Schetsen aan verrommeling

ma

ar

t 20

11

Schetsen aan verrommelingOntwerpend onderzoek naar verrommeling

in het rivierenland

Schetsen

aa

n verro

mm

eling O

ntw

erpen

d o

nd

erzoek n

aa

r verrom

melin

g in h

et rivierenla

nd

Op de klei van Gelderland

Op de klei van Nieuwaal

Grip op verrommeling

Mindscape Works

Dorpen en steden veranderen, landschappen verdwijnen

en ontstaan, onze zienswijze op Nederland verandert

en wij streven ernaar hierin voor te lopen. Nederland is

in beweging en wij nemen hieraan deel. Grootschalige

veranderingen gaan wij niet uit de weg. Het samenbrengen

van actoren in een ontwerpproces stelt ons in staat

aan deze beweging mee te doen.

Mindscape Works landschapsarchitecten is een tijdelijk

bureau, ontstaan tijdens de minor Landschap en

Verstedelijking gegeven op Hogeschool Van Hall Larenstein.

Het is een jong en fris bureau bestaande uit tien

verschillende studenten. Met onze diverse achtergronden,

van zowel landschap- en tuinontwerp als techniek kunnen

wij plannen op verschillende schaalniveaus aanpakken.

Hierbij kijken wij behalve naar de historische en fysieke

factoren vooral naar wat de gebruiker van deze ruimte

wil. Wij vinden dat de gebruiker hierbij zelf invloed moet

kunnen hebben op het ontwerp van zijn leefomgeving.

Naast deze publicatie heeft Mindscape Works, in het kader

van de minor, ook een uitgebreid achtergronddocument

opgesteld. Deze is terug te vinden

op www.gelderland.nl/ruimtelijkekwaliteit.

Voorwoord

In het kader van het actieplan Ruimtelijke Kwaliteit van

de provincie Gelderland hebben tien studenten van

Hogeschool Van Hall Larenstein gewerkt aan het project

‘Schetsen aan verrommeling’. De studenten hebben

een tijdelijk ontwerpbureau opgericht geheten

‘Mindscape Works’.

De provincie Gelderland heeft als opdrachtgever van

het project gefungeerd. De provincie is dan ook

nauw betrokken bij de begeleiding van het project

op de hogeschool. Daarnaast hebben de studenten

samengewerkt met de gemeente Zaltbommel en

het openbaar lichaam Projectbureau herstructurering

Tuinbouw Bommelerwaard.

Voor u ligt een weerslag van het project.

De publicatie bestaat uit 3 delen:

Deel 1 | Op de klei van Gelderland

Een beschrijving over verrommeling in het Rivierenland.

Deel 2 | Op de klei van Nieuwaal

Een beeldend verslag van het dorp Nieuwaal, een dorpje

in de Bommelerwaard midden in het concentratiegebied

van glastuinbouw.

Deel 3 | Grip op verrommeling

Geïnspireerd door de analyse van het rivierenland

en het dorpje Nieuwaal; hebben de studenten

ontwerpprincipes ontwikkeld om verrommeling

op verschillende schaalniveau’s tegen te gaan.

Deze zijn toepasbaar in heel Gelderland.

Provincie Gelderland

Markt 11

Postbus 9090

6800 GX Arnhem

T (026) 359 90 00

www.gelderland.nl

Schetsen aan verrommeling

Ontwerpend onderzoek naar verrommeling in het rivierenland




Op de klei van Gelderland – Deel 1 5

Woord vooraf 6

Emoties versus Verrommeling 8

Economie vs Verrommeling 12

Cultuurhistorie vs Verrommeling 14

Architectuur vs Verrommeling 16

Overmaat vs Verrommeling 18

Idylle vs Verrommeling 20

Icoon vs Verrommeling 22

Gewenning vs Verrommeling 24

Nostalgie vs Verrommeling 26

Recreatie vs Verrommeling 28

Gebruik vs Verrommeling 30

Boerenverstand vs Verrommeling 32

Opgepoetst vs Verrommeling 34

Wisselwerking vs Verrommeling 36

Verrommeling vs Verrommeling 38

Kunst vs Verrommeling 40

Toekomst versus Verrommeling 42

Op de klei van Nieuwaal – Deel 2 47

Woord vooraf 48

Doe maar gewoon 51

Beeldessay 52

De deur staat altijd open 59

De mindscape, het dorp in kaart gebracht… 82

Denkend aan Nieuwaal… 84

Grip op verrommeling – Deel 3 87

Woord vooraf 89

1 Inleiding 91

2 Literatuurstudie 92

2.1 Definitie 93

2.2 Werkdefinitie 94

2.3 Stroomdiagram verrommeling 96

3 Handvatten tegen verrommeling 98

3.1 Context Fase 1 99

3.2 Identiteit /Bewoners Fase 2 100

3.3 Scenario’s Fase 3 101

3.4 Ontwikkelingsplan Fase 4 102

3.5 Verrommelingsproof landschap Eindbeeld 103

4 Principe toolbox 105

4.1 Woonlint 106

4.2 Buitenste binnen 108

4.3 Openheid behouden 110

4.4 Sociale motor 112

4.5 Bewustwording 114

4.6 Ruimtelijke beleving 116

4.7 Groenstructuur 118

5 Conclusie 120

6 Bronnen 121

Colofon 122

5 Op de klei van Gelderland

Deel 1


Beeldessay van Mindscape Works


Woord vooraf

De provincie heeft een actieplan opgesteld om ruimtelijke kwaliteit op de agenda te zetten zodat dit begrip een onderdeel wordt van afwegingen bij onder andere bouwplannen en ontwerpplannen. Tien studenten van Hall Larenstein te Velp, de grootste groene hogeschool van Nederland, bogen zich in de maanden september tot en met december 2010 over het begrip verrommeling. Verrommeling is een van de thema’s uit het actieplan Ruimtelijke Kwaliteit. Een van de studenten pakte de fiets en maakte foto’s in het Rivierenland. Hij fotografeerde plekken die hem bevreemdden en die vragen en tweespalt opwierpen. De foto’s werden besproken met medestudenten wat interessante perspectieven opleverden.

Ruimtelijke kwaliteit kent geen heldere scherpe definitie maar is wel een begrip dat al eeuwenlang misschien ongemerkt onze omgeving heeft beïnvloed. Bouwmeesters uit alle tijden hebben onze omgeving gevormd en geschapen. Marcus Vitruvius, een architect uit de Romeinse tijd is de auteur van een van de beroemdste standaardwerken over de bouwkunst. Ook landschaparchitectuur én inrichting van het landschap werden door hem beschreven in 10 lijvige boekwerken van theoretische én filosofische aard. Voor velen is hij een bekende doordat hij de menselijke maat beschreef. Een maat waarbij mensen zich goed voelen, harmonie en eenheid ervaren bij de omgeving en gebouwen om hen heen.


Da Vinci tekende de beroemde Vitrivius mens (figuur in cirkel) Harmonie, eenheid, schoonheid, ruimtelijke kwaliteit. Het blijven subjectieve gegevens, mede bepaald door hoe we de omgeving gebruiken. Zijn we passant door het landschap of werken we er?

Dit beeldessay is bedoeld om u te laten delen in een zoektocht van jonge mensen die betrokken zijn bij hun omgeving. Jonge mensen die zich klaar maken om straks met hun vergaarde kennis op zak mede het landschap en onze omgeving te bepalen. Ik wens u veel lees- en kijkplezier.

Gedeputeerde Ruimtelijke Ordening Co Verdaas



Emoties versus Verrommeling…

Het is inmiddels zes maanden geleden dat we voor de Provincie Gelderland met het begrip verrommeling aan de slag zijn gegaan. Eén van de opdrachten binnen ons tijdelijke bureau Mindscape Works was het maken van een beeldessay over het Land van Maas en Waal en de Bommelerwaard. Op de fietstochten over de klei van de provincie Gelderland heb ik veel tijd gehad om over het begrip ‘verrommeling’ na te denken. Eigenlijk is ons gedrag tegenover het fenomeen verrommeling vrij eigenaardig. Als je de vraag zou stellen ‘wie is er vóór verrommeling’, zou niemand zijn hand opsteken. Gek genoeg zit ons landschap er toch vol mee. Natuurlijk ligt het probleem genuanceerder. Wij hebben geconstateerd dat het een soort sluipend proces is. Eerst bouw je een huis, dan een schuur, een tuinhuis, een kippenren en een konijnenhok. Niemand is voor verrommeling maar iedereen schuift zijn of haar verantwoordelijkheid graag af naar een ander. Hierdoor is er geen regie en grip meer op het fenomeen te houden. Soms ontbreekt elk gevoel van bewustzijn en zorg voor ons landschap. In veel gevallen zijn we het er snel over eens dat industriële objecten en terreinen ‘vies’ zijn. Ons landelijk gebied wordt abstract gezien als puur economisch land. De ‘globale machten’ gebruiken het als prullenbak, om alles wat als rommel en ‘vies’ gezien kan worden er in te gooien. Het idee om vies bij vies te gooien zorgt ervoor dat je op sommige plekken oogkleppen moet opzetten om nog wat moois te kunnen zien. Je fietst er het liefst zo snel mogelijk voorbij.


In onze huidige maatschappij krijgen we een overdaad aan informatie via computers, televisie en mobiele telefoon. Dit zorgt ervoor dat we gewend zijn geraakt aan het verwerken van een enorme hoeveelheid prikkels. De tijdloosheid van onze natuur of het platteland is hierdoor niet prikkelend genoeg voor jongeren, waardoor natuur en recreatie als saai wordt beschouwd. Zelf ben ik in het kleine dorpje Altforst opgegroeid op de komgronden van het Land van Maas en Waal. Hier heb ik tot mijn 18e jaar gewoond. Het was een hechte gemeenschap van ‘ons kent ons’. Doordat ik in deze lokale landelijke gemeenschap ben opgegroeid, heb ik een bepaalde nuchterheid meegekregen. Daar was de ruimte en vrijheid om de dynamiek van het leven te ervaren. De vergankelijkheid van dood en leven die je niet van achter je pc ervaart. Een gevoel dat de wereld meer is dan euro’s en consumptie. Bij veel Nederlanders ontbreekt dikwijls deze nuchterheid en het gevoel van continuïteit. Ons grondgebruik is zo intensief dat alles wat oud en vervallen is meteen als verrommeld aangemerkt wordt. En ofwel direct afgebroken wordt of als museum wordt opgepoetst. Weinig heeft in ons landschap de tijd om te besterven, om echt oud te worden. In het landschap van nu kan een plek niet meer gewoon zijn. Door onze keurigheid valt verrommeling eerder op en geeft het ons landschap iets ongewortelds in de tijd.

Natuurlijk heb je ook plekken waar iedereen het over eens is dat het rommel of rommelig is. Deze plekken zijn niet in dit beeldessay verwerkt omdat deze naar mijn mening niet aansluiten bij de discussie over de term verrommeling. Het is een containerbegrip geworden. Het bestaat uit een veelheid aan soorten rommel (viezigheid) dat altijd onder dezelfde noemer gezet wordt. Uit ons eigen onderzoek is gebleken dat verrommeling een subjectief en vaag begrip is. Wat voor de één verrommeling is, is voor de ander nostalgie.


Architectuur prikkelt mij, maar voor mensen die hun hele leven op een bepaalde plek gewoond hebben of geworteld zijn doet deze architectuur inbreuk op de lokale landschapskarakteristieken. Door deze verschillende invullingen en opvattingen over het begrip kunnen de overheden moeilijk meer grip op de term krijgen.

Met dit beeldessay laten we een greep uit alle ‘sub’ varianten zien die onder de term verrommeling vallen. Ik ben zo onbevangen mogelijk per auto en per fiets het Land van Maas en Waal en de Bommelerwaard door gestruind. Met dit beeldessay wil ik beelden laten zien die bij mij een tweestrijd of emotie opwekken. Bij elke foto heb ik de vraag gesteld of we het element als verrijking van het landschap kunnen zien of juist als verrommeling. Deze verschillen heb ik aangeduid met ‘vs’ (versus) zodat het ook meer op een tweestrijd lijkt. Hiernaast heb ik in drie regels mijn emoties toegelicht. Omdat het een subjectief begrip is hebben we binnen ons bureau individueel commentaar gegeven op de beelden. Het geeft dit essay een extra dimensie en heeft er toe geleid dat de discussie over het begrip binnen ons bureau is aangezwengeld. Deze discussies hebben enorm geholpen bij de vorming van grip op het fenomeen en de term verrommeling.

