SantiagoWad aan het · Nederlands Genootschap van Sint Jacob ... St. Jacobiparochie en Zwarte Haan...

PROJECTPLAN 2016-2018

CAMINO DER LAGE LANDEN

Santiago aan hetWad

Samenvatting ...................................................................................................................................................................................................................................................................................................................4

Santiago aan de Friese Zee in 2018 ................................................................................................................................................................................................6

Betekenis voor Fryslân en Europa

Santiago aan het Wad .......................................................................................................................................................................................................................................................................8

Projectbeschrijving

2.1. Stichting en initiatiefnemers ...............................................................................................................................................................................................................................8

2.2. Doelen en streefgetallen ..........................................................................................................................................................................................................................................................8

2.3. Activiteiten ..................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................10

A. Pelgrimsevenementen en promotie 2018

B. Faciliteiten voor pelgrimeren

2.4. Synergie met Fryslân Culturele Hoofdstad 2018 ............................................................................................................14

2.5. Duurzaam effect na 2018 ..................................................................................................................................................................................................................................................16

2.6. Tijdplanning .............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................17

Financiën .....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................18

3.1. Co-financiering

3.2. Begroting en dekkingsplan

INHOUD

SANTIAGO AAN HET WAD2

1

2

3

Achtergronden: Fryslân en de Camino ......................................................................................................................................................................20

Santiago de Compostela, een Europese traditie ..........................................................................................................................................20

Pelgrimeren, een eigentijdse trend .......................................................................................................................................................................................................................21

Pelgrims, de heilige Jacobus en Fryslân ............................................................................................................................................................................................22

Jabikspaad, Sint Jacobiparochie en Zwarte Haan ................................................................................................................................24

Nederlands Genootschap van Sint Jacob ...............................................................................................................................................................................26

Stichting Inspirerend Noordoost Fryslân ...................................................................................................................................................................................27

Fryslân marketing, landschapsdiversiteit en pelgrimeren .................................................................................27

Pelgrimsstatistieken van Santiago 2014-2015 ...........................................................................................................................................................30

Wandelen in de lift in Nederland ....................................................................................................................................................................................................................................31

Camino der Lage landen in Fryslân 2018 3

PELGRIMEREN: HEDENDAAGSE TREND Pelgrimeren of lange afstand wandelen/ fietsen is een groeiende trend in Europees cultuurtoerisme. Trektochten naar de middeleeuwse bedevaarts-plaats Santiago de Compostela in noord-Spanje (Sant Yago = Sint Jacob) nemen al jaren explosief toe (in 2015: 262.000). Het Friese ‘Jabikspaad’ (Jacobspad) is de noordelijkste aanlooproute naar Santiago vanuit de Lage Landen. De route loopt van Zwarte Haan en St. Jacobiparochie bij de Friese waddenkust naar het Overijsselse Hasselt. Bron van inspiratie is een middeleeuwse legende over een droom van keizer Karel de Grote rond 25 juli, de naamdag van de heilige Jacobus. Deze droom was de aanzet tot een Europese pelgrimstraditie ‘van zee tot zee’: van de Friese zee in het noorden tot de Atlantische Oceaan voor de Spaans-Galicische kust bij Santiago de Compostela. ‘Pelgrimeren’ als lange afstand wandelen/fietsen in het spoor van eeuwen is in onze tijd een actieve vorm van bezinning en reflectie onder senioren en jongere leeftijdsgroepen. Wie besluit ‘de camino’ te gaan lopen naar Santiago leeft enkele maanden sober, maakt grensoverschrijdende ontmoetingen mee, beleeft zeer afwisselende natuur en cultuur onderweg, en neemt afstand van de hectiek, carrièredruk en materiële consumptie die het hedendaagse leven van velen domineert.

FRIESE CAMINO Het project ‘Santiago aan het Wad’ wil in 2018 Fryslân profileren als ideale start- en doelregio van pelgrimeren in (noord-) Nederland. Pelgrimsevenementen in het jaar van de Culturele Hoofdstad 2018 zijn de aanjager van meerdaags toeristisch-recreatief verblijf in het landelijk gebied van Fryslân (‘slow tourism’). Behalve het bestaande Jabikspaad worden aanvullende pelgrimsroutes in west en noordoost Fryslân ondersteund door het organiseren van een landelijke pelgrimsestafette vanuit heel Nederland naar Fryslân. Deze ‘Camino der Lage Landen’ richt zich niet op Santiago de Compostela en Kaap Finisterre aan de Atlantische Oceaan als eindbestemming, maar op St. Jacobiparochie en Zwarte Haan aan de Friese waddenkust. De provincie Fryslân wordt vanuit drie richtingen benaderd: route west (Zeeland, langs de kust, de Afsluitdijk/het IJsselmeer), route midden (Brabant, Utrecht, richting Jabikspaad) en route oost (Limburg, Oost-Nederland, Drenthe/Groningen, Dokkum en noord-Fryslân). ‘Santiago aan het Wad is gedragen door lokale en landelijke belanghebbenden, te weten Stichting Jabikspaad, Pelgrimsinformatiecentrum St. Jacobiparochie, Kultureel Sintrum De Groate Kerk, het Nederlands Genootschap van Sint Jacob en Stichting Inspirerend NO Fryslân. Het initiatief kwam tot stand dankzij steun van Stichting Alde Fryske Tsjerken, gemeente het Bildt en Franekeradeel, Cultureel SintrumDe Groate Kerk, Bildtse Belangen en Stichting Inspirerend NO Fryslân. De uitvoering van het project gebeurt in samenwerking met partners en ondernemers (profit en non-profit). Stichting Santiago aan het Wad coördineert de fondswerving en uitvoering van het geheel.

SAMENVATTING: Santiago aan het Wad - pelgrimeren in Fryslân 2018



ACTIVITEITEN SANTIAGO AAN HET WADProjectactiviteiten voor 2017-2018 zijn:

1. ‘Camino der Lage Landen’ Landelijke pelgrimsestafette vanaf de Belgische grens door west-, midden- en oost-Nederland tot aan de Friese waddenkust, georganiseerd door het Nederlands Genootschap van Sint Jacob (1 februari - 25 juli 2018).

2. Internationaal Jacobsfestival op 25 juli 2018 Feestelijke afsluiting van de Camino der Lage landen in St. Jacobiparochie en Zwarte Haan. (Inter-)culturele promotie van Fryslân als doel van pelgrimeren: landelijk en internationaal.

3. Stimulering van refugio’s en verblijfsarrangementen Promotie van laagdrempelige faciliteiten langs pelgrims-routes in Fryslân (overnachting, eten & drinken, toeristisch, cultuurhistorisch).

4. Publicatie en digitalisering van route-informatie Actualisering van bestaande routegidsen en nieuwe informatieservice voor 2018 via internet en mobiele telefoon.

5. Vernieuwing van ontvangstfaciliteiten in het Pelgrimsinformatiecentrum Ondermeer een tochtportaal in De Groate Kerk en een filmproductie (15 min.) over pelgrimeren in Fryslân, verbonden met Santiago de Compostela.

AANSLUITING BIJ CH 2018Santiago aan het Wad speelt in op de ‘iepen mienskip’-visie van Leeuwarden CH 2018: culturele activiteiten geworteld in Friese traditie, gedragen door locaal initiatief en met (inter-) nationale uitstraling zowel in 2018 en daarna. Thema’s van drie projecten, ontwikkeld in het kader van CH 2018 raken aan Santiago aan het Wad: (1) Sense of Place (cultuurroute en landschapskunst langs de waddenkust, waaronder Zwarte Haan), (2) Bio-diversity (oa. agro-ecologische samenwerking en streekproducten voor verblijfsarrangementen onderweg) en (3) Feel the Night (stjerrehûskes/‘star barns’: observatiehuisjes voor sterren kijken op plaatsen in natuurgebied waar het nog echt donker is).

PROJECTRESULTATENStreefdoelen van Santiago aan het Wad zijn: 1. Ca. 2500-3000 deelnemers aan de Camino

der Lage Landen en bezoekers van het Jacobsfestival.

2. Verdubbeling van het aantal bezoekers van het Pelgrimsinformatiecentrum: van 200 naar 400 jaarlijks in 2018-2020.

3. Nieuwe (digitale) informatieservice over wandelen fietsroutes voor pelgrims in Fryslân, waaronder het Jabikspaad, het Kloosterpad 1453 (Drachten-Burgum-Dokkum) en aanvullende cultuurhistorische routes door streeklandschappen in de provincie.

4. Verblijfsarrangementen (refugio’s) voor pelgrims langs de routes in Fryslân.

BEGROTINGDe voorbereiding en uitvoering van het project in 2018 is begroot op een totaalbedrag van 150.000 Euro. Financiële dekking wordt gezocht bij overheden, landelijke en regionale fondsen. Van dit totaalbedrag is € 34.000,- gecalculeerd als co-financiering door arbeidsinzet van vrijwilligers in de werkgroepen van Santiago aan het Wad.


