Ruimte voor zonne-energie

in Nederland 2020-2050

Analyse van ruimtelijke groeikansen en knelpunten voor zonne-energie toepassingen in Nederland

Amelie VeenstraHolland Solar

Juni 2015

De branchevereniging van Nederlandse experts in

zonne-energie

Ruimte voor zonne-energie in Nederland 2020-2050

Analyse van ruimtelijke groeikansen en knelpuntenvoor zonne-energie toepassingen in Nederland

Holland Solar Amelie Veenstra juni 2015

Korte Elisabethstraat 63511 JG UTRECHT

Nederland

+31(0)30 232 80 08hollandsolarhollandsolarnl

wwwhollandsolarnl

Inhoud

Voorwoord 4Samenvatting 5Inleiding 81 Energieverbruik in Nederland 10

11 Energieverbruik naar sector 1012 Energieverbruik naar toepassing 1213 Energieverbruik naar provincie 1314 Aandeel hernieuwbaar 13

2 Zonne-energie in NL 1421 Beschikbare zonne-energietechnieken 1422 Kortevooruitbliktoekomstigeontwikkelingen 15

3 Financieelpotentieelzonne-energie 1631 Financieelpotentieelzonnestroom 1632 Financieelpotentieelzonnewarmte 17

4 Dakoppervlak in Nederland 185 Ruimtepotentieelandersdandaken 206 ZonnewarmtepotentieelinNederland 22

61 Inleiding 2262 Potentieelzonnewarmteinsectoren 2363 Ruimtevraagpotentieelzonnewarmte 2464 Potentieelzonnewarmtebijhuishoudens 2465 Potentieelzonnewarmteindustrieenutiliteit 2566 ConclusiesPotentieelzonnewarmte 28

7 Zonnestroompotentieel 2971 Theoretischpotentieelzonnestroom 2972 Praktischpotentieelzonnestroomophuishoudens 3173 Potentieelzonnestroomopcivielewerken 31

74 Conclusiespotentieelzonnestroom 328 Beschrijvingpotentieelzonnestroominverschillendesectoren 33

81 Particulierehuiseigenaren 3382 Huurwoningen 3383 Agrarische bedrijven 3484 Het MKB 3485 Zonnepanelen op civiele werken 3486 Groot Vastgoed Privaat 3587 ESCO 3688 Ziekenhuizen en zorginstellingen 3689 Potentieelopoverheidsvastgoed 36810 Overheidsvastgoed onderwijs 389 Conclusiesenaanbevelingenpotentieelzonne-energie 39

Bijlage1 Toelichtingfinancieumlleaspectenmarktzonne-energie 43kWh prijs 43Gasprijs 44Salderen 44SDE+ subsidie 45SDE en zonnestroom 45SDE en zonnewarmte 45EnergieInvesteringsaftrek(EIA) 45Asbest eraf Zonnepanelen erop 46Btw vrijstelling 46Depostcoderoosofenergiebelastingkortingvoorcooumlperaties 46Beschikbaarheid van kapitaal 46Beschikbaarheid van leningen 47

Bijlage2 Toelichtingberekeningpotentieelzonnewarmte 48Literatuur 49

De branchevereniging van Nederlandse experts in

zonne-energie

Ruimte voor zonne-energie in Nederland 2020-2050

Analyse van ruimtelijke groeikansen en knelpuntenvoor zonne-energie toepassingen in Nederland

Holland Solar Amelie Veenstra juni 2015

Korte Elisabethstraat 63511 JG UTRECHT

Nederland

+31(0)30 232 80 08hollandsolarhollandsolarnl

wwwhollandsolarnl

Inhoud

Voorwoord 4Samenvatting 5Inleiding 81 Energieverbruik in Nederland 10

11 Energieverbruik naar sector 1012 Energieverbruik naar toepassing 1213 Energieverbruik naar provincie 1314 Aandeel hernieuwbaar 13

2 Zonne-energie in NL 1421 Beschikbare zonne-energietechnieken 1422 Kortevooruitbliktoekomstigeontwikkelingen 15

3 Financieelpotentieelzonne-energie 1631 Financieelpotentieelzonnestroom 1632 Financieelpotentieelzonnewarmte 17

4 Dakoppervlak in Nederland 185 Ruimtepotentieelandersdandaken 206 ZonnewarmtepotentieelinNederland 22

61 Inleiding 2262 Potentieelzonnewarmteinsectoren 2363 Ruimtevraagpotentieelzonnewarmte 2464 Potentieelzonnewarmtebijhuishoudens 2465 Potentieelzonnewarmteindustrieenutiliteit 2566 ConclusiesPotentieelzonnewarmte 28

7 Zonnestroompotentieel 2971 Theoretischpotentieelzonnestroom 2972 Praktischpotentieelzonnestroomophuishoudens 3173 Potentieelzonnestroomopcivielewerken 31

74 Conclusiespotentieelzonnestroom 328 Beschrijvingpotentieelzonnestroominverschillendesectoren 33

81 Particulierehuiseigenaren 3382 Huurwoningen 3383 Agrarische bedrijven 3484 Het MKB 3485 Zonnepanelen op civiele werken 3486 Groot Vastgoed Privaat 3587 ESCO 3688 Ziekenhuizen en zorginstellingen 3689 Potentieelopoverheidsvastgoed 36810 Overheidsvastgoed onderwijs 389 Conclusiesenaanbevelingenpotentieelzonne-energie 39

Bijlage1 Toelichtingfinancieumlleaspectenmarktzonne-energie 43kWh prijs 43Gasprijs 44Salderen 44SDE+ subsidie 45SDE en zonnestroom 45SDE en zonnewarmte 45EnergieInvesteringsaftrek(EIA) 45Asbest eraf Zonnepanelen erop 46Btw vrijstelling 46Depostcoderoosofenergiebelastingkortingvoorcooumlperaties 46Beschikbaarheid van kapitaal 46Beschikbaarheid van leningen 47

Bijlage2 Toelichtingberekeningpotentieelzonnewarmte 48Literatuur 49

Inhoud

Voorwoord 4Samenvatting 5Inleiding 81 Energieverbruik in Nederland 10

11 Energieverbruik naar sector 1012 Energieverbruik naar toepassing 1213 Energieverbruik naar provincie 1314 Aandeel hernieuwbaar 13

2 Zonne-energie in NL 1421 Beschikbare zonne-energietechnieken 1422 Kortevooruitbliktoekomstigeontwikkelingen 15

3 Financieelpotentieelzonne-energie 1631 Financieelpotentieelzonnestroom 1632 Financieelpotentieelzonnewarmte 17

4 Dakoppervlak in Nederland 185 Ruimtepotentieelandersdandaken 206 ZonnewarmtepotentieelinNederland 22

61 Inleiding 2262 Potentieelzonnewarmteinsectoren 2363 Ruimtevraagpotentieelzonnewarmte 2464 Potentieelzonnewarmtebijhuishoudens 2465 Potentieelzonnewarmteindustrieenutiliteit 2566 ConclusiesPotentieelzonnewarmte 28

7 Zonnestroompotentieel 2971 Theoretischpotentieelzonnestroom 2972 Praktischpotentieelzonnestroomophuishoudens 3173 Potentieelzonnestroomopcivielewerken 31

74 Conclusiespotentieelzonnestroom 328 Beschrijvingpotentieelzonnestroominverschillendesectoren 33

81 Particulierehuiseigenaren 3382 Huurwoningen 3383 Agrarische bedrijven 3484 Het MKB 3485 Zonnepanelen op civiele werken 3486 Groot Vastgoed Privaat 3587 ESCO 3688 Ziekenhuizen en zorginstellingen 3689 Potentieelopoverheidsvastgoed 36810 Overheidsvastgoed onderwijs 389 Conclusiesenaanbevelingenpotentieelzonne-energie 39

Bijlage1 Toelichtingfinancieumlleaspectenmarktzonne-energie 43kWh prijs 43Gasprijs 44Salderen 44SDE+ subsidie 45SDE en zonnestroom 45SDE en zonnewarmte 45EnergieInvesteringsaftrek(EIA) 45Asbest eraf Zonnepanelen erop 46Btw vrijstelling 46Depostcoderoosofenergiebelastingkortingvoorcooumlperaties 46Beschikbaarheid van kapitaal 46Beschikbaarheid van leningen 47

Bijlage2 Toelichtingberekeningpotentieelzonnewarmte 48Literatuur 49

54

VoorwoordZonnewarmte en zonnestroom zijn aan een onstuitbare opmars bezig ook in Nederland Vanzelfsprekend worden er dan vragen gesteld over het ruimtebeslag van al die zonnecollectoren en zonnepanelen Ook willen overheden weten welk beleid op dit gebied werkt of niet werkt liefst met details over de mogelijkheden per regio of per sector om eventueleknelpuntentekunnenoplossenOokjournalistenstellenregelmatigvragenoverdezeonderwerpenenmarktpartijenenstartendebedrijvenwillenwetenwaarkanseneacutenrisicorsquos liggen

OmdieredenheefthetMinisterievanInfrastructuurenMilieuHollandSolargevraagdeenrapportoptestellenwaarindegroeikanseneacutendeknelpuntenvoorzonne-energieinNederland in de komende decennia worden beschreven

Inditrapportwordtgeconcludeerddathetruimtelijkpotentieelvoorzowelzonnewarmtealszonnestroomzeergrootisendatzonne-energieinpotentieenkeletientallenprocentenvanonzefinaleenergievraagkanleverenDaarmeekanzonne-energieeenaanzienlijkebijdrageleverenaandenoodzakelijketransitienaareenvolledighernieuwbareenergievoorzieningdeNederlandseldquoEnergie-WenderdquoHetrealiserenvandatpotentieelvraagtechterweleenattenteoverheiddiezowellandelijkalsregionaaldejuisterandvoorwaardenblijftscheppenknelpuntenoplostenbelemmeringenwegneemt

WijzijnAmelieVeenstraveeldankverschuldigdvoordegroteinspanningendiezijheeftverricht om de gegevens voor dit rapport bijeen te brengen en overzichtelijk samen te vattenBijhetopstellenvanhetrapportheeftzijervarenhoelastighetisomgoedeschattingenvanhetpotentieeltekunnenmakenvooralookregionaalgegevendevelefactorenwaardegroeivanzowelzonnewarmtealszonnestroomvanafhankelijkzijnDitblijkt ook uit de vele eerdere studies die er op dit terrein al zijn verricht en die ieder voor zichweerdiscussiesoproepenzoalsrecentnogmetdeDNV-GLpotentieelstudievoorzonnestroom

Ook dit Holland Solar rapport zal een bijdrage aan de discussies leveren en dat is ook nodig in dit snel groeiende veld Want zoals Geert Verbong cs in 2001 al constateerden in hun fraaieoverzichtvandegeschiedenisvanhernieuwbareenergieinNederlandhetisenblijftldquoEenKwestieVanLangeAdemrdquo

Erik LysenVoorzitterHollandSolar

SamenvattingIn Nederland wordt jaarlijks ongeveer 3300 PJ aan primaire energie gebruikt vooral in de vormvanaardgasaardolieensteenkoolNaaftrekvanomzettingsverliezen(~500PJmetnamebijelektriciteitsopwekking)enhetniet-energetischegebruikvanfossielebrandstoffen(~650PJvooralalsgrondstofindechemischeindustrie)resulteertditineenfinaalenergiegebruik van ongeveer 2150 PJ

Zonne-energie technieken kunnen op langere termijn bijdragen met 300-700 PJ binnenlands opgewekteenergieenzodoendetientallenprocentenvandeenergietransitievoorhunrekeningnemenZowelvoorzonnestroomalszonnewarmtetoepassingenisveelpotentieelin verschillende sectoren

Potentieel zonnewarmteHetpotentieelvoorzonnewarmtewordtgrotendeelsbepaalddoordewarmtevraagenverschillendesectorenendekenmerkendaarvanZonnewarmteheeftminderdakruimtenodigomdatheteenhogerrendementheeftErisvoorzonnecollectorennaastzonnestroom voldoende ruimte te vinden op de daken

Potentieel zonnewarmte in PJ jaar

2020 2050Huishoudens 25 77Industrie 05 19Utiliteit(inclagrarisch) 20 11Totaal 50 107

NB alternatieve Europese studies stellen dat het lange termijn potentieel rond 300 PJ is

Zonnewarmte technieken kunnen op korte termijn versneld toegepast worden bij huishoudensrecreatiesportenwellnessendeagrarischesectorVoordelangeretermijniserveelpotentievoorzonnewarmteindeindustrieoaindefoodsectorenhetinvoedeninwarmtenettenvanuitzonnecollectorvelden

76

Potentieel zonnestroomHetpotentieelvoorzonnestroomwordtinNederlandgrotendeelsbepaalddoor400km2 dakoppervlak 200 km2 civiele werken en 200 km2 parkeerterreinen Opstellingen in het open veld zijn buiten beschouwing gelaten

Potentieel zonnestroom in PJ jaar1

2020 2050Huishoudens 13 92Industrie+Utiliteit 15 77Agrarisch 15 35Totaal 16 204

NB extra opwekking kan gerealiseerd worden boven parkeerterreinen en op civiele werken potentieel zorsquon 200 PJ extra

Ruimtelijk potentieelZonnestroom technieken kunnen op korte termijn vooral groeien bij de grondgebonden woningeninparticulierbezitDaarnaastisereengrootpotentieelbijutiliteit(scholenenandermaatschappelijkvastgoed)enagrarischesectorErwordtvoortseengrootpotentieelgezienincombinatieparkeerruimteenelektrischvervoeralsooktoepassingenopcivielewerken

Omhetruimtelijkpotentieelgoedtekunnenbenuttenvoorzonne-energiewordeneenaantal aanbevelingen gedaan in het kader van ruimtelijke taken van de overheid

bull Het gebruik van ruimte op en rond civiele werken zal eenvoudiger gerealiseerd moeten kunnen worden Een passend ruimtelijk ordeningskader hiervoor is dan noodzakelijk

bull sturing op gebruik van parkeergarages en -terreinen voor zonnestroom in combinatiemetelektrischvervoerisnodig

bull eisen in het bouwbesluit zouden aangepast moeten voor het verzekeren van optimalemogelijkhedenvoortoepassingenvanzonne-energieDenkhierbijaanruimtevoorinstallatiesenopslagdak-doorvoerenruimteopdakenenz

bull onderzocht zou moeten worden welke mogelijkheden er zijn voor het garanderen vanschaduwvrijheidvooreigenarenvanzonne-energieinstallaties

bull erisbehoefteaanactueledataoverenergieverbruiken-opwekkingperregioenlandelijk Dit versnelt het vermarkten van duurzame decentrale energie

1 1 GWp aan zonnepanelen wekt in Nederland gemiddeld 875 GWhjaar op = 315 PJ per jaar Ofwel 1 PJ aan zonnestroom wordt jaarlijks opgewekt door 032 GWp aan zonnepanelen

Rol voor de overheidDeontwikkelingvanzonne-energievraagtinNederlandverdereenlevelplayingfieldrsquoeneenconsistentlangertermijnbeleidvoorregelgevingenfiscaleoffinancieumlleinstrumenten

MetrelatiefweinigmoeitevanuitdeoverheidkanereengrotegroeiverwezenlijktwordeninverschillendesectorenDitzijnoamaatschappelijkvastgoedMKBagrarieumlrsfoodindustriewellnessenwoningcorporatiesBelangrijkeaandachtspuntenzijn

bull deonzekerheidoverfinancieumllerendementenmoetwordenopgelostFinancieringskansen worden snel hoger door meer zekerheid over rendement Behoudvansalderenmeteenfluwelenovergangnaarnieuweregelingna2020of later het verhogen van SDE+ budget en betere garantstellingen voor projecten verhoogt slagingskans van projecten

bull erisblijvendeaandachtnodigvoormogelijkhedenvoorparticulierenenMKBzonder eigen dak De postcoderoosregeling vraagt verbetering of andere oplossingen moeten op korte termijn ontwikkeld worden

bull hetmogelijkmakenvoorwoningcorporatiesomhuurtellingsystematiekaantepassen aan alle type energieopwekking dus ook zonnepanelen

bull hetverbeterenvanoptiesvoorzonnewarmtezoalseenaanpassingvandeenergiebelastingopgashetverbeterenvanzonnewarmteinSDE+dooreenhogertotaalbudgetenhetverbeterenvanderekensystematiekZonnewarmtesystementot100m2kennengeenenkelestimuleringditzoumoetenveranderenVoorzeergrotesystemenzouinvoedinginwarmtenettenmogelijkgemaaktmoetenworden

bull deimplementatievanenergieprestatielabelsendehandhavingvanenergieprestatiesvangebouwen

bull het faciliteren van het clusteren van projecten bijvoorbeeld bij maatschappelijk vastgoed om beter kapitaal te kunnen aantrekken

98

InleidingNa jaren van wisselend beleid wordt er in Nederland mede door het breed gedragen NationaleEnergieAkkoordgekoerstopeensterketoenamevanhernieuwbareenergieopwekkingVerschillendehernieuwbareenergietechnologieeumlnwordengestimuleerdDetoepassingvanzonne-energiegroeitmomenteelhardmetnamezonnestroomgroeitexponentieelDeverwachtingisdatderolvanzonne-energiedekomende decennia verder in belang zal toenemen De interesse voor zonne-energie met name zonnestroom-systemen is groot bij burgers en bedrijven Door het decentrale karakter en de betrokkenheid van burgers en bedrijfsleven zijn lokale overheden in toenemende mate gesprekspartner in energievraagstukken Hierdoor zullen beleidsvragen ontstaanwaarvanvragenoverhetpotentieelendedaarmeesamenhangenderuimtelijkeaspecten tot de voornaamste zullen behoren

DetransitienaareenduurzameenergievoorzieningheefteensterkruimtelijkecomponentDeverschillendehernieuwbareenergietechnologieeumlnwaaronderzonne-energiehebbeneengroterruimtebeslagdandeconventioneleenergiecentralesDevraaghoesterkderuimtelijke component voor zonne-energie is is nog niet volledig beantwoord Het is nog onduidelijk hoeveel zonne-energie kan groeien zonder ruimtelijke belemmeringen in Nederland welke ruimtelijke belemmeringen er kunnen gaan ontstaan en op welke termijn Verderiserdiscussieoverhetmaximalepotentieelvanzonne-energieenmetwelkbeleidhetpotentieeloptimaalkanwordenbenutDezevraagstukkenkunnenperregioverschillenDit rapport poogt in deze vraagstukken helderheid te geven

DitrapportisdoordebrancheorganisatieHollandSolarsamengesteldopverzoekvanProgrammaEnergieenRuimtevanhetMinisterievanInfrastructuurenMilieu(IampM)HetMinisterievanIampMwenstmeerinzichtinderuimtelijkeaspectenenhetpotentieelvanzonne-energie in Nederland als input voor de sturing op ontwikkelingen in beleid en voor debeantwoordingvanvragenvanpolitiekebestuurdersHollandSolarheeftditbeeldnodigomhetmarktpotentieelinkaarttebrengenenomadequaattekunnenreagerenoppolitiekeofbestuurlijkevragengerichtaanmarktpartijenmetbetrekkingtotdeontwikkelingvantoekomstigbeleid(binnendebrancheofalsinputopoverheidsbeleid)oplangere termijn

Opbouw van het rapportDit rapport bestaat uit verschillende onderdelen waarin de volgende zaken worden onderzocht

bull eenrealistischeinschattingvanhetfinancieumlleenenergetischpotentieelvanzonnewarmteenzonnestroomindeperiode(tot2020entot2050)gerelateerdaanhetruimtelijkpotentieelHierbijwordtinogenschouwbesproken

o typeringenergievraag(warmteenstroom)o realistischgroeiscenarioo tebenuttendakoppervlakkenvanwoningen(huurkoop)enutiliteit

(verschillendesectoren)o inschattingvantebenuttenoppervlakcivielewerkeno waar mogelijk uitsplitsing naar sector provincie of regioo technologische ontwikkelingen

bull wat zijn gewenste aanpassingen in ruimtelijk beleid Er zal worden aangeven wat de groei van zonne-energie kan zijn binnen de fysieke ruimte die er is op daken en andere bouwwerken en welke ruimtelijke beleidsaanpassingen nodig zijn

bull oplossingsrichtingenomeenmaximalebenuttingvanoppervlakkenindegebouwdeomgeving mogelijk te maken

1110

1 Energieverbruik in Nederland

Hetpotentieelvanzonne-energietoepassingenwordtuitgedruktalsaandeelinhetfinaleenergieverbruik In dit hoofdstuk wordt een kenschets gegeven van het energieverbruik van Nederland gebaseerd op cijfers van afgelopen jaren

11 Energieverbruik naar sector

In Nederland wordt jaarlijks ongeveer 3300 PJ aan primaire energie gebruikt vooral in de vormvanaardgasaardolieensteenkoolNaaftrekvanomzettingsverliezen(~500PJmetnamebijelektriciteitsopwekking)enhetniet-energetischegebruikvanfossielebrandstoffen(~650PJvooralalsgrondstofindechemischeindustrie)resulteertditineenfinaalenergiegebruik van ongeveer 2150 PJ2

Ruimdehelftvandeprimaireenergiewordtverbruiktindeindustrieendeenergiesectorzelf(zieFiguur1)Binnendeindustrieisdechemischeindustriedegrootsteenergieverbruiker(zieFiguur2)Debedrijfsgebouwenhaddenin2010eenverbruikvanruim 300 PJ zie Figuur 3

Figuur 1 Energieverbruik (primair) naar sector (Bron CBS)

2 In2013washetfinaleenergiegebruik2185PJ(bronCBS)

Kleinverbruikers tot 10000 kWhjaar hebben het hoogste rendement op zonnepanelenvanwegehethoogstetariefEnergiebelasting(0119centkWhexclbtw)Hierondervallenmetnamehuishoudens(particulierenhuur)eneendeelvanhetMKB

Kleinverbruikers tot 50000 kWhjaar hebben ook een redelijk rendement mitszijeenaansluitinghebbenvanmax3x80A(endusmogensalderen)of een SDE+ subsidie krijgen of EIA gebruiken Hieronder vallen veelal onderwijsgebouwen klein publiek vastgoed MKB en agrarische bedrijven Zijbetalen0043centkWhVVE-enmetliftenenventilatievallenookvaakin deze categorieMeeruitleginBijlage1 Toelichtingfinancieumlleaspectenmarktzonne-energie

Figuur 2 Energieverbruik naar bedrijfstak (Bron Compendium van de Leefomgeving)

Figuur 3 Energiegebruik van bedrijfsgebouwen (Bron Energie Trends 2014)

1312

12 Energieverbruik naar toepassing

HetprimaireenergieverbruikbetreftelektriciteitsopwekkingwarmteentransportbrandstoffenEnergiebronnendienenverderookalsgrondstofDeverdelingistevinden in Figuur 4 De grootste energietoepassing in Nederland is warmte Figuur 5 laat de onderverdeling zien van warmtegebruik naar sector

Figuur 4 Energieverbruik (primair) naar toepassing (Bron CBS)

Figuur 5 Warmtegebruik (primair) naar toepassing (Bron CBS)

13 Energieverbruik naar provincie

Figuur 6 Energieverbruik per provincie 2020 in TJ (Bron klimaatmonitor databank)

InFiguur6ishetenergieverbruikperprovinciegrafischweergegevenDitzijninschattingenvandeklimaatmonitordatabankDezeschattingenzijnnietcompleetenderhalvekanerslechtseenindicatiefoverzichtwordengegevenvanhetenergiegebruikperprovincieIndefiguurmistbijvoorbeeldhetenergiegebruikvandegebouwdeomgevinginZuidHollanden zijn er weinig gegevens bekend over de provincie Flevoland Het energieverbruik hangt nauw samen met het aantal inwoners en het niveau van bedrijvigheid

14 Aandeel hernieuwbaar

Het aandeel hernieuwbare energie is in Nederland nog beperkt In 2013 droeg hernieuwbareenergie99PJbijaanhetfinaleenergieverbruikvan2185PJdus45Hetleeuwendeelwasafkomstigvanbiomassa(69PJ)enwind(19PJ)Zonne-energieleverde nog maar een beperkte bijdrage zonnestroom leverde 18 PJ en zonnewarmte 11PJZonnepanelenproduceerdenhiermee04vandeelektriciteitinNederlandenzonnewarmteleverde01vandewarmtevraag[BronCBSHernieuwbareEnergieinNederland 2013]

Denationaleambitieisom14hernieuwbareenergieindeNederlandsemixtehebbenin2020en16in2023Eenserieuzebijdragevanzonne-energiewordtineersteinstantiegezochtindebebouwdeomgeving(utiliteitenwoningen)endeindustrie

Indevolgendehoofdstukkenwordthetpotentieelvanzonne-energiebehandeldopbasisvantechnischemogelijkhedenruimtelijkeanalysefinancieumlleanalyseensectoranalyse

1514

2 Zonne-energie in NL

De zonne-energie markt biedt veel soorten oplossingen waarbij de zon gebruikt wordt als bron van energie In dit hoofdstuk worden technische mogelijkheden kort toegelicht en wordendetoekomstigeontwikkelingengeschetst

21 Beschikbare zonne-energietechnieken

Zonnestraling kan toegepast worden als energiebron met de volgende techniekenZonnepanelenDezezettenzonlichtdirectominelektriciteitookwelzonnestroomofZonPV(ldquoPhoto-Voltaicsrdquo)genoemdNaomzettingvandegelijkstroominwisselstroomdoorzogenaamdeomvormerswordtdestroomdirectverbruiktof(deels)inhetelektriciteitsnet geiumlnjecteerd en elders gebruikt

ZonnecollectorenZijzettenzonlichtdirectominwarmteEenanderebenamingvoorzonnewarmte is ldquozonthermischrdquo De zonnecollectoren leveren hun warmte meestal aan een opslagvat waarna het complete systeem ldquozonneboilerrdquo wordt genoemd Zonnewarmte kan ook rechtstreeks gebruikt worden zoals bij verwarming van zwemwater of geiumlnjecteerd worden in een warmtenet

Passief huizenDitzijnwoningenzonderactieveverwarmingZijzijnzogebouwddatverwarming vrijwel geheel uit zonlicht wordt gehaald zonder tussenkomst van een conventioneelverwarmingssysteem

Solar Assisted Cooling Zonnewarmte wordt ook toegepast om koelingsprocessen te voeden Deze techniek wordt niet of amper toegepast in Nederland In de toekomst kan hier echter wel wat van verwacht worden

DezestudiebehandeltalleenhetpotentieelvanzonnepanelenenzonnewarmtesystemenomdatdezetechniekenhetleeuwendeelvanenergieuitzonzullenomvattenInditrapportwordendezetechniekenldquozonnestroomrdquocqldquozonnewarmterdquogenoemdInverderehoofdstukken worden de technieken en de mogelijkheden ermee in verschillende sectoren verder toegelicht

22 Korte vooruitblik toekomstige ontwikkelingen

De beschouwingen in dit rapport gaan uit van de huidige stand der techniek Er zijn echter technologische ontwikkelingen te verwachten die de toepasbaarheid en de opbrengst van zonne-energietechnieken zullen verbeteren De belangrijksten worden hieronder genoemd

Dunnefilm zonnepanelen(flexibelecellen)metveellagereprijsHiermeekomennieuwe toepassingen in beeld zoals gevels gebogen oppervlakken en wellicht beglazingen

Verhoogde rendementen van zonnepanelen De opbrengst per m2 gaat omhoog Men verwacht een gestage verbetering van het rendement van zonnepanelen

Inpassing in energie-infrastructuur afstemmen vraag en aanbod

verdere prijsverlagingen voor turnkey zonnewarmte en zonnestroomsystemen Hierdoor kunnen steeds meer sectoren ontsloten worden voor zonne-energie

Compacte efficieumlnte warmteopslag Over enkele jaren zijn hiervoor systemen op de markt Hiermee wordt het mogelijk warmte in de zomer opgewekt in de winter te gebruikenwaardoorhetpotentieelzonnewarmtekanverviervoudigen

Bouwinpassingen installatiegemak en esthetiek Het zogenaamde ldquoBuilding IntegratedPhotoVoltaiumlcs(BIPV)rdquoiseenaanpakwaarbijzonnepanelengeiumlntegreerdworden in de gebouwschil

InditrapportwordenbovenstaandeontwikkelingennietnadertoegelichtDepotentieelberekeningen worden er slechts deels op gebaseerd In dit rapport wordt uitgegaan van de mogelijkheid van opslag van warmte en goede inpassing in elektrische infrastructuur Erwordtaangenomendatdezetweeinnovatieshetpotentieelvoorzonnewarmteenzonnestroomin2050sterkbepalenVoordepotentieelberekeningenvoor2020wordtgeen rekening gehouden met bovenstaande ontwikkelingen

Menmagervanuitgaandatpotentieelberekeningenvoor2050eenonderschattingzijnvanonbekendegrootteomdattoekomstigeinnovatieszoalsrendementsverbeteringenenflexibelecellenverdernietingecalculeerdzijnDaarstaattegenoverdatindeberekeningenweluitgegaanwordtvaneenoptimaalruimtegebruikopoadakenDitlaatsteblijktindepraktijkvaakmeerbeperkingentehebbendanoppapierDaarhetvoor2050omgrovepotentieelinschattingengaatwordtinditrapportaangenomendatdezetweeaspectenelkaar ldquouitmiddelenrdquo

Indevolgendehoofdstukkenwordenzowelhetfinancieumllealshetruimtelijkepotentieelbehandeld

1716

3 Financieel potentieel zonne-energie

Degroeivanhernieuwbareenergiebronnenwordtinfinancieelopzichtbepaalddoordeprijsontwikkelingvandeproductenendienstendeenergieprijzendoorfiscaleregelingenen subsidies Voor de zonne-energie ontwikkelingen zijn het meest bepalend

bull kWhuurprijspersectorinclusiefenergiebelasting(EB)

bull m3 gasprijs per sector inclusief EB

bull recht op salderen van in het elektriciteitsnet geiumlnjecteerde kWh voor kleinverbruikers3 op de verbruikte kWh

bull EnergieInvesteringAftrekvoorbedrijven

bull SDE+subsidievoorduurzameenergieopties

bull energiebelastingkortingvoorcooumlperaties(ldquopostcoderoosrdquo)4

Niet-financieumlleinstrumentenzijnoaEnergiePrestatieNormvoornieuwbouwenenergienormstellingvoorapparaten(hetzogenaamdeproductenergielabel(EU))InbijlageldquoFinancieelpotentieelzonne-energierdquowordentoelichtingengegevenbijdegenoemdestimuleringsmaatregelenenfinancieumlleaspecten

InonderstaandealinearsquoswordteenkwalitatieveinschattinggegevenvandepotentielegroeivanzonnestroomenzonnewarmtepersectorgebaseerdopdefinancieumlleoptiesDezeuitlegistevensgebaseerdopsectorexpertisebijHollandSolarKennisoversectorenwordtverderbehandeldinhoofdstuk62(zonnewarmte)enhoofdstuk8(zonnestroom)

31 Financieel potentieel zonnestroom

Demeesteenvoudigeeninteressantefinancieumlleoptievoorzonnestroomtoepassingenishet salderen voor de kleinverbruiker De eigen opwek kan direct gebruikt worden en de rest van de opgewekte stroom wordt ingevoed in het net en mag over een jaar verrekend worden met de afgenomen stroom Met de huidige markt en energieprijzen kan hiermee een goed rendement gehaald worden op investeringen Huishoudens kleinere scholen veel agrarische bedrijven en veel MKB kunnen hier gebruik van maken

Bijparticulierewoningenenagrarischebedrijvenvindtmomenteeldemeestegroeiplaatsvan de aanschaf van zonnepanelen Het MKB VVE-en huurders en onderwijsinstellingen blijvenhieropachterondanksdefinancieelinteressantemogelijkhedenIndezesectorenvaltdusnogserieuzegroeiteverwachtenbijenigestimulans

3 Kleinverbruikerszijngedefinieerdalsdiegebruikersdieeenelektriciteitsaansluitinghebbentotaansluitwaarde van 3 x 80 Ampegravere Hier vallen de meeste huishoudens en VVE-en onder alsook een groot deel vanhetMKBagrarieumlrsenscholen

4 DeregelingEnergiebelastingkortingvoorcooumlperatieslevertnogweiniggroeiopHollandSolarwilgraag dat deze regeling met de actuele aanpassingen wel gebruikt gaat worden

Kleinverbruikers tot 10000 kWhjaar hebben het hoogste rendement op zonnepanelenvanwegehethoogstetariefEnergiebelasting(0119centkWhexclbtw)Hierondervallenmetnamehuishoudens(particulierenhuur)eneendeelvanhetMKB

Kleinverbruikers tot 50000 kWhjaar hebben ook een redelijk rendementmitszijeenaansluitinghebbenvanmax3x80A(endusmogensalderen)ofeenSDE+subsidiekrijgenofEIAgebruikenHierondervallen veelal onderwijsgebouwen klein publiek vastgoed MKB en agrarischebedrijvenZijbetalen0043centkWhVVE-enmetliftenenventilatievallenookvaakindezecategorieMeeruitleginBijlage1 Toelichtingfinancieumlleaspectenmarktzonne-energie

MKB-ers met een gebruik boven de 50000 kWhjaar zullen SDE+ subsidie of EIA nodig hebben om zonnepanelen rendabel te maken De kans op een goede SDE+ subsidie voor zonnestroom projecten is door toevallige omstandigheden redelijk hoog geweest in 2014 Diekansisin2015envolgendejarenweerveelkleinerdoorconcurrentievanwindenbiomassa projecten Zekerheid van toekenning is er echter niet dat hangt af van in welke fasedeaanvraagisgedaanenofhetbudgettoereikendistijdensdeaanvraag

Ook voor de industrie is het mogelijk om met SDE+ subsidie projecten met zonne-energie mogelijk te maken De interesse hiervoor lijkt voorlopig nog beperkt De reden hiervoor is nietonderzochtmaardeervaringleertdatinvesteringeninniet-bedrijfseigenactiviteitenniet populair zijn Grotere bedrijven zouden ook daken beschikbaar kunnen stellen voor cooumlperatiesvanburgersenMKBdieruimtezoekenvoorhunprojectenOpdelangeretermijn mag hier groei van verwacht worden

32 Financieel potentieel zonnewarmte

Voorzonnewarmtegeldtmomenteeldatdefinancieumlleinstrumentenbeperktzijnendater geen versnelde groei te zien is zoals dat bij zonnestroom aan de orde is Dit geldt voorallesectorenvanhuishoudenstotindustrieNietalleenzijnerongunstigesubsidiesvoorgrotereprojectenookdeenergiebelastingopgasislagerwaardoorrendementenminder aantrekkelijk zijn En omdat terugleveren van warmte nog niet mogelijk is kan er ook niet gesaldeerd worden Zonneboilers in de nieuwbouw hebben te leiden onder de tegenvallendenieuwbouwvolumestijdensderecessievanafgelopenjarenIndeuitwerkingvanhetEnergieakkoordwordtgewerktaaneengunstigerpakketvanmogelijkheden

Op de korte termijn wordt een blijvende lichte groei verwacht bij zwembaden en huishoudens Op de middellange en langere termijn verwachten wij een sterkere groei in de huishoudensenverschillendesectorenindeprocesindustriedesportenrecreatieendeagrarische sector Hierop wordt in volgende hoofstukken ingegaan

1918

4 Dakoppervlak in Nederland

IndithoofdstukwordthetpotentieelopdeNederlandsedakengeanalyseerdnaarprovincieen een enkele regio Het totaal beschikbaar dak per provincie is ontleend aan DNV-GL 2014 eneeneerdererapportagevanCEDelftuit1997UitdezestudieisgeblekendatNederland650km2dakheeftopwoningenenutiliteitsbouwwaarvanietsmeerdan60geschiktisvoorhetwinnenvanenergieuitzonlichtDeandere40dakoppervlakismindergeschiktvanwegezeerslechteopbrengstdoorzon-orieumlntatieenschaduwEenbeperktdeelisomtechnische redenen niet bruikbaar zoals dakranden schoorstenen en dakkapellen

DegenoemderapportenpresenterendetotaleoppervlakkenvanwoningenenutiliteitOm de dakoppervlakken per regioprovincie en per sector te bepalen is gerekend met CBS- bestanden van aantallen gebouwen per sector per postcodegebied en de door DNV GL bepaalde(landelijk)gemiddeldedakoppervlakkenpertypebouwenwoningtypenInTabel 1staandeoppervlakkengegevenpertypebouwvanwoningen(uitgesplitstnaartypeeneigendom)utiliteitasbestdakenentuinbouwkassenInTabel 2 is de ruimte op woningen verder onderverdeeld

Voorutiliteitsbouwasbestdakenindelandbouwenkassenishetbekendelandelijkareaalop basis van gemiddeld oppervlakte per bedrijf verdeeld over de provincies en regiorsquos Het areaal te vervangen asbestdaken is ontleend aan het antwoord van staatssecretaris MansveldoprecenteKamervragenHetareaalopkassenisontleendaanpotentieelstudievan de Universiteit van Wageningen in opdracht van LTO Nederland

Tabel 1 km2 geschikt dakoppervlak per provincieregio per sector

km2 beschikbaar dak

Totaal NL

Alle wo-ningen

Utiliteitsbouw incl industrie(totaal)

woAgrarisch met asbest

woTuinbouw- kassen

Drenthe 130 75 61 30 02Flevoland 86 55 35 21 02Friesland 173 102 79 45 01Gelderland 497 289 223 89 07

wv Achterhoek 00 45 27 00Groningen 151 131 25 55 01Limburg 281 174 113 34 09

wv Parkstad 00 41 02 00Noord Brabant 627 402 241 100 14Noord Holland 627 385 222 35 09Overijssel 281 164 126 65 01Utrecht 303 169 133 24 01Zeeland 86 63 28 27 02Zuid Holland 757 487 232 74 51Nederland 4000 2495 1517 597 100

NB De oppervlakken zijn projecties dat wil zeggen dat het de oppervlakken zijn van bovenaf gezien Bij schuine daken is het daadwerkelijke oppervlak hoger

Tabel 2 km2 dak huishoudens onderverdeeld

km2 beschik-baar dak

Koop-woning-en

Huur-wo-ningen

Huur-woningen overig bezit

Corporatie-bezit

Hoog-bouwVVE

Grond-gebonden woningen

Drenthe 45 24 06 18 05 70Flevoland 33 18 04 14 05 50Friesland 58 36 09 27 07 95Gelderland 165 110 32 78 28 260Achterhoek 27 14 04 10 02 43Groningen 75 51 15 36 14 117Limburg 101 67 21 46 20 153Parkstad 22 18 05 13 06 35Noord Brabant 234 152 40 112 42 360Noord Holland 198 208 66 141 92 293Overijssel 93 62 17 45 15 149Utrecht 99 71 20 50 28 142Zeeland 39 20 06 14 04 59

Zuid Holland 268 257 72 184 127 359Nederland 1408 1075 308 767 387 2108

Opvallend in deze cijfers is het hoge aantal km2dakopgrondgebondenwoningen(zowelhuuralsparticulier)endehoeveelheidgeschiktdakopdeutiliteit(inclIndustrieumllegebouwen)DaarbijlatenbovenstaandecijfersziendatagrarischegebouwenmetasbesteensignificantehoeveelheidruimtebiedenTabel3toonteeninschattingopruimteopmaatschappelijkvastgoedDezeschattingenzijngemaakt op basis van gegevens over bruto vloeroppervlak en een geschat gemiddeld aantal verdiepingenOpvallendindezecijfersisdehogeruimtepotentiebijonderwijszorgensport

Tabel 3 Inschatting dakoppervlak overheidssectoren obv BVO

Overheidssector km2 dakoppervlak - geschatOnderwijsgebouwen 83Kinderopvang 12Cultureel 02Sportfaciliteiten 23Zorg 51Welzijn 08Gemeente-en provinciehuizen 08Sociale werkplaatsen 04Politieenbrandweer 11Kantoren Rijksoverheid 05Totaal 207[BronMaatschappelijkVastgoed2011BouwstenenvoorSociaal]

2120

5 Ruimte potentieel anders dan daken

Zonne-energie met name zonnestroom techniek kan technisch gesproken ook eenvoudig toegepast worden op infrastructurele werken Hierbij kan gedacht worden aan parkeerterreinen geluidswallen en -schermen weg- en dijklichamen Het ruimtelijk potentieelhiervanwordtdoorHollandSolargeschatop200km2(RoadmapZonnestroom2007)DitcijferisnietnaderuitgewerktindezeRoadmapmaarduidtdezeruimtealsgeluidswallen en -schermen en weg- en dijklichamen Parkeerterreinen en andere infra zit daar niet bij

HetvoormaligeMinisterievanVampW(AdviesdienstVerkeerenVervoer)heeftin2000eenrapportuitgegevenoverhetruimtebeslagvanverkeerenvervoerDezestudiegeeftaanhoeveel ruimtebeslag er is op infrastructurele werken in Nederland zie Tabel 4

Tabel 4 Ruimtebeslag infrastructurele werken in Nederland

Binnen bebouwde kom km2

Buiten bebouwde kom km2

Wegen 360 680Vaarwegen 1300Fietspaden 25 40Parkeerterreinenplaatsen publiek 120Parkeerterreinen privaat zoals winkelcentra bedrij-venterreinen

Onbekend Onbekend

Benzinestations 09 11Trammetro infra 33Railinfra beheer 66NS Vastgoed 39NV Nederlandse Spoorwegen 21Zeehavens 47Binnenhavens 9Luchthavens(totaalvandeterreinen) 49

Uittabel4blijktdatereengrootruimtepotentieelligtbijparkeerterreinenvastgoedvandeNederlandseSpoorwegenenluchthavensDezelaatstetweevallenonderutiliteituit het vorige hoofdstuk Kleinere bijdragen kunnen gedaan worden door bushaltes en benzinestationsIneennogverderetoekomstisdenkbaardatookruimtetevindenisopbovenleidingenvantreinentramsen(bovengronds)metrobovenennaastsnelwegenenhaventerminalsDitpotentieelkanoplopentotenkelehonderdenvierkantekilometersendaarmeeeensignificanteaanvullendebijdrageleverenaandeenergievoorziening

NaargroveschattingishetruimtepotentieelnaastdeNederlandsedakenongeveer400km2 Bij dit cijfer wordt uitgegaan van de 200 km2 civiele werken uit de Roadmap Holland Solarennaargroveschatting200km2 parkeerruimte Het is onbekend hoe dit verdeeld is over de provincies

Zonnewarmtetechniekenkunnentoegepastwordenindebuurtvanlocatieswaareendirectewarmtevraag is of waar een warmtenet ligt waarop ingevoed kan worden

Zonnestroom kan op al deze type ruimten toegepast worden omdat overal ingevoed kanwordenophetfijnmazigNederlandseelektriciteitsnetDieplekkenwaardirecteenelektriciteitsvraag is zijn echter het meest interessant Er kan hier gedacht worden aan parkeergaragesenparkeerterreinenmetoplaadstationsvoorelektrischvervoerenaanvervoer via rail

2322

6 Zonnewarmte potentieel in Nederland

61 Inleiding

Zonnewarmte technieken worden al sinds de jaren 70 toegepast op de Nederlandse en Europese markt Zonnewarmte opgewekt met zonnecollectoren wordt opgeslagen in een boilervat Dit wordt vooral toegepast bij warmwaterbereiding maar er zijn ook mogelijkheden voor bijdragen aan ruimteverwarming Zie Figuur 7 voor de ontwikkeling van zonnewarmte

In Nederland is de CV ketel meestal de naverwarmer van de zonneboiler De toepassing van de CV ketel is vooral in huishoudens te vinden maar ook zwembaden veehouderij sportcomplexenenhotelsAlmereheefteengrootzonnewarmtesysteemdateenstadsverwarming voedt De groei van zonnewarmte is vooral te danken aan toepassing in de zwembaden en de nieuwbouw van woningen De techniek wordt nog amper gebruikt in deindustriehoewelerveeltechnischepotentieligtZonnewarmtetechniekenzijngeschiktvoor processen tot 250-400 graden voor verschillend type processen