Door dit project ben ik anders naar het landschap gaan kijken. Voortdurend ben ik op zoek naar die tweestrijd met verrommeling. Zonder emoties door het landschap rijden gaat niet meer. Of dit nog eens verandert, betwijfel ik.

Namens Mindscape WorksRoeland Meek

Januari 2011


Economie vs Verrommeling

“Ik ging naar Bommel om de brug te zien.” Ons platteland wordt gezien als prullenbak om alles wat als rommel gezien kan worden er in te gooien. Het idee om vies bij vies te gooien zorgt ervoor dat we soms oogkleppen op moeten zetten om nog wat moois te zien.

Jon en Maudi

Jon: Nu laten we ‘oude’ bedrijventerreinen snel voor dood achter en bouwen we elders nieuwe, want je wil natuurlijk niet naast het oude bouwen. Hierdoor gaat de verspreiding door. Maudi: Als je overal een beetje ‘vies’ neerzet hou je nergens een ‘schoon’ landschap over. Inbreiding in plaats van uitbreiding en clustering zal ervoor zorgen dat de ‘vieze’ gebieden niet uitbreiden. Zo houd je andere gebieden schoon. Jon: Het landschap staat ons nu ten dienste en niet meer andersom, het is zoals het gezegde: God schiep de wereld, maar de Hollanders schiepen Holland. Dit betekent echter niet dat we het moeten volplempen. Er moet ruimte zijn voor verweving van functies, economische functies zijn niet per definitie ‘vies’.


Cultuurhistorie vs Verrommeling

Op weg naar mijn werk zie ik met regelmaat grote populieren aan de Maas staan.

Ze markeren de ligging en verdwijnen ver aan de horizon. Kunnen deze populieren

niet vervangen worden door windmolens denk ik, iets totaal cultuurlijks in

het landschap.

Loek en Stephan

Samen zijn ze het eens dat windmolens energie kunnen leveren en populieren niet. Ze hebben beide dezelfde visuele functie maar er is wel verschil tussen een populier van 20 m of een windmolen van 120 m. Loek: Ik ben het er mee eens dat windmolens ook in plaats van de populieren kunnen, maar dan vind ik wel dat de energie die opgewekt wordt ten goede moet komen aan de lokale bevolking. Vaak hebben energiemaatschappijen belang bij het plaatsen van windmolens, want daar kunnen zij veel rendement uit halen. De lokale bevolking moet juist voordeel krijgen, want zij hebben tenslotte ook de lasten van de windmolens. Stephan: Ik vind het wel goed als er windmolens langs de Maas worden gezet, het is iets van deze tijd. De manier van plaatsen is wel essentieel. Het geeft namelijk een heel verrommeld beeld als windmolens op een willekeurige manier geplaatst worden. Belangrijk is dat windmolens in een bepaald ritme en in lijn met de Maas geplaatst worden. De molens versterken dan de contouren van de rivier.


Architectuur vs Verrommeling

Als ik naar deze amfibische huizen aan de Gouden Ham kijk, krijg ik een warm

gevoel van binnen. Prachtig toch, al die nieuwe woonvormen op ‘ons’ water?

De keuze om hier een nieuwe identiteit en architectonisch karakter aan te geven

bevalt me zeer.

Andrea en Tim

Tim: Af en toe een huis in de uiterwaarden moet kunnen. Vroeger stonden er al huizen op de hoge plekken in de uiterwaarden. Het is wel belangrijk dat het water geen probleem kan opleveren. Andrea: De dijk is essentieel voor de beleving van het rivierenlandschap. In dit geval is de dijk vanaf het water gezien bijna niet meer zichtbaar. Tim: En vanaf de dijk wordt het zicht naar het achterliggende meer onttrokken door de contrasterende kleuren. Andrea: Het idee van een nieuw karakter is goed, maar zou in een andere vorm gegoten moeten worden. Huizen met een duurzaam karakter horen beter thuis in de uiterwaarden. Mensen zouden de basisbehoeften zoals stroom zelf op moeten wekken.


Overmaat vs Verrommeling

Op de open komgrond van Maasbommel kom ik een loods tegen die zeker twee keer

zo hoog is als het woonhuis. Ik moet lachen als ik de oude schuur achter het huis

vergelijk met de kolossale nieuw gebouwde loods. Ik vraag me af of hier niet

overgedimensioneerd is.

Rick en Renze

In de huidige agrarische sector is deze schaal voor boeren van belang zeggen Rick en Renze. Ze snappen dat de schuren steeds groter moeten worden om mee te kunnen met de wereldmarkt, maar of dat zo in het open landschap moet staan vragen ze zich af. Renze: Wat zit er in deze schuur? Van buiten is dit niet zichtbaar. Wanneer voorbijgangers de functie er van kennen, zullen zij de schuur eerder gaan waarderen. Rick: Vroeger had iedere streek zijn eigen boerderijtype. De huidige situatie bestaat uit één type dat overal in het land wordt toegepast. Hierdoor mist deze zijn streekeigenheid. Misschien moet daar de nadruk op gelegd gaan worden. Renze: Het is niet de bedoeling dat we een fopidentiteit gaan creëren. Deze schuur is nieuw en netjes, het sluipende verrommelingsproces moet nog gaan plaatsvinden. Straks gaat de boer zijn machines of maiskuil, rond de schuur plaatsen. Rick: Die zal dan net zo’n overmaat als de schuur hebben. Dat is pas echt verrommeling.


Idylle vs Verrommeling

Veel inwoners die geworteld zijn in een gebied spreken vaak over de ‘import’

die de gebruiken van het platteland niet begrijpen. Het idyllische beeld van rust

en ruimte dat deze import heeft, botst vaak koud op de 24uurs economie die

er op dit platteland plaatsvindt.

Jon en Joris

Het idyllische beeld wordt voorgeschoteld door makelaars en overheid, zeggen Jon en Joris samen. Jon: De import heeft een te romantisch beeld van een boer die met de hand zijn koeien melkt. Mensen uit de stad zijn veelal individualistisch en kunnen niet snel wennen aan het platteland. Daarbij komt dat stedelingen alleen de positieve dingen horen. Rust en ruimte worden gepromoot, dan valt het ineens tegen wanneer er grote trailers en landbouwvoertuigen door de straat denderen. Joris: De import schikt zich niet naar de cultuur. De dorpelingen hebben wel acceptatievermogen maar de import maakt daar geen gebruik van. De discussie over zondagsrust en het accepteren van import is in de stad al veel verder.


Icoon vs Verrommeling

Over industriële objecten en terreinen zijn we het snel eens dat ze ‘vies’ zijn.

Ver vanuit het omliggende landschap is de toren van Electrabel te zien. In de loop

der tijd heeft hij een bepaalde lading gekregen, het is een icoon en wordt hierdoor

niet meer als vies gezien.

Stephan en Maudi

Stephan begint de discussie: Je moet naar een element toe kunnen gaan, het moet als het ware tastbaar zijn om er een binding mee te krijgen. Als de energiecentrale zou sluiten en er zou een groot hek omheen gezet worden dan wordt deze fabriek juist heel erg als verrommeling gezien. Maudi zegt: In het geval van de energie-centrale bij Nijmegen, weet iedereen de functie van deze fabriek. Energie is iets dat we belangrijk vinden, wat er toe leidt dat we zo’n grote fabriek voor lief nemen. Stephan oppert: De ligging beinvloedt ook of het als verrommeling wordt ervaren of niet. Maudi reageert: Zeker, als het in het zicht staat vind ik het goed om discussie over duurzaamheid op te wekken. Stephan vraagt zich af: Zouden we zo’n grote fabriek in de toekomst ook weer zo in het open zicht inpassen?


Gewenning vs Verrommeling

Tegen de avond kom ik bij Wijchen een hoogspanningsmast tegen. Ik was er bijna

langs gefietst zonder hem te zien. Ik bedenk dat je aan bepaalde rommel ook went

en dat het bijna niet meer opvalt. We hebben geaccepteerd dat het collectieve

belang groter is.

Loek en Andrea

Hoogspanningsmasten zijn nodig. Ze zijn dan ook een icoon voor onze huidige maatschappij. Daar zijn Loek en Andrea het over eens. Dat ze niet meer opvallen komt voor een belangrijk deel doordat je eraan went, zegt Loek. Andrea: Ik ken een pleintje met lelijke bomen, op een gegeven moment ben ik ze gaan negeren. Het is eigenlijk niet goed dat je het gaat negeren, je kunt er beter wat aan proberen te doen, toch? Loek voegt hieraan toe dat het niet voor iedereen mogelijk is om er wat aan te doen. Geeft het dan wel rust? Het is zoals het is! Als we weer terug gaan naar het voorbeeld van de hoogspanningsmasten kun je jezelf afvragen of dit geen goed ontworpen verrommeling is? Loek: dit is zeker geen goed ontworpen element. Hij kijkt niet naar de context maar neemt de kortste route van A-B. Je kunt er uiteindelijk, als je er iedere dag lang komt, best aan wennen. Andrea voegt hier nog aan toe dat we ze eigenlijk negeren in plaats van er aan te wennen.


Nostalgie vs Verrommeling

Naast de Waaldijk vind ik een boerderij met allerlei landbouwvoertuigen.

Ik zink weg in gedachten en denk aan mijn geboorteplaats. Het eerste tochtje

op de tractor van de buurman. Mij geeft het een nostalgisch gevoel, terwijl

een ander dit erf verrommeld kan vinden.

Rick en Joris

Is dit verrommeling? Alles staat netjes recht en er is zelfs geveegd. Op de eerste de beste boerderij ziet het er veel slechter uit, zeggen Rick en Joris. Hier kunnen andere boeren nog wat van leren. Rick: Dit doet me denken aan het echte boerenleven van vroeger. De boer is zuinig op zijn spullen en probeert zo goed en goedkoop mogelijk alles netjes te houden, kijk maar naar dat dak. Voor dit beeld gaan veel stedelingen op hun vrije zondag naar het platteland. Dit is het idyllische platteland! Joris: Je ziet meteen de functie van het erf, waardoor je het al geen verrommeling vindt. Op het platteland moeten meer boeren hun erf toegankelijk maken. Hierdoor zal het platteland beter gewaardeerd worden, ook de niet idyllische erven. Rick: Dat zal alleen gebeuren wanneer de boer er snel en makkelijk geld mee kan verdienen. Een boer kijkt vaak alleen naar zichzelf. “what’s in it for me” aldus Joris.


Recreatie vs Verrommeling

De Loonse Waard is een zandwinplas aan de Maas. Er is veel rust, water en natuur.

De ideale plek voor een vakantie. Maar je zou hier het liefst zo snel mogelijk voorbij

fietsen. Wanneer gaat de belevingswaarde van het collectief voor op de lokale

verrommeling?

Tim en Rick

Iedereen is het er waarschijnlijk over eens dat dit niet kan, zeggen ze beide. De enigen die profiteren zijn de mensen met hun standplaats en de eigenaar van dit land. Tim: Er is een verschil tussen wat de lokale bewoner of de recreant als verrommeling ziet. De recreant vindt dit waarschijnlijk geen verrommeling, maar de lokale bewoner is gesteld op deze plek. Rick: Er is een gebrek aan structuur in deze camping en hij is niet landschappelijk ingepast. Een enkele caravan kan idyllisch zijn, maar in dit geval zijn er teveel. Tim: Het is typerend dat deze recreanten op een van de mooiste plekken in het landschap staan, maar dat de meeste campingbewoners uitkijken op de volgende caravan of schutting.


Gebruik vs Verrommeling

Vanuit de autoruit zie ik ineens een stilleven. Het ideale voorbeeld van onze

individuele vrijheden, maar waar ligt de grens? De eigenaar van dit perceel

zal eerder naar de gebruikswaarde van het hutje kijken dan naar de kleur

die het heeft.