Internationale uitstraling van Friese cultuur en erfgoed in Europa is een strategisch doel van Fryslân Culturele Hoofdstad 2018. Het project Santiago aan het Wad grijpt terug op eeuwenoude banden binnen Europa in het kader van pelgrimswegen naar Santiago de Compostela. De CH 2018 campagne richt zich op de actuele betekenis van Fryslân voor Europa. Dit project levert daaraan een bijdrage door pelgrimeren in Fryslân te stimuleren als actuele trend in cultuurtoerisme.

MIDDELEEUWSE INSPIRATIEBRON Santiago met het vermeende graf van de heilige Jacobus is de hoofdstad van de noord- Spaanse streek Galicië (Sant Yago = Sint Jacob in het Spaans). De trek van Europese pelgrims van ‘zee tot zee’ naar noord-Spanje is ingegeven door een 12e eeuwse middeleeuwse legende die verhaalt over een droom van de historische keizer Karel de Grote rond 25 juli, de naamdag van de heilige apostel Jacobus:

“Op een nacht zag Karel de Grote aan de hemel een gloed van sterren. Deze begon bij de Friese zee, neeg naar Duitsland en Italië, en voerde tussen Gallië en Aquitanië door, regelrecht door Gascogne, Baskenland, Navarra en Spanje, rechtstreeks naar Galicië, waar het lichaam van de zalige Jacobus, toendertijd onbekend, verborgen lag. (…) De heilige Jacobus verscheen in de droom aan Karel en beloofde hem dat tot het einde van de tijd pelgrims van zee tot zee zullen trekken. ’’Bron: Codex Turpinus - 1150

De ‘gloed van sterren‘ in het Karolingisch visioen verwijst naar het sterrenspoor van de Melkweg dat elk jaar eind juli bij heldere hemel in de hierboven beschreven stand zichtbaar is boven het west-Europese continent. In het kader van Fryslân

Culturele Hoofdstad ondersteunt Stichting Santiago aan het Wad de organisatie van een ‘Camino der Lage landen’ in 2018, die in omgekeerde richting verloopt: vanaf de Nederlandse zuidgrens naar het Friese noorden. De ogen van de pelgrimganger richten zich dan op St. Jacobiparochie als het Friese Santiago, en Zwarte Haan aan de Waddenkust als tegenhanger van Kaap Finisterre aan de Atlantische kust van Galicië. Kaap Finisterre is de kustplek waar de pelgrim na aankomst in Santiago naar toe trekt om zijn reiskleren af te leggen en te verbranden op het strand van de oceaan. Bij de Camino der Lage Landen van 1 februari tot 25 juli 2018, trekken pelgrimsgroepen in estafette vanaf de Nederlands-Belgische grens tot aan de Friese waddenkust.

DUURZAAM REGIONAAL DRAAGVLAK De Nederlandse Camino stimuleert zo in 2018 bezoek aan Fryslân en de waddenkust als doelgebied van de hedendaagse pelgrim: de lange afstand wandelaar of fietser die alleen of in groepsverband door het land trekt. Behalve het Jabikspaad, verbonden met Santiago, worden ook elders in de provincie pelgrimsroutes geactiveerd. Westelijk van het Jabikspaad zijn dat routes in aansluiting op binnenkomst in Fryslân via de Afsluitdijk of Stavoren (bijvoorbeeld het St. Odulphus pad vanaf Stavoren), en in noordoost Fryslân routes vanuit Drenthe/Groningen richting Bonifatiusstad Dokkum, mede via de route Kloosterpad 1453 door de Noordelijke Friese Wouden. Naast deze hoofdroutes worden lokale beleefroutes in samenspraak met plaatselijke belanghebbenden en ondernemers geïnventariseerd, ter stimulering van verblijfsarrangementen (‘refugio’s’) en bezoek aan locale cultuurhistorische en landschappelijke

SANTIAGO AAN DE FRIESE ZEE IN 2018Betekenis voor Fryslân en Europa

1


bezienswaardigheden. De route-informatie wordt digitaal ontsloten: via bestaande websites, zowel regionaal als landelijk, en voor smart phones. Verder worden centrale ontvangstfaciliteiten van het Pelgrimsinformatiecentrum St. Jacobiparochie verbeterd voor bezoekers. Een filmimpressie van de unieke landschappelijke verscheidenheid in Fryslân (productie van ca. 15 min) schetst daar de Friese natuur- en cultuurlandschappen vanuit de beleving van de pelgrim. De film is bestemd voor Nederlands en internationaal gebruik in het Pelgrimsinformatiecentrum en in andere bezoekerslocaties. Het richt zich op ‘slow tourism’ publiek dat zich oriënteert op Nederland en Fryslân.

Santiago aan het Wad verbindt organisaties die na 2018 actief blijven in het vlak van ontvangst en gastvrijheid. Bijvoorbeeld Stichting Jabikspaad, het Pelgrimsinformatiecentrum St. Jacobiparochie, het Nederlands Genootschap van Sint Jacob en Stichting Alde Fryske Tsjerken. Hetzelfde geldt voor een netwerk van lokale aanbieders van arrangementen en faciliteiten dat door het project voor 2018 op gang wordt gebracht. NB.: De bijlage van dit plan gaat nader in op de trend van pelgrimeren, achtergronden van de deelnemende organisaties in het project, en de diversiteit van streeklandschap en waddenkust als internationaal unique selling point van de provincie Fryslân.

OEROUD FRIES CULTUURLANDSCHAP Culturele Hoofdstad 2018 biedt een (inter-) nationaal podium om Fryslân te presenteren als een succesvolle transformatie van Europees laagland-aan-zee. De diversiteit aan streek-landschappen in de provincie - men onderkent 26 landschapstypen - is het resultaat van eeuwen en illustreert meer dan duizend jaar creatief ondernemerschap in natuur- en landschapsontwikkeling. Dat begon met Friese kustbewoners op dichtbevolkte terpen en vruchtbare kwelders, ondernemende Friese zeehandel tot ver in Europa, en vruchtbaar ontginningswerk van christelijke kloosterlingen in veengebieden en op kleigronden in het voetspoor van Bonifatius. De karakteristieken van stad en land in Fryslân bieden een terugblik op middeleeuwse grondpatronen, zichtbaar in de wereld van nu (‘beleefroutes’). De pelgrim die door Fryslân trekt ervaart de afwisseling van landschap en cultuurhistorisch erfgoed, elk met een verhaal over middeleeuwse oorsprong en hedendaagse dynamiek. Een aantrekkelijke omgeving voor duurzaam toerisme (sustainable tourism): deltalandschap dat na de Wouden en meren via het terpenland en de zeedijk overgaat in de laatste ‘wildernis’ van Europa: de getijdenwerking van het Wadden Wereld Erfgoed.

In 2018 ligt ‘Santiago’ aan de Friese Zee!


Toelichting van initiatiefnemers, de projectactiviteiten voor 2018 en aansluitings-mogelijkheden bij Fryslân-Leeuwarden Culturele Hoofdstad 2018.

2.1 STICHTING EN INITIATIEFNEMERSStichting Santiago aan het Wad is verantwoordelijk voor coördinatie en uitvoering van het project. Locale, provinciale en landelijke partners die het project dragen zijn:

• Stichting Jabikspaad• Pelgrimsinformatiecentrum St. Jacobiparochie• Kultureel Sintrum De Groate Kerk• Nederlands Genootschap van Sint Jacob• Regio Fryslân van het Nederlands

Genootschap van Sint Jacob• Stichting Alde Fryske Tsjerken

Het project wordt uitgevoerd in samenwerking met:• Stichting Inspirerend NO Fryslân• Werkgroep Bestemming Noardwest

(toeristisch ondernemers noordwest Fryslân) • Jacob Jensma, eigenaar van café-restaurant

De Zwarte Haan• Stichting Tsjerkepaad• ...andere (toekomstige) locale organisaties

en ondernemers

Projectresultaten zoals actualisering van route-informatie en nieuwe netwerksamenwerking tussen regio’s zijn van begin af aan in handen van partijen die er ook na 2018 er mee blijven werken. Hun belang is opbouw van naamsbekendheid met duurzame faciliteiten en arrangementen voor de pelgrimerende bezoeker in Fryslân.

2.2 DOELEN EN STREEFGETALLEN

DOELSTELLINGAlgemeen doel van Santiago aan het Wad is ‘Het stimuleren van pelgrimeren in Fryslân’. Concreet betekent dit voor 2016-2018:

A. Organisatie van de ‘Camino der Lage landen’ in 2018: een lange afstand wandelen fietsevenement voor deelnemers uit Nederland en Europa.

B. Uitbouw van pelgrimsroutes in Fryslân, te beginnen oostelijk en westelijk van het Jabikspaad. Dit ter voorbereiding van de Camino der Lage Landen en voorzien van passende route informatie (in druk en digitaal).

C. Pelgrimsfaciliteiten stimuleren langs de routes, zoals verblijfsarrangementen en overnachtingsmogelijkheden aangeboden door lokale partijen en ondernemers (profit en non-profit).