Nederland kent verschillende aanbieders voor zonnewarmte technieken De producten zijnvolwassen[Ecofys2010]maardemarktisnietdoorontwikkeldondanksdetechnischepotentieDeredenhiervoorwordtgezochtindefinancieumllebelemmeringenendedalendenieuwbouwcijfers Er is weinig gericht overheidsbeleid geweest op ontwikkeling van duurzamewarmteHierkomtnuveranderingindeMinistervanEconomischeZakenheeftnieuwbeleidaangekondigdmiddelseenwarmtevisie[KamerbriefWarmtevisie]Hierinwordtookzonthermischalsbelangrijkpotentieelvoorduurzamewarmtegenoemd

VanalhetNederlandseenergiegebruikbetreft38warmtezieFiguur4paragraaf12Zonnewarmtetechniekenhebbenvanwegedehogewarmtevraagpotentieomsubstantieelbij te dragen aan een duurzame invulling van die warmtevraag

Figuur 7 Ontwikkeling zonnewarmte productie in Nederland

62 Potentieel zonnewarmte in sectoren

ZonnewarmtekantoegepastwordeninverschillendesectorenHetgrootstepotentieelligtde komende jaren in de huishoudens Maar ook bij hotels zwembaden agrarische sector en zorginstellingen kan zonnewarmte een serieuze bijdrage leveren In deze paragraaf wordt hetpotentieelpersectorbehandeld

Indeindustriewordtvooraleenpotentieeloplangeretermijngezien(zieTabel 5)Decijfersvoor2050kunnenopgevatwordenalstotaalpraktischhaalbaarpotentieelEnergiebesparingenvan15perjaarzijnhierinverdisconteerdVerdertoelichtingopdezecijferszijntevindenindeBijlage2Toelichtingberekeningpotentieel

Tabel 5 Potentieel zonnewarmte in Nederland per sector5

Cijfers in PJjaar 2013 2020 2050Huishoudens 060 25 77Industrie 0 05 19Utiliteit 044 20 11

Momenteel zijn de sectoren met het grootste aandeel zonnewarmte de huishoudens en de sectorsportenrecreatieActueleindustrieumlletoepassingenwordengeschatalsnihilhoeweler wel voorbeeldprojecten zijn gerealiseerd zoals bij van Melle in Breda waar een groot zonnewarmtesysteem met 2400 m2 zonnecollectoren isgerealiseerdDepotentieel cijfersvoor de industrie zoals gegeven in Tabel 5 zijn gebaseerd op analyses van IEA en de Roadmap vanHollandSolaruit2007VoorhetpotentieelvanzonnewarmtezijnechtersterkafwijkendeinschattingentevindenindeliteratuurZieTabel 6 en Tabel 7vooralternatieveschattingenvoortotaalpotentieelvoorzonnewarmteinNederland

Tabel 6 inschatting potentieel zonnewarmte obv ESTTP Visie

160 PJjaar Potentieel2030280 PJjaar Potentieel2050

Tabel 7 inschatting potentieel zonnewarmte obv studie ESTIF

41 PJjaar Potentieel2020147 PJjaar Potentieel2030340 PJjaar Potentieel2050Hetverschilligtvooralinverschillendeopvattingenoverhetpotentieelindeindustriein de verschillende scenariorsquos ECN stelt in haar studie ldquoZonnewarmte systemen voor de productievanwarmteenkoudeindeindustrierdquoin2007hetvolgende

ldquoVoor Nederland ligt die waarde [van het zonnewarmte potentieel] op maximaal 56 PJjr Echter reeumlle schattingen voor 2030 varieumlren van 06 tot 2 PJjr Voor Europa ligt die waarde op totaal 230 PJjr (Weiss 2006a)rdquo

Recentere studies van ESTIF en ESTTP laten echter veel hogere cijfers zien voor het potentieelvanzonnewarmteindeindustrieWathetdaadwerkelijkpotentieelinverschillendeindustrieumllesectorenisinNederlandzouverderonderzochtmoetenwordenIn de analyses in deze studie gaan we uit van de cijfers uit Tabel 5

5 Voor2020isuitgegaanvaninschattingenvanEnergieakkoordOpbasisvanBusinessAsUsualgaanweuit van totaal van 2PJ Het scenario 5 PJ is haalbaar bij intensivering

2524

63 Ruimtevraag potentieel zonnewarmte

Het aantal km2datnodigisvoordeopwekkingvanhetpotentieelzonnewarmteis82km2 Hierbij wordt uitgegaan van een lichte toename van het rendement per m2 collector oppervlak van 10 GJm2jaar naar 13 GJm2jaar Er moet worden opgemerkt dat met de huidige technieken zonnewarmte per m2 eenhogereenergieopbrengstheeftdanzonnestroom

Tabel 8 km2 collectoroppervlak potentieel zonnewarmte per sector

Cijfers in km2 collector 2013 2020 2050Huishoudens 06 217 5923Industrie 0 043 1462Utiliteit 044 174 846Totaal 10 43 823

64 Potentieel zonnewarmte bij huishoudens

DegroeivanzonneboilersisinhetverledengestimuleerddoordeEPC(Energieprestatieeis)inhetbouwbesluitendoordesubsidieregelingenDoordeafgenomengroeivannieuwbouw en door weggevallen subsidies is de marktontwikkeling voor zonneboilers bemoeilijktHetverdienpotentieelvoorhuishoudensislaagoadoordelageenergiebelastingopgasHierdooriszonnewarmteinvergelijkingmetzonnepanelenuitbeeldgeraaktbijdewoningbezitterHetpotentieelisechtergrootzoalshierboventoegelicht MetmeeraandachtvooreengelijkspeelveldinenergiebelastingverdergaandeverlagingvandeEPC(enhandhavingerop)enmeeraandachtvoorpromotieverwachtHollandSolarveelvanditpotentieelvoordekomendedecennia

Potentieel zonnewarmte huishoudens per provincieOp basis van aantallen woningen per provincie en het gemiddeld gasverbruik per type woningiseeninschattinggemaaktvanhetpotentieelvanzonnewarmtetoepassingenper provincie Hierbij is uitgegaan van ongeveer een halvering van gemiddeld gasverbruik doorisolatieeneenbijdragevanzonnewarmtevanongeveer50voorzowelwarmwateralsruimteverwarmingHierbijwordtopgemerktdatdecijfersvan2050eentheoretischpotentieelzijnVoorhetcijfervoor2020wordtuitgegaanvantotaal5PJ(waarvan25bijdehuishoudens)dieterealiserenisbijeenversneldscenariovanuithetEnergieakkoordDe maatregelen hiervoor worden momenteel besproken In Tabel 9wordteeninschattinggegevenoverpotentieelperprovinciegebaseerdophuishoudenaantallenperprovincieHet gaat hier om afgeronde getallen

Tabel 9 Inschatting potentieel zonnewarmte huishoudens per provincie 1 PJ = 1000 TJ

Cijfers in TJ 2020 2050Drenthe 70 2200Flevoland 60 1600Friesland 100 3000Gelderland 290 8600Groningen 130 4000Limburg 180 5300Noord Brabant 410 12000Noord Holland 410 12000Overijssel 160 4900Zuid Holland 520 16000Utrecht 180 5200Zeeland 60 1900Nederland 2500 77000

Potentieel zonnewarmte industrie en utiliteit

Dewarmtevraaginindustrieumlleprocessenwas579PJin2013waarvan124PJonderde250graden De agrarische industrie en dan met name de glastuinbouw gebruikte 98 PJ De utiliteithadin2013eenwarmtevraagvan258PJ[RVOWarmteenKoudeinNL2013] EristechnischgesprokeneengrootzonnewarmtepotentieelindezesectorenZonnewarmtekan(theoretisch)bijdragenaanalleprocessenmeteentemperatuureisvan onder de 400oC(zieFiguur8)maarindepraktijkwordtditpotentieelnognietbenutFinancieumlleenpraktischebezwarenbelemmerendegroeiDehuidigeenergieprijzenenndashbelastingenmakeninvesteringeninzonnewarmtenuminderinteressantvoorpotentieumllegebruikers

Figuur 8 Warmtevraag NL industrie verdeeld naar Temperatuurniveau (Bron RVO publicatie Warmte en Koude in Nederland)

2726

Processenwaarzonnewarmtesubstantieelaankanbijdragenzijnruimteverwarmingwarmwaterbereidingschoonmakenspoelendrogenverdampendestillerenblancherenpasteuriseren steriliseren koken smelten verven en oppervlaktebehandelingen Koelen metzonnewarmteisechterookmogelijkSub-sectorenbinnendesectorutiliteitmetzonnewarmtepotentieelzijn

bull recreatie(hotelsencampings)

bull wellness(saunarsquos)

bull horeca

bull sport(zwembadenensportcomplexen)

bull zorginstellingen

bull ziekenhuizen

Sub-sectorenbinnendesectorindustriemet(theoretisch)zonnewarmtepotentieelzijnbull foodsector(drankenzuivelsnoepenvleesindustrie)

bull textielindustrie

bull papier- en kartonindustrie

bull chemische industrie

bull wasserijen

bull transportsector(garages)

Sub-sectorenbinnendeagrarischesectormetzonnewarmtepotentieelzijnbull mestkalveren houderij

bull pluimveehouderij

bull varkenshouderij

bull bloembollen(drogen)

bull kippenmest drogen

bull glastuinbouw

Zonnewarmte en industrieVoedingsindustrie in de foodsector wordt veel warm water gebruikt voor spoelen pasteuriserenenmengen(bierzuivelvlees)Indeliteratuuriseenpotentieelgevondenvoordevleesverwerkendeindustrievan89TJjaarHollandSolarschathettotalepotentieelvoor zonnewarmte in de voedingsindustrie op 10-15 PJ

Papier en karton Nederland kent een papierindustrie en in deze sector is een grote laagwaardigewarmtevraagZonnewarmtepotentieelisechterbeperktomdatdeprocessenveelrestwarmtebenuttenDesectordraagtactiefbijaandeenergietransitiedoorintezettenopefficiencydoorhergebruikvanwarmteenreststoffen

Chemische industrie er zijn nog geen studies gedaan naar de bijdrage van zonnewarmte aan de chemische industrie op lange termijn

Textiel industrieerisonvoldoendebekendoverhetpotentieelindeNederlandsetextielindustrie(inclusiefwasserijen)

Zonnewarmte en utiliteitZiekenhuizen-verzorgingshuizensportaccommodatieszwembadenenhotelshebbeneen grote vraag naar warm tapwater n hoge comforteisen aan ruimteverwarming Er is dus eengrootpotentieelvoorzonnewarmtetechniekenDeinschattingenvoorhetpotentieelvarieumlrenEcofys stelt in 2007 dat de warmtevraag van ziekenhuizen verzorging sport zwembaden enhorecasamen5PJthwasBijdezesectorensameniseenpotentieelvanongeveer25PJthjaar voor zonnewarmte

Detotalewarmtevraaginutiliteitisongeveer230PJwaarvandebovengenoemdesectorenongeveer85PJgebruikenaanwarmte(warmwaterenruimteverwarming)OngeveerdehelfthiervanzoutheoretischmaximaaldoorzonnewarmtetechniekenopgewektkunnenwordenHollandSolarsteltdathetpraktischehaalbare25hiervanisinconcurrentiemetandere(warmte)opwekkingstechniekenHetpotentieelwordtop11PJgesteld

Naarschattingiserreeds044PJjaarbijdragevanzonnewarmteindezwembadeneneenonbekendehoeveelheidbijhotelsencampingsHetpotentieelvoorzwembadenisvolgensHolland Solar 45 PJ Ziekenhuizen passen veelal WKK toe voor eigen elektriciteitsopwekking waardoor de vraag naar zonnewarmte moeilijk ontstaat Hier wordt de komende decennia dan nog niet veel van verwacht Voorverzorgingstehuizenendehotelsectoriswordthetpotentieelgeschatopongeveer2respectievelijk4PJ

DefinancierbaarheidvanzonnewarmteprojectenvaakeenbelemmeringVeelalzijneigendom en gebruik van vastgoed gescheiden waardoor kosten en baten bij verschillende partijenliggenDaarnaastishetinvestereninzonthermischofanderetechniekenmeestaleenbedrijfsvreemdeactiviteitenheeftdaaromvaakgeenprioriteitDeprojectomvangisvaaktekleinvoorfinancieringdoorbankenensubsidieisnietbeschikbaarEIAisindezesectorvaakdeenigestimuleringvanuitdeoverheid(vooruitlegEIAzieBijlage1 Toelichtingfinancieumlleaspectenmarktzonne-energie)

Zonnewarmte en land- en tuinbouwIndeland-entuinbouwis84PJwarmtegebruiktin2010(=24miljardm3aardgas)waarvan

bull 09 PJ voor melkveehouderijbull 35 PJ voor intensieve veehouderijbull 75 PJ voor glastuinbouwbull 5 PJ overige

IndeglastuinbouwwordtveelinspanninggedaanomtotenergieefficiencytekomenNunog draagt voornamelijk WKK bij aan de warmtevoorziening in de glastuinbouw en worden zonthermischetechniekennietactieftoegepastindezesectorErzijnopditmomentwelgoedemogelijkhedenindemelkvee-enintensieveveehouderijHettotalepraktischemarktpotentieelvoorzonnewarmteindeland-entuinbouwwordtvoorlopiggeschatop2-3PJ

2928

Warmtenetten en zonnewarmteZonnewarmteistechnischgeziengeschiktvoorhetinvoedeninwarmtenettenzoalsbijvoorbeeldinAlmerewordttoegepastErisgeeninschattinggemaaktvanhetpotentieelvan deze toepassing in Nederland maar er worden goede resultaten behaald in Denemarken en Duitsland In die landen blijkt dat toepassingen vanaf 6000 m2 collector oppervlak economisch rendabel kunnen zijn

65 Conclusies Potentieel zonnewarmte

Erismet50-100PJveeltechnischpotentieelvoorzonnewarmteinverschillendesectorenDe snelste en eenvoudigste te realiseren groei valt te verwachten bij huishoudens zwembaden en de agrarische sector

Er zijn vooralsnog geen beperkingen gevonden in het ruimtegebruik er is voldoende ruimte op het vastgoed voor het opwekken Zonnewarmte systemen kunnen naast zonnepanelen ruimte vinden op de Nederlandse daken

BelemmeringenzijnvooralhethuidigerendementtovfossielalternatiefvanwegelagebelastingopgaseneenlastigefinancierbaarheidvanprojectenVerhogenvanenergiebelastingopgasverhogenvandeEIAbetereoptiesindeSDE+enbetereregelingenvoorzonnewarmteindelandbouw(parallelaanzonnestroom)zoudendemarktbeterdoenontwikkelenOnderzoeknaarhetpotentieelendebelemmeringenvoorzonnecollectorveldendieinvoedenopwarmtenettenwordtaanbevolenHierligtnaarverwachtingnogeengrootpotentieel

HetinschattenvanhetpotentieelvanzonnewarmtetoepassingenindeNederlandseindustrie kent verschillende versies Het verdient aanbeveling de achtergronden te analyserenenhetdaadwerkelijkpotentieelindeindustrieteonderzoekenVoorlopigmagmenaannemendatertechnischenfinancieelrendementtebereikenisineenaantalindustrieumllesectorenmetnamedefoodsectorHetopenstellenvandeSDE+voormeerzonnewarmtetoepassingenzouhierbijkunnenhelpenOmhetvolledigepotentieeltebenuttenzaldepositievanduurzaamopgewektewarmtemoetenverbeterentenopzichtevan warmte uit fossiele bronnen

7 Zonnestroom potentieel

IndithoofdstukwordthetpotentieelvoorzonnestroominkaartgebrachtHierbijwordt gekeken naar de maximaal beschikbare ruimte en de hoeveelheid energie die op deze ruimte opgewekt kan worden Er wordt hierbij onderscheid gemaakt tussen het theoretischeenhetpraktischepotentieel

Deafzetvanzonnepanelenverdubbelt(ofverdrievoudigt)inNederlandelkjaarsinds2008Figuur 9 laat het totaal opgesteld vermogen van zonnestroom per jaar zien De sector stelt dat in oktober 2014 de grens van 1 GWp aan opgesteld vermogen is gepasseerd

Figuur 9 ontwikkeling zonnestroom in NL (2013 is inmiddels bijgesteld tot 722 MWe) Bron Rapportage Hernieuwbare Energie RVO

71 Theoretisch potentieel zonnestroom

DevermogensdieopdedakeninpotentiegeplaatstkunnenwordenzijninTabel 10 gegeven Hierbij is conform de studie van DNV GL gerekend met 160 Wp per m2 dakoppervlak Dit is op basis van huidige technologie en gaat ook uit van een maximaal gebruik van al het geschikte dakoppervlak Momenteel staat er in Nederland ongeveer 1 GWpwaarvan80woningenenruim10indelandbouwDesectorverwachtin2020intotaal 5 GWptehalenbijgelijkblijvendbeleidBijhetmaximaalstimulerenenhetopheffenvan alle belemmeringen kan dit zelfs oplopen tot 8 GWp

3130

Tabel 10 potentieel PJ zonnestroom op basis van dakoppervlak

Totaal PJjaar potentieel

Alle da-ken in NL Huishoudens

Utiliteits-bouw incl industrie

Asbestdaken agrarisch Tuinbouwkassen

Drenthe 65 38 31 15 01Flevoland 44 28 17 11 01Friesland 87 51 40 22 01Gelderland 251 145 112 45 03

Achterhoek 00 23 00 14 00Groningen 76 66 13 28 00Limburg 142 88 57 17 05

Parkstad 00 21 00 01 00Noord Brabant 316 203 122 50 07Noord Holland 316 194 112 18 05Overijssel 142 83 63 33 01Utrecht 153 85 67 12 01Zeeland 44 32 14 13 01Zuid Holland 381 245 117 37 26Nederland 2016 1258 765 301 50

Tabel 11 potentieel PJ zonnestroom woningen naar type en eigendom

PJjaar poten-tieel

Koop-wo-ningen

Huur-wo-ningen

Huur-woningen overig bezit

Corpor-atie-bezit

Hoog-bouwVVE

Grond-gebon-den wo-ningen

Totaal woningen

Drenthe 23 12 03 09 02 35 35Flevoland 17 09 02 07 02 25 26Friesland 29 18 04 14 03 48 48Gelderland 83 55 16 39 14 131 138

Achterhoek 14 07 02 05 01 22 21Groningen 38 26 07 18 07 59 64Limburg 51 34 11 23 10 77 85

Parkstad 11 09 03 06 03 17 20Noord Brabant 118 77 20 57 21 182 194Noord Holland 100 105 33 71 46 148 204Overijssel 47 31 08 23 08 75 78Utrecht 50 36 10 25 14 71 86Zeeland 20 10 03 07 02 30 30Zuid Holland 84 97 28 71 58 104 181Nederland 710 542 155 386 195 1063 1251

In totaal is er volgens studie van DNV- GL ruimte voor 66 GWp zonnepanelen op de NederlandsedakenOmgerekendinPJprimairverbruikgaatdatompotentieel208PJDit is bepaald op basis van gelijkblijvende rendementen van panelen en gelijkblijvend dakoppervlak(endusgelijkblijvendehoeveelheidwoningenenutiliteit)

72 Praktisch potentieel zonnestroom op huishoudens

Huishoudens met grote daken zullen hun dak niet helemaal volleggen met zonnepanelen Hetaantalzonnepanelenwordtnaarinschattingbegrensddoorheteigenverbruikenanderetoepassingenophetdak(zoalsschoorstenendakramenlichtkoepelszendmasten)

Tabel 12geefthetaantalTJpotentieel(cijfervoor2050)voorhuishoudensengeschatteTJin2020Inditscenarioblijfterongeveer70km2 over op de woningen als geschikt dakoppervlak

Tabel 12 scenario TJ zonnestroom in huishoudens in 2020 en 2050 (NB 1000 TJ is 1 PJ)

ProvincieScenarioTJ in 2020

Potentieel TJ in 2050

Drenthe 360 2600Flevoland 270 2000Friesland 490 3600Gelderland 1438 10000Groningen 440 3300Limburg 880 6400Noord Brabant 1800 13000Noord Holland 2100 16000Overijssel 810 6000Zuid Holland 2800 20000Utrecht 890 6500Zeeland 300 2200Nederland 12600 92000Deberekeningvoor2020isgebaseerdop5GWpschattingvoor2020inhetEnergieakkoordwaarvan 4 GWp op de woningen

3332

73 Potentieel zonnestroom op civiele werken

InHoofdstuk5ishetruimtepotentieelbeschrevenopandereplaatsendanopdedakenHet gaat in Nederland om 200 km2 op civiele werken en nog eens 200 km2 parkeerruimte Daarnaast is op de langere termijn ook honderd tot duizend km2 beschikbaar op de autowegen en rails

Tabel 13 Zonnestroom PJ potentieel op civiele werken

PJpotentieelCiviele werken 200 km2 90Parkeerruimte 200 km2 90Autowegen tot 100km2 440Hieruitblijktdaterdusnogeenaanzienlijkpotentieelteontginnenisopcivielewerkenboven parkeerruimte en boven de wegen Hoeveel daadwerkelijk gerealiseerd kan worden hangtsterkafvandeambitievandeRijksoverheidenallelokaleoverhedenVoor het daadwerkelijk realiseren van projecten op civiele werken en parkeerruimte zijn stimuleringsmaatregelennodigRuimtelijkeordeningenvergunningenzijnhierbijvanbelangalsookstimuleringsmaatregelenvoorafdekkenvandeonrendabeletopvandeopwekking

74 Conclusies potentieel zonnestroom

Binnen de sector woningbouw is het meest in het oog springende woningtype de grondgebondenwoningTweederdevanhetpotentieelvermogenhiervanligtbijdewoningendieinparticulierbezitzijnOpvallendisdathetaandeelvanVVE-enlandelijkgezien klein is in vergelijking met andere bouwtypen De verhoudingen tussen woningtypen varieumlrenechtersterkmetperregioprovinciedushetpotentieelook

Utiliteitendeagrarischesector(mnmetasbestdaken)herbergtookeengrootpotentieelHetpotentieelopandereruimtedandedakenwordtverdernietgeanalyseerdGeziendegroottevanditpotentieelverdienthetaanbevelingdekansenenbelemmeringennaderteonderzoeken

Deachtergrondenhethandelingsperspectiefvoordeverschillendesectorenintermenvanfinancieumlleeninstitutionelebelemmeringenwordtbehandeldinhetvolgendehoofdstuk

8 Beschrijving potentieel zonnestroom in verschillende sectoren

IndithoofdstukwordtdehuidigeenpotentielemarktvanzonnepaneleninNederlandpersector beschreven De sectoren die besproken worden zijn

bull particulierewoningbezittersparticuliereverhuurdersenwoningcorporatiesbull agrosectortuindersveeteeltbedrijvengroente-enfruittelersbull MKBkantoorfunctiesenprocesfunctiesbull overheidutiliteitvanzorginstellingenonderwijskantorensportenrecreatiebull civiele werken snelwegen taluds dijken oevers kanalen gemalen

parkeerplaatsenspoorenstationsbull Groot Vastgoed Privaat

81 Particuliere huiseigenaren

De groei in zonnepanelen van de laatste jaren is vooral te danken aan de groei bij de particulierehuiseigenarenNaarschattingstaatereind2014ruim1GWpaanvermogeninNederlandOngeveer80hiervanligtopdakenvanwoningen[EPIA2014]NaarverwachtingblijftdegroeiopdeparticulierewoningmarktgoedzolangdehuidigesaldeerregelingofdeopvolgerdaarvangunstigblijftDiegroeikanbestendigdwordendoor verdere maatregelen zoals het systeem van energielabels

Een bijzondere categorie zijn de woningen of gebouwen die onder bescherming vallen zoals monumenten of beschermd dorp of stadsgezicht Eigenaren komen in dit geval vaak belemmeringentegenbijvergunningverleningenhetisnietaltijdduidelijkofietsmagofnietmagHoeweldeRijksdienstvoorCultureelErfgoedhiereenpublicatieoverheeftzijnhet de gemeenten die hun eigen afweging maken Vaak speelt ook een gebrek aan duidelijk afwegingskaderbijgemeentenwaardoorinitiatievenstranden

OokVVE-enkunnenhungemeenschappelijkverbruik(liftenventilatieverlichting)salderenopdealgemeneaansluitingDitgeldtnietvoordehuishoudensbinnendeVVEzijhebbenimmers geen eigen dak In sommige gevallen zijn er wel technische mogelijkheden om de geproduceerde stroom vanaf het dak naar de afzonderlijke huishoudens te leiden OokkandepostcoderooseenmogelijkheidbiedenDegroottevanhetdakisdaarbijweleen beperking die is vaak te klein om een serieus deel van elektriciteitsverbruik van alle huishoudens op te wekken Daarbij is het gebruik van het dak formeel een gezamenlijke beslissing van de VVE en daarmee kan de besluitvorming complex zijn Van de groei van zonnepanelen op appartementencomplexen kan daarom niet te veel verwacht worden

3534

82 Huurwoningen

WoningcorporatiesinvesterensomsinzonnepanelenDeverbeterdeenergieprestatiedoorzonnepanelen kan echter niet in de huurprijs verrekend worden De kosten liggen hierdoor bijdeverhuurderendebatenkomenbijdehuurderDeWoningcorporatieslossenditopdoor

bull de investering te bezien in het kader van maatschappelijk sociale doelenbull de investering zelf terug te halen via een vorm van lease naar de bewonerbull de investering door een ESCO te laten doen zie paragraaf 87bull huurders toestaan zelf zonnepanelen te laten plaatsen

Met deze randvoorwaarden wordt enkel een lichte groei voorspeld De groei van zonnepanelen zal veel harder gaan zodra zonnepanelen opgenomen worden in het huurtellingsysteem

Bijparticuliereverhuurderswordt(naarverwachtingvanHollandSolar)geeninteressantegroeimarkt gezien voor zonnepanelen In totaal bezit deze groep 15 km2 aan dakoppervlak De bereidwilligheid tot investeren in zonne-energie zal individueel verschillen en zal sterk afhangenvanhetverdienmodelvoordeverhuurder

83 Agrarische bedrijven

DeagrarischesectoriseengroeimarktvoordeafzetvanzonnepanelenAgrarieumlrszijneigenaar van hun vastgoed en zijn gewend aan een lange termijn investering Daarbij is vaak hetnodigekapitaalbeschikbaarenagrarieumlrskunnengebruikmakenvanSDE+subsidieeventueelincombinatiemetderegelingldquoAsbesterafZonnepaneleneroprdquoEenanderemogelijkheidishetgebruikmakenvandeEIAinplaatsvandeSDE+Erzijnookagrarieumlrsdiehun daken ter beschikking stellen voor buurtbewoners Voorlopig wordt er vanuit gegaan dat de markt voor zonnepanelen in de agrarische sector stevig kan blijven groeien

84 Het MKB

OndernemersuithetMKBdieeigenaarzijnvanhunpand(metdak)eneenverbruikhebbendat onder de 50000 kWh per jaar ligt kunnen een rendabele business case maken De terugverdientijdenzijnechtervaakeenstuklangerdaneenondernemerhanteertinzijneigenbedrijfsvoeringWaareenMKB-ereentermijnvan2tot5jaarheeftwaarinhijvooruitkankijkenisdeterugverdientijdvaneenzonnestroominstallatie8tot10jaarAlserwinstwordt gemaakt kan de EIA helpen Indienhetverbruikhogerisdan50000kWhbetaaltmenminderenergiebelastingIndienmeneengrootverbruikersaansluitingheefteneensysteemkiestvanbovende15kWpkanSDE+ aangevraagd worden Daarbij kan een knelpunt zijn dat het kapitaal niet beschikbaar is Hierbij zal het MKB investeringen in zonnepanelen alleen doen als het raakt aan de missieofvisievanhetbedrijfBedrijfsvreemdeactiviteitenwordenoverhetalgemeengeschuwd Veel MKB-ers zijn huurder van een bedrijfsruimte Deze groep zal niet investeren in zonnepanelen

Zonnepanelen zijn interessant voor die MKB-ers met eigen vastgoedbezit waarbij kostenreductieofvoorspelbaarheidvanenergiekostenterealiserenzijnmetzonnepanelenVoordezegroepvaltgroeiteverwachtenalserrustisoversalderen(ofdeopvolgerervan)en er borgstellingen mogelijk worden naast de SDE+ aanvraag

85 Zonnepanelen op civiele werken

Opdecivielewerkenendeverkeersinfrastructuurisveelpotentieleruimtevoorontwikkelenvanzonne-energieprojectenHoewelerwelinitiatieveneninnovatieveconcepten zijn om grondgebonden projecten te ontwikkelen bijvoorbeeld bij de A20 geluidswalbijNieuwTerbreggeinRotterdamzijneramperprojectengerealiseerdopgeluidswallen

Grondgebonden projecten halen momenteel moeilijk rendement De stroom wordt verkocht aan een leverancier voor ongeveer 5-6 cent per kWh terwijl de kosten geraamd wordenop15centperkWhDezefikseonrendabeletopzalmetSDE+subsidieaangevuldmoetenwordenofviaeenenergiebelastingkortingviacooumlperatiesDaarerwelinitiatievenzijn en interesse is wordt verwacht dat ook hier een groei ontstaat zodra SDE+ beter toegankelijkis(ditwordtalverwachtvandetoekenningenonlangsinfase6vanSDEin2014)enzodradepostcoderegelinggaatwerken

DaarbijwordtopgemerktdathiervergunningsprocesseneenrolspelenIndepraktijkleverenvergunningsprocessenbelemmeringenZosneuvelenprojectinitiatievendooronmogelijkheden in het bestemmingsplan of ontbreekt er een ruimtelijk afwegingskader Bijvoorbeeld zonnepanelen worden in de ruimtelijke ordening gezien als stedelijke objecten watindepraktijkkanleidentotafwijzingvanaanvrageninnietstedelijkgebied

In de toekomst zullen vragen aan de orde komen waarbij ruimtelijke ordeningsprocessen en vergunningsprocedures onder de loep genomen zullen worden Het ruimtelijk instrumentarium(streekplanomgevingsvisiebestemmingsplannenenz)moetwordenonderzochtopeenbeterensnellerhandelingsperpectiefvoornieuweenergietechnieken

Uit de markt zijn geluiden dat de kosten voor vergunningen erg hoog zijn in de voorfinancieringVoorrisicovolleprojectenisditeenmoeilijktenemenhorde

Toekomstigedoelgroepenzijnenergieleveranciersprojectontwikkelaarsencooumlperatiesvanplaatselijke burgers met MKB

3736

86 Groot Vastgoed Privaat

In Nederland is er een aantal grote vastgoedspelers zoals pensioenfondsen Corio Schiphol RealEstateMVGMenNSVastgoedHetbouwbesluitlegteenbelangrijkeenergieambitiein de nieuwbouw van vastgoed Toename de toepassing van zonnepanelen is in deze sector vooralteverwachtenindenieuwbouwEchternieuwbouwismomenteelbijnastilgelegddoorderecessieHetisonduidelijkhoelangdezesituatieblijftvoortbestaan

Op een aantal uitzonderingen na zijn in deze markt nog weinig grote investeringen gedaan indetoepassingvanzonnepanelenHierligtmogelijkweleentoekomstigverdienmodelvan het inclusief verhuren van objecten Ook het maatschappelijk verantwoorde karakter van groene kantoren is een drijfveer die vastgoedbedrijven kan prikkelen om in zonnepanelen te investeren Een cultuuromslag naar duurzaam en een andere kijk op de verhuurdersmarkt naar inclusief is hier voor nodig

Het verduurzamen en transformeren en zoeken van nieuwe business modellen met stakeholder involvement is een nieuw issue in een deel van de vastgoedmarkt Dit wordt veroorzaaktdoordeleegstandenrecessieproblematiekEnerzijdsleidtderecessietoteen onmogelijkheid tot investeren wegens het moeten afwaarderen van het vastgoed Anderzijdswordthierookeentoekomstigekansgezienvoorverduurzaming

Verwacht wordt dat de mogelijkheden van de postcoderoos enige groei in deze sector kunnen veroorzaken denk bijvoorbeeld aan winkelcentra Hoe deze kansen zich vertalen in eenpotentielegroeivandeafzetvanzonnepanelenindezesectorisniettevoorspellen

87 ESCO

DeESCO(EnergyServiceCompany)iseenentiteitdiedeinvesteringdoetvandezonnepanelenvoorbijvoorbeeldhuurwoningenvaneenwoningcorporatieDebatenvandezonnepanelenkomen(deels)terugbijdeESCOdoorhetdoorberekenenvandeinvesteringvia verhoging van de servicekosten De huurder kan gebruik maken van het salderen en heeftdaardooreenlagereenergierekeningDewoningcorporatiehoefthierdoornietteinvesterenenhetrisicotedragenendehuurderheeftmeervoorspelbareenvaakooklagere kosten aan energie

VerwachtwordtdatdezeESCO-constructieookvooranderesectoreneenoplossingkanbieden om de kosten en baten van de huurder en verhuurder bij elkaar te brengen Het verbindenvankennisaandemarktishiereenkritischesuccesfactoraangeziendoordecomplexiteit van de regelgeving de contracten niet makkelijk door de markt alleen kunnen worden opgelost

88 Ziekenhuizen en zorginstellingen

Ziekenhuizen en zorginstellingen worden niet als een groeisector voor zonnepanelen gezien Dehoofdredenhiervoorisdatziekenhuizenaloplossingenhebbenvoorautonomeoff-gridbedrijfszekere energievoorziening Zonnestroom past op korte termijn niet in dat model Opdelangeretermijnzoudecombinatievanzonnepanelenengroteaccursquostechnischeenoplossingkunnenbiedenmaarvoorlopiglijktdatfinancieeloninteressant

Ookzorginstellingenhebbendeprimairefunctietotzorgverlenenenhebbenmeestalniet de mogelijkheid kapitaal vrij te maken voor investeren in duurzaamheid Mocht in dezesectorwelkapitaalbeschikbaarkomendaniserincombinatiemetdeSDEweleenmogelijkheidomkostentebesparenDepotentiehiervanislastiginteschatten

89 Potentieel op overheidsvastgoed

Er is 21 km2potentieelbenutbaardakoppervlakopoverheidsvastgoedenerisveelaandacht voor het verduurzamen ervan In 2018 moet nieuwbouw van overheidsgebouwen energieneutraal gedaan worden Het ligt ook voor de hand dat de landelijke en lokale overheidinvesteertindeduurzaamheidvanhaarvastgoedIndepraktijkiserechtereen aantal hindernissen dat de groei van duurzame toepassingen op overheidsdaken tegenhoudinformatieoverdepandenisvaakniettoegankelijkofnietbeschikbaarhetbezit is niet duidelijk in kaart de energierekeningen zijn complex of onvindbaar en vaak isdeinformatieverspreidoververschillendeafdelingenZowelbijnetbeheerdersalsbijenergieleveranciersisdeadministratieopoverheidsvastgoedlangnietaltijdeenduidigDitbetekentdatmeninpraktijkweiniginzichtheeftinhethistorischenergieverbruikeniserdoorontbrekendenulmetingmoeilijkeenbesparingsplanrondtekrijgenDaarbijisertechnischeinformatienodigvoordeengineering van een zonnepanelen systeem Aangezien veelinformatieontbreektishetlastigaanbiedingenuitdemarkttekrijgendiegoedvergelijkbaar zijn

3938

810 Overheidsvastgoed onderwijs

Het onderwijs kan men onderverdelen in kleinverbruik en grootverbruik van energie Onderwijsinstellingen zoals universiteiten het beroepsonderwijs en het middelbaar onderwijshebbenmeestaleengrootverbruikersaansluitingZijinvesterendaaromzeldenin zonnepanelen omdat de kale energieprijs laag ligt en het investeringsbedrag daardoor tehoogisHetaanvragenvanSDE+subsidieofhetgebruikmakenvaninitiatievenmetcooumlperatiesindebuurtzoueenmogelijkheidbiedenIndepraktijkwordthiermomenteelweinig van verwacht omdat onderwijs zich richt op de kerntaken Om hierin beweging krijgen zal er naar andere arrangementen moeten worden gezocht

Het basisonderwijs valt in de categorie kleinverbruiker met een verbruik dat vaak onder de50000kWhjaarligtZonnepanelenzijndusfinancieelinteressantHeteigendomvan schoolgebouwen kent een complexe structuur Het juridisch eigendom van de openbarescholenligtbijdegemeenteveelalgeregeldviaeenstichtingEenstichtingdiehetjuridischeigendomheeftvaneenobjectwaarbijdegemeentezgclaimrechtheeftzorgtzolangdestichtingactiefisvoorhetonderhoudDeStichtingbetaaltookdeenergierekening Daarmee liggen zowel de kosten als de baten bij dezelfde rechtspersoon Dit maakt dat investeringen in zonnepanelen zullen lonen De beschikbaarheid van kapitaal ishiervaakhetprobleemErzijnoverhetalgemeengeeninvesteringsbudgettenvoorenergiebesparingen bij de basisscholen en aan kapitaal is moeilijk te komen

Bijhetbasisonderwijsgeldtookdatmenzichrichtopdekerntakenendepraktijkwijstuitdat die focus ook hard nodig is Zonnepanelen staan ver buiten die kerntaken Toch zijn erprojectenbekendwaarbijerdoormiddelvanouderparticipatieentechniekonderwijstoch zonnepanelen op de daken komen Alleen al vanwege de aanhoudende interesse van oudersenkinderenkanerenigegroeiverwachtwordenbijdebasisscholenDesituatieleent zich voor investeringen via crowdfunding of mogelijkheden met de postcoderoos

Inditrapportisernietgekekennaardesituatiebijdeniet-openbarescholen

Conclusies en aanbevelingen potentieel zonne-energie

Algemeenkangesteldwordendatereengrootpotentieelisvoorzonne-energieinNederlandVoorzonnestroomisdat200ndash400PJenvoorzonnewarmteisdat100-300PJfinaleenergieTer vergelijking dit is ongeveer gelijk met totale energiegebruik van alle huishoudens (anno 2015)

Zonne-energiekenteengrootdraagvlakindesamenlevingMetgunstigeenstabielevoorwaardenzalfinancieringsbereidheidbijparticulierenbedrijvenenfinancierserggrootblijven en zullen zonne-energie technieken een groot succes worden in Nederland

Ruimtelijke mogelijkheden

Hetruimtelijkepotentieelopennaastdedakenisdermategrootdatopwekkingvanstroomof warmte met de zon grote mogelijkheden biedt in Nederland Ruimtelijke beperkingen zijn er vooralsnog niet Alleen al op de Nederlandse daken is 400 km2 geschikt om te gebruiken voor energieopwekking met de zon Naast de daken is er nog veel extra ruimte te vinden op civiele werken zoals parkeerterreinen taluds geluidsschermen en langs wegen en sporen DitzouintheorieruimtebiedenvoorenkelehonderdenGWpzonnestroom(eind2014staaterinNederland1GWp)Voorzonnewarmtegeldthetzelfdeerisvoldoenderuimteomwarmte met zon op te wekken Over het algemeen zullen zonnewarmte en zonnestroom elkaar niet verdringen door ruimtegebrek

Voor de verdere toekomst is het nodig om dit ruimtegebruik op zorsquon wijze te omkaderen dat bestaande eigenaren van zonne-energie systemen zeker kunnen zijn van rendementen ennieuweinitiatiefnemersvoldoendehandelingsperspectiefhebbenoamiddelstransparante en snelle ruimtelijke processen

Ruimtelijk instrumentariumbull Hetgoedkunnenbenuttenvandakruimtemetzonne-energiesystemenkan

in gevaar komen door nieuwe bouwwerken en bomen Dit kan mogelijk in de toekomsttotbeperkingenleidenvanproductievanzonne-energieHollandSolarziet voor de toekomst een ruimtelijk vraagstuk waarin beperking van schaduw doorbouwwerkenenbomenalseenrechtwordtervarendoorparticulierenenbedrijven met zonne-energie Dit gaat mogelijk om meer dan de reguliere inspraak- enbezwaarproceduresOplossingsrichtingenzoudenuitgewerktkunnenwordenhiervoor

bull Binnen bescherm stad- en dorpsgezicht en op monumenten zijn zonne-energie toepassingenmogelijkHiervoorheeftRijkdienstvoorCultureelErfgoedhandreikingen ontwikkeld met als doel de gemeenten een duidelijk afwegingkader bij vergunning te bieden en gebouweigenaren te helpen bij het plan Het verdient aanbevelingdezepublicatiesgoedintezetten

bull Het reserveren van ruimte in woningen voor opslag- en regelapparatuur van warmte en elektriciteit is wezenlijk voor de toekomst In de nieuwbouw zou dit onderdeel kunnen worden van het bouwbesluit In de bestaande bouw zijn hiervoor soms fysieke beperkingen

4140

bull BouwenmetgrootzonpotentieelvraagtaandachtbijverkavelingorieumlntatievandewoningendeinterneruimtevoorinstallatiesRuimtelijkeordeningsinstrumentenzijnhiernognietoptoegerusthoewelinhetdepraktijkwelregelmatigvoorkomtdat gemeenten sturen op zongericht verkavelen De kennis hiervoor is al jaren beschikbaar oa via infoMil

bull Er is een gebrek aan actuele data van energieopwekking en -verbruik per techniek landelijk en per regio of provincie Dit is wel noodzakelijk voor de monitoring en het kunnensturenopenergietransitielandelijkenregionaalOokvoorhetbedrijfslevenisdergelijkeinformatieommarktkanseninteschattenenverdienmodellenoptebaseren Het wordt aanbevolen dit te verbeteren

Extra aandacht voor gemeentelijk ruimtebull Er zijn veel mogelijkheden voor zonnewarmte en zonnestroom op het

maatschappelijkvastgoed(onderwijsgemeenteenprovinciesportzorg)Dezeruimte voor groei kan op korte termijn benut kunnen worden als gemeenten hier meer op sturen Dit kan voor zonnestroom door ofwel zelf projecten te realiseren ofwel daken ter beschikking te stellen Financierbaarheid hiervan zal eenvoudigkunnenwordenalsditpotentieelindevormvangroteprojectenwordtaangeboden

bull Binnenstedelijke bouwwerken van gemeenten zoals parkeergarages en parkeerterreinenbiedeneengrootpotentieelvoorverduurzamingvanenergievoorzieningErwordtveelverwachtvandecombinatiemetelektrischemobiliteit Hier is echter geen sturing op vanuit overheden Het verdient aanbevelingmogelijkesturingofstimuleringhiervoorteonderzoeken

Belemmeringen voor groei

Debelemmeringendieervoorzorgendathetpotentieelinbepaaldesectorenonder-ofonbenutwordtopkortetermijn(tot2020)zijnveelalfinancieelvanaardErisofweleengebrekaanfinancieringofweleristeveelonzekerheidoverfinancieumllerendementenDitgeldtmetnamevoorzonnewarmteVoorzonnestroomishetfinancieumlleenfiscaleinstrumentarium op een enkele sector na voldoende om de uitrol te bevorderen Hierbij is welzekerheidnodigoverfinancieelrendementvaneventueleopvolgervanhetsalderenna2020

Watbetreftzonnewarmteblijftveeltechnischpotentieelonbenutomdatzonnewarmtemomenteel niet kan concurreren met warmte uit fossiele bronnen Dit komt doordat deexternekostenvanfossielebrandstofzoalsmilieuvervuiling(nog)nietindeprijszijnopgenomenmaarookomdathethuidigefinancieumlleinstrumentariumdatditmarktfalenmoet compenseren voor zonnewarmte beperkt is

Kansen voor groei korte en middellange termijn

DegroeiindeparticulieresectorblijftnaarverwachtinggrootDegroeivanzonnepanelenindeparticulieresectoriseengoedvoorbeeldwaarbijoverheidsbeleiddankzijhetsalderen deze groei verwezenlijkt Deze markt zal nog lang kunnen blijven groeien bij eencontinubeleidvandeoverheidDitvraagtweleenbetrouwbareoverheiddiehelderekeuzenmaaktoverhetsalderenBijaanpassingenvanhetbeleidopenergiebelastinginrelatietothetsalderenzullenparticulierenlangjarigezekerheidnodighebbenoverhetrendement op hun aanschaf

