sectorschets datacenters versie 2 red - Provincie …...Sectorschets datacenters Stec Groep aan...

Sectorschets datacenters

Stec Groep aan Provincie Zuid-Holland

Evert-Jan de Kort 6 september 2017

Grip op ruimtebehoefte

datacenters Zuid-Holland

Sectorschets datacenters

Inhoudsopgave

Samenvatting en conclusies 2

1 Inleiding 3

2 Q&A’s datacenters 4

2.1 Wat zijn datacenters? ....................................................................... 4 2.2 Hoe aantrekkelijk is Nederland voor datacenters? ........................ 5 2.3 Waar staan datacenters in Nederland?........................................... 6 2.4 Waar staan datacenters in Zuid-Holland? ...................................... 6 2.5 Hoe belangrijk zijn datacenters voor de Nederlandse en

Zuid-Hollandse economie? .............................................................. 7 2.6 Welke trends zijn zichtbaar onder datacenters? .......................... 10 2.7 Hoeveel ruimtevraag is te verwachten vanuit

datacenters komende jaren? ......................................................... 11 2.8 Wat zijn belangrijke vestigingsfactoren van

datacenters? .................................................................................... 16 2.9 Hoe kunnen datacenters aantrekkelijk en duurzaam

gevestigd worden? ......................................................................... 16

16.283

Sectorschets datacenters 2

Samenvatting en conclusies • De digitale economie wordt steeds groter en belangrijker. Datacenters zijn

hiervan een fundamenteel onderdeel. Zij vormen een cruciale pijler onder

de groei van de digitale economie en de veilige opslag van data. Door de

groei van data neemt ook de ruimtevraag vanuit datacenters toe.

• Regelmatig spelen dan ook vestigingsvraagstukken rondom datacenters. In

kader van de nieuwe behoefteramingen bedrijventerreinen voor Zuid-

Holland wilt u meer grip krijgen op de ontwikkelingen en ruimtevraag op

de markt voor datacenters. Dit als hulpmiddel voor uzelf en de regio’s bij

de programmering van bedrijventerreinen.

• De markt voor datacenters bestaat uit drie typen centers. Commerciële,

multi-tenant datacenters, single-tenant centers en de zogenaamde

hyperscale of megacenters. De laatste categorie betreft zeer grote locaties

die in en (doorgaans) voor eigen gebruik worden geëxploiteerd. Nederland

telt er twee: van Microsoft (Middenmeer) en van Google (Eemshaven).

• Nederland is heel aantrekkelijk voor datacenters. Hierdoor bevindt 30% van

alle datacenters in Europa zich in ons land. Het zwaartepunt ligt in Noord-

Holland en in het bijzonder in en rond Amsterdam. Hier ligt 65% van het

Nederlandse datavloeroppervlak. Een belangrijke reden is de aanwezigheid

van de AMS-IX; het grootste ‘internet exchange point’ ter wereld. Zuid-

Holland komt op de plek twee met een aandeel van 10%. In Zuid-Holland

bevinden zich de belangrijkste concentraties van datacenters in Rotterdam

en de Drechtsteden.

• De datacenters in Nederland zijn inmiddels goed zijn voor in totaal 3.850

fte, zo blijkt uit recent onderzoek van de DDA1. In het onderzoek is ook

1 Economic Impact Dutch Datacenters, PB7 in opdracht van DDA, 2017

gekeken naar de bijdrage van de datacenters aan het Bruto Binnenlands

Product (BBP). Deze is geraamd op € 941 miljoen, grofweg zo’n € 1 miljard.

• Er zijn geen specifieke cijfers voor Zuid-Holland bekend, maar op basis van

het aandeel van Zuid-Holland in het datavloeroppervlak kunnen

werkgelegenheid en BBP worden geschat op 400 fte en € 100 miljoen.

• De economische impact van datacenters in termen van werkgelegenheid

en bijdrage aan BBP is zo bezien vrij beperkt. Als we echter in ogenschouw

nemen hoe afhankelijk de economie inmiddels is van deze datacenters, dan

is de indirecte bijdrage van datacenters aan economie en werkgelegenheid

natuurlijk heel erg groot. Het gros van de Nederlandse en Zuid-Hollandse

economie – denk aan de (sterk geautomatiseerde) Rotterdamse Haven, de

overheidsinstellingen in Den Haag, de Greenport Westland, maar ook het

‘gewone’ MKB – draait inmiddels bijna volledig op data en ICT.

• De komende 10 jaar wordt een verdere groei van datacenters verwacht.

Veelal gaat het daarbij om groei van al gevestigde centra. Een globale

raming laat een ruimtevraag van 67 tot 73 ha zien t/m 2025 op Nederlandse

schaal. Het aandeel van Zuid-Holland in het datavloeroppervlak bedraagt

nu 10%. We verwachten niet dat dit aandeel afneemt, mogelijk neemt het

aandeel zelfs wat toe door de groeiende databehoefte in de voor Zuid-

Holland belangrijke speerpuntsectoren (o.a. Greenport, Rotterdamse

haven) en de stappen en ambities op het vlak van de Next Economy. Een

groei van het aandeel van Zuid-Holland naar maximaal 15% lijkt mogelijk.

• Op basis van deze aandelen en de eerder berekende totale Nederlandse

ruimtevraag vanuit datacenters, is in Zuid-Holland indicatief een

ruimtevraag van 7 tot 11 hectare te verwachten t/m 2025.

• Deze ruimtevraag is al onderdeel van de nieuwste behoefteraming

bedrijventerreinen. De ruimtevraag van megacenters als die van Microsoft

zit hier niet in. Echter, deze ‘incidenten’ komen slechts af en toe voor,

waarbij Zuid-Holland ook niet de meest optimale concurrentiepositie heeft

(o.a. hoge grondkosten, relatief beperkte ruimte).

16.283


1 Inleiding De digitale economie wordt steeds groter en belangrijker. De hoeveelheid

dataopslag, de omvang van het dataverkeer en de behoefte aan rekencapaciteit

stijgen met een ongekende snelheid. Ontwikkelingen als het gebruik van de

‘cloud’, big data, ‘The Internet of Things’ en robotisering liggen hieraan ten

grondslag. De behoefte aan een zeer goede beveiliging van deze data neemt

daarbij ook toe door de toenemende hackaanvallen en het groeiende gevaar

van digitale ‘oorlogen’. Datacenters vormen een cruciale pijler onder de groei

en veilige opslag van data. Door de groei van de hoeveelheid data neemt ook

de ruimtevraag vanuit datacenters toe. Regelmatig spelen

vestigingsvraagstukken rondom datacenters. Recent zijn grote datacenters in

Nederland geland, denk bijvoorbeeld aan het center van Microsoft in

Middenmeer (Noord-Holland).