SOCIAAL-ECONOMISCH EFFECT (1)Lange afstand wandelen of fietsen draagt bij aan meerdaags toeristisch-recreatief verblijf in de provincie. Een gunstige doelgroep voor economische opbrengsten in het landelijk gebied en de steden. (2)Provinciebrede routenetwerken in het kader van Santiago aan het Wad verbinden Friese regio’s met elkaar en met het waddenkustgebied.

Beide effecten sluiten aan bij provinciaal toeristisch beleid en promotie van het Wadden Wereld Erfgoed als internationale trekker van het noorden. Evenals andere Europese regio’s, waaronder het Spaanse Galicië (sic!), staat ‘biodiversiteit’ tegenwoordig hoog in het vaandel van Friese politiek en economie. Duurzaam en ecologisch verantwoord toerisme in de provincie is een ambitie geworden. Pelgrimeren te voet of per fiets sluit daar volledig bij aan.

SANTIAGO AAN HET WADProjectbeschrijving

2

STREEFGETALLEN Evenementen en (inter-)nationale promotie van pelgrimeren in Fryslân moet in 2018 leiden tot minimaal 2500 deelnemers die van 1 februari tot 25 juli onderweg zijn naar St. Jacobiparochie en de Friese Waddenkust. Meer bekendheid van Fryslân als pelgrimsregio moet tussen 2018 en 2020 het jaarlijks aantal bezoekers van het Pelgrimsinformatiecentrum in St. Jacobiparochie verhogen van 200 naar 400 bezoekers.

2.3 ACTIVITEITEN

Santiago aan het Wad bewerkstelligt twee soorten activiteiten:

(A) Pelgrimsevenementen en promotie in 2018. (B) Faciliteiten voor pelgrimeren in Fryslân,

voor en na 2018.

A. PELGRIMSEVENEMENTEN EN PROMOTIE 2018

1. CAMINO DER LAGE LANDEN (1 FEBRUARI - 25 JULI 2018)

De regio afdelingen van het Nederlands Genootschap voor Sint Jacob organiseren van februari tot eind juli 2018 een pelgrimsestafette voor fietsers en wandelaars vanaf de Nederlands-Belgische grens tot de Friese waddenkust in het noorden. Het doel van de trektocht is aankomst in De Groate Kerk van St. Jacobiparochie en Zwarte Haan waar deelnemers een speciale ‘compostela’ ontvangen als certificaat van deelname aan de Camino der Lage Landen. De pelgrimsestafette benadert de provincie Fryslân via drie aanlooproutes: westelijk (vanaf Noord-Holland via de Afsluitdijk of de boot van Enkhuizen naar Stavoren), het midden (via Hasselt en het Jabikspaad) en oostelijk (vanaf Rolde via Groningen richting Dokkum; via Claercamp/Rinsumageest en Hallum richting Stiens en Zwarte Haan aan de kust). Routebeschrijvingen ten oosten en westen van het Jabikspaad maken waar mogelijk gebruik van bestaande cultuurhistorische paden. Verouderde route informatie, bijvoorbeeld als gevolg van de recente aanleg van de vierbaans Centrale As in de Noordelijke Friese Wouden, moet worden

geactualiseerd. Een mini-pelgrimstocht voor schoolkinderen tussen Zwarte Haan en St. Jacobiparochie draagt bij aan provinciale cultuureducatie en publiekspromotie voor ‘pelgrimeren’ in de regio. In overleg met educatieve experts is het in te passen in programma’s voor basis- en voortgezet onderwijs.

Acties• Organisatie en route-informatie voor de

landelijke pelgrimsestafette via de drie nationale aanlooproutes naar Fryslân (west-, midden- en oost Nederland).

• Actualisering en heruitgave van de routegids voor Het Jabikspaad.

• Routebeschrijvingen voor andere pelgrimsroutes in het kader van de Friese Camino in 2018: westelijk en oostelijk van het Jabikspaad ( zie uitwerking hieronder).

• Mini-pelgrimstocht tussen Zwarte Haan en St. Jacobiparochie voor schoolkinderen. Uitgerust met pelgrimspas gaan kinderen per huifkar naar Zwarte Haan en lopen terug naar St. Jacobiparochie voor ontvangst van paspoortstempels en een eigen compostela.

• Afstemming op cultuureducatie in het regionaal basisonderwijs.

Kosten• De pelgrimsestafette word georganiseerd door

(vrijwillige) medewerking van de regionale afdelingen van het Nederlands Genootschap van Sint Jacob. Deze organisatiekosten vallen buiten de projectbegroting.

• Overige kosten betreffen: - bijdrage aan actualisering van de routegids

voor het Jabikspaad - (inter-) nationale promotie van de Camino der

Lage Landen. Bv. een nationale en internationale poster met meertalige uitnodigingsfolder (Engels, Duits, Spaans, Frans) in druk en/of digitaal, voor landelijke en internationale mediacontacten.

- speciale compostela’s van de ‘Camino der Lage Landen’ voor volwassenen en kinderen, huifkarvervoer voor schoolkinderen


2. INTERNATIONAAL JACOBSFESTIVAL ST. JACOBIPAROCHIE EN ZWARTE HAAN

Het Jacobsfestival is een culturele ‘happening’ op 25 juli 2018 ter afsluiting van de Camino der Lage Landen. Eind juli staan de sterren boven Fryslân en West-Europa zoals beschreven in het 12e eeuws Karolingisch visioen. Buiten- en binnendijks aan het wad bij Zwarte Haan is dat bij heldere nacht te beleven.

ActiesHet festival omvat twee programma’s: overdag en ‘s avonds.

Overdag: Aankomst en ontvangst van pelgrimsestafette deelnemers bij De Groate Kerk in St. Jacobiparochie. Uitreiking van de Compostela voor de Camino der Lage Landen. Een manifestatie in en rond de kerk met Spaanse-Galicische en Fries-Nederlandse muziek, een pelgrimsinformatiemarkt, Friese en Spaanse

streekproducten, Fryslân promotie van CH 2018, informatie over Santiago de Compostela. Avond: Een licht-en-donker muzikaal cultureel programma bij Zwarte Haan. Binnen- en buitendijks. Aandacht voor beleving van de sterrenhemel aan het wad.

Kosten• Pelgrimsmarkt en culturele programmering:

overdag en ’s avonds • Terreinaankleding (podia, tenten, licht en

geluid), logistiek (bewegwijzering, banken/stoelen), parkeerfaciliteiten

• Coördinatie & promotie van de festivalorganisatie


B. FACILITEITEN VOOR PELGRIMEREN IN FRYSLÂN 1. REFUGIO FACILITEITEN De Spaanse camino kent ‘refugio’s’ onderweg: eenvoudige overnachtingsplaatsen waar pelgrims op doortocht toegang hebben op vertoon van hun pelgrimspas. Pelgrimeren in Fryslân is gebaat bij laagdrempelige arrangementen voor verblijf en overnachting langs het Jabikspaad en andere pelgrimsroutes voor de Nederlandse Camino in 2018.

Acties• Ondersteuning/promotie van het initiatief

van ondernemer Jacob Jensma voor trekkersaccommodatie op Zwarte Haan i.s.m. gemeente het Bildt. Jensma is eigenaar en uitbater van café - restaurant De Zwarte Haan.

• Contact, samenwerking en promotie van andere relevante locale ondernemersinitiatieven langs de routes (NB.: steun aan fysieke bouw of verbouwing van voorzieningen valt buiten dit project!).

• Oproep tot pelgrims couchsurfing bij particulieren in Fryslân voor 2018,

• Verkenning van mogelijkheden voor ‘champing’ in leegstaande dorpskerken (‘kamperen in de kerk’) i.s.m. lokale beheerscommissies van Stichting Alde Fryske Tsjerken.

• Promotie van refugio arrangementen en accommodatie (via websites, pelgrimsinformatiecentra, in routegidsen, toeristische informatie in Fryslân/Nederland)

KostenCoördinatie (tijd) en promotie.

2. ROUTE INFORMATIE, IN DRUK EN DIGITAALDit betreft uitgave en toekomstig beheer van vernieuwde routebeschrijvingen, oostelijk en westelijk van het Jabikspaad met Zwarte Haan en St. Jacobiparochie als doel. Bestaande routegidsen van het Jabikspaad en Kloosterpad 1453 worden geactualiseerd c.q. herzien. Daarnaast verschijnen nieuwe (digitale) routebeschrijvingen voor oost en west in het kader van de Camino voor 2018.