Jon en Stephan

Jon: Vaak zien we elementen als verrommeling, maar zodra we het verhaal erachter kennen verandert dit. Wellicht is dit een jongerenkeet. Dat zou mijn mening veranderen. Stephan: Persoonlijk vind ik dat er regels moeten komen wat betreft dit soort elementen. Het moet wel binnen de perken blijven. Jon: Maar de uitzondering op de regel maakt het leuk. Dit hutje ziet er wel vrolijk uit. Wanneer er in de stad iemand met een rare muts op loopt blijft die ene persoon in je gedachten, terwijl je wel honderd mensen gepasseerd bent die dag. Stephan: Die uitzonderingen moeten niet te gek worden. Wat ook meespeelt is het element tijd. Een landbouwmachine kan er tijdelijk staan, dat is minder storend.


Boerenverstand vs Verrommeling

De Van Heemstraweg is een belangrijke verkeersader. Elke dag rijden er zo’n

800 vrachtwagens en 7.000 motorvoertuigen overheen. Met de laatste stukjes

land - die tussen alle ontwikkelingen overblijven - kan een boer een gemakkelijke

zakcent verdienen.

Renze en Andrea

Als de discussie gestart wordt begint Renze meteen: Dit is ernstige verrommeling, zelfs de laatste stukjes groen worden verpest met schreeuwerige reclameborden. Andrea: Het is voor zo’n boer ook een tweestrijd. Enerzijds kan hij er snel en makkelijk geld mee verdienen. Anderzijds toont hij zogenaamd geen respect voor zijn omgeving. Maar als hij zo’n aanbod niet accepteert staat de kar toch wel bij de buurman op het land. Renze: Ik begrijp het belang wel van de verschillende partijen, maar zou wel eens willen weten hoe belangrijk deze inkomsten voor de boer zijn. Is het bij wijze van spreken van levensbelang? Als de inkomsten door deze kar er voor zorgen dat de boer kan blijven bestaan en daarmee ook de laatste stukjes agrarisch land naast de Van Heemstraweg? Dan heeft dat invloed op mijn mening. Andrea besluit: Het individu wordt rijk terwijl het collectief er overlast van heeft. Ik vraag me af of je het kan verbieden en of agrariërs dan creatiever worden en andere manieren van inkomsten vinden?


Opgepoetst vs Verrommeling

Aan de Maas bij Batenburg kom ik twee kanonnen tegen die met hoogglans

rood en geel beschilderde zijn. Ze duiden op een ruïne en de stadsrechten

van het plaatsje. Ik vraag me af of dit poets en herstelwerk wel nodig is om

dit plaatsje er ‘echt’ oud uit te laten zien?

Loek en Tim

Eigenlijk wil ik het kanon in zijn context zien, zegt Loek. Maar zo lijkt het een verkapt uithangbord. Tim: het was minder storend als dit kanon met blanke lak was geschilderd. Je moet de objecten van betekenis in stand houden maar je moet het landschap niet tot pretpark verheffen of vercommercialiseren. Loek: Dit kanon refereert naar een vervallen ruïne. Het is de vraag of het dus zo’n nieuwe uitstraling moet hebben. Bij het volledig opgeknapte Muiderslot zou dit kanon beter op zijn plaats zijn dan bij een ruïne. Tim: Het is nu niets meer dan een reclamebord voor met name de schilder in het dorp. Het zou ook raar zijn om dit kanon expres oud te laten lijken. Dat is dan net zo slecht als het oppoetsen.


Wisselwerking vs Verrommeling

‘Oorzaak gevolg’. In de wetten van Newton wordt al beschreven dat elke actie

een reactie voortbrengt. Maneges blijken nu goed in de markt te liggen, om deze

te bouwen is echter veel geld nodig. Mensen willen steeds meer voor minder,

waardoor reclame het gevolg is.

Maudi en Joris

Is reclame wel het gevolg van het feit dat mensen steeds meer voor minder willen, vraagt Joris meteen. Maudi: Hij heeft het geld waarschijnlijk niet nodig om van te bestaan. Bij wisselwerking vind ik namelijk dat de voordelen van verrommeling soms zwaarder wegen dan de nadelen. Joris: Wil je blijven bestaan door een lelijke investering? Of wil je mooi ten onder gaan. De overheid moet hier randvoorwaarden voor opstellen. Je hebt niet door dat de mensen tegenwoordig enorm geleid worden door reclame. Samen vinden ze dat de eigenaar wel enorm zijn best heeft gedaan om de reclame zo netjes mogelijk te plaatsen. Joris: Hij voelt zelf al aan dat het verrommeling is, door de noodzaak plaatst hij ze dan zo netjes mogelijk. Ik denk eigenlijk dat de eigenaar liever zou willen dat de voorbijgangers zijn paarden en manege zien, in plaats van de reclameborden. Maudi: Die paarden zien ze honderd meter daarvoor wel, hier kan de eigenaar gewoon makkelijk geld verdienen.


Verrommeling vs Verrommeling

Bij Niftrik kruist de A50 de Maas. Onze infrastructuur zorgt globaal voor goede

bereikbaarheid. Lokaal belemmert het echter de toegankelijkheid. Het wordt

gezien als verrommeling en heeft een magneetwerking op andere verrommeling.

Stephan en Joris

We zijn het samen over deze stelling eens. Als je het hebt over infrastructuur dan heb je het al snel over verrommeling. Infrastructuur brengt veel elementen met zich mee zoals bruggen en viaducten. Stephan: Dit soort verrommeling ontstaat vaak op plekken waar je niet snel gezien wordt. Mensen voelen zich dan vrij en dat nodigt uit tot ondeugd. Joris vraagt: Zou je hier iets aan kunnen doen en zouden we dat willen? Stephan: Je zou er zeker wat aan kunnen doen. Door bijvoorbeeld het plaatsen van camera’s. Op die manier zorg je ervoor dat er toezicht op deze plekken blijft. Het lijkt mij namelijk wel dat je dit soort verrommeling voorkomen wilt gaan om zo vernielingen en andere vormen van verrommeling tegen te gaan. Hiermee zou je de zogeheten magneetwerking kunnen stopzetten. Joris zegt: Dit zou je op verschillende plekken kunnen toepassen, zoals tunnels, bedrijfsterreinen, lege gebouwen en dergelijke.


Kunst vs Verrommeling

Mooi of lelijk? Alles kan aan de term verrommeling gehangen worden.

Iedereen heeft zijn of haar eigen mening over mooi en lelijk. Als vergelijking

kan ik zeggen dat de discussie over kunst net zo subjectief is als de discussie

over het begrip verrommeling.

Jon en Renze

Jon vraagt zich af of kunst wel verrommeling kan zijn. Kunst zou door een lokale kunstenaar gemaakt moeten worden en een verhaal van de omgeving moeten vertellen. Ik ken een aantal voorbeelden waar een kunstwerk het verhaal van de gemeenschap of generatie vertelt. Deze worden lokaal enorm gewaardeerd. Renze: Ik vind het belangrijk direct het verhaal achter een kunstwerk te begrijpen. Hiernaast is ook de relatie met de context zeer belangrijk, het mag geen universeel toepasbaar kunstwerk zijn. Kunstwerken fungeren hiernaast ook vaak als oriëntatiepunt en markeren een plek in het landschap. Jon: Het moet een toegevoegde waarde hebben. Beiden zijn het er over eens dat in elk geval deze discussie over kunst net zo subjectief is als de discussies die we gevoerd hebben over verrommeling.


Toekomst versus Verrommeling

Als we naar de huidige tendensen in de maatschappij kijken, zien we dat er een bepaalde onvrede heerst en er een verschuiving plaatsvindt. Deze onvrede en verschuiving hebben naar mijn mening niet zozeer te maken met dingen als milieu, criminaliteit of immigratiebeleid, maar er schuilt een diepere laag onder. Een dieper gevoel van onvrede over de vraag: Hoe kunnen we blijven wie we zijn? Zijn we nog wel wie we zijn? En wie zijn we eigenlijk? Deze identiteitsvragen spelen ook een rol bij onze landschappelijke verrommeling. Vragen zijn er zoals: Kan het landschap nog wel blijven zoals het is? Is het landschap nog wel zoals het was? En wat is ons landschap eigenlijk? Om over verrommeling te praten zullen we ook invulling moeten geven aan het begrip identiteit, de Nederlandse identiteit maar ook landschappelijke identiteit, daar kunnen we niet omheen. De begrippen verrommeling en identiteit hebben constant met elkaar te maken.

Het landschappelijke gezicht van Nederland wordt constant geen vermaakt. Veel plekken die je van vroeger kent kunnen nu compleet verdwenen zijn en plaats hebben gemaakt voor nieuwe plekken en landschappen. Door de veranderingen in het vertrouwde landschap om ons heen pak je de mensen steeds een stukje van hun identiteit af. Hiernaast lijken veel Nederlanders tegenwoordig nergens meer te wonen. Je kunt zeggen dat er twee soorten mensen zijn: gewortelde en verankerde. Tot en met de Tweede Wereldoorlog was je geworteld in een gebied door de wortels van je ouders. Was je vader bakker dan werd jij dat ook. Dat is nu niet meer zo. We hebben geen wortels meer maar ankers waar we mee verankerd zitten in een haven ofwel een lokaal netwerk.


Naar mate de tijd verstrijkt zullen mensen in het algemeen langer in een haven verblijven. Vanwege bijvoorbeeld werk of het stichten van een gezin. Hierdoor zijn mensen steeds meer gebonden aan die lokale omgeving. Bij het kiezen van een haven is het begrip lokaal van groot belang. Mensen kiezen dan liever geen verrommelde plek want ze weten dat ze daar het grootste gedeelte van hun leven zullen gaan doorbrengen.

Iedere plek is anders, er wonen andere mensen, er zijn andere voorzieningen, andere omstandigheden en andere gebruiken. Voor elke opgave is specifiek maatwerk nodig. Als je verrommeling wilt tegengaan, laat dan mensen op lokale schaal nadenken. Zij weten het beste wat er speelt in hun omgeving. Waar je wel en niet aan moet komen en waar oplossingen liggen. Als zij meedenken creëer je draagvlak voor een ingreep. Je hebt daarbij wel sturing en financiële hulp van bovenaf nodig. Maar het blijft maatwerk, er kan geen standaard toolbox aan oplossingen worden gegeven die universeel toepasbaar zijn. In de tijd van onze droogmakerijen hebben de mensen van toen het landschap ontworpen naar de wensen van toen, dus waarom zouden wij nu vast willen houden aan de wensen van toen, en niet gewoon de wensen van nu ontwerpen?

Het is onmogelijk om de verrommelingskwestie te benaderen zonder te wijzen op duurzaamheid en innovatie. We hebben in de afgelopen honderd jaar een gigantische ontwikkeling doorgemaakt. Historische kaarten zijn in een sneltrein- vaart volledig van kleur verschoten. De hulpbronnen van de planeet worden niet groter, ze verminderen in de loop der tijd. Maar onze economische groei en consumptiegedrag blijft maar stijgen.


Op een bepaald moment moeten we vertragen en het met minder doen. Anders zullen we ten onder gaan: ‘Slow down or go down’. Niet meer denken in globale en snelle stappen maar juist in kleine stapjes, in lokale stapjes, in zorgvuldige stapjes. Lokale ontwikkelingen zijn ten eerste enorm belangrijk voor de omgevingseconomie. Ten tweede zullen ze lokaal meer onderling begrip en draagvlak creëren. En als laatste kunnen ze de magneetwerking van verrommeling omdraaien naar magneetwerking voor ruimtelijke kwaliteit.

Om over verrommeling te kunnen praten moeten we naar onze mening dus eerst invulling aan het begrip identiteit gegeven. Hiernaast zou er vanuit de overheid gestimuleerd moeten worden op lokale ontwikkelingen en niet op globalisering of intensivering. Duurzaamheid en innovatie zijn essentieel om op langere termijn een ontrommeld landschap te krijgen. Maar wat zal het gaan worden in de toekomst? Hoe gaat dit kabinet om met ruimtelijke ordening? Voor politici, landschapsontwerpers en bewoners wordt het een spannende tijd, want zij zullen in de toekomst invulling moeten geven aan ons landschap.

