPULS

GREENTECH ALLIANCES

VOORWOORD

2

COMMISSIE BORGING ENERGIEAKKOORD

VOORWOORD

INLEIDING

DE STROOMVERSNELLING

AMERSFOORT 033ENERGIE

130 RENEWABLES

OFFSHORE WINDPARK GEMINI

WINDPARK NOORDOOSTPOLDER

ELEKTRISCH VERVOER

HUMAN CAPITAL AGENDA

DUURZAAMHEIDSFABRIEK DORDRECHT

GELDERSE INVESTERINGSIMPULS

GREENTECH ALLIANCES

VOORWOORD

Mariëtte Hamer, voorzitter SER:‘Werkgelegenheid is niet het eerste onderwerp waar meteen aan wordt gedacht als we praten over energietransitie. Toch is het creëren van extra banen een belangrijk onderdeel van het bij de SER gesloten Energieakkoord voor Duurzame Groei. In het akkoord hebben de 47 organisaties afgesproken in de eerstkomende jaren ten minste 15.000 voltijdbanen extra te creëren. Deze brochure laat de diversiteit van de groeiende werkgelegenheid binnen de energiesector zien. Net als het Energieakkoord is de brochure werk in uitvoering. Ik roep de organisaties op om nieuwe initiatieven via deze brochure met elkaar te delen’.

Hans de Boer, voorzitter VNO-NCW:‘Wij gaan voor economische groei met onder meer als resultaat meer banen. De investeringen die gepleegd zullen gaan worden in het kader van het Energieakkoord, bijvoorbeeld in windmolens, zonnepanelen en isolatie van woningen en gebouwen zullen die groei een impuls geven en werkgelegenheid genereren’.

Ton Heerts, voorzitter FNV: ‘Koopkracht en echte banen. Daar gaat het de FNV om! De afspraak is dat het Energieakkoord nieuwe en echte banen gaat opleveren. Banen die we met nog steeds 650 duizend werklozen hard nodig hebben. Maar komen die nieuwe banen er ook echt? We zien er nog zo weinig van. Het is goed om de eerste voorbeeldprojecten nu in deze brochure zien. Maar het is nog lang niet genoeg en het gaat nog niet snel genoeg. Daarom doe ik een klemmend beroep op werkgevers, investeerders en de landelijke, provinciale en gemeentelijke overheden om nog meer werk te maken van energiebesparingsprojecten. En innovatie in duurzame energie. Daar komt werkgelegenheid uit voort. Ik gun alle huurders in een slecht geïsoleerd huis, maar ook alle kinderen en onderwijzers op scholen en bewoners van over-heidsgebouwen graag een warme en energiezuinige woon en werkplek. Dat is slim investeren in een duurzame toekomst. Het maakt ons minder afhankelijk en is ook nog goed voor onze portemonnee’.

3

COMMISSIE BORGING ENERGIEAKKOORD

INLEIDING

In het Energieakkoord wordt het streven naar een betrouwbare, betaalbare

en schone energievoorziening verbonden met duurzame economische

groei. Dit is geen tegenstelling; het zijn uiteindelijk twee kanten van dezelfde

medaille. Het Energieakkoord (p. 29) verwoordt de economische component

als volgt:

Het akkoord is gericht op versterking van de economische structuur en

zal de komende jaren miljarden aan investeringen losmaken in alle sec-

toren van de samenleving. Dit levert vele duizenden banen op, versterkt

de concurrentiekracht van vele bedrijven, en stelt hen in staat hun kennis,

innovaties en vakmanschap in binnen- en buitenland te gelde te maken.

Daarmee draagt het akkoord bij aan het herstel van de economische

crisis, vooral in de bouw, en aan langdurige investeringszekerheid voor

bedrijven die investeren in duurzame energie.

In het Energieakkoord is een werkgelegenheidsdoel afgesproken: in de

periode 2014-2020 ontstaan (gemiddeld) minimaal 15.000 extra voltijd-

banen. De werkgelegenheidseffecten van het Energieakkoord worden pas

na verloop van tijd zichtbaar. De afspraken moeten immers eerst worden

uitgewerkt. Bij de uitvoering van die plannen ontstaan nieuwe banen. Met de

nodige vertraging komen die nieuwe banen vervolgens in de statistieken

terecht. Om toch zichtbaar te maken welke vormen van werkgelegenheid

uit het Energieakkoord voortvloeien, is deze (digitale) brochure gemaakt.

De informatie is gebaseerd op informatie die eind 2014 beschikbaar was.

De brochure is een groeimodel en nieuwe voorbeelden zijn zeer welkom via

bea@ser.nl. De brochure zal met enige regelmaat worden geactualiseerd.

INLEIDING

DE STROOMVERSNELLING

AMERSFOORT 033ENERGIE

130 RENEWABLES

OFFSHORE WINDPARK GEMINI

WINDPARK NOORDOOSTPOLDER

ELEKTRISCH VERVOER

HUMAN CAPITAL AGENDA

DUURZAAMHEIDSFABRIEK DORDRECHT

GELDERSE INVESTERINGSIMPULS

GREENTECH ALLIANCES

VOORWOORD

4

OVER HOEVEEL BANEN GAAT HET?

In 2013 waren er ruim 105.000 voltijdbanen in bedrijven die actief zijn op

het terrein van de hernieuwbare energie en energiebesparing (zie tabel).

Dit is een toename van 20 procent ten opzichte van 2008, ondanks de crisis.

Een eerste raming voor 2020 laat een groei zien naar 163.000 voltijdbanen;

met de nodige aannames (zie hieronder) zijn de effecten van het Energie-

akkoord hierin meegenomen. Wat opvalt in de tabel is de grote werkgelegen-

heidsgroei van indirecte activiteiten van niet kenmerkende producten, zoals

administratieve diensten of transportdiensten en toeleveringen verder in de

keten. De werkgelegenheid in de conventionele sectoren en netwerken blijft

in deze periode grofweg gelijk, 90.000 à 100.000 voltijdbanen.

Recente sectorale ontwikkelingen

Kijken we naar de recente ontwikkeling van sectoren dan leidt dit tot het

volgende beeld:

• Verreweg de meeste werkgelegenheid heeft te maken met energiebe-

sparing. Ondanks de malaise in de bouw is de werkgelegenheid (voltijd-

banen) in deze sector licht gestegen van 22.700 in 2008 naar 24.400 in 2012.