NB. 1: De Jabikspaad gids verwijst ook naar zgn. ‘Jabiksrûntsjes’ (Jacob rondwandelingen) die de afgelopen jaren zijn ontwikkeld door Stichting Tsjerkepaad met medewerking van het Jabikspaad (pastor Jan Romkes van der Wal). De Jabiksrûntsjes zijn kleinschalige wandelingen voor dagtoeristisch publiek. Promotie van de rondwandelingen is een taak van de reguliere toeristische informatievoorziening. Indirect draagt het bij aan de bekendheid van het Jabikspaad en pelgrimeren. NB.2.: Meer pelgrimeren in Fryslân verhoogt de toeristische drukte in St. Jacobiparochie. De Marrekrite van Provincie Fryslân voorziet in voorzieningen (informatie, bewegwijzering, parkeren) voor Toeristische Overstap Punten als verschillende bezoekersstromen op bepaalde plaatsen elkaar kruisen. Bijvoorbeeld fietsers, wandelaars, auto’s in St. Jacobiparochie bij



De Groate Kerk. Te onderzoeken is of er toeristische effecten zijn met betrekking tot de Noordelijke Elf Steden Vaarroute in de naaste omgeving van St. Jacobiparochie.

Acties• Aanpassing/actualisering van de routegids

Jabikspaad i.s.m. Stichting Jabikspaad • Routebeschrijvingen ‘west’ in het kader van de

Camino 2018: vanaf de Afsluitdijk via Harlingen en Franeker naar Zwarte Haan. En: via de boot Enkhuizen-Stavoren vanaf Stavoren aansluitend op het Jabikspaad. Hier wordt een link gelegd met het Sint Odulphus pad, ooit verbonden met de vroegere Odulphus abdij in Stavoren.

• Routebeschrijvingen voor ‘oost’ i.s.m. Stichting Inspirerend NO Fryslân: vanaf Drenthe/Groningen tot Dokkum. Locale herziening/ actualisering van de historische route Kloosterpad 1453 door de Noordelijke Friese Wouden (nodig door de nieuwe snelweg

Centrale As). Aanvullende routebeschrijving vanaf Dokkum naar Zwarte Haan via het terpenland (Claercamp/Rinsumageest, de vier Flieterpen dorpen, Bartlehiem, Hegebeintum, Hallum, Jelsum, Stiens). Dokkum met haar historische binnenstad, de Bonifatiusbron en de Bonifatius pelgrimskapel fungeert als doel en tussenstation.

• Selectie van een risicodragende uitgever voor vernieuwde route-informatie, in druk en/of digitaal.

Kosten • Coördinatie/ centrale (eind-)redactie • Bijdrage heruitgave routegidsen

(Jabikspaad, Kloosterpad 1453) • Ontwikkeling en publicatie van

digitale route informatie

3. VERBETERING ONTVANGSTFACILITEITEN VAN HET PELGRIMSINFORMATIE CENTRUM

De entree en ontvangst van bezoekers van het Pelgrimsinformatiecentrum in de Groate Kerk van Sint Jacobiparochie wordt op twee manieren kwalitatief verbeterd:

(1) Entree Groate Kerk Inrichting van een glazen tochtportaal maakt het mogelijk dat bij openingstijden de meters-hoge middendeuren aan het plein voor de kerk permanent open staan bij openingstijden van De Groate Kerk. Terrasvorming op het plein is uitnodigend en verhoogt de aantrekkingskracht voor bezoekers.

(2) Film en beeldinstallatie over ’Pelgrim in Fryslân’ Installatie van een beamer, projectiescherm en geluidsapparatuur voor beeldpresentaties in de kerkzaal (multifunctioneel bruikbaar, ook voor lezingen, kerkdiensten en tentoonstellingen). Productie van een film over ‘Pelgrim in Fryslân’ (werktitel; ca. 15 min.; Nederlands/Engels gesproken). Bedoeld voor vertoning aan bezoekers van het Pelgrimsinformatiecentrum en andere pelgrimslocaties in Fryslân.

Kosten:• Filmproductie (research, script, opnamen,

montage, voice-over, vertaling)• Installatie van beamer, geluid en

projectiefaciliteiten in de Groate kerk

2.4 SYNERGIE MET FRYSLÂN CULTURELE HOOFDSTAD 2018

Het concept ‘Fryslân Iepen Mienskip’ van de Culturele Hoofdstad streeft naar activiteiten met (inter-)nationale uitstraling op het gebied van cultuur en erfgoed. Activiteiten moeten gedragen worden door lokale en regionale belanghebbenden, ook na 2018. Santiago aan het Wad sluit goed aan bij deze visie: lokale, provinciale, en landelijke stakeholders werken samen in het project, zowel profit als non-profit. Het evenementenjaar CH 2018

wordt aangegrepen om Fryslân extra te promoten als ideale destinatie (start- en doelgebied) van internationaal pelgrimeren. De Europese link via het Jabikspaad met het Spaanse Santiago de Compostela maakt dit concreet en is verbonden met Friese stad- en landschapshistorie: de traditie van Jacobswegen, Jacobus als patroonheilige van steden, kerken, en pelgrimstraditie naar Fryslân sinds Bonifatius. Aansluitend bij het Wadden Wereld Erfgoed als mondiale trekpleister zet ‘pelgrimeren’ als cultuurtoeristische activiteit vooral landschappelijke diversiteit van Fryslân als Europese deltaregio in de schijnwerpers. Voor een uitvoeriger toelichting van dit aspect, zie bijlage ( Fryslân Marketing en de Camino).

PROJECTEN CH 2018In gesprek met de organisatie van CH 2018 bleek dat Santiago aan het Wad synergie kan opleveren voor twee erkende bidbookprojecten, Sense of Place en Bio-Diversity.

1. Sense of Place wil met een cultuurroute van landschapskunst waarden en processen van het waddengebied zichtbaar maken en laten beleven. Zwarte Haan is één van de beoogde locaties. Sense-of-Place projecten respecteren natuur en cultuur en hebben positief effect op de locale economie door samenwerking (‘co-creatie’) van kunstenaars, (landschaps)architecten, ondernemers, maatschappelijke organisaties en overheden. Zwarte Haan als doel van pelgrimeren en beleving van de sterren (de Melkweg rond 25 juli) - culminerend in een intercultureel Jacobsfestival - kan bijdragen aan Sense of Place-activiteiten afhankelijk van de invulling van dit project. Cultureel-artistieke synergie met de filmproductie over ‘Pelgrim in Fryslân’ valt ook te onderzoeken. 2. Bio-diversiteit als thema van natuur en landschap in Fryslân speelt een rol in verschillende deelprojecten van CH 2018, zoals Kening fan de Greide (over mondiale economie en terugloop van insekten en weidevogelstand (mn. de grutto en andere trekvogels) en Van



Stad naar Wad (agro-ecologische routes tussen Friese steden en de waddenkust: bv. Franeker, Leeuwarden, Dokkum). Gemeenschappelijk doel is kennis en bewustwording te vergroten bij breed publiek over negatieve effecten van afnemende biodiversiteit in de leefomgeving. Het Jacobsfestival kan bijdragen aan geplande muziekactiviteiten voor biodiversiteit, evt. op het buitendijks Noorderleech (bij Zwarte Haan) dat voor de zomer van 2018 staat gepland. ‘Van Stad naar Wad’ - routes bij Franeker, Leeuwarden en eventueel Dokkum kunnen samenvallen met het Jabikspaad en/of andere trekroutes van pelgrims richting de kust. Net als provincie Fryslân voert ook het Spaanse Galicië ‘biodiversiteit’ in het vaandel als doel van toekomstig overheidsbeleid. Sinds 2016 onderhouden beide regio’s contacten in Europees verband op bestuurlijk-ambtelijk niveau. De filmproductie over ‘pelgrimeren’ in Fryslân kan een rol spelen bij publieke bewustwording van het belang van biodiversiteit in het Friese landschap.

3. Een derde project dat mikt op CH 2018 is geïnitieerd door Stichting Feel the Night van architecte Nynke Rixt Jukema. ‘Feel the Night’ focust op de unieke nachtelijke beleving van duisternis en heldere sterren. Iets wat op veel plaatsen in het landelijk gebied van Fryslân en het waddengebied nog mogelijk is. ’s Avonds de Melkweg beleven als een opvallende ‘gloed van sterren’ aan de nachterlijke

hemel, het fenomeen dat indruk maakte op Karel de Grote, is tegenwoordig in Nederland zeldzaam geworden door het strooilicht van verstedelijking en de lichtuitstraling van tuinbouwkassen en bedrijvenparken. Met ’Feel the Night’ wil Nynke Rixt Jukema het zien en beleven van sterren laagdrempelig faciliteren met de bouw van eenvoudige ‘star barns’ (stjerre hûskes) en ‘sleep well barns’ (slaaphutten). Bij voorkeur geplaatst op de donkerste plekken in Fryslân, zoals natuurpark De Alde Feanen of aan de Waddenkust. Santiago activiteiten voor refugio accommodaties en het Jacobsfestival kunnen bijdragen aan dit streven. Bij nacht heldere sterren en de dichtbezaaide Melkweg waarnemen is ook voor de pelgrim een van de bijzondere spirituele ervaringen in Fryslân. De filmproductie ‘Pelgrim in Fryslân’ besteedt hier ook aandacht aan, in verband met de Santiago legende van de droom van Karel de Grote. Expertise en mogelijk beeldmateriaal over de sterrenhemel van het Franeker Planetarium en de Volkssterrenwacht Burgum kunnen bij de filmproductie worden betrokken.