Recent heeft u nieuwe behoefteramingen bedrijventerreinen voor Zuid-Holland

gemaakt. De regio’s moeten nu met de ramingen aan de slag en zo nodig tot

nieuwe bedrijventerreinenprogrammeringen komen. In het kielzog daarvan en

als hulp hierbij wilt u meer grip bieden op de ontwikkelingen en ruimtevraag

op de markt voor datacenters.

Wat komt er (potentieel) op Zuid-Holland af vanuit datacenters? Wat zijn

datacenters eigenlijk? Wat voor typen datacenters zijn te onderscheiden? Waar

bevinden zich datacenters in Nederland en Zuid-Holland? Hoeveel ruimte

nemen deze in beslag? Wat is de verwachting naar de toekomst? Welke eisen

stellen deze datacenters aan hun locatie? Wat betekent dit voor de

(toekomstige) vestiging en ruimtebehoefte van datacenters in Zuid-Holland? Is

hiervoor voldoende en goede ruimte? Waar zijn datacenters eventueel kansrijk

als doelgroep, waar niet? En is het überhaupt wenselijk om deze centers te

faciliteren? Welke toegevoegde waarde hebben datacenters voor de Zuid-

Hollandse economie en werkgelegenheid?

Op deze vragen wilt u graag antwoord, als hulp bij het verder vormgeven van

het bedrijventerreinenbeleid van u en de regiogemeenten.

In deze rapportage schetsen we via de belangrijkste vragen en antwoorden een

beeld van dit verder opkomend segment op de markt voor bedrijventerreinen.

Figuur 1: Datacenter Microsoft, Agriport A7 Middenmeer

Figuur 2: Datacenter Google, Eemshaven

16.283


2 Q&A’s datacenters

2.1 Wat zijn datacenters?

Datacenters zijn gebouwen waar bedrijven hun ICT in onderbrengen. De vraag

naar dergelijke centra neemt toe door de groei van de hoeveelheid data die de

interneteconomie met zich meebrengt.

Er zijn op hoofdlijnen drie typen datacenters:

• Commerciële, multi-tenant, datacenters: datacenters die commercieel

worden geëxploiteerd en waar meerdere gebruikers beschikbare ruimte

kunnen gebruiken. Op dit moment (peildatum mei 20172) zijn er 205

commerciële multi-tenant datacenters in Nederland met een totale bruto

(inclusief kantoorruimte, etc.) omvang van 504.000 m². Het gaat binnen

deze datacenters om een netto datavloeroppervlak van 283.000 m². Het

betreft hier datacenters voor commercieel gebruik, niet datacenters voor

eigen gebruik, zoals Google en Microsoft deze hebben.

• Single-tenant centers: kleinere, vaak oudere datacenters die worden

gebruik door één partij, bijvoorbeeld banken- of andere

financieringsinstellingen die het beheer in eigen gebruik willen houden.

• Een specifieke categorie single-tenant centers, de zogenaamde hyperscale

of megacenters: zeer grote locaties die in en (doorgaans) voor eigen

gebruik worden geëxploiteerd. Nederland telt 2 van deze datacenters:

Microsoft (Agriport A7 in Middenmeer) en Google (Groningen/Eemshaven).

2 State of the Dutch Datacenters ‘Room for Growth’, PB7 & CBRE in opdracht van Dutch Datacenter Association (DDA), 13 juni 2017

Tabel 1: Omvang Nederlandse (multitenant) datacentermarkt

Aspect 2016 2017

Bruto oppervlak (incl. kantoorruimte, etc.) 464.000 m² 504.000 m²

Netto oppervlak (datavloer) 252.000 m² 283.000 m²

Aantal datacenters 206 205

Bron: Pb7 Reserch, juni 2016

Datacenters worden ingedeeld in een classificatiesysteem, zodat de kwaliteit

van het datacenter op een eenduidige manier kan worden aangegeven. Er zijn

vier klassen, van Tier 1 tot Tier 4. Datacenters in de laatste categorie hebben de

hoogste vorm van bescherming en het laagste risico op uitval. Sinds 2015 heeft

Nederland een Tier 4 datacenter operationeel in Eindhoven. Het betreft een

datacenter van KPN.

Er kan onderscheid gemaakt worden in het soort data dat in een datacenter

wordt opgeslagen. Sommige datasets of applicaties hebben geen (snelle)

internetverbindingen of nabijheid van een internetknooppunt nodig, zoals

statische archieven, of data die nauwelijks wordt gebruikt. Dit wordt ook wel

’koude’ data genoemd. Andere datasets of applicaties hebben snelle

verbindingen en de nabijheid van het internetknooppunt nodig, worden vaak

geraadpleegd of kunnen geen tijdsverlies gebruiken. Dit wordt ‘warme’ data

genoemd.

Kenmerkend voor datacenters is verder dat ze kapitaalintensief en energie-

intensief zijn. De gebouwen, installaties, hardware en software

vertegenwoordigen een flinke waarde. Datacenters gebruiken een flinke

hoeveelheid energie. Het gemiddelde energieverbruik is door CE Delft geschat

op zo’n 3,5 tot 4,5 MWh/m²/jaar. Bij een netto datavloeroppervlak van 283.000

m² in 2017 betekent dit dus een indicatief energieverbruik van zo’n 1 tot 1,5

TWh per jaar. Zichtbaar is dat het energieverbruik minder snel stijgt, omdat er

flinke stappen worden gezet in het energie-efficiënter maken van datacentra.

Bijna al het energieverbruik in datacentra wordt omgezet in warmte. Die

warmte kan bijvoorbeeld gebruikt worden om woningen, kantoren, bedrijven

16.283


en kassen te verwarmen. Steeds vaker wordt vestiging van datacentra

bijvoorbeeld gecombineerd met dergelijke functies, zie bijvoorbeeld de

vestiging van het datacenter van Microsoft bij de kassen van Agriport in

Middenmeer (Noord-Holland). Om deze combinaties verder te faciliteren is de

aanleg van warmtenetwerken nodig.