47 Op de klei van Nieuwaal

Deel 2


Beeldessay van Mindscape Works


Woord vooraf

Ontwerpen doe je niet vanuit je ivoren toren, maar samen met bewoners en gebruikers. Onze opleiding Tuin- en Landschapsinrichting van Hogeschool van Hall-Larenstein zorgt voor de vakmensen. In onze minor Ontwikkelingsplanologie / Landschap en Verstedelijking willen we met name dat aspect ‘samen met bewoners’ centraal stellen. Hoe doe je dat? Wat is de rol van de landschapsarchitect en landschapsarchitectuur in deze planvormingsprocessen?

Van de Provincie Gelderland kregen we als docenten van deze minor de opdracht met onze studenten onderzoek te doen naar verrommeling en hoe dat aan te pakken. We wilden dan wel graag een dorp daarbij zoeken waar we alles konden toepassen. Na wat rondvragen kwam de opdrachtgever al snel met Nieuwaal. Niet omdat het zo ernstig verrommeld is, maar omdat er een enthousiaste bewonersgroep actief is.

Het is een fantastische periode geweest. Onze studenten werden gastvrij ontvangen, rondgeleid, te woord gestaan in interviews en konden op bedrijfsbezoek. Om enkele dagen intensief in het dorp onderzoek te kunnen doen stelde iemand zelfs zijn garage beschikbaar als kantoorruimte. Op de twee grote avonden voor de bewoners (Wat is de identiteit van Nieuwaal, hoe willen we verder?) kwamen ruim 50 actieve deelnemers! En koffie! En cake! En zo stak het enthousiasme van de bewoners van Nieuwaal ook onze studenten aan: hier doen we het voor. Het bureau Mindscape Works liep als een trein (of eigenlijk: nog beter).


Dit boekje geeft een prachtig tijdsbeeld van Nieuwaal. Het is een uniek document. Uniek omdat er maar één Nieuwaal is, maar ook omdat zo’n foto-essay eigenlijk nooit wordt gemaakt. Hier wordt duidelijk wat bewoners van Nieuwaal belangrijk vinden. Wat de landschapsarchitect (en eigenlijke iedere plannenmaker) belangrijk vindt. We wensen de bewoners van Nieuwaal veel succes bij de verdere ontwikkeling van hun dorp. We hopen dat deze publicatie daaraan bijdraagt en we danken van harte iedereen die deze periode voor ons (studenten en docenten) tot een succes maakte.

Namens van Hall LarensteinJos Ulijn

Ad Woudstra

Velp, januari 2011


Doe mij maar een gewone koein een gewone uiterwaardaan het gewone water van de Waal. Doe mij het licht van vroeger maareen boer die als een wilg geworteld isen als het even kan o Heerdie fietser nog een keerdie ene fietser op zijn Fongers op de dijk.

Koos van Zomeren, ‘Doe maar gewoon’ uit Ik heet welkom, De Arbeiderspers, Amsterdam, 2007.

Doe maar gewoon


Rivieren landschap

Beeldessay


Historisch landschap


Religieus landschap


Agrarisch landschap


Transport landschap


Kassen landschap


De deur staat altijd open

Dit beeldessay vertelt het verhaal van het dorpje Nieuwaal. Het essay is tot stand gekomen in samenwerking met tien bewoners van het dorp. In een interview hebben wij hen gevraagd naar de ruimtelijke kwaliteit van hun woonomgeving. Hierin hebben zij de, in hun ogen, meest aangename en minst aangename plekken in het dorp aangewezen en er een uitspraak over gedaan. De resultaten hiervan zijn in dit essay terug te vinden. Voorafgaand aan deze portrettenreeks werden er in zes beelden de meest kenmerkende landschapstypes van het gebied weergegeven. Door middel van dit beeldessay komen we er achter waar de ruimtelijke kwaliteit van Nieuwaal nu ligt en waar men minder over te spreken is. Het doel van dit beeldessay is om een discussie op gang te brengen over de ruimtelijke kwaliteit binnen het dorp Nieuwaal. Deze discussie heeft uiteindelijk in een workshop geleid tot een mindscape, een kaart waarop de dorpsbeleving getekend staat.

Nieuwaal is een dorpje gelegen in de Bommelerwaard. Het gebied heeft een zwaar verleden met veel armoede. De rivier de Waal is drager van bijzondere plekken en verhalen. Zij heeft haar tekening en sporen in het landschap achter gelaten. Ze bepaalt het historische karakter van het dorp. In 1995 werd het dorp voor het laatst geëvacueerd voor het hoogwater.

Na de Tweede Wereldoorlog is het gebied meer gaan leven en heeft het karakter een nieuw gezicht gekregen. De aanleg van de Van Heemstraweg in 1959 en de ruilverkaveling in 1973 hebben geleid tot economische vooruitgang en verbetering. Het gebied is hierdoor getransformeerd tot zijn huidige vorm. Een landelijk dorp met veel glastuinbouw. De mensen zijn nuchtere harde werkers. Het is een saamhorige gemeenschap, “Ons kent ons”.

De deur staat er altijd open.


Meneer van der Meijden kwamen we tegen tijdens een van de eerst bezoeken aan Nieuwaal. Hij is een bekend persoon in het dorp, bijna iedereen kent hem. Hij staat met een riek te werken in zijn moestuin. Vanaf de weg vragen we of we hem even mogen storen. Uit zijn stem versta ik een soort ja. We leggen uit dat we bezig zijn met een project over verrommeling en vragen hem wat er volgens hem in het landschap veranderd is in vergelijking met vroeger en wat hij als verrommeling ziet.

“Verrommeling dat is hier in de uiterwaarden. Vroeger werd de uiterwaard nog gebruikt voor landbouw en goed onderhouden. Ik kreeg een boete als ik een distel op mijn land had staan, maar nu krijg ik een boete als ik er een uit de grond trek, en ligt die grond daar maar te verpieteren en dat wordt dan natuur genoemd.” Hij groet een voorbijganger en kijkt rustig voor zich uit. Het blijft stil.


Heidi van Hemert

Tuinder in snijbloemen Helpt als coördinator op de basisschool Zit in de activiteitencommissie van Nieuwaal

“ Er is veel medeleven in het dorp.

Mensen helpen elkaar, gelovig of niet.”


“ De Lieskampen of het Brakelsebos, Daar ga

ik lekker rustig wandelen voor mijn conditie

of met de hond”

“ Jacob Ekelmanstraat, Het nodigt niet uit

en is wel het visitekaartje van het dorp”


“ Het is een rustig, saamhorig dorp met

een eigen karakter, een beetje eigenzinnig.”

Gerwout van den Heuvel

Purser bij Transavia Woonachtig bij zijn ouders op de boerderij


“ Als ik de dijk op kom bij de kerk,

Mooi, die duwboten en bedrijvigheid langs

ons kleine dorpje”

“ Jacob Ekelmanstraat, Die scheve meidoorns zijn

een doorn in mijn oog en ze zien er karig uit”


“ Sociale controle in het dorp is erg groot,

iedereen leeft met elkaar mee. Ons kent ons.”

Trudy van Hemert

Taxichauffeur regiotaxi Daarvoor 7 jaar in het Trefpunt


“ De putten in de uiterwaarden, Is toch gewoon

super mooi, al die planten en natuur die er groeit”

“ Het paadje langs het kerkhof, Je kunt er niet

eens fatsoenlijk lopen en de kinderen fietsen

er ook vaak langs heen”


“ Erg kenmerkend voor het gebied is

de saamhorigheid, een hechte gemeenschap,

iedereen helpt elkaar.”

Johan Haverhals

HovenierTuinder


“ Hier waar ik nu aan het werk ben, Het is hier

rustig en ik heb van niemand last en ‘s morgens

zie ik vaak allerlei wild als ik aankom”

“ Het Kerkhof, Dat is echt achterstallig

onderhoud sinds Flora Nova

het onderhoud verzorgd”


“ Een rustig en landelijk dorp. Gelovigen en

ongelovigen vinden elkaar gemakkelijk

en organiseren samen veel activiteiten.”

Piet van Krieken

Bedrijfsleider VIONWerkzaam voor de voedsel en warenautoriteit


“ De straat naar achter, Ik loop vaak even de straat

uit vanwege de rust die je er vindt tussen licht

en donker”

“ De oude diepvries aan de Kerkstraat, Hij staat

inmiddels al weer 20 jaar leeg, het wordt nu wel

weer tijd voor iets anders”


“ Nieuwaal heeft een grote diversiteit

aan inwoners. Zolang je rekening houdt met

je dorpsgenoten, kun je je eigen gang gaan hier.”

Hans van der Hoek

Bouwkundig Architect


“ Het overzicht bij de kerk,

Het is een karakteristiek punt in het gebied,

hier begint het dorp”

“ De garages, er is gebrek aan onderhoud,

het zijn bijna monumenten... haha.

Ze storen me eerder dan de kassen”


“ In het dorp is veel te doen, straks is er

de feestweek en de zeskamp.”

Joline en Julia

Leerlingen op de basisschool De Regenboog


“ In de uiterwaarden, Lekker zwemmen

en wandelen in de uiterwaarden, en op zoek

naar vlinders”

“ Ons speeltuintje, Er is heel veel stuk en

met verf bespoten, de netten worden in brand

gestoken door de oudere jongens”


“ Als ik naar de randstad ga dan word ik gek

van al dat gezoef, het is dan fijn om thuis

te komen en van de rust te kunnen genieten.”

P.C. Kerkhof

Bouwkundig architectKerkbestuur NieuwaalLeraar Hogeschool Den Bosch


“ In de uiterwaarden, Daar ga ik lekker dwalen

met de kinderen over modderpaadjes en je ziet

geen sterveling”

“ De Jacob Ekelmanstraat, Ik vind het

een rommelig beeld, het zit in de kleine dingen,

bijvoorbeeld andere bomen of bloembakken”


“ De dijkverzwaring is een grote verandering

geweest, dit gaf ons de zekerheid van wonen

want we zijn wel 3 keer geëvacueerd.”

Daan van der Linden

IJsvereniging Nieuwaal


“ De dijk, ik ga vaak fietsen, alleen is het jammer

dat we geen plek hebben waar we dichtbij

de Waal kunnen zitten”

“ De Jacob Ekelmanstraat, de entree van

het dorp wil ik graag beter verzorgd zien,

met een oplossing voor het vrachtverkeer”


“ Er is altijd wel spanning. Bewoners willen

de kassen juist zo ver mogelijk van het dorp af.

Milieuorganisaties willen de kassen juist zo

dicht mogelijk bij de dorpen hebben.”

Kees van Wijk

Rozentuinder


“ Hier achter mijn kassen, ik ga elke morgen

even naar achter en kijk dan naar het dorp met

de huizen en bomen met links de kassen”

“ De Jacob Ekelmanstraat, de huisjes in het begin

van de straat hebben geen tuin en ook

geen beleving. Je kijkt dwars door het huis”


De mindscape, het dorp in kaart gebracht…

De prent op deze twee pagina’s is het resultaat van interviews, de workshop en gesprekken die met de bewoners zijn gehouden. Deze dorpsbelevingskaart - ook wel mindscape genoemd - verbeeldt de gedachten, belevingen, knelpunten en historische feiten die in deze gesprekken naar voren zijn gekomen, en laat zien hoe de dorpelingen Nieuwaal ervaren.


Denkend aan Nieuwaal…

Zien we een landschap van contrasten voor ons, contrasten tussen: gelovigen en ongelovigen, tussen wonen en werken, tussen landbouw en tuinbouw, tussen kom en uiterwaard en tussen natuur en recreatie. Opvallend is het contrast tussen landelijke rust en economische bedrijvigheid. De 24 uurs economie van de tuinbouwsector botst met het idyllische beeld van ruimte en groen dat veel stedelingen van het platteland hebben. Deze landschappelijke contrasten zorgen voor knelpunten en onderling verschil van mening over ruimtelijke kwaliteit. De meeste knelpunten hebben te maken met verschil in gebruik, beleving en toekomstbeeld of met leeftijd en geloof. Wat opvalt is dat het veelal om kleine dingen gaat, en er op kleine schaal naar verrommeling gekeken wordt. Het gaat om plekken zoals het paadje langs het kerkhof of de bloembakken in de Jacob Ekelmansstraat.