Foto: Marc Venema / Shutterstock.com

2.5 DUURZAME EFFECTEN NA 2018

De pelgrimsevenementen voor 2018 zijn eenmalig. Al kan een geslaagde Camino der Lage Landen het begin zijn van een terugkerende traditie van het Nederlands Genootschap, bijvoorbeeld om de paar jaar. De manifestatie zet in 2018 in elk geval ’pelgrimeren in Fryslân’ internationaal op de kaart als attractie voor de duurzame wandelaar en fietser in het noorden van Nederland. Behalve St. Jacobiparochie en Franeker kennen meer Friese plaatsen een internationale Europese pelgrimstraditie. Dokkum heeft met Bonifatius in dit opzicht de oudste papieren en beschikt met de rooms-katholieke Bonifatiuskapel ook over een actieve religieuze pelgrimslocatie, verbonden met de kerken en jaarlijks open voor breed publiek. Via de Camino der Lage Landen worden routes in Dokkum en NO Fryslân in een provinciebreed pelgrimsroutenetwerk opgenomen, naast het Jabikspaad.

Het welslagen van het project Santiago aan het Wad leidt tot de volgende duurzame effecten:

• Nieuwe trekkersaccommodaties in het landelijk gebied, in ieder geval bij Zwarte Haan aan de kust. De betrokken locale ondernemer (Jensma) werkt al plannen uit in deze richting en heeft belang bij de promotie en spin off door Santiago aan het Wad. Op Zwarte Haan kan dit binnendijks leiden tot verblijfsaccommodatie voor trekkers (het hele jaar door) en meer seizoensgebonden

semi-permanente voorzieningen buitendijks. Ook elders langs de routes in Fryslân worden overnachtings-voorzieningen gestimuleerd. In Leeuwarden (het ‘Stadklooster’) en Jelsum hebben zich al initiatieven gemeld. Als experimenten met ‘champing’ in leegstaande kerken in 2018 succesvol zijn, biedt dat inspiratie en exploitatieperspectief voor locale beheerscommissies van âlde Fryske tsjerken.

• Een pelgrimsroutenetwerk in Fryslân verbonden met het Jabikspaad en een Camino der Lage Landen activeert gebruik van bestaande infrastructuur: diverse historische voetpaden, het ‘wandelknooppuntennetwerk’, LAW-paden en Wadwandelen langs de kust. Investeringssubsidies voor de bewegwijzering van paden gingen tot nu toe niet vergezeld van garanties voor lokaal beheer en gebruik. Santiago aan het Wad wil allereerst blijvende locale ‘stakeholders’ mobiliseren. Bekendheid van ‘Pelgrimeren in Fryslân’ versterkt het imago van een duurzaam, gezond en spiritueel landschap in Fryslân.

• Refugio netwerk Fryslân: Overzicht van eenvoudige overnachtingsvoorzieningen langs wandelen fietsroutes in Fryslân, bij zowel bestaande als nieuwe accommodaties. Overnachting op vertoon van de pelgrimspas is een nieuw toeristisch-recreatief fenomeen in Fryslân. De originele stempels onderweg zijn een collectors item.



• Vernieuwde routebeschrijving van het Jabikspaad onder beheer van Stichting Jabikspaad. Een geactualiseerde uitgave van de routegids, eventueel uitgebreid met verwijzingen naar de andere pelgrimsroutes in de provincie.

• Upgrading van het Pelgrimsinformatiecentrum St. Jacobiparochie: Een kwalitatief verbeterde entree voor bezoekers en baliemedewerkers plus een filmaanbod over pelgrimeren in Fryslân liggen in het verschiet. Er komen nieuwe informatietaken bij in het Pelgrimsinformatiecentrum: over refugio’s en locale pelgrimsroutes elders in de provincie. Jaarlijkse bezoekersregistratie (via pelgrimspas afgifte) en effectevaluatie per bezoeker (via de compostela uitreiking) van ‘pelgrimeren in Fryslân’ levert nieuwe meetgegevens op voor strategische marketing van regio’s in Fryslân en de provincie als geheel.

• Eventuele realisatie van een Toeristisch Overstap Punt in St. Jacobiparochie bij De Groate Kerk. Uitvoering te zijner tijd door de Marrekrite organisatie in opdracht van de provincie met verbeterde voorzieningen voor parkeren, informatieborden, nieuwe bewegwijzering.

2.6 TIJDPLANNING

Santiago aan het Wad kent vier opeenvolgende fasen. Globaal in de tijd gezet: 1. Planontwikkeling: februari - juni 20162. Fondswerving: juli - december 20163. Voorbereiding uitvoering: 20174. Realisatie: vanaf februari 2018 start de Camino der Lage landen van zuid naar noord.


COÖRDINATIE EN CO-FINANCIERING Het hoofddoel van de projectorganisatie is contact leggen met andere organisaties/ ondernemers en het organiseren van promotie en pelgrimsevenementen. Dat kost vooral tijd en coördinatie. Andere uitvoeringskosten hebben te maken met programmering, kosten van promotie, druk en digitalisering van informatie. Realisatie van het project is deels via betaalde inzet voor de duur van het project (projectcoördinatie) en deels door vrijwillige medewerking van werkgroepleden verbonden met partnerorganisaties (werkgroep; regio afdeling van het Nederlands Genootschap). De urenbesteding van vrijwilligers van de werkgroep is in het dekkingsplan als co-financiering opgevoerd.

FINANCIËN3

BEGROTING EuroCamino der Lage landen 2018 16.000 Internationaal Jacobsfestival 2018 13.000 Refugio netwerk Fryslân 13.000Routebeschrijvingen (redactie, druk) 19.000 Digitale pelgrim infoservice 18.000Ontvangstfaciliteiten Groate Kerk (incl. film ‘Pelgrimeren in Fryslân’) 46.000 Organisatie /uitvoering (vrijwilligers) 13.000 Projectcoördinatie 2016-2018 12.000

Totaal 150.000

DEKKINGSPLAN EuroFondsen/ subsidie 116.000Uren-inzet vrijwilligers 34.000

Totaal 150.000

Een gespecificeerde begroting is op aanvraag verkrijgbaar.


Pelgrimeren naar Santiago manifesteert zich sinds het eind van de 20e eeuw als een trend in hedendaags cultuurtoerisme. Een explosief groeiende beweging gericht op bezinning en ontmoeting, spiritualiteit en gezonde vitaliteit. De route van het Jabikspaad en het Pelgrimsinformatiecentrum in De Groate Kerk van St. Jacobiparochie hebben een pioniersfunctie op dit gebied in Fryslân.

Jacobswegen in Europa naar Santiago hebben al sinds Middeleeuwse tijden een band met Fryslân. Diverse kronieken en stedelijke tradities verwijzen er naar. Het project ‘Santiago aan het Wad’ komt voort uit een mienskip van regionale en landelijke belanghebbenden, betrokken bij ‘pelgrimeren’ in Nederland en elders in Europa.

Het op touw zetten van een Camino der Lage Landen in 2018 met Fryslân als destinatie, is een kans om de unieke diversiteit van natuur- en cultuurlandschap in de provincie te promoten voor breed publiek. Elke regio in de provincie heeft hier belang bij. De afwisseling van streeklandschappen in Fryslân - voor wie trekt vanuit het ’Saksisch binnenland’ (Gelderland, Drenthe, Overijssel) naar de Friese Waddenzee - weerspiegelt meer dan 1000 jaar creatieve transformatie van Europees laagland in de Europese waddendelta.

SANTIAGO DE COMPOSTELA, EEN EUROPESE TRADITIE Vanaf de 9e eeuw na Chr. lopen pelgrims uit heel Europa ‘de camino’ naar Santiago de Compostela. In de 12e eeuw ging het om een half miljoen pelgrims per jaar, wat een hoog aantal was op een West-Europese bevolking van ca. 50 miljoen zielen in die tijd! Na de protestantse Reformatie (16e eeuw) raakt pelgrimeren in westen noord-Europa in onbruik als religieuze volkstraditie. In het katholieke Spanje, (zuid-) Frankrijk en Italië is ‘de camino’ tot op de dag van vandaag een levende traditie.

Vanuit de landen buiten zuid-Europa vertrok aan het begin van de 20e eeuw jaarlijks nog maar een enkeling naar Santiago. Dat tij begint na de Tweede Wereldoorlog te keren. Eind 20e eeuw (de jaren ’90) manifesteert zich in korte tijd een omslag in stijgende lijn. In 1991 meldden zich bij het pelgrimsbureau van Santiago nog ca. 7.000 pelgrims te voet of per fiets. Dat aantal is vervolgens spectaculair toegenomen. In 2009 kwamen er jaarlijks zo’n 145.000 pelgrims; in 2012 was dat ruim 192.000 pelgrims, waaronder meer dan 3000 van Nederlandse afkomst. Drie jaar later (2015) arriveren er 262.458 pelgrims in Santiago, afkomstig uit 179 landen binnen en buiten Europa.