Bron: DDA, 2017

2.2 Hoe aantrekkelijk is Nederland voor datacenters?

Nederland heeft een goede propositie voor datacenters. Dat uit zich in het

gegeven dat op dit moment zo’n 30% van de Europese datacenters in

Nederland is gevestigd3. Daaronder vallen internationaal toonaangevende

bedrijven, die ervoor kiezen om in Nederland hun hoofdkantoor, datacenters en

distributiecentra te vestigen. Denk daarbij aan onder andere Microsoft, Tata,

Infosys, Huawei, Oracle, Intel, IBM, Verizon en Google.

Nederland is aantrekkelijk om meerdere redenen. We zetten de ´Unique Selling

Points´ (USP’s) van Nederland voor datacenters in onderstaande tabel uiteen:

3 ‘Amsterdam snelst groeiende datacentermarkt van Europa’ – Het Financieele Dagblad, 5 maart 2016

Tabel 2: USP's Nederland voor datacenters

USP Toelichting

Hoge connectiviteit Nederland is een epicentrum voor internationaal dataverkeer en is

wereldwijd #3 in de wereldwijde ranking van snelle

internetverbindingen. Vijftien onderzeese kabels verbinden de

Verenigde Staten met het Europese continent via Nederland. Eén van

de bekende kabels komt aan land in Groningen, waar Google haar

datacenter exploiteert.

Met de AMS-IX bij Amsterdam heeft Nederland wereldwijd gezien het

grootste ‘internet exchange point’ gemeten naar het aantal

netwerkaansluitingen en het op een-na-grootste exchange point

gemeten naar het aantal bits/seconde. Bovendien is de energie-

infrastructuur op veel plekken uitstekend en stabiel.

Innovatieve markt Nederland huisvest wereldwijds meest betrouwbare breedband- en

telecomproviders, en beschikt daarnaast over de meest

geavanceerde, state-of-art datacenters in Europa op het gebied van

beveiliging, capaciteit en duurzaamheid. Nederland heeft één van de

meest innovatieve datacentermarkten en bovendien wordt er actief

geïnvesteerd in het segment4.

Duurzaam ‘klimaat’ Voor datacenters is Nederland interessant vanwege het duurzame

‘klimaat’ in meerdere opzichten. Het politieke klimaat is er relatief

stabiel en bovendien is het klimaat voor natuurlijke luchtkoeling

uitstekend. Daarmee zijn de randvoorwaarden voor verduurzaming

van de markt uitstekend.

4 Zie o.a. ‘Scheepbouwer investeert €100 mln in datacenters’ – Het Financiële Dagblad, 5 maart 2016

Figuur 3: Energiestroom en gebruik datacenter

Bron: ‘State of the Dutch datacenters’- DDA, 2015; ‘Amsterdam snelst groeiende datacentermarkt

van Europa’ – Het Financieele Dagblad, 5 maart 2016

16.283


De Nederlandse overheid zet zich in om van Nederland de ‘digital gateway to

Europe’ te maken. Binnen Europa (en Nederland) is Amsterdam op dit moment

al één van de belangrijkste hotspots voor datacenters, samen met steden als

Londen, Frankfurt en Parijs. Dat heeft vooral te maken met de bereikbaarheid

van de stad, zowel fysiek via o.a. Schiphol, als digitaal via de AMS-IX en de

aanwezigheid van al bestaande, internationaal opererende technologie- en

telecombedrijven5.

2.3 Waar staan datacenters in Nederland?

Datacenters bevinden zich door heel Nederland. Het zwaartepunt is in

Amsterdam. Hier zijn de grote, internationale datacenters gevestigd en bevindt

zich ruim 65% van het datacentervloeroppervlak. Daarnaast zijn er ook buiten

Amsterdam concentraties zichtbaar, vooral rondom Groningen (Eemshaven;

datacenter Google), Rotterdam en Eindhoven. Vaak huisvesten de grote

datacenters op hotspots nabij belangrijke internetverbindingen. Dat verklaart

bijvoorbeeld de vestiging van het datacenter van Google nabij Groningen,

maar dus ook de hotspot rondom de Amsterdam en de AMS-IX.

In onderstaande figuur de geografische verdeling naar oppervlakte. Het valt op

dat de meeste oppervlakte wordt ingevuld door Noord-Holland. Dit wordt

vrijwel volledig bepaald door de Amsterdamse regio, inclusief Agriport A7

waar Microsoft een nieuw datacenter realiseert.

Na Noord-Holland/Amsterdam heeft Zuid-Holland het grootste oppervlak aan

datacenters.

5 ‘State of the Dutch datacenters’ - Dutch Datacenter Association (hierna: DDA), 2015; diverse ‘marketviews’ – CBRE, 2015

Bron: DDA, 2016

2.4 Waar staan datacenters in Zuid-Holland?

Voor een overzicht van datacenters in Zuid-Holland baseren we ons op de

gegevens van de DDA. Niet alle datacenters zijn hierbij aangesloten, maar wel

de meeste. Kortom, het geeft een goed – maar indicatief – beeld van de

vestiging van datacentra in de provincie.

Op de volgende kaart een overzicht.

61%

10%7% 7%

5%3% 3% 2% 1% 1% 1% 0%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

Figuur 4: Vloeroppervlak (multi-tenant) datacenters naar provincie, 2016

16.283


Bron: www.dutchdatacenters.nl/map

In Zuid-Holland bevinden zich de belangrijkste concentraties van datacenters in

Rotterdam en de Drechtsteden. In Rotterdam gaat het bijvoorbeeld om

datacenters van SmartDC aan de Van Nelleweg, van BytensnetBV aan de

Schuttevaerweg en van Alticom op Waalhaven-Zuid. In Drechtsteden om een

vestiging van Dataplace Rotterdam, gevestigd op bedrijventerrein Hoogendijk

in Alblasserdam. Verder zijn er datacenters van Alticom in Alphen aan de Rijn

(Rijnhaven) en Den Haag (Louise Henriëttestraat, nabij CS).

Zoals gezegd zijn er naast deze vestigingen ook centra die niet aangesloten zijn

bij de DDA. Zo zijn er o.a. ook datacentra in Naaldwijk (Greenhouse

datacenters), Capelle a/d Ijssel (Interbox internet), Spijkenisse (Datafacilities) en

Zoetermeer (Colocenter).