Zonnestroomindehuursector(woningcorporaties)zaleenbeteregroeikrijgenalshethuurtellingsysteem wordt aangepast op aanwezigheid van zonnepanelen Dan wordt hetinteressantervoormeerwoningcorporatiesomteinvestereninzonnepanelenToepassingen van zonnewarmte zijn wel al onderdeel van het huurtellingssysteem De gewenste groei van het gebruik van zonnewarmte vraagt gerichte aandacht Wenselijke oplossingenhebbengeenruimtelijkeaspectenditzijnvooralfiscalemaatregeleneneenbeterepositievanzonnewarmteindeSDE+implementatievanenergieprestatielabelsvoorapparatenenverderehandhavingopenergieprestatiesvangebouwenBinnendeuitvoering van het energieakkoord wordt dit momenteel verder uitgewerkt De groei bij de VVE-en is beperkt Dit is nog niet eenvoudig op te lossen de keuzes drijven sterkopdemotivatiedeorganisatiegraadenhetfinancieelvermogenvandeverenigingErzijnwelveleVVE-enactiefomzonnepanelentegaanrealiserenHollandSolarverwachtpas echt groei als er een oplossing komt waarbij VVE-en met gezamenlijke opwekking via de huishoudelijkeaansluitingadministratiefmogensalderenIndeloopvan2015zalblijkenofde ldquopostcoderoosrdquo hiervoor uitkomst biedt VoorhetMKBgeldtnogsterkerdanvoordeparticulierewoonsectordatzonnepanelenenzonneboilersinteressantwordenzodraerzekerheidisovereigenbedrijfsvoering(enlocatie)eneeninteressanteldquoreturnoninvestmentrdquotehalenvaltDitkangerealiseerdworden met een langjarige zekerheid over salderen of enige zekerheid over kansen in de SDE+ bijvoorbeeld door middel van het verhogen van budget op SDE+ Op de daken van onderwijsinstellingen valt nog veel ruimte te vinden en het lijkt om vele redeneninteressantomzonnestroomprojectenterealiserenopscholenIndepraktijkzijn er vooral belemmeringen zoals complexe eigendomsstructuren en afwezigheid van financieringsmogelijkhedenDaarbijhebbenscholeneenstriktetaakopvattingErzijnveelsoortigeoplossingenvoorhandenvancrowdfundingtotenmetcommercieumlleESCOrsquosIndepraktijkhangtderealisatiesterkafvandewilvanindividuenendegekozenoplossingen

Kapitaal

Er is in Nederland kapitaal beschikbaar voor duurzame projecten Banken en pensioenfondsen willen investeren in decentrale opwekking Er is echter geen interesse in kleine projecten en vanwege het decentrale karakter van zonne-energie is het kapitaal moeilijk beschikbaar te krijgen De markt zal hierin zelf oplossingen kunnen vinden zoals het clusteren van projecten Een overheid zou als partner bij onderwijsinstellingen pensioenfondsenenbankendezeproblematiekookkunnenadresseren

4342

Verdere regelgeving

Het inpassen van decentrale duurzame energie vraagt op langere termijn aanpassingen in de fysieke elektrische infrastructuur Hier wordt momenteel op voorgesorteerd Er zijn verschillende aspecten mbt techniek en regelgeving die uitgewerkt worden Er worden momenteel geen dringende knelpunten gezien

Invoedeninwarmtenettenmetzonne-energievraagtaandachtHiervoorzaltechnischenwatbetreftregelgevinggerichtaanmoetenwordengewerktDezemogelijkheidkande groei van de opwek met zonnecollectoren verhogen De nadere details hiervan kunnen worden uitgewerkt met de sector

Bijlage 1 Toelichting financieumlle aspecten markt zonne-energie

kWh prijs DeenergiebelastingisdominantvoordeprijsvanelektriciteitvoordeconsumentDitwordtzichtbaar gemaakt in Figuur 10

Figuur 10 Opbouw kWh prijs per sector NB elektriciteitsprijs kaal is marktprijs Netbeheerderskosten indicatief deze wisselen per regio en per aansluiting

De variabele kosten per verbruikscategorie worden ook nog in tabel vorm gegeven zie Tabel 14

Tabel 14 variabele kWh kosten per categorie (2015)

0 tm 10000 kWh

10001 tm 50000 kWh

50001 tm mln kWh

gt 10 mln kWhparticulier

gt 10 mln kWhzakelijk

Energiebelasting euro 01196 euro 00469 euro 00125 euro 00010 euro 00005Kale kWh prijs euro 00640 euro 00640 euro 00640 euro 00640 euro 00640Duurzame Energie-opslag euro 00036 euro 00046 euro 00012 euro 0000055 euro 0000055Energiebelastingop totaalprijs 66 45 18 2 1

NB In deze variabele kosten zijn niet de vaste netwerk- en systeemkosten verwerkt

Kleinverbruikers tot 10000 kWh jaar hebben het hoogste rendement op zonnepanelen Hierondervallenvoornamelijkhuishoudens(particulierenhuur)eneendeelvanhetMKBKleinverbruikers tot 50000 kWhjaar hebben ook een redelijk rendement mits zij een aansluitinghebbenvanmax380A(endusmogensalderen)ofeenSDE+subsidiekrijgenHieronder vallen veelal onderwijsgebouwen klein publiek vastgoed MKB en agrarische bedrijvenVVE-enmetliftenenventilatievallenookindezecategorieBedrijven met gebruik boven 50000 kWhjaar zullen SDE+ subsidie nodig hebben om zonnepanelen rendabel te maken

Gasprijs

Tabel 15 variabele gasprijzen per categorie 2015 ex netwerkkosten

0 tm 17000 m3

17001 m3 - 1 mln m3

1 - 10 mln m3

gt 10 mln m3

Energiebelastingeurom3 euro 019 euro 007 euro 002 euro 001Kale gasprijs eurom3 euro 062 euro 062 euro 062 euro 062Duurzame Energie Opslag euro 00074 euro 00028 euro 00008 euro 00006Energiebelastingoptotaalprijs 24 24 10 3VoordegasbelastingvaltopdathetpercentagebelastingvoordelagerecategorieeumlnveellagerligtdanvoorelektriciteitAlternatievewarmtetechniekenzijndaardoormindersnelrendabel in vergelijking met reguliere ketels

4544

Salderen Kleinverbruikers(aansluitingentot380A)mogendestroomdieophetnetingevoedwordtopjaarlijksebasisaftrekkenvandestroomdiehetnetonttrokkenwordtZoheeftmennutvanelkeopgewektekWhHetelektriciteitsnetfungeertzoalsbuffervoordenietgebruiktestroomdiezonnepanelenopwekkenDewettelijkebasishiervoorzijndeElektriciteitswetende WBM

Elektriciteitswet1998steltinArtikel31cldquoVoorkleinverbruikers(le3x80A)betaalthet energiebedrijf tot 5000 kWh voor terug-geleverde stroom dezelfde prijs als zij voor geleverdestroominrekeningbrengt(ongeuro007)Voorhetmeerderebetaaltzijeenredelijkeprijs(minimaal70APXongeuro005)rdquo

WetbelastingenopmilieugrondslagsteltinArtikel50lid1en2datbelastingwordtgehevenopldquohetpositievesaldovandeviadeaansluitinggeleverdeelektriciteitminusdeviadeaansluitingingevoedeelektriciteitrdquoBijnietduurzameelektriciteitsopwekkingwordtdit begrensd tot 5000 kWh invoeding

Gemeten over de afschrijfperiode wekt men met zonnepanelen elektriciteit op voor ongeveer 14 centkWh6 Daar de prijs op het voor kleinverbruikers ongeveer 23 cent kWhof15centkWhisissaldereneengoedstimuleringvoorhetaanschaffenvanzonnepanelen

Ditbetekentdatvoordekomendeperiodevooraldehuishoudenshiervanprofiteren

Salderen was tot voor kort alleen geldig voor huiseigenaren en huurders met eigen zonnepanelen Per 2015 is de regeling ook van kracht voor huurders met zonnepanelen die deverhuurderheeftgeplaatst

6 Hierbij wordt uitgegaan van SDE berekeningen voor basisbedrag Zon PV van ECN

SDE+ subsidie NederlandheeftdeSDE+subsidiealslangjarigsubsidiemogelijkheidvoorenergieopwekkingvoorhernieuwbarebronnenzowelelektriciteit-alswarmteproductieMenkanopprojectbasisexploitatiesubsidievoor15jaaraanvragenJaarlijkswordensubsidiebedragenaangepast op basis van door ECN bepaalde onrendabele top per opwekkingtechniek Het totaalbudgetwordtjaarlijksvastgesteld(2013wasdat15mldeuro2014en20153mldeuro)Per jaar zijn er een aantal fasen waarin ingediend kan worden met elke fase een hoger subsidiebedrag Toekenning van projecten gaat tot het budget overschreven is

SDE en zonnestroom De SDE+ subsidie is gericht op grotere projecten niet voor de kleinverbruiker Voor zonne-energie zijn projecten subsidiabel van hoger dan 15 kWp voor zonnestroom en meer dan 100m2 collector oppervlakte voor zonnewarmte systemen In 2013 is er 133 MWp aan zonnestroomprojecten toegekend via de SDE+ In 2013 is 15 MWp daadwerkelijk gerealiseerd met SDE+ subsidie In 2014 is en met oktober 25 MWp met SDE+ gerealiseerd De gegunde projecten in 2013 zijn dus nog maar deels gerealiseerd Ter vergelijking in 2013 zijn in totaal 355 MWp bijgeplaatst volgens CBS In 2014 is in november een massale inschrijving geweest op de laatste fase Tot november zijn573aanvragengedaanmettotaal160MWpvermogenOpdeeerstedagvanfase6(op4novemberjl)zijner2718aanvragengeteldmettotaal1240MWpvermogen

SDE en zonnewarmteZonnewarmte is in 2012 voor het eerst in de SDE gekomen als subsidiabele techniek Er zijn echter nog maar een aantal zonnewarmte projecten tot stand gekomen met SDE subsidie De oorzaken zijn vermoedelijk de hoge ondergrens voor subsidiabele projecten en de relatieveonbekendheidmetdetechniekendesubsidieDeondergrensis100m2collectoroppervlakDatsluiteengrotegroepMKB-ersuitMetnamehotelssportfaciliteitenwellness en veel agrarische bedrijven kunnen niet aanvragen bij de SDE+ daar het collectoroppervlak tussen 25 en 100 m2 ligt

Energie Investeringsaftrek (EIA)DeEnergieInvesteringsaftrek(EIA)iseenfiscaleregelingBedrijvenkunneneendeelvanhuninvesteringskosteninenergiebesparendeenhernieuwbaretechnologieeumlnaftrekkenvanhunfiscalewinstHierdoorbetalenzeminderinkomstenbelastingofvennootschapsbelastingHetgemiddeldebelastingvoordeelvandeEIAis10procentvandeinvesteringskosten

Veel bedrijven maken gebruik van de EIA sinds 2012 gaat dat om duizenden bedrijven die investeren in zonnewarmte of zonnestroom In totaal is er in 2013 voor ruim 200 miljoen geinvesteerd in zonne-energie door bedrijven die EIA aangevraagd worden RVO meldt dat dit met name door agrarische bedrijven wordt gedaan

CombinatievanEIAmetSDE+isnietmogelijksinds2014Menmoetbeslissenwelkeoptiehet best bij de bedrijfsvoering past

De EIA zal voorlopig een interessant instrument zijn om zonne-energie investeringen mee uittelokkenbijbedrijvendiewinstmakenDeondergrensvoorEIAissysteemgroottevan25 kWp

4746

Asbest eraf Zonnepanelen eropVoor agrariers met asbestdaken is er een interessante regeling ldquoAsbest eraf zonnepanelen eroprdquo Dit is een regeling van provincies in samenwerking met het Rijk Deze subsidie mag gecombineerd worden met de SDE+

Btw vrijstellingInjuni2013heefthetEuropesehofbepaalddatdeoverdeaanschafeninstallatiebetaaldebtw kan worden teruggevraagd Dit kan omdat iedereen die tegen vergoeding stroom levert wordtgezienalsbtw-ondernemerParticulierenmoetenontheffingvragenopgrondvandeKleine-ondernemersregeling voor de btw over de terug geleverde energie Door de werking vandekleine-ondernemersregelingbetalenparticuliereeigenarenvanzonnepanelenpasbtw als het per saldo verschuldigde btw-bedrag in een kalenderjaar hoger is dan euro1345 Particuliereeigenarenvanzonnepanelenzullendezegrensindepraktijknietbereikenenkunnendaardooromontheffingvanadministratieveverplichtingenvragen

HetrendementvanzonnepanelenisvoorhuishoudensnoggunstigergewordendoordezemogelijkheidDeadministratievehandelingenzijnnietvooriedereeneenvoudigDezemogelijkheidheeftdaaromookverwarringgegevenopdeconsumentenmarktVerwachtwordt dat men hier snel aan gewend is

De postcoderoos of energiebelastingkorting voor cooumlperatiesNietiedereenheefteeneigendakdatgeschiktisOmparticulierenenMKBzondereigen dak de mogelijkheid te geven ook zonnestroom op te wekken is de zogenaamde postcoderoosregelingontwikkeldInhetEnergieakkoordvandeSERiseenbelastingkortingvan 75 eurocent per kWh afgesproken voor terug levering van hernieuwbare energie door eencooumlperatieofdooreenverenigingvaneigenaren(VvE)Deafspraakisper1januari2014ingevoerdDekortinggeldtalleenwanneerdeopgewekteenergiewordtgebruiktdoor kleinverbruikers waarvan de leden zich binnen de zogenaamde lsquopostcoderoosrsquo (viercijferigepostcodeplusaangrenzendepostcodes)vandecooumlperatieofVvEbevindenenalleenvoorelektriciteitdieaanhetnetwordtgeleverd[BronRapportagevanHernieuwbare Energie RVO]

TotophedenheeftdezeregelinggeengroeiveroorzaaktvanzonnestroomproductiedoorcooumlperatiesDitwordtveroorzaaktdooreencombinatievanadministratievecomplexiteitdeonduidelijkheidoverdekortingsperiodeenhetmoeilijkrondkrijgenvandebusinesscasedoorextrakostenzoalsaansluitingskostenInvesteerdersdeinzenhiervoorterugDeregelingisonlangsverbeterddoorhetterugbrengenvanaansluitingskostenhetverzekerenvan15jaarperiodevandekortingendoorhettoelatenvanondernemersinderegelingHollandSolarverwachtdatderegelinghiermeegaatwerkenvoorcooumlperatiesRuimtevoordergelijke projecten wordt veelal gevonden bij winkelcomplexen kerken scholen of andere utiliteitsgebouwen

Beschikbaarheid van kapitaalDeschaalgroottewaarindegroeivandecentraleplaatsingvanzonnepanelennuzitisteklein voor grote investeringsmaatschappijen waardoor er weinig tot geen grote projecten worden gerealiseerd Een randvoorwaarde voor een pensioenfonds of bank om in duurzameenergieteinvesterenisdathetomeenrelatiefgrotekapitaalinvesteringmoetgaanHetkaraktervanzonnepanelenheeftopditmomentdecomplexiteitdatvooralkleinschalige projecten met elk afzonderlijke contractueel en technisch maatwerk kunnen worden gerealiseerd Het bundelen van panden met homogene contractuele en technische aspecten is nodig voor grote investeerders Het losmaken van dit kapitaal zal nieuwe arrangementen vergen die vragen bundelt

Beschikbaarheid van leningenVia de website wwwikinvesteerslimnl is een energie bespaar lening aan te vragen voor particulierenDitiseenfondsdatinhetlevenisgeroepenvanuithetEnergieakkoordenheeftalsdoelparticuliereninstaattestellenteinvestereninenergiebesparinginclusiefzonnepanelen en zonneboilers

AnderemogelijkhedenzijnGreenLoansenfinancieringviahypotheekleningen

4948

Bijlage 2 Toelichting berekening potentieel zonnewarmte

Cijfers 2013 zijn op basis van CBS Cijfers2020zijnopbasisvaninschattingeninuitvoeringEnergieakkoord(inmiddelsooktevindeninKamerbriefWarmtevisie)naarschattingverdeeltoversectorenCijferover2050huishoudensenutiliteitisberekentopbasisvan

- Roadmap zonnewarmte 2007 Holland Solar

- CBS huishoudenprognoses

- Gemiddeldetapwatervraagperhuishoudenvan300m3aardgasequivalent

- 50vanwarmtapwaterkanmetzonnewarmtegedektwordenDezeisberekendoptotaalvan25PJ(obvinschattinggeschiktedakenenontwikkelingaantalwoningen)Voorruimteverwarmingwordteenpotentieelgeschatvan52PJ(uitgaandevanaantalgeschiktedakenontwikkelingaantalwoningenenbeterewarmteopslag)Inditrapportwordtuitgegaanvan77PJpotentieelinhuishoudens

- 70geschiktdakoppervlakvoorzonnecollectoren[TNOenBeararchitecten2001]

- Ineenalternatieveberekeningwordt40PJbijdrageaanwarmtapwaterbereidinggevonden(uitgaandevanallehuishoudensin2011)en46PJbijdrageaanwoningverwarming(uitgaandevan15vanverwarmingvanallewoningen)

- Deinschattingenpotentieelzonthermischvoorutiliteitvarieumlrenvan2PJ(ECOFYS2007)11PJ(RoadmapZonnewarmte2007)en45PJ(Cloosterman2014)

Cijfer 2050 van industrie is berekend op basis van - BerekeninginIEATask33IVDaarinwordtgestelddat32vandeNederlandse

industrieumllewarmtevraagdoorzonnewarmtegedektkanwordenobvanalyseop12sectorenBijdeberekeningwordtuitgegaanvan15energiebesparingperjaar(conformenergieakkoord)eneengelijkblijvendeindustrie

- AlternatieveinschattingenkomenuitstudiesvanESTIF(Europesebrancheverenigingzonnewarmte)enESTTP(EuropeanSolarThermalTechnologyPlatform)enRVOpublicatieWarmteenKoudeinNederland

- OpbasisvaneeneigenstudievanHollandSolariseenalternatieveinschattinggevondenvan45PJzonnewarmteindeutiliteitDitcijfergaatuitvanmaximaleinzetvanzonnewarmtetechniekeningezondheidszorgsportcultuurenrecreatieentoerisme(hotels)

Literatuur

- Benuttingvanzonne-energieindetuinbouwndasheenstrategischeverkenningWUR2011

- Bouwstenenvoorsociaalndashfactsheetmaatschappelijkvastgoed2011

- Datum25april2014BetreftBeantwoordingKamervragenvanhetlidDik-Faber(ChristenUnie)overdevoortgangvanhetconvenantldquoAsbestdakerafzonnepaneleneroprdquo

- Duurzamewarmteenkoude2008-2020potentieumllenbarriegraveresenbeleidEcofys2007

- EnergieTrend2014ndashECN

- EPIA Market Outlook 2014

- HernieuwbareenergieinNederland2013ndashCBS

- Het energieverbruik voor warmte afgeleid uit de Energiebalans CBS 2010

- HetpotentieelvanPVopdakenengevelsinNederlandCEDelft-februari1997

- KamerbriefWarmtevisieministerKamp02-04-2015referentieDGETM-ED15042827

- KoudeenWarmteinNederlandNationaalExpertisecentrumWarmtehttpwwwrvonlonderwerpenduurzaam-ondernemenduurzame-energie-opwekkennationaal-expertisecentrum-warmtewarmtecijfers januari 2013 RVO Nederland

- PotentialforSolarHeatinIndustrialProcessesIEAtask33IV2008

- PotentialofSolarThermalinEuropendashESTIF

- PVpotentieelstudieHetpotentieelvanzonnestroomindegebouwdeomgevingvan Nederland- DNV GL augustus 2014

- Raming maatschappelijke kosten van ruimtegebruik door het verkeer Ministerie Verkeer en Waterstaat adviesdienst Verkeer en Vervoer 2000

- Rapportage Hernieuwbare Energie RVO

- Versterking van de Nederlandse Energiesector Ecofys 2010

- Zonne-energieplannen en monumenten wegwijzer voor vergunningverleners Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonne-energie en uw monument wegwijzer voor eigenaren en huurders Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonne-energie in de historische omgeving groene gids Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonnewarmte een duurzame toekomst voor warmte en koude in NL Marcel Cloosterman augustus 2014

5150

52

Korte Elisabethstraat 63511 JG UTRECHTNederland

+31(0)302328008hollandsolarhollandsolarnlwwwhollandsolarnl

• _Ref405823173
• _Ref404280813
• _Ref404284250
• _Ref414171328
• _Ref414171306
• _Ref405823142
• _Ref405823150
• _Ref405823205
• _Ref423611428
• _Ref423611433
• _Ref404281853
• _Ref419558763
• _Ref405751564
• _Ref404628328
• _Ref404874034
• hgjdgxs
• _Ref405822566
• _Ref414115828
• _Ref405826809
• _Ref405826816
• _Ref404871298
• ho7ea189wih5m
• hax2szl62zcl8
• _Ref404881914
• _Ref423610973
• _Ref423611247
• _Ref423611259
• _Ref423611281
• _Ref423611315
• _Ref423611330
• _Ref404874093
• _Ref404874120
• _Ref404874132
• _Ref414181969
• _Ref404874063
• _Ref404873534
• hmo2g9zy4s5df
• _Ref406355484
• hkchj0vhoxkgy
• hnewhf4an1u9o
• h82yp4zdna8yy
• h20v0j3qacub2
• h2jdox65fkzfj
• hxa72rbjyz8ei
• hjr4v9ljue2on
• hai4nruq8gnog
• hynmsw35nwcg6
• h9bfapq4x5quo
• hwjzbmhz6nhx7
• h1fob9te
• hdpodf6hd1y4r
• hbmr0nz1352sy
• h3dy6vkm
• h1t3h5sf
• hciy7c818awjh
• h2wiwkg2p08fj
• hp6ja1ymmf5ah
• ht8cj61qisqz1
• hler15y6jsfh
• _Ref405826052
• _Ref405826059
• _Ref405826091
• _Ref297820305
• h3okoskabvdf7
• _Ref414180310
• _Ref419465901
• _Ref404597162
• _Ref404873983
• h72r80rtdv0dm
• h2et92p0
• _Ref403935885

76

Potentieel zonnestroomHetpotentieelvoorzonnestroomwordtinNederlandgrotendeelsbepaalddoor400km2 dakoppervlak 200 km2 civiele werken en 200 km2 parkeerterreinen Opstellingen in het open veld zijn buiten beschouwing gelaten

Potentieel zonnestroom in PJ jaar1

2020 2050Huishoudens 13 92Industrie+Utiliteit 15 77Agrarisch 15 35Totaal 16 204

NB extra opwekking kan gerealiseerd worden boven parkeerterreinen en op civiele werken potentieel zorsquon 200 PJ extra

Ruimtelijk potentieelZonnestroom technieken kunnen op korte termijn vooral groeien bij de grondgebonden woningeninparticulierbezitDaarnaastisereengrootpotentieelbijutiliteit(scholenenandermaatschappelijkvastgoed)enagrarischesectorErwordtvoortseengrootpotentieelgezienincombinatieparkeerruimteenelektrischvervoeralsooktoepassingenopcivielewerken

Omhetruimtelijkpotentieelgoedtekunnenbenuttenvoorzonne-energiewordeneenaantal aanbevelingen gedaan in het kader van ruimtelijke taken van de overheid

bull Het gebruik van ruimte op en rond civiele werken zal eenvoudiger gerealiseerd moeten kunnen worden Een passend ruimtelijk ordeningskader hiervoor is dan noodzakelijk

bull sturing op gebruik van parkeergarages en -terreinen voor zonnestroom in combinatiemetelektrischvervoerisnodig

bull eisen in het bouwbesluit zouden aangepast moeten voor het verzekeren van optimalemogelijkhedenvoortoepassingenvanzonne-energieDenkhierbijaanruimtevoorinstallatiesenopslagdak-doorvoerenruimteopdakenenz

bull onderzocht zou moeten worden welke mogelijkheden er zijn voor het garanderen vanschaduwvrijheidvooreigenarenvanzonne-energieinstallaties

bull erisbehoefteaanactueledataoverenergieverbruiken-opwekkingperregioenlandelijk Dit versnelt het vermarkten van duurzame decentrale energie

1 1 GWp aan zonnepanelen wekt in Nederland gemiddeld 875 GWhjaar op = 315 PJ per jaar Ofwel 1 PJ aan zonnestroom wordt jaarlijks opgewekt door 032 GWp aan zonnepanelen

Rol voor de overheidDeontwikkelingvanzonne-energievraagtinNederlandverdereenlevelplayingfieldrsquoeneenconsistentlangertermijnbeleidvoorregelgevingenfiscaleoffinancieumlleinstrumenten

MetrelatiefweinigmoeitevanuitdeoverheidkanereengrotegroeiverwezenlijktwordeninverschillendesectorenDitzijnoamaatschappelijkvastgoedMKBagrarieumlrsfoodindustriewellnessenwoningcorporatiesBelangrijkeaandachtspuntenzijn

bull deonzekerheidoverfinancieumllerendementenmoetwordenopgelostFinancieringskansen worden snel hoger door meer zekerheid over rendement Behoudvansalderenmeteenfluwelenovergangnaarnieuweregelingna2020of later het verhogen van SDE+ budget en betere garantstellingen voor projecten verhoogt slagingskans van projecten

bull erisblijvendeaandachtnodigvoormogelijkhedenvoorparticulierenenMKBzonder eigen dak De postcoderoosregeling vraagt verbetering of andere oplossingen moeten op korte termijn ontwikkeld worden

bull hetmogelijkmakenvoorwoningcorporatiesomhuurtellingsystematiekaantepassen aan alle type energieopwekking dus ook zonnepanelen

bull hetverbeterenvanoptiesvoorzonnewarmtezoalseenaanpassingvandeenergiebelastingopgashetverbeterenvanzonnewarmteinSDE+dooreenhogertotaalbudgetenhetverbeterenvanderekensystematiekZonnewarmtesystementot100m2kennengeenenkelestimuleringditzoumoetenveranderenVoorzeergrotesystemenzouinvoedinginwarmtenettenmogelijkgemaaktmoetenworden

bull deimplementatievanenergieprestatielabelsendehandhavingvanenergieprestatiesvangebouwen

bull het faciliteren van het clusteren van projecten bijvoorbeeld bij maatschappelijk vastgoed om beter kapitaal te kunnen aantrekken

98

InleidingNa jaren van wisselend beleid wordt er in Nederland mede door het breed gedragen NationaleEnergieAkkoordgekoerstopeensterketoenamevanhernieuwbareenergieopwekkingVerschillendehernieuwbareenergietechnologieeumlnwordengestimuleerdDetoepassingvanzonne-energiegroeitmomenteelhardmetnamezonnestroomgroeitexponentieelDeverwachtingisdatderolvanzonne-energiedekomende decennia verder in belang zal toenemen De interesse voor zonne-energie met name zonnestroom-systemen is groot bij burgers en bedrijven Door het decentrale karakter en de betrokkenheid van burgers en bedrijfsleven zijn lokale overheden in toenemende mate gesprekspartner in energievraagstukken Hierdoor zullen beleidsvragen ontstaanwaarvanvragenoverhetpotentieelendedaarmeesamenhangenderuimtelijkeaspecten tot de voornaamste zullen behoren

DetransitienaareenduurzameenergievoorzieningheefteensterkruimtelijkecomponentDeverschillendehernieuwbareenergietechnologieeumlnwaaronderzonne-energiehebbeneengroterruimtebeslagdandeconventioneleenergiecentralesDevraaghoesterkderuimtelijke component voor zonne-energie is is nog niet volledig beantwoord Het is nog onduidelijk hoeveel zonne-energie kan groeien zonder ruimtelijke belemmeringen in Nederland welke ruimtelijke belemmeringen er kunnen gaan ontstaan en op welke termijn Verderiserdiscussieoverhetmaximalepotentieelvanzonne-energieenmetwelkbeleidhetpotentieeloptimaalkanwordenbenutDezevraagstukkenkunnenperregioverschillenDit rapport poogt in deze vraagstukken helderheid te geven

DitrapportisdoordebrancheorganisatieHollandSolarsamengesteldopverzoekvanProgrammaEnergieenRuimtevanhetMinisterievanInfrastructuurenMilieu(IampM)HetMinisterievanIampMwenstmeerinzichtinderuimtelijkeaspectenenhetpotentieelvanzonne-energie in Nederland als input voor de sturing op ontwikkelingen in beleid en voor debeantwoordingvanvragenvanpolitiekebestuurdersHollandSolarheeftditbeeldnodigomhetmarktpotentieelinkaarttebrengenenomadequaattekunnenreagerenoppolitiekeofbestuurlijkevragengerichtaanmarktpartijenmetbetrekkingtotdeontwikkelingvantoekomstigbeleid(binnendebrancheofalsinputopoverheidsbeleid)oplangere termijn

Opbouw van het rapportDit rapport bestaat uit verschillende onderdelen waarin de volgende zaken worden onderzocht

bull eenrealistischeinschattingvanhetfinancieumlleenenergetischpotentieelvanzonnewarmteenzonnestroomindeperiode(tot2020entot2050)gerelateerdaanhetruimtelijkpotentieelHierbijwordtinogenschouwbesproken

o typeringenergievraag(warmteenstroom)o realistischgroeiscenarioo tebenuttendakoppervlakkenvanwoningen(huurkoop)enutiliteit

(verschillendesectoren)o inschattingvantebenuttenoppervlakcivielewerkeno waar mogelijk uitsplitsing naar sector provincie of regioo technologische ontwikkelingen

bull wat zijn gewenste aanpassingen in ruimtelijk beleid Er zal worden aangeven wat de groei van zonne-energie kan zijn binnen de fysieke ruimte die er is op daken en andere bouwwerken en welke ruimtelijke beleidsaanpassingen nodig zijn

bull oplossingsrichtingenomeenmaximalebenuttingvanoppervlakkenindegebouwdeomgeving mogelijk te maken

1110

1 Energieverbruik in Nederland

Hetpotentieelvanzonne-energietoepassingenwordtuitgedruktalsaandeelinhetfinaleenergieverbruik In dit hoofdstuk wordt een kenschets gegeven van het energieverbruik van Nederland gebaseerd op cijfers van afgelopen jaren

11 Energieverbruik naar sector

In Nederland wordt jaarlijks ongeveer 3300 PJ aan primaire energie gebruikt vooral in de vormvanaardgasaardolieensteenkoolNaaftrekvanomzettingsverliezen(~500PJmetnamebijelektriciteitsopwekking)enhetniet-energetischegebruikvanfossielebrandstoffen(~650PJvooralalsgrondstofindechemischeindustrie)resulteertditineenfinaalenergiegebruik van ongeveer 2150 PJ2

Ruimdehelftvandeprimaireenergiewordtverbruiktindeindustrieendeenergiesectorzelf(zieFiguur1)Binnendeindustrieisdechemischeindustriedegrootsteenergieverbruiker(zieFiguur2)Debedrijfsgebouwenhaddenin2010eenverbruikvanruim 300 PJ zie Figuur 3

Figuur 1 Energieverbruik (primair) naar sector (Bron CBS)

2 In2013washetfinaleenergiegebruik2185PJ(bronCBS)

Kleinverbruikers tot 10000 kWhjaar hebben het hoogste rendement op zonnepanelenvanwegehethoogstetariefEnergiebelasting(0119centkWhexclbtw)Hierondervallenmetnamehuishoudens(particulierenhuur)eneendeelvanhetMKB

Kleinverbruikers tot 50000 kWhjaar hebben ook een redelijk rendement mitszijeenaansluitinghebbenvanmax3x80A(endusmogensalderen)of een SDE+ subsidie krijgen of EIA gebruiken Hieronder vallen veelal onderwijsgebouwen klein publiek vastgoed MKB en agrarische bedrijven Zijbetalen0043centkWhVVE-enmetliftenenventilatievallenookvaakin deze categorieMeeruitleginBijlage1 Toelichtingfinancieumlleaspectenmarktzonne-energie

Figuur 2 Energieverbruik naar bedrijfstak (Bron Compendium van de Leefomgeving)

Figuur 3 Energiegebruik van bedrijfsgebouwen (Bron Energie Trends 2014)

1312

12 Energieverbruik naar toepassing

HetprimaireenergieverbruikbetreftelektriciteitsopwekkingwarmteentransportbrandstoffenEnergiebronnendienenverderookalsgrondstofDeverdelingistevinden in Figuur 4 De grootste energietoepassing in Nederland is warmte Figuur 5 laat de onderverdeling zien van warmtegebruik naar sector

Figuur 4 Energieverbruik (primair) naar toepassing (Bron CBS)

Figuur 5 Warmtegebruik (primair) naar toepassing (Bron CBS)

13 Energieverbruik naar provincie

Figuur 6 Energieverbruik per provincie 2020 in TJ (Bron klimaatmonitor databank)

InFiguur6ishetenergieverbruikperprovinciegrafischweergegevenDitzijninschattingenvandeklimaatmonitordatabankDezeschattingenzijnnietcompleetenderhalvekanerslechtseenindicatiefoverzichtwordengegevenvanhetenergiegebruikperprovincieIndefiguurmistbijvoorbeeldhetenergiegebruikvandegebouwdeomgevinginZuidHollanden zijn er weinig gegevens bekend over de provincie Flevoland Het energieverbruik hangt nauw samen met het aantal inwoners en het niveau van bedrijvigheid

14 Aandeel hernieuwbaar

Het aandeel hernieuwbare energie is in Nederland nog beperkt In 2013 droeg hernieuwbareenergie99PJbijaanhetfinaleenergieverbruikvan2185PJdus45Hetleeuwendeelwasafkomstigvanbiomassa(69PJ)enwind(19PJ)Zonne-energieleverde nog maar een beperkte bijdrage zonnestroom leverde 18 PJ en zonnewarmte 11PJZonnepanelenproduceerdenhiermee04vandeelektriciteitinNederlandenzonnewarmteleverde01vandewarmtevraag[BronCBSHernieuwbareEnergieinNederland 2013]

Denationaleambitieisom14hernieuwbareenergieindeNederlandsemixtehebbenin2020en16in2023Eenserieuzebijdragevanzonne-energiewordtineersteinstantiegezochtindebebouwdeomgeving(utiliteitenwoningen)endeindustrie

Indevolgendehoofdstukkenwordthetpotentieelvanzonne-energiebehandeldopbasisvantechnischemogelijkhedenruimtelijkeanalysefinancieumlleanalyseensectoranalyse

1514

2 Zonne-energie in NL

De zonne-energie markt biedt veel soorten oplossingen waarbij de zon gebruikt wordt als bron van energie In dit hoofdstuk worden technische mogelijkheden kort toegelicht en wordendetoekomstigeontwikkelingengeschetst

21 Beschikbare zonne-energietechnieken

Zonnestraling kan toegepast worden als energiebron met de volgende techniekenZonnepanelenDezezettenzonlichtdirectominelektriciteitookwelzonnestroomofZonPV(ldquoPhoto-Voltaicsrdquo)genoemdNaomzettingvandegelijkstroominwisselstroomdoorzogenaamdeomvormerswordtdestroomdirectverbruiktof(deels)inhetelektriciteitsnet geiumlnjecteerd en elders gebruikt

ZonnecollectorenZijzettenzonlichtdirectominwarmteEenanderebenamingvoorzonnewarmte is ldquozonthermischrdquo De zonnecollectoren leveren hun warmte meestal aan een opslagvat waarna het complete systeem ldquozonneboilerrdquo wordt genoemd Zonnewarmte kan ook rechtstreeks gebruikt worden zoals bij verwarming van zwemwater of geiumlnjecteerd worden in een warmtenet

Passief huizenDitzijnwoningenzonderactieveverwarmingZijzijnzogebouwddatverwarming vrijwel geheel uit zonlicht wordt gehaald zonder tussenkomst van een conventioneelverwarmingssysteem

Solar Assisted Cooling Zonnewarmte wordt ook toegepast om koelingsprocessen te voeden Deze techniek wordt niet of amper toegepast in Nederland In de toekomst kan hier echter wel wat van verwacht worden

DezestudiebehandeltalleenhetpotentieelvanzonnepanelenenzonnewarmtesystemenomdatdezetechniekenhetleeuwendeelvanenergieuitzonzullenomvattenInditrapportwordendezetechniekenldquozonnestroomrdquocqldquozonnewarmterdquogenoemdInverderehoofdstukken worden de technieken en de mogelijkheden ermee in verschillende sectoren verder toegelicht

22 Korte vooruitblik toekomstige ontwikkelingen

De beschouwingen in dit rapport gaan uit van de huidige stand der techniek Er zijn echter technologische ontwikkelingen te verwachten die de toepasbaarheid en de opbrengst van zonne-energietechnieken zullen verbeteren De belangrijksten worden hieronder genoemd

Dunnefilm zonnepanelen(flexibelecellen)metveellagereprijsHiermeekomennieuwe toepassingen in beeld zoals gevels gebogen oppervlakken en wellicht beglazingen

Verhoogde rendementen van zonnepanelen De opbrengst per m2 gaat omhoog Men verwacht een gestage verbetering van het rendement van zonnepanelen

Inpassing in energie-infrastructuur afstemmen vraag en aanbod

verdere prijsverlagingen voor turnkey zonnewarmte en zonnestroomsystemen Hierdoor kunnen steeds meer sectoren ontsloten worden voor zonne-energie

Compacte efficieumlnte warmteopslag Over enkele jaren zijn hiervoor systemen op de markt Hiermee wordt het mogelijk warmte in de zomer opgewekt in de winter te gebruikenwaardoorhetpotentieelzonnewarmtekanverviervoudigen

Bouwinpassingen installatiegemak en esthetiek Het zogenaamde ldquoBuilding IntegratedPhotoVoltaiumlcs(BIPV)rdquoiseenaanpakwaarbijzonnepanelengeiumlntegreerdworden in de gebouwschil

InditrapportwordenbovenstaandeontwikkelingennietnadertoegelichtDepotentieelberekeningen worden er slechts deels op gebaseerd In dit rapport wordt uitgegaan van de mogelijkheid van opslag van warmte en goede inpassing in elektrische infrastructuur Erwordtaangenomendatdezetweeinnovatieshetpotentieelvoorzonnewarmteenzonnestroomin2050sterkbepalenVoordepotentieelberekeningenvoor2020wordtgeen rekening gehouden met bovenstaande ontwikkelingen

Menmagervanuitgaandatpotentieelberekeningenvoor2050eenonderschattingzijnvanonbekendegrootteomdattoekomstigeinnovatieszoalsrendementsverbeteringenenflexibelecellenverdernietingecalculeerdzijnDaarstaattegenoverdatindeberekeningenweluitgegaanwordtvaneenoptimaalruimtegebruikopoadakenDitlaatsteblijktindepraktijkvaakmeerbeperkingentehebbendanoppapierDaarhetvoor2050omgrovepotentieelinschattingengaatwordtinditrapportaangenomendatdezetweeaspectenelkaar ldquouitmiddelenrdquo

Indevolgendehoofdstukkenwordenzowelhetfinancieumllealshetruimtelijkepotentieelbehandeld

1716

3 Financieel potentieel zonne-energie

Degroeivanhernieuwbareenergiebronnenwordtinfinancieelopzichtbepaalddoordeprijsontwikkelingvandeproductenendienstendeenergieprijzendoorfiscaleregelingenen subsidies Voor de zonne-energie ontwikkelingen zijn het meest bepalend

bull kWhuurprijspersectorinclusiefenergiebelasting(EB)

bull m3 gasprijs per sector inclusief EB

bull recht op salderen van in het elektriciteitsnet geiumlnjecteerde kWh voor kleinverbruikers3 op de verbruikte kWh

bull EnergieInvesteringAftrekvoorbedrijven

bull SDE+subsidievoorduurzameenergieopties

bull energiebelastingkortingvoorcooumlperaties(ldquopostcoderoosrdquo)4

Niet-financieumlleinstrumentenzijnoaEnergiePrestatieNormvoornieuwbouwenenergienormstellingvoorapparaten(hetzogenaamdeproductenergielabel(EU))InbijlageldquoFinancieelpotentieelzonne-energierdquowordentoelichtingengegevenbijdegenoemdestimuleringsmaatregelenenfinancieumlleaspecten

InonderstaandealinearsquoswordteenkwalitatieveinschattinggegevenvandepotentielegroeivanzonnestroomenzonnewarmtepersectorgebaseerdopdefinancieumlleoptiesDezeuitlegistevensgebaseerdopsectorexpertisebijHollandSolarKennisoversectorenwordtverderbehandeldinhoofdstuk62(zonnewarmte)enhoofdstuk8(zonnestroom)

31 Financieel potentieel zonnestroom

Demeesteenvoudigeeninteressantefinancieumlleoptievoorzonnestroomtoepassingenishet salderen voor de kleinverbruiker De eigen opwek kan direct gebruikt worden en de rest van de opgewekte stroom wordt ingevoed in het net en mag over een jaar verrekend worden met de afgenomen stroom Met de huidige markt en energieprijzen kan hiermee een goed rendement gehaald worden op investeringen Huishoudens kleinere scholen veel agrarische bedrijven en veel MKB kunnen hier gebruik van maken

Bijparticulierewoningenenagrarischebedrijvenvindtmomenteeldemeestegroeiplaatsvan de aanschaf van zonnepanelen Het MKB VVE-en huurders en onderwijsinstellingen blijvenhieropachterondanksdefinancieelinteressantemogelijkhedenIndezesectorenvaltdusnogserieuzegroeiteverwachtenbijenigestimulans

3 Kleinverbruikerszijngedefinieerdalsdiegebruikersdieeenelektriciteitsaansluitinghebbentotaansluitwaarde van 3 x 80 Ampegravere Hier vallen de meeste huishoudens en VVE-en onder alsook een groot deel vanhetMKBagrarieumlrsenscholen

4 DeregelingEnergiebelastingkortingvoorcooumlperatieslevertnogweiniggroeiopHollandSolarwilgraag dat deze regeling met de actuele aanpassingen wel gebruikt gaat worden

Kleinverbruikers tot 10000 kWhjaar hebben het hoogste rendement op zonnepanelenvanwegehethoogstetariefEnergiebelasting(0119centkWhexclbtw)Hierondervallenmetnamehuishoudens(particulierenhuur)eneendeelvanhetMKB

Kleinverbruikers tot 50000 kWhjaar hebben ook een redelijk rendementmitszijeenaansluitinghebbenvanmax3x80A(endusmogensalderen)ofeenSDE+subsidiekrijgenofEIAgebruikenHierondervallen veelal onderwijsgebouwen klein publiek vastgoed MKB en agrarischebedrijvenZijbetalen0043centkWhVVE-enmetliftenenventilatievallenookvaakindezecategorieMeeruitleginBijlage1 Toelichtingfinancieumlleaspectenmarktzonne-energie

MKB-ers met een gebruik boven de 50000 kWhjaar zullen SDE+ subsidie of EIA nodig hebben om zonnepanelen rendabel te maken De kans op een goede SDE+ subsidie voor zonnestroom projecten is door toevallige omstandigheden redelijk hoog geweest in 2014 Diekansisin2015envolgendejarenweerveelkleinerdoorconcurrentievanwindenbiomassa projecten Zekerheid van toekenning is er echter niet dat hangt af van in welke fasedeaanvraagisgedaanenofhetbudgettoereikendistijdensdeaanvraag

Ook voor de industrie is het mogelijk om met SDE+ subsidie projecten met zonne-energie mogelijk te maken De interesse hiervoor lijkt voorlopig nog beperkt De reden hiervoor is nietonderzochtmaardeervaringleertdatinvesteringeninniet-bedrijfseigenactiviteitenniet populair zijn Grotere bedrijven zouden ook daken beschikbaar kunnen stellen voor cooumlperatiesvanburgersenMKBdieruimtezoekenvoorhunprojectenOpdelangeretermijn mag hier groei van verwacht worden

32 Financieel potentieel zonnewarmte

Voorzonnewarmtegeldtmomenteeldatdefinancieumlleinstrumentenbeperktzijnendater geen versnelde groei te zien is zoals dat bij zonnestroom aan de orde is Dit geldt voorallesectorenvanhuishoudenstotindustrieNietalleenzijnerongunstigesubsidiesvoorgrotereprojectenookdeenergiebelastingopgasislagerwaardoorrendementenminder aantrekkelijk zijn En omdat terugleveren van warmte nog niet mogelijk is kan er ook niet gesaldeerd worden Zonneboilers in de nieuwbouw hebben te leiden onder de tegenvallendenieuwbouwvolumestijdensderecessievanafgelopenjarenIndeuitwerkingvanhetEnergieakkoordwordtgewerktaaneengunstigerpakketvanmogelijkheden