• Werkgelegenheidsgroei was er verder in de sector zonne-energie, waar

ruim een verdubbeling van het aantal voltijdbanen plaatsvond: van 2300

naar 4800 in de periode 2008-2012.

• De werkgelegenheid in de windenergiesector steeg van 3500 (2008) naar

4500 voltijdbanen (2012). De groei zit zowel in offshore-activiteiten als

in activiteiten op land. De groei in offshore-activiteiten is onder meer te

verklaren doordat Nederlandse bedrijven succesvol zijn in het deelnemen

aan buitenlandse parken. Nederlandse bedrijven leveren een bijdrage

omdat deze bedrijven vaak de installatie van fundaties en de elektrische

infrastructuur voor hun rekening nemen.

• Het elektrisch transport is in Nederland nog relatief klein maar wel snel

groeiend. In 2013 waren er circa 1600 voltijdbanen in deze sector. Vooral

het plaatsen van oplaadpunten levert veel werkgelegenheid op.

Tabel 1 - Werkgelegenheid hernieuwbare energie en energiebesparing,

2008-2020 (in 1.000 voltijdbanen)

Bron: NEV 2014, Tabellenbijlage, p. 28.

COMMISSIE BORGING ENERGIEAKKOORD

2008 2013 2020

Exploitatie productie en handel hernieuwbare energie 2,2 3,2 4,7

Activiteiten uit investeringen in hernieuwbaar en energiebesparing

34,3 42,2 65,5

Activiteiten uit investeringen in hernieuwbaar en energiebesparing, toelevering

50,0 59,9 93,0

Totaal 86,5 105,3 163,2

INLEIDING

DE STROOMVERSNELLING

AMERSFOORT 033ENERGIE

130 RENEWABLES

OFFSHORE WINDPARK GEMINI

WINDPARK NOORDOOSTPOLDER

ELEKTRISCH VERVOER

HUMAN CAPITAL AGENDA

DUURZAAMHEIDSFABRIEK DORDRECHT

GELDERSE INVESTERINGSIMPULS

GREENTECH ALLIANCES

VOORWOORD

5

De werkgelegenheidseffecten vloeien voort uit investeringen en bestedingen

door burgers, bedrijven en overheden. Een investering van 1 miljoen euro

in energiebesparing in een gebouw (isolatiewerkzaamheden) creëert de

meeste banen: gemiddeld levert dit één jaar werk voor 13 voltijdkrachten

op (bron: Economisch Instituut voor de Bouw, EIB). Voor investeringen in

zonne-energie en windenergie ligt de verhouding (arbeidsintensiteit) lager:

1 miljoen investeren in zonne-energie levert 9 voltijdwerkers een jaar werk op;

bij windenergie is de arbeidsintensiteit iets lager: 5,5 voltijdwerkers.

Effecten Energieakkoord

De werkgelegenheidseffecten van het Energieakkoord zijn vooralsnog

moeilijk te becijferen; een gedetailleerdere analyse van de werkgelegenheids-

effecten van het Energieakkoord volgt in de Nationale Energieverkenning

(NEV) 2015. Een eerste analyse wijst uit dat op termijn de investeringen aan

hernieuwbare energie volgens de NEV (p. 150) oplopen tot zo’n € 5 miljard in

2020 en zo’n € 8 miljard in 2023, uitgaande van het voorgenomen (en door-

rekenbare) beleid. In de NEV 2014 kon een derde van de afspraken uit het

Energieakkoord kon nog niet worden doorgerekend. De verwachting is dat

de investeringen in energiebesparing in 2020 € 9 à 10 miljard bedragen.

Deze raming is gebaseerd op veel aannames, waardoor de mate van onzeker-

heid in de orde van ± 25 procent ligt (NEV, p. 155) Er is echter geen rekening

gehouden met indirecte effecten. Investeringen in energiebesparing of

hernieuwbare energie kunnen de bestedingen in andere sectoren immers

beperken en daarmee werkgelegenheid elders in de economie negatief

beïnvloeden. Hoewel de geraamde werkgelegenheidsgroei in de periode tot

2020 fors is, doet de NEV 2014 geen uitspraak over de vraag of het Energie-

akkoord tot de beoogde 15.000 extra banen in 2020 zal leiden. De NEV 2015

gaat gedetailleerder in op de werkgelegenheideffecten van het Energieakkoord.

Het Energietransitiemodel van Quintel berekent dat mede door de inzet van

duurzame technologieën (windmolens, zonnepanelen en warmtepompen)

en noodzakelijke investeringen om woningen en gebouwen beter te isoleren,

het aantal banen door de uitvoering van het Energieakkoord flink toeneemt,

in totaal 65.000 mensjaren over een periode van tien jaar; gemiddeld dus

6500 voltijdbanen per jaar. Naar verwachting zullen indirecte werkgelegen-

heidseffecten een vergelijkbare omvang hebben, zodat het totaaleffect rond

130.000 mensjaren extra werk is. Dit is exclusief investeringen in de industrie

en mobiliteitssector. Er is echter geen rekening gehouden met (negatieve)

bestedings- en verdringingseffecten. Verder is onzeker welk deel van de

banengroei tijdelijk en welk deel structureel van aard is.

COMMISSIE BORGING ENERGIEAKKOORD

INLEIDING

DE STROOMVERSNELLING

AMERSFOORT 033ENERGIE

130 RENEWABLES

OFFSHORE WINDPARK GEMINI

WINDPARK NOORDOOSTPOLDER

ELEKTRISCH VERVOER

HUMAN CAPITAL AGENDA

DUURZAAMHEIDSFABRIEK DORDRECHT

GELDERSE INVESTERINGSIMPULS

GREENTECH ALLIANCES

VOORWOORD

6

DE STROOMVERSNELLING

Bouwbedrijven en woningcorporaties tekenden in 2013 de deal ‘Stroomver-

snelling’ om 11.000 woningen te renoveren tot een nul-op-de-energiemeter

woning. In 2013 en 2014 werden reeds honderden woningen onder handen

genomen. Het aantal woningen wordt opgeschaald om in 2020 op 111.000

energieneutrale woningen te komen. Significante werkgelegenheidseffecten

worden verwacht na 2017 (zie tabel 2).