Kleinschalige verrommeling zien wij als niet opgeruimd en verloederd, het gaat gepaard met persoonlijke meningen en wordt voornamelijk individueel ervaren. Voor de één zijn de silo’s en landbouwvoertuigen op een boerenerf een vorm van landschapsverrommeling en een doorn in het oog en voor de ander geeft het een nostalgisch gevoel en vertelt het een verhaal over de economische vooruitgang en geschiedenis van het gebied. Als we naar grootschalige verrommeling kijken dan gaat het om het verdwijnen van landschaps-karakteristieken en structuren. Deze definitie berust al meer op feiten maar gaat nog steeds gepaard met een mening. Grootschalige verrommeling wordt voornamelijk gesignaleerd door specialisten en wordt vaak ervaren door de burger.


Met dit essay willen wij de vraag opwekken of we, bij wijze van spreken, een glazen koepel over Nieuwaal kunnen zetten. Moeten we alles willen koesteren wat er zich in bevindt of moet het landschap ruimte bieden aan ontwikkeling en verandering? Wij als jonge landschapsarchitecten pleiten voor het laatste, want ontwikkeling is vooruitgang en zorgt voor stroming en leven in het gebied. Wel zou het op een verantwoorde manier moeten gebeuren. Met behoud van de ruimtelijke kwaliteiten en versterking van de identiteit van het gebied. Het lijkt of het landschap rond Nieuwaal in slaap gedommeld is. Er heerst een sociale en politieke rust. Initiatieven worden spaarzaam genomen zowel door overheden als door bewoners. Voor ons bevinden zich in het gebied veel mogelijkheden en wij zien het als een kansrijk landschap dat nu klaar ligt om wakker geschud te worden.

Wij hopen met dit beeldessay de discussie binnen de gemeente en binnen de bewoners van Nieuwaal aan te wakkeren. Om zo te komen tot meer initiatief van bijde partijen en uiteindelijk tot een nog mooier Nieuwaal.

87 Grip op verrommeling

Deel 3


Handvaten tegen verrommeling


Woord vooraf

Verrommeling, een begrip wat steeds vaker in Nederland wordt gebruikt. Wie weet nou eigenlijk echt wat het inhoudt? Wat doe je eraan? En hoe kan je het voorkomen? Dit is een greep uit alle vragen die wij als projectgroep dit half jaar geprobeerd hebben te beantwoorden. Een half jaar lang zijn wij, Mindscape Works, bezig geweest met het begrip verrommeling. De provincie Gelderland heeft ons gevraagd of wij handvatten voor dit ‘modebegrip’ konden geven. Zo zijn wij bezig gegaan, hebben literatuuronderzoek gedaan, onderzoek gedaan in het dorp Nieuwaal en hebben met bewoners om tafel gezeten.

Wij hebben dit tijdelijke bureau opgericht in het teken van de minor Landschap en Verstedelijking op Hogeschool van Hall Larenstein. Vanaf september tot januari hebben wij, 10 studenten uit het derde en vierde jaar Tuin- en Landschapsinrichting, ons beziggehouden met het begrip verrommeling.

In dit deel van het rapport staan alle conclusies van de onderzoeken die wij hebben gedaan, onze handvatten op verrommeling en verschillende ontwerpprincipes om de verrommeling in de toekomst voor het grootste deel tegen te kunnen gaan.

Mindscape Works

Januari 2011


Inleiding

Verrommeling is een begrip wat vaker en vaker in de mond genomen wordt door

verschillende bedrijven en instanties. Niemand weet echt wat het is en hoe

het aangepakt moet worden. Er zijn een paar vragen die je jezelf kunt stellen

binnen dit onderwerp. Wat is nou eigenlijk verrommeling? Hoe kan je verrommeling

in het landschap aanwijzen? En hoe gaan we met deze verrommeling om?

Dit rapport is geschreven in opdracht van de Provincie Gelderland. Zij willen graag grip krijgen op het begrip verrommeling. In dit deel wordt ingegaan op een ontwerp- methode en principes welke wij hebben ontwikkeld om grip te krijgen op de verrommeling. Het bestaat allereerst uit het hoofdstuk ‘literatuurstudie’ waar de werkdefinitie uitgelegd wordt. Met een stroomschema is getracht helderheid te krijgen in de methode om verrommeling vast te stellen.In het hoofdstuk ‘handvatten tegen verrommeling’ zal worden ingegaan op het proces wat doorlopen moet worden om een verrommelingsproof landschap te krijgen. Als eerste is het van belang te weten wat er in de context aanwezig is. Daarna kan de identiteit worden vastgesteld doormiddel van onder andere bewonersavonden en interviews. Uiteindelijk wordt doormiddel van vier scenario’s de basis gelegd voor een dorpsvisie. Het hoofdstuk ‘principe toolbox’ geeft oplossingen tegen verrommeling. Wel zijn deze oplossingen maatwerk, dit houd in dat elke plek zijn eigen karakteristieken heeft en dus een eigen vooronderzoek vereist. De principes die wij hebben uitgewerkt zijn voortgekomen uit onder andere de dorpsvisie, literatuurstudie en het boek Opening Spaces.

1


Literatuurstudie

‘Het landschap verrommelt’ dit is een vaak gehoorde term. Het wordt praktisch altijd gebruikt om een negatief landschapsbeeld te duiden, maar wanneer men een duidelijke, tastbare, omschrijving moet geven van het begrip verrommeling blijkt dit vaak vrij lastig. De hoeveelheid onderzoek naar de verrommeling is relatief beperkt en vooral recent uitgevoerd. Betekent dit dat het landschap pas recent aan het verrommelen is of zijn we kritischer geworden op het landschapsbeeld? Waarschijnlijk schuilt in beide mogelijkheden een deel van de waarheid.

Top 10 van storende elementen in het landschap volgens burgers, met weging.

(Storende elementen in het landschap: welke waar en voor wie? oktober 2009)

2


DefinitieOm iets van verrommeling te kunnen vinden moet je eerst iets van het landschap vinden. Deze mening wordt bepaald door de kenmerken van het individu en de kenmerken van het landschap. Omdat elk individu een andere stemming, kennis, ervaring en activiteit heeft, zal deze ook een andere beleving bij het landschap hebben en dus ook een andere mening over de verrommeling, die in de tijd kan veranderen.

Wat is verrommeling? Op deze vraag hebben al verschillende instanties en personen geprobeerd een antwoord te formuleren. Hier volgt een greep uit verschillende definities:

Verrommeling is een storende toename van de variatie in het landschap in combinatie met een gebrek aan samenhang.WUR (Verrommeling in Nederland, mei 2006, pag. 10)

De toename van ‘willekeurige nieuwe functies rond verouderde agrarische bebouwing’. Ministerie VROM (Dossier Verrommeling)

Verrommeling is het verdwijnen van de echte landschappen, echte dorpen en echte steden. Kunstenaar Dré Wapenaar (Verrommeling in Zuid-Holland 2008, pag. 5)

Verrommeling is ‘bouw maar raak en plemp maar vol’.Landroof (Verrommeling in Zuid-Holland 2008, pag. 5)

Verrommeling is een als negatief ervaren verandering van het grondgebruik.LOLA landscape architects (Verrommeling in Zuid-Holland 2008, pag. 5)

We hebben verschillende opinies geïnventariseerd en afgewogen. We hebben gezocht naar de definitie, oorzaak en grip krijgen op verrommeling. Deze verschillende opinies hebben we afgewogen en hieruit hebben we een werkdefinitie samengesteld.

2.1


WerkdefinitieAls bureau stellen wij dat er twee soorten verrommeling zijn, kleinschalige verrommeling en grootschalige verrommeling. De werkdefinitie van kleinschalige verrommeling is een object of ruimte met achterstallig onderhoud, iets wat niet opgeruimd is of verloederd. Kleinschalige verrommeling wordt voornamelijk individueel veroorzaakt en ervaren. De oorzaak van kleinschalige verrommeling is de mate of wijze van beheer of onderhoud. De oplossing ligt hiervoor bij mentaliteitsverandering, mensen op andere gedachte brengen.

De werkdefinitie van grootschalige verrommeling is het verdwijnen van landschapskarakteristieken, ongestructureerd en niet ingepast in het landschap. Het gaat hierbij hoofdzakelijk om planologisch ontworpen ontwikkelingen. Grootschalige verrommeling wordt vooral geconstateerd door specialisten en ervaren door burgers. De oorzaak van grootschalige verrommeling ligt bij het beleid. Deze is niet volledig en te vaag.

Individuele vrijheden Onduidelijk beleid

Kleinschalige verrommeling Grootschalige verrommeling

Een concreter en duidelijker beleid zal het merendeel van verrommeling voorkomen. Als er dan toch nog verrommeling is ontstaan dan is dit te sturen in positieve richting door een gebiedsontwikkelingsplan op te stellen. Hierin wordt concreet aangegeven wat er de komende tijd met een bepaald gebied gaat gebeuren. Zo kan bestaande verrommeling beter ingepast worden en zo wordt nieuwe verrommeling tegengegaan.

Grootschalige verrommeling is onder te verdelen in drie verschillende schaalniveaus. Het laagste en dus minst verrommelde niveau is de categorie ‘persoonlijk’.

2.2

Verrommeling is onder te verdelen in twee schaalniveau’s.


Dit is een zeer subjectieve categorie en deze bevat vooral landschapselementen waarbij het wat betreft de vormgeving of inpassing afwijkend is van de omgeving. De overige twee categorieën zijn beide grootschalige verrommeling. Hier kan alleen het onderscheid gemaakt worden in ‘grootschalige verrommeling’ en ‘verrommeling maatschappelijk verantwoord’ waarvan vanwege de functie geaccepteerd wordt dat het element nadrukkelijk in het landschap aanwezig is. De bevolking stoort zich hierbij niet aan het landschapselement omdat de functie essentieel is voor de leefbaarheid van de omgeving.

Veranderingen o.a.

- Demografisch

- Klimaat

- Internationalisering

Noodzaak beleid

te ontwikkelen

(onduidelijk)

Verrommeling van

het landschap

Verduidelijken

van beleid

Feiten

Oorzaak

Probleem

Grip

Doordat verschillende feiten veranderen moet er beleid ontwikkeld worden. Dit beleid wordt

te onduidelijk opgesteld waardoor het landschap alsnog verrommeld.

Ja

Ja

Ja

Ja

Nee

Nee

Nee

Nee Ja

Nee

Ja

Nee

Nee

Nee

Ja

nee

nee

nee

nee

Ja

Ja

Ja

Ja

Element

Is het element ontstaan door

een planologisch ontworpen

ontwikkeling?

Is het element zichtbaar vanaf

openbaar terrein?

Is de massa van het element

in harmonie met de omgeving?

Wordt het element enkel ervaren

door een beperkte groep mensen?

Is de maat van het element

in harmonie met de omgeving?Wordt het element veroorzaakt

door de wijze of mate

van beheer of onderhoud

Is de vorm van het element

dominant in de omgeving aanwezig?

Is het element in harmonie

met structuur van de omgeving?

Is het element qua schaal


Persoonlijk

Het element roept vanwege

zijn massa, schaal of vormgeving

discussie op. Sommige personen

vinden het verrommeling,

anderen niet.

Is de functie van

het element essentieel voor

de leefbaarheid van

de omgeving?

Grootschalige

verrommeling

Verrommeling

maatschappelijk

verantwoord

Het element wordt door

de bevolking geaccepteerd

vanwege de belangrijke

functie van het element.

Kleinschalige verrommeling

Is de kleur van het element


Geen verrommeling

Is de uitstraling van het materiaal

van het element dominant in

de omgeving aanwezig?

Heeft het element een verloederde

uitstraling of

achterstallig onderhoud?

Ja

Ja

Nee


Stroomdiagram verrommeling2.3

Ja

Ja

Ja

Ja

Nee

Nee

Nee

Nee Ja

Nee

Ja

Nee

Nee

Nee

Ja

nee

nee

nee

nee

Ja

Ja

Ja

Ja

Element



ontwikkeling?


openbaar terrein?















Persoonlijk





anderen niet.

Is de functie van


de leefbaarheid van

de omgeving?