Op de korte termijn wordt een blijvende lichte groei verwacht bij zwembaden en huishoudens Op de middellange en langere termijn verwachten wij een sterkere groei in de huishoudensenverschillendesectorenindeprocesindustriedesportenrecreatieendeagrarische sector Hierop wordt in volgende hoofstukken ingegaan

1918

4 Dakoppervlak in Nederland

IndithoofdstukwordthetpotentieelopdeNederlandsedakengeanalyseerdnaarprovincieen een enkele regio Het totaal beschikbaar dak per provincie is ontleend aan DNV-GL 2014 eneeneerdererapportagevanCEDelftuit1997UitdezestudieisgeblekendatNederland650km2dakheeftopwoningenenutiliteitsbouwwaarvanietsmeerdan60geschiktisvoorhetwinnenvanenergieuitzonlichtDeandere40dakoppervlakismindergeschiktvanwegezeerslechteopbrengstdoorzon-orieumlntatieenschaduwEenbeperktdeelisomtechnische redenen niet bruikbaar zoals dakranden schoorstenen en dakkapellen

DegenoemderapportenpresenterendetotaleoppervlakkenvanwoningenenutiliteitOm de dakoppervlakken per regioprovincie en per sector te bepalen is gerekend met CBS- bestanden van aantallen gebouwen per sector per postcodegebied en de door DNV GL bepaalde(landelijk)gemiddeldedakoppervlakkenpertypebouwenwoningtypenInTabel 1staandeoppervlakkengegevenpertypebouwvanwoningen(uitgesplitstnaartypeeneigendom)utiliteitasbestdakenentuinbouwkassenInTabel 2 is de ruimte op woningen verder onderverdeeld

Voorutiliteitsbouwasbestdakenindelandbouwenkassenishetbekendelandelijkareaalop basis van gemiddeld oppervlakte per bedrijf verdeeld over de provincies en regiorsquos Het areaal te vervangen asbestdaken is ontleend aan het antwoord van staatssecretaris MansveldoprecenteKamervragenHetareaalopkassenisontleendaanpotentieelstudievan de Universiteit van Wageningen in opdracht van LTO Nederland

Tabel 1 km2 geschikt dakoppervlak per provincieregio per sector

km2 beschikbaar dak

Totaal NL

Alle wo-ningen

Utiliteitsbouw incl industrie(totaal)

woAgrarisch met asbest

woTuinbouw- kassen

Drenthe 130 75 61 30 02Flevoland 86 55 35 21 02Friesland 173 102 79 45 01Gelderland 497 289 223 89 07

wv Achterhoek 00 45 27 00Groningen 151 131 25 55 01Limburg 281 174 113 34 09

wv Parkstad 00 41 02 00Noord Brabant 627 402 241 100 14Noord Holland 627 385 222 35 09Overijssel 281 164 126 65 01Utrecht 303 169 133 24 01Zeeland 86 63 28 27 02Zuid Holland 757 487 232 74 51Nederland 4000 2495 1517 597 100

NB De oppervlakken zijn projecties dat wil zeggen dat het de oppervlakken zijn van bovenaf gezien Bij schuine daken is het daadwerkelijke oppervlak hoger

Tabel 2 km2 dak huishoudens onderverdeeld

km2 beschik-baar dak

Koop-woning-en

Huur-wo-ningen

Huur-woningen overig bezit

Corporatie-bezit

Hoog-bouwVVE

Grond-gebonden woningen

Drenthe 45 24 06 18 05 70Flevoland 33 18 04 14 05 50Friesland 58 36 09 27 07 95Gelderland 165 110 32 78 28 260Achterhoek 27 14 04 10 02 43Groningen 75 51 15 36 14 117Limburg 101 67 21 46 20 153Parkstad 22 18 05 13 06 35Noord Brabant 234 152 40 112 42 360Noord Holland 198 208 66 141 92 293Overijssel 93 62 17 45 15 149Utrecht 99 71 20 50 28 142Zeeland 39 20 06 14 04 59

Zuid Holland 268 257 72 184 127 359Nederland 1408 1075 308 767 387 2108

Opvallend in deze cijfers is het hoge aantal km2dakopgrondgebondenwoningen(zowelhuuralsparticulier)endehoeveelheidgeschiktdakopdeutiliteit(inclIndustrieumllegebouwen)DaarbijlatenbovenstaandecijfersziendatagrarischegebouwenmetasbesteensignificantehoeveelheidruimtebiedenTabel3toonteeninschattingopruimteopmaatschappelijkvastgoedDezeschattingenzijngemaakt op basis van gegevens over bruto vloeroppervlak en een geschat gemiddeld aantal verdiepingenOpvallendindezecijfersisdehogeruimtepotentiebijonderwijszorgensport

Tabel 3 Inschatting dakoppervlak overheidssectoren obv BVO

Overheidssector km2 dakoppervlak - geschatOnderwijsgebouwen 83Kinderopvang 12Cultureel 02Sportfaciliteiten 23Zorg 51Welzijn 08Gemeente-en provinciehuizen 08Sociale werkplaatsen 04Politieenbrandweer 11Kantoren Rijksoverheid 05Totaal 207[BronMaatschappelijkVastgoed2011BouwstenenvoorSociaal]

2120

5 Ruimte potentieel anders dan daken

Zonne-energie met name zonnestroom techniek kan technisch gesproken ook eenvoudig toegepast worden op infrastructurele werken Hierbij kan gedacht worden aan parkeerterreinen geluidswallen en -schermen weg- en dijklichamen Het ruimtelijk potentieelhiervanwordtdoorHollandSolargeschatop200km2(RoadmapZonnestroom2007)DitcijferisnietnaderuitgewerktindezeRoadmapmaarduidtdezeruimtealsgeluidswallen en -schermen en weg- en dijklichamen Parkeerterreinen en andere infra zit daar niet bij

HetvoormaligeMinisterievanVampW(AdviesdienstVerkeerenVervoer)heeftin2000eenrapportuitgegevenoverhetruimtebeslagvanverkeerenvervoerDezestudiegeeftaanhoeveel ruimtebeslag er is op infrastructurele werken in Nederland zie Tabel 4

Tabel 4 Ruimtebeslag infrastructurele werken in Nederland

Binnen bebouwde kom km2

Buiten bebouwde kom km2

Wegen 360 680Vaarwegen 1300Fietspaden 25 40Parkeerterreinenplaatsen publiek 120Parkeerterreinen privaat zoals winkelcentra bedrij-venterreinen

Onbekend Onbekend

Benzinestations 09 11Trammetro infra 33Railinfra beheer 66NS Vastgoed 39NV Nederlandse Spoorwegen 21Zeehavens 47Binnenhavens 9Luchthavens(totaalvandeterreinen) 49

Uittabel4blijktdatereengrootruimtepotentieelligtbijparkeerterreinenvastgoedvandeNederlandseSpoorwegenenluchthavensDezelaatstetweevallenonderutiliteituit het vorige hoofdstuk Kleinere bijdragen kunnen gedaan worden door bushaltes en benzinestationsIneennogverderetoekomstisdenkbaardatookruimtetevindenisopbovenleidingenvantreinentramsen(bovengronds)metrobovenennaastsnelwegenenhaventerminalsDitpotentieelkanoplopentotenkelehonderdenvierkantekilometersendaarmeeeensignificanteaanvullendebijdrageleverenaandeenergievoorziening

NaargroveschattingishetruimtepotentieelnaastdeNederlandsedakenongeveer400km2 Bij dit cijfer wordt uitgegaan van de 200 km2 civiele werken uit de Roadmap Holland Solarennaargroveschatting200km2 parkeerruimte Het is onbekend hoe dit verdeeld is over de provincies

Zonnewarmtetechniekenkunnentoegepastwordenindebuurtvanlocatieswaareendirectewarmtevraag is of waar een warmtenet ligt waarop ingevoed kan worden

Zonnestroom kan op al deze type ruimten toegepast worden omdat overal ingevoed kanwordenophetfijnmazigNederlandseelektriciteitsnetDieplekkenwaardirecteenelektriciteitsvraag is zijn echter het meest interessant Er kan hier gedacht worden aan parkeergaragesenparkeerterreinenmetoplaadstationsvoorelektrischvervoerenaanvervoer via rail

2322

6 Zonnewarmte potentieel in Nederland

61 Inleiding

Zonnewarmte technieken worden al sinds de jaren 70 toegepast op de Nederlandse en Europese markt Zonnewarmte opgewekt met zonnecollectoren wordt opgeslagen in een boilervat Dit wordt vooral toegepast bij warmwaterbereiding maar er zijn ook mogelijkheden voor bijdragen aan ruimteverwarming Zie Figuur 7 voor de ontwikkeling van zonnewarmte

In Nederland is de CV ketel meestal de naverwarmer van de zonneboiler De toepassing van de CV ketel is vooral in huishoudens te vinden maar ook zwembaden veehouderij sportcomplexenenhotelsAlmereheefteengrootzonnewarmtesysteemdateenstadsverwarming voedt De groei van zonnewarmte is vooral te danken aan toepassing in de zwembaden en de nieuwbouw van woningen De techniek wordt nog amper gebruikt in deindustriehoewelerveeltechnischepotentieligtZonnewarmtetechniekenzijngeschiktvoor processen tot 250-400 graden voor verschillend type processen

Nederland kent verschillende aanbieders voor zonnewarmte technieken De producten zijnvolwassen[Ecofys2010]maardemarktisnietdoorontwikkeldondanksdetechnischepotentieDeredenhiervoorwordtgezochtindefinancieumllebelemmeringenendedalendenieuwbouwcijfers Er is weinig gericht overheidsbeleid geweest op ontwikkeling van duurzamewarmteHierkomtnuveranderingindeMinistervanEconomischeZakenheeftnieuwbeleidaangekondigdmiddelseenwarmtevisie[KamerbriefWarmtevisie]Hierinwordtookzonthermischalsbelangrijkpotentieelvoorduurzamewarmtegenoemd

VanalhetNederlandseenergiegebruikbetreft38warmtezieFiguur4paragraaf12Zonnewarmtetechniekenhebbenvanwegedehogewarmtevraagpotentieomsubstantieelbij te dragen aan een duurzame invulling van die warmtevraag

Figuur 7 Ontwikkeling zonnewarmte productie in Nederland

62 Potentieel zonnewarmte in sectoren

ZonnewarmtekantoegepastwordeninverschillendesectorenHetgrootstepotentieelligtde komende jaren in de huishoudens Maar ook bij hotels zwembaden agrarische sector en zorginstellingen kan zonnewarmte een serieuze bijdrage leveren In deze paragraaf wordt hetpotentieelpersectorbehandeld

Indeindustriewordtvooraleenpotentieeloplangeretermijngezien(zieTabel 5)Decijfersvoor2050kunnenopgevatwordenalstotaalpraktischhaalbaarpotentieelEnergiebesparingenvan15perjaarzijnhierinverdisconteerdVerdertoelichtingopdezecijferszijntevindenindeBijlage2Toelichtingberekeningpotentieel

Tabel 5 Potentieel zonnewarmte in Nederland per sector5

Cijfers in PJjaar 2013 2020 2050Huishoudens 060 25 77Industrie 0 05 19Utiliteit 044 20 11

Momenteel zijn de sectoren met het grootste aandeel zonnewarmte de huishoudens en de sectorsportenrecreatieActueleindustrieumlletoepassingenwordengeschatalsnihilhoeweler wel voorbeeldprojecten zijn gerealiseerd zoals bij van Melle in Breda waar een groot zonnewarmtesysteem met 2400 m2 zonnecollectoren isgerealiseerdDepotentieel cijfersvoor de industrie zoals gegeven in Tabel 5 zijn gebaseerd op analyses van IEA en de Roadmap vanHollandSolaruit2007VoorhetpotentieelvanzonnewarmtezijnechtersterkafwijkendeinschattingentevindenindeliteratuurZieTabel 6 en Tabel 7vooralternatieveschattingenvoortotaalpotentieelvoorzonnewarmteinNederland

Tabel 6 inschatting potentieel zonnewarmte obv ESTTP Visie

160 PJjaar Potentieel2030280 PJjaar Potentieel2050

Tabel 7 inschatting potentieel zonnewarmte obv studie ESTIF

41 PJjaar Potentieel2020147 PJjaar Potentieel2030340 PJjaar Potentieel2050Hetverschilligtvooralinverschillendeopvattingenoverhetpotentieelindeindustriein de verschillende scenariorsquos ECN stelt in haar studie ldquoZonnewarmte systemen voor de productievanwarmteenkoudeindeindustrierdquoin2007hetvolgende

ldquoVoor Nederland ligt die waarde [van het zonnewarmte potentieel] op maximaal 56 PJjr Echter reeumlle schattingen voor 2030 varieumlren van 06 tot 2 PJjr Voor Europa ligt die waarde op totaal 230 PJjr (Weiss 2006a)rdquo

Recentere studies van ESTIF en ESTTP laten echter veel hogere cijfers zien voor het potentieelvanzonnewarmteindeindustrieWathetdaadwerkelijkpotentieelinverschillendeindustrieumllesectorenisinNederlandzouverderonderzochtmoetenwordenIn de analyses in deze studie gaan we uit van de cijfers uit Tabel 5

5 Voor2020isuitgegaanvaninschattingenvanEnergieakkoordOpbasisvanBusinessAsUsualgaanweuit van totaal van 2PJ Het scenario 5 PJ is haalbaar bij intensivering

2524

63 Ruimtevraag potentieel zonnewarmte

Het aantal km2datnodigisvoordeopwekkingvanhetpotentieelzonnewarmteis82km2 Hierbij wordt uitgegaan van een lichte toename van het rendement per m2 collector oppervlak van 10 GJm2jaar naar 13 GJm2jaar Er moet worden opgemerkt dat met de huidige technieken zonnewarmte per m2 eenhogereenergieopbrengstheeftdanzonnestroom

Tabel 8 km2 collectoroppervlak potentieel zonnewarmte per sector

Cijfers in km2 collector 2013 2020 2050Huishoudens 06 217 5923Industrie 0 043 1462Utiliteit 044 174 846Totaal 10 43 823

64 Potentieel zonnewarmte bij huishoudens

DegroeivanzonneboilersisinhetverledengestimuleerddoordeEPC(Energieprestatieeis)inhetbouwbesluitendoordesubsidieregelingenDoordeafgenomengroeivannieuwbouw en door weggevallen subsidies is de marktontwikkeling voor zonneboilers bemoeilijktHetverdienpotentieelvoorhuishoudensislaagoadoordelageenergiebelastingopgasHierdooriszonnewarmteinvergelijkingmetzonnepanelenuitbeeldgeraaktbijdewoningbezitterHetpotentieelisechtergrootzoalshierboventoegelicht MetmeeraandachtvooreengelijkspeelveldinenergiebelastingverdergaandeverlagingvandeEPC(enhandhavingerop)enmeeraandachtvoorpromotieverwachtHollandSolarveelvanditpotentieelvoordekomendedecennia

Potentieel zonnewarmte huishoudens per provincieOp basis van aantallen woningen per provincie en het gemiddeld gasverbruik per type woningiseeninschattinggemaaktvanhetpotentieelvanzonnewarmtetoepassingenper provincie Hierbij is uitgegaan van ongeveer een halvering van gemiddeld gasverbruik doorisolatieeneenbijdragevanzonnewarmtevanongeveer50voorzowelwarmwateralsruimteverwarmingHierbijwordtopgemerktdatdecijfersvan2050eentheoretischpotentieelzijnVoorhetcijfervoor2020wordtuitgegaanvantotaal5PJ(waarvan25bijdehuishoudens)dieterealiserenisbijeenversneldscenariovanuithetEnergieakkoordDe maatregelen hiervoor worden momenteel besproken In Tabel 9wordteeninschattinggegevenoverpotentieelperprovinciegebaseerdophuishoudenaantallenperprovincieHet gaat hier om afgeronde getallen

Tabel 9 Inschatting potentieel zonnewarmte huishoudens per provincie 1 PJ = 1000 TJ

Cijfers in TJ 2020 2050Drenthe 70 2200Flevoland 60 1600Friesland 100 3000Gelderland 290 8600Groningen 130 4000Limburg 180 5300Noord Brabant 410 12000Noord Holland 410 12000Overijssel 160 4900Zuid Holland 520 16000Utrecht 180 5200Zeeland 60 1900Nederland 2500 77000

Potentieel zonnewarmte industrie en utiliteit

Dewarmtevraaginindustrieumlleprocessenwas579PJin2013waarvan124PJonderde250graden De agrarische industrie en dan met name de glastuinbouw gebruikte 98 PJ De utiliteithadin2013eenwarmtevraagvan258PJ[RVOWarmteenKoudeinNL2013] EristechnischgesprokeneengrootzonnewarmtepotentieelindezesectorenZonnewarmtekan(theoretisch)bijdragenaanalleprocessenmeteentemperatuureisvan onder de 400oC(zieFiguur8)maarindepraktijkwordtditpotentieelnognietbenutFinancieumlleenpraktischebezwarenbelemmerendegroeiDehuidigeenergieprijzenenndashbelastingenmakeninvesteringeninzonnewarmtenuminderinteressantvoorpotentieumllegebruikers

Figuur 8 Warmtevraag NL industrie verdeeld naar Temperatuurniveau (Bron RVO publicatie Warmte en Koude in Nederland)

2726

Processenwaarzonnewarmtesubstantieelaankanbijdragenzijnruimteverwarmingwarmwaterbereidingschoonmakenspoelendrogenverdampendestillerenblancherenpasteuriseren steriliseren koken smelten verven en oppervlaktebehandelingen Koelen metzonnewarmteisechterookmogelijkSub-sectorenbinnendesectorutiliteitmetzonnewarmtepotentieelzijn

bull recreatie(hotelsencampings)

bull wellness(saunarsquos)

bull horeca

bull sport(zwembadenensportcomplexen)

bull zorginstellingen

bull ziekenhuizen

Sub-sectorenbinnendesectorindustriemet(theoretisch)zonnewarmtepotentieelzijnbull foodsector(drankenzuivelsnoepenvleesindustrie)

bull textielindustrie

bull papier- en kartonindustrie

bull chemische industrie

bull wasserijen

bull transportsector(garages)

Sub-sectorenbinnendeagrarischesectormetzonnewarmtepotentieelzijnbull mestkalveren houderij

bull pluimveehouderij

bull varkenshouderij

bull bloembollen(drogen)

bull kippenmest drogen

bull glastuinbouw

Zonnewarmte en industrieVoedingsindustrie in de foodsector wordt veel warm water gebruikt voor spoelen pasteuriserenenmengen(bierzuivelvlees)Indeliteratuuriseenpotentieelgevondenvoordevleesverwerkendeindustrievan89TJjaarHollandSolarschathettotalepotentieelvoor zonnewarmte in de voedingsindustrie op 10-15 PJ

Papier en karton Nederland kent een papierindustrie en in deze sector is een grote laagwaardigewarmtevraagZonnewarmtepotentieelisechterbeperktomdatdeprocessenveelrestwarmtebenuttenDesectordraagtactiefbijaandeenergietransitiedoorintezettenopefficiencydoorhergebruikvanwarmteenreststoffen

Chemische industrie er zijn nog geen studies gedaan naar de bijdrage van zonnewarmte aan de chemische industrie op lange termijn

Textiel industrieerisonvoldoendebekendoverhetpotentieelindeNederlandsetextielindustrie(inclusiefwasserijen)

Zonnewarmte en utiliteitZiekenhuizen-verzorgingshuizensportaccommodatieszwembadenenhotelshebbeneen grote vraag naar warm tapwater n hoge comforteisen aan ruimteverwarming Er is dus eengrootpotentieelvoorzonnewarmtetechniekenDeinschattingenvoorhetpotentieelvarieumlrenEcofys stelt in 2007 dat de warmtevraag van ziekenhuizen verzorging sport zwembaden enhorecasamen5PJthwasBijdezesectorensameniseenpotentieelvanongeveer25PJthjaar voor zonnewarmte

Detotalewarmtevraaginutiliteitisongeveer230PJwaarvandebovengenoemdesectorenongeveer85PJgebruikenaanwarmte(warmwaterenruimteverwarming)OngeveerdehelfthiervanzoutheoretischmaximaaldoorzonnewarmtetechniekenopgewektkunnenwordenHollandSolarsteltdathetpraktischehaalbare25hiervanisinconcurrentiemetandere(warmte)opwekkingstechniekenHetpotentieelwordtop11PJgesteld

Naarschattingiserreeds044PJjaarbijdragevanzonnewarmteindezwembadeneneenonbekendehoeveelheidbijhotelsencampingsHetpotentieelvoorzwembadenisvolgensHolland Solar 45 PJ Ziekenhuizen passen veelal WKK toe voor eigen elektriciteitsopwekking waardoor de vraag naar zonnewarmte moeilijk ontstaat Hier wordt de komende decennia dan nog niet veel van verwacht Voorverzorgingstehuizenendehotelsectoriswordthetpotentieelgeschatopongeveer2respectievelijk4PJ

DefinancierbaarheidvanzonnewarmteprojectenvaakeenbelemmeringVeelalzijneigendom en gebruik van vastgoed gescheiden waardoor kosten en baten bij verschillende partijenliggenDaarnaastishetinvestereninzonthermischofanderetechniekenmeestaleenbedrijfsvreemdeactiviteitenheeftdaaromvaakgeenprioriteitDeprojectomvangisvaaktekleinvoorfinancieringdoorbankenensubsidieisnietbeschikbaarEIAisindezesectorvaakdeenigestimuleringvanuitdeoverheid(vooruitlegEIAzieBijlage1 Toelichtingfinancieumlleaspectenmarktzonne-energie)

Zonnewarmte en land- en tuinbouwIndeland-entuinbouwis84PJwarmtegebruiktin2010(=24miljardm3aardgas)waarvan

bull 09 PJ voor melkveehouderijbull 35 PJ voor intensieve veehouderijbull 75 PJ voor glastuinbouwbull 5 PJ overige

IndeglastuinbouwwordtveelinspanninggedaanomtotenergieefficiencytekomenNunog draagt voornamelijk WKK bij aan de warmtevoorziening in de glastuinbouw en worden zonthermischetechniekennietactieftoegepastindezesectorErzijnopditmomentwelgoedemogelijkhedenindemelkvee-enintensieveveehouderijHettotalepraktischemarktpotentieelvoorzonnewarmteindeland-entuinbouwwordtvoorlopiggeschatop2-3PJ

2928

Warmtenetten en zonnewarmteZonnewarmteistechnischgeziengeschiktvoorhetinvoedeninwarmtenettenzoalsbijvoorbeeldinAlmerewordttoegepastErisgeeninschattinggemaaktvanhetpotentieelvan deze toepassing in Nederland maar er worden goede resultaten behaald in Denemarken en Duitsland In die landen blijkt dat toepassingen vanaf 6000 m2 collector oppervlak economisch rendabel kunnen zijn

65 Conclusies Potentieel zonnewarmte

Erismet50-100PJveeltechnischpotentieelvoorzonnewarmteinverschillendesectorenDe snelste en eenvoudigste te realiseren groei valt te verwachten bij huishoudens zwembaden en de agrarische sector

Er zijn vooralsnog geen beperkingen gevonden in het ruimtegebruik er is voldoende ruimte op het vastgoed voor het opwekken Zonnewarmte systemen kunnen naast zonnepanelen ruimte vinden op de Nederlandse daken

BelemmeringenzijnvooralhethuidigerendementtovfossielalternatiefvanwegelagebelastingopgaseneenlastigefinancierbaarheidvanprojectenVerhogenvanenergiebelastingopgasverhogenvandeEIAbetereoptiesindeSDE+enbetereregelingenvoorzonnewarmteindelandbouw(parallelaanzonnestroom)zoudendemarktbeterdoenontwikkelenOnderzoeknaarhetpotentieelendebelemmeringenvoorzonnecollectorveldendieinvoedenopwarmtenettenwordtaanbevolenHierligtnaarverwachtingnogeengrootpotentieel

HetinschattenvanhetpotentieelvanzonnewarmtetoepassingenindeNederlandseindustrie kent verschillende versies Het verdient aanbeveling de achtergronden te analyserenenhetdaadwerkelijkpotentieelindeindustrieteonderzoekenVoorlopigmagmenaannemendatertechnischenfinancieelrendementtebereikenisineenaantalindustrieumllesectorenmetnamedefoodsectorHetopenstellenvandeSDE+voormeerzonnewarmtetoepassingenzouhierbijkunnenhelpenOmhetvolledigepotentieeltebenuttenzaldepositievanduurzaamopgewektewarmtemoetenverbeterentenopzichtevan warmte uit fossiele bronnen

7 Zonnestroom potentieel

IndithoofdstukwordthetpotentieelvoorzonnestroominkaartgebrachtHierbijwordt gekeken naar de maximaal beschikbare ruimte en de hoeveelheid energie die op deze ruimte opgewekt kan worden Er wordt hierbij onderscheid gemaakt tussen het theoretischeenhetpraktischepotentieel

Deafzetvanzonnepanelenverdubbelt(ofverdrievoudigt)inNederlandelkjaarsinds2008Figuur 9 laat het totaal opgesteld vermogen van zonnestroom per jaar zien De sector stelt dat in oktober 2014 de grens van 1 GWp aan opgesteld vermogen is gepasseerd

Figuur 9 ontwikkeling zonnestroom in NL (2013 is inmiddels bijgesteld tot 722 MWe) Bron Rapportage Hernieuwbare Energie RVO

71 Theoretisch potentieel zonnestroom

DevermogensdieopdedakeninpotentiegeplaatstkunnenwordenzijninTabel 10 gegeven Hierbij is conform de studie van DNV GL gerekend met 160 Wp per m2 dakoppervlak Dit is op basis van huidige technologie en gaat ook uit van een maximaal gebruik van al het geschikte dakoppervlak Momenteel staat er in Nederland ongeveer 1 GWpwaarvan80woningenenruim10indelandbouwDesectorverwachtin2020intotaal 5 GWptehalenbijgelijkblijvendbeleidBijhetmaximaalstimulerenenhetopheffenvan alle belemmeringen kan dit zelfs oplopen tot 8 GWp

3130

Tabel 10 potentieel PJ zonnestroom op basis van dakoppervlak

Totaal PJjaar potentieel

Alle da-ken in NL Huishoudens

Utiliteits-bouw incl industrie

Asbestdaken agrarisch Tuinbouwkassen

Drenthe 65 38 31 15 01Flevoland 44 28 17 11 01Friesland 87 51 40 22 01Gelderland 251 145 112 45 03

Achterhoek 00 23 00 14 00Groningen 76 66 13 28 00Limburg 142 88 57 17 05

Parkstad 00 21 00 01 00Noord Brabant 316 203 122 50 07Noord Holland 316 194 112 18 05Overijssel 142 83 63 33 01Utrecht 153 85 67 12 01Zeeland 44 32 14 13 01Zuid Holland 381 245 117 37 26Nederland 2016 1258 765 301 50

Tabel 11 potentieel PJ zonnestroom woningen naar type en eigendom

PJjaar poten-tieel

Koop-wo-ningen

Huur-wo-ningen

Huur-woningen overig bezit

Corpor-atie-bezit

Hoog-bouwVVE

Grond-gebon-den wo-ningen

Totaal woningen

Drenthe 23 12 03 09 02 35 35Flevoland 17 09 02 07 02 25 26Friesland 29 18 04 14 03 48 48Gelderland 83 55 16 39 14 131 138

Achterhoek 14 07 02 05 01 22 21Groningen 38 26 07 18 07 59 64Limburg 51 34 11 23 10 77 85

Parkstad 11 09 03 06 03 17 20Noord Brabant 118 77 20 57 21 182 194Noord Holland 100 105 33 71 46 148 204Overijssel 47 31 08 23 08 75 78Utrecht 50 36 10 25 14 71 86Zeeland 20 10 03 07 02 30 30Zuid Holland 84 97 28 71 58 104 181Nederland 710 542 155 386 195 1063 1251

In totaal is er volgens studie van DNV- GL ruimte voor 66 GWp zonnepanelen op de NederlandsedakenOmgerekendinPJprimairverbruikgaatdatompotentieel208PJDit is bepaald op basis van gelijkblijvende rendementen van panelen en gelijkblijvend dakoppervlak(endusgelijkblijvendehoeveelheidwoningenenutiliteit)

72 Praktisch potentieel zonnestroom op huishoudens

Huishoudens met grote daken zullen hun dak niet helemaal volleggen met zonnepanelen Hetaantalzonnepanelenwordtnaarinschattingbegrensddoorheteigenverbruikenanderetoepassingenophetdak(zoalsschoorstenendakramenlichtkoepelszendmasten)

Tabel 12geefthetaantalTJpotentieel(cijfervoor2050)voorhuishoudensengeschatteTJin2020Inditscenarioblijfterongeveer70km2 over op de woningen als geschikt dakoppervlak

Tabel 12 scenario TJ zonnestroom in huishoudens in 2020 en 2050 (NB 1000 TJ is 1 PJ)

ProvincieScenarioTJ in 2020

Potentieel TJ in 2050

Drenthe 360 2600Flevoland 270 2000Friesland 490 3600Gelderland 1438 10000Groningen 440 3300Limburg 880 6400Noord Brabant 1800 13000Noord Holland 2100 16000Overijssel 810 6000Zuid Holland 2800 20000Utrecht 890 6500Zeeland 300 2200Nederland 12600 92000Deberekeningvoor2020isgebaseerdop5GWpschattingvoor2020inhetEnergieakkoordwaarvan 4 GWp op de woningen

3332

73 Potentieel zonnestroom op civiele werken

InHoofdstuk5ishetruimtepotentieelbeschrevenopandereplaatsendanopdedakenHet gaat in Nederland om 200 km2 op civiele werken en nog eens 200 km2 parkeerruimte Daarnaast is op de langere termijn ook honderd tot duizend km2 beschikbaar op de autowegen en rails

Tabel 13 Zonnestroom PJ potentieel op civiele werken

PJpotentieelCiviele werken 200 km2 90Parkeerruimte 200 km2 90Autowegen tot 100km2 440Hieruitblijktdaterdusnogeenaanzienlijkpotentieelteontginnenisopcivielewerkenboven parkeerruimte en boven de wegen Hoeveel daadwerkelijk gerealiseerd kan worden hangtsterkafvandeambitievandeRijksoverheidenallelokaleoverhedenVoor het daadwerkelijk realiseren van projecten op civiele werken en parkeerruimte zijn stimuleringsmaatregelennodigRuimtelijkeordeningenvergunningenzijnhierbijvanbelangalsookstimuleringsmaatregelenvoorafdekkenvandeonrendabeletopvandeopwekking

74 Conclusies potentieel zonnestroom

Binnen de sector woningbouw is het meest in het oog springende woningtype de grondgebondenwoningTweederdevanhetpotentieelvermogenhiervanligtbijdewoningendieinparticulierbezitzijnOpvallendisdathetaandeelvanVVE-enlandelijkgezien klein is in vergelijking met andere bouwtypen De verhoudingen tussen woningtypen varieumlrenechtersterkmetperregioprovinciedushetpotentieelook

Utiliteitendeagrarischesector(mnmetasbestdaken)herbergtookeengrootpotentieelHetpotentieelopandereruimtedandedakenwordtverdernietgeanalyseerdGeziendegroottevanditpotentieelverdienthetaanbevelingdekansenenbelemmeringennaderteonderzoeken

Deachtergrondenhethandelingsperspectiefvoordeverschillendesectorenintermenvanfinancieumlleeninstitutionelebelemmeringenwordtbehandeldinhetvolgendehoofdstuk

8 Beschrijving potentieel zonnestroom in verschillende sectoren

IndithoofdstukwordtdehuidigeenpotentielemarktvanzonnepaneleninNederlandpersector beschreven De sectoren die besproken worden zijn

bull particulierewoningbezittersparticuliereverhuurdersenwoningcorporatiesbull agrosectortuindersveeteeltbedrijvengroente-enfruittelersbull MKBkantoorfunctiesenprocesfunctiesbull overheidutiliteitvanzorginstellingenonderwijskantorensportenrecreatiebull civiele werken snelwegen taluds dijken oevers kanalen gemalen

parkeerplaatsenspoorenstationsbull Groot Vastgoed Privaat

81 Particuliere huiseigenaren

De groei in zonnepanelen van de laatste jaren is vooral te danken aan de groei bij de particulierehuiseigenarenNaarschattingstaatereind2014ruim1GWpaanvermogeninNederlandOngeveer80hiervanligtopdakenvanwoningen[EPIA2014]NaarverwachtingblijftdegroeiopdeparticulierewoningmarktgoedzolangdehuidigesaldeerregelingofdeopvolgerdaarvangunstigblijftDiegroeikanbestendigdwordendoor verdere maatregelen zoals het systeem van energielabels

Een bijzondere categorie zijn de woningen of gebouwen die onder bescherming vallen zoals monumenten of beschermd dorp of stadsgezicht Eigenaren komen in dit geval vaak belemmeringentegenbijvergunningverleningenhetisnietaltijdduidelijkofietsmagofnietmagHoeweldeRijksdienstvoorCultureelErfgoedhiereenpublicatieoverheeftzijnhet de gemeenten die hun eigen afweging maken Vaak speelt ook een gebrek aan duidelijk afwegingskaderbijgemeentenwaardoorinitiatievenstranden

OokVVE-enkunnenhungemeenschappelijkverbruik(liftenventilatieverlichting)salderenopdealgemeneaansluitingDitgeldtnietvoordehuishoudensbinnendeVVEzijhebbenimmers geen eigen dak In sommige gevallen zijn er wel technische mogelijkheden om de geproduceerde stroom vanaf het dak naar de afzonderlijke huishoudens te leiden OokkandepostcoderooseenmogelijkheidbiedenDegroottevanhetdakisdaarbijweleen beperking die is vaak te klein om een serieus deel van elektriciteitsverbruik van alle huishoudens op te wekken Daarbij is het gebruik van het dak formeel een gezamenlijke beslissing van de VVE en daarmee kan de besluitvorming complex zijn Van de groei van zonnepanelen op appartementencomplexen kan daarom niet te veel verwacht worden

3534

82 Huurwoningen

WoningcorporatiesinvesterensomsinzonnepanelenDeverbeterdeenergieprestatiedoorzonnepanelen kan echter niet in de huurprijs verrekend worden De kosten liggen hierdoor bijdeverhuurderendebatenkomenbijdehuurderDeWoningcorporatieslossenditopdoor

bull de investering te bezien in het kader van maatschappelijk sociale doelenbull de investering zelf terug te halen via een vorm van lease naar de bewonerbull de investering door een ESCO te laten doen zie paragraaf 87bull huurders toestaan zelf zonnepanelen te laten plaatsen

Met deze randvoorwaarden wordt enkel een lichte groei voorspeld De groei van zonnepanelen zal veel harder gaan zodra zonnepanelen opgenomen worden in het huurtellingsysteem

Bijparticuliereverhuurderswordt(naarverwachtingvanHollandSolar)geeninteressantegroeimarkt gezien voor zonnepanelen In totaal bezit deze groep 15 km2 aan dakoppervlak De bereidwilligheid tot investeren in zonne-energie zal individueel verschillen en zal sterk afhangenvanhetverdienmodelvoordeverhuurder

83 Agrarische bedrijven

DeagrarischesectoriseengroeimarktvoordeafzetvanzonnepanelenAgrarieumlrszijneigenaar van hun vastgoed en zijn gewend aan een lange termijn investering Daarbij is vaak hetnodigekapitaalbeschikbaarenagrarieumlrskunnengebruikmakenvanSDE+subsidieeventueelincombinatiemetderegelingldquoAsbesterafZonnepaneleneroprdquoEenanderemogelijkheidishetgebruikmakenvandeEIAinplaatsvandeSDE+Erzijnookagrarieumlrsdiehun daken ter beschikking stellen voor buurtbewoners Voorlopig wordt er vanuit gegaan dat de markt voor zonnepanelen in de agrarische sector stevig kan blijven groeien

84 Het MKB

OndernemersuithetMKBdieeigenaarzijnvanhunpand(metdak)eneenverbruikhebbendat onder de 50000 kWh per jaar ligt kunnen een rendabele business case maken De terugverdientijdenzijnechtervaakeenstuklangerdaneenondernemerhanteertinzijneigenbedrijfsvoeringWaareenMKB-ereentermijnvan2tot5jaarheeftwaarinhijvooruitkankijkenisdeterugverdientijdvaneenzonnestroominstallatie8tot10jaarAlserwinstwordt gemaakt kan de EIA helpen Indienhetverbruikhogerisdan50000kWhbetaaltmenminderenergiebelastingIndienmeneengrootverbruikersaansluitingheefteneensysteemkiestvanbovende15kWpkanSDE+ aangevraagd worden Daarbij kan een knelpunt zijn dat het kapitaal niet beschikbaar is Hierbij zal het MKB investeringen in zonnepanelen alleen doen als het raakt aan de missieofvisievanhetbedrijfBedrijfsvreemdeactiviteitenwordenoverhetalgemeengeschuwd Veel MKB-ers zijn huurder van een bedrijfsruimte Deze groep zal niet investeren in zonnepanelen

Zonnepanelen zijn interessant voor die MKB-ers met eigen vastgoedbezit waarbij kostenreductieofvoorspelbaarheidvanenergiekostenterealiserenzijnmetzonnepanelenVoordezegroepvaltgroeiteverwachtenalserrustisoversalderen(ofdeopvolgerervan)en er borgstellingen mogelijk worden naast de SDE+ aanvraag

85 Zonnepanelen op civiele werken

Opdecivielewerkenendeverkeersinfrastructuurisveelpotentieleruimtevoorontwikkelenvanzonne-energieprojectenHoewelerwelinitiatieveneninnovatieveconcepten zijn om grondgebonden projecten te ontwikkelen bijvoorbeeld bij de A20 geluidswalbijNieuwTerbreggeinRotterdamzijneramperprojectengerealiseerdopgeluidswallen

Grondgebonden projecten halen momenteel moeilijk rendement De stroom wordt verkocht aan een leverancier voor ongeveer 5-6 cent per kWh terwijl de kosten geraamd wordenop15centperkWhDezefikseonrendabeletopzalmetSDE+subsidieaangevuldmoetenwordenofviaeenenergiebelastingkortingviacooumlperatiesDaarerwelinitiatievenzijn en interesse is wordt verwacht dat ook hier een groei ontstaat zodra SDE+ beter toegankelijkis(ditwordtalverwachtvandetoekenningenonlangsinfase6vanSDEin2014)enzodradepostcoderegelinggaatwerken

DaarbijwordtopgemerktdathiervergunningsprocesseneenrolspelenIndepraktijkleverenvergunningsprocessenbelemmeringenZosneuvelenprojectinitiatievendooronmogelijkheden in het bestemmingsplan of ontbreekt er een ruimtelijk afwegingskader Bijvoorbeeld zonnepanelen worden in de ruimtelijke ordening gezien als stedelijke objecten watindepraktijkkanleidentotafwijzingvanaanvrageninnietstedelijkgebied

In de toekomst zullen vragen aan de orde komen waarbij ruimtelijke ordeningsprocessen en vergunningsprocedures onder de loep genomen zullen worden Het ruimtelijk instrumentarium(streekplanomgevingsvisiebestemmingsplannenenz)moetwordenonderzochtopeenbeterensnellerhandelingsperpectiefvoornieuweenergietechnieken

Uit de markt zijn geluiden dat de kosten voor vergunningen erg hoog zijn in de voorfinancieringVoorrisicovolleprojectenisditeenmoeilijktenemenhorde

Toekomstigedoelgroepenzijnenergieleveranciersprojectontwikkelaarsencooumlperatiesvanplaatselijke burgers met MKB

3736

86 Groot Vastgoed Privaat

In Nederland is er een aantal grote vastgoedspelers zoals pensioenfondsen Corio Schiphol RealEstateMVGMenNSVastgoedHetbouwbesluitlegteenbelangrijkeenergieambitiein de nieuwbouw van vastgoed Toename de toepassing van zonnepanelen is in deze sector vooralteverwachtenindenieuwbouwEchternieuwbouwismomenteelbijnastilgelegddoorderecessieHetisonduidelijkhoelangdezesituatieblijftvoortbestaan

Op een aantal uitzonderingen na zijn in deze markt nog weinig grote investeringen gedaan indetoepassingvanzonnepanelenHierligtmogelijkweleentoekomstigverdienmodelvan het inclusief verhuren van objecten Ook het maatschappelijk verantwoorde karakter van groene kantoren is een drijfveer die vastgoedbedrijven kan prikkelen om in zonnepanelen te investeren Een cultuuromslag naar duurzaam en een andere kijk op de verhuurdersmarkt naar inclusief is hier voor nodig

Het verduurzamen en transformeren en zoeken van nieuwe business modellen met stakeholder involvement is een nieuw issue in een deel van de vastgoedmarkt Dit wordt veroorzaaktdoordeleegstandenrecessieproblematiekEnerzijdsleidtderecessietoteen onmogelijkheid tot investeren wegens het moeten afwaarderen van het vastgoed Anderzijdswordthierookeentoekomstigekansgezienvoorverduurzaming

Verwacht wordt dat de mogelijkheden van de postcoderoos enige groei in deze sector kunnen veroorzaken denk bijvoorbeeld aan winkelcentra Hoe deze kansen zich vertalen in eenpotentielegroeivandeafzetvanzonnepanelenindezesectorisniettevoorspellen

87 ESCO

DeESCO(EnergyServiceCompany)iseenentiteitdiedeinvesteringdoetvandezonnepanelenvoorbijvoorbeeldhuurwoningenvaneenwoningcorporatieDebatenvandezonnepanelenkomen(deels)terugbijdeESCOdoorhetdoorberekenenvandeinvesteringvia verhoging van de servicekosten De huurder kan gebruik maken van het salderen en heeftdaardooreenlagereenergierekeningDewoningcorporatiehoefthierdoornietteinvesterenenhetrisicotedragenendehuurderheeftmeervoorspelbareenvaakooklagere kosten aan energie

VerwachtwordtdatdezeESCO-constructieookvooranderesectoreneenoplossingkanbieden om de kosten en baten van de huurder en verhuurder bij elkaar te brengen Het verbindenvankennisaandemarktishiereenkritischesuccesfactoraangeziendoordecomplexiteit van de regelgeving de contracten niet makkelijk door de markt alleen kunnen worden opgelost

88 Ziekenhuizen en zorginstellingen

Ziekenhuizen en zorginstellingen worden niet als een groeisector voor zonnepanelen gezien Dehoofdredenhiervoorisdatziekenhuizenaloplossingenhebbenvoorautonomeoff-gridbedrijfszekere energievoorziening Zonnestroom past op korte termijn niet in dat model Opdelangeretermijnzoudecombinatievanzonnepanelenengroteaccursquostechnischeenoplossingkunnenbiedenmaarvoorlopiglijktdatfinancieeloninteressant

Ookzorginstellingenhebbendeprimairefunctietotzorgverlenenenhebbenmeestalniet de mogelijkheid kapitaal vrij te maken voor investeren in duurzaamheid Mocht in dezesectorwelkapitaalbeschikbaarkomendaniserincombinatiemetdeSDEweleenmogelijkheidomkostentebesparenDepotentiehiervanislastiginteschatten

89 Potentieel op overheidsvastgoed

Er is 21 km2potentieelbenutbaardakoppervlakopoverheidsvastgoedenerisveelaandacht voor het verduurzamen ervan In 2018 moet nieuwbouw van overheidsgebouwen energieneutraal gedaan worden Het ligt ook voor de hand dat de landelijke en lokale overheidinvesteertindeduurzaamheidvanhaarvastgoedIndepraktijkiserechtereen aantal hindernissen dat de groei van duurzame toepassingen op overheidsdaken tegenhoudinformatieoverdepandenisvaakniettoegankelijkofnietbeschikbaarhetbezit is niet duidelijk in kaart de energierekeningen zijn complex of onvindbaar en vaak isdeinformatieverspreidoververschillendeafdelingenZowelbijnetbeheerdersalsbijenergieleveranciersisdeadministratieopoverheidsvastgoedlangnietaltijdeenduidigDitbetekentdatmeninpraktijkweiniginzichtheeftinhethistorischenergieverbruikeniserdoorontbrekendenulmetingmoeilijkeenbesparingsplanrondtekrijgenDaarbijisertechnischeinformatienodigvoordeengineering van een zonnepanelen systeem Aangezien veelinformatieontbreektishetlastigaanbiedingenuitdemarkttekrijgendiegoedvergelijkbaar zijn

