1

Antoon Sallaert (Brussel 1594-1650)

De kruisiging van de Heilige Petrus

&

Abraham Janssen (Luik? Ca. 1571/75-Antwerpen 1632)

De graflegging

Twee belangrijke gerestaureerde altaarstukken

in de kerk van Denderwindeke

Lezing Prof. Dr. MBA Joost Vander Auwera

Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België

Universiteit Gent

Koninklijke Academie voor Oudheidkunde van België

Denderwindeke, 20 mei 2012

2

foto kerknet ST-Pieterskerk

4

Een beknopte toelichting

I.

Antoon Sallaert (Brussel 1594 – 1650)

5 Foto: Frederik Cnockaert (Schilderij Anton sallaert vóór restauratie))

6

FOTO vóór en nà de herstelling door kunstrestauratie KERAT bvba

Foto’s: Frederik Cnockaert – Kerat

Detailopnames tijdens de reiniging en nà restauratie Foto’s: Frederik Cnockaert

Na restauratie Detailfoto’s : Frederik Cnockaertt

9

Een echte

Antoon Sallaert (Brussel 1594-1650)

?

Niet gecatologeerd in

Marie Van der Vennet,

Le peintre bruxellois Antoine Sallaert,

in Bulletin Koninklijke Musea voor Schone

Kunsten van België, 1974-1980/1-3, pp. 171-198

Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium,

Brussel - Database on-line: wél gecatalogeerd

Nummer cliché: M23338

Gemeente: Denderwindeke

Instelling: Kerk Sint-Petrus

KIK objectnummer: 19000

Standplaats of adres: boven hoofdaltaar

Type object: schilderij[schilderstuk]

Titel: Marteldood van de H.Petrus

Vervaardiger: Sallaert, Anthonis (kunstschilder

toegeschreven)

Datum: van 1590 (geboorte) tot 1657 (dood)

Materiaal: olieverf schilderdoek

Techniek: geschilderd

Afmetingen: hoogte 400 cm

breedte 280 cm

ICONOGRAFIE

Christelijk geloof gebeurtenis: Petrus[paus-tafereel]

12

Denijs van Alsloot en Antoon Sallaert, De processie

van 1615 op de Zavel te Brussel : de maagdekens

(Brussel, Koninklijke Musea voor Schone Kunsten

van België (KMSKB)) – met dank aan Dr. Sabine Van Sprang

Antoon Sallaert: meer bekend voor ander soort schilderijen

Sallaert, Getekende

voorstudie voor een figuur

(Brussel, KMSKB) – met

dank aan Dr. Sabine Van

Sprang

Antoon Sallaert, Salome met het hoofd

van Johannes de Doper – 1634 Relegem,

kerk van Johannes de Doper

Maar ook auteur van religieuze taferelen

15

De vier kerkvaders

met de Heilige Lambertus

23,7 x 15,5 cm

brunaille op papier

Sallaerts stijleigen

16

Typerende

beklemtoning

van omtreklijnen

gepaard aan

synthetische stijl

en halfschaduwen

17

Detailfoto (nà restauratie):

Frederik Cnockaert

Stilistische

parallellen met het

Altaarstuk te

Denderwindeke

18

Stilistische parallellen in de lijnvoering:

onmiskenbaar dezelfde hand!

19

Artistieke bronnen en datering

De Kruisiging van de Heilige Petrus: de

beroemdste en invloedrijkste

uitbeeldingen van dit thema

in de Westerse schilderkunst

voorafgaand aan Sallaert

21

Michelangelo, Vaticaan, Capella Paolina

1546-50

22 Caravaggio, de kruisiging, Rome, Santa Maria del Popolo, 1600

23

Peter Paul Rubens

Keulen, Sankt Peter – 1637

Rubens en Sallaert

raakpunten en verschillen

en een onvruchtbare verwarring

25

Ten onrechte aan Sallaert toegeschreven:

De moord op de Onnozele Kinderen

(Brussel, Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België)

26

Gesigneerd – gedateerd – schets, 82,3 x 81,3 cm

geveild bij Sotheby’s, 8,12,2005 – ca. 1623

27

Rubens, Museum Brussel – ca. 1618-20

Voor de Brusselse kerk van de ongeschoeide karmelieten

Sallaert – ca. 1623

Datering - en de juiste levensdata van Sallaert

29

Rubens, 1637 Antoon Sallaert (1594-

1650):

tussen 1637 en 1650

Opnieuw kijkt Sallaert naar Rubens als model

Antoon Sallaert: Onze-Lieve-Vrouw vraagt aan de Heilige Elisabeth

om een kerk te bouwen (Alsemberg, Kerk) – uit de serie die

onvoltooid bleef bij de dood van de schilder (1650)

Alsemberg (detail) Denderwindeke (detail)

Duidelijke overeenkomsten in:

> gezichtstypes en weergave haren

> gewaadplooien

> contouren en binnentekening

Een interessant iconografisch detail: de tekstbanderolle

Iesous

Huios

Sooter :

Jezus

Zoon en

Redder

En de

Heilige

Naam

in de

Hemel

I

Ut in nomine Iesu omne genu flectatur, cælestium,

terrestrium, et infernorum …: Opdat in de naam van

Jesus allen zouden neerknielen, in de hemel, op

aarde en onder de aarde (in de hel)

Brief van Paulus aan de christenen van Philippi,

hoofdstuk 2, verzen 5-11

34

Een beknopte toelichting

II.