ACHTERGRONDEN: FRYSLÂN EN DE CAMINO


Pelgrimeren naar Santiago begon ooit in de middeleeuwse context van kerk en christelijke religie als dominant kenmerk van Europese cultuur en dagelijks leven. Een wijd vertakt netwerk van ‘Jacobswegen ’ en refugio’s bij kloosters en herbergen onderweg , was ook in gebruik als trekroute voor rondtrekkende kunstenaars, architecten en geleerden. Kerk en geloof als verbindende factor van Europa en pelgrimeren raakt op de achtergrond door de protestantse Reformatie, protestants-katholieke godsdienstoorlogen en de opkomst van natiestaten in later tijden. Pas in de tweede helft van de 20e eeuw ontstaat opnieuw een hoger gemeenschappelijke Europees doel met de totstandkoming van de Europese markt en de Europese Unie. De EEG (Europese Economische Gemeenschap) erkent in deze tijd de pelgrimsroute naar Santiago als ‘ eerste Culturele Route van Europa’. In 1993 bestempelt UNESCO de Camino naar Santiago zelfs als ‘cultureel werelderfgoed’ van de mensheid als geheel. Dat stimuleert bekendheid en motivatie bij niet-Europese pelgrims. Oude Europese kaarten met hoofdwegen en aanlooproutes naar Santiago worden nieuw leven ingeblazen. De UNESCO-erkenning betekende een internationale impuls voor de ‘re-invented’ Santiagotraditie. In Fryslân brengt Stichting Jabikspaad in de jaren ‘90 de gelijknamige wandelen fietsroute in kaart tussen Hasselt en St. Jacobiparochie. Dit als bijdrage aan het instandhouden van een Europees netwerk van historische pelgrimspaden naar Santiago de Compostela.

PELGRIMEREN, EEN EIGENTIJDSE TREND Santiagogangers komen uit alle rangen en standen. In middeleeuwse tijden gebeurde dat tegen de achtergrond van kerk en geloof, hoewel ook andere culturele motieven een rol konden spelen bij het besluit tot pelgrimeren. In de 20e en 21e eeuw komen andere menselijke beweegredenen, naast de religieuze, meer naar voren; soms verbonden met spiritualiteit en behoefte aan bezinning. Bijvoorbeeld sociaal-culturele motieven: interesse voor persoonlijk contact met mensen uit andere landen en culturen. Of de sportief-recreatieve uitdaging van een lange duurtocht wandelen of fietsen zonder luxe en comfort, gedurende een aantal maanden. Het pelgrimsbesluit een paar maanden alleen te voet of per fiets naar Santiago te trekken wordt vaak genomen als een keerpunt in de routine van het dagelijks leven.


Hier ligt een link met de oude pelgrimstraditie. De camino volgen als solitair avontuur fungeert als een ‘rite de passage’: bijvoorbeeld bij abrupte overgang van een drukbezet arbeidzaam leven naar een bestaan als ‘vrije’ gepensioneerde. Of: jongeren zoeken een tijd van bezinning tussen hun jeugdjaren als kind, scholier, student, en de toekomstige fase van verantwoordelijkheid met een baan en functie in de burgermaatschappij. Iedere pelgrim onderweg heeft zijn eigen motief en persoonlijk verhaal; wat het sociale contact en spontane ontmoeting tussen mensen bevordert. ‘Onderweg zijn’ is bij pelgrimeren minstens zo belangrijk, zo niet belangrijker, dan het bereiken van het doel van de reis.

Bovengenoemde motieven zijn strikt genomen van alle tijden en verklaren niet de spectaculaire groei van de Santiago pelgrimage in de afgelopen decennia. Hedendaagse sociaal-maatschappelijke factoren spelen wellicht een rol. Traditionele sociale verbanden zoals de kerk, de familie of de bedrijfsgemeenschap bepalen minder vanzelfsprekend de gang van het leven en individuele keuzes van mensen. Individualisering en versobering van de verzorgingsstaat veroorzaken leemtes in sociale samenhang. Sommige mensen worden op zichzelf teruggeworpen en zoeken nieuw houvast. De maatschappelijke druk van werk, carrière, status, materiële consumptie en overorganisatie ervaren anderen ook als een belasting. Het sterkt de behoefte om afstand te nemen, tot zichzelf te komen. De moderne pelgrim, gelovige of a-religieus, zoekt geestelijke vrijheid en nieuwe verbondenheid in een onzekere wereld. Het besluit als pelgrim te trekken in het voetspoor van miljoenen voorgangers geeft daar een bijzondere lading aan. ‘Pelgrimeren’ onderscheidt zich van de jaarlijkse actieve vakantie of sportieve prestatietocht.

PELGRIMS, DE HEILIGE JACOBUS EN FRYSLÂNPelgrimsroutes naar Santiago staan van oudsher bekend als ‘Jacobswegen’ in Europa. Verwijzend naar het visioen van Karel de Grote en de mythe van het teruggevonden graf van de heilige apostel Jacobus in Santiago. Volgens middeleeuwse kroniekschrijvers was keizer Karel ook de begunstiger van de zgn. ‘Friese Vrijheid’. Friese hoofdelingen en boeren hadden van de keizer het recht gekregen eigen gezag te behouden in ruil voor het stuk grond waarop de stad Franeker is gesticht.


Franeker heeft van oudsher een historische band met de Heilige Jacobus. In 1470 kreeg de stad het recht pelgrims een aflaat voor Santiago te verlenen, ook al bevonden zich misdadigers onder hen. Wie op de avond van 25 juli (‘Sint Jacobus’) of in de vijftien dagen daarna naar Franeker kwam voor de aflaat, kreeg een vrijgeleide van de stad. In Harlingen was Jacobus naast patroonheilige van de pelgrim ook patroon van het gilde der binnenschippers. Sint Jacob is verder patroonheilige van kerken in Friese dorpen, zoals Warstiens, Ter Oele, Wommels en St. Jacobiparochie. Ook Siegerswoude, Leeuwarden, Dronrijp en Sneek koesteren banden met de Heilige Jacobus. De stad Leeuwarden bezit een ‘Jacobsstraat’ met dezelfde kromming (flauwe bocht) in zuidelijke richting als het verloop van de Melkweg in het visioen van keizer Karel. Artistieke putdeksels in de hedendaagse Leeuwarder Jacobsstraat verwijzen naar de Jacobslegende en de weg naar Santiago.

Het oudste Friese pelgrimsverhaal is een boetepelgrimage van valsemunter Asing in 1170. De abt van het klooster Mariëngaarde te Hallum stuurde hem naar Rome en Jeruzalem voor boetedoening. Asings nicht Gertrudis ging mee als reisgezel. Op haar initiatief bezochten ze op de terugreis het graf van Sint Jacobus in Santiago de Compostela. Terug in Friesland stichtte Gertrudis het zusterklooster Bethlehem aan de Dokkumer Ee, tegenwoordig meer bekend als Bartlehiem. Gertrudis was de eerste Friese vrouwelijke pelgrim.

Dokkum is het oudste pelgrimsoord van Fryslân, een traditie voortgezet door de RK kerk met de bouw van de Bonifatiuskapel bij de historische zoetwaterbron. Dokkum als stad ontstond in de vroege Middeleeuwen na de moord en heiligverklaring van bisschop/missionaris Bonifatius (sterfdatum 5 juni 754). De komst van pelgrims overzee vanuit Europa naar deze martelaarsplek in onbekend waddengebied maakt de naam ‘Dockynchirica/Dokkum’ op slag bekend in heel Europa. Het sterkt het prille begin van de Dokkumer terp als succesvolle noordelijke havenstad, verbonden met de Wadden- en Noordzee.


Na de teloorgang van Bonifatiusverering en pelgrimstraditie in Dokkum bij de protestantse Reformatie (1589) herleefde vier eeuwen later - op katholiek initiatief - de Bonifatiusbedevaarttraditie in Dokkum (1926 - heden). De middeleeuws ogende neo-romaanse Bonifatiuskapel met Processiepark, gelegen bij een oeroude zoetwaterbron op deze plek, is als nationaal katholiek heiligdom aangelegd. Aanjager van fondswerving voor de bouw van het hele pelgrimscomplex was pater-Karmeliet Titus Brandsma. De Bonifatiuskapel fungeert als (inter-)nationale trekpleister voor pelgrims en toeristen. Sinds WO II onderhoudt Dokkum een Europese stedenband met de twee andere Bonifatiussteden: Crediton (geboorteplaats van Bonifatius in zuidwest Engeland) en Fulda (bisschoppelijke standplaats in Duitsland met het graf van Bonifatius). Het Kloosterpad 1453 loopt door de Noordelijke Friese Wouden en fungeerde in vroeger tijden als beschermde handelsweg tussen de middeleeuwse kloosterlocaties van Smalle Ee (bij Drachten), het Barraconvent (in Burgum), het Cisterciënser klooster Claercamp (bij Rinsumageest) en de Praemonstratenzer Abdij van Dokkum. Anno 2016 is het Kloosterpad een toeristische wandelen fietsroute door de Noordelijke Friese Wouden: een ‘slow tourism’ tegenhanger van de 4-baans Centrale As die sinds kort hetzelfde landschap doorkruist. Stichting Inspirerend NO Fryslân zoekt naar passende cultuur- of landschapshistorische verlenging van het Kloosterpad 1453: bv. over het kleigebied boven Dokkum tot aan de kust bij Paesens-Moddergat. Vroeger was dit ook grootbezit van Klooster Claercamp.