2.5 Hoe belangrijk zijn datacenters voor de Nederlandse en Zuid-Hollandse economie?

Datacenters en de digitale economie zijn nog jong. De afgelopen jaren is de

digitale economie echter sterk gegroeid. Inmiddels is de digitale economie al

groter dan veel traditionele sectoren in de Nederlandse economie. Recent

onderzoek door het CBS (CBS Discussion Paper, Measuring the internet

economy in The Netherlands: a big

data analysis, 2016) laat zien dan de

digitale economie goed is voor zo’n

345.000 banen, met een geschatte

jaarlijkse groei van circa 7 tot 9%. De

digitale infrastructuur is een van de

belangrijkste fundamenten voor de

digitale economie en stelt Nederlandse

bedrijven in staat om op nationale en

internationale schaal te groeien.

Bovendien is de digitale infrastructuur

een van de redenen voor veel

internationaal opererende digitale

bedrijven om zich te vestigen in

Nederland. Deze bedrijven brengen op

hun beurt weer een substantiële

hoeveelheid activiteiten en banen naar

Nederland.

Figuur 5. Overzicht datacentra Zuid-Holland

Figuur 6: Omvang 'kern' van

Nederlandse interneteconomie

Bron: Deloitte, 2016

16.283


Bron: CBS, 2016

De kern van de Nederlandse digitale economie (categorie C-E) is inmiddels

goed voor een omzet van 104 miljard per jaar, zo’n 8% van de totale jaarlijkse

omzet van het Nederlandse bedrijfsleven. Als ‘de kern’ van de Nederlandse

interneteconomie als een aparte sector zou worden beschouwd, dan zou de

sector qua omvang (werkgelegenheid) vergelijkbaar zijn met sectoren als

bouw, transport en opslag en de voedingsmiddelenindustrie. De internetsector

groeit daarbij echter veel harder dan de andere sectoren. De impact van de

internetsector op de Nederlandse economie is inmiddels zo groot, dat er wordt

opgeroepen om de digitale economie te benoemen als derde economische

mainport, na Rotterdam en Schiphol. Onder meer Boston Consulting Group

(BCG) bracht in 2016 nog een rapport uit waarin zij het belang benadrukte van

meer aandacht voor digitalisering vanuit de politiek. Volgens BCG is er een

grootschalige publiek-private investeringsagenda nodig om de voorsprong op

andere landen te behouden, maar bijvoorbeeld ook digitale veiligheid te

waarborgen. In navolging hiervan heeft ICT adviesbureau PBQL een ICT-

paragraaf opgesteld voor het komende regeerakkoord waarin zij onder meer

oproept tot een Deltaplan ICT6.


6 https://www.pblq.nl/sites/default/files/Een%20ICT-paragraaf%20voor%20het%20komende%20regeerakkoord.pdf

Figuur 7: Samenstelling bedrijfsactiviteiten naar mate internetgebruik

Figuur 8: Omvang kern interneteconomie in vergelijking met andere

economische sectoren in Nederland

16.283


ICT is inmiddels namelijk het kloppend hart van het Nederlandse bedrijfsleven,

de Nederlandse overheid en de Nederlandse samenleving. ICT is niet meer

weg te denken. De matrixborden boven de snelweg, de voor ingevulde aangifte

bij de inkomstenbelasting, digitale opsporing, uitkeren van studiefinanciering,

het inzetten van de hulpdiensten van politie, ambulance en brandweer, het

aanvragen van een bouwvergunning, de snelle afhandeling van

goederenstromen bij in- en uitvoer. Noem het maar op; ze zijn allen niet

niet uitvoerbaar zonder de inzet ICT.

Datacenters zijn een fundamenteel onderdeel van deze ICT en daarmee van de

Nederlandse (en Zuid-Hollandse) digitale economie. Als we specifiek inzoomen

op het economisch belang van deze datacenters dan blijkt dat deze inmiddels

goed zijn voor 2.300 fte’s in Nederland, zo blijkt uit recent onderzoek van de

DDA7. Indirect levert de werkgelegenheid bij de datacentra nog eens 1.300 fte in

de keten, bij ander bedrijven en sectoren. In het onderzoek is daarnaast

gekeken naar de impact door bestedingen van werknemers (van uitgaven aan

hypotheek tot brood en beleg) in de datacenters. Dit levert nog eens zo’n 250

afgeleide banen op. Daarmee komt het totale werkgelegenheidseffect van de

Nederlandse datacenters op 3.850 fte.

Tabel 3: Economische impact datacenters Nederland

Direct Indirect Afgeleid effect Totaal

Bijdrage BBP € 585 mln € 293 mln € 67 mln € 941 mln

Werkgelegenheid 2300 fte 1300 fte 250 fte 3850 fte

Belastingen, sociale

premies

€ 64 mln € 15 mln € 4 mln € 83 mln

Bron: DDA, 2017

Specifiek voor Zuid-Holland zijn geen gegevens beschikbaar over de

werkgelegenheid bij datacentra. Op basis van het marktaandeel van Zuid-

Holland in het totale oppervlak aan datacenters in Nederland, zijnde 10%,

kunnen we de werkgelegenheid indicatief ramen op 385 fte.

7 Economic Impact Dutch Datacenters, PB7 in opdracht van DDA, 2017

In het onderzoek is ook gekeken naar de bijdrage van de datacenters aan het

Bruto Binnenlands Product (BBP). Deze is geraamd op € 941 miljoen, grofweg

zo’n € 1 miljard dus. Op een BBP van zo’n 630 miljard (2016) is dit nu nog maar

zo’n 0,2%, maar wel (sterk) groeiend. Als we daarbij in ogenschouw nemen hoe

afhankelijk onze economie inmiddels is van deze datacenters, dan is de

indirecte bijdrage van deze datacenters aan het BBP natuurlijk heel erg groot.

Ook hier zijn geen specifieke cijfers voor Zuid-Holland voor handen, maar op

dezelfde manier als bij de werkgelegenheid is hier een inschatting van te

maken. Bij een aandeel van 10% in het totale oppervlak aan datacenters in

Nederland leveren de datacenters in Zuid-Holland een jaarlijkse bruto

toegevoegde waarde van zo’n € 100 miljoen. Op de totale bruto toegevoegde

waarde van Zuid-Holland, circa € 290 miljard, is dat dus zo’n 0,03%. Maar ook

hier geldt dat de indirecte bijdrage vele malen groter is. Het gros van de Zuid-

Hollandse economie – denk aan de (sterk geautomatiseerde) Rotterdamse

Haven, de overheidsinstellingen in Den Haag, de Greenport Westland, maar

ook het ‘gewone’ MKB – draait inmiddels bijna volledig op data en ICT.