Abraham Janssen (Luik ca. 1571/75 – Antwerpen 1632)

Abraham Janssen, Schaldis en Antwerpia -1609

Voor het stadhuis van Antwerpen

Antwerpen, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten

Abraham Janssen, Allegorie van de Eendracht – 1614

Voor de vergaderzaal van de Oude Voetboog te Antwerpen

Museum van Wolverhampton

Schouwstukken …

van Janssen

En … Rubens

De Christelijke

Strijder (Miles Christi)

Kassel, Schloss

Wilhelmshöhe –

Museumslandschaft

Hessen-Kassel

Abraham Janssen – De graflegging

Een gerestaureerd meesterwerk

39 Restauratie : Frederik Cnockaert -bvba Kerat

Detail Toestand na reiniging

42

Nà restauratie

nà restauratie

nà restauratie

Vóór …

En nà!

Een echte Abraham Janssen?

47 Het schilderij in de fototheek on-line : de database van het Koninklijk Instituut voor het

Kunstpatrimonium te Brussel (zoals de Sallaert).

Foto uit 1968 ; pas in 2005:

geïdentificeerd (Dr. Kairis)

Abraham Janssen Bewening

Christ - (Mechelen, St.- Jan de

Doper en St.- Jan de Evangelist)

49

Abraham Janssen, De dode Christus door engelen

aanbeden (New York, Metropolitan Museum of Art)

50

Bewening bij het graf

Egbert van Panderen naar Abraham Janssen

(met opdracht aan Johannes du Beron, leerling

van Justus Lipsius)

52

Abraham

Janssen

Aanbidding

der

wijzen

(Karlsruhe

Staatliche

Gemälde-

Galerie)

Voor Janssen

karakteristiek

gezichtstype

54

Abraham Janssen, De Kruisoprichting (Mons, Sainte Waudru)

(eertijds het hoofdaltaarstuk van de jezuitenkerk van Mons)

Detail voor restauratie

55

Abraham Janssen, Apostelserie

Antwerpen, Carolus Borromeus

St.- Paulus

56

Zelfde Apostelserie: St- Simeon

Antwerpen, Carolus Borromeus

57

Datering

Abraham

Janssen,

Aanbidding

van de

wijzen,

(Antwerpen,

Koninklijk

Museum van

Schone Kunsten

Ca. 1617-

1618 te

dateren

graf-

schilderij

voor Janssens

schoonbroer

in de St.-

Paulus-

kerk (eertijds

Dominicanen-

kerk) te

Antwerpen

Voor die periode typerende

sculpturale stijl

Denderwindeke

Antwerpen

Herkomst

61

Gezicht op het klooster en de kerk van de Geschoeide

Karmelieten in Antwerpen

Gravure door Lucas Vorsterman de Jonge in Antonius

Sanderus, Chorographia sacra Brabantiae uit 1659

De sinds

1794

verloren

gewaande

Graflegging,

een veel

geroemd

meesterwerk

van Janssen,

uit deze

kloosterkerk

De oude(re) kerk van de geschoeide

Karmelieten te Antwerpen

(stadsplan van Virgilius Bononiensis – 16de eeuw)

63 Grondplan kerk (18de eeuw)

transept

Onze-Lieve-Vrouwe-altaar

Hoofdaltaar

Drievuldigheidsaltaar

Heilig Kruisaltaar

Driekoningenaltaar

64

Olieverfsschets van Rubens voor het hoogaltaar van de geschoeide

karmelieten te Antwerpen - Uitgevoerd op groot formaat door Gerard Seghers

New York, Metropolitan Museum of Art

De triomf van de Eucharistie

Localisatie van de Triomf van de Eucharistie

66

Rubens, De Heilige Drievuldigheid

Antwerpen, Koninklijk Museum voor

Schone Kunsten

Localisatie van de Heilige Drievuldigheid van Rubens

Localisatie van de Aanbidding der wijzen

van Jan van Daelen (verloren)