Jacobus als patroon van de pelgrim draagt de Jacobsschelp als herkenningsteken. De Jacobsschelp (in onze tijd meer bekend als het beeldmerk van de Koninklijke Shell) fungeert als herkenningsteken van de route naar Santiago. In Fryslân is gekozen voor de wulk of kinkhoorn als merkteken van het Friese Jabikspaad. De wulk speelt een rol in verschillende Jacobslegenden rond Santiago. Hij komt veel voor in de Waddenzee en figureert om die reden in het gemeentewapen van Het Bildt: de gemeente van St. Jacobiparochie en Zwarte Haan.

JABIKSPAAD, SINT JACOBIPAROCHIE EN ZWARTE HAAN Het Jabikspaad is een voetpad en fietsroute van St. Jacobiparochie en Zwarte Haan naar Hasselt in Overijssel. Hasselt was ooit een oude Nederlandse bedevaartsplaats. Startpunt van het Jabikspaad is De Groate Kerk in St. Jacobiparochie, waar etappeplaatsen van de hele weg naar Santiago rondom de kerk zijn vereeuwigd. Tegenover de kerk staat sinds 1998 een kunstwerk van Henk Rusman als symbolisch begin van de Europese pelgrimsweg in het noorden. Vanaf de kerk loopt het Jabikspaad naar Zwarte Haan aan de waddenkust: de tegenhanger van Kaap Finisterre ( ’einde der aarde’) aan de Spaanse kust van Galicië. Kaap Finisterre ligt aan de Atlantische Oceaan en is na Santiago het einddoel van pelgrims die letterlijk de weg van ‘zee tot zee’ lopen. De combinatie van St. Jacobiparochie en Zwarte Haan aan de waddenkust is een bizondere Friese tegenhanger van de combinatie Santiago de Compostela in het binnenland en Finisterre aan de Atlantische Oceaan.

De Groate Kerk van St. Jacobiparochie herbergt het Pelgrimsinformatiecentrum voor noord Nederland. Dat is in 2011 opgericht door het Nederlands Genootschap van Sint Jacob in samenwerking met Stichting Alde Fryske Tsjerken als eigenaar van de Groate Kerk. Bezoekers worden hier geïnformeerd over de tocht naar Santiago de Compostela en het Jabikspaad door wandelaars of fietsers die ervaring hebben met de route. De Groate Kerk is de eerste van 50 stempelposten van het Jabikspaad. Via Zwarte Haan loopt het pad oostelijk via Stiens en Leeuwarden in zuidelijke richting naar Jirnsum. Vanuit St. Jacobiparochie kan de route naar Jirnsum ook in westelijke richting via de stad Franeker worden ondernomen. Beide takken van het pad komen samen op de ‘Jirnsumer Moeting’ (de Jirnsumse Ontmoeting) en gaan als één Jabikspaadroute door naar Hasselt. Het trefpunt bij Jirnsum is gemarkeerd met een pelgrimsmonument van middeleeuwse Friese kloosterstenen.


De Stichting Jabikspaad beheert de pelgrimsroute met vrijwilligers met pastoor Jan Romkes van der Wal als geestelijk vader. Herkenningstekens, informatieborden en stempelposten wijzen de weg. De routegids biedt achtergronden over de Santiago traditie en het Friese streeklandschap onderweg. Kunstenaar en heraldiek expert Jelle Terluin vervaardigde 50 authentieke kunstzinnige stempels voor de dorpen aan het Jabikspaad: de stempels zijn een waar collectors item voor de Santiagoganger.

Het Pelgrimsinformatiecentrum draait op vrijwilligers en is twee maal per maand op zaterdag geopend. Tot dusver ontvangt men jaarlijks 150 tot 200 bezoekers. Sinds de start van het pelgrimsinformatiecentrum in 2011 verdubbelde het ledenaantal van de noordelijke afdelingen van het Nederlands Genootschap van Sint Jacob. De afdeling Friesland ging van 290 naar 550 leden en de afdeling Groningen/Drenthe van 340 naar 600 leden. Een expositie in De Groate Kerk over ‘Pelgrim, in gedachten onderweg’ trok in de zomer van 2014 ruim 600 bezoekers.

NEDERLANDS GENOOTSCHAP VAN SINT JACOB Veel Nederlandse pelgrims sluiten zich aan bij het Nederlands Genootschap van Sint Jacob (opgericht in 1986). Wie de ervaring van de camino blijft delen, zoekt hier de ander op. Dat leidt regelmatig tot gezamenlijke meerdaagse wandelen fietstochten in Nederland of elders. Het genootschap telt tegenwoordig ruim 15.000 betalende leden en is de grootste Jacobusvereniging ter wereld. De afgelopen twintig jaar zag het Genootschap een spectaculaire ledengroei: Ledenaantal Nederlands Genootschap van Sint Jacob (1986-2015)

Het Genootschap kent zestien regionale afdelingen en onderhoudt banden met internationale zusterorganisaties in Europa en wereldwijd. Ledenactiviteiten zijn themalezingen, gezamenlijke wandelingen of fietsactiviteiten en informatie- avonden. Maandelijks verschijnt een landelijke Nieuwsbrief voor leden en vier keer per jaar het tijdschrift ‘De Jacobsstaf’. Het genootschap onderhoudt een website (www.santiago.nl) en steunt de regionale pelgrimsinformatiecentra in het midden, zuiden en noorden van Nederland. Respectievelijk in Vessem, Utrecht en St. Jacobiparochie.

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000

16000

1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29

TOTAAL LEDEN NETTO 31-dec


Sinds 2013 kent het genootschap een eigen ‘huiskamer’ in Santiago de Compostela, waar de Nederlands sprekende pelgrim en bezoeker terecht kan voor een kop koffie en hun verhaal. Ledenbijeenkomsten van het genootschap (2 x per jaar) worden door 500 tot 750 aanwezigen bezocht. In 2018 (najaar) wordt dit ledenprogramma in Fryslân georganiseerd door afdeling Fryslân van het Genootschap.

STICHTING INSPIREREND NOORDOOST FRYSLÂNDe stichting is een platform van protestantse kerken, de Rooms-katholieke kerk en regionale ondernemers voor promotie van religieus-historisch erfgoed in Dokkum en Noordoost Fryslân. In het kader van bezinningstoerisme zijn in het verleden oa. concerten in Romaanse dorpskerken gesteund, alsmede heruitgave van de routebeschrijving Kloosterpad 1453 ( Drachten- Burgum-Rinsumageest-Dokkum), en publicatie van lokale wandelroutes langs kerkhistorisch erfgoed (‘Wegen van Waarde’ in Dokkum en omgeving; de ‘Kruiswegstaties van Titus Brandsma’ bij de Bonifatiuskapel). Een kunstzinnige Bonifatiusroute door de Dokkumer binnenstad verbindt oude en nieuwe pelgrimslocaties in de stad: de Markt en Grote Kerk bovenop de terp in de binnenstad; de bron en Bonifatiuskapel met Processiepark iets buiten de binnenstad. Stichting Klooster Claercamp, verbonden aan de plek bij Rinsumageest waar het vroegere Cisterciënser klooster heeft gestaan (ca. 5 km van Dokkum ), participeert ook in Stichting Inspirerend NO Fryslân. Het doel van Santiago aan het Wad om gebruik en faciliteiten van een pelgrimsroutenetwerk Fryslân te promoten sluit aan bij het doel van de Stichting: stimulering van het gebruik van religieus-historisch erfgoed.

FRYSLÂN MARKETING, LANDSCHAPSDIVERSITEIT EN PELGRIMEREN

FRIESE IDENTITEIT & LANDSCHAPSDIVERSITEITFryslân kent als geen andere provincie grote diversiteit in streeklandschappen en cultuurhistorische bezienswaardigheden. Deskundigen onderscheiden in Fryslan meer dan twintig verschillende landschapstypen. Wie bijvoorbeeld het Jabikspaad loopt, trekt vanaf de waddenkust bij Zwarte Haan via de ingedijkte Middelsee van het Bildt of het terpenland rond Franeker, naar het veen-weide gebied in midden-Friesland en de Friese Meren.