In een doorrekening van de Stichting Economisch Instituut voor de Bouw

wordt rekening gehouden met een verplaatsing van werkgelegenheid op het

gebied van energiebesparing van de bouwplaats naar de fabriek. Hoewel

renovatiewerkzaamheden plaatsvinden in de bouwsector, zullen onder andere

door schaalvergroting en productie van duurzame energietechnologieën en

isolatiemateriaal nieuwe banen in de industrie worden gecreëerd. Verwach-

ting is dat deze verplaatsing ten koste gaat van banen in de bouwsector (EIB

(2013) De stroomversnelling, p. 16).

Toch ontstaat er door Stroomversnelling ook werk op de bouwplaats.

Hans Kerkhof van BAM Woningbouw, uitvoerend bouwer in Soesterberg

van 50 woningrenovaties tot nul-op-de-meter, geeft aan dat er 60 mensen

fulltime op de bouwplaats in Soesterberg werken. Gedurende anderhalve

maand werken zij aan montage, assemblage en het inregelen van apparatuur in

Pilot Stroomversnelling Heerhugowaard: Ketensamenwerking

50 bewoonde woningen. Volgens Hans Kerkhof heeft Stroomversnelling de

beste bouwvakkers. De bouwvakkers van Stroomversnelling zijn service- en

oplossingsgericht en goed in staat contacten te onderhouden met bewoners.

Zij signaleren zelf gevaarlijke situaties voor personeel of bewoners en nemen

tijdig actie. Dit is belangrijk, want tijdens de verbouwing blijven de woningen

immers bewoond.

Ook in de fabriek worden werkgelegenheidskansen zichtbaar. Te denken

valt aan prefabricage bij: dak-, gevel-, glas-, kozijnen-, keuken- en badkamer-

fabrikanten. Ook al is dit deels een verschuiving van werkzaamheden in

COMMISSIE BORGING ENERGIEAKKOORD

INLEIDING

DE STROOMVERSNELLING

AMERSFOORT 033ENERGIE

130 RENEWABLES

OFFSHORE WINDPARK GEMINI

WINDPARK NOORDOOSTPOLDER

ELEKTRISCH VERVOER

HUMAN CAPITAL AGENDA

DUURZAAMHEIDSFABRIEK DORDRECHT

GELDERSE INVESTERINGSIMPULS

GREENTECH ALLIANCES

VOORWOORD

7

traditionele bouw, vaak zijn de werkomstandigheden wel beter. Het voor-

bereidende werk in de fabriek is niet per definitie saaier of eentoniger. De

producten zijn ingewikkelder en preciezer, want het is precisiewerk om tot

nul-op-de-meter te komen in de bestaande bouw. Goede handleidingen en

instructies zijn daarom belangrijk, zeker in fabrieken waar niet voldoende

technisch geschoolde medewerkers kunnen worden aangetrokken.

Tabel 2 - Effecten van het plan op productie en werkgelegenheid

Bron: EIB (2013) De stroomversnelling, p 17.

Portaal renoveert in Soesterberg huurwoningen tot energie-neutrale woningen

2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 Cumu-latief

Aantal woningen 100 900 5.000 5.000 25.000 25.000 25.000 25.000 111.000

Productie (€ mln)

Nulscenario - 50 200 200 1.000 1.000 1.000 1.000 4.450

Stroomversnelling - 50 300 300 1.400 1.400 1.400 1.400 6.250

Additioneel 0 0 100 100 400 400 400 400 1.800

Werkgelegenheid(fte)

Nulscenario 40 280 1.560 1.560 7.840 7.840 7.840 7.840 34.800

Stroomversnelling 60 440 2.240 2.020 9.780 9.780 9.780 9.780 43.880

Additioneel 20 160 680 460 1.940 1.940 1.940 1.940 9.080

COMMISSIE BORGING ENERGIEAKKOORD

Regio Nederland

Sector Energiebesparing gebouwde omgeving (huursector)

Bestaande werk- gelegenheid (fte)

280 fte in 2014

Groeipotentie (fte) 160 additionele fte in 2014. Verwacht cumulatief additioneel 9080 banen in 2020 (bron: Stichting Economisch Instituut voor de Bouw)

Investeringen (€) € 45.000 per woning (bij massaproductie)

Type banen en niveau

Installatie (bouwsector), productie (industrie), advisering en onderzoek (dienstverlening)

Lees meer http://www.eib.nl/pdf/de_stroomversnelling.pdf en www.stroomversnelling.net

INLEIDING

DE STROOMVERSNELLING

AMERSFOORT 033ENERGIE

130 RENEWABLES

OFFSHORE WINDPARK GEMINI

WINDPARK NOORDOOSTPOLDER

ELEKTRISCH VERVOER

HUMAN CAPITAL AGENDA

DUURZAAMHEIDSFABRIEK DORDRECHT

GELDERSE INVESTERINGSIMPULS

GREENTECH ALLIANCES

VOORWOORD

8

AMERSFOORT 033ENERGIE

033Energie is een initiatief van bedrijfsleven en overheid met als doel inwoners

van Amersfoort te helpen woningen en gebouwen energiezuiniger te maken.

033Energie heeft zich ten doel gesteld om in drie jaar tijd:

1. 2000 woningen door energiebesparing en -opwekking twee positieve

energielabelsprongen te laten maken of op label B uit te komen.

2. 20 woningen energieneutraal te maken. Dat wil zeggen dat een woning

gerekend over één jaar volledig voorziet in de eigen energiebehoefte.

033Energie heeft al ongeveer vijf jaar ervaring met de aanpak. De afgelopen

paar jaar heeft men circa 4000 woningen gerealiseerd. De gemiddelde

investering bedroeg €2500 per woning. Door deze aanpak konden mensen

gedurende de crisis aan het werk blijven.

In 2012 zijn de effecten van investeren in energiebesparende maatregelen

in bestaande woningen berekend door Bouwend Nederland (zie tabel 3,

volgende pagina).