69

Rubens, Portret van de karmelieten-broeder

Gaspar Rinckens

Rotterdam, Museum Boymans-van Beuningen

Localisatie van het graf en het portret van broeder karmeliet

Gaspar Rinckens

71

De koordoorgang was blijkbaar geflankeerd door twee

Rubensianse composities : de (verdwenen) Van Daelen werd ook aan

Rubens toegeschreven

Rubens, Heilige Drievuldigheid

Van Daelen, Aanbidding der wijzen

72 Symmetrische localisatie van de twee schilderijen van Janssen

Virgo inter virgines

Graflegging

73

Abraham Janssen, Virgo inter virgines, (Lyon, Primatiale St. Jean)

In opdracht van Jan Rogierszoon della Faille († 1627)

74

Figuren in karmelietenhabijt achter

Onze-Lieve-Vrouw

Goetkint–familiegraf (schoon-

familie van Janssen)

Virgo inter virgines van

Janssen

76

Denderwindeke

Antwerpen

Parijs

1617-’18/1794 1794-2012

Tussen

Antwerpen,

Denderwindeke

en Parijs:

Een Janssen

gaat op reis!

Localisatie van de Graflegging: Heilig Kruis-altaar

Bartholomeus Breenbergh, Gezicht op het Coliseum (New York,

Metropolitan Museum of Art.Art)

Abraham Janssen: de

Achtergrond met de

onmiskenbare hoekige

steenblokken van het

Colloseum.

De dood van Christus op het

Kruis (Heilig Kruisaltaar

en de martelaren te Rome

80

Abraham Janssen, De bewening (Graflegging)

Warshau, Nationaal Museum: eerder voorgesteld als het

het schilderij op het Heilig Kruisaltaar (Hanna Benesz)

81

Antwerpen

Paris

Dender

Denderwindeke

Antwerpen -

Parijs: verbindingslijn in vogelvlucht

82

Dender-vallei

Analyse van de

Ferraris-kaart van

(1771-1778):

Slechts weinig

Gebaande wegen(bruin);

Waardoor het grote

Belang van de Dender

(blauwe pijl)

voor transport

(cfr. ook Dhr.Georges

Vande Winckel)

Bron: Liesbeth Van Damme

Het bebouwde landschap

Karakterisering en

vergelijking van functionele

en morfologische

verstedelijking van Aalst en

Dendermonde

Master verhandeling in

Geografie aan de

Universiteit Gent, 2009-2010

(Promotor: Prof. Dr. Veerle

Van Eetvelde)

Dender-

monde

Aalst

Weg

van

Aalst

naar

Ninove

Dender

Schelde

Naar

Antwerp

83

The City of Ath - Ferraris-map (1775)

De Dender: bevaarbaar tot Ath

84

Ninove

Dender

Dender-

windeke

Brussel

Kaart van Brabant – 1797 (Anoniem naar De Ferraris 1771-1778)

naar

Antwerpen

Naar

Paris

Dender

Premon-

statenzer-

Klooster

van

Kerk van

85

Gezicht op het klooster en de kerk van de Geschoeide Karmelieten in

Antwerpen

Gravure door Lucas Vorsterman de Jonge in Antonius Sanderus,

Chorographia sacra Brabantiae uit 1659

De

belichting

van

Janssens

Graflegging

en Virgo

inter

virgines:

de ramen

in het

transept

86

Gezicht op de noordzijde van het transept van de tweede kerk van de

Geschoeide Karmelieten in Antwerpen (in afbraak) - anonieme

tekening van het einde van de achttiende eeuw – Antwerpen,

Stadsarchief

zijraam

87

ramen

Localisatie van Janssen’s Virgo inter virgines (nu in Lyon)

In het zuid-transept van de Antwerpse kerk van de

Geschoeide Karmelieten

88

Abraham Janssen, Virgo inter virgines, (Lyon, Primatiale St. Jean)

schaduw

89

schaduw

90

Localisatie en belichting van Janssens Bewening (m.i. nu in

Denderwindeke) op het Heilig Kruis altaar in het noord-transept

van de Antwerpse Kerk van de Geschoeide Karmelieten)

Ramen

91

schaduw

92

dieptewerking

door

lineair

perspectief

Begrenzende muur

kerk

Dieptewerking Graflegging

Muur en doorbraak naar privé-kapel

Het grote kunsthistorische belang van

Janssens Graflegging in

Denderwindeke:

Janssen in competitie met

Rubens!

95

Wapper-Rubenshuis

Huidevettersstraat

96

De decoratie van een kerk tussen

Rubens's huis op de Wapper en Janssens huis in de

Katelijnevest

Rubens’

huis

Kerk

Geschoeide

karmelieten

Janssens

huis

3. Janssen, Virgo inter Virgines - na 1627

4. Gerard Seghers naar Rubens, Triomf Eucharistie - 1634

?. Van Daelen, Aanbidding wijzen – 16??

1. Janssen, Bewening – 1617-18

2. Rubens, De Heilige Drievuldigheid – 1618-20

98 Janssen ca. 1617-18 Rubens ca. 1618-20