3938

810 Overheidsvastgoed onderwijs

Het onderwijs kan men onderverdelen in kleinverbruik en grootverbruik van energie Onderwijsinstellingen zoals universiteiten het beroepsonderwijs en het middelbaar onderwijshebbenmeestaleengrootverbruikersaansluitingZijinvesterendaaromzeldenin zonnepanelen omdat de kale energieprijs laag ligt en het investeringsbedrag daardoor tehoogisHetaanvragenvanSDE+subsidieofhetgebruikmakenvaninitiatievenmetcooumlperatiesindebuurtzoueenmogelijkheidbiedenIndepraktijkwordthiermomenteelweinig van verwacht omdat onderwijs zich richt op de kerntaken Om hierin beweging krijgen zal er naar andere arrangementen moeten worden gezocht

Het basisonderwijs valt in de categorie kleinverbruiker met een verbruik dat vaak onder de50000kWhjaarligtZonnepanelenzijndusfinancieelinteressantHeteigendomvan schoolgebouwen kent een complexe structuur Het juridisch eigendom van de openbarescholenligtbijdegemeenteveelalgeregeldviaeenstichtingEenstichtingdiehetjuridischeigendomheeftvaneenobjectwaarbijdegemeentezgclaimrechtheeftzorgtzolangdestichtingactiefisvoorhetonderhoudDeStichtingbetaaltookdeenergierekening Daarmee liggen zowel de kosten als de baten bij dezelfde rechtspersoon Dit maakt dat investeringen in zonnepanelen zullen lonen De beschikbaarheid van kapitaal ishiervaakhetprobleemErzijnoverhetalgemeengeeninvesteringsbudgettenvoorenergiebesparingen bij de basisscholen en aan kapitaal is moeilijk te komen

Bijhetbasisonderwijsgeldtookdatmenzichrichtopdekerntakenendepraktijkwijstuitdat die focus ook hard nodig is Zonnepanelen staan ver buiten die kerntaken Toch zijn erprojectenbekendwaarbijerdoormiddelvanouderparticipatieentechniekonderwijstoch zonnepanelen op de daken komen Alleen al vanwege de aanhoudende interesse van oudersenkinderenkanerenigegroeiverwachtwordenbijdebasisscholenDesituatieleent zich voor investeringen via crowdfunding of mogelijkheden met de postcoderoos

Inditrapportisernietgekekennaardesituatiebijdeniet-openbarescholen

Conclusies en aanbevelingen potentieel zonne-energie

Algemeenkangesteldwordendatereengrootpotentieelisvoorzonne-energieinNederlandVoorzonnestroomisdat200ndash400PJenvoorzonnewarmteisdat100-300PJfinaleenergieTer vergelijking dit is ongeveer gelijk met totale energiegebruik van alle huishoudens (anno 2015)

Zonne-energiekenteengrootdraagvlakindesamenlevingMetgunstigeenstabielevoorwaardenzalfinancieringsbereidheidbijparticulierenbedrijvenenfinancierserggrootblijven en zullen zonne-energie technieken een groot succes worden in Nederland

Ruimtelijke mogelijkheden

Hetruimtelijkepotentieelopennaastdedakenisdermategrootdatopwekkingvanstroomof warmte met de zon grote mogelijkheden biedt in Nederland Ruimtelijke beperkingen zijn er vooralsnog niet Alleen al op de Nederlandse daken is 400 km2 geschikt om te gebruiken voor energieopwekking met de zon Naast de daken is er nog veel extra ruimte te vinden op civiele werken zoals parkeerterreinen taluds geluidsschermen en langs wegen en sporen DitzouintheorieruimtebiedenvoorenkelehonderdenGWpzonnestroom(eind2014staaterinNederland1GWp)Voorzonnewarmtegeldthetzelfdeerisvoldoenderuimteomwarmte met zon op te wekken Over het algemeen zullen zonnewarmte en zonnestroom elkaar niet verdringen door ruimtegebrek

Voor de verdere toekomst is het nodig om dit ruimtegebruik op zorsquon wijze te omkaderen dat bestaande eigenaren van zonne-energie systemen zeker kunnen zijn van rendementen ennieuweinitiatiefnemersvoldoendehandelingsperspectiefhebbenoamiddelstransparante en snelle ruimtelijke processen

Ruimtelijk instrumentariumbull Hetgoedkunnenbenuttenvandakruimtemetzonne-energiesystemenkan

in gevaar komen door nieuwe bouwwerken en bomen Dit kan mogelijk in de toekomsttotbeperkingenleidenvanproductievanzonne-energieHollandSolarziet voor de toekomst een ruimtelijk vraagstuk waarin beperking van schaduw doorbouwwerkenenbomenalseenrechtwordtervarendoorparticulierenenbedrijven met zonne-energie Dit gaat mogelijk om meer dan de reguliere inspraak- enbezwaarproceduresOplossingsrichtingenzoudenuitgewerktkunnenwordenhiervoor

bull Binnen bescherm stad- en dorpsgezicht en op monumenten zijn zonne-energie toepassingenmogelijkHiervoorheeftRijkdienstvoorCultureelErfgoedhandreikingen ontwikkeld met als doel de gemeenten een duidelijk afwegingkader bij vergunning te bieden en gebouweigenaren te helpen bij het plan Het verdient aanbevelingdezepublicatiesgoedintezetten

bull Het reserveren van ruimte in woningen voor opslag- en regelapparatuur van warmte en elektriciteit is wezenlijk voor de toekomst In de nieuwbouw zou dit onderdeel kunnen worden van het bouwbesluit In de bestaande bouw zijn hiervoor soms fysieke beperkingen

4140

bull BouwenmetgrootzonpotentieelvraagtaandachtbijverkavelingorieumlntatievandewoningendeinterneruimtevoorinstallatiesRuimtelijkeordeningsinstrumentenzijnhiernognietoptoegerusthoewelinhetdepraktijkwelregelmatigvoorkomtdat gemeenten sturen op zongericht verkavelen De kennis hiervoor is al jaren beschikbaar oa via infoMil

bull Er is een gebrek aan actuele data van energieopwekking en -verbruik per techniek landelijk en per regio of provincie Dit is wel noodzakelijk voor de monitoring en het kunnensturenopenergietransitielandelijkenregionaalOokvoorhetbedrijfslevenisdergelijkeinformatieommarktkanseninteschattenenverdienmodellenoptebaseren Het wordt aanbevolen dit te verbeteren

Extra aandacht voor gemeentelijk ruimtebull Er zijn veel mogelijkheden voor zonnewarmte en zonnestroom op het

maatschappelijkvastgoed(onderwijsgemeenteenprovinciesportzorg)Dezeruimte voor groei kan op korte termijn benut kunnen worden als gemeenten hier meer op sturen Dit kan voor zonnestroom door ofwel zelf projecten te realiseren ofwel daken ter beschikking te stellen Financierbaarheid hiervan zal eenvoudigkunnenwordenalsditpotentieelindevormvangroteprojectenwordtaangeboden

bull Binnenstedelijke bouwwerken van gemeenten zoals parkeergarages en parkeerterreinenbiedeneengrootpotentieelvoorverduurzamingvanenergievoorzieningErwordtveelverwachtvandecombinatiemetelektrischemobiliteit Hier is echter geen sturing op vanuit overheden Het verdient aanbevelingmogelijkesturingofstimuleringhiervoorteonderzoeken

Belemmeringen voor groei

Debelemmeringendieervoorzorgendathetpotentieelinbepaaldesectorenonder-ofonbenutwordtopkortetermijn(tot2020)zijnveelalfinancieelvanaardErisofweleengebrekaanfinancieringofweleristeveelonzekerheidoverfinancieumllerendementenDitgeldtmetnamevoorzonnewarmteVoorzonnestroomishetfinancieumlleenfiscaleinstrumentarium op een enkele sector na voldoende om de uitrol te bevorderen Hierbij is welzekerheidnodigoverfinancieelrendementvaneventueleopvolgervanhetsalderenna2020

Watbetreftzonnewarmteblijftveeltechnischpotentieelonbenutomdatzonnewarmtemomenteel niet kan concurreren met warmte uit fossiele bronnen Dit komt doordat deexternekostenvanfossielebrandstofzoalsmilieuvervuiling(nog)nietindeprijszijnopgenomenmaarookomdathethuidigefinancieumlleinstrumentariumdatditmarktfalenmoet compenseren voor zonnewarmte beperkt is

Kansen voor groei korte en middellange termijn

DegroeiindeparticulieresectorblijftnaarverwachtinggrootDegroeivanzonnepanelenindeparticulieresectoriseengoedvoorbeeldwaarbijoverheidsbeleiddankzijhetsalderen deze groei verwezenlijkt Deze markt zal nog lang kunnen blijven groeien bij eencontinubeleidvandeoverheidDitvraagtweleenbetrouwbareoverheiddiehelderekeuzenmaaktoverhetsalderenBijaanpassingenvanhetbeleidopenergiebelastinginrelatietothetsalderenzullenparticulierenlangjarigezekerheidnodighebbenoverhetrendement op hun aanschaf

Zonnestroomindehuursector(woningcorporaties)zaleenbeteregroeikrijgenalshethuurtellingsysteem wordt aangepast op aanwezigheid van zonnepanelen Dan wordt hetinteressantervoormeerwoningcorporatiesomteinvestereninzonnepanelenToepassingen van zonnewarmte zijn wel al onderdeel van het huurtellingssysteem De gewenste groei van het gebruik van zonnewarmte vraagt gerichte aandacht Wenselijke oplossingenhebbengeenruimtelijkeaspectenditzijnvooralfiscalemaatregeleneneenbeterepositievanzonnewarmteindeSDE+implementatievanenergieprestatielabelsvoorapparatenenverderehandhavingopenergieprestatiesvangebouwenBinnendeuitvoering van het energieakkoord wordt dit momenteel verder uitgewerkt De groei bij de VVE-en is beperkt Dit is nog niet eenvoudig op te lossen de keuzes drijven sterkopdemotivatiedeorganisatiegraadenhetfinancieelvermogenvandeverenigingErzijnwelveleVVE-enactiefomzonnepanelentegaanrealiserenHollandSolarverwachtpas echt groei als er een oplossing komt waarbij VVE-en met gezamenlijke opwekking via de huishoudelijkeaansluitingadministratiefmogensalderenIndeloopvan2015zalblijkenofde ldquopostcoderoosrdquo hiervoor uitkomst biedt VoorhetMKBgeldtnogsterkerdanvoordeparticulierewoonsectordatzonnepanelenenzonneboilersinteressantwordenzodraerzekerheidisovereigenbedrijfsvoering(enlocatie)eneeninteressanteldquoreturnoninvestmentrdquotehalenvaltDitkangerealiseerdworden met een langjarige zekerheid over salderen of enige zekerheid over kansen in de SDE+ bijvoorbeeld door middel van het verhogen van budget op SDE+ Op de daken van onderwijsinstellingen valt nog veel ruimte te vinden en het lijkt om vele redeneninteressantomzonnestroomprojectenterealiserenopscholenIndepraktijkzijn er vooral belemmeringen zoals complexe eigendomsstructuren en afwezigheid van financieringsmogelijkhedenDaarbijhebbenscholeneenstriktetaakopvattingErzijnveelsoortigeoplossingenvoorhandenvancrowdfundingtotenmetcommercieumlleESCOrsquosIndepraktijkhangtderealisatiesterkafvandewilvanindividuenendegekozenoplossingen

Kapitaal

Er is in Nederland kapitaal beschikbaar voor duurzame projecten Banken en pensioenfondsen willen investeren in decentrale opwekking Er is echter geen interesse in kleine projecten en vanwege het decentrale karakter van zonne-energie is het kapitaal moeilijk beschikbaar te krijgen De markt zal hierin zelf oplossingen kunnen vinden zoals het clusteren van projecten Een overheid zou als partner bij onderwijsinstellingen pensioenfondsenenbankendezeproblematiekookkunnenadresseren

4342

Verdere regelgeving

Het inpassen van decentrale duurzame energie vraagt op langere termijn aanpassingen in de fysieke elektrische infrastructuur Hier wordt momenteel op voorgesorteerd Er zijn verschillende aspecten mbt techniek en regelgeving die uitgewerkt worden Er worden momenteel geen dringende knelpunten gezien

Invoedeninwarmtenettenmetzonne-energievraagtaandachtHiervoorzaltechnischenwatbetreftregelgevinggerichtaanmoetenwordengewerktDezemogelijkheidkande groei van de opwek met zonnecollectoren verhogen De nadere details hiervan kunnen worden uitgewerkt met de sector

Bijlage 1 Toelichting financieumlle aspecten markt zonne-energie

kWh prijs DeenergiebelastingisdominantvoordeprijsvanelektriciteitvoordeconsumentDitwordtzichtbaar gemaakt in Figuur 10

Figuur 10 Opbouw kWh prijs per sector NB elektriciteitsprijs kaal is marktprijs Netbeheerderskosten indicatief deze wisselen per regio en per aansluiting

De variabele kosten per verbruikscategorie worden ook nog in tabel vorm gegeven zie Tabel 14

Tabel 14 variabele kWh kosten per categorie (2015)

0 tm 10000 kWh

10001 tm 50000 kWh

50001 tm mln kWh

gt 10 mln kWhparticulier

gt 10 mln kWhzakelijk

Energiebelasting euro 01196 euro 00469 euro 00125 euro 00010 euro 00005Kale kWh prijs euro 00640 euro 00640 euro 00640 euro 00640 euro 00640Duurzame Energie-opslag euro 00036 euro 00046 euro 00012 euro 0000055 euro 0000055Energiebelastingop totaalprijs 66 45 18 2 1

NB In deze variabele kosten zijn niet de vaste netwerk- en systeemkosten verwerkt

Kleinverbruikers tot 10000 kWh jaar hebben het hoogste rendement op zonnepanelen Hierondervallenvoornamelijkhuishoudens(particulierenhuur)eneendeelvanhetMKBKleinverbruikers tot 50000 kWhjaar hebben ook een redelijk rendement mits zij een aansluitinghebbenvanmax380A(endusmogensalderen)ofeenSDE+subsidiekrijgenHieronder vallen veelal onderwijsgebouwen klein publiek vastgoed MKB en agrarische bedrijvenVVE-enmetliftenenventilatievallenookindezecategorieBedrijven met gebruik boven 50000 kWhjaar zullen SDE+ subsidie nodig hebben om zonnepanelen rendabel te maken

Gasprijs

Tabel 15 variabele gasprijzen per categorie 2015 ex netwerkkosten

0 tm 17000 m3

17001 m3 - 1 mln m3

1 - 10 mln m3

gt 10 mln m3

Energiebelastingeurom3 euro 019 euro 007 euro 002 euro 001Kale gasprijs eurom3 euro 062 euro 062 euro 062 euro 062Duurzame Energie Opslag euro 00074 euro 00028 euro 00008 euro 00006Energiebelastingoptotaalprijs 24 24 10 3VoordegasbelastingvaltopdathetpercentagebelastingvoordelagerecategorieeumlnveellagerligtdanvoorelektriciteitAlternatievewarmtetechniekenzijndaardoormindersnelrendabel in vergelijking met reguliere ketels

4544

Salderen Kleinverbruikers(aansluitingentot380A)mogendestroomdieophetnetingevoedwordtopjaarlijksebasisaftrekkenvandestroomdiehetnetonttrokkenwordtZoheeftmennutvanelkeopgewektekWhHetelektriciteitsnetfungeertzoalsbuffervoordenietgebruiktestroomdiezonnepanelenopwekkenDewettelijkebasishiervoorzijndeElektriciteitswetende WBM

Elektriciteitswet1998steltinArtikel31cldquoVoorkleinverbruikers(le3x80A)betaalthet energiebedrijf tot 5000 kWh voor terug-geleverde stroom dezelfde prijs als zij voor geleverdestroominrekeningbrengt(ongeuro007)Voorhetmeerderebetaaltzijeenredelijkeprijs(minimaal70APXongeuro005)rdquo

WetbelastingenopmilieugrondslagsteltinArtikel50lid1en2datbelastingwordtgehevenopldquohetpositievesaldovandeviadeaansluitinggeleverdeelektriciteitminusdeviadeaansluitingingevoedeelektriciteitrdquoBijnietduurzameelektriciteitsopwekkingwordtdit begrensd tot 5000 kWh invoeding

Gemeten over de afschrijfperiode wekt men met zonnepanelen elektriciteit op voor ongeveer 14 centkWh6 Daar de prijs op het voor kleinverbruikers ongeveer 23 cent kWhof15centkWhisissaldereneengoedstimuleringvoorhetaanschaffenvanzonnepanelen

Ditbetekentdatvoordekomendeperiodevooraldehuishoudenshiervanprofiteren

Salderen was tot voor kort alleen geldig voor huiseigenaren en huurders met eigen zonnepanelen Per 2015 is de regeling ook van kracht voor huurders met zonnepanelen die deverhuurderheeftgeplaatst

6 Hierbij wordt uitgegaan van SDE berekeningen voor basisbedrag Zon PV van ECN

SDE+ subsidie NederlandheeftdeSDE+subsidiealslangjarigsubsidiemogelijkheidvoorenergieopwekkingvoorhernieuwbarebronnenzowelelektriciteit-alswarmteproductieMenkanopprojectbasisexploitatiesubsidievoor15jaaraanvragenJaarlijkswordensubsidiebedragenaangepast op basis van door ECN bepaalde onrendabele top per opwekkingtechniek Het totaalbudgetwordtjaarlijksvastgesteld(2013wasdat15mldeuro2014en20153mldeuro)Per jaar zijn er een aantal fasen waarin ingediend kan worden met elke fase een hoger subsidiebedrag Toekenning van projecten gaat tot het budget overschreven is

SDE en zonnestroom De SDE+ subsidie is gericht op grotere projecten niet voor de kleinverbruiker Voor zonne-energie zijn projecten subsidiabel van hoger dan 15 kWp voor zonnestroom en meer dan 100m2 collector oppervlakte voor zonnewarmte systemen In 2013 is er 133 MWp aan zonnestroomprojecten toegekend via de SDE+ In 2013 is 15 MWp daadwerkelijk gerealiseerd met SDE+ subsidie In 2014 is en met oktober 25 MWp met SDE+ gerealiseerd De gegunde projecten in 2013 zijn dus nog maar deels gerealiseerd Ter vergelijking in 2013 zijn in totaal 355 MWp bijgeplaatst volgens CBS In 2014 is in november een massale inschrijving geweest op de laatste fase Tot november zijn573aanvragengedaanmettotaal160MWpvermogenOpdeeerstedagvanfase6(op4novemberjl)zijner2718aanvragengeteldmettotaal1240MWpvermogen

SDE en zonnewarmteZonnewarmte is in 2012 voor het eerst in de SDE gekomen als subsidiabele techniek Er zijn echter nog maar een aantal zonnewarmte projecten tot stand gekomen met SDE subsidie De oorzaken zijn vermoedelijk de hoge ondergrens voor subsidiabele projecten en de relatieveonbekendheidmetdetechniekendesubsidieDeondergrensis100m2collectoroppervlakDatsluiteengrotegroepMKB-ersuitMetnamehotelssportfaciliteitenwellness en veel agrarische bedrijven kunnen niet aanvragen bij de SDE+ daar het collectoroppervlak tussen 25 en 100 m2 ligt

Energie Investeringsaftrek (EIA)DeEnergieInvesteringsaftrek(EIA)iseenfiscaleregelingBedrijvenkunneneendeelvanhuninvesteringskosteninenergiebesparendeenhernieuwbaretechnologieeumlnaftrekkenvanhunfiscalewinstHierdoorbetalenzeminderinkomstenbelastingofvennootschapsbelastingHetgemiddeldebelastingvoordeelvandeEIAis10procentvandeinvesteringskosten

Veel bedrijven maken gebruik van de EIA sinds 2012 gaat dat om duizenden bedrijven die investeren in zonnewarmte of zonnestroom In totaal is er in 2013 voor ruim 200 miljoen geinvesteerd in zonne-energie door bedrijven die EIA aangevraagd worden RVO meldt dat dit met name door agrarische bedrijven wordt gedaan

CombinatievanEIAmetSDE+isnietmogelijksinds2014Menmoetbeslissenwelkeoptiehet best bij de bedrijfsvoering past

De EIA zal voorlopig een interessant instrument zijn om zonne-energie investeringen mee uittelokkenbijbedrijvendiewinstmakenDeondergrensvoorEIAissysteemgroottevan25 kWp

4746

Asbest eraf Zonnepanelen eropVoor agrariers met asbestdaken is er een interessante regeling ldquoAsbest eraf zonnepanelen eroprdquo Dit is een regeling van provincies in samenwerking met het Rijk Deze subsidie mag gecombineerd worden met de SDE+

Btw vrijstellingInjuni2013heefthetEuropesehofbepaalddatdeoverdeaanschafeninstallatiebetaaldebtw kan worden teruggevraagd Dit kan omdat iedereen die tegen vergoeding stroom levert wordtgezienalsbtw-ondernemerParticulierenmoetenontheffingvragenopgrondvandeKleine-ondernemersregeling voor de btw over de terug geleverde energie Door de werking vandekleine-ondernemersregelingbetalenparticuliereeigenarenvanzonnepanelenpasbtw als het per saldo verschuldigde btw-bedrag in een kalenderjaar hoger is dan euro1345 Particuliereeigenarenvanzonnepanelenzullendezegrensindepraktijknietbereikenenkunnendaardooromontheffingvanadministratieveverplichtingenvragen

HetrendementvanzonnepanelenisvoorhuishoudensnoggunstigergewordendoordezemogelijkheidDeadministratievehandelingenzijnnietvooriedereeneenvoudigDezemogelijkheidheeftdaaromookverwarringgegevenopdeconsumentenmarktVerwachtwordt dat men hier snel aan gewend is

De postcoderoos of energiebelastingkorting voor cooumlperatiesNietiedereenheefteeneigendakdatgeschiktisOmparticulierenenMKBzondereigen dak de mogelijkheid te geven ook zonnestroom op te wekken is de zogenaamde postcoderoosregelingontwikkeldInhetEnergieakkoordvandeSERiseenbelastingkortingvan 75 eurocent per kWh afgesproken voor terug levering van hernieuwbare energie door eencooumlperatieofdooreenverenigingvaneigenaren(VvE)Deafspraakisper1januari2014ingevoerdDekortinggeldtalleenwanneerdeopgewekteenergiewordtgebruiktdoor kleinverbruikers waarvan de leden zich binnen de zogenaamde lsquopostcoderoosrsquo (viercijferigepostcodeplusaangrenzendepostcodes)vandecooumlperatieofVvEbevindenenalleenvoorelektriciteitdieaanhetnetwordtgeleverd[BronRapportagevanHernieuwbare Energie RVO]

TotophedenheeftdezeregelinggeengroeiveroorzaaktvanzonnestroomproductiedoorcooumlperatiesDitwordtveroorzaaktdooreencombinatievanadministratievecomplexiteitdeonduidelijkheidoverdekortingsperiodeenhetmoeilijkrondkrijgenvandebusinesscasedoorextrakostenzoalsaansluitingskostenInvesteerdersdeinzenhiervoorterugDeregelingisonlangsverbeterddoorhetterugbrengenvanaansluitingskostenhetverzekerenvan15jaarperiodevandekortingendoorhettoelatenvanondernemersinderegelingHollandSolarverwachtdatderegelinghiermeegaatwerkenvoorcooumlperatiesRuimtevoordergelijke projecten wordt veelal gevonden bij winkelcomplexen kerken scholen of andere utiliteitsgebouwen

Beschikbaarheid van kapitaalDeschaalgroottewaarindegroeivandecentraleplaatsingvanzonnepanelennuzitisteklein voor grote investeringsmaatschappijen waardoor er weinig tot geen grote projecten worden gerealiseerd Een randvoorwaarde voor een pensioenfonds of bank om in duurzameenergieteinvesterenisdathetomeenrelatiefgrotekapitaalinvesteringmoetgaanHetkaraktervanzonnepanelenheeftopditmomentdecomplexiteitdatvooralkleinschalige projecten met elk afzonderlijke contractueel en technisch maatwerk kunnen worden gerealiseerd Het bundelen van panden met homogene contractuele en technische aspecten is nodig voor grote investeerders Het losmaken van dit kapitaal zal nieuwe arrangementen vergen die vragen bundelt

Beschikbaarheid van leningenVia de website wwwikinvesteerslimnl is een energie bespaar lening aan te vragen voor particulierenDitiseenfondsdatinhetlevenisgeroepenvanuithetEnergieakkoordenheeftalsdoelparticuliereninstaattestellenteinvestereninenergiebesparinginclusiefzonnepanelen en zonneboilers

AnderemogelijkhedenzijnGreenLoansenfinancieringviahypotheekleningen

4948

Bijlage 2 Toelichting berekening potentieel zonnewarmte

Cijfers 2013 zijn op basis van CBS Cijfers2020zijnopbasisvaninschattingeninuitvoeringEnergieakkoord(inmiddelsooktevindeninKamerbriefWarmtevisie)naarschattingverdeeltoversectorenCijferover2050huishoudensenutiliteitisberekentopbasisvan

- Roadmap zonnewarmte 2007 Holland Solar

- CBS huishoudenprognoses

- Gemiddeldetapwatervraagperhuishoudenvan300m3aardgasequivalent

- 50vanwarmtapwaterkanmetzonnewarmtegedektwordenDezeisberekendoptotaalvan25PJ(obvinschattinggeschiktedakenenontwikkelingaantalwoningen)Voorruimteverwarmingwordteenpotentieelgeschatvan52PJ(uitgaandevanaantalgeschiktedakenontwikkelingaantalwoningenenbeterewarmteopslag)Inditrapportwordtuitgegaanvan77PJpotentieelinhuishoudens

- 70geschiktdakoppervlakvoorzonnecollectoren[TNOenBeararchitecten2001]

- Ineenalternatieveberekeningwordt40PJbijdrageaanwarmtapwaterbereidinggevonden(uitgaandevanallehuishoudensin2011)en46PJbijdrageaanwoningverwarming(uitgaandevan15vanverwarmingvanallewoningen)

- Deinschattingenpotentieelzonthermischvoorutiliteitvarieumlrenvan2PJ(ECOFYS2007)11PJ(RoadmapZonnewarmte2007)en45PJ(Cloosterman2014)

Cijfer 2050 van industrie is berekend op basis van - BerekeninginIEATask33IVDaarinwordtgestelddat32vandeNederlandse

industrieumllewarmtevraagdoorzonnewarmtegedektkanwordenobvanalyseop12sectorenBijdeberekeningwordtuitgegaanvan15energiebesparingperjaar(conformenergieakkoord)eneengelijkblijvendeindustrie

- AlternatieveinschattingenkomenuitstudiesvanESTIF(Europesebrancheverenigingzonnewarmte)enESTTP(EuropeanSolarThermalTechnologyPlatform)enRVOpublicatieWarmteenKoudeinNederland

- OpbasisvaneeneigenstudievanHollandSolariseenalternatieveinschattinggevondenvan45PJzonnewarmteindeutiliteitDitcijfergaatuitvanmaximaleinzetvanzonnewarmtetechniekeningezondheidszorgsportcultuurenrecreatieentoerisme(hotels)

Literatuur

- Benuttingvanzonne-energieindetuinbouwndasheenstrategischeverkenningWUR2011

- Bouwstenenvoorsociaalndashfactsheetmaatschappelijkvastgoed2011

- Datum25april2014BetreftBeantwoordingKamervragenvanhetlidDik-Faber(ChristenUnie)overdevoortgangvanhetconvenantldquoAsbestdakerafzonnepaneleneroprdquo

- Duurzamewarmteenkoude2008-2020potentieumllenbarriegraveresenbeleidEcofys2007

- EnergieTrend2014ndashECN

- EPIA Market Outlook 2014

- HernieuwbareenergieinNederland2013ndashCBS

- Het energieverbruik voor warmte afgeleid uit de Energiebalans CBS 2010

- HetpotentieelvanPVopdakenengevelsinNederlandCEDelft-februari1997

- KamerbriefWarmtevisieministerKamp02-04-2015referentieDGETM-ED15042827

- KoudeenWarmteinNederlandNationaalExpertisecentrumWarmtehttpwwwrvonlonderwerpenduurzaam-ondernemenduurzame-energie-opwekkennationaal-expertisecentrum-warmtewarmtecijfers januari 2013 RVO Nederland

- PotentialforSolarHeatinIndustrialProcessesIEAtask33IV2008

- PotentialofSolarThermalinEuropendashESTIF

- PVpotentieelstudieHetpotentieelvanzonnestroomindegebouwdeomgevingvan Nederland- DNV GL augustus 2014

- Raming maatschappelijke kosten van ruimtegebruik door het verkeer Ministerie Verkeer en Waterstaat adviesdienst Verkeer en Vervoer 2000

- Rapportage Hernieuwbare Energie RVO

- Versterking van de Nederlandse Energiesector Ecofys 2010

- Zonne-energieplannen en monumenten wegwijzer voor vergunningverleners Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonne-energie en uw monument wegwijzer voor eigenaren en huurders Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonne-energie in de historische omgeving groene gids Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonnewarmte een duurzame toekomst voor warmte en koude in NL Marcel Cloosterman augustus 2014

5150

52

Korte Elisabethstraat 63511 JG UTRECHTNederland

+31(0)302328008hollandsolarhollandsolarnlwwwhollandsolarnl

• _Ref405823173
• _Ref404280813
• _Ref404284250
• _Ref414171328
• _Ref414171306
• _Ref405823142
• _Ref405823150
• _Ref405823205
• _Ref423611428
• _Ref423611433
• _Ref404281853
• _Ref419558763
• _Ref405751564
• _Ref404628328
• _Ref404874034
• hgjdgxs
• _Ref405822566
• _Ref414115828
• _Ref405826809
• _Ref405826816
• _Ref404871298
• ho7ea189wih5m
• hax2szl62zcl8
• _Ref404881914
• _Ref423610973
• _Ref423611247
• _Ref423611259
• _Ref423611281
• _Ref423611315
• _Ref423611330
• _Ref404874093
• _Ref404874120
• _Ref404874132
• _Ref414181969
• _Ref404874063
• _Ref404873534
• hmo2g9zy4s5df
• _Ref406355484
• hkchj0vhoxkgy
• hnewhf4an1u9o
• h82yp4zdna8yy
• h20v0j3qacub2
• h2jdox65fkzfj
• hxa72rbjyz8ei
• hjr4v9ljue2on
• hai4nruq8gnog
• hynmsw35nwcg6
• h9bfapq4x5quo
• hwjzbmhz6nhx7
• h1fob9te
• hdpodf6hd1y4r
• hbmr0nz1352sy
• h3dy6vkm
• h1t3h5sf
• hciy7c818awjh
• h2wiwkg2p08fj
• hp6ja1ymmf5ah
• ht8cj61qisqz1
• hler15y6jsfh
• _Ref405826052
• _Ref405826059
• _Ref405826091
• _Ref297820305
• h3okoskabvdf7
• _Ref414180310
• _Ref419465901
• _Ref404597162
• _Ref404873983
• h72r80rtdv0dm
• h2et92p0
• _Ref403935885

98

InleidingNa jaren van wisselend beleid wordt er in Nederland mede door het breed gedragen NationaleEnergieAkkoordgekoerstopeensterketoenamevanhernieuwbareenergieopwekkingVerschillendehernieuwbareenergietechnologieeumlnwordengestimuleerdDetoepassingvanzonne-energiegroeitmomenteelhardmetnamezonnestroomgroeitexponentieelDeverwachtingisdatderolvanzonne-energiedekomende decennia verder in belang zal toenemen De interesse voor zonne-energie met name zonnestroom-systemen is groot bij burgers en bedrijven Door het decentrale karakter en de betrokkenheid van burgers en bedrijfsleven zijn lokale overheden in toenemende mate gesprekspartner in energievraagstukken Hierdoor zullen beleidsvragen ontstaanwaarvanvragenoverhetpotentieelendedaarmeesamenhangenderuimtelijkeaspecten tot de voornaamste zullen behoren

DetransitienaareenduurzameenergievoorzieningheefteensterkruimtelijkecomponentDeverschillendehernieuwbareenergietechnologieeumlnwaaronderzonne-energiehebbeneengroterruimtebeslagdandeconventioneleenergiecentralesDevraaghoesterkderuimtelijke component voor zonne-energie is is nog niet volledig beantwoord Het is nog onduidelijk hoeveel zonne-energie kan groeien zonder ruimtelijke belemmeringen in Nederland welke ruimtelijke belemmeringen er kunnen gaan ontstaan en op welke termijn Verderiserdiscussieoverhetmaximalepotentieelvanzonne-energieenmetwelkbeleidhetpotentieeloptimaalkanwordenbenutDezevraagstukkenkunnenperregioverschillenDit rapport poogt in deze vraagstukken helderheid te geven

DitrapportisdoordebrancheorganisatieHollandSolarsamengesteldopverzoekvanProgrammaEnergieenRuimtevanhetMinisterievanInfrastructuurenMilieu(IampM)HetMinisterievanIampMwenstmeerinzichtinderuimtelijkeaspectenenhetpotentieelvanzonne-energie in Nederland als input voor de sturing op ontwikkelingen in beleid en voor debeantwoordingvanvragenvanpolitiekebestuurdersHollandSolarheeftditbeeldnodigomhetmarktpotentieelinkaarttebrengenenomadequaattekunnenreagerenoppolitiekeofbestuurlijkevragengerichtaanmarktpartijenmetbetrekkingtotdeontwikkelingvantoekomstigbeleid(binnendebrancheofalsinputopoverheidsbeleid)oplangere termijn

Opbouw van het rapportDit rapport bestaat uit verschillende onderdelen waarin de volgende zaken worden onderzocht

bull eenrealistischeinschattingvanhetfinancieumlleenenergetischpotentieelvanzonnewarmteenzonnestroomindeperiode(tot2020entot2050)gerelateerdaanhetruimtelijkpotentieelHierbijwordtinogenschouwbesproken

o typeringenergievraag(warmteenstroom)o realistischgroeiscenarioo tebenuttendakoppervlakkenvanwoningen(huurkoop)enutiliteit

(verschillendesectoren)o inschattingvantebenuttenoppervlakcivielewerkeno waar mogelijk uitsplitsing naar sector provincie of regioo technologische ontwikkelingen

bull wat zijn gewenste aanpassingen in ruimtelijk beleid Er zal worden aangeven wat de groei van zonne-energie kan zijn binnen de fysieke ruimte die er is op daken en andere bouwwerken en welke ruimtelijke beleidsaanpassingen nodig zijn

bull oplossingsrichtingenomeenmaximalebenuttingvanoppervlakkenindegebouwdeomgeving mogelijk te maken

1110

1 Energieverbruik in Nederland

Hetpotentieelvanzonne-energietoepassingenwordtuitgedruktalsaandeelinhetfinaleenergieverbruik In dit hoofdstuk wordt een kenschets gegeven van het energieverbruik van Nederland gebaseerd op cijfers van afgelopen jaren

11 Energieverbruik naar sector

In Nederland wordt jaarlijks ongeveer 3300 PJ aan primaire energie gebruikt vooral in de vormvanaardgasaardolieensteenkoolNaaftrekvanomzettingsverliezen(~500PJmetnamebijelektriciteitsopwekking)enhetniet-energetischegebruikvanfossielebrandstoffen(~650PJvooralalsgrondstofindechemischeindustrie)resulteertditineenfinaalenergiegebruik van ongeveer 2150 PJ2

Ruimdehelftvandeprimaireenergiewordtverbruiktindeindustrieendeenergiesectorzelf(zieFiguur1)Binnendeindustrieisdechemischeindustriedegrootsteenergieverbruiker(zieFiguur2)Debedrijfsgebouwenhaddenin2010eenverbruikvanruim 300 PJ zie Figuur 3

Figuur 1 Energieverbruik (primair) naar sector (Bron CBS)

2 In2013washetfinaleenergiegebruik2185PJ(bronCBS)

Kleinverbruikers tot 10000 kWhjaar hebben het hoogste rendement op zonnepanelenvanwegehethoogstetariefEnergiebelasting(0119centkWhexclbtw)Hierondervallenmetnamehuishoudens(particulierenhuur)eneendeelvanhetMKB

Kleinverbruikers tot 50000 kWhjaar hebben ook een redelijk rendement mitszijeenaansluitinghebbenvanmax3x80A(endusmogensalderen)of een SDE+ subsidie krijgen of EIA gebruiken Hieronder vallen veelal onderwijsgebouwen klein publiek vastgoed MKB en agrarische bedrijven Zijbetalen0043centkWhVVE-enmetliftenenventilatievallenookvaakin deze categorieMeeruitleginBijlage1 Toelichtingfinancieumlleaspectenmarktzonne-energie

Figuur 2 Energieverbruik naar bedrijfstak (Bron Compendium van de Leefomgeving)

Figuur 3 Energiegebruik van bedrijfsgebouwen (Bron Energie Trends 2014)

1312

12 Energieverbruik naar toepassing

HetprimaireenergieverbruikbetreftelektriciteitsopwekkingwarmteentransportbrandstoffenEnergiebronnendienenverderookalsgrondstofDeverdelingistevinden in Figuur 4 De grootste energietoepassing in Nederland is warmte Figuur 5 laat de onderverdeling zien van warmtegebruik naar sector

Figuur 4 Energieverbruik (primair) naar toepassing (Bron CBS)

Figuur 5 Warmtegebruik (primair) naar toepassing (Bron CBS)

13 Energieverbruik naar provincie

Figuur 6 Energieverbruik per provincie 2020 in TJ (Bron klimaatmonitor databank)

InFiguur6ishetenergieverbruikperprovinciegrafischweergegevenDitzijninschattingenvandeklimaatmonitordatabankDezeschattingenzijnnietcompleetenderhalvekanerslechtseenindicatiefoverzichtwordengegevenvanhetenergiegebruikperprovincieIndefiguurmistbijvoorbeeldhetenergiegebruikvandegebouwdeomgevinginZuidHollanden zijn er weinig gegevens bekend over de provincie Flevoland Het energieverbruik hangt nauw samen met het aantal inwoners en het niveau van bedrijvigheid

14 Aandeel hernieuwbaar

Het aandeel hernieuwbare energie is in Nederland nog beperkt In 2013 droeg hernieuwbareenergie99PJbijaanhetfinaleenergieverbruikvan2185PJdus45Hetleeuwendeelwasafkomstigvanbiomassa(69PJ)enwind(19PJ)Zonne-energieleverde nog maar een beperkte bijdrage zonnestroom leverde 18 PJ en zonnewarmte 11PJZonnepanelenproduceerdenhiermee04vandeelektriciteitinNederlandenzonnewarmteleverde01vandewarmtevraag[BronCBSHernieuwbareEnergieinNederland 2013]

Denationaleambitieisom14hernieuwbareenergieindeNederlandsemixtehebbenin2020en16in2023Eenserieuzebijdragevanzonne-energiewordtineersteinstantiegezochtindebebouwdeomgeving(utiliteitenwoningen)endeindustrie

Indevolgendehoofdstukkenwordthetpotentieelvanzonne-energiebehandeldopbasisvantechnischemogelijkhedenruimtelijkeanalysefinancieumlleanalyseensectoranalyse

1514

2 Zonne-energie in NL

De zonne-energie markt biedt veel soorten oplossingen waarbij de zon gebruikt wordt als bron van energie In dit hoofdstuk worden technische mogelijkheden kort toegelicht en wordendetoekomstigeontwikkelingengeschetst

21 Beschikbare zonne-energietechnieken

Zonnestraling kan toegepast worden als energiebron met de volgende techniekenZonnepanelenDezezettenzonlichtdirectominelektriciteitookwelzonnestroomofZonPV(ldquoPhoto-Voltaicsrdquo)genoemdNaomzettingvandegelijkstroominwisselstroomdoorzogenaamdeomvormerswordtdestroomdirectverbruiktof(deels)inhetelektriciteitsnet geiumlnjecteerd en elders gebruikt

ZonnecollectorenZijzettenzonlichtdirectominwarmteEenanderebenamingvoorzonnewarmte is ldquozonthermischrdquo De zonnecollectoren leveren hun warmte meestal aan een opslagvat waarna het complete systeem ldquozonneboilerrdquo wordt genoemd Zonnewarmte kan ook rechtstreeks gebruikt worden zoals bij verwarming van zwemwater of geiumlnjecteerd worden in een warmtenet

Passief huizenDitzijnwoningenzonderactieveverwarmingZijzijnzogebouwddatverwarming vrijwel geheel uit zonlicht wordt gehaald zonder tussenkomst van een conventioneelverwarmingssysteem

Solar Assisted Cooling Zonnewarmte wordt ook toegepast om koelingsprocessen te voeden Deze techniek wordt niet of amper toegepast in Nederland In de toekomst kan hier echter wel wat van verwacht worden

DezestudiebehandeltalleenhetpotentieelvanzonnepanelenenzonnewarmtesystemenomdatdezetechniekenhetleeuwendeelvanenergieuitzonzullenomvattenInditrapportwordendezetechniekenldquozonnestroomrdquocqldquozonnewarmterdquogenoemdInverderehoofdstukken worden de technieken en de mogelijkheden ermee in verschillende sectoren verder toegelicht

22 Korte vooruitblik toekomstige ontwikkelingen

De beschouwingen in dit rapport gaan uit van de huidige stand der techniek Er zijn echter technologische ontwikkelingen te verwachten die de toepasbaarheid en de opbrengst van zonne-energietechnieken zullen verbeteren De belangrijksten worden hieronder genoemd

Dunnefilm zonnepanelen(flexibelecellen)metveellagereprijsHiermeekomennieuwe toepassingen in beeld zoals gevels gebogen oppervlakken en wellicht beglazingen

Verhoogde rendementen van zonnepanelen De opbrengst per m2 gaat omhoog Men verwacht een gestage verbetering van het rendement van zonnepanelen

Inpassing in energie-infrastructuur afstemmen vraag en aanbod

verdere prijsverlagingen voor turnkey zonnewarmte en zonnestroomsystemen Hierdoor kunnen steeds meer sectoren ontsloten worden voor zonne-energie

Compacte efficieumlnte warmteopslag Over enkele jaren zijn hiervoor systemen op de markt Hiermee wordt het mogelijk warmte in de zomer opgewekt in de winter te gebruikenwaardoorhetpotentieelzonnewarmtekanverviervoudigen

Bouwinpassingen installatiegemak en esthetiek Het zogenaamde ldquoBuilding IntegratedPhotoVoltaiumlcs(BIPV)rdquoiseenaanpakwaarbijzonnepanelengeiumlntegreerdworden in de gebouwschil

InditrapportwordenbovenstaandeontwikkelingennietnadertoegelichtDepotentieelberekeningen worden er slechts deels op gebaseerd In dit rapport wordt uitgegaan van de mogelijkheid van opslag van warmte en goede inpassing in elektrische infrastructuur Erwordtaangenomendatdezetweeinnovatieshetpotentieelvoorzonnewarmteenzonnestroomin2050sterkbepalenVoordepotentieelberekeningenvoor2020wordtgeen rekening gehouden met bovenstaande ontwikkelingen

Menmagervanuitgaandatpotentieelberekeningenvoor2050eenonderschattingzijnvanonbekendegrootteomdattoekomstigeinnovatieszoalsrendementsverbeteringenenflexibelecellenverdernietingecalculeerdzijnDaarstaattegenoverdatindeberekeningenweluitgegaanwordtvaneenoptimaalruimtegebruikopoadakenDitlaatsteblijktindepraktijkvaakmeerbeperkingentehebbendanoppapierDaarhetvoor2050omgrovepotentieelinschattingengaatwordtinditrapportaangenomendatdezetweeaspectenelkaar ldquouitmiddelenrdquo

Indevolgendehoofdstukkenwordenzowelhetfinancieumllealshetruimtelijkepotentieelbehandeld

1716

3 Financieel potentieel zonne-energie

Degroeivanhernieuwbareenergiebronnenwordtinfinancieelopzichtbepaalddoordeprijsontwikkelingvandeproductenendienstendeenergieprijzendoorfiscaleregelingenen subsidies Voor de zonne-energie ontwikkelingen zijn het meest bepalend

bull kWhuurprijspersectorinclusiefenergiebelasting(EB)

bull m3 gasprijs per sector inclusief EB

bull recht op salderen van in het elektriciteitsnet geiumlnjecteerde kWh voor kleinverbruikers3 op de verbruikte kWh

bull EnergieInvesteringAftrekvoorbedrijven

bull SDE+subsidievoorduurzameenergieopties

bull energiebelastingkortingvoorcooumlperaties(ldquopostcoderoosrdquo)4

Niet-financieumlleinstrumentenzijnoaEnergiePrestatieNormvoornieuwbouwenenergienormstellingvoorapparaten(hetzogenaamdeproductenergielabel(EU))InbijlageldquoFinancieelpotentieelzonne-energierdquowordentoelichtingengegevenbijdegenoemdestimuleringsmaatregelenenfinancieumlleaspecten

InonderstaandealinearsquoswordteenkwalitatieveinschattinggegevenvandepotentielegroeivanzonnestroomenzonnewarmtepersectorgebaseerdopdefinancieumlleoptiesDezeuitlegistevensgebaseerdopsectorexpertisebijHollandSolarKennisoversectorenwordtverderbehandeldinhoofdstuk62(zonnewarmte)enhoofdstuk8(zonnestroom)

31 Financieel potentieel zonnestroom

Demeesteenvoudigeeninteressantefinancieumlleoptievoorzonnestroomtoepassingenishet salderen voor de kleinverbruiker De eigen opwek kan direct gebruikt worden en de rest van de opgewekte stroom wordt ingevoed in het net en mag over een jaar verrekend worden met de afgenomen stroom Met de huidige markt en energieprijzen kan hiermee een goed rendement gehaald worden op investeringen Huishoudens kleinere scholen veel agrarische bedrijven en veel MKB kunnen hier gebruik van maken

Bijparticulierewoningenenagrarischebedrijvenvindtmomenteeldemeestegroeiplaatsvan de aanschaf van zonnepanelen Het MKB VVE-en huurders en onderwijsinstellingen blijvenhieropachterondanksdefinancieelinteressantemogelijkhedenIndezesectorenvaltdusnogserieuzegroeiteverwachtenbijenigestimulans

3 Kleinverbruikerszijngedefinieerdalsdiegebruikersdieeenelektriciteitsaansluitinghebbentotaansluitwaarde van 3 x 80 Ampegravere Hier vallen de meeste huishoudens en VVE-en onder alsook een groot deel vanhetMKBagrarieumlrsenscholen

4 DeregelingEnergiebelastingkortingvoorcooumlperatieslevertnogweiniggroeiopHollandSolarwilgraag dat deze regeling met de actuele aanpassingen wel gebruikt gaat worden

Kleinverbruikers tot 10000 kWhjaar hebben het hoogste rendement op zonnepanelenvanwegehethoogstetariefEnergiebelasting(0119centkWhexclbtw)Hierondervallenmetnamehuishoudens(particulierenhuur)eneendeelvanhetMKB

Kleinverbruikers tot 50000 kWhjaar hebben ook een redelijk rendementmitszijeenaansluitinghebbenvanmax3x80A(endusmogensalderen)ofeenSDE+subsidiekrijgenofEIAgebruikenHierondervallen veelal onderwijsgebouwen klein publiek vastgoed MKB en agrarischebedrijvenZijbetalen0043centkWhVVE-enmetliftenenventilatievallenookvaakindezecategorieMeeruitleginBijlage1 Toelichtingfinancieumlleaspectenmarktzonne-energie

MKB-ers met een gebruik boven de 50000 kWhjaar zullen SDE+ subsidie of EIA nodig hebben om zonnepanelen rendabel te maken De kans op een goede SDE+ subsidie voor zonnestroom projecten is door toevallige omstandigheden redelijk hoog geweest in 2014 Diekansisin2015envolgendejarenweerveelkleinerdoorconcurrentievanwindenbiomassa projecten Zekerheid van toekenning is er echter niet dat hangt af van in welke fasedeaanvraagisgedaanenofhetbudgettoereikendistijdensdeaanvraag

Ook voor de industrie is het mogelijk om met SDE+ subsidie projecten met zonne-energie mogelijk te maken De interesse hiervoor lijkt voorlopig nog beperkt De reden hiervoor is nietonderzochtmaardeervaringleertdatinvesteringeninniet-bedrijfseigenactiviteitenniet populair zijn Grotere bedrijven zouden ook daken beschikbaar kunnen stellen voor cooumlperatiesvanburgersenMKBdieruimtezoekenvoorhunprojectenOpdelangeretermijn mag hier groei van verwacht worden

32 Financieel potentieel zonnewarmte

Voorzonnewarmtegeldtmomenteeldatdefinancieumlleinstrumentenbeperktzijnendater geen versnelde groei te zien is zoals dat bij zonnestroom aan de orde is Dit geldt voorallesectorenvanhuishoudenstotindustrieNietalleenzijnerongunstigesubsidiesvoorgrotereprojectenookdeenergiebelastingopgasislagerwaardoorrendementenminder aantrekkelijk zijn En omdat terugleveren van warmte nog niet mogelijk is kan er ook niet gesaldeerd worden Zonneboilers in de nieuwbouw hebben te leiden onder de tegenvallendenieuwbouwvolumestijdensderecessievanafgelopenjarenIndeuitwerkingvanhetEnergieakkoordwordtgewerktaaneengunstigerpakketvanmogelijkheden

Op de korte termijn wordt een blijvende lichte groei verwacht bij zwembaden en huishoudens Op de middellange en langere termijn verwachten wij een sterkere groei in de huishoudensenverschillendesectorenindeprocesindustriedesportenrecreatieendeagrarische sector Hierop wordt in volgende hoofstukken ingegaan

1918

4 Dakoppervlak in Nederland

IndithoofdstukwordthetpotentieelopdeNederlandsedakengeanalyseerdnaarprovincieen een enkele regio Het totaal beschikbaar dak per provincie is ontleend aan DNV-GL 2014 eneeneerdererapportagevanCEDelftuit1997UitdezestudieisgeblekendatNederland650km2dakheeftopwoningenenutiliteitsbouwwaarvanietsmeerdan60geschiktisvoorhetwinnenvanenergieuitzonlichtDeandere40dakoppervlakismindergeschiktvanwegezeerslechteopbrengstdoorzon-orieumlntatieenschaduwEenbeperktdeelisomtechnische redenen niet bruikbaar zoals dakranden schoorstenen en dakkapellen

DegenoemderapportenpresenterendetotaleoppervlakkenvanwoningenenutiliteitOm de dakoppervlakken per regioprovincie en per sector te bepalen is gerekend met CBS- bestanden van aantallen gebouwen per sector per postcodegebied en de door DNV GL bepaalde(landelijk)gemiddeldedakoppervlakkenpertypebouwenwoningtypenInTabel 1staandeoppervlakkengegevenpertypebouwvanwoningen(uitgesplitstnaartypeeneigendom)utiliteitasbestdakenentuinbouwkassenInTabel 2 is de ruimte op woningen verder onderverdeeld

Voorutiliteitsbouwasbestdakenindelandbouwenkassenishetbekendelandelijkareaalop basis van gemiddeld oppervlakte per bedrijf verdeeld over de provincies en regiorsquos Het areaal te vervangen asbestdaken is ontleend aan het antwoord van staatssecretaris MansveldoprecenteKamervragenHetareaalopkassenisontleendaanpotentieelstudievan de Universiteit van Wageningen in opdracht van LTO Nederland

Tabel 1 km2 geschikt dakoppervlak per provincieregio per sector

km2 beschikbaar dak

Totaal NL

Alle wo-ningen

Utiliteitsbouw incl industrie(totaal)

woAgrarisch met asbest

woTuinbouw- kassen

Drenthe 130 75 61 30 02Flevoland 86 55 35 21 02Friesland 173 102 79 45 01Gelderland 497 289 223 89 07

wv Achterhoek 00 45 27 00Groningen 151 131 25 55 01Limburg 281 174 113 34 09

wv Parkstad 00 41 02 00Noord Brabant 627 402 241 100 14Noord Holland 627 385 222 35 09Overijssel 281 164 126 65 01Utrecht 303 169 133 24 01Zeeland 86 63 28 27 02Zuid Holland 757 487 232 74 51Nederland 4000 2495 1517 597 100

NB De oppervlakken zijn projecties dat wil zeggen dat het de oppervlakken zijn van bovenaf gezien Bij schuine daken is het daadwerkelijke oppervlak hoger

Tabel 2 km2 dak huishoudens onderverdeeld

km2 beschik-baar dak

Koop-woning-en

Huur-wo-ningen

Huur-woningen overig bezit

Corporatie-bezit

Hoog-bouwVVE

Grond-gebonden woningen

Drenthe 45 24 06 18 05 70Flevoland 33 18 04 14 05 50Friesland 58 36 09 27 07 95Gelderland 165 110 32 78 28 260Achterhoek 27 14 04 10 02 43Groningen 75 51 15 36 14 117Limburg 101 67 21 46 20 153Parkstad 22 18 05 13 06 35Noord Brabant 234 152 40 112 42 360Noord Holland 198 208 66 141 92 293Overijssel 93 62 17 45 15 149Utrecht 99 71 20 50 28 142Zeeland 39 20 06 14 04 59

Zuid Holland 268 257 72 184 127 359Nederland 1408 1075 308 767 387 2108

Opvallend in deze cijfers is het hoge aantal km2dakopgrondgebondenwoningen(zowelhuuralsparticulier)endehoeveelheidgeschiktdakopdeutiliteit(inclIndustrieumllegebouwen)DaarbijlatenbovenstaandecijfersziendatagrarischegebouwenmetasbesteensignificantehoeveelheidruimtebiedenTabel3toonteeninschattingopruimteopmaatschappelijkvastgoedDezeschattingenzijngemaakt op basis van gegevens over bruto vloeroppervlak en een geschat gemiddeld aantal verdiepingenOpvallendindezecijfersisdehogeruimtepotentiebijonderwijszorgensport

Tabel 3 Inschatting dakoppervlak overheidssectoren obv BVO

Overheidssector km2 dakoppervlak - geschatOnderwijsgebouwen 83Kinderopvang 12Cultureel 02Sportfaciliteiten 23Zorg 51Welzijn 08Gemeente-en provinciehuizen 08Sociale werkplaatsen 04Politieenbrandweer 11Kantoren Rijksoverheid 05Totaal 207[BronMaatschappelijkVastgoed2011BouwstenenvoorSociaal]

2120

5 Ruimte potentieel anders dan daken

Zonne-energie met name zonnestroom techniek kan technisch gesproken ook eenvoudig toegepast worden op infrastructurele werken Hierbij kan gedacht worden aan parkeerterreinen geluidswallen en -schermen weg- en dijklichamen Het ruimtelijk potentieelhiervanwordtdoorHollandSolargeschatop200km2(RoadmapZonnestroom2007)DitcijferisnietnaderuitgewerktindezeRoadmapmaarduidtdezeruimtealsgeluidswallen en -schermen en weg- en dijklichamen Parkeerterreinen en andere infra zit daar niet bij

HetvoormaligeMinisterievanVampW(AdviesdienstVerkeerenVervoer)heeftin2000eenrapportuitgegevenoverhetruimtebeslagvanverkeerenvervoerDezestudiegeeftaanhoeveel ruimtebeslag er is op infrastructurele werken in Nederland zie Tabel 4

Tabel 4 Ruimtebeslag infrastructurele werken in Nederland

Binnen bebouwde kom km2

Buiten bebouwde kom km2

Wegen 360 680Vaarwegen 1300Fietspaden 25 40Parkeerterreinenplaatsen publiek 120Parkeerterreinen privaat zoals winkelcentra bedrij-venterreinen

Onbekend Onbekend

Benzinestations 09 11Trammetro infra 33Railinfra beheer 66NS Vastgoed 39NV Nederlandse Spoorwegen 21Zeehavens 47Binnenhavens 9Luchthavens(totaalvandeterreinen) 49

Uittabel4blijktdatereengrootruimtepotentieelligtbijparkeerterreinenvastgoedvandeNederlandseSpoorwegenenluchthavensDezelaatstetweevallenonderutiliteituit het vorige hoofdstuk Kleinere bijdragen kunnen gedaan worden door bushaltes en benzinestationsIneennogverderetoekomstisdenkbaardatookruimtetevindenisopbovenleidingenvantreinentramsen(bovengronds)metrobovenennaastsnelwegenenhaventerminalsDitpotentieelkanoplopentotenkelehonderdenvierkantekilometersendaarmeeeensignificanteaanvullendebijdrageleverenaandeenergievoorziening

NaargroveschattingishetruimtepotentieelnaastdeNederlandsedakenongeveer400km2 Bij dit cijfer wordt uitgegaan van de 200 km2 civiele werken uit de Roadmap Holland Solarennaargroveschatting200km2 parkeerruimte Het is onbekend hoe dit verdeeld is over de provincies

Zonnewarmtetechniekenkunnentoegepastwordenindebuurtvanlocatieswaareendirectewarmtevraag is of waar een warmtenet ligt waarop ingevoed kan worden

Zonnestroom kan op al deze type ruimten toegepast worden omdat overal ingevoed kanwordenophetfijnmazigNederlandseelektriciteitsnetDieplekkenwaardirecteenelektriciteitsvraag is zijn echter het meest interessant Er kan hier gedacht worden aan parkeergaragesenparkeerterreinenmetoplaadstationsvoorelektrischvervoerenaanvervoer via rail

2322

6 Zonnewarmte potentieel in Nederland

61 Inleiding

Zonnewarmte technieken worden al sinds de jaren 70 toegepast op de Nederlandse en Europese markt Zonnewarmte opgewekt met zonnecollectoren wordt opgeslagen in een boilervat Dit wordt vooral toegepast bij warmwaterbereiding maar er zijn ook mogelijkheden voor bijdragen aan ruimteverwarming Zie Figuur 7 voor de ontwikkeling van zonnewarmte

In Nederland is de CV ketel meestal de naverwarmer van de zonneboiler De toepassing van de CV ketel is vooral in huishoudens te vinden maar ook zwembaden veehouderij sportcomplexenenhotelsAlmereheefteengrootzonnewarmtesysteemdateenstadsverwarming voedt De groei van zonnewarmte is vooral te danken aan toepassing in de zwembaden en de nieuwbouw van woningen De techniek wordt nog amper gebruikt in deindustriehoewelerveeltechnischepotentieligtZonnewarmtetechniekenzijngeschiktvoor processen tot 250-400 graden voor verschillend type processen

Nederland kent verschillende aanbieders voor zonnewarmte technieken De producten zijnvolwassen[Ecofys2010]maardemarktisnietdoorontwikkeldondanksdetechnischepotentieDeredenhiervoorwordtgezochtindefinancieumllebelemmeringenendedalendenieuwbouwcijfers Er is weinig gericht overheidsbeleid geweest op ontwikkeling van duurzamewarmteHierkomtnuveranderingindeMinistervanEconomischeZakenheeftnieuwbeleidaangekondigdmiddelseenwarmtevisie[KamerbriefWarmtevisie]Hierinwordtookzonthermischalsbelangrijkpotentieelvoorduurzamewarmtegenoemd

VanalhetNederlandseenergiegebruikbetreft38warmtezieFiguur4paragraaf12Zonnewarmtetechniekenhebbenvanwegedehogewarmtevraagpotentieomsubstantieelbij te dragen aan een duurzame invulling van die warmtevraag

Figuur 7 Ontwikkeling zonnewarmte productie in Nederland

62 Potentieel zonnewarmte in sectoren

ZonnewarmtekantoegepastwordeninverschillendesectorenHetgrootstepotentieelligtde komende jaren in de huishoudens Maar ook bij hotels zwembaden agrarische sector en zorginstellingen kan zonnewarmte een serieuze bijdrage leveren In deze paragraaf wordt hetpotentieelpersectorbehandeld

Indeindustriewordtvooraleenpotentieeloplangeretermijngezien(zieTabel 5)Decijfersvoor2050kunnenopgevatwordenalstotaalpraktischhaalbaarpotentieelEnergiebesparingenvan15perjaarzijnhierinverdisconteerdVerdertoelichtingopdezecijferszijntevindenindeBijlage2Toelichtingberekeningpotentieel

Tabel 5 Potentieel zonnewarmte in Nederland per sector5

Cijfers in PJjaar 2013 2020 2050Huishoudens 060 25 77Industrie 0 05 19Utiliteit 044 20 11

Momenteel zijn de sectoren met het grootste aandeel zonnewarmte de huishoudens en de sectorsportenrecreatieActueleindustrieumlletoepassingenwordengeschatalsnihilhoeweler wel voorbeeldprojecten zijn gerealiseerd zoals bij van Melle in Breda waar een groot zonnewarmtesysteem met 2400 m2 zonnecollectoren isgerealiseerdDepotentieel cijfersvoor de industrie zoals gegeven in Tabel 5 zijn gebaseerd op analyses van IEA en de Roadmap vanHollandSolaruit2007VoorhetpotentieelvanzonnewarmtezijnechtersterkafwijkendeinschattingentevindenindeliteratuurZieTabel 6 en Tabel 7vooralternatieveschattingenvoortotaalpotentieelvoorzonnewarmteinNederland

Tabel 6 inschatting potentieel zonnewarmte obv ESTTP Visie

160 PJjaar Potentieel2030280 PJjaar Potentieel2050

Tabel 7 inschatting potentieel zonnewarmte obv studie ESTIF

41 PJjaar Potentieel2020147 PJjaar Potentieel2030340 PJjaar Potentieel2050Hetverschilligtvooralinverschillendeopvattingenoverhetpotentieelindeindustriein de verschillende scenariorsquos ECN stelt in haar studie ldquoZonnewarmte systemen voor de productievanwarmteenkoudeindeindustrierdquoin2007hetvolgende

ldquoVoor Nederland ligt die waarde [van het zonnewarmte potentieel] op maximaal 56 PJjr Echter reeumlle schattingen voor 2030 varieumlren van 06 tot 2 PJjr Voor Europa ligt die waarde op totaal 230 PJjr (Weiss 2006a)rdquo

Recentere studies van ESTIF en ESTTP laten echter veel hogere cijfers zien voor het potentieelvanzonnewarmteindeindustrieWathetdaadwerkelijkpotentieelinverschillendeindustrieumllesectorenisinNederlandzouverderonderzochtmoetenwordenIn de analyses in deze studie gaan we uit van de cijfers uit Tabel 5

5 Voor2020isuitgegaanvaninschattingenvanEnergieakkoordOpbasisvanBusinessAsUsualgaanweuit van totaal van 2PJ Het scenario 5 PJ is haalbaar bij intensivering

2524

63 Ruimtevraag potentieel zonnewarmte

Het aantal km2datnodigisvoordeopwekkingvanhetpotentieelzonnewarmteis82km2 Hierbij wordt uitgegaan van een lichte toename van het rendement per m2 collector oppervlak van 10 GJm2jaar naar 13 GJm2jaar Er moet worden opgemerkt dat met de huidige technieken zonnewarmte per m2 eenhogereenergieopbrengstheeftdanzonnestroom

Tabel 8 km2 collectoroppervlak potentieel zonnewarmte per sector

Cijfers in km2 collector 2013 2020 2050Huishoudens 06 217 5923Industrie 0 043 1462Utiliteit 044 174 846Totaal 10 43 823

64 Potentieel zonnewarmte bij huishoudens

DegroeivanzonneboilersisinhetverledengestimuleerddoordeEPC(Energieprestatieeis)inhetbouwbesluitendoordesubsidieregelingenDoordeafgenomengroeivannieuwbouw en door weggevallen subsidies is de marktontwikkeling voor zonneboilers bemoeilijktHetverdienpotentieelvoorhuishoudensislaagoadoordelageenergiebelastingopgasHierdooriszonnewarmteinvergelijkingmetzonnepanelenuitbeeldgeraaktbijdewoningbezitterHetpotentieelisechtergrootzoalshierboventoegelicht MetmeeraandachtvooreengelijkspeelveldinenergiebelastingverdergaandeverlagingvandeEPC(enhandhavingerop)enmeeraandachtvoorpromotieverwachtHollandSolarveelvanditpotentieelvoordekomendedecennia

Potentieel zonnewarmte huishoudens per provincieOp basis van aantallen woningen per provincie en het gemiddeld gasverbruik per type woningiseeninschattinggemaaktvanhetpotentieelvanzonnewarmtetoepassingenper provincie Hierbij is uitgegaan van ongeveer een halvering van gemiddeld gasverbruik doorisolatieeneenbijdragevanzonnewarmtevanongeveer50voorzowelwarmwateralsruimteverwarmingHierbijwordtopgemerktdatdecijfersvan2050eentheoretischpotentieelzijnVoorhetcijfervoor2020wordtuitgegaanvantotaal5PJ(waarvan25bijdehuishoudens)dieterealiserenisbijeenversneldscenariovanuithetEnergieakkoordDe maatregelen hiervoor worden momenteel besproken In Tabel 9wordteeninschattinggegevenoverpotentieelperprovinciegebaseerdophuishoudenaantallenperprovincieHet gaat hier om afgeronde getallen

Tabel 9 Inschatting potentieel zonnewarmte huishoudens per provincie 1 PJ = 1000 TJ

Cijfers in TJ 2020 2050Drenthe 70 2200Flevoland 60 1600Friesland 100 3000Gelderland 290 8600Groningen 130 4000Limburg 180 5300Noord Brabant 410 12000Noord Holland 410 12000Overijssel 160 4900Zuid Holland 520 16000Utrecht 180 5200Zeeland 60 1900Nederland 2500 77000

Potentieel zonnewarmte industrie en utiliteit

Dewarmtevraaginindustrieumlleprocessenwas579PJin2013waarvan124PJonderde250graden De agrarische industrie en dan met name de glastuinbouw gebruikte 98 PJ De utiliteithadin2013eenwarmtevraagvan258PJ[RVOWarmteenKoudeinNL2013] EristechnischgesprokeneengrootzonnewarmtepotentieelindezesectorenZonnewarmtekan(theoretisch)bijdragenaanalleprocessenmeteentemperatuureisvan onder de 400oC(zieFiguur8)maarindepraktijkwordtditpotentieelnognietbenutFinancieumlleenpraktischebezwarenbelemmerendegroeiDehuidigeenergieprijzenenndashbelastingenmakeninvesteringeninzonnewarmtenuminderinteressantvoorpotentieumllegebruikers

Figuur 8 Warmtevraag NL industrie verdeeld naar Temperatuurniveau (Bron RVO publicatie Warmte en Koude in Nederland)

2726

Processenwaarzonnewarmtesubstantieelaankanbijdragenzijnruimteverwarmingwarmwaterbereidingschoonmakenspoelendrogenverdampendestillerenblancherenpasteuriseren steriliseren koken smelten verven en oppervlaktebehandelingen Koelen metzonnewarmteisechterookmogelijkSub-sectorenbinnendesectorutiliteitmetzonnewarmtepotentieelzijn

bull recreatie(hotelsencampings)

bull wellness(saunarsquos)

bull horeca

bull sport(zwembadenensportcomplexen)

bull zorginstellingen

bull ziekenhuizen

Sub-sectorenbinnendesectorindustriemet(theoretisch)zonnewarmtepotentieelzijnbull foodsector(drankenzuivelsnoepenvleesindustrie)

bull textielindustrie

bull papier- en kartonindustrie

bull chemische industrie

bull wasserijen

bull transportsector(garages)

Sub-sectorenbinnendeagrarischesectormetzonnewarmtepotentieelzijnbull mestkalveren houderij

bull pluimveehouderij

bull varkenshouderij

bull bloembollen(drogen)

bull kippenmest drogen

bull glastuinbouw

Zonnewarmte en industrieVoedingsindustrie in de foodsector wordt veel warm water gebruikt voor spoelen pasteuriserenenmengen(bierzuivelvlees)Indeliteratuuriseenpotentieelgevondenvoordevleesverwerkendeindustrievan89TJjaarHollandSolarschathettotalepotentieelvoor zonnewarmte in de voedingsindustrie op 10-15 PJ

Papier en karton Nederland kent een papierindustrie en in deze sector is een grote laagwaardigewarmtevraagZonnewarmtepotentieelisechterbeperktomdatdeprocessenveelrestwarmtebenuttenDesectordraagtactiefbijaandeenergietransitiedoorintezettenopefficiencydoorhergebruikvanwarmteenreststoffen

Chemische industrie er zijn nog geen studies gedaan naar de bijdrage van zonnewarmte aan de chemische industrie op lange termijn

Textiel industrieerisonvoldoendebekendoverhetpotentieelindeNederlandsetextielindustrie(inclusiefwasserijen)

Zonnewarmte en utiliteitZiekenhuizen-verzorgingshuizensportaccommodatieszwembadenenhotelshebbeneen grote vraag naar warm tapwater n hoge comforteisen aan ruimteverwarming Er is dus eengrootpotentieelvoorzonnewarmtetechniekenDeinschattingenvoorhetpotentieelvarieumlrenEcofys stelt in 2007 dat de warmtevraag van ziekenhuizen verzorging sport zwembaden enhorecasamen5PJthwasBijdezesectorensameniseenpotentieelvanongeveer25PJthjaar voor zonnewarmte

Detotalewarmtevraaginutiliteitisongeveer230PJwaarvandebovengenoemdesectorenongeveer85PJgebruikenaanwarmte(warmwaterenruimteverwarming)OngeveerdehelfthiervanzoutheoretischmaximaaldoorzonnewarmtetechniekenopgewektkunnenwordenHollandSolarsteltdathetpraktischehaalbare25hiervanisinconcurrentiemetandere(warmte)opwekkingstechniekenHetpotentieelwordtop11PJgesteld

Naarschattingiserreeds044PJjaarbijdragevanzonnewarmteindezwembadeneneenonbekendehoeveelheidbijhotelsencampingsHetpotentieelvoorzwembadenisvolgensHolland Solar 45 PJ Ziekenhuizen passen veelal WKK toe voor eigen elektriciteitsopwekking waardoor de vraag naar zonnewarmte moeilijk ontstaat Hier wordt de komende decennia dan nog niet veel van verwacht Voorverzorgingstehuizenendehotelsectoriswordthetpotentieelgeschatopongeveer2respectievelijk4PJ

DefinancierbaarheidvanzonnewarmteprojectenvaakeenbelemmeringVeelalzijneigendom en gebruik van vastgoed gescheiden waardoor kosten en baten bij verschillende partijenliggenDaarnaastishetinvestereninzonthermischofanderetechniekenmeestaleenbedrijfsvreemdeactiviteitenheeftdaaromvaakgeenprioriteitDeprojectomvangisvaaktekleinvoorfinancieringdoorbankenensubsidieisnietbeschikbaarEIAisindezesectorvaakdeenigestimuleringvanuitdeoverheid(vooruitlegEIAzieBijlage1 Toelichtingfinancieumlleaspectenmarktzonne-energie)

Zonnewarmte en land- en tuinbouwIndeland-entuinbouwis84PJwarmtegebruiktin2010(=24miljardm3aardgas)waarvan

bull 09 PJ voor melkveehouderijbull 35 PJ voor intensieve veehouderijbull 75 PJ voor glastuinbouwbull 5 PJ overige

IndeglastuinbouwwordtveelinspanninggedaanomtotenergieefficiencytekomenNunog draagt voornamelijk WKK bij aan de warmtevoorziening in de glastuinbouw en worden zonthermischetechniekennietactieftoegepastindezesectorErzijnopditmomentwelgoedemogelijkhedenindemelkvee-enintensieveveehouderijHettotalepraktischemarktpotentieelvoorzonnewarmteindeland-entuinbouwwordtvoorlopiggeschatop2-3PJ

2928

Warmtenetten en zonnewarmteZonnewarmteistechnischgeziengeschiktvoorhetinvoedeninwarmtenettenzoalsbijvoorbeeldinAlmerewordttoegepastErisgeeninschattinggemaaktvanhetpotentieelvan deze toepassing in Nederland maar er worden goede resultaten behaald in Denemarken en Duitsland In die landen blijkt dat toepassingen vanaf 6000 m2 collector oppervlak economisch rendabel kunnen zijn

65 Conclusies Potentieel zonnewarmte

Erismet50-100PJveeltechnischpotentieelvoorzonnewarmteinverschillendesectorenDe snelste en eenvoudigste te realiseren groei valt te verwachten bij huishoudens zwembaden en de agrarische sector

Er zijn vooralsnog geen beperkingen gevonden in het ruimtegebruik er is voldoende ruimte op het vastgoed voor het opwekken Zonnewarmte systemen kunnen naast zonnepanelen ruimte vinden op de Nederlandse daken

BelemmeringenzijnvooralhethuidigerendementtovfossielalternatiefvanwegelagebelastingopgaseneenlastigefinancierbaarheidvanprojectenVerhogenvanenergiebelastingopgasverhogenvandeEIAbetereoptiesindeSDE+enbetereregelingenvoorzonnewarmteindelandbouw(parallelaanzonnestroom)zoudendemarktbeterdoenontwikkelenOnderzoeknaarhetpotentieelendebelemmeringenvoorzonnecollectorveldendieinvoedenopwarmtenettenwordtaanbevolenHierligtnaarverwachtingnogeengrootpotentieel

HetinschattenvanhetpotentieelvanzonnewarmtetoepassingenindeNederlandseindustrie kent verschillende versies Het verdient aanbeveling de achtergronden te analyserenenhetdaadwerkelijkpotentieelindeindustrieteonderzoekenVoorlopigmagmenaannemendatertechnischenfinancieelrendementtebereikenisineenaantalindustrieumllesectorenmetnamedefoodsectorHetopenstellenvandeSDE+voormeerzonnewarmtetoepassingenzouhierbijkunnenhelpenOmhetvolledigepotentieeltebenuttenzaldepositievanduurzaamopgewektewarmtemoetenverbeterentenopzichtevan warmte uit fossiele bronnen

7 Zonnestroom potentieel

IndithoofdstukwordthetpotentieelvoorzonnestroominkaartgebrachtHierbijwordt gekeken naar de maximaal beschikbare ruimte en de hoeveelheid energie die op deze ruimte opgewekt kan worden Er wordt hierbij onderscheid gemaakt tussen het theoretischeenhetpraktischepotentieel

Deafzetvanzonnepanelenverdubbelt(ofverdrievoudigt)inNederlandelkjaarsinds2008Figuur 9 laat het totaal opgesteld vermogen van zonnestroom per jaar zien De sector stelt dat in oktober 2014 de grens van 1 GWp aan opgesteld vermogen is gepasseerd

Figuur 9 ontwikkeling zonnestroom in NL (2013 is inmiddels bijgesteld tot 722 MWe) Bron Rapportage Hernieuwbare Energie RVO

71 Theoretisch potentieel zonnestroom

DevermogensdieopdedakeninpotentiegeplaatstkunnenwordenzijninTabel 10 gegeven Hierbij is conform de studie van DNV GL gerekend met 160 Wp per m2 dakoppervlak Dit is op basis van huidige technologie en gaat ook uit van een maximaal gebruik van al het geschikte dakoppervlak Momenteel staat er in Nederland ongeveer 1 GWpwaarvan80woningenenruim10indelandbouwDesectorverwachtin2020intotaal 5 GWptehalenbijgelijkblijvendbeleidBijhetmaximaalstimulerenenhetopheffenvan alle belemmeringen kan dit zelfs oplopen tot 8 GWp

3130

Tabel 10 potentieel PJ zonnestroom op basis van dakoppervlak

Totaal PJjaar potentieel

Alle da-ken in NL Huishoudens

Utiliteits-bouw incl industrie

Asbestdaken agrarisch Tuinbouwkassen

Drenthe 65 38 31 15 01Flevoland 44 28 17 11 01Friesland 87 51 40 22 01Gelderland 251 145 112 45 03

Achterhoek 00 23 00 14 00Groningen 76 66 13 28 00Limburg 142 88 57 17 05

Parkstad 00 21 00 01 00Noord Brabant 316 203 122 50 07Noord Holland 316 194 112 18 05Overijssel 142 83 63 33 01Utrecht 153 85 67 12 01Zeeland 44 32 14 13 01Zuid Holland 381 245 117 37 26Nederland 2016 1258 765 301 50

Tabel 11 potentieel PJ zonnestroom woningen naar type en eigendom

PJjaar poten-tieel

Koop-wo-ningen

Huur-wo-ningen

Huur-woningen overig bezit

Corpor-atie-bezit

Hoog-bouwVVE

Grond-gebon-den wo-ningen

Totaal woningen

Drenthe 23 12 03 09 02 35 35Flevoland 17 09 02 07 02 25 26Friesland 29 18 04 14 03 48 48Gelderland 83 55 16 39 14 131 138

Achterhoek 14 07 02 05 01 22 21Groningen 38 26 07 18 07 59 64Limburg 51 34 11 23 10 77 85

Parkstad 11 09 03 06 03 17 20Noord Brabant 118 77 20 57 21 182 194Noord Holland 100 105 33 71 46 148 204Overijssel 47 31 08 23 08 75 78Utrecht 50 36 10 25 14 71 86Zeeland 20 10 03 07 02 30 30Zuid Holland 84 97 28 71 58 104 181Nederland 710 542 155 386 195 1063 1251

In totaal is er volgens studie van DNV- GL ruimte voor 66 GWp zonnepanelen op de NederlandsedakenOmgerekendinPJprimairverbruikgaatdatompotentieel208PJDit is bepaald op basis van gelijkblijvende rendementen van panelen en gelijkblijvend dakoppervlak(endusgelijkblijvendehoeveelheidwoningenenutiliteit)

72 Praktisch potentieel zonnestroom op huishoudens

Huishoudens met grote daken zullen hun dak niet helemaal volleggen met zonnepanelen Hetaantalzonnepanelenwordtnaarinschattingbegrensddoorheteigenverbruikenanderetoepassingenophetdak(zoalsschoorstenendakramenlichtkoepelszendmasten)

Tabel 12geefthetaantalTJpotentieel(cijfervoor2050)voorhuishoudensengeschatteTJin2020Inditscenarioblijfterongeveer70km2 over op de woningen als geschikt dakoppervlak

Tabel 12 scenario TJ zonnestroom in huishoudens in 2020 en 2050 (NB 1000 TJ is 1 PJ)

ProvincieScenarioTJ in 2020

Potentieel TJ in 2050

Drenthe 360 2600Flevoland 270 2000Friesland 490 3600Gelderland 1438 10000Groningen 440 3300Limburg 880 6400Noord Brabant 1800 13000Noord Holland 2100 16000Overijssel 810 6000Zuid Holland 2800 20000Utrecht 890 6500Zeeland 300 2200Nederland 12600 92000Deberekeningvoor2020isgebaseerdop5GWpschattingvoor2020inhetEnergieakkoordwaarvan 4 GWp op de woningen

3332

73 Potentieel zonnestroom op civiele werken

InHoofdstuk5ishetruimtepotentieelbeschrevenopandereplaatsendanopdedakenHet gaat in Nederland om 200 km2 op civiele werken en nog eens 200 km2 parkeerruimte Daarnaast is op de langere termijn ook honderd tot duizend km2 beschikbaar op de autowegen en rails

Tabel 13 Zonnestroom PJ potentieel op civiele werken

PJpotentieelCiviele werken 200 km2 90Parkeerruimte 200 km2 90Autowegen tot 100km2 440Hieruitblijktdaterdusnogeenaanzienlijkpotentieelteontginnenisopcivielewerkenboven parkeerruimte en boven de wegen Hoeveel daadwerkelijk gerealiseerd kan worden hangtsterkafvandeambitievandeRijksoverheidenallelokaleoverhedenVoor het daadwerkelijk realiseren van projecten op civiele werken en parkeerruimte zijn stimuleringsmaatregelennodigRuimtelijkeordeningenvergunningenzijnhierbijvanbelangalsookstimuleringsmaatregelenvoorafdekkenvandeonrendabeletopvandeopwekking

74 Conclusies potentieel zonnestroom

Binnen de sector woningbouw is het meest in het oog springende woningtype de grondgebondenwoningTweederdevanhetpotentieelvermogenhiervanligtbijdewoningendieinparticulierbezitzijnOpvallendisdathetaandeelvanVVE-enlandelijkgezien klein is in vergelijking met andere bouwtypen De verhoudingen tussen woningtypen varieumlrenechtersterkmetperregioprovinciedushetpotentieelook

Utiliteitendeagrarischesector(mnmetasbestdaken)herbergtookeengrootpotentieelHetpotentieelopandereruimtedandedakenwordtverdernietgeanalyseerdGeziendegroottevanditpotentieelverdienthetaanbevelingdekansenenbelemmeringennaderteonderzoeken

Deachtergrondenhethandelingsperspectiefvoordeverschillendesectorenintermenvanfinancieumlleeninstitutionelebelemmeringenwordtbehandeldinhetvolgendehoofdstuk

8 Beschrijving potentieel zonnestroom in verschillende sectoren

IndithoofdstukwordtdehuidigeenpotentielemarktvanzonnepaneleninNederlandpersector beschreven De sectoren die besproken worden zijn

bull particulierewoningbezittersparticuliereverhuurdersenwoningcorporatiesbull agrosectortuindersveeteeltbedrijvengroente-enfruittelersbull MKBkantoorfunctiesenprocesfunctiesbull overheidutiliteitvanzorginstellingenonderwijskantorensportenrecreatiebull civiele werken snelwegen taluds dijken oevers kanalen gemalen

parkeerplaatsenspoorenstationsbull Groot Vastgoed Privaat

81 Particuliere huiseigenaren

De groei in zonnepanelen van de laatste jaren is vooral te danken aan de groei bij de particulierehuiseigenarenNaarschattingstaatereind2014ruim1GWpaanvermogeninNederlandOngeveer80hiervanligtopdakenvanwoningen[EPIA2014]NaarverwachtingblijftdegroeiopdeparticulierewoningmarktgoedzolangdehuidigesaldeerregelingofdeopvolgerdaarvangunstigblijftDiegroeikanbestendigdwordendoor verdere maatregelen zoals het systeem van energielabels

Een bijzondere categorie zijn de woningen of gebouwen die onder bescherming vallen zoals monumenten of beschermd dorp of stadsgezicht Eigenaren komen in dit geval vaak belemmeringentegenbijvergunningverleningenhetisnietaltijdduidelijkofietsmagofnietmagHoeweldeRijksdienstvoorCultureelErfgoedhiereenpublicatieoverheeftzijnhet de gemeenten die hun eigen afweging maken Vaak speelt ook een gebrek aan duidelijk afwegingskaderbijgemeentenwaardoorinitiatievenstranden

OokVVE-enkunnenhungemeenschappelijkverbruik(liftenventilatieverlichting)salderenopdealgemeneaansluitingDitgeldtnietvoordehuishoudensbinnendeVVEzijhebbenimmers geen eigen dak In sommige gevallen zijn er wel technische mogelijkheden om de geproduceerde stroom vanaf het dak naar de afzonderlijke huishoudens te leiden OokkandepostcoderooseenmogelijkheidbiedenDegroottevanhetdakisdaarbijweleen beperking die is vaak te klein om een serieus deel van elektriciteitsverbruik van alle huishoudens op te wekken Daarbij is het gebruik van het dak formeel een gezamenlijke beslissing van de VVE en daarmee kan de besluitvorming complex zijn Van de groei van zonnepanelen op appartementencomplexen kan daarom niet te veel verwacht worden

3534

82 Huurwoningen

WoningcorporatiesinvesterensomsinzonnepanelenDeverbeterdeenergieprestatiedoorzonnepanelen kan echter niet in de huurprijs verrekend worden De kosten liggen hierdoor bijdeverhuurderendebatenkomenbijdehuurderDeWoningcorporatieslossenditopdoor

bull de investering te bezien in het kader van maatschappelijk sociale doelenbull de investering zelf terug te halen via een vorm van lease naar de bewonerbull de investering door een ESCO te laten doen zie paragraaf 87bull huurders toestaan zelf zonnepanelen te laten plaatsen

Met deze randvoorwaarden wordt enkel een lichte groei voorspeld De groei van zonnepanelen zal veel harder gaan zodra zonnepanelen opgenomen worden in het huurtellingsysteem

Bijparticuliereverhuurderswordt(naarverwachtingvanHollandSolar)geeninteressantegroeimarkt gezien voor zonnepanelen In totaal bezit deze groep 15 km2 aan dakoppervlak De bereidwilligheid tot investeren in zonne-energie zal individueel verschillen en zal sterk afhangenvanhetverdienmodelvoordeverhuurder

83 Agrarische bedrijven

DeagrarischesectoriseengroeimarktvoordeafzetvanzonnepanelenAgrarieumlrszijneigenaar van hun vastgoed en zijn gewend aan een lange termijn investering Daarbij is vaak hetnodigekapitaalbeschikbaarenagrarieumlrskunnengebruikmakenvanSDE+subsidieeventueelincombinatiemetderegelingldquoAsbesterafZonnepaneleneroprdquoEenanderemogelijkheidishetgebruikmakenvandeEIAinplaatsvandeSDE+Erzijnookagrarieumlrsdiehun daken ter beschikking stellen voor buurtbewoners Voorlopig wordt er vanuit gegaan dat de markt voor zonnepanelen in de agrarische sector stevig kan blijven groeien

84 Het MKB

OndernemersuithetMKBdieeigenaarzijnvanhunpand(metdak)eneenverbruikhebbendat onder de 50000 kWh per jaar ligt kunnen een rendabele business case maken De terugverdientijdenzijnechtervaakeenstuklangerdaneenondernemerhanteertinzijneigenbedrijfsvoeringWaareenMKB-ereentermijnvan2tot5jaarheeftwaarinhijvooruitkankijkenisdeterugverdientijdvaneenzonnestroominstallatie8tot10jaarAlserwinstwordt gemaakt kan de EIA helpen Indienhetverbruikhogerisdan50000kWhbetaaltmenminderenergiebelastingIndienmeneengrootverbruikersaansluitingheefteneensysteemkiestvanbovende15kWpkanSDE+ aangevraagd worden Daarbij kan een knelpunt zijn dat het kapitaal niet beschikbaar is Hierbij zal het MKB investeringen in zonnepanelen alleen doen als het raakt aan de missieofvisievanhetbedrijfBedrijfsvreemdeactiviteitenwordenoverhetalgemeengeschuwd Veel MKB-ers zijn huurder van een bedrijfsruimte Deze groep zal niet investeren in zonnepanelen

Zonnepanelen zijn interessant voor die MKB-ers met eigen vastgoedbezit waarbij kostenreductieofvoorspelbaarheidvanenergiekostenterealiserenzijnmetzonnepanelenVoordezegroepvaltgroeiteverwachtenalserrustisoversalderen(ofdeopvolgerervan)en er borgstellingen mogelijk worden naast de SDE+ aanvraag

85 Zonnepanelen op civiele werken

Opdecivielewerkenendeverkeersinfrastructuurisveelpotentieleruimtevoorontwikkelenvanzonne-energieprojectenHoewelerwelinitiatieveneninnovatieveconcepten zijn om grondgebonden projecten te ontwikkelen bijvoorbeeld bij de A20 geluidswalbijNieuwTerbreggeinRotterdamzijneramperprojectengerealiseerdopgeluidswallen

Grondgebonden projecten halen momenteel moeilijk rendement De stroom wordt verkocht aan een leverancier voor ongeveer 5-6 cent per kWh terwijl de kosten geraamd wordenop15centperkWhDezefikseonrendabeletopzalmetSDE+subsidieaangevuldmoetenwordenofviaeenenergiebelastingkortingviacooumlperatiesDaarerwelinitiatievenzijn en interesse is wordt verwacht dat ook hier een groei ontstaat zodra SDE+ beter toegankelijkis(ditwordtalverwachtvandetoekenningenonlangsinfase6vanSDEin2014)enzodradepostcoderegelinggaatwerken

DaarbijwordtopgemerktdathiervergunningsprocesseneenrolspelenIndepraktijkleverenvergunningsprocessenbelemmeringenZosneuvelenprojectinitiatievendooronmogelijkheden in het bestemmingsplan of ontbreekt er een ruimtelijk afwegingskader Bijvoorbeeld zonnepanelen worden in de ruimtelijke ordening gezien als stedelijke objecten watindepraktijkkanleidentotafwijzingvanaanvrageninnietstedelijkgebied

In de toekomst zullen vragen aan de orde komen waarbij ruimtelijke ordeningsprocessen en vergunningsprocedures onder de loep genomen zullen worden Het ruimtelijk instrumentarium(streekplanomgevingsvisiebestemmingsplannenenz)moetwordenonderzochtopeenbeterensnellerhandelingsperpectiefvoornieuweenergietechnieken

Uit de markt zijn geluiden dat de kosten voor vergunningen erg hoog zijn in de voorfinancieringVoorrisicovolleprojectenisditeenmoeilijktenemenhorde