Ofwel; datacenters leveren met hun relatief beperkte aantal en daarmee ook

relatief beperkte ruimtebeslag een enorme bijdrage aan de Zuid-Hollandse en

Nederlandse economie.

16.283


2.6 Welke trends zijn zichtbaar onder datacenters?

Er is de laatste jaren veel marktdynamiek onder datacenters. Op het vlak van

ruimtegebruik/vestigingsplaatskeuze, maar bijvoorbeeld ook op het gebied van

duurzaamheid. We zetten de belangrijkste trends en ontwikkelingen rondom

datacenters uiteen in onderstaande tabel.

Tabel 4: Overzicht trends datacenters

Trend Toelichting

Toenemend gebruik van

clouddiensten

De groeiverwachting voor de output van datacenters is groot. Deze

groei wordt vrijwel geheel gegenereerd door de groei van

clouddiensten. Er is een sterke groei zichtbaar van dataopslag in de

cloud, gebruik van (mobiel) internet en in de game-industrie. We

zien dat steeds meer organisaties ervoor kiezen om hun IT-

processen ia het internet te laten verlopen, simpelweg om dat de

IT-kosten daardoor makkelijker beheersbaar worden en de mobiele

toegankelijkheid groter wordt.

Datacenters faciliteren deze ontwikkelingen; het zijn de fysieke

plekken van rekenkracht en opslag. De verwachting is dat in 2019

het aantal data dat zal worden opgeslagen in een datacenter wordt

verdubbeld ten opzichte van de opslag in 2014. Daarmee zal

wereldwijd 86% van het werk van datacenters voortkomen uit

clouddiensten. De vraag naar datacenters neemt toe door de groei

van de hoeveelheid data die de interneteconomie met zich

meebrengt. Een groei van de output staat echter niet één-op-één

gelijk met een fysieke groei in ruimtegebruik, mede doordat

datacentra steeds efficiënter worden en meer output kunnen

leveren met dezelfde capaciteit.

Groei van de commerciële

markt en bouw van

modulaire datacenters

Door de jaren heen zijn er steeds meer commerciële datacenters

bijgekomen, terwijl het aantal single-tenant datacenters geleidelijk

afneemt. De sector is steeds volwassener geworden, mede als

gevolg van bovengenoemde trends.

Binnen de commerciële branche worden ook steeds vaker

modulaire datacenters ontwikkeld. Een modulair datacenter wordt

als een lege hal opgeleverd en later opgevuld met prefab elementen

en ‘kant en klare’ gangen. Dit biedt flexibiliteit en verlaagd de

kosten. Daarnaast vermindert dit de financiële risico’s voor de

ontwikkeling van een datacenter. Modulaire datacenters worden

steeds belangrijker in de markt: nog meer dan voorheen is er vraag

naar flexibele capaciteit in de datacenter-omgeving.

Schaalvergroting van

fysieke locaties

Oudere, traditionele (vaak single-tenant) datacenters waren van

een relatief beperkte grootte (2.000 à 4.000 m²), maar de laatste

jaren vindt er schaalvergroting plaats. Datacenters worden steeds

groter, mede vanwege de vaak commerciële exploitatie van

dergelijke locaties, maar ook voor individuele, grotere gebruikers,

zoals Google. Het datacenter van Google in de Eemshaven heeft

bijvoorbeeld een oppervlakte van ca. 40.000 m2.

Verbeterde energie- en

capaciteitsefficiency

Datacenters worden steeds duurzamer ingericht, en fysieke en

digitale capaciteit wordt steeds beter gebruikt. Ook investeringen in

innovatie rondom datacenters wijzen die kant op.

Datacenters worden efficiënter. Per m² kan steeds meer data

opgeslagen en verwerkt worden. Hiermee neemt de energie

intensiteit per m² van datacenters steeds verder toe. Tegelijkertijd

wordt verwacht dat de groei in het aantal vierkante meters afvlakt

in de toekomst als meer datacapaciteit op een kleiner oppervlakte

datacenter (decentraal) verwerkt wordt.

Het energieverbruik van datacenters is een actueel thema. Het

terugdringen hiervan en daarmee verduurzaming van datacenters is

zowel milieu- (CO2) als kostentechnisch van waarde. Ruim 50% van

de kosten van een datacenter bestaat uit energiekosten, vooral

elektriciteit en koeling, en er wordt geschat dat ruim 10% van het

wereldwijde energieverbruik wordt verbruikt door datacenters. Ook

exploitanten en investeerders zetten hierom sterk in op het

reduceren van de energiekosten van datacenters. Dat past

bovendien volledig binnen (inter)nationale duurzaamheidsambities.

Er zijn verschillende individuele en gezamenlijke initiatieven gaande

om dit te verwezenlijken.

Stagnatie in groei rondom

Amsterdam

De regio Amsterdam heeft een zeer sterke groei spurt gemaakt in

de afgelopen jaren en groeide uit tot een hotspot van Europees

niveau. In 2016 vond een record opname plaats van

datacenterruimte in de Europese digitale sleutelmarkten Londen,

Frankfurt, Amsterdam en Parijs. Amsterdam noteerde in 2016 zelfs

de hoogste jaarlijkse opname die tot nog toe geregistreerd is in

Europa. De opname is groter dan de toevoeging van nieuw aanbod

waardoor de markt steeds krapper wordt in Amsterdam. De

16.283


aanbod/opname ratio is inmiddels gedaald naar 1,2 jaar. In 2017

komt er naar verwachting extra aanbod bij door uitbreiding van

bestaande en toevoeging van nieuwe datacentra.

Bron: Stec Groep, 2016. Op basis van: ‘Cisco Global Could Index: Forecast and Methodology, 2014-

2019’ – Cisco, 2014; ‘Rabobank Cijfers & Trends: ICT-dienstverlening’ – Rabobank, 2016; Het

Financieele Dagblad, 2016; DatacenterVisie 2016 – DDA, 2016; State of the Dutch Datacenters

‘Room for Growth’, PB7 & CBRE in opdracht van Dutch Datacenter Association (DDA), 13 juni 2017;

persoonlijke communicatie met Stijn Grove (DDA) en Peter Vermeulen (Pb7).