Grootschalige

verrommeling

Verrommeling

maatschappelijk

verantwoord








Geen verrommeling





uitstraling of


Ja

Ja

Nee


Op basis van enkel deze tekst kan het lastig zijn te bepalen of een bepaald element wel of niet verrommeling in het landschap is en binnen welke categorie deze dan behoort. Om de werkdefinitie eenvoudiger en meer objectief toe te kunnen passen is het stroomschema verrommeling opgesteld (zie figuur 5.1.1). Door middel van het beantwoorden van vier tot zeven ja/nee vragen kan bepaald worden in welke categorie een element behoort.

De vragen in het stroomschema zijn geordend in vier verticale kolommen. De linker bevat vragen met betrekking tot kleinschalige verrommeling, de tweede bevat vragen over het ruimtelijke aspect van het element, de derde bevat vragen met betrekking tot de planologie en de meest rechtse kolom bevat vragen met betrekking tot de functie. Wanneer een element middels het beantwoorden van het stroomschema ingedeeld wordt in de rechtse kolom (grootschalige verrommeling) betekent dit dat er zowel op ruimtelijk, planologisch en functioneel vlak iets mis is met het element. Wanneer op basis van dit schema een gebied ingedeeld kan worden in een bepaalde categorie wordt het ook eenvoudiger hier de juiste handvatten voor te kiezen.

Context Fase 1

Identiteit/Bewoners Fase 2

Scenario’s Fase 3

Ontwikkelingsplan Fase 4

Pri

nci

pes

Verrommelingsprooflandschap Eindbeeld


Handvatten tegen verrommeling

Zoals in het vorige hoofdstuk is beschreven, blijkt verrommeling een subjectief

begrip. Het grip krijgen op verrommeling is dus geen universele oplossing,

maar maatwerk. Voor elk gebied moet een individuele aanpak opgezet worden. Wel is

het van belang dat deze aanpak bepaald wordt op basis van een duidelijk proces.

In dit hoofdstuk wordt deze opzet voor dit proces gegeven. Wanneer dit proces

gevolgd wordt ontstaat er een verrommelingsproof landschap.

Het proces bestaat uit vijf fases. De eerste fase is het vaststellen van de context, hoe zit het landschap in elkaar. De tweede fase bestaat uit het bepalen van de identiteit van een gebied. Bij voorkeur wordt samen met de bewoners bepaald wat in een gebied een belangrijke belevingswaarde heeft. Op basis van de eerder bepaalde context en identiteit worden er in de derde fase verschillende scenario’s ontwikkeld. Deze scenario’s zijn mogelijkheden in welke richting een gebied zich zou kunnen ontwikkelen. Deze scenario’s zijn de basis voor het ontwikkelingsplan wat in de vierde fase gerealiseerd wordt. De meest realistische, bruikbare en gewenste onderdelen uit de verschillende scenario’s worden opgenomen in het ontwikkelingsplan.

Wanneer binnen een ontwikkelingsplan bepaald is welke ontwikkelingen er binnen een gebied plaats gaan vinden kunnen de door ons opgestelde ontwerp-principes toegepast worden. Het zijn principes die verrommeling voorkomen, wanneer er ontwikkelingen plaatsvinden. Deze principes worden later in dit rapport toegelicht. Wanneer dit proces consequent uitgewerkt wordt ontstaat een verrommelingsproof landschap. Het belangrijkste voor de toekomst is, vast te houden aan de in het ontwikkelingsplan opgestelde lange termijnvisie en niet te handelen naar de waan van de dag.

3

Schematische weergave van het proces

voor ontwikkeling van

een verrommelingsproof landschap.


Context Fase 1Het verrommelingsproof maken van een landschap is maatwerk. Het feit dat dit maatwerk is komt deels doordat elk landschap anders is opgebouwd. Voor een gedegen ontwikkelingsplan moet de landschappelijke context in kaart gebracht worden.

Het is van belang te kijken naar hoe en waarom het landschap geworden is tot wat het nu is. Welke biotische en a-biotische factoren liggen ten grondslag aan de ontwikkelingen uit het verleden. Hierdoor kunnen belangrijke verbanden en structuren herkend worden. Bijvoorbeeld de relatie tussen een bepaalde vorm van landbouw en bodemsoort. Of het verband tussen de locatie van bebouwing en de hoogte van het landschap.

De conclusie uit dit onderzoek zou moeten bestaan uit een opsomming van de waardevolle verbanden en structuren. Ook kan bepaald worden welke functies gebiedseigen zijn en welke gebiedsvreemd. Als duidelijk is welke aspecten karakteristiek zijn voor een gebied kan hier bij een ontwikkelingsplan rekening mee gehouden worden. Welke structuren zijn dermate belangrijk om behouden te blijven en waar liggen mogelijkheden voor andere ontwikkelingen.

3.1

Voorbeeld van een analysekaart van de rivierenstructuur in het land van Maas en Waal.

Economische groei

Economische stagnatie

Beho

ud

Prin

cipe

s

Ope

n st

aan


Identiteit/Bewoners Fase 2De identiteit van een gebied is lastiger te bepalen dan de context. Dit komt doordat het bepalen van de context berust op feiten en de identiteit meer op meningen. Het heeft daarom de voorkeur de identiteit van een gebied vast te stellen in samenwerking met de bewoners. Zij wonen al jaren in het gebied en kunnen daarom goed aangeven wat volgens hen belangrijk en minder belangrijk is. Als professional is het vooral belangrijk deze informatie op een goede manier van de bewoners te ontvangen.

Een door ons met succes beproefde methode is het ontwikkelen van een Mindscape. Op basis van een beperkt aantal interviews met bewoners is een grafisch aantrekkelijke dorpskaart gemaakt. De aspecten welke de bewoners als belangrijk beleven zijn hierbij groter afgebeeld dan de aspecten welke zij als minder belangrijk beleven. Deze ‘concept’ Mindscape wordt op een bewonersavond toegelicht. Alle bewoners krijgen hier de mogelijkheid hun visie op de Mindscape te geven. De kaart wordt op dit commentaar aangepast. Het resultaat is een kaart welke de identiteit van een gebied weergeeft volgens de bewoners.

3.2

Voorbeeld van een Mindscape

Economische groei


Open staan Behoud


Scenario’s Fase 3Gebaseerd op de identiteit en de context komen verschillende ontwikkelingen naar voren welke in het gebied spelen of zullen gaan spelen. Uit verschillende afwegingen die wij hebben gemaakt komt naar voren dat de ontwikkelingen te verdelen zijn in de volgende vier categorieën: sociale-, economische-, politieke- en technologische- ontwikkelingen. Voorbeelden van dergelijke ontwikkelingen zijn vergrijzing en innovatie binnen de glastuinbouw. Voor een goede basis is het van belang twee belangrijke ontwikkelingen te kiezen die nog onzeker zijn (zie onderstaande fig.). Deze ontwikkelingen worden middels een assenkruis tegen elkaar afgezet waardoor vier verschillende combinaties ontstaan.

Economische groei

Open staan Behoud


Elke combinatie vormt de basis voor één scenario, bijvoorbeeld economische ontwikkeling tegenover de behoud van het dorpskarakter. Wat gebeurt er als deze twee factoren zich zo ontwikkelen en wat zijn de gevolgen hiervan op de andere kleinere ontwikkelingen, zowel positief als negatief. Deze scenario’s worden voorgelegd aan de bewoners zodat zij feedback kunnen geven op wat volgens hen de meest wenselijke denkrichting is voor het gebied. Verschillende elementen uit de scenario’s worden samengevoegd tot een dorpsvisie, die later de basis vormt voor het ontwikkelingsplan.

3.3

Voorbeeld van een assenkruis als basis voor het opstellen van scenario’s.

Prin

cipe

s

Pri

nci

pe


Ontwikkelingsplan Fase 4 Wanneer uit de verschillende scenario’s een gewenst scenario gecreëerd is kan dit omgevormd worden tot een ontwikkelingsplan. Het scenario geeft weer welke ontwikkelingen gewenst zijn binnen een gebied. Voor het ontwikkelingsplan wordt dit scenario omgezet naar een meer realistisch plan. Hierbij wordt gekeken in welke vorm de haalbaarheid van een bepaalde ontwikkeling het grootst is.

Voor het omzetten van het scenario naar het ontwikkelingsplan kunnen de door ons opgestelde ontwerpprincipes gebruikt worden. Zo ontstaat een ontwikkelingsplan naar een verrommelingsproof landschap. Wanneer vanuit het scenario een bepaalde ontwikkeling gewenst is kan uit de principetoolbox het bijbehorende principe gekozen worden om deze ontwikkeling op een goede manier vorm te geven. Bijvoorbeeld wanneer vanuit het scenario een uitbreiding van de glastuinbouw gewenst is kan deze in het ontwikkelingsplan uitgewerkt worden met het principe ‘binnenstebuiten’. Uiteindelijk moet het ontwikkelingsplan dienen als een lange termijnvisie voor een gebied.

3.4

Het ontwikkelingsplan is gebaseerd op het gewenste scenario en uitgewerkt

met de ontwerpprincipes.

Ja

Ja

Ja

Ja

Nee

Nee

Nee

Nee Ja

Nee

Ja

Nee

Nee

Nee

Ja

nee

nee

nee

nee

Ja

Ja

Ja

Ja

Element



ontwikkeling?


openbaar terrein?















Persoonlijk





anderen niet.

Is de functie van


de leefbaarheid van

de omgeving?

Grootschalige

verrommeling

Verrommeling

maatschappelijk

verantwoord








Geen verrommeling





uitstraling of


Ja

Ja

Nee


Verrommelingsproof landschap Eindbeeld Met enkel een ontwikkelingsplan is een landschap nog niet verrommelingsproof. Een ontwikkelingsplan is geen plan wat van de ene op de andere dag uitgevoerd kan worden. Zelfs een duidelijke planning is lastig te maken, daarvoor zijn er teveel onzekere factoren. Na het opstellen van het ontwikkelingsplan is het dus belangrijk dat het landschap zich ook ontwikkeld in de richting zoals uitgestippeld in het plan.Voor sommige ontwikkelingen kan dit eenvoudig zijn omdat deze duidelijk beschreven worden binnen het ontwikkelingsplan. Maar er kunnen ook ontwikkelingen komen waarmee geen rekening gehouden is ten tijde van het opstellen van het ontwikkelingsplan. Het mag niet zo zijn dat deze ontwikkelingen dan per definitie uitgesloten zouden zijn. Getoetst moet worden of de ontwikkelingen passen binnen de visie van het ontwikkelingsplan. Daarnaast zou gekeken moeten worden welke eisen er binnen de visie aan het landschap gesteld worden. Mag er geen enkele vorm van verrommeling voorkomen, of is bijvoorbeeld maatschappelijk verantwoordde verrommeling toegestaan. Dit kan getoetst worden met het op pagina 10 en 11 geïntroduceerde stroomschema verrommeling.Wanneer de visie waarmee het ontwikkelingsplan opgesteld is samen met het plan zelf leidend is voor de ontwikkeling van het landschap ontstaat een verrommelingsproof landschap.

3.5

Nieuwe ontwikkelingen moeten getoetst worden aan de visie van het ontwikkelingsplan.


Principe toolbox

In een landelijk gebied spelen er verschillende problemen met betrekking tot

verrommeling. Zo zijn er bijvoorbeeld de kassen die al snel als verrommeling gezien

worden of de dorpsidentiteit die langzaam verdwijnt. Deze problemen moeten,

als er logisch nagedacht wordt, opgelost kunnen worden. Om dit te bereiken zijn

er in het komende hoofdstuk principes uitgewerkt die ervoor zullen zorgen dat

de verrommeling hiermee verminderd of opgelost wordt.

Een principe is kort gezegd een algemeen ontwerp, bedoeld om voor een langere periode en op meerdere plekken inzetbaar te kunnen zijn. De principes welke wij hier geven zijn bedoeld om een meer algemene ontwerp oplossing te geven tegen de verrommeling van het landschap. Deze hebben wij getoetst in het case-gebied Nieuwaal.De principes bestaan uit een aantal duidelijke richtlijnen waar het ontwerp aan moet voldoen zodat het overal toepasbaar is. Een principe is een middel voor verschillende bedrijven en instanties, maar ook voor bewoners om tot actie te komen. Voor bewoners hebben principes het doel om aan de gemeente voorbeelden te geven hoe zij willen dat hun dorp eruit komt te zien. Zo leggen ze geen concrete dingen op het bordje van de gemeente, maar juist richtlijnen waar de gemeente zelf op in kan spelen. Wanneer de principes in de praktijk goed werken kunnen deze op meerdere locaties worden ingezet.