Blok voor blok: Amersfoort 033Energie

COMMISSIE BORGING ENERGIEAKKOORD

INLEIDING

DE STROOMVERSNELLING

AMERSFOORT 033ENERGIE

130 RENEWABLES

OFFSHORE WINDPARK GEMINI

WINDPARK NOORDOOSTPOLDER

ELEKTRISCH VERVOER

HUMAN CAPITAL AGENDA

DUURZAAMHEIDSFABRIEK DORDRECHT

GELDERSE INVESTERINGSIMPULS

GREENTECH ALLIANCES

VOORWOORD

9

Tabel 3 - Effecten van investeringen in energiebesparende maatregelen Bron: Bouwend Nederland, Effecten van investeringen in energiebesparende maatregelen (2012).

COMMISSIE BORGING ENERGIEAKKOORD

Toelichting

Werkgelegenheid100 miljoen investering in energiebesparende maatregelen resulteert in:• € 50 miljoen extra omzet in bouwnijverheid• € 50 miljoen extra omzet voor leveranciers van apparaten en

materialen in andere sectoren.

50 miljoen extra omzet in de bouwnijverheid resulteert in:• € 17 miljoen extra omzet voor bouwbedrijven• € 33 miljoen extra omzet voor installatiebedrijven.

De gemiddelde toegevoegde waarde van een werknemer is ca. € 63.000

De extra omzet van 50 miljoen voor de bouwnijverheid resulteert in:• € 17 miljoen : 63.000 = 270 extra manjaren werk voor bouwbedrijven• € 33 miljoen : 63.000 = 540 extra manjaren werk voor installatiebedrijven.

Regio Amersfoort

Sector Energiebesparing gebouwde omgeving (koopwoningen)

Groeipotentie (fte) 800 extra mensjaren werk in de Nederlandse bouwnijverheid

Een onbekend werkgelegenheidseffect bij internationaal opere-rende sectoren (producenten en toeleveranciers van apparaten en materialen)

Investeringen (€) 100 miljoen euro investering in energiebesparende maatregelen (bron: Bouwend Nederland (2012) Effecten van investeringen in energiebe-sparende maatregelen, (augustus)), gemiddeld € 2500 per woning

Type banen en niveau

1/3 bij bouwbedrijven, 2/3 bij installatiebedrijven

Lees meer http://033energie.nl/home en http://www.rvo.nl/onderwerpen/duurzaam-ondernemen/ge-bouwen/blok-voor-blok/projecten/amersfoort

Aanname100 miljoen euro investering in energiebesparende maatregelen

EffectWerkgelegenheid 800 extra mensjaren werk in de Nederlandse bouwnijverheid (1/3 bij

bouwbedrijven, 2/3 bij installatiebedrijven)

Een onbekend werkgelegenheidseffect bij internationaal opere-rende sectoren (producenten en toeleveranciers van apparaten en materialen)

Geïsoleerde woningen

circa 12.500 woningen (uitgaande van een gemiddelde energiebe-sparing investering per woning van € 8000)

Energiebesparing 0,5 Petajoule

INLEIDING

DE STROOMVERSNELLING

AMERSFOORT 033ENERGIE

130 RENEWABLES

OFFSHORE WINDPARK GEMINI

WINDPARK NOORDOOSTPOLDER

ELEKTRISCH VERVOER

HUMAN CAPITAL AGENDA

DUURZAAMHEIDSFABRIEK DORDRECHT

GELDERSE INVESTERINGSIMPULS

GREENTECH ALLIANCES

VOORWOORD

10

130 RENEWABLES

130 Renewables is een initiatief waarbij de Noord-Hollandse bedrijven WES,

Tocardo, ZON Energie en ES Technology de elementen wind, water en zon

verbinden. Het initiatief is in Alkmaar gestart en mede mogelijk gemaakt door

de 130 partners en werkt aan een testfaciliteit op de Afsluitdijk. Het cluster is

zeer exportgericht en verwacht een groeiende exportvraag. CEO van Tocardo,

Hans van Breugel, verwacht een groei van de werkgelegenheid van circa

400-500 fte tot 2020. Ook bij de toeleveranciers (130 Renewables heeft geen

eigen productie) worden werkgelegenheidseffecten verwacht, van minstens

even grote aantallen. De demonstratieregeling energie-innovatie en de inzet

van de Topsector Water en de Topsector Energie zijn daarbij van belang om

ook te komen tot een thuismarkt om het grote exportpotentieel te faciliteren. Klik hier voor het leaflet

Regio Noord-Holland Noord

Sector Hernieuwbare energieopwekking in combinatie met energieopslag

Bestaande werk- gelegenheid (fte)

80 fte

Groeipotentie (fte) 400-500 fte tot 2020, met meer dan 80% export

Investeringen (€) 80% winst herinvesteren.20% externe financiering (tientallen miljoenen tot 2020)

Type banen en niveau

Ongeveer 60% hbo/hbo+, 30% mbo, 5% lbo. Banen op gebied van engineering, projectontwikkeling, (complexe) assemblage en onderhoud international. Geen productie. Vaste banen.

Lees meer http://www.130renewables.com

COMMISSIE BORGING ENERGIEAKKOORD

INLEIDING

DE STROOMVERSNELLING

AMERSFOORT 033ENERGIE

130 RENEWABLES

OFFSHORE WINDPARK GEMINI

WINDPARK NOORDOOSTPOLDER

ELEKTRISCH VERVOER

HUMAN CAPITAL AGENDA

DUURZAAMHEIDSFABRIEK DORDRECHT

GELDERSE INVESTERINGSIMPULS

GREENTECH ALLIANCES

VOORWOORD

11

OFFSHORE WINDPARK GEMINI

Gemini is onderdeel van de offshore windcluster Eemshaven.

Binnen het Gemini windpark worden 150 windmolens neergezet. Dat is

goed voor 600 MW elektriciteit. Voorbereidingen voor de aanleg van het

windpark zijn inmiddels begonnen. Tijdens de bouwfase van het wind-

park zijn de beschikbare banen tijdelijk, maar met het onderhoud van het

windpark (molens hebben een levensduur van vijftien jaar) zijn ook banen

gemoeid. Verwacht wordt dat na de start van de bouw drie jaar lang met 500

mensen wordt gewerkt. Voor het onderhoud zijn 120 mensen per jaar nodig.