2.7 Hoeveel ruimtevraag is te verwachten vanuit datacenters komende jaren?

De grootste groei in vraag naar en opname van datavloeroppervlak is te vinden

in Amsterdam. De groei buiten deze hotspot is relatief beperkt en tot medio

2015/2016 was hier bovendien sprake van een overcapaciteit. In 2016, maar

vooral ook eerste helft 2017, is een sterke groei van de vraag zichtbaar, ook

buiten Amsterdam. De meeste lokale en regionale datacenters gebruiken deze

vraaggroei om de bezettingsgraden van hun datacenters te verbeteren. In

toenemende mate is echter zichtbaar dat datacenters tegen hun ruimtelijke

capaciteit aanlopen en moeten uitbreiden. Zo zijn er afgelopen jaar

uitbreidingen geweest van bijvoorbeeld Alticom en Dataplace, zo ook in Zuid-

Holland. Deze trend van gematigde lokale en regionale groei van datacenters,

onder meer in Zuid-Holland, zet naar verwachting op korte termijn ( 2 à 3 jaar)

door. De meeste (60%) multitenant datacentra verwachten in 2017-2018 een

groei in datavloeroppervlak.

Bron: DDA, 2017

Bij de single-tenant datacentra is het optimisme wat minder groot. Hier

verwacht 29% een groei, 58% een stabilisatie en 12% krimp. Single-tenant

centra krijgen het lastiger in het landschap van datacentra. Het landschap van

datacentra verandert hierdoor. De traditionele aanbieders met één datacentrum

verdwijnen langzaam. Er zijn nog niet veel overnames of fusies zichtbaar, maar

steeds meer samenwerkingen worden aangekondigd om zo dubbele

datacentra faciliteiten te bieden en de klant beter te kunnen bedienen. De

verwachting van DDA is dat de komende paar jaar steeds meer consolidaties

en samenwerkingen zullen ontstaan om zo op de verwachte groei en

ontwikkelingen in te kunnen spelen.

Figuur 9. Ontwikkeling opname en aanbod van

datacenterruimte in 'hotspot' Amsterdam

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

Datavloer in gebruik

(m2)

Vermogen (MW) Investeringen (€)

Krimp

Stabiel

Groei

Figuur 10: Groeiverwachting multi-tenant datacenters Nederland, 2017-2018

16.283


In lijn met deze ontwikkeling zien we ook dat er weinig succesvolle nieuwe

datacenters de lokale en regionale markten betreden. De meeste nieuwe

toetreders met maar één regionaal datacentrum moeten snel de activiteiten

weer staken. De groei komt vooral vanuit uitbreiding van al gevestigde multi-

tenant centra en door consolidatie.

De groei op korte termijn (1 tot 2 jaar) is vooral het gevolg van de groei in

cloud- en hostingdiensten, zo is de verwachting van de datacenters. De

komende 2 tot 10 jaar zullen datacentra steeds belangrijker worden in het

digitale landschap door de opkomst van ‘edge computing’. De opkomst van het

‘Internet of Things’ waarbij (alledaagse) apparaten een entiteit worden op het

internet, kunnen communiceren met personen en andere objecten en op grond

hiervan autonome beslissingen kunnen nemen, leidt tot een sterk toenemende

vraag naar computerkracht en dataopslagruimte. Maar denk ook aan

ontwikkelingen als robotisering, 3D printing, augmented en virtual reality en

blockchain, die allemaal leiden tot een nog groter belang en groei van (digitale)

informatie en data.


De megadatacentra, of hyperscalers, zoals de op maat datacentra van

Microsoft en Google, zijn een categorie apart. Het segment van high end

digitale spelers, zoals deze, maar bijvoorbeeld ook Facebook en Apple, is nog

steeds sterk groeiend en dit zal naar verwachting in de nabije toekomst

aanhouden. Deze spelers hebben de schaal en mogelijkheden om zelf

datacenters te ontwerpen, bouwen en managen. Nederland telt twee van deze

hyperscalers: Google (in Groningen/Eemshaven) en Microsoft

(Middenmeer/Argiport A7). Zij hebben nu 44.000 m² datacentervloer gebouwd

en gepland is nog een geschatte 144.000 m². Belangrijk is te constateren dat

deze megacentra juist niet in Amsterdam (willen) zitten, maar op plekken met

veel ruimte en goede (digitale) connectiviteit; bijvoorbeeld waar de

(transatlantische) onderzeese internetkabels aan land komen, of waar een

goede verbinding is met het internetknooppunt van Amsterdam/AMS-IX.

Verder zijn de beschikbaarheid van veel (groene) energie en veel en goed

betaalbare grond van belang.

Bron: www.submarinecablemap.com

Figuur 11: Een digitale storm is bezig waarvan de meeste effecten nog

maar net zijn ontstaan en komende 10 tot 20 jaar tot bloei gaan komen

Figuur 12: Landingspunten Nederland onderzeese internetkabels

16.283


Om een gevoel te krijgen bij de omvang van de ruimtevraag vanuit datacenters

komende jaren, benaderen we de vraag eerst ‘bottom-up’, op basis van

historische ontwikkeling van het oppervlak en gebruik van datacenters. We

voeren deze berekening uit aan de hand extrapolatie van ruimtegebruik van

commerciële datacenters in de regio Amsterdam in de periode 2008 tot 20158.

In onderstaande tabel is het gebruiksoppervlak van datacenters in de regio

Amsterdam weergegeven. We baseren ons op jaarlijks gepubliceerde

marktcijfers van CBRE. Deze cijfers hebben betrekking op het netto

vloeroppervlak van commerciële datacenters. CBRE hanteert in haar jaarlijkse

cijfers twee methoden om de omvang van datacenters te berekenen en

vergelijkbaar te maken:

• Op basis van gebruikt vermogen (in MW).

• Op basis van netto oppervlakte in gebruik als daadwerkelijke dataruimte,

exclusief kantoorruimte etc. (in m2).

Beide cijfers zijn niet voor alle jaargangen beschikbaar. Om witte vlekken in te

vullen, gaan we er in onze ‘bottom-up’ analyse daarom vanuit dat m2 en MW

recht evenredig met elkaar verband houden. In onderstaande tabel zetten we

de (groei)cijfers voor de periode 2008-2015 in de regio Amsterdam uiteen.

Cijfers die aan de hand van onze aanname zijn doorgerekend, geven we

schuingedrukt weer.