Toekomstigedoelgroepenzijnenergieleveranciersprojectontwikkelaarsencooumlperatiesvanplaatselijke burgers met MKB

3736

86 Groot Vastgoed Privaat

In Nederland is er een aantal grote vastgoedspelers zoals pensioenfondsen Corio Schiphol RealEstateMVGMenNSVastgoedHetbouwbesluitlegteenbelangrijkeenergieambitiein de nieuwbouw van vastgoed Toename de toepassing van zonnepanelen is in deze sector vooralteverwachtenindenieuwbouwEchternieuwbouwismomenteelbijnastilgelegddoorderecessieHetisonduidelijkhoelangdezesituatieblijftvoortbestaan

Op een aantal uitzonderingen na zijn in deze markt nog weinig grote investeringen gedaan indetoepassingvanzonnepanelenHierligtmogelijkweleentoekomstigverdienmodelvan het inclusief verhuren van objecten Ook het maatschappelijk verantwoorde karakter van groene kantoren is een drijfveer die vastgoedbedrijven kan prikkelen om in zonnepanelen te investeren Een cultuuromslag naar duurzaam en een andere kijk op de verhuurdersmarkt naar inclusief is hier voor nodig

Het verduurzamen en transformeren en zoeken van nieuwe business modellen met stakeholder involvement is een nieuw issue in een deel van de vastgoedmarkt Dit wordt veroorzaaktdoordeleegstandenrecessieproblematiekEnerzijdsleidtderecessietoteen onmogelijkheid tot investeren wegens het moeten afwaarderen van het vastgoed Anderzijdswordthierookeentoekomstigekansgezienvoorverduurzaming

Verwacht wordt dat de mogelijkheden van de postcoderoos enige groei in deze sector kunnen veroorzaken denk bijvoorbeeld aan winkelcentra Hoe deze kansen zich vertalen in eenpotentielegroeivandeafzetvanzonnepanelenindezesectorisniettevoorspellen

87 ESCO

DeESCO(EnergyServiceCompany)iseenentiteitdiedeinvesteringdoetvandezonnepanelenvoorbijvoorbeeldhuurwoningenvaneenwoningcorporatieDebatenvandezonnepanelenkomen(deels)terugbijdeESCOdoorhetdoorberekenenvandeinvesteringvia verhoging van de servicekosten De huurder kan gebruik maken van het salderen en heeftdaardooreenlagereenergierekeningDewoningcorporatiehoefthierdoornietteinvesterenenhetrisicotedragenendehuurderheeftmeervoorspelbareenvaakooklagere kosten aan energie

VerwachtwordtdatdezeESCO-constructieookvooranderesectoreneenoplossingkanbieden om de kosten en baten van de huurder en verhuurder bij elkaar te brengen Het verbindenvankennisaandemarktishiereenkritischesuccesfactoraangeziendoordecomplexiteit van de regelgeving de contracten niet makkelijk door de markt alleen kunnen worden opgelost

88 Ziekenhuizen en zorginstellingen

Ziekenhuizen en zorginstellingen worden niet als een groeisector voor zonnepanelen gezien Dehoofdredenhiervoorisdatziekenhuizenaloplossingenhebbenvoorautonomeoff-gridbedrijfszekere energievoorziening Zonnestroom past op korte termijn niet in dat model Opdelangeretermijnzoudecombinatievanzonnepanelenengroteaccursquostechnischeenoplossingkunnenbiedenmaarvoorlopiglijktdatfinancieeloninteressant

Ookzorginstellingenhebbendeprimairefunctietotzorgverlenenenhebbenmeestalniet de mogelijkheid kapitaal vrij te maken voor investeren in duurzaamheid Mocht in dezesectorwelkapitaalbeschikbaarkomendaniserincombinatiemetdeSDEweleenmogelijkheidomkostentebesparenDepotentiehiervanislastiginteschatten

89 Potentieel op overheidsvastgoed

Er is 21 km2potentieelbenutbaardakoppervlakopoverheidsvastgoedenerisveelaandacht voor het verduurzamen ervan In 2018 moet nieuwbouw van overheidsgebouwen energieneutraal gedaan worden Het ligt ook voor de hand dat de landelijke en lokale overheidinvesteertindeduurzaamheidvanhaarvastgoedIndepraktijkiserechtereen aantal hindernissen dat de groei van duurzame toepassingen op overheidsdaken tegenhoudinformatieoverdepandenisvaakniettoegankelijkofnietbeschikbaarhetbezit is niet duidelijk in kaart de energierekeningen zijn complex of onvindbaar en vaak isdeinformatieverspreidoververschillendeafdelingenZowelbijnetbeheerdersalsbijenergieleveranciersisdeadministratieopoverheidsvastgoedlangnietaltijdeenduidigDitbetekentdatmeninpraktijkweiniginzichtheeftinhethistorischenergieverbruikeniserdoorontbrekendenulmetingmoeilijkeenbesparingsplanrondtekrijgenDaarbijisertechnischeinformatienodigvoordeengineering van een zonnepanelen systeem Aangezien veelinformatieontbreektishetlastigaanbiedingenuitdemarkttekrijgendiegoedvergelijkbaar zijn

3938

810 Overheidsvastgoed onderwijs

Het onderwijs kan men onderverdelen in kleinverbruik en grootverbruik van energie Onderwijsinstellingen zoals universiteiten het beroepsonderwijs en het middelbaar onderwijshebbenmeestaleengrootverbruikersaansluitingZijinvesterendaaromzeldenin zonnepanelen omdat de kale energieprijs laag ligt en het investeringsbedrag daardoor tehoogisHetaanvragenvanSDE+subsidieofhetgebruikmakenvaninitiatievenmetcooumlperatiesindebuurtzoueenmogelijkheidbiedenIndepraktijkwordthiermomenteelweinig van verwacht omdat onderwijs zich richt op de kerntaken Om hierin beweging krijgen zal er naar andere arrangementen moeten worden gezocht

Het basisonderwijs valt in de categorie kleinverbruiker met een verbruik dat vaak onder de50000kWhjaarligtZonnepanelenzijndusfinancieelinteressantHeteigendomvan schoolgebouwen kent een complexe structuur Het juridisch eigendom van de openbarescholenligtbijdegemeenteveelalgeregeldviaeenstichtingEenstichtingdiehetjuridischeigendomheeftvaneenobjectwaarbijdegemeentezgclaimrechtheeftzorgtzolangdestichtingactiefisvoorhetonderhoudDeStichtingbetaaltookdeenergierekening Daarmee liggen zowel de kosten als de baten bij dezelfde rechtspersoon Dit maakt dat investeringen in zonnepanelen zullen lonen De beschikbaarheid van kapitaal ishiervaakhetprobleemErzijnoverhetalgemeengeeninvesteringsbudgettenvoorenergiebesparingen bij de basisscholen en aan kapitaal is moeilijk te komen

Bijhetbasisonderwijsgeldtookdatmenzichrichtopdekerntakenendepraktijkwijstuitdat die focus ook hard nodig is Zonnepanelen staan ver buiten die kerntaken Toch zijn erprojectenbekendwaarbijerdoormiddelvanouderparticipatieentechniekonderwijstoch zonnepanelen op de daken komen Alleen al vanwege de aanhoudende interesse van oudersenkinderenkanerenigegroeiverwachtwordenbijdebasisscholenDesituatieleent zich voor investeringen via crowdfunding of mogelijkheden met de postcoderoos

Inditrapportisernietgekekennaardesituatiebijdeniet-openbarescholen

Conclusies en aanbevelingen potentieel zonne-energie

Algemeenkangesteldwordendatereengrootpotentieelisvoorzonne-energieinNederlandVoorzonnestroomisdat200ndash400PJenvoorzonnewarmteisdat100-300PJfinaleenergieTer vergelijking dit is ongeveer gelijk met totale energiegebruik van alle huishoudens (anno 2015)

Zonne-energiekenteengrootdraagvlakindesamenlevingMetgunstigeenstabielevoorwaardenzalfinancieringsbereidheidbijparticulierenbedrijvenenfinancierserggrootblijven en zullen zonne-energie technieken een groot succes worden in Nederland

Ruimtelijke mogelijkheden

Hetruimtelijkepotentieelopennaastdedakenisdermategrootdatopwekkingvanstroomof warmte met de zon grote mogelijkheden biedt in Nederland Ruimtelijke beperkingen zijn er vooralsnog niet Alleen al op de Nederlandse daken is 400 km2 geschikt om te gebruiken voor energieopwekking met de zon Naast de daken is er nog veel extra ruimte te vinden op civiele werken zoals parkeerterreinen taluds geluidsschermen en langs wegen en sporen DitzouintheorieruimtebiedenvoorenkelehonderdenGWpzonnestroom(eind2014staaterinNederland1GWp)Voorzonnewarmtegeldthetzelfdeerisvoldoenderuimteomwarmte met zon op te wekken Over het algemeen zullen zonnewarmte en zonnestroom elkaar niet verdringen door ruimtegebrek

Voor de verdere toekomst is het nodig om dit ruimtegebruik op zorsquon wijze te omkaderen dat bestaande eigenaren van zonne-energie systemen zeker kunnen zijn van rendementen ennieuweinitiatiefnemersvoldoendehandelingsperspectiefhebbenoamiddelstransparante en snelle ruimtelijke processen

Ruimtelijk instrumentariumbull Hetgoedkunnenbenuttenvandakruimtemetzonne-energiesystemenkan

in gevaar komen door nieuwe bouwwerken en bomen Dit kan mogelijk in de toekomsttotbeperkingenleidenvanproductievanzonne-energieHollandSolarziet voor de toekomst een ruimtelijk vraagstuk waarin beperking van schaduw doorbouwwerkenenbomenalseenrechtwordtervarendoorparticulierenenbedrijven met zonne-energie Dit gaat mogelijk om meer dan de reguliere inspraak- enbezwaarproceduresOplossingsrichtingenzoudenuitgewerktkunnenwordenhiervoor

bull Binnen bescherm stad- en dorpsgezicht en op monumenten zijn zonne-energie toepassingenmogelijkHiervoorheeftRijkdienstvoorCultureelErfgoedhandreikingen ontwikkeld met als doel de gemeenten een duidelijk afwegingkader bij vergunning te bieden en gebouweigenaren te helpen bij het plan Het verdient aanbevelingdezepublicatiesgoedintezetten

bull Het reserveren van ruimte in woningen voor opslag- en regelapparatuur van warmte en elektriciteit is wezenlijk voor de toekomst In de nieuwbouw zou dit onderdeel kunnen worden van het bouwbesluit In de bestaande bouw zijn hiervoor soms fysieke beperkingen

4140

bull BouwenmetgrootzonpotentieelvraagtaandachtbijverkavelingorieumlntatievandewoningendeinterneruimtevoorinstallatiesRuimtelijkeordeningsinstrumentenzijnhiernognietoptoegerusthoewelinhetdepraktijkwelregelmatigvoorkomtdat gemeenten sturen op zongericht verkavelen De kennis hiervoor is al jaren beschikbaar oa via infoMil

bull Er is een gebrek aan actuele data van energieopwekking en -verbruik per techniek landelijk en per regio of provincie Dit is wel noodzakelijk voor de monitoring en het kunnensturenopenergietransitielandelijkenregionaalOokvoorhetbedrijfslevenisdergelijkeinformatieommarktkanseninteschattenenverdienmodellenoptebaseren Het wordt aanbevolen dit te verbeteren

Extra aandacht voor gemeentelijk ruimtebull Er zijn veel mogelijkheden voor zonnewarmte en zonnestroom op het

maatschappelijkvastgoed(onderwijsgemeenteenprovinciesportzorg)Dezeruimte voor groei kan op korte termijn benut kunnen worden als gemeenten hier meer op sturen Dit kan voor zonnestroom door ofwel zelf projecten te realiseren ofwel daken ter beschikking te stellen Financierbaarheid hiervan zal eenvoudigkunnenwordenalsditpotentieelindevormvangroteprojectenwordtaangeboden

bull Binnenstedelijke bouwwerken van gemeenten zoals parkeergarages en parkeerterreinenbiedeneengrootpotentieelvoorverduurzamingvanenergievoorzieningErwordtveelverwachtvandecombinatiemetelektrischemobiliteit Hier is echter geen sturing op vanuit overheden Het verdient aanbevelingmogelijkesturingofstimuleringhiervoorteonderzoeken

Belemmeringen voor groei

Debelemmeringendieervoorzorgendathetpotentieelinbepaaldesectorenonder-ofonbenutwordtopkortetermijn(tot2020)zijnveelalfinancieelvanaardErisofweleengebrekaanfinancieringofweleristeveelonzekerheidoverfinancieumllerendementenDitgeldtmetnamevoorzonnewarmteVoorzonnestroomishetfinancieumlleenfiscaleinstrumentarium op een enkele sector na voldoende om de uitrol te bevorderen Hierbij is welzekerheidnodigoverfinancieelrendementvaneventueleopvolgervanhetsalderenna2020

Watbetreftzonnewarmteblijftveeltechnischpotentieelonbenutomdatzonnewarmtemomenteel niet kan concurreren met warmte uit fossiele bronnen Dit komt doordat deexternekostenvanfossielebrandstofzoalsmilieuvervuiling(nog)nietindeprijszijnopgenomenmaarookomdathethuidigefinancieumlleinstrumentariumdatditmarktfalenmoet compenseren voor zonnewarmte beperkt is

Kansen voor groei korte en middellange termijn

DegroeiindeparticulieresectorblijftnaarverwachtinggrootDegroeivanzonnepanelenindeparticulieresectoriseengoedvoorbeeldwaarbijoverheidsbeleiddankzijhetsalderen deze groei verwezenlijkt Deze markt zal nog lang kunnen blijven groeien bij eencontinubeleidvandeoverheidDitvraagtweleenbetrouwbareoverheiddiehelderekeuzenmaaktoverhetsalderenBijaanpassingenvanhetbeleidopenergiebelastinginrelatietothetsalderenzullenparticulierenlangjarigezekerheidnodighebbenoverhetrendement op hun aanschaf

Zonnestroomindehuursector(woningcorporaties)zaleenbeteregroeikrijgenalshethuurtellingsysteem wordt aangepast op aanwezigheid van zonnepanelen Dan wordt hetinteressantervoormeerwoningcorporatiesomteinvestereninzonnepanelenToepassingen van zonnewarmte zijn wel al onderdeel van het huurtellingssysteem De gewenste groei van het gebruik van zonnewarmte vraagt gerichte aandacht Wenselijke oplossingenhebbengeenruimtelijkeaspectenditzijnvooralfiscalemaatregeleneneenbeterepositievanzonnewarmteindeSDE+implementatievanenergieprestatielabelsvoorapparatenenverderehandhavingopenergieprestatiesvangebouwenBinnendeuitvoering van het energieakkoord wordt dit momenteel verder uitgewerkt De groei bij de VVE-en is beperkt Dit is nog niet eenvoudig op te lossen de keuzes drijven sterkopdemotivatiedeorganisatiegraadenhetfinancieelvermogenvandeverenigingErzijnwelveleVVE-enactiefomzonnepanelentegaanrealiserenHollandSolarverwachtpas echt groei als er een oplossing komt waarbij VVE-en met gezamenlijke opwekking via de huishoudelijkeaansluitingadministratiefmogensalderenIndeloopvan2015zalblijkenofde ldquopostcoderoosrdquo hiervoor uitkomst biedt VoorhetMKBgeldtnogsterkerdanvoordeparticulierewoonsectordatzonnepanelenenzonneboilersinteressantwordenzodraerzekerheidisovereigenbedrijfsvoering(enlocatie)eneeninteressanteldquoreturnoninvestmentrdquotehalenvaltDitkangerealiseerdworden met een langjarige zekerheid over salderen of enige zekerheid over kansen in de SDE+ bijvoorbeeld door middel van het verhogen van budget op SDE+ Op de daken van onderwijsinstellingen valt nog veel ruimte te vinden en het lijkt om vele redeneninteressantomzonnestroomprojectenterealiserenopscholenIndepraktijkzijn er vooral belemmeringen zoals complexe eigendomsstructuren en afwezigheid van financieringsmogelijkhedenDaarbijhebbenscholeneenstriktetaakopvattingErzijnveelsoortigeoplossingenvoorhandenvancrowdfundingtotenmetcommercieumlleESCOrsquosIndepraktijkhangtderealisatiesterkafvandewilvanindividuenendegekozenoplossingen

Kapitaal

Er is in Nederland kapitaal beschikbaar voor duurzame projecten Banken en pensioenfondsen willen investeren in decentrale opwekking Er is echter geen interesse in kleine projecten en vanwege het decentrale karakter van zonne-energie is het kapitaal moeilijk beschikbaar te krijgen De markt zal hierin zelf oplossingen kunnen vinden zoals het clusteren van projecten Een overheid zou als partner bij onderwijsinstellingen pensioenfondsenenbankendezeproblematiekookkunnenadresseren

4342

Verdere regelgeving

Het inpassen van decentrale duurzame energie vraagt op langere termijn aanpassingen in de fysieke elektrische infrastructuur Hier wordt momenteel op voorgesorteerd Er zijn verschillende aspecten mbt techniek en regelgeving die uitgewerkt worden Er worden momenteel geen dringende knelpunten gezien

Invoedeninwarmtenettenmetzonne-energievraagtaandachtHiervoorzaltechnischenwatbetreftregelgevinggerichtaanmoetenwordengewerktDezemogelijkheidkande groei van de opwek met zonnecollectoren verhogen De nadere details hiervan kunnen worden uitgewerkt met de sector

Bijlage 1 Toelichting financieumlle aspecten markt zonne-energie

kWh prijs DeenergiebelastingisdominantvoordeprijsvanelektriciteitvoordeconsumentDitwordtzichtbaar gemaakt in Figuur 10

Figuur 10 Opbouw kWh prijs per sector NB elektriciteitsprijs kaal is marktprijs Netbeheerderskosten indicatief deze wisselen per regio en per aansluiting

De variabele kosten per verbruikscategorie worden ook nog in tabel vorm gegeven zie Tabel 14

Tabel 14 variabele kWh kosten per categorie (2015)

0 tm 10000 kWh

10001 tm 50000 kWh

50001 tm mln kWh

gt 10 mln kWhparticulier

gt 10 mln kWhzakelijk

Energiebelasting euro 01196 euro 00469 euro 00125 euro 00010 euro 00005Kale kWh prijs euro 00640 euro 00640 euro 00640 euro 00640 euro 00640Duurzame Energie-opslag euro 00036 euro 00046 euro 00012 euro 0000055 euro 0000055Energiebelastingop totaalprijs 66 45 18 2 1

NB In deze variabele kosten zijn niet de vaste netwerk- en systeemkosten verwerkt

Kleinverbruikers tot 10000 kWh jaar hebben het hoogste rendement op zonnepanelen Hierondervallenvoornamelijkhuishoudens(particulierenhuur)eneendeelvanhetMKBKleinverbruikers tot 50000 kWhjaar hebben ook een redelijk rendement mits zij een aansluitinghebbenvanmax380A(endusmogensalderen)ofeenSDE+subsidiekrijgenHieronder vallen veelal onderwijsgebouwen klein publiek vastgoed MKB en agrarische bedrijvenVVE-enmetliftenenventilatievallenookindezecategorieBedrijven met gebruik boven 50000 kWhjaar zullen SDE+ subsidie nodig hebben om zonnepanelen rendabel te maken

Gasprijs

Tabel 15 variabele gasprijzen per categorie 2015 ex netwerkkosten

0 tm 17000 m3

17001 m3 - 1 mln m3

1 - 10 mln m3

gt 10 mln m3

Energiebelastingeurom3 euro 019 euro 007 euro 002 euro 001Kale gasprijs eurom3 euro 062 euro 062 euro 062 euro 062Duurzame Energie Opslag euro 00074 euro 00028 euro 00008 euro 00006Energiebelastingoptotaalprijs 24 24 10 3VoordegasbelastingvaltopdathetpercentagebelastingvoordelagerecategorieeumlnveellagerligtdanvoorelektriciteitAlternatievewarmtetechniekenzijndaardoormindersnelrendabel in vergelijking met reguliere ketels

4544

Salderen Kleinverbruikers(aansluitingentot380A)mogendestroomdieophetnetingevoedwordtopjaarlijksebasisaftrekkenvandestroomdiehetnetonttrokkenwordtZoheeftmennutvanelkeopgewektekWhHetelektriciteitsnetfungeertzoalsbuffervoordenietgebruiktestroomdiezonnepanelenopwekkenDewettelijkebasishiervoorzijndeElektriciteitswetende WBM

Elektriciteitswet1998steltinArtikel31cldquoVoorkleinverbruikers(le3x80A)betaalthet energiebedrijf tot 5000 kWh voor terug-geleverde stroom dezelfde prijs als zij voor geleverdestroominrekeningbrengt(ongeuro007)Voorhetmeerderebetaaltzijeenredelijkeprijs(minimaal70APXongeuro005)rdquo

WetbelastingenopmilieugrondslagsteltinArtikel50lid1en2datbelastingwordtgehevenopldquohetpositievesaldovandeviadeaansluitinggeleverdeelektriciteitminusdeviadeaansluitingingevoedeelektriciteitrdquoBijnietduurzameelektriciteitsopwekkingwordtdit begrensd tot 5000 kWh invoeding

Gemeten over de afschrijfperiode wekt men met zonnepanelen elektriciteit op voor ongeveer 14 centkWh6 Daar de prijs op het voor kleinverbruikers ongeveer 23 cent kWhof15centkWhisissaldereneengoedstimuleringvoorhetaanschaffenvanzonnepanelen

Ditbetekentdatvoordekomendeperiodevooraldehuishoudenshiervanprofiteren

Salderen was tot voor kort alleen geldig voor huiseigenaren en huurders met eigen zonnepanelen Per 2015 is de regeling ook van kracht voor huurders met zonnepanelen die deverhuurderheeftgeplaatst

6 Hierbij wordt uitgegaan van SDE berekeningen voor basisbedrag Zon PV van ECN

SDE+ subsidie NederlandheeftdeSDE+subsidiealslangjarigsubsidiemogelijkheidvoorenergieopwekkingvoorhernieuwbarebronnenzowelelektriciteit-alswarmteproductieMenkanopprojectbasisexploitatiesubsidievoor15jaaraanvragenJaarlijkswordensubsidiebedragenaangepast op basis van door ECN bepaalde onrendabele top per opwekkingtechniek Het totaalbudgetwordtjaarlijksvastgesteld(2013wasdat15mldeuro2014en20153mldeuro)Per jaar zijn er een aantal fasen waarin ingediend kan worden met elke fase een hoger subsidiebedrag Toekenning van projecten gaat tot het budget overschreven is

SDE en zonnestroom De SDE+ subsidie is gericht op grotere projecten niet voor de kleinverbruiker Voor zonne-energie zijn projecten subsidiabel van hoger dan 15 kWp voor zonnestroom en meer dan 100m2 collector oppervlakte voor zonnewarmte systemen In 2013 is er 133 MWp aan zonnestroomprojecten toegekend via de SDE+ In 2013 is 15 MWp daadwerkelijk gerealiseerd met SDE+ subsidie In 2014 is en met oktober 25 MWp met SDE+ gerealiseerd De gegunde projecten in 2013 zijn dus nog maar deels gerealiseerd Ter vergelijking in 2013 zijn in totaal 355 MWp bijgeplaatst volgens CBS In 2014 is in november een massale inschrijving geweest op de laatste fase Tot november zijn573aanvragengedaanmettotaal160MWpvermogenOpdeeerstedagvanfase6(op4novemberjl)zijner2718aanvragengeteldmettotaal1240MWpvermogen

SDE en zonnewarmteZonnewarmte is in 2012 voor het eerst in de SDE gekomen als subsidiabele techniek Er zijn echter nog maar een aantal zonnewarmte projecten tot stand gekomen met SDE subsidie De oorzaken zijn vermoedelijk de hoge ondergrens voor subsidiabele projecten en de relatieveonbekendheidmetdetechniekendesubsidieDeondergrensis100m2collectoroppervlakDatsluiteengrotegroepMKB-ersuitMetnamehotelssportfaciliteitenwellness en veel agrarische bedrijven kunnen niet aanvragen bij de SDE+ daar het collectoroppervlak tussen 25 en 100 m2 ligt

Energie Investeringsaftrek (EIA)DeEnergieInvesteringsaftrek(EIA)iseenfiscaleregelingBedrijvenkunneneendeelvanhuninvesteringskosteninenergiebesparendeenhernieuwbaretechnologieeumlnaftrekkenvanhunfiscalewinstHierdoorbetalenzeminderinkomstenbelastingofvennootschapsbelastingHetgemiddeldebelastingvoordeelvandeEIAis10procentvandeinvesteringskosten

Veel bedrijven maken gebruik van de EIA sinds 2012 gaat dat om duizenden bedrijven die investeren in zonnewarmte of zonnestroom In totaal is er in 2013 voor ruim 200 miljoen geinvesteerd in zonne-energie door bedrijven die EIA aangevraagd worden RVO meldt dat dit met name door agrarische bedrijven wordt gedaan

CombinatievanEIAmetSDE+isnietmogelijksinds2014Menmoetbeslissenwelkeoptiehet best bij de bedrijfsvoering past

De EIA zal voorlopig een interessant instrument zijn om zonne-energie investeringen mee uittelokkenbijbedrijvendiewinstmakenDeondergrensvoorEIAissysteemgroottevan25 kWp

4746

Asbest eraf Zonnepanelen eropVoor agrariers met asbestdaken is er een interessante regeling ldquoAsbest eraf zonnepanelen eroprdquo Dit is een regeling van provincies in samenwerking met het Rijk Deze subsidie mag gecombineerd worden met de SDE+

Btw vrijstellingInjuni2013heefthetEuropesehofbepaalddatdeoverdeaanschafeninstallatiebetaaldebtw kan worden teruggevraagd Dit kan omdat iedereen die tegen vergoeding stroom levert wordtgezienalsbtw-ondernemerParticulierenmoetenontheffingvragenopgrondvandeKleine-ondernemersregeling voor de btw over de terug geleverde energie Door de werking vandekleine-ondernemersregelingbetalenparticuliereeigenarenvanzonnepanelenpasbtw als het per saldo verschuldigde btw-bedrag in een kalenderjaar hoger is dan euro1345 Particuliereeigenarenvanzonnepanelenzullendezegrensindepraktijknietbereikenenkunnendaardooromontheffingvanadministratieveverplichtingenvragen

HetrendementvanzonnepanelenisvoorhuishoudensnoggunstigergewordendoordezemogelijkheidDeadministratievehandelingenzijnnietvooriedereeneenvoudigDezemogelijkheidheeftdaaromookverwarringgegevenopdeconsumentenmarktVerwachtwordt dat men hier snel aan gewend is

De postcoderoos of energiebelastingkorting voor cooumlperatiesNietiedereenheefteeneigendakdatgeschiktisOmparticulierenenMKBzondereigen dak de mogelijkheid te geven ook zonnestroom op te wekken is de zogenaamde postcoderoosregelingontwikkeldInhetEnergieakkoordvandeSERiseenbelastingkortingvan 75 eurocent per kWh afgesproken voor terug levering van hernieuwbare energie door eencooumlperatieofdooreenverenigingvaneigenaren(VvE)Deafspraakisper1januari2014ingevoerdDekortinggeldtalleenwanneerdeopgewekteenergiewordtgebruiktdoor kleinverbruikers waarvan de leden zich binnen de zogenaamde lsquopostcoderoosrsquo (viercijferigepostcodeplusaangrenzendepostcodes)vandecooumlperatieofVvEbevindenenalleenvoorelektriciteitdieaanhetnetwordtgeleverd[BronRapportagevanHernieuwbare Energie RVO]

TotophedenheeftdezeregelinggeengroeiveroorzaaktvanzonnestroomproductiedoorcooumlperatiesDitwordtveroorzaaktdooreencombinatievanadministratievecomplexiteitdeonduidelijkheidoverdekortingsperiodeenhetmoeilijkrondkrijgenvandebusinesscasedoorextrakostenzoalsaansluitingskostenInvesteerdersdeinzenhiervoorterugDeregelingisonlangsverbeterddoorhetterugbrengenvanaansluitingskostenhetverzekerenvan15jaarperiodevandekortingendoorhettoelatenvanondernemersinderegelingHollandSolarverwachtdatderegelinghiermeegaatwerkenvoorcooumlperatiesRuimtevoordergelijke projecten wordt veelal gevonden bij winkelcomplexen kerken scholen of andere utiliteitsgebouwen

Beschikbaarheid van kapitaalDeschaalgroottewaarindegroeivandecentraleplaatsingvanzonnepanelennuzitisteklein voor grote investeringsmaatschappijen waardoor er weinig tot geen grote projecten worden gerealiseerd Een randvoorwaarde voor een pensioenfonds of bank om in duurzameenergieteinvesterenisdathetomeenrelatiefgrotekapitaalinvesteringmoetgaanHetkaraktervanzonnepanelenheeftopditmomentdecomplexiteitdatvooralkleinschalige projecten met elk afzonderlijke contractueel en technisch maatwerk kunnen worden gerealiseerd Het bundelen van panden met homogene contractuele en technische aspecten is nodig voor grote investeerders Het losmaken van dit kapitaal zal nieuwe arrangementen vergen die vragen bundelt

Beschikbaarheid van leningenVia de website wwwikinvesteerslimnl is een energie bespaar lening aan te vragen voor particulierenDitiseenfondsdatinhetlevenisgeroepenvanuithetEnergieakkoordenheeftalsdoelparticuliereninstaattestellenteinvestereninenergiebesparinginclusiefzonnepanelen en zonneboilers

AnderemogelijkhedenzijnGreenLoansenfinancieringviahypotheekleningen

4948

Bijlage 2 Toelichting berekening potentieel zonnewarmte

Cijfers 2013 zijn op basis van CBS Cijfers2020zijnopbasisvaninschattingeninuitvoeringEnergieakkoord(inmiddelsooktevindeninKamerbriefWarmtevisie)naarschattingverdeeltoversectorenCijferover2050huishoudensenutiliteitisberekentopbasisvan

- Roadmap zonnewarmte 2007 Holland Solar

- CBS huishoudenprognoses

- Gemiddeldetapwatervraagperhuishoudenvan300m3aardgasequivalent

- 50vanwarmtapwaterkanmetzonnewarmtegedektwordenDezeisberekendoptotaalvan25PJ(obvinschattinggeschiktedakenenontwikkelingaantalwoningen)Voorruimteverwarmingwordteenpotentieelgeschatvan52PJ(uitgaandevanaantalgeschiktedakenontwikkelingaantalwoningenenbeterewarmteopslag)Inditrapportwordtuitgegaanvan77PJpotentieelinhuishoudens

- 70geschiktdakoppervlakvoorzonnecollectoren[TNOenBeararchitecten2001]

- Ineenalternatieveberekeningwordt40PJbijdrageaanwarmtapwaterbereidinggevonden(uitgaandevanallehuishoudensin2011)en46PJbijdrageaanwoningverwarming(uitgaandevan15vanverwarmingvanallewoningen)

- Deinschattingenpotentieelzonthermischvoorutiliteitvarieumlrenvan2PJ(ECOFYS2007)11PJ(RoadmapZonnewarmte2007)en45PJ(Cloosterman2014)

Cijfer 2050 van industrie is berekend op basis van - BerekeninginIEATask33IVDaarinwordtgestelddat32vandeNederlandse

industrieumllewarmtevraagdoorzonnewarmtegedektkanwordenobvanalyseop12sectorenBijdeberekeningwordtuitgegaanvan15energiebesparingperjaar(conformenergieakkoord)eneengelijkblijvendeindustrie

- AlternatieveinschattingenkomenuitstudiesvanESTIF(Europesebrancheverenigingzonnewarmte)enESTTP(EuropeanSolarThermalTechnologyPlatform)enRVOpublicatieWarmteenKoudeinNederland

- OpbasisvaneeneigenstudievanHollandSolariseenalternatieveinschattinggevondenvan45PJzonnewarmteindeutiliteitDitcijfergaatuitvanmaximaleinzetvanzonnewarmtetechniekeningezondheidszorgsportcultuurenrecreatieentoerisme(hotels)

Literatuur

- Benuttingvanzonne-energieindetuinbouwndasheenstrategischeverkenningWUR2011

- Bouwstenenvoorsociaalndashfactsheetmaatschappelijkvastgoed2011

- Datum25april2014BetreftBeantwoordingKamervragenvanhetlidDik-Faber(ChristenUnie)overdevoortgangvanhetconvenantldquoAsbestdakerafzonnepaneleneroprdquo

- Duurzamewarmteenkoude2008-2020potentieumllenbarriegraveresenbeleidEcofys2007

- EnergieTrend2014ndashECN

- EPIA Market Outlook 2014

- HernieuwbareenergieinNederland2013ndashCBS

- Het energieverbruik voor warmte afgeleid uit de Energiebalans CBS 2010

- HetpotentieelvanPVopdakenengevelsinNederlandCEDelft-februari1997

- KamerbriefWarmtevisieministerKamp02-04-2015referentieDGETM-ED15042827

- KoudeenWarmteinNederlandNationaalExpertisecentrumWarmtehttpwwwrvonlonderwerpenduurzaam-ondernemenduurzame-energie-opwekkennationaal-expertisecentrum-warmtewarmtecijfers januari 2013 RVO Nederland

- PotentialforSolarHeatinIndustrialProcessesIEAtask33IV2008

- PotentialofSolarThermalinEuropendashESTIF

- PVpotentieelstudieHetpotentieelvanzonnestroomindegebouwdeomgevingvan Nederland- DNV GL augustus 2014

- Raming maatschappelijke kosten van ruimtegebruik door het verkeer Ministerie Verkeer en Waterstaat adviesdienst Verkeer en Vervoer 2000

- Rapportage Hernieuwbare Energie RVO

- Versterking van de Nederlandse Energiesector Ecofys 2010

- Zonne-energieplannen en monumenten wegwijzer voor vergunningverleners Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonne-energie en uw monument wegwijzer voor eigenaren en huurders Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonne-energie in de historische omgeving groene gids Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonnewarmte een duurzame toekomst voor warmte en koude in NL Marcel Cloosterman augustus 2014

5150

52

Korte Elisabethstraat 63511 JG UTRECHTNederland

+31(0)302328008hollandsolarhollandsolarnlwwwhollandsolarnl

• _Ref405823173
• _Ref404280813
• _Ref404284250
• _Ref414171328
• _Ref414171306
• _Ref405823142
• _Ref405823150
• _Ref405823205
• _Ref423611428
• _Ref423611433
• _Ref404281853
• _Ref419558763
• _Ref405751564
• _Ref404628328
• _Ref404874034
• hgjdgxs
• _Ref405822566
• _Ref414115828
• _Ref405826809
• _Ref405826816
• _Ref404871298
• ho7ea189wih5m
• hax2szl62zcl8
• _Ref404881914
• _Ref423610973
• _Ref423611247
• _Ref423611259
• _Ref423611281
• _Ref423611315
• _Ref423611330
• _Ref404874093
• _Ref404874120
• _Ref404874132
• _Ref414181969
• _Ref404874063
• _Ref404873534
• hmo2g9zy4s5df
• _Ref406355484
• hkchj0vhoxkgy
• hnewhf4an1u9o
• h82yp4zdna8yy
• h20v0j3qacub2
• h2jdox65fkzfj
• hxa72rbjyz8ei
• hjr4v9ljue2on
• hai4nruq8gnog
• hynmsw35nwcg6
• h9bfapq4x5quo
• hwjzbmhz6nhx7
• h1fob9te
• hdpodf6hd1y4r
• hbmr0nz1352sy
• h3dy6vkm
• h1t3h5sf
• hciy7c818awjh
• h2wiwkg2p08fj
• hp6ja1ymmf5ah
• ht8cj61qisqz1
• hler15y6jsfh
• _Ref405826052
• _Ref405826059
• _Ref405826091
• _Ref297820305
• h3okoskabvdf7
• _Ref414180310
• _Ref419465901
• _Ref404597162
• _Ref404873983
• h72r80rtdv0dm
• h2et92p0
• _Ref403935885

1110

1 Energieverbruik in Nederland

Hetpotentieelvanzonne-energietoepassingenwordtuitgedruktalsaandeelinhetfinaleenergieverbruik In dit hoofdstuk wordt een kenschets gegeven van het energieverbruik van Nederland gebaseerd op cijfers van afgelopen jaren

11 Energieverbruik naar sector

In Nederland wordt jaarlijks ongeveer 3300 PJ aan primaire energie gebruikt vooral in de vormvanaardgasaardolieensteenkoolNaaftrekvanomzettingsverliezen(~500PJmetnamebijelektriciteitsopwekking)enhetniet-energetischegebruikvanfossielebrandstoffen(~650PJvooralalsgrondstofindechemischeindustrie)resulteertditineenfinaalenergiegebruik van ongeveer 2150 PJ2

Ruimdehelftvandeprimaireenergiewordtverbruiktindeindustrieendeenergiesectorzelf(zieFiguur1)Binnendeindustrieisdechemischeindustriedegrootsteenergieverbruiker(zieFiguur2)Debedrijfsgebouwenhaddenin2010eenverbruikvanruim 300 PJ zie Figuur 3

Figuur 1 Energieverbruik (primair) naar sector (Bron CBS)

2 In2013washetfinaleenergiegebruik2185PJ(bronCBS)

Kleinverbruikers tot 10000 kWhjaar hebben het hoogste rendement op zonnepanelenvanwegehethoogstetariefEnergiebelasting(0119centkWhexclbtw)Hierondervallenmetnamehuishoudens(particulierenhuur)eneendeelvanhetMKB

Kleinverbruikers tot 50000 kWhjaar hebben ook een redelijk rendement mitszijeenaansluitinghebbenvanmax3x80A(endusmogensalderen)of een SDE+ subsidie krijgen of EIA gebruiken Hieronder vallen veelal onderwijsgebouwen klein publiek vastgoed MKB en agrarische bedrijven Zijbetalen0043centkWhVVE-enmetliftenenventilatievallenookvaakin deze categorieMeeruitleginBijlage1 Toelichtingfinancieumlleaspectenmarktzonne-energie

Figuur 2 Energieverbruik naar bedrijfstak (Bron Compendium van de Leefomgeving)

Figuur 3 Energiegebruik van bedrijfsgebouwen (Bron Energie Trends 2014)

1312

12 Energieverbruik naar toepassing

HetprimaireenergieverbruikbetreftelektriciteitsopwekkingwarmteentransportbrandstoffenEnergiebronnendienenverderookalsgrondstofDeverdelingistevinden in Figuur 4 De grootste energietoepassing in Nederland is warmte Figuur 5 laat de onderverdeling zien van warmtegebruik naar sector

Figuur 4 Energieverbruik (primair) naar toepassing (Bron CBS)

Figuur 5 Warmtegebruik (primair) naar toepassing (Bron CBS)

13 Energieverbruik naar provincie

Figuur 6 Energieverbruik per provincie 2020 in TJ (Bron klimaatmonitor databank)

InFiguur6ishetenergieverbruikperprovinciegrafischweergegevenDitzijninschattingenvandeklimaatmonitordatabankDezeschattingenzijnnietcompleetenderhalvekanerslechtseenindicatiefoverzichtwordengegevenvanhetenergiegebruikperprovincieIndefiguurmistbijvoorbeeldhetenergiegebruikvandegebouwdeomgevinginZuidHollanden zijn er weinig gegevens bekend over de provincie Flevoland Het energieverbruik hangt nauw samen met het aantal inwoners en het niveau van bedrijvigheid

14 Aandeel hernieuwbaar

Het aandeel hernieuwbare energie is in Nederland nog beperkt In 2013 droeg hernieuwbareenergie99PJbijaanhetfinaleenergieverbruikvan2185PJdus45Hetleeuwendeelwasafkomstigvanbiomassa(69PJ)enwind(19PJ)Zonne-energieleverde nog maar een beperkte bijdrage zonnestroom leverde 18 PJ en zonnewarmte 11PJZonnepanelenproduceerdenhiermee04vandeelektriciteitinNederlandenzonnewarmteleverde01vandewarmtevraag[BronCBSHernieuwbareEnergieinNederland 2013]

Denationaleambitieisom14hernieuwbareenergieindeNederlandsemixtehebbenin2020en16in2023Eenserieuzebijdragevanzonne-energiewordtineersteinstantiegezochtindebebouwdeomgeving(utiliteitenwoningen)endeindustrie

Indevolgendehoofdstukkenwordthetpotentieelvanzonne-energiebehandeldopbasisvantechnischemogelijkhedenruimtelijkeanalysefinancieumlleanalyseensectoranalyse

1514

2 Zonne-energie in NL

De zonne-energie markt biedt veel soorten oplossingen waarbij de zon gebruikt wordt als bron van energie In dit hoofdstuk worden technische mogelijkheden kort toegelicht en wordendetoekomstigeontwikkelingengeschetst

21 Beschikbare zonne-energietechnieken

Zonnestraling kan toegepast worden als energiebron met de volgende techniekenZonnepanelenDezezettenzonlichtdirectominelektriciteitookwelzonnestroomofZonPV(ldquoPhoto-Voltaicsrdquo)genoemdNaomzettingvandegelijkstroominwisselstroomdoorzogenaamdeomvormerswordtdestroomdirectverbruiktof(deels)inhetelektriciteitsnet geiumlnjecteerd en elders gebruikt

ZonnecollectorenZijzettenzonlichtdirectominwarmteEenanderebenamingvoorzonnewarmte is ldquozonthermischrdquo De zonnecollectoren leveren hun warmte meestal aan een opslagvat waarna het complete systeem ldquozonneboilerrdquo wordt genoemd Zonnewarmte kan ook rechtstreeks gebruikt worden zoals bij verwarming van zwemwater of geiumlnjecteerd worden in een warmtenet

Passief huizenDitzijnwoningenzonderactieveverwarmingZijzijnzogebouwddatverwarming vrijwel geheel uit zonlicht wordt gehaald zonder tussenkomst van een conventioneelverwarmingssysteem

Solar Assisted Cooling Zonnewarmte wordt ook toegepast om koelingsprocessen te voeden Deze techniek wordt niet of amper toegepast in Nederland In de toekomst kan hier echter wel wat van verwacht worden

DezestudiebehandeltalleenhetpotentieelvanzonnepanelenenzonnewarmtesystemenomdatdezetechniekenhetleeuwendeelvanenergieuitzonzullenomvattenInditrapportwordendezetechniekenldquozonnestroomrdquocqldquozonnewarmterdquogenoemdInverderehoofdstukken worden de technieken en de mogelijkheden ermee in verschillende sectoren verder toegelicht

22 Korte vooruitblik toekomstige ontwikkelingen

De beschouwingen in dit rapport gaan uit van de huidige stand der techniek Er zijn echter technologische ontwikkelingen te verwachten die de toepasbaarheid en de opbrengst van zonne-energietechnieken zullen verbeteren De belangrijksten worden hieronder genoemd

Dunnefilm zonnepanelen(flexibelecellen)metveellagereprijsHiermeekomennieuwe toepassingen in beeld zoals gevels gebogen oppervlakken en wellicht beglazingen

Verhoogde rendementen van zonnepanelen De opbrengst per m2 gaat omhoog Men verwacht een gestage verbetering van het rendement van zonnepanelen

Inpassing in energie-infrastructuur afstemmen vraag en aanbod

verdere prijsverlagingen voor turnkey zonnewarmte en zonnestroomsystemen Hierdoor kunnen steeds meer sectoren ontsloten worden voor zonne-energie

Compacte efficieumlnte warmteopslag Over enkele jaren zijn hiervoor systemen op de markt Hiermee wordt het mogelijk warmte in de zomer opgewekt in de winter te gebruikenwaardoorhetpotentieelzonnewarmtekanverviervoudigen

Bouwinpassingen installatiegemak en esthetiek Het zogenaamde ldquoBuilding IntegratedPhotoVoltaiumlcs(BIPV)rdquoiseenaanpakwaarbijzonnepanelengeiumlntegreerdworden in de gebouwschil

InditrapportwordenbovenstaandeontwikkelingennietnadertoegelichtDepotentieelberekeningen worden er slechts deels op gebaseerd In dit rapport wordt uitgegaan van de mogelijkheid van opslag van warmte en goede inpassing in elektrische infrastructuur Erwordtaangenomendatdezetweeinnovatieshetpotentieelvoorzonnewarmteenzonnestroomin2050sterkbepalenVoordepotentieelberekeningenvoor2020wordtgeen rekening gehouden met bovenstaande ontwikkelingen