Naast banen op gebied van bouw (windturbines, producenten van fundaties,

de transitiestukken, de transformatoren en de kabels) en onderhoud, zijn

ook honderden medewerkers van (internationale) banken, kredietver-

zekeraars en van een pensioenfonds bij dit project betrokken. Ook is er

werk voor kantoorpersoneel, beveiligers en cateraars. Windturbinebouwer

Siemens en vooral maritieme aannemer Van Oord hebben aangegeven bij

gelijke geschiktheid en prijs de voorkeur te geven aan noordelijke onderne-

mers en werkzoekenden voor de beschikbare banen.

De Nationale Energieverkenning (p. 152) rapporteert dat werkgelegenheid

op gebied van offshore en wind-op-landactiviteiten een groei doormaakt.

‘Massale belangstelling voor werk aan park Gemini’

Regio Groningen

Sector Wind op zee

Groeipotentie (fte) Totaal 720 (schatting), voornamelijk tijdelijk.

Investeringen (€) € 2,8 miljard (bouwkosten)

Type banen en niveau

Tijdelijke banen in dienstverlening, bouwsector, onderhoud

Lees meer http://geminiwindpark.nl

COMMISSIE BORGING ENERGIEAKKOORD

INLEIDING

DE STROOMVERSNELLING

AMERSFOORT 033ENERGIE

130 RENEWABLES

OFFSHORE WINDPARK GEMINI

WINDPARK NOORDOOSTPOLDER

ELEKTRISCH VERVOER

HUMAN CAPITAL AGENDA

DUURZAAMHEIDSFABRIEK DORDRECHT

GELDERSE INVESTERINGSIMPULS

GREENTECH ALLIANCES

VOORWOORD

12

WINDPARK NOORDOOSTPOLDER

Windpark Noordoostpolder bestaat uit 86 windmolens, waarvan 48 in het

water en 38 op het land. Werkgelegenheidseffecten worden verwacht op

gebied van bouw, exploitatie, onderhoud en reparatie. Dit is zowel directe als

indirecte werkgelegenheid. Tijdens de bouwfase worden circa 300 arbeids-

plaatsen gecreëerd; na realisatie levert het park ongeveer 100 permanente

banen op. Speciale onderhoudteams worden opgeleid in de regio. De expertise

van het lokale bedrijfsleven wordt zo veel mogelijk ingezet tijdens de plan-

ning, ontwikkeling en bouw.

Met de bouw van Windpark Zuidwester, onderdeel van Windpark Noordoost-

polder, is inmiddels begonnen. Essent schat in dat ze 150 à 180 mensjaren nodig

hebben (gemiddeld 60 fte per jaar) tijdens de bouwfase, en 4 à 10 fte als het park

eenmaal in bedrijf is. Circa 15% van de investering komt terecht bij aannemers,

waarvan de helft materiaal en de helft menskracht. Dat betekent dat 7,5% van de

investering wordt omgezet in werkgelegenheid.

Windpark Noordoostpolder

Regio Noordoostpolder

Sector Wind op land

Groeipotentie (fte) Circa 400 (vast en tijdelijk)

Type banen en niveau

Bouwsector (300 tijdelijk), exploitatie, onderhoud, reparatie

Lees meer http://www.windkoepelnop.nl

COMMISSIE BORGING ENERGIEAKKOORD

INLEIDING

DE STROOMVERSNELLING

AMERSFOORT 033ENERGIE

130 RENEWABLES

OFFSHORE WINDPARK GEMINI

WINDPARK NOORDOOSTPOLDER

ELEKTRISCH VERVOER

HUMAN CAPITAL AGENDA

DUURZAAMHEIDSFABRIEK DORDRECHT

GELDERSE INVESTERINGSIMPULS

GREENTECH ALLIANCES

VOORWOORD

13

ELEKTRISCH VERVOER

Elektrisch transport is de afgelopen jaren sterk toegenomen. Zowel het

aantal elektrische voertuigen als de economische omvang van de sector in

Nederland is gegroeid. Hoewel de werkgelegenheid gerelateerd aan elek-

trisch vervoer nog relatief laag is, neemt de werkgelegenheid wel toe. Uit de

Nationale Energieverkenning (p. 153) blijkt dat voornamelijk bij het plaatsen

van oplaadpunten (laadinfrastructuur) veel nieuwe banen worden verwacht.

Uit onderzoeksrapport ‘Verzilvering verdienpotentieel Elektrisch Vervoer in

Nederland’ blijkt dat veel partijen betrokken zijn bij elektrisch vervoer, wat

de ontwikkeling van de markt ten goede komt. Als gevolg van opschaling van

elektrisch vervoer in binnen- en buitenland neemt ook de productie van deel-

componenten en aanverwante dienstverlening toe. Daarnaast neemt

de vraag voor de ontwikkeling van speciale software en handel en consultancy

op gebied van elektrisch rijden toe. Dit vertaalt zich ook naar nieuwe banen

(zie ‘Verzilvering verdienpotentieel Elektrisch Vervoer in Nederland’). DOET,

branchevereniging op het gebied van elektrisch vervoer, verwacht de komende

vier jaar een verdubbeling van werkgelegenheid, omzet en export (RVO).

De studie Werkgelegenheid door elektrisch vervoer in 2020 van CE Delft

(2015) maakte een inschatting van werkgelegenheid in de Nederlandse elek-

trisch vervoersector (fte’s):

FastNed en EcoCare bouwen samen aan snellaadstations

Inschatting werkgelegenheid in de Nederlandse EV-sector (VTE’s)

© auteursrecht: CE Delft, Delft

COMMISSIE BORGING ENERGIEAKKOORD

Deelsegmenten 2013 2020

Nieuwbouw en ombouw (maatwerk) voertuigen 300 1.150(700-1.850)

Aandrijftechniek en componenten, batterijmanagement- en -informatiesystemen

400 3.050(1.350-5.000)

Financierings-, betaal-, mobiliteits- en overige diensten 400 1.800(1.350-2.250)

FLaadinfrastructuur en smart grids 600 4.150(2.000-9.750)

Totaal 1.600 10.150(5.400-18.850)

INLEIDING

DE STROOMVERSNELLING

AMERSFOORT 033ENERGIE

130 RENEWABLES

OFFSHORE WINDPARK GEMINI

WINDPARK NOORDOOSTPOLDER

ELEKTRISCH VERVOER

HUMAN CAPITAL AGENDA

DUURZAAMHEIDSFABRIEK DORDRECHT

GELDERSE INVESTERINGSIMPULS

GREENTECH ALLIANCES

VOORWOORD

14

In de provincie Noord-Brabant heeft een groot aantal bedrijven bijgedragen

aan de ontwikkeling van de techniek achter elektrisch rijden. Op de website

van het Interprovinciaal Overleg staat meer informatie over de rol van deze

provincie en provinciale successen op het gebied van elektrisch vervoer.