Bij de hierop volgende principes zijn de nieuw aangebrachte elementen aangegeven met de kleur roze. De kaartjes met de inpassing in Nieuwaal zijn allen Noordelijk georiënteerd.

4

initiële lint

lint stroopt langzaam dicht

lint is sterk verdicht

dorpslint

ritme

sequentie


Theorie

Een dorpslint ontstaat wanneer aan weerzijde van een weg woningen worden gerealiseerd. In de eerste fase wordt er per kavel een woning gebouwd. De ruimte tussen de woningen wordt sterk bepaald door de landschappelijke onderlegger. In de loop der tijd stroopt het lint langzaam dicht met schuren, uitbouwen, nieuwe woningen en garages. Gevolg is dat het lint verstedelijkt, zonder het behoud van zichtlijnen. Het dorpslint heeft een eigen identiteit en omvat zowel ritme als sequentie.

Principe

Om de openheid van een nieuw dorpslint te kunnen waarborgen is het van belang dat er voldoende zichtlijnen naar het landschap open blijven. Zichtlijnen vanuit private terreinen zijn vanwege individuele vrijheden onbetrouwbaar. Daarom is het van belang dat de openheid opgenomen wordt in het bestemmingsplan. De locaties zoals hiernaast weergegeven met een ster zouden zo ook een functie kunnen krijgen waardoor het zicht behouden blijft.

Woonlint 4.1

5m.

20m.

1.50m.

15m.

Landschapszijde

Dijkzijde


Principe uitwerking

Bij het realiseren van een nieuw dorpslint is het van belang willekeurigheid te laten ontstaan. Vrije kavels zijn een grote drager van deze willekeurigheid. Aan de dijkzijde mag een hogere dichtheid van bebouwing ontstaan.

Inpassing Nieuwaal

Bij een dorp als Nieuwaal past geen stedelijke uitbreiding in de oksels van de lintbebouwingen, omdat dit de verrommeling versterkt. Beter is het om de linten door te zetten, rekening houdend met bestaande afstanden. De architectuur mag als een boekenkast zijn. Moderne architectuur en historische architectuur werken samen bij het maken van een nieuw dorpslint.

lucht

Bron: Opening Spaces, 2002

object x = object

- 1.7m.

1x, 3x of 8x

lucht

niet zichtbaar

lucht

half dominant

lucht

dominant

1:1 3:1 8:1


Theorie

In het boek Opening spaces van Hans Loidl en Stefan Bernard wordt beschreven hoe een object in de ruimte staat. Op de afbeeldingen is goed te zien dat een object minder storend ervaren wordt als het verder weg staat. Bij een ratio van 1:1 is er geen lucht zichtbaar. Bij een ratio van 3:1 is de lucht licht dominant. Hierdoor is het object al minder storend. De ratio 8:1 geeft een situatie waarbij de lucht dominant is. Hierdoor valt het object bijna weg in de horizon. Door storende elementen te clusteren tussen de kassen verdwijnen deze uit het zicht.

Principe

Om de omgeving van de kassen mooi te houden zullen de expedities van deze ondernemingen geclusterd worden midden in een kassengebied. Hierdoor heeft men vanaf openbaar terrein alleen maar zicht op de ‘‘voorkanten’’ (ondernemerswoning en de kas). In dit clustergebied zullen de silo’s, kantoren en schuren komen te staan. Wat nu buitenom de kassen staat wordt verplaatst naar binnen, buitenste binnen.

Buitenste binnen4.2

0 100 200 m0 100 200

10

20

3

20

3

12

3 Van kas naar kas

Van kas naar landschap

Van kas naar weg

Van kas naar woning

Van woning naar weg


Principe uitwerking

De kassen staan 12 meter uit elkaar met daartussen een sloot, zo blijft de verkavelingstuctuur zichtbaar. De overgang van de kassen naar het landschap wordt gemaakt doormiddel van sloten. In de sloten groeit oevervegetatie die de harde rand verzacht. De ondernemerswoning komt voor de kas te staan op een daarvoor aangewezen bouwcontour. Er mag één woning per 100 meter kaslengte komen te staan. Als er geen woning voor de kassen geplaats gaat worden dan wordt de afstandsverhouding van kas naar weg 2:1.

Inpassing Nieuwaal

Op de afbeelding hiernaast is weer-gegeven hoe elementen die toebehoren tot de kassen geclusterd worden op een centrale plaats. Doormiddel van een toegangsweg kan groot transport makkelijk dit plein bereiken. Dit centrale plein kan tot stand komen als er nieuwe kassen gebouwd worden. De expeditie kan dan aan de achterzijde van de kassen gesitueerd worden. Ook als kassen willen uitbreiden kan de expeditie naar de achterzijde geplaatst worden. De ondernemerswoning staat voor de kas en is goed zichtbaar vanaf de weg. Aan beide zijden van de weg loopt een sloot wat karakteristiek is voor het rivierengebied.

lucht


object x = object

- 1.7m.

1x, 3x of 8x

lucht

niet zichtbaar

lucht

half dominant

lucht

dominant

1:1 3:1


Theorie

In een landschap is open ruimte van grote waarde, maar deze waarde kan verdwijnen door nieuwe ontwikkelingen, b.v. glastuinbouw. In dergelijke situaties is het van belang om de open ruimte van overgangs-gebieden, van dorp naar landschap, en zichtlijnen die in het landschap voorkomen te behouden.Voor een overgangsgebied geldt, de lucht moet dominant zijn. In deze situatie kun je het principe 8:1 gebruiken, zoals hiernaast beschreven. Voor zichtlijnen moeten de grenzen van het zicht worden aangehouden.

Principe

In de meeste gevallen is het in eerste instantie niet haalbaar om te zeggen dat er een gedeelte van een landschap open moet blijven. Om dit toch te bereiken is het van belang om de open ruimte een nieuwe functie te geven. Een functie die er voor zorgt dat het gebied open blijft en een nieuwe waarde aan de ruimte toekent. De nieuwe functie in het gebied mag dan niet der mate hoog zijn dat het het zicht belemmerd. Hierbij moet men rekening houden met een hoogte van maximaal 1 meter. Met deze hoogte zal de nieuwe functie geen belemmering zijn wanneer je rondloopt of rondrijdt in het gebied.

Voorbeelden van nieuwe functies zijn; − Hooiland − Veeteelt − Lage akkerbouw − Recreatieve ruimte, in de vorm

van wandel of struingebied. − Waterberging

Openheid behouden4.3

centrale plas

afvoersloot

helofytenfilter

huizen/kassen

Ho

ofd

afv

oer

wet

erin

g

her

geb

ruik

wa

ter

dorp

zichtlijnkassen

kassen

0 100 2000 200 400 m


Principe-uitwerking

In de toekomst zal waterberging steeds belangrijker worden. Het niet belemmeren van je zicht en het verhogen van de recreatieve waarde van een gebied zijn voordelen van waterberging. Daarom zal het voor de invulling van een open ruimte een goede oplossing zijn.In het systeem hiernaast wordt het regenwater van kassen of woningen opgevangen, gezuiverd en opgeslagen. Dit water kan vervolgens worden hergebruikt of bij piekbuien worden afgevoerd naar een bestaande wetering.

Inpassing Nieuwaal

In Nieuwaal is er een mooie zichtlijn door het kassenlandschap naar de dijk. Deze zichtlijn zorgt er ook voor dat de overgang van dorp naar kassen-landschap open blijft. In de nieuwe bestemmingsplannen mag de glastuinbouw uitbreiden tot aan het dorp. Hierdoor zal de zichtlijn verdwijnen en het dorp opgesloten worden door glastuinbouw.Door de functie waterberging en recreatie in deze open ruimte te realiseren zal deze zichtlijn behouden kunnen blijven, zoals in de figuur hiernaast is weergegeven.Waterberging zorgt voor duurzaamheid. Met ommetjes en een ijsbaan heeft de recreatie een grote kans in deze ruimte.


Theorie

Saamhorigheid kan zorgen voor een eenduidigere beleving van het landschap. In zekere zin kan een ontmoetingsplaats zo het tegen gaan van verrommeling bevorderen.Hoe beter deze ontmoetingsplek in elkaar steekt, hoe eerder mensen in een goede stemming zijn om interesse in elkaar te tonen, en hoe eerder ze gestimuleerd worden om met elkaar iets te gaan ondernemen.

In kleine dorpen is het lastig voor ondernemers en verenigingen om overeind te blijven. Het makkelijkste is om de functies die de verenigingen hebben bij elkaar op een plek te zetten. Dit zou kunnen door bijvoorbeeld een groep gebouwen bij elkaar te zetten waar elke vereniging zijn plek heeft of bijvoorbeeld een dorpshuis te plaatsen waar de verenigingen bij elkaar komen.

Principe

Zoals hierboven beschreven is een dorpshuis een manier om dorpsbewoners met elkaar te verbinden. Dit gebeurt natuurlijk niet zomaar. Dorpshuizen bestaan dankzij vrijwilligers. Zij zijn de draaiende motor van het actieve verenigingsleven in het dorp en houden het platteland leefbaar.

In de provincie Gelderland is er een vereniging voor dorpshuizen, de Federatie Dorpshuizen Gelderland (FDG). Deze organisatie is een onafhankelijke belangenorganisatie die krachten, kennis en ervaring bundelt. Zo kunnen dorpshuizen in de provincie met elkaar samenwerken voor een optimaal gebruik.

Sociale motor 4.4

Voorplein

Dorpshuis

Entree


Principe uitwerking

Het is van belang dat het dorpshuis ‘om de hoek’ is. Het netwerk moet dus goed in elkaar zitten in het dorp. Een aantrekkelijke entree en een microklimaat van terras, bankje en glazen wand zorgen ervoor dat je ziet wat er binnen gebeurt. Voor de inrichting is het erg belangrijk dat de doelgroepen waarvoor de voorzieningen zijn zelf mee mogen beslissen hoe het eruit komt te zien. Door het combineren van functies in 1 gebouw zal het meer meer haalbaar worden om dit te realiseren.

Inpassing Nieuwaal

Om een dorpshuis in Nieuwaal te kunnen realiseren is een sociale motor daarbij gebaat. De plaats van een dorpshuis is belangrijk voor de bereikbaarheid en het zicht. In Nieuwaal is een logische plaats de aansluiting van de Jacob Ekelmansstraat op de Kerkstraat. Hier is een centrum met voorzieningen goed bereikbaar voor bewoners. Tevens is de locatie te zien van verschillende kanten. De voorzieningen in het dorpshuis kunnen afgestemd worden op de bewoners. Zo kunnen de dorpsraad en de feestcommissie daar vergaderen. Een jongerenhonk zou goed zijn voor de contacten van de jongeren in het dorp. Hoe jonger er contacten gelegd worden tussen bewoners hoe hechter een dorp wordt.

4.5


Bewustwording

Theorie

Wat men onder verrommeling staat is een kwestie van smaak. In de agenda Landschap opgesteld in 2008, door VROM en LNV staat geschreven dat het landschap in 2020 een 8 van de burger moet krijgen. Op dit moment geeft de burger hier een 7,3 voor.

De mening van de burger wordt tot op overheidsniveau belangrijk gevonden. Een mening over verrommeling kan pas gevormd worden als men het landschap gaat ervaren. Bewustwording is hierin het sleutelwoord.

Op grote schaal wordt er veel aan de bewustwording van het landschap gedaan. Er zijn vele musea met als onderwerp het landschap en er zijn op provinciaal en regionaal niveau bijvoorbeeld fietsen wandelnetwerken.

Dorpen in de regio Bommelerwaard kunnen eigen voorzieningen treffen op basis van hun speciafieke karakter. voorbeelden hiervan zijn: ‘De kom in-de-kas-dag’, open dagen en boomzaagdagen.

Principe

De kracht van het dorp is de gemeenschap. Door een dorp letterlijk met elkaar te verbinden ontstaat een sociale binding.

Deze sociale binding is goed te bereiken met landschappelijke middelen. Een voorbeeld van een landschappelijk middel zijn ommetjes.