Tabel 5: Ontwikkeling datacenters omvang en vermogen regio Amsterdam

Jaar 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Megawatt - - - - - 125 137 153

Oppervlakte in m² 58.000 65.000 70.000 76.000 90.000 98.000 108.000 120.000

Jaarlijkse groei - 12% 8% 9% 18% 9% 10% 12%

Bron: CBRE, 2016

8 Bron: CBRE; DDA

Commerciële datacenters omvatten in totaal in Nederland ca. 283.000 m² netto

vloeroppervlak9. Op basis van de doorgerekende groeipercentages voor de

regio Amsterdam rekenen we de trendlijn door voor geheel Nederland. We

nemen hierbij aan dat Nederland eenzelfde groei laat zien als Amsterdam en

dat het aandeel van de regio Amsterdam in Nederland door de jaren heen min

of meer gelijk is gebleven. In onderstaande tabel zetten we de groeilijn voor

Nederland uiteen. Cijfers die aan de hand van onze aanname zijn doorgerekend

geven we schuingedrukt weer.

Tabel 6: Ontwikkeling netto datavloeroppervlak datacenters Nederland

Jaar Netto oppervlakte

datavloer in m²

Jaarlijkse groei

2008 124.000

2009 138.900 12%

2010 150.000 8%

2011 163.500 9%

2012 192.900 18%

2013 210.200 9%

2014 231.300 10%

2015 252.000 12%

Bron: CBRE, 2016; DDA, 2015; bewerking Stec Groep, 2016

Voorgaande cijfers betreffen het netto vloeroppervlak van commerciële

datacenters in Nederland. Dat ruimtegebruik is exclusief o.a. kantooroppervlak,

parkeeroppervlak en ander ruimtegebruik voor een datacenter. Deze ruimtes

zijn echter wel nodig om als datacenter goed te kunnen functioneren. Daarom

kijken we wat het verwachte bruto vloeroppervlak van datacenters is.

9 ‘State of the Dutch datacenters’ – DDA, 2015, 2016 en 2017

16.283


We constateren dat het netto ruimtegebruik van datacenters in 2015 ca. 259.000

m2 bedraagt, terwijl het bruto vloeroppervlak (inclusief o.a. kantoorruimte)

460.000 m2 bedroeg. We verwachten dat deze verhouding licht schommelt door

de jaren heen. We hanteren dan ook als uitgangspunt dat datacenters een

bruto/netto-verhouding hebben van gemiddeld 55 à 60% (259.000 / 460.000 =

ca. 56%).

In de volgende tabel zetten we op basis van het netto datavloeroppervlak en de

bruto/netto-verhouding van gemiddeld 55 à 60% de groeicijfers van het bruto

datavloeroppervlak in Nederland uiteen in de periode 2008-2015. Bruto

vloeroppervlak ‘laag’ staat daarbij voor de onderkant van

bruto/nettoverhouding en ‘hoog’ voor de bovenkant.

Tabel 7: Ontwikkeling bruto datavloeroppervlak datacenters Nederland

Jaar Bruto oppervlakte in m2 laag Bruto oppervlakte in m2 hoog

2008 205.000 225.000

2009 230.000 250.000

2010 250.000 270.000

2011 270.000 295.000

2012 320.000 350.000

2013 350.000 380.000

2014 385.000 420.000

2015 430.000 470.000

Bron: CBRE, 2016; Dutch Datacentre Association 2015; bewerking Stec Groep, 2016

In onderstaande grafiek extrapoleren we op basis van deze cijfers een

groeiverwachting voor het ruimtegebruik van datacenters in de komende jaren.

Hiervoor maken we gebruik van twee scenario’s:

• Exponentiële groei, o.b.v. doorzetting van het gemiddelde groeipercentage

in de periode 2008-2015. De exponentiële trendlijn gaat uit van een

jaarlijkse groei van circa 11% per jaar.

• Lineaire groei, o.b.v. een doorzet van de gemiddelde absolute groei.

Bron: DDA, 2015; PB7 Research, 2015; CBRE, 2015; Bewerking Stec Groep, 2016

We ramen op deze manier een ruimtevraag van ca. 29,3 (laagste scenario) à

87,7 hectare (hoogste scenario) in de periode tot en met 2025. Dit betreft enkel

de groei van commerciële datacenters. Actuele (groei)cijfers van megacenters

en single-tenant zijn niet beschikbaar. Bovendien zal de concrete ruimtevraag

van een megacenter incidenteel zijn en daarmee niet betrouwbaar te

voorspellen.

Tabel 8: Inschatting ruimtevraag commerciële datacenters op basis van

exponentiële groei

Categorie Laag Hoog

Commerciële datacenters (multi-tenant) 29,3 87,7

Bron: Stec Groep, 2017

-

200.000

400.000

600.000

800.000

1.000.000

1.200.000

1.400.000

1.600.000

Bruto oppervlakte (hoog) Bruto oppervlakte (laag)

Exponentiële groei hoog) Exponentiële groei (laag)

Lineaire groei (hoog) Lineaire groei (laag)

Figuur 13: Groeiverwachting ruimtegebruik datacenters Nederland

16.283


We zetten dat af tegen een recent, extern onderzoek dat is uitgevoerd naar de

uitbreidingsbehoefte van datacenters10. In dit onderzoek is de vraag naar

datacenters onderverdeeld in dezelfde drie segmenten als in onze bottom-up

analyse. Het betreffende onderzoek raamt de vraag naar datacenters in

Nederland voor de afzonderlijke drie categorieën tot en met 2020. We

extrapoleren de absolute groeitrend uit het onderzoek dan ook naar de periode

tot en met 2025. Dit is conform de uitgangspunten van het onderzoek11.

Bron: Pb7, 2015

Het onderzoek gaat daarnaast uit van netto vloeroppervlak, terwijl we eerder

hebben gesteld dat de het bruto vloeroppervlak (incl. kantoorruimte,

buitenruimte, etc.) van belang. We vertalen de cijfers dan ook aan de hand van

onze eerder geconstateerde bruto/netto-verhouding van 55 à 60%. We

constateren op deze manier dat de prognose een ruimtevraag verwacht in

Nederland in de periode tot en met 2025 van ca. 67 à 73 hectare. Dat kunnen

we rijmen met onze eigen prognose, zie ook onderstaande tabel. We

verwachten op basis hiervan dat dit het meest realistisch is.

10 Uitgevoerd door onderzoeksbureau Pb7 11 Persoonlijke communicatie Pb7

Tabel 9: Conclusie vraagraming

Categorie Laag Hoog

Commerciële datacenters (multi-

tenant)

36,3 39,6

Megacenters 42,5 46,4

Single-tenant -11,7 -12,7

Totaal 67,2 73,3

Bron: Pb7 (2015) en Stec Groep (2016/2017)

Aannemelijk is dat het gros van deze vraag neerslaat in de Amsterdamse regio.