COMMISSIE BORGING ENERGIEAKKOORD

Regio Nederland

Sector Transport

Bestaande werk- gelegenheid (fte)

300 fte in 2008, 1600 fte in 2013

Groeipotentie (fte) ± 3000 fte in 2017, tussen 5400 – 18.850 fte totaal in 2020.

Type banen en niveau

Banen in laadinfrastructuur, aandrijftechniek, de ontwikkeling van voertuigen op maat en software ontwikkeling

Lees meer http://www.rvo.nl/actueel/nieuws/werkgelegenheid-elektrisch-vervoer-vervijfvoudigd

INLEIDING

DE STROOMVERSNELLING

AMERSFOORT 033ENERGIE

130 RENEWABLES

OFFSHORE WINDPARK GEMINI

WINDPARK NOORDOOSTPOLDER

ELEKTRISCH VERVOER

HUMAN CAPITAL AGENDA

DUURZAAMHEIDSFABRIEK DORDRECHT

GELDERSE INVESTERINGSIMPULS

GREENTECH ALLIANCES

VOORWOORD

15

HUMAN CAPITAL AGENDA TOPSECTOR ENERGIE

Om de werkgelegenheid die uit het Energieakkoord voor duurzame groei

voortvloeit ook daadwerkelijk tot stand te brengen, zijn voldoende vak-

mensen nodig. Bedrijven verwachten dat in een steeds hoger tempo nieuwe

competenties op grote schaal nodig zijn als de energietransitie doorzet.

In het Energieakkoord zijn daarom afspraken gemaakt om te investeren

in talenten en vaardigheden. Dit vindt zijn weerslag in de Human Capital

Agenda 2015-2017 van de Topsector Energie. De Agenda geeft aan hoe

de sector zich inzet om de kwaliteit, equivalentie en toegankelijkheid van

scholing te verbeteren en om werken in de techniek aantrekkelijker te maken

door het beroepsperspectief te verbeteren.

COMMISSIE BORGING ENERGIEAKKOORD

Plan van aanpak Human Capital Agenda Topsector Energie

Lees het plan van aanpak Human Capital Agenda Topsector Energie 2015-2017

In dit plan van aanpak gaat het om investeren in talenten, in opleidingen en werk-naar-werkt-rajecten. Alle Topconsortia voor Kennis en Innovatie (TKI’s) hebben gezamenlijk een actieagenda opgesteld om randvoorwaarden te creëren voor de werkgelegenheidsgroei tot 2020. De actieagenda bestaat uit vijf werk-pakketten, waarvoor concrete doelen zijn gefor-muleerd. Zo moeten eind 2017 37.000 mensen zijn geschoold voor de sector energie.

Afspraak over intersectorale scholingIn het Energieakkoord is een afspraak gemaakt over pilotprojecten gericht op intersectorale scholing voor de toekomstige arbeidsmarktbehoeften op het terrein van duurzame energietechnologieën.

Om versnippering te voorkomen sluiten deze pilotprojecten aan bij een bestaand initiatief: BuildUpSkills. De uitvoering van de afspraak is in handen van een consortium van partijen uit de bouw- en installatiesector, aangevuld met Duurzame Energie Koepel, Netbeheer Neder-land, Energie Nederland en Nederland ICT.

Jongeren interesseren voor techniek in de sector energieDe Topsector Energie zet zich in om bedrijven meer te betrekken bij momenten waarop leer-lingen in het voortgezet onderwijs in aanraking komen met wetenschap, bèta en technologie.

Voorbeelden van projecten gericht op een betere afstemming tussen opleidingen en de behoeftes van het bedrijfsleven zijn: Jet-Net, TechniekTalent.nu, Stichting Techniek Promotie en Techniekonderwijs.nl.

Bedrijven stellen topsectorbeurzen ter beschikkingDe energiesector spoort bedrijven aan om (inter)nationale topsectorbeurzen ter beschikking te stellen voor opleidingen die voor de Topsector Energie relevant zijn en te investeren in talent.

Bedrijven kunnen op dit moment meedoen met drie verschillende programma’s:• Proces Technology Talent Program: een

talentenprogramma gericht op hbo-stu-denten procestechnologie.

• Werken en leren met energie: een beur-zenprogramma gericht op hbo-studenten werktuigbouwkunde en elektrotechniek.

• Community for Energy Top Talents (CETT): een beurzenprogramma gericht op masterstudenten.

Bedrijven investeren samen met het onderwijs in de werknemers van morgenOok zoekt de Topsector Energie naar moge-lijkheden om rond elk innovatiecluster een publiek-private samenwerking in het beroeps-onderwijs te realiseren.

Er zijn zes centres of expertise in het hbo en vooralsnog drie centra voor innovatief vak-manschap in het mbo opgezet. Hierin werken ondernemers, wetenschappers, docenten en studenten samen aan het bevorderen van de kwaliteit van het technisch onderwijs.Lees meer over de centers of expertise en centra voor innovatief vakmanschap.

Het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap heeft inmiddels twee centres of expertise officieel toegekend:

SEECE: het Sustainable Electrical Energy Centre of Expertise (SEECE) is een initiatief van het energiegerelateerde bedrijfsleven en de Hoge-school Arnhem en Nijmegen (HAN). SEECE doet onderzoek naar duurzame elektrische energie, verbetert energieonderwijs en vergroot de uitstroom van studenten met expertise op het gebied van duurzame elektrische energie.

EnTranCe: Het Energy Transition Centre (En-TranCe) is een initiatief van BAM Woningbouw, GasTerra, Gasunie, Imtech en Hanzehogeschool Groningen, en onderdeel van de Energy Acade-my Europe. Het biedt studenten, onderzoekers en bedrijven de mogelijkheid om hun goede ideeën over energieproducten en -diensten te ontwikkelen. Ze kunnen daarbij gebruikmaken van de faciliteiten van EnTranCe.