Menmagervanuitgaandatpotentieelberekeningenvoor2050eenonderschattingzijnvanonbekendegrootteomdattoekomstigeinnovatieszoalsrendementsverbeteringenenflexibelecellenverdernietingecalculeerdzijnDaarstaattegenoverdatindeberekeningenweluitgegaanwordtvaneenoptimaalruimtegebruikopoadakenDitlaatsteblijktindepraktijkvaakmeerbeperkingentehebbendanoppapierDaarhetvoor2050omgrovepotentieelinschattingengaatwordtinditrapportaangenomendatdezetweeaspectenelkaar ldquouitmiddelenrdquo

Indevolgendehoofdstukkenwordenzowelhetfinancieumllealshetruimtelijkepotentieelbehandeld

1716

3 Financieel potentieel zonne-energie

Degroeivanhernieuwbareenergiebronnenwordtinfinancieelopzichtbepaalddoordeprijsontwikkelingvandeproductenendienstendeenergieprijzendoorfiscaleregelingenen subsidies Voor de zonne-energie ontwikkelingen zijn het meest bepalend

bull kWhuurprijspersectorinclusiefenergiebelasting(EB)

bull m3 gasprijs per sector inclusief EB

bull recht op salderen van in het elektriciteitsnet geiumlnjecteerde kWh voor kleinverbruikers3 op de verbruikte kWh

bull EnergieInvesteringAftrekvoorbedrijven

bull SDE+subsidievoorduurzameenergieopties

bull energiebelastingkortingvoorcooumlperaties(ldquopostcoderoosrdquo)4

Niet-financieumlleinstrumentenzijnoaEnergiePrestatieNormvoornieuwbouwenenergienormstellingvoorapparaten(hetzogenaamdeproductenergielabel(EU))InbijlageldquoFinancieelpotentieelzonne-energierdquowordentoelichtingengegevenbijdegenoemdestimuleringsmaatregelenenfinancieumlleaspecten

InonderstaandealinearsquoswordteenkwalitatieveinschattinggegevenvandepotentielegroeivanzonnestroomenzonnewarmtepersectorgebaseerdopdefinancieumlleoptiesDezeuitlegistevensgebaseerdopsectorexpertisebijHollandSolarKennisoversectorenwordtverderbehandeldinhoofdstuk62(zonnewarmte)enhoofdstuk8(zonnestroom)

31 Financieel potentieel zonnestroom

Demeesteenvoudigeeninteressantefinancieumlleoptievoorzonnestroomtoepassingenishet salderen voor de kleinverbruiker De eigen opwek kan direct gebruikt worden en de rest van de opgewekte stroom wordt ingevoed in het net en mag over een jaar verrekend worden met de afgenomen stroom Met de huidige markt en energieprijzen kan hiermee een goed rendement gehaald worden op investeringen Huishoudens kleinere scholen veel agrarische bedrijven en veel MKB kunnen hier gebruik van maken

Bijparticulierewoningenenagrarischebedrijvenvindtmomenteeldemeestegroeiplaatsvan de aanschaf van zonnepanelen Het MKB VVE-en huurders en onderwijsinstellingen blijvenhieropachterondanksdefinancieelinteressantemogelijkhedenIndezesectorenvaltdusnogserieuzegroeiteverwachtenbijenigestimulans

3 Kleinverbruikerszijngedefinieerdalsdiegebruikersdieeenelektriciteitsaansluitinghebbentotaansluitwaarde van 3 x 80 Ampegravere Hier vallen de meeste huishoudens en VVE-en onder alsook een groot deel vanhetMKBagrarieumlrsenscholen

4 DeregelingEnergiebelastingkortingvoorcooumlperatieslevertnogweiniggroeiopHollandSolarwilgraag dat deze regeling met de actuele aanpassingen wel gebruikt gaat worden

Kleinverbruikers tot 10000 kWhjaar hebben het hoogste rendement op zonnepanelenvanwegehethoogstetariefEnergiebelasting(0119centkWhexclbtw)Hierondervallenmetnamehuishoudens(particulierenhuur)eneendeelvanhetMKB

Kleinverbruikers tot 50000 kWhjaar hebben ook een redelijk rendementmitszijeenaansluitinghebbenvanmax3x80A(endusmogensalderen)ofeenSDE+subsidiekrijgenofEIAgebruikenHierondervallen veelal onderwijsgebouwen klein publiek vastgoed MKB en agrarischebedrijvenZijbetalen0043centkWhVVE-enmetliftenenventilatievallenookvaakindezecategorieMeeruitleginBijlage1 Toelichtingfinancieumlleaspectenmarktzonne-energie

MKB-ers met een gebruik boven de 50000 kWhjaar zullen SDE+ subsidie of EIA nodig hebben om zonnepanelen rendabel te maken De kans op een goede SDE+ subsidie voor zonnestroom projecten is door toevallige omstandigheden redelijk hoog geweest in 2014 Diekansisin2015envolgendejarenweerveelkleinerdoorconcurrentievanwindenbiomassa projecten Zekerheid van toekenning is er echter niet dat hangt af van in welke fasedeaanvraagisgedaanenofhetbudgettoereikendistijdensdeaanvraag

Ook voor de industrie is het mogelijk om met SDE+ subsidie projecten met zonne-energie mogelijk te maken De interesse hiervoor lijkt voorlopig nog beperkt De reden hiervoor is nietonderzochtmaardeervaringleertdatinvesteringeninniet-bedrijfseigenactiviteitenniet populair zijn Grotere bedrijven zouden ook daken beschikbaar kunnen stellen voor cooumlperatiesvanburgersenMKBdieruimtezoekenvoorhunprojectenOpdelangeretermijn mag hier groei van verwacht worden

32 Financieel potentieel zonnewarmte

Voorzonnewarmtegeldtmomenteeldatdefinancieumlleinstrumentenbeperktzijnendater geen versnelde groei te zien is zoals dat bij zonnestroom aan de orde is Dit geldt voorallesectorenvanhuishoudenstotindustrieNietalleenzijnerongunstigesubsidiesvoorgrotereprojectenookdeenergiebelastingopgasislagerwaardoorrendementenminder aantrekkelijk zijn En omdat terugleveren van warmte nog niet mogelijk is kan er ook niet gesaldeerd worden Zonneboilers in de nieuwbouw hebben te leiden onder de tegenvallendenieuwbouwvolumestijdensderecessievanafgelopenjarenIndeuitwerkingvanhetEnergieakkoordwordtgewerktaaneengunstigerpakketvanmogelijkheden

Op de korte termijn wordt een blijvende lichte groei verwacht bij zwembaden en huishoudens Op de middellange en langere termijn verwachten wij een sterkere groei in de huishoudensenverschillendesectorenindeprocesindustriedesportenrecreatieendeagrarische sector Hierop wordt in volgende hoofstukken ingegaan

1918

4 Dakoppervlak in Nederland

IndithoofdstukwordthetpotentieelopdeNederlandsedakengeanalyseerdnaarprovincieen een enkele regio Het totaal beschikbaar dak per provincie is ontleend aan DNV-GL 2014 eneeneerdererapportagevanCEDelftuit1997UitdezestudieisgeblekendatNederland650km2dakheeftopwoningenenutiliteitsbouwwaarvanietsmeerdan60geschiktisvoorhetwinnenvanenergieuitzonlichtDeandere40dakoppervlakismindergeschiktvanwegezeerslechteopbrengstdoorzon-orieumlntatieenschaduwEenbeperktdeelisomtechnische redenen niet bruikbaar zoals dakranden schoorstenen en dakkapellen

DegenoemderapportenpresenterendetotaleoppervlakkenvanwoningenenutiliteitOm de dakoppervlakken per regioprovincie en per sector te bepalen is gerekend met CBS- bestanden van aantallen gebouwen per sector per postcodegebied en de door DNV GL bepaalde(landelijk)gemiddeldedakoppervlakkenpertypebouwenwoningtypenInTabel 1staandeoppervlakkengegevenpertypebouwvanwoningen(uitgesplitstnaartypeeneigendom)utiliteitasbestdakenentuinbouwkassenInTabel 2 is de ruimte op woningen verder onderverdeeld

Voorutiliteitsbouwasbestdakenindelandbouwenkassenishetbekendelandelijkareaalop basis van gemiddeld oppervlakte per bedrijf verdeeld over de provincies en regiorsquos Het areaal te vervangen asbestdaken is ontleend aan het antwoord van staatssecretaris MansveldoprecenteKamervragenHetareaalopkassenisontleendaanpotentieelstudievan de Universiteit van Wageningen in opdracht van LTO Nederland

Tabel 1 km2 geschikt dakoppervlak per provincieregio per sector

km2 beschikbaar dak

Totaal NL

Alle wo-ningen

Utiliteitsbouw incl industrie(totaal)

woAgrarisch met asbest

woTuinbouw- kassen

Drenthe 130 75 61 30 02Flevoland 86 55 35 21 02Friesland 173 102 79 45 01Gelderland 497 289 223 89 07

wv Achterhoek 00 45 27 00Groningen 151 131 25 55 01Limburg 281 174 113 34 09

wv Parkstad 00 41 02 00Noord Brabant 627 402 241 100 14Noord Holland 627 385 222 35 09Overijssel 281 164 126 65 01Utrecht 303 169 133 24 01Zeeland 86 63 28 27 02Zuid Holland 757 487 232 74 51Nederland 4000 2495 1517 597 100

NB De oppervlakken zijn projecties dat wil zeggen dat het de oppervlakken zijn van bovenaf gezien Bij schuine daken is het daadwerkelijke oppervlak hoger

Tabel 2 km2 dak huishoudens onderverdeeld

km2 beschik-baar dak

Koop-woning-en

Huur-wo-ningen

Huur-woningen overig bezit

Corporatie-bezit

Hoog-bouwVVE

Grond-gebonden woningen

Drenthe 45 24 06 18 05 70Flevoland 33 18 04 14 05 50Friesland 58 36 09 27 07 95Gelderland 165 110 32 78 28 260Achterhoek 27 14 04 10 02 43Groningen 75 51 15 36 14 117Limburg 101 67 21 46 20 153Parkstad 22 18 05 13 06 35Noord Brabant 234 152 40 112 42 360Noord Holland 198 208 66 141 92 293Overijssel 93 62 17 45 15 149Utrecht 99 71 20 50 28 142Zeeland 39 20 06 14 04 59

Zuid Holland 268 257 72 184 127 359Nederland 1408 1075 308 767 387 2108

Opvallend in deze cijfers is het hoge aantal km2dakopgrondgebondenwoningen(zowelhuuralsparticulier)endehoeveelheidgeschiktdakopdeutiliteit(inclIndustrieumllegebouwen)DaarbijlatenbovenstaandecijfersziendatagrarischegebouwenmetasbesteensignificantehoeveelheidruimtebiedenTabel3toonteeninschattingopruimteopmaatschappelijkvastgoedDezeschattingenzijngemaakt op basis van gegevens over bruto vloeroppervlak en een geschat gemiddeld aantal verdiepingenOpvallendindezecijfersisdehogeruimtepotentiebijonderwijszorgensport

Tabel 3 Inschatting dakoppervlak overheidssectoren obv BVO

Overheidssector km2 dakoppervlak - geschatOnderwijsgebouwen 83Kinderopvang 12Cultureel 02Sportfaciliteiten 23Zorg 51Welzijn 08Gemeente-en provinciehuizen 08Sociale werkplaatsen 04Politieenbrandweer 11Kantoren Rijksoverheid 05Totaal 207[BronMaatschappelijkVastgoed2011BouwstenenvoorSociaal]

2120

5 Ruimte potentieel anders dan daken

Zonne-energie met name zonnestroom techniek kan technisch gesproken ook eenvoudig toegepast worden op infrastructurele werken Hierbij kan gedacht worden aan parkeerterreinen geluidswallen en -schermen weg- en dijklichamen Het ruimtelijk potentieelhiervanwordtdoorHollandSolargeschatop200km2(RoadmapZonnestroom2007)DitcijferisnietnaderuitgewerktindezeRoadmapmaarduidtdezeruimtealsgeluidswallen en -schermen en weg- en dijklichamen Parkeerterreinen en andere infra zit daar niet bij

HetvoormaligeMinisterievanVampW(AdviesdienstVerkeerenVervoer)heeftin2000eenrapportuitgegevenoverhetruimtebeslagvanverkeerenvervoerDezestudiegeeftaanhoeveel ruimtebeslag er is op infrastructurele werken in Nederland zie Tabel 4

Tabel 4 Ruimtebeslag infrastructurele werken in Nederland

Binnen bebouwde kom km2

Buiten bebouwde kom km2

Wegen 360 680Vaarwegen 1300Fietspaden 25 40Parkeerterreinenplaatsen publiek 120Parkeerterreinen privaat zoals winkelcentra bedrij-venterreinen

Onbekend Onbekend

Benzinestations 09 11Trammetro infra 33Railinfra beheer 66NS Vastgoed 39NV Nederlandse Spoorwegen 21Zeehavens 47Binnenhavens 9Luchthavens(totaalvandeterreinen) 49

Uittabel4blijktdatereengrootruimtepotentieelligtbijparkeerterreinenvastgoedvandeNederlandseSpoorwegenenluchthavensDezelaatstetweevallenonderutiliteituit het vorige hoofdstuk Kleinere bijdragen kunnen gedaan worden door bushaltes en benzinestationsIneennogverderetoekomstisdenkbaardatookruimtetevindenisopbovenleidingenvantreinentramsen(bovengronds)metrobovenennaastsnelwegenenhaventerminalsDitpotentieelkanoplopentotenkelehonderdenvierkantekilometersendaarmeeeensignificanteaanvullendebijdrageleverenaandeenergievoorziening

NaargroveschattingishetruimtepotentieelnaastdeNederlandsedakenongeveer400km2 Bij dit cijfer wordt uitgegaan van de 200 km2 civiele werken uit de Roadmap Holland Solarennaargroveschatting200km2 parkeerruimte Het is onbekend hoe dit verdeeld is over de provincies

Zonnewarmtetechniekenkunnentoegepastwordenindebuurtvanlocatieswaareendirectewarmtevraag is of waar een warmtenet ligt waarop ingevoed kan worden

Zonnestroom kan op al deze type ruimten toegepast worden omdat overal ingevoed kanwordenophetfijnmazigNederlandseelektriciteitsnetDieplekkenwaardirecteenelektriciteitsvraag is zijn echter het meest interessant Er kan hier gedacht worden aan parkeergaragesenparkeerterreinenmetoplaadstationsvoorelektrischvervoerenaanvervoer via rail

2322

6 Zonnewarmte potentieel in Nederland

61 Inleiding

Zonnewarmte technieken worden al sinds de jaren 70 toegepast op de Nederlandse en Europese markt Zonnewarmte opgewekt met zonnecollectoren wordt opgeslagen in een boilervat Dit wordt vooral toegepast bij warmwaterbereiding maar er zijn ook mogelijkheden voor bijdragen aan ruimteverwarming Zie Figuur 7 voor de ontwikkeling van zonnewarmte

In Nederland is de CV ketel meestal de naverwarmer van de zonneboiler De toepassing van de CV ketel is vooral in huishoudens te vinden maar ook zwembaden veehouderij sportcomplexenenhotelsAlmereheefteengrootzonnewarmtesysteemdateenstadsverwarming voedt De groei van zonnewarmte is vooral te danken aan toepassing in de zwembaden en de nieuwbouw van woningen De techniek wordt nog amper gebruikt in deindustriehoewelerveeltechnischepotentieligtZonnewarmtetechniekenzijngeschiktvoor processen tot 250-400 graden voor verschillend type processen

Nederland kent verschillende aanbieders voor zonnewarmte technieken De producten zijnvolwassen[Ecofys2010]maardemarktisnietdoorontwikkeldondanksdetechnischepotentieDeredenhiervoorwordtgezochtindefinancieumllebelemmeringenendedalendenieuwbouwcijfers Er is weinig gericht overheidsbeleid geweest op ontwikkeling van duurzamewarmteHierkomtnuveranderingindeMinistervanEconomischeZakenheeftnieuwbeleidaangekondigdmiddelseenwarmtevisie[KamerbriefWarmtevisie]Hierinwordtookzonthermischalsbelangrijkpotentieelvoorduurzamewarmtegenoemd

VanalhetNederlandseenergiegebruikbetreft38warmtezieFiguur4paragraaf12Zonnewarmtetechniekenhebbenvanwegedehogewarmtevraagpotentieomsubstantieelbij te dragen aan een duurzame invulling van die warmtevraag

Figuur 7 Ontwikkeling zonnewarmte productie in Nederland

62 Potentieel zonnewarmte in sectoren

ZonnewarmtekantoegepastwordeninverschillendesectorenHetgrootstepotentieelligtde komende jaren in de huishoudens Maar ook bij hotels zwembaden agrarische sector en zorginstellingen kan zonnewarmte een serieuze bijdrage leveren In deze paragraaf wordt hetpotentieelpersectorbehandeld

Indeindustriewordtvooraleenpotentieeloplangeretermijngezien(zieTabel 5)Decijfersvoor2050kunnenopgevatwordenalstotaalpraktischhaalbaarpotentieelEnergiebesparingenvan15perjaarzijnhierinverdisconteerdVerdertoelichtingopdezecijferszijntevindenindeBijlage2Toelichtingberekeningpotentieel

Tabel 5 Potentieel zonnewarmte in Nederland per sector5

Cijfers in PJjaar 2013 2020 2050Huishoudens 060 25 77Industrie 0 05 19Utiliteit 044 20 11

Momenteel zijn de sectoren met het grootste aandeel zonnewarmte de huishoudens en de sectorsportenrecreatieActueleindustrieumlletoepassingenwordengeschatalsnihilhoeweler wel voorbeeldprojecten zijn gerealiseerd zoals bij van Melle in Breda waar een groot zonnewarmtesysteem met 2400 m2 zonnecollectoren isgerealiseerdDepotentieel cijfersvoor de industrie zoals gegeven in Tabel 5 zijn gebaseerd op analyses van IEA en de Roadmap vanHollandSolaruit2007VoorhetpotentieelvanzonnewarmtezijnechtersterkafwijkendeinschattingentevindenindeliteratuurZieTabel 6 en Tabel 7vooralternatieveschattingenvoortotaalpotentieelvoorzonnewarmteinNederland

Tabel 6 inschatting potentieel zonnewarmte obv ESTTP Visie

160 PJjaar Potentieel2030280 PJjaar Potentieel2050

Tabel 7 inschatting potentieel zonnewarmte obv studie ESTIF

41 PJjaar Potentieel2020147 PJjaar Potentieel2030340 PJjaar Potentieel2050Hetverschilligtvooralinverschillendeopvattingenoverhetpotentieelindeindustriein de verschillende scenariorsquos ECN stelt in haar studie ldquoZonnewarmte systemen voor de productievanwarmteenkoudeindeindustrierdquoin2007hetvolgende

ldquoVoor Nederland ligt die waarde [van het zonnewarmte potentieel] op maximaal 56 PJjr Echter reeumlle schattingen voor 2030 varieumlren van 06 tot 2 PJjr Voor Europa ligt die waarde op totaal 230 PJjr (Weiss 2006a)rdquo

Recentere studies van ESTIF en ESTTP laten echter veel hogere cijfers zien voor het potentieelvanzonnewarmteindeindustrieWathetdaadwerkelijkpotentieelinverschillendeindustrieumllesectorenisinNederlandzouverderonderzochtmoetenwordenIn de analyses in deze studie gaan we uit van de cijfers uit Tabel 5

5 Voor2020isuitgegaanvaninschattingenvanEnergieakkoordOpbasisvanBusinessAsUsualgaanweuit van totaal van 2PJ Het scenario 5 PJ is haalbaar bij intensivering

2524

63 Ruimtevraag potentieel zonnewarmte

Het aantal km2datnodigisvoordeopwekkingvanhetpotentieelzonnewarmteis82km2 Hierbij wordt uitgegaan van een lichte toename van het rendement per m2 collector oppervlak van 10 GJm2jaar naar 13 GJm2jaar Er moet worden opgemerkt dat met de huidige technieken zonnewarmte per m2 eenhogereenergieopbrengstheeftdanzonnestroom

Tabel 8 km2 collectoroppervlak potentieel zonnewarmte per sector

Cijfers in km2 collector 2013 2020 2050Huishoudens 06 217 5923Industrie 0 043 1462Utiliteit 044 174 846Totaal 10 43 823

64 Potentieel zonnewarmte bij huishoudens

DegroeivanzonneboilersisinhetverledengestimuleerddoordeEPC(Energieprestatieeis)inhetbouwbesluitendoordesubsidieregelingenDoordeafgenomengroeivannieuwbouw en door weggevallen subsidies is de marktontwikkeling voor zonneboilers bemoeilijktHetverdienpotentieelvoorhuishoudensislaagoadoordelageenergiebelastingopgasHierdooriszonnewarmteinvergelijkingmetzonnepanelenuitbeeldgeraaktbijdewoningbezitterHetpotentieelisechtergrootzoalshierboventoegelicht MetmeeraandachtvooreengelijkspeelveldinenergiebelastingverdergaandeverlagingvandeEPC(enhandhavingerop)enmeeraandachtvoorpromotieverwachtHollandSolarveelvanditpotentieelvoordekomendedecennia

Potentieel zonnewarmte huishoudens per provincieOp basis van aantallen woningen per provincie en het gemiddeld gasverbruik per type woningiseeninschattinggemaaktvanhetpotentieelvanzonnewarmtetoepassingenper provincie Hierbij is uitgegaan van ongeveer een halvering van gemiddeld gasverbruik doorisolatieeneenbijdragevanzonnewarmtevanongeveer50voorzowelwarmwateralsruimteverwarmingHierbijwordtopgemerktdatdecijfersvan2050eentheoretischpotentieelzijnVoorhetcijfervoor2020wordtuitgegaanvantotaal5PJ(waarvan25bijdehuishoudens)dieterealiserenisbijeenversneldscenariovanuithetEnergieakkoordDe maatregelen hiervoor worden momenteel besproken In Tabel 9wordteeninschattinggegevenoverpotentieelperprovinciegebaseerdophuishoudenaantallenperprovincieHet gaat hier om afgeronde getallen

Tabel 9 Inschatting potentieel zonnewarmte huishoudens per provincie 1 PJ = 1000 TJ

Cijfers in TJ 2020 2050Drenthe 70 2200Flevoland 60 1600Friesland 100 3000Gelderland 290 8600Groningen 130 4000Limburg 180 5300Noord Brabant 410 12000Noord Holland 410 12000Overijssel 160 4900Zuid Holland 520 16000Utrecht 180 5200Zeeland 60 1900Nederland 2500 77000

Potentieel zonnewarmte industrie en utiliteit

Dewarmtevraaginindustrieumlleprocessenwas579PJin2013waarvan124PJonderde250graden De agrarische industrie en dan met name de glastuinbouw gebruikte 98 PJ De utiliteithadin2013eenwarmtevraagvan258PJ[RVOWarmteenKoudeinNL2013] EristechnischgesprokeneengrootzonnewarmtepotentieelindezesectorenZonnewarmtekan(theoretisch)bijdragenaanalleprocessenmeteentemperatuureisvan onder de 400oC(zieFiguur8)maarindepraktijkwordtditpotentieelnognietbenutFinancieumlleenpraktischebezwarenbelemmerendegroeiDehuidigeenergieprijzenenndashbelastingenmakeninvesteringeninzonnewarmtenuminderinteressantvoorpotentieumllegebruikers

Figuur 8 Warmtevraag NL industrie verdeeld naar Temperatuurniveau (Bron RVO publicatie Warmte en Koude in Nederland)

2726

Processenwaarzonnewarmtesubstantieelaankanbijdragenzijnruimteverwarmingwarmwaterbereidingschoonmakenspoelendrogenverdampendestillerenblancherenpasteuriseren steriliseren koken smelten verven en oppervlaktebehandelingen Koelen metzonnewarmteisechterookmogelijkSub-sectorenbinnendesectorutiliteitmetzonnewarmtepotentieelzijn

bull recreatie(hotelsencampings)

bull wellness(saunarsquos)

bull horeca

bull sport(zwembadenensportcomplexen)

bull zorginstellingen

bull ziekenhuizen

Sub-sectorenbinnendesectorindustriemet(theoretisch)zonnewarmtepotentieelzijnbull foodsector(drankenzuivelsnoepenvleesindustrie)

bull textielindustrie

bull papier- en kartonindustrie

bull chemische industrie

bull wasserijen

bull transportsector(garages)

Sub-sectorenbinnendeagrarischesectormetzonnewarmtepotentieelzijnbull mestkalveren houderij

bull pluimveehouderij

bull varkenshouderij

bull bloembollen(drogen)

bull kippenmest drogen

bull glastuinbouw

Zonnewarmte en industrieVoedingsindustrie in de foodsector wordt veel warm water gebruikt voor spoelen pasteuriserenenmengen(bierzuivelvlees)Indeliteratuuriseenpotentieelgevondenvoordevleesverwerkendeindustrievan89TJjaarHollandSolarschathettotalepotentieelvoor zonnewarmte in de voedingsindustrie op 10-15 PJ

Papier en karton Nederland kent een papierindustrie en in deze sector is een grote laagwaardigewarmtevraagZonnewarmtepotentieelisechterbeperktomdatdeprocessenveelrestwarmtebenuttenDesectordraagtactiefbijaandeenergietransitiedoorintezettenopefficiencydoorhergebruikvanwarmteenreststoffen

Chemische industrie er zijn nog geen studies gedaan naar de bijdrage van zonnewarmte aan de chemische industrie op lange termijn

Textiel industrieerisonvoldoendebekendoverhetpotentieelindeNederlandsetextielindustrie(inclusiefwasserijen)

Zonnewarmte en utiliteitZiekenhuizen-verzorgingshuizensportaccommodatieszwembadenenhotelshebbeneen grote vraag naar warm tapwater n hoge comforteisen aan ruimteverwarming Er is dus eengrootpotentieelvoorzonnewarmtetechniekenDeinschattingenvoorhetpotentieelvarieumlrenEcofys stelt in 2007 dat de warmtevraag van ziekenhuizen verzorging sport zwembaden enhorecasamen5PJthwasBijdezesectorensameniseenpotentieelvanongeveer25PJthjaar voor zonnewarmte

Detotalewarmtevraaginutiliteitisongeveer230PJwaarvandebovengenoemdesectorenongeveer85PJgebruikenaanwarmte(warmwaterenruimteverwarming)OngeveerdehelfthiervanzoutheoretischmaximaaldoorzonnewarmtetechniekenopgewektkunnenwordenHollandSolarsteltdathetpraktischehaalbare25hiervanisinconcurrentiemetandere(warmte)opwekkingstechniekenHetpotentieelwordtop11PJgesteld

Naarschattingiserreeds044PJjaarbijdragevanzonnewarmteindezwembadeneneenonbekendehoeveelheidbijhotelsencampingsHetpotentieelvoorzwembadenisvolgensHolland Solar 45 PJ Ziekenhuizen passen veelal WKK toe voor eigen elektriciteitsopwekking waardoor de vraag naar zonnewarmte moeilijk ontstaat Hier wordt de komende decennia dan nog niet veel van verwacht Voorverzorgingstehuizenendehotelsectoriswordthetpotentieelgeschatopongeveer2respectievelijk4PJ

DefinancierbaarheidvanzonnewarmteprojectenvaakeenbelemmeringVeelalzijneigendom en gebruik van vastgoed gescheiden waardoor kosten en baten bij verschillende partijenliggenDaarnaastishetinvestereninzonthermischofanderetechniekenmeestaleenbedrijfsvreemdeactiviteitenheeftdaaromvaakgeenprioriteitDeprojectomvangisvaaktekleinvoorfinancieringdoorbankenensubsidieisnietbeschikbaarEIAisindezesectorvaakdeenigestimuleringvanuitdeoverheid(vooruitlegEIAzieBijlage1 Toelichtingfinancieumlleaspectenmarktzonne-energie)

Zonnewarmte en land- en tuinbouwIndeland-entuinbouwis84PJwarmtegebruiktin2010(=24miljardm3aardgas)waarvan

bull 09 PJ voor melkveehouderijbull 35 PJ voor intensieve veehouderijbull 75 PJ voor glastuinbouwbull 5 PJ overige

IndeglastuinbouwwordtveelinspanninggedaanomtotenergieefficiencytekomenNunog draagt voornamelijk WKK bij aan de warmtevoorziening in de glastuinbouw en worden zonthermischetechniekennietactieftoegepastindezesectorErzijnopditmomentwelgoedemogelijkhedenindemelkvee-enintensieveveehouderijHettotalepraktischemarktpotentieelvoorzonnewarmteindeland-entuinbouwwordtvoorlopiggeschatop2-3PJ

2928

Warmtenetten en zonnewarmteZonnewarmteistechnischgeziengeschiktvoorhetinvoedeninwarmtenettenzoalsbijvoorbeeldinAlmerewordttoegepastErisgeeninschattinggemaaktvanhetpotentieelvan deze toepassing in Nederland maar er worden goede resultaten behaald in Denemarken en Duitsland In die landen blijkt dat toepassingen vanaf 6000 m2 collector oppervlak economisch rendabel kunnen zijn

65 Conclusies Potentieel zonnewarmte

Erismet50-100PJveeltechnischpotentieelvoorzonnewarmteinverschillendesectorenDe snelste en eenvoudigste te realiseren groei valt te verwachten bij huishoudens zwembaden en de agrarische sector

Er zijn vooralsnog geen beperkingen gevonden in het ruimtegebruik er is voldoende ruimte op het vastgoed voor het opwekken Zonnewarmte systemen kunnen naast zonnepanelen ruimte vinden op de Nederlandse daken

BelemmeringenzijnvooralhethuidigerendementtovfossielalternatiefvanwegelagebelastingopgaseneenlastigefinancierbaarheidvanprojectenVerhogenvanenergiebelastingopgasverhogenvandeEIAbetereoptiesindeSDE+enbetereregelingenvoorzonnewarmteindelandbouw(parallelaanzonnestroom)zoudendemarktbeterdoenontwikkelenOnderzoeknaarhetpotentieelendebelemmeringenvoorzonnecollectorveldendieinvoedenopwarmtenettenwordtaanbevolenHierligtnaarverwachtingnogeengrootpotentieel

HetinschattenvanhetpotentieelvanzonnewarmtetoepassingenindeNederlandseindustrie kent verschillende versies Het verdient aanbeveling de achtergronden te analyserenenhetdaadwerkelijkpotentieelindeindustrieteonderzoekenVoorlopigmagmenaannemendatertechnischenfinancieelrendementtebereikenisineenaantalindustrieumllesectorenmetnamedefoodsectorHetopenstellenvandeSDE+voormeerzonnewarmtetoepassingenzouhierbijkunnenhelpenOmhetvolledigepotentieeltebenuttenzaldepositievanduurzaamopgewektewarmtemoetenverbeterentenopzichtevan warmte uit fossiele bronnen

7 Zonnestroom potentieel

IndithoofdstukwordthetpotentieelvoorzonnestroominkaartgebrachtHierbijwordt gekeken naar de maximaal beschikbare ruimte en de hoeveelheid energie die op deze ruimte opgewekt kan worden Er wordt hierbij onderscheid gemaakt tussen het theoretischeenhetpraktischepotentieel

Deafzetvanzonnepanelenverdubbelt(ofverdrievoudigt)inNederlandelkjaarsinds2008Figuur 9 laat het totaal opgesteld vermogen van zonnestroom per jaar zien De sector stelt dat in oktober 2014 de grens van 1 GWp aan opgesteld vermogen is gepasseerd

Figuur 9 ontwikkeling zonnestroom in NL (2013 is inmiddels bijgesteld tot 722 MWe) Bron Rapportage Hernieuwbare Energie RVO

71 Theoretisch potentieel zonnestroom

DevermogensdieopdedakeninpotentiegeplaatstkunnenwordenzijninTabel 10 gegeven Hierbij is conform de studie van DNV GL gerekend met 160 Wp per m2 dakoppervlak Dit is op basis van huidige technologie en gaat ook uit van een maximaal gebruik van al het geschikte dakoppervlak Momenteel staat er in Nederland ongeveer 1 GWpwaarvan80woningenenruim10indelandbouwDesectorverwachtin2020intotaal 5 GWptehalenbijgelijkblijvendbeleidBijhetmaximaalstimulerenenhetopheffenvan alle belemmeringen kan dit zelfs oplopen tot 8 GWp

3130

Tabel 10 potentieel PJ zonnestroom op basis van dakoppervlak

Totaal PJjaar potentieel

Alle da-ken in NL Huishoudens

Utiliteits-bouw incl industrie

Asbestdaken agrarisch Tuinbouwkassen

Drenthe 65 38 31 15 01Flevoland 44 28 17 11 01Friesland 87 51 40 22 01Gelderland 251 145 112 45 03

Achterhoek 00 23 00 14 00Groningen 76 66 13 28 00Limburg 142 88 57 17 05

Parkstad 00 21 00 01 00Noord Brabant 316 203 122 50 07Noord Holland 316 194 112 18 05Overijssel 142 83 63 33 01Utrecht 153 85 67 12 01Zeeland 44 32 14 13 01Zuid Holland 381 245 117 37 26Nederland 2016 1258 765 301 50

Tabel 11 potentieel PJ zonnestroom woningen naar type en eigendom

PJjaar poten-tieel

Koop-wo-ningen

Huur-wo-ningen

Huur-woningen overig bezit

Corpor-atie-bezit

Hoog-bouwVVE

Grond-gebon-den wo-ningen

Totaal woningen

Drenthe 23 12 03 09 02 35 35Flevoland 17 09 02 07 02 25 26Friesland 29 18 04 14 03 48 48Gelderland 83 55 16 39 14 131 138

Achterhoek 14 07 02 05 01 22 21Groningen 38 26 07 18 07 59 64Limburg 51 34 11 23 10 77 85

Parkstad 11 09 03 06 03 17 20Noord Brabant 118 77 20 57 21 182 194Noord Holland 100 105 33 71 46 148 204Overijssel 47 31 08 23 08 75 78Utrecht 50 36 10 25 14 71 86Zeeland 20 10 03 07 02 30 30Zuid Holland 84 97 28 71 58 104 181Nederland 710 542 155 386 195 1063 1251

In totaal is er volgens studie van DNV- GL ruimte voor 66 GWp zonnepanelen op de NederlandsedakenOmgerekendinPJprimairverbruikgaatdatompotentieel208PJDit is bepaald op basis van gelijkblijvende rendementen van panelen en gelijkblijvend dakoppervlak(endusgelijkblijvendehoeveelheidwoningenenutiliteit)

72 Praktisch potentieel zonnestroom op huishoudens

Huishoudens met grote daken zullen hun dak niet helemaal volleggen met zonnepanelen Hetaantalzonnepanelenwordtnaarinschattingbegrensddoorheteigenverbruikenanderetoepassingenophetdak(zoalsschoorstenendakramenlichtkoepelszendmasten)

Tabel 12geefthetaantalTJpotentieel(cijfervoor2050)voorhuishoudensengeschatteTJin2020Inditscenarioblijfterongeveer70km2 over op de woningen als geschikt dakoppervlak

Tabel 12 scenario TJ zonnestroom in huishoudens in 2020 en 2050 (NB 1000 TJ is 1 PJ)

ProvincieScenarioTJ in 2020

Potentieel TJ in 2050

Drenthe 360 2600Flevoland 270 2000Friesland 490 3600Gelderland 1438 10000Groningen 440 3300Limburg 880 6400Noord Brabant 1800 13000Noord Holland 2100 16000Overijssel 810 6000Zuid Holland 2800 20000Utrecht 890 6500Zeeland 300 2200Nederland 12600 92000Deberekeningvoor2020isgebaseerdop5GWpschattingvoor2020inhetEnergieakkoordwaarvan 4 GWp op de woningen

3332

73 Potentieel zonnestroom op civiele werken

InHoofdstuk5ishetruimtepotentieelbeschrevenopandereplaatsendanopdedakenHet gaat in Nederland om 200 km2 op civiele werken en nog eens 200 km2 parkeerruimte Daarnaast is op de langere termijn ook honderd tot duizend km2 beschikbaar op de autowegen en rails

Tabel 13 Zonnestroom PJ potentieel op civiele werken

PJpotentieelCiviele werken 200 km2 90Parkeerruimte 200 km2 90Autowegen tot 100km2 440Hieruitblijktdaterdusnogeenaanzienlijkpotentieelteontginnenisopcivielewerkenboven parkeerruimte en boven de wegen Hoeveel daadwerkelijk gerealiseerd kan worden hangtsterkafvandeambitievandeRijksoverheidenallelokaleoverhedenVoor het daadwerkelijk realiseren van projecten op civiele werken en parkeerruimte zijn stimuleringsmaatregelennodigRuimtelijkeordeningenvergunningenzijnhierbijvanbelangalsookstimuleringsmaatregelenvoorafdekkenvandeonrendabeletopvandeopwekking

74 Conclusies potentieel zonnestroom

Binnen de sector woningbouw is het meest in het oog springende woningtype de grondgebondenwoningTweederdevanhetpotentieelvermogenhiervanligtbijdewoningendieinparticulierbezitzijnOpvallendisdathetaandeelvanVVE-enlandelijkgezien klein is in vergelijking met andere bouwtypen De verhoudingen tussen woningtypen varieumlrenechtersterkmetperregioprovinciedushetpotentieelook

Utiliteitendeagrarischesector(mnmetasbestdaken)herbergtookeengrootpotentieelHetpotentieelopandereruimtedandedakenwordtverdernietgeanalyseerdGeziendegroottevanditpotentieelverdienthetaanbevelingdekansenenbelemmeringennaderteonderzoeken

Deachtergrondenhethandelingsperspectiefvoordeverschillendesectorenintermenvanfinancieumlleeninstitutionelebelemmeringenwordtbehandeldinhetvolgendehoofdstuk

8 Beschrijving potentieel zonnestroom in verschillende sectoren

IndithoofdstukwordtdehuidigeenpotentielemarktvanzonnepaneleninNederlandpersector beschreven De sectoren die besproken worden zijn

bull particulierewoningbezittersparticuliereverhuurdersenwoningcorporatiesbull agrosectortuindersveeteeltbedrijvengroente-enfruittelersbull MKBkantoorfunctiesenprocesfunctiesbull overheidutiliteitvanzorginstellingenonderwijskantorensportenrecreatiebull civiele werken snelwegen taluds dijken oevers kanalen gemalen

parkeerplaatsenspoorenstationsbull Groot Vastgoed Privaat

81 Particuliere huiseigenaren

De groei in zonnepanelen van de laatste jaren is vooral te danken aan de groei bij de particulierehuiseigenarenNaarschattingstaatereind2014ruim1GWpaanvermogeninNederlandOngeveer80hiervanligtopdakenvanwoningen[EPIA2014]NaarverwachtingblijftdegroeiopdeparticulierewoningmarktgoedzolangdehuidigesaldeerregelingofdeopvolgerdaarvangunstigblijftDiegroeikanbestendigdwordendoor verdere maatregelen zoals het systeem van energielabels

Een bijzondere categorie zijn de woningen of gebouwen die onder bescherming vallen zoals monumenten of beschermd dorp of stadsgezicht Eigenaren komen in dit geval vaak belemmeringentegenbijvergunningverleningenhetisnietaltijdduidelijkofietsmagofnietmagHoeweldeRijksdienstvoorCultureelErfgoedhiereenpublicatieoverheeftzijnhet de gemeenten die hun eigen afweging maken Vaak speelt ook een gebrek aan duidelijk afwegingskaderbijgemeentenwaardoorinitiatievenstranden

OokVVE-enkunnenhungemeenschappelijkverbruik(liftenventilatieverlichting)salderenopdealgemeneaansluitingDitgeldtnietvoordehuishoudensbinnendeVVEzijhebbenimmers geen eigen dak In sommige gevallen zijn er wel technische mogelijkheden om de geproduceerde stroom vanaf het dak naar de afzonderlijke huishoudens te leiden OokkandepostcoderooseenmogelijkheidbiedenDegroottevanhetdakisdaarbijweleen beperking die is vaak te klein om een serieus deel van elektriciteitsverbruik van alle huishoudens op te wekken Daarbij is het gebruik van het dak formeel een gezamenlijke beslissing van de VVE en daarmee kan de besluitvorming complex zijn Van de groei van zonnepanelen op appartementencomplexen kan daarom niet te veel verwacht worden

3534

82 Huurwoningen

WoningcorporatiesinvesterensomsinzonnepanelenDeverbeterdeenergieprestatiedoorzonnepanelen kan echter niet in de huurprijs verrekend worden De kosten liggen hierdoor bijdeverhuurderendebatenkomenbijdehuurderDeWoningcorporatieslossenditopdoor

bull de investering te bezien in het kader van maatschappelijk sociale doelenbull de investering zelf terug te halen via een vorm van lease naar de bewonerbull de investering door een ESCO te laten doen zie paragraaf 87bull huurders toestaan zelf zonnepanelen te laten plaatsen

Met deze randvoorwaarden wordt enkel een lichte groei voorspeld De groei van zonnepanelen zal veel harder gaan zodra zonnepanelen opgenomen worden in het huurtellingsysteem

Bijparticuliereverhuurderswordt(naarverwachtingvanHollandSolar)geeninteressantegroeimarkt gezien voor zonnepanelen In totaal bezit deze groep 15 km2 aan dakoppervlak De bereidwilligheid tot investeren in zonne-energie zal individueel verschillen en zal sterk afhangenvanhetverdienmodelvoordeverhuurder

83 Agrarische bedrijven

DeagrarischesectoriseengroeimarktvoordeafzetvanzonnepanelenAgrarieumlrszijneigenaar van hun vastgoed en zijn gewend aan een lange termijn investering Daarbij is vaak hetnodigekapitaalbeschikbaarenagrarieumlrskunnengebruikmakenvanSDE+subsidieeventueelincombinatiemetderegelingldquoAsbesterafZonnepaneleneroprdquoEenanderemogelijkheidishetgebruikmakenvandeEIAinplaatsvandeSDE+Erzijnookagrarieumlrsdiehun daken ter beschikking stellen voor buurtbewoners Voorlopig wordt er vanuit gegaan dat de markt voor zonnepanelen in de agrarische sector stevig kan blijven groeien

84 Het MKB

OndernemersuithetMKBdieeigenaarzijnvanhunpand(metdak)eneenverbruikhebbendat onder de 50000 kWh per jaar ligt kunnen een rendabele business case maken De terugverdientijdenzijnechtervaakeenstuklangerdaneenondernemerhanteertinzijneigenbedrijfsvoeringWaareenMKB-ereentermijnvan2tot5jaarheeftwaarinhijvooruitkankijkenisdeterugverdientijdvaneenzonnestroominstallatie8tot10jaarAlserwinstwordt gemaakt kan de EIA helpen Indienhetverbruikhogerisdan50000kWhbetaaltmenminderenergiebelastingIndienmeneengrootverbruikersaansluitingheefteneensysteemkiestvanbovende15kWpkanSDE+ aangevraagd worden Daarbij kan een knelpunt zijn dat het kapitaal niet beschikbaar is Hierbij zal het MKB investeringen in zonnepanelen alleen doen als het raakt aan de missieofvisievanhetbedrijfBedrijfsvreemdeactiviteitenwordenoverhetalgemeengeschuwd Veel MKB-ers zijn huurder van een bedrijfsruimte Deze groep zal niet investeren in zonnepanelen

Zonnepanelen zijn interessant voor die MKB-ers met eigen vastgoedbezit waarbij kostenreductieofvoorspelbaarheidvanenergiekostenterealiserenzijnmetzonnepanelenVoordezegroepvaltgroeiteverwachtenalserrustisoversalderen(ofdeopvolgerervan)en er borgstellingen mogelijk worden naast de SDE+ aanvraag

85 Zonnepanelen op civiele werken

Opdecivielewerkenendeverkeersinfrastructuurisveelpotentieleruimtevoorontwikkelenvanzonne-energieprojectenHoewelerwelinitiatieveneninnovatieveconcepten zijn om grondgebonden projecten te ontwikkelen bijvoorbeeld bij de A20 geluidswalbijNieuwTerbreggeinRotterdamzijneramperprojectengerealiseerdopgeluidswallen

Grondgebonden projecten halen momenteel moeilijk rendement De stroom wordt verkocht aan een leverancier voor ongeveer 