Zuid-Holland heeft nu een aandeel van 10% op de Nederlandse

datacentermarkt, zo zagen we eerder. We verwachten niet dat dit aandeel

afneemt, mogelijk neemt het aandeel zelfs wat toe door de groeiende

databehoefte in de voor Zuid-Holland belangrijke speerpuntsectoren (o.a.

Greenport, Rotterdamse haven) en de stappen en ambities op het vlak van de

Next Economy. We gaan uit van een groei van het aandeel van Zuid-Holland

naar maximaal 15%. Op basis van deze aandelen en de eerder berekende totale

Nederlandse ruimtevraag vanuit datacenters, is indicatief een ruimtevraag 7 tot

11 hectare te verwachten t/m 2025. Het betreft netto hectares voor uitgifte aan

datacenters inclusief benodigde kantoorvloer etc. Het gaat daarbij ook vooral

om vraag vanuit bestaande centra en maakt dus deel uit van de

behoefteraming bedrijventerreinen. Deze centra zullen of op eigen locatie

moeten kunnen uitbreiden of elders hun groei moeten kunnen realiseren.

De verwachte ruimtevraag is wel de ondergrens. De vraag vanuit single-tenant

datacenters en megadatacenters zit hier niet in. Tegelijkertijd verwachten we

hier niet veel extra vraag uit. De single-tenant centers krijgen het zoals eerder

geconstateerd lastiger en zullen steeds vaker (moeten) consolideren en

samenwerken. Naar verwachting heeft dit dus een toenemende

vervangingsvraag tot gevolg. De vraag vanuit megacentra is heel specifiek en

komt slechts incidenteel voor, waarbij Zuid-Holland vervolgens niet de meest

optimale concurrentiepositie heeft (o.a. hoge grondkosten, relatief beperkte

ruimte).

0 100 200 300 400 500

Single tenant

Megadatacenter

Multitenant

2015

2020 (est.)

Figuur 14: Referentie-vraagraming datacenters in Nederland (netto m²)

16.283


2.8 Wat zijn belangrijke vestigingsfactoren van datacenters?

Waar let de datacentermarkt op bij het zoeken naar nieuwe locaties? Op basis

van diverse studies en een rondvraag in de sector, kunnen we de volgende lijst

van vestigingswensen samenstellen voor de plek waar een datacenter zich wil

vestigen:

• Nabijheid AMS-IX-knooppunt (kan per klant verschillen, voor klanten die

vooral opslag van ‘koude’ data nodig hebben, is de afstand tot AMS-IX

minder relevant) en/of nabij plekken waar de (transatlantische) onderzeese

internetkabels aan land komen. In Zuid-Holland is dat Katwijk, waar de

TAT-14 kabel aan land komt. Deze kabel verbindt de VS met Groot-

Brittanië, Frankrijk, Duitsland, Denemarken en Nederland.

• Forse elektriciteitsaansluiting, met keuzemogelijkheid leverancier,

goedkope energie en leveringszekerheid

• Meerdere glasvezel- en telecomaansluitingen van zeer grote capaciteit

(steeds in termen van Terabytes)

• Aanwezigheid andere datacenters i.v.m. peering (verbindingen tussen

datacenters)

• Ligging boven N.A.P., beperkt overstromingsrisico

• Niet onder aanvliegroutes luchthaven, niet nabij hoge risicogebieden

externe veiligheid

• Nabijheid internationale luchthaven en uitvalswegen

• Nabijheid klanten

• Nabijheid centrum

Daarbij zijn de nabijheid van internetknooppunten en voldoende glasvezel de

meest cruciale factoren, met elektriciteit en veiligheid daaropvolgend. De

overige aspecten zijn relatief minder van belang, dit ook kijkende naar de

concentratie van datacenters in de Amsterdamse regio (niet boven NAP).

Daarnaast zijn er specifieke eisen aan het gebouw:

• Zware vloerbelasting (vanwege het gewicht van vele computers).

• Grote verdiepingshoogte, voor effectieve koeling (veelal min. 3,50 meter).

• Verhoogde vloeren en kabelgoten, reserve dieselgeneratoren en brand-

dovende installaties.

• De noodzaak van kunstmatige (geforceerde) koeling om de

warmteontwikkeling te hanteren.

• Sterkte dakconstructie om vrije koeling te kunnen toepassen.

• Veiligheid terrein. Een hoog niveau van (fysieke) beveiliging en 24 uur per

dag, 7 dagen per week bewaking. Liefst met hoge hekwerken om het

terrein en geen andere functies in hetzelfde gebouw.

2.9 Hoe kunnen datacenters aantrekkelijk en duurzaam gevestigd worden?

Het beeld van datacenters is dat het gaat om grote dozen, die heel veel ruimte

innemen, weinig werkgelegenheid bieden en er bovenal niet al te fraai uitzien.

Feit is dat datacenters wel degelijk een mooi ontwerp en landschappelijke

inpassing kunnen hebben, zowel ruimtelijk als energetisch.

Hieronder een aantal voorbeelden, ter inspiratie.

Het datacenter van City Bank wordt met een groene wand gecamoufleerd. Op

deze manier gaat het datacenter beter op in de omgeving. Ook zorgt de groene

wand ervoor dat het datacenter minder snel opwarmt omdat het is

afgeschermd voor direct zonlicht.

Figuur 15: Datacenter City Bank (Frankfurt)

16.283


In deze voormalige atoombunker in Kloetinge (Zeeland) is nu een datacenter

gevestigd. Door gebruik te maken van dit type gebouw is de data hierbinnen

beschermd tegen elk type van gevaar. Het is bestendig tegen overstromingen

tot 3,5 meter boven NAP. Daarnaast biedt het ook bescherming tegen tal van

andere soorten rampen zoals terrorisme, aardbevingen en zelfs een

atoomaanval. Ruimtelijk gezien laat deze toepassing zien dat datacenters zich

goed kunnen huisvesten in verschillende typen gebouwen.

Figuur 16: Datacenter Kloetinge (Zeeland)

sectorschets datacenters versie 2 red - Provincie …...Sectorschets datacenters Stec Groep aan...

Documents

Transcript of sectorschets datacenters versie 2 red - Provincie …...Sectorschets datacenters Stec Groep aan...