Vervolgens bereikt men via de waterrijke natuur van het veengebied De Weerribben het historische bedevaartstadje Hasselt in Overijssel. Onderweg passeert men twee van de Friese Elf Steden (Franeker en Leeuwarden) en tientallen dorpen met historische kernen en Romaanse kerken, aanwezig op deze plek sinds middeleeuwse tijden. De wandelaar/ fietser in zuiden noordoost Fryslân trekt door de Noordelijke Friese Wouden en beleeft bij Dokkum de plotselinge overgang van beschut boomrijk coulissenlandschap op zand- en veengronden naar het open terpenland van de zeeklei boven de lijn Dokkum - Leeuwarden. De waddenzeedijk en buitendijkse kwelders zijn hier op ‘op steenworp afstand’ aanwezig. Wie daarentegen Fryslân intrekt vanuit Noord-Holland via de Afsluitdijk, of met de boot van Enkhuizen naar Stavoren, beleeft achtereenvolgens het IJsselmeer, het Friese merengebied, de weidsheid van de Greidhoeke, en richting Franeker ook de overgang naar open terpenland en waddenzeekust. Het vestigingspatroon van woonkernen in Fryslân is sinds de Middeleeuwen niet veranderd: afgezien van Drachten en Heerenveen ontstonden nergens nieuwe woonplaatsen. Alle dorpen en stadjes bezitten historische kernen, uitgegroeid met nieuwbouw en hedendaagse voorzieningen.

DUURZAAM TOERISMEDe UNESCO-erkenning van het Wadden Wereld Erfgoed zet ‘duurzaam toerisme’ hoog op de toeristische agenda van het noorden. Een overvol Amsterdam doet een klemmend beroep op regio’s elders in het land om bij te springen voor de wassende stroom van internationale bezoekers. Provinciemarketeers buiten de Randstad zijn bv. gevraagd naar wat hun gebied de toerist biedt over het oer-Nederlandse thema van ‘strijd met het water’. Voor Fryslân zijn dat niet alleen waterstaatkundige monumenten zoals de Afsluitdijk, de Sneker Waterpoort, het historische Woudagemaal of het moderne Wetsus Institute for Water Technology. Ook beleefroutes in het cultuurhistorisch deltalandschap kunnen bijdragen aan dit verhaal. Strijd en profijt van water sinds eeuwen vindt zijn neerslag in historische haven- en handelssteden, terpdorpen op de klei, ondiepe Friese meren (veenafgraving!) en het veen-weidegebied. Een landschappelijk fenomeen is ook de schepping van nieuwe natuur op oude zeebodem van de Lauwerszee: het Natuurpark en recreatiegebied Lauwersmeer als trekvogelparadijs.


Dorpen als St. Jacobiparochie op de voormalige Middelsee zijn producten van het oudste gelijknamige landaanwinningsproject van de lage landen: de indijking van de Middelsee (1300). De afsluiting van de Zuiderzee en de Lauwerszee zijn 20e eeuwse voorbeelden van vergelijkbare grootschalige landaanwinning.

LEVEN ONDER DE ZEESPIEGELFryslân (en Nederland als geheel) is een succesvolle transformatie van Europees laagland aan de zee. In Fryslân vertelt elk streeklandschap een eigen verhaal dat teruggaat tot het vroeg-middeleeuwse begin met indijking, ontwatering, ontginning en handel over zee: van de Friese prehistorie en de Middeleeuwen tot nu. De slikken en getijdenwerking van het wad getuigen van de laatste ongerepte ‘wildernis’ van de Europese delta aan de Noordzee. Grote diversiteit in cultuurlandschap in een straal van nog geen 100 kilometer maakt Fryslân tot een ideaal doelgebied van een trektocht als de Camino der Lage Landen. ‘Pelgrimeren’ is het beleven van land en water dat al meer dan 1000 jaar met succes door mensenhand werd gevormd en bewerkt. Zeespiegelstijging, bodemdaling en teruggang in biodiversiteit zijn de uitdagingen van vandaag die opnieuw vragen om vindingrijkheid en pragmatische samenwerking. Dit ‘landschap lezen’ in Fryslân biedt inzicht en ervaringen die elders in de wereld van betekenis zijn.

SANTIAGO AAN HET WAD30 SANTIAGO AAN HET WAD30

TOTAALGeregistreerde pelgrims 2015 : 262.458Geregistreerde pelgrims 2014 : 237.886 LAND VAN HERKOMST

PAÍS Nº DE PEREGRINOS 2014 Nº DE PEREGRINOS 2015

España 113625 (47,76 %) 122339 (46,62 %)

Italia 20241 (8,51 %) 22112 (8,43 %)

Alemania 16345 (6,87 %) 18858 (7,19 %)

Portugal 11655 (4,90 %) 12455 (4,75 %)

Estados Unidos 11577 (4,87 %) 13657 (5,20 %)

Francia 9345 (3,93 %) 9911 (3,78 %)

Irlanda 5020 (2,11 %) 5360 (2,04 %)

Reino Unido 4395 (1,85 %) 5415 (2,06 %)

Corea 3840 (1,61 %) 4072 (1,55 %)

Australia 3775 (1,59 %) 3853 (1,47 %)

Canadá 3575 (1,50 %) 4201 (1,60 %)

Holanda 3458 (1,45 %) 3500 (1,33 %)

Brasil 3271 (1,38 %) 3932 (1,50 %)

Polonia 2957 (1,24 %) 3771 (1,44 %)

Bélgica 1834 (0,77 %) 2100 (0,80 %)

In 2015 waren pelgrims uit 179 verschillende landen afkomstig. SEKSE52,93 % is man, tegenover 54,02 % in 2014. MEDIUM90,02 % gaat te voet, dat was 88,67 % in 2014;9,66 % gaat per fiets, dat was 10,65 % in 2014.(0,29 % te paard, 0,03 % in rolstoel) LEEFTIJDMinder dan 30 jaar oud waren 74 721 pelgrims (28,47 %);Tussen 30 en 60 jaar 143 885 (54,82 %);Ouder dan 60 jaar 43 852 pelgrims (16,71 %).Deze aantallen zijn ongeveer vergelijkbaar met 2014. MOTIVATIEReligieus 99.680 (37,98 %, was 42,45 % in 1014);religieus-cultureel 141 969 (54,09 %, was 50,63 % in 2014);alleen cultureel 20.809 (7,93 %, was 6,92 % in 2014).

PELGRIMSSTATISTIEKEN 2014-2015 Santiago de Compostela

De Nationale Wandelmonitor 2016 is een uitgave van Wandelnet. De monitor rapporteert over trends en achtergronden van wandelen in Nederland. Op basis van motieven en doel onderscheidt men tien typen wandelaars, zoals de wandeltoerist, de prestatiewandelaar en de pelgrim: “Pelgrim: zoekt zingeving, verdieping en rust (sabbatical), trekt er ook rustig voor langere tochten op uit (zoals naar Santiago de Compostela).” ENKELE GEGEVENS10,5 Miljoen Nederlanders wandelen wel eens voor hun plezier. In het vorige rapport uit 2010 was dat 6,6 miljoen. Wandelen is de populairste vrijetijdsactiviteit gevolgd door winkelen in de binnenstad en uit eten gaan. Tussen 25 en 65 jaar zijn de grootste groepen wandelaars actief.

Citaat: “Het karakter van de omgeving (bos, duinen, natuurgebied, steden, etc.), de lengte van de route en de reisafstand naar het startpunt van de route zijn veruit de belangrijkste aspecten bij de keuze van een route. In het algemeen geldt dat degenen die in een natuurlijke omgeving of in agrarisch gebied/ het platteland wandelen meer tevreden zijn dan degenen die in hun eigen wijk, in het centrum van een stad of een dorp of in een stadspark wandelen.” Ongeveer 20% maakt gebruik van GPS (meestal 28 - 44 jarigen). Ca. 66% zoekt wel eens een route op internet. De 55 -74 jarigen gebruiken vaker dan gemiddeld locale wandelpaden in eigen regio.

TRENDS EN ONTWIKKELINGEN: • Groei van gezondheidsbewustzijn. • Toename van vergrijzing • Toename van thematisch wandelen • Meer naar buiten • Wandelaars mobieler met nieuwe media (65% boven de 65 heeft een smartphone)

WANDELEN IN DE LIFT IN NEDERLAND


Stichting Santiago aan het Wadp/a De Rijd 65 - 8939 AG LeeuwardenVoorzitter: Hans de JongPenningmeester: Bas BrouwerSecretaris: Gerko Last, [email protected]: NL04 SNSB 0935 5348 22KvK nummer: 65816854

ContactLammert de Hoop (projectcoördinator)E-mail: [email protected]

[email protected]: +31 (0)6 109 14 645

Ontwerp en opmaakLogo + projectplan Studio Haaima, www.studiohaaima.nl

Fotografie Voorpagina: Piet Douma fotografie,

www.pdf-grafie.nlBinnenwerk: Shutterstock.com

Hans de Jong

SantiagoWad aan het · Nederlands Genootschap van Sint Jacob ... St. Jacobiparochie en Zwarte Haan...

Documents

Transcript of SantiagoWad aan het · Nederlands Genootschap van Sint Jacob ... St. Jacobiparochie en Zwarte Haan...