INLEIDING

DE STROOMVERSNELLING

AMERSFOORT 033ENERGIE

130 RENEWABLES

OFFSHORE WINDPARK GEMINI

WINDPARK NOORDOOSTPOLDER

ELEKTRISCH VERVOER

HUMAN CAPITAL AGENDA

DUURZAAMHEIDSFABRIEK DORDRECHT

GELDERSE INVESTERINGSIMPULS

GREENTECH ALLIANCES

VOORWOORD

16

DUURZAAMHEIDSFABRIEK DORDRECHT

De Duurzaamheidsfabriek op het Leerpark in Dordrecht is in Europa het

eerste gebouw dat duurzaamheidsonderwijs samen met het bedrijfsleven op

een uiterst vernieuwende manier inricht. Het gebouw is met ingang van het

schooljaar 2013/2014 volledig in gebruik en voorziet in het leren en werken

aan de duurzame technologie van de 21ste eeuw.

Het gebouw is een ontwerp van architect Thomas Rau en volgens de laat-

ste duurzaamheidsinzichten gebouwd. Het heeft bijvoorbeeld een unieke

4D-gevel. Deze roterende gevel kan zowel zonne-energie opwekken, fijnstof

afvangen als reclame maken. Bekijk de bouw van de Duurzaamheidsfabriek.

De Duurzaamheidsfabriek is een creatieve broedplaats voor innovatie en

duurzaamheid met een techniekhal, ateliers, bedrijfsruimtes en ontmoe-

tingsplekken. Daarbij staan duurzame (maritieme) technologie, energie-

transitie en energie-efficiency centraal. Het bedrijfsleven vervult in ‘labs’ en

werkplaatsen van het centrum een deel van de onderwijstaak. De Duur-

zaamheidsfabriek wil zich profileren als een kenniscentrum voor duurzame

ontwikkeling. Een inspirerende leer-/werkomgeving waar duurzame producten

en productiemethoden kunnen worden uitgeprobeerd en ontwikkeld.

Een plek ook waar leerlingen op verschillende onderwijsniveaus (vmbo,

mbo en hbo) in de praktijk technologische kennis kunnen opdoen.

De bouw van de Duurzaamheidsfabriek

De kantoorverdieping van de Duurzaamheidsfabriek is volgens het Turn-

too-model ingericht. Turntoo gaat uit van de afname van prestaties, niet van

producten. Turntoo levert in samenwerking met partnerbedrijven onder

andere: licht in plaats van lampen (Philips), loopcomfort in plaats van tapijt

(Desso) en werkcomfort in plaats van meubelen (Steelcase) aan de Duur-

zaamheidsfabriek.

Bij de ontwikkeling en uitvoering van de onderwijsprogramma’s, na- en

bijscholingsmogelijkheden werken bedrijven en docenten nauw samen. Zo

worden lespakketten samengesteld in samenwerking met InstallatieWerk

COMMISSIE BORGING ENERGIEAKKOORD

INLEIDING

DE STROOMVERSNELLING

AMERSFOORT 033ENERGIE

130 RENEWABLES

OFFSHORE WINDPARK GEMINI

WINDPARK NOORDOOSTPOLDER

ELEKTRISCH VERVOER

HUMAN CAPITAL AGENDA

DUURZAAMHEIDSFABRIEK DORDRECHT

GELDERSE INVESTERINGSIMPULS

GREENTECH ALLIANCES

VOORWOORD

17

Zuid-Holland en geven medewerkers van bedrijven zoals HVC, KROHNE,

Siemens, Sublean en Valk-Welding workshops en lessen aan de leerlingen

van de Duurzaamheidsfabriek.

Er zijn veel bedrijven en organisaties betrokken bij en te vinden in de

Duurzaamheidsfabriek. Zo plaatste HVC een mini-WKO (warmte- en

koudeopslag) en zonnepanelen en Priva moderne producten op het gebied

van gebouwbeheersystemen. KROHNE Altometer en VSL plaatsten de

XCaliber, het prototype en de testinstallatie van de EuroLoop in Pernis. De

bedrijfsschool van de werktuigbouw, installatietechniek en elektrotechniek-

branche (waaronder Wolter & Dros, Mampaey en Verkerk) laat leerlingen

kennismaken met de nieuwste duurzame technieken. De Energie Coöperatie

Dordrecht van HVC en de gemeente Dordrecht richten zich op levering van

schone energie uit Dordrecht of directe omgeving. Bedrijven en organisaties

die verder meedoen zijn onder andere: IHC, Cisco, Siemens, Metalent, Fok-

ker, Da Vinci College Dordrecht, Hogeschool Rotterdam en TU Delft.

Ook is in de Duurzaamheidsfabriek het fablab van Leonardo Experience

(http://www.lexlab.nl) gevestigd: een leer- en ontwikkelcentrum met 3D

printing, innovatieprogramma’s en promotieactiviteiten van techniek.

COMMISSIE BORGING ENERGIEAKKOORD

INLEIDING

DE STROOMVERSNELLING

AMERSFOORT 033ENERGIE

130 RENEWABLES

OFFSHORE WINDPARK GEMINI

WINDPARK NOORDOOSTPOLDER

ELEKTRISCH VERVOER

HUMAN CAPITAL AGENDA

DUURZAAMHEIDSFABRIEK DORDRECHT

GELDERSE INVESTERINGSIMPULS

GREENTECH ALLIANCES

VOORWOORD

18

ROBUUSTE INVESTERINGSIMPULS WONINGISOLATIE IN GELDERLAND

Het is zonde als geld in rook opgaat en dat gebeurt al snel in een ongeïso-

leerd huis. Wie zijn woning isoleert met dak-, gevel- of vloerisolatie bespaart

flink op stookkosten. Deze investeringen verdienen zich vaak met een

beperkt aantal jaren terug. In 53 van de 56 Gelderse gemeenten kunnen be-

woners een energiebesparingssubsidie aanvragen. De provincie Gelderland

heeft het geld beschikbaar gesteld aan de gemeenten. Deze regeling zorgt

voor werkgelegenheid, het verlagen van de woonlasten, verhogen van het

wooncomfort voor 10.000 huishoudens per jaar en het verminderen van de

uitstoot van CO2. Inmiddels heeft de provincie in de afgelopen jaren meer dan

20 miljoen euro beschikbaar gesteld voor woningisolatie. Onder voorwaarden

kunnen eigenaren van woningen voor subsidie in aanmerking komen.