Als de bevolking een ommetje om het eigen dorp kan maken dan komt de bevolking in contact met alles wat een dorp maakt; de mensen, aanwezige natuurgebieden, de kerk, woningen, en mooie uitzichtspunten. Deze belevingen dienen als basis voor een mening over het landschap, en daarmee ook over verrommeling.


Principe uitwerking

Het is van belang dat het ommetje een eenduidige vormentaal uitstraalt. De landschappelijke inpassing staat hierin centraal.

De verharding moet aansluiten op de omgeving. In uiterwaardgebied moet bijvoorbeeld rekening worden gehouden met de verwoestende werking van het rivierwater. Ook de doelgroep voor het ommetje bepaald mede de keuze voor de verharding.

Inpassing Nieuwaal

Voor Nieuwaal zal dit pad bestaan uit een schelpenpad van 1.50m breed. De kracht van het dorp is | de gemeenschap, maar de kracht van het dorp is zo sterk als de zwakste schakel. Als dit pad over boeren erven loopt, dan wordt een beroep gedaan op de eigenaar.

Het ommetje in Nieuwaal loopt dwars door het dorp, over de dijk met zijn uiterwaarde, overige landelijke gebieden en het bij Nieuwaal horende kassengebied.


Theorie

Uit ‘‘Deel 2 Analyse Van Heemstraweg’’ blijkt dat er ruimte tussen de massa en de weg waarover het landschap beleefd wordt moet zitten. Hierdoor wordt deze als minder storend ervaren. Doordat de bebouwing verder van de weg staat wordt de massa niet als drukkend gezien. Als er aan één kant van de weg massa staat en de andere kant niet, dan zorgt dit ervoor dat je aandacht automatisch naar de open ruimte getrokken wordt.

Principe

Als er aan één kant van de doorgaande weg een massa aanwezig is moet er aan de andere kant ruimte bewaard worden zodat de open ruimte bewaard blijft. De massa die langs de weg staat wordt hierdoor als minder storend te ervaren.Het open landschap blijft hierdoor behouden waardoor men zich ook beter kan oriënteren in de omgeving.

Ruimtelijke beleving 4.6


Principe uitwerking

In het boek van Opening Spaces, zie ook principe ‘buitenste binnen’, wordt beschreven hoe een object in de ruimte staat. Hierin wordt beschreven hoe een object vanaf een bepaalde afstand wordt ervaren.De afstand wordt bepaald met de formule: 12 (objecthoogte) - 2 (oog-hoogte) x 8 = 80m afstand tussen kas naar de weg. Met deze afstand is de lucht dominant.

Inpassing Nieuwaal

Tussen de van Heemstraweg en kassen wordt een afstand bewaard die ervoor zorgt dat openheid bewaard blijft. De vormgeving van het kassencomplex maakt dat de verkavelingsstructuur nog steeds zichtbaar is (roze).Als je richting het oosten rijdt wordt je samen met de curve van de weg de openheid ingetrokken. Vanuit het westen rijdt je vanuit de openheid richting de geslotenheid wat doormiddel van groen langs de kassen wordt verzacht. Hierna herhaalt dit ritme zich weer verderop. Het deels transparante groen geeft je de keuze om naar de kassen te kijken of naar het voorliggende groen.

80 m

Lucht

niet zichtbaar

1:1 3:1 8:1

lucht half

dominant

Lucht

dominant


020

04

00

m

0 200 400 m


Groenstructuur

Theorie

Het landschap kan vanuit de weg door elementen langs de weg minder of meer opvallend gemaakt worden. Als de aandacht van automobilist meer naar de weg moet liggen kan dit gedaan worden door meer elementen langs de weg te zetten er ontstaat een tunnel effect. Als de aandacht van de automobilist juist naar het landschap getrokken moet worden. Dan kan dat door minder of geen elementen langs de weg te plaatsen. Verder is de herhaling van de elementen belangrijk om de aandacht van de automobilist wel of niet te trekken.

Principe

De oriëntatie en herkenning bij een wegenstructuur hangt samen met de groenstructuur. Zo kunnen elementen in het landschap aangezet worden met elementen zoals bomen om de identiteit van het landschap te versterken. Door het toepassen van bomen aan een wegenstructuur kunnen hoofd- en zijwegen onderscheiden worden. Tevens kunnen er verschillende bomen gebruikt worden voor het onderscheid van wegen door gebruik te maken van verschillen in hoogte, massa en kleur. Ook kan langs de weg de verrommeling in het landschap afgeschermd worden. Waardoor de aandacht van de automobilist ergens anders op gevestigd kan worden.

4.7

20 m

10 m

40 m

15 m

7 m

40 m


Principe uitwerking

Vanuit het onderzoek Van Heemstraweg zijn conclusies getrokken die bij de uitwerking van dit principe toegepast zijn. Door het gebruik van lijnenspel kan je blik ergens naar toe getrokken worden. Zo kunnen met bomenrijen je blik afgeleid worden van een storend object en deze getrokken worden naar een mooi landschap. Bomen voor een open ruimte zorgen voor een slechte doorkijk naar het landschap. Wel kunnen ze bebouwing en storende objecten verdoezelen in het landschap. Als er groen voor een storend object gezet wordt ziet men dit object minder.

Inpassing Nieuwaal

Bij het dorp Nieuwaal zijn vier niveaus te onderscheiden. De gebieds-ontsluitingsweg Van Heemstraweg; de buurtontsluitingsweg Jacob Ekelmansstraat, die is voor de bewoners en bezoekers van Nieuwaal belangrijk; de wijkontsluitingsweg Hoge weg en de erftoegangswegen naar bijvoorbeeld de kassen. Het is wel van belang dat er vanuit de Jacob Ekelmansstraat een directe verbinding met de Van Heemstraweg komt, zodat de vier niveaus naadloos op elkaar aansluiten. De verschillende type wegen kunnen onderscheiden worden door verschillende bomen te gebruiken. In Nieuwaal hebben we gekozen voor knotwilgen langs de Jacob Ekelmans-straat en knotessen langs de Hoge weg en de burgerstraat.


Conclusie

Verrommeling is een subjectief begrip. Verschillende instanties doen verschillende uitspraken over verrommeling. Wij hebben deze geraadpleegd om tot onze eigen werkdefinitie te komen. In deze werkdefinitie kijken wij op twee verschillende schaalniveaus. Dit zijn kleinschalige en grootschalige verrommeling. Kleinschalige verrommeling ligt voornamelijk bij individuele vrijheden. De oplossing hiervoor is een mentaliteitsverandering. Grootschalige verrommeling ligt bij onduidelijk beleid. De oplossing om grootschalige verrommeling op te lossen is een duidelijk en concreet beleid maken.

Omdat dit nog erg verschillend geïnterpreteerd kan worden hebben wij een stroomdiagram samengesteld. In dit stroomdiagram kunnen verschillende elementen getoetst worden. Als men dit diagram doorloopt zal eruit komen of het element klein of grootschalig verrommeld is. Dit schema kan voornamelijk gebruikt worden als discussiemiddel.

Voor het grip krijgen op verrommeling is geen universele oplossing, dit is maatwerk. Wel is het van belang dat deze aanpak bepaald wordt op basis van een duidelijk proces. Het proces bestaat uit vijf fases. De eerste fase is het vaststellen van de context. De tweede fase bestaat uit het bepalen van de identiteit. Vervolgens worden er scenario’s ontwikkeld. Vanuit het definitieve scenario wordt er een stap gemaakt naar een dorpsvisie of ontwikkelingsplan. Door ontwerpprincipes toe te passen op het ontwikkelingsplan of visie wordt verrommeling voorkomen.

Nadat we de context, de identiteit, de scenario’s en het eindscenario hebben vastgesteld, hebben wij voor het pilotdorp Nieuwaal principes vastgesteld. Een principe is opgebouwd uit een theoretische benadering, vervolgens is daar een basisprincipe uitgekomen. Deze is verder uitgewerkt en hebben wij ingepast in het dorp Nieuwaal.

5


Bronnen

F.R. Veeneklaas, J.L.M. Donders en I.E. Salverda, mei 2006, Verrommeling in Nederland

H. Loidl en S. Bernard, 2003, Opening spaces

LOLA landscape architects, april 2008, Verrommeling in Zuid-Holland

VROM en LNV, 2008, Agenda Landschap

www.vrom.nl/pagina.html?id=31124Dossier verrommeling

www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/ruimtelijke-ordeningNieuwe dossier verrommeling

6

Januari 2011

Colofon

Uitgave Provincie Gelderland

Fotografie Roeland Meek

Projectteam Stephan Greven, Loek van Haaster, Andrea Hulsebosch,

Tim Kort, Rick Lensink, Roeland Meek, Renze van Och,

Maudi Veens, Joris van Velthoven en Jon Westra.

Begeleiding Irma Bijker- de Ligny en Martin Mekking (Provincie Gelderland)

Jos Ulijn en Ad Woudstra (Hogeschool Van Hall Larenstein)

Vormgeving Loep ontwerp, Arnhem

Druk Rikken Print b.v., Gendt

Oplage 750 exemplaren

ma

ar

t 20

11

Schetsen aan verrommelingOntwerpend onderzoek naar verrommeling

in het rivierenland

Schetsen

aa

n verro

mm

eling O

ntw

erpen

d o

nd

erzoek n

aa

r verrom

melin

g in h

et rivierenla

nd




Mindscape Works

Dorpen en steden veranderen, landschappen verdwijnen

en ontstaan, onze zienswijze op Nederland verandert

en wij streven ernaar hierin voor te lopen. Nederland is

in beweging en wij nemen hieraan deel. Grootschalige

veranderingen gaan wij niet uit de weg. Het samenbrengen

van actoren in een ontwerpproces stelt ons in staat

aan deze beweging mee te doen.

Mindscape Works landschapsarchitecten is een tijdelijk

bureau, ontstaan tijdens de minor Landschap en

Verstedelijking gegeven op Hogeschool Van Hall Larenstein.

Het is een jong en fris bureau bestaande uit tien

verschillende studenten. Met onze diverse achtergronden,

van zowel landschap- en tuinontwerp als techniek kunnen

wij plannen op verschillende schaalniveaus aanpakken.

Hierbij kijken wij behalve naar de historische en fysieke

factoren vooral naar wat de gebruiker van deze ruimte

wil. Wij vinden dat de gebruiker hierbij zelf invloed moet

kunnen hebben op het ontwerp van zijn leefomgeving.

Naast deze publicatie heeft Mindscape Works, in het kader

van de minor, ook een uitgebreid achtergronddocument

opgesteld. Deze is terug te vinden

op www.gelderland.nl/ruimtelijkekwaliteit.

Voorwoord

In het kader van het actieplan Ruimtelijke Kwaliteit van

de provincie Gelderland hebben tien studenten van

Hogeschool Van Hall Larenstein gewerkt aan het project

‘Schetsen aan verrommeling’. De studenten hebben

een tijdelijk ontwerpbureau opgericht geheten

‘Mindscape Works’.

De provincie Gelderland heeft als opdrachtgever van

het project gefungeerd. De provincie is dan ook

nauw betrokken bij de begeleiding van het project

op de hogeschool. Daarnaast hebben de studenten

samengewerkt met de gemeente Zaltbommel en

het openbaar lichaam Projectbureau herstructurering

Tuinbouw Bommelerwaard.

Voor u ligt een weerslag van het project.

De publicatie bestaat uit 3 delen:

Deel 1 | Op de klei van Gelderland

Een beschrijving over verrommeling in het Rivierenland.

Deel 2 | Op de klei van Nieuwaal

Een beeldend verslag van het dorp Nieuwaal, een dorpje

in de Bommelerwaard midden in het concentratiegebied

van glastuinbouw.

Deel 3 | Grip op verrommeling

Geïnspireerd door de analyse van het rivierenland

en het dorpje Nieuwaal; hebben de studenten

ontwerpprincipes ontwikkeld om verrommeling

op verschillende schaalniveau’s tegen te gaan.

Deze zijn toepasbaar in heel Gelderland.


Markt 11

Postbus 9090

6800 GX Arnhem

T (026) 359 90 00

www.gelderland.nl

Schetsen aan verrommeling

Documents

Transcript of Schetsen aan verrommeling