Daarnaast is in het kader van de Robuuste Investeringsimpuls met de Gel-

derse woningcorporaties afgesproken dat zij 10.000 woningen, die voor 2014

en 2015 in de planning stonden om verduurzaamd te worden, op kosten van

de provincie nog eens extra duurzaam maken (een labelstap). De provincie

heeft hiervoor 70 miljoen euro beschikbaar gesteld. Tot nu toe zijn er 1000

woningen geïsoleerd en extra duurzaam gemaakt. Bij nog eens 2500 wonin-

gen zijn werkzaamheden hiervoor gestart. Hierdoor gaan de energiekosten

omlaag voor huurders. Ook is het goed voor werkgelegenheid en voor het

opleiden van jonge mensen in de bouw. De bijdrage van de provincie levert

Gelderse investeringsimpuls

zo’n 160 leerwerkplaatsen en 600 extra banen op. Door het investeringspro-

gramma blijven banen behouden en komen er nieuwe banen bij.

Regio Gelderland

Sector Isolatie

Bestaande werk- gelegenheid (fte)

+600 mensjaren

Groeipotentie (fte) Afhankelijk van voortzetting isolatieprogramma

Investeringen (€) Robuuste Investeringsimpuls € 70 miljoen

Type banen en niveau

600 arbeidsjaren gedurende de projectperiode, daarnaast worden met dit project nog eens 150 leerwerkplekken gecreëerd

Lees meer http://www.gelderland-werkt.nl/gw/gw_projecten/gw_projecten-Duurzamer-en- goedkoper-wonen.html

COMMISSIE BORGING ENERGIEAKKOORD

INLEIDING

DE STROOMVERSNELLING

AMERSFOORT 033ENERGIE

130 RENEWABLES

OFFSHORE WINDPARK GEMINI

WINDPARK NOORDOOSTPOLDER

ELEKTRISCH VERVOER

HUMAN CAPITAL AGENDA

DUURZAAMHEIDSFABRIEK DORDRECHT

GELDERSE INVESTERINGSIMPULS

GREENTECH ALLIANCES

VOORWOORD

19

INNOVATIEPROGRAMMA GREENTECH ALLIANCES

De provincie Gelderland wil dat de energie- en milieutechnologiesector

(EMT) in Gelderland een belangrijke, nog meer groeiende economische dra-

ger wordt. Dat is belangrijk voor de energietransitie en de biobased economy.

En voor de werkgelegenheid.

In Gelderland zijn 800 bedrijven, 3 universiteiten, 7 hogescholen en 9 ROC’s

in de EMT-sector actief. Dat is goed voor ongeveer 1,5 procent van de

werkgelegenheid. De provincie wil dit graag verhogen. De provincie ziet deze

sector als een topsector en een motor van nieuwe kennisclusters.

Om dit te bereiken heeft provincie Gelderland samen met Stichting KiEMT

voor deze sector een meerjarig innovatieprogramma opgezet onder de vlag

GreenTechAlliances. De twee speerpunten van GreenTechAlliances zijn bio-

based economy (o.a. Wageningen UR) en smart energy (duurzame elektri-

citeit-regio Arnhem, Cleantech Regio Stedendriehoek). Uit het 2015 Ambi-

tiedocument van Stichting KiEMT blijkt dat er momenteel 30.000 personen

werkzaam zijn binnen de schone of duurzame energie, biobased economie,

energiebesparing en sectoren van recycling/circulaire economie. Dit is goed

voor 3% van de Gelderse werkgelegenheid. De werkgelegenheid neemt jaar-

lijks toe. De toegevoegde waarde van het cluster bedraagt € 2,24 miljard.

Meer innovatie en meer nieuwe banen!

Dat is hoog in relatie tot het aantal arbeidsplaatsen. De bedrijven in deze sec-

toren zijn innovatief en sterk internationaal georiënteerd. Het is een onder-

nemend cluster met veel groeiende mkb-bedrijven.

COMMISSIE BORGING ENERGIEAKKOORD

INLEIDING

DE STROOMVERSNELLING

AMERSFOORT 033ENERGIE

130 RENEWABLES

OFFSHORE WINDPARK GEMINI

WINDPARK NOORDOOSTPOLDER

ELEKTRISCH VERVOER

HUMAN CAPITAL AGENDA

DUURZAAMHEIDSFABRIEK DORDRECHT

GELDERSE INVESTERINGSIMPULS

GREENTECH ALLIANCES

VOORWOORD

20

De belangrijkste activiteiten van GreenTechAlliances zijn:

• Scouting & Screening van innovaties

• Organisatie van support op basis van het netwerk

• Ontsluiting van financiering

• Netwerkbijeenkomsten en Events

• Thematische workshops

• Matchmaking & Partner search

• Kennisdeling

Waar zetten GreenTechAlliances zich voor in?

COMMISSIE BORGING ENERGIEAKKOORD

Regio Gelderland

Sector Energie- en milieutechnologie

Bestaande werk- gelegenheid (fte)

Op 2/3 van de programmaperiode zijn 300 fte gecreëerd

Groeipotentie (fte) 300-800 fte

Investeringen (€) € 4,5 miljoen voor drie jaar

Type banen en niveau

De 300 extra banen zijn voortgekomen uit het actief scouten en begeleiden van nieuwe bedrijfsactiviteiten vanuit het bestaande GreenTechAlliances-netwerk van 300 bedrijven en instellingen in de EMT-sector

Lees meer www.greentechalliances.nl

INLEIDING

DE STROOMVERSNELLING

AMERSFOORT 033ENERGIE

130 RENEWABLES

OFFSHORE WINDPARK GEMINI

WINDPARK NOORDOOSTPOLDER

ELEKTRISCH VERVOER

HUMAN CAPITAL AGENDA

DUURZAAMHEIDSFABRIEK DORDRECHT

GELDERSE INVESTERINGSIMPULS

GREENTECH ALLIANCES

VOORWOORD

UITGAVE VAN DE COMMISSIE BORGING ENERGIEAKKOORD (MAART 2015) | CONTACT: BEA@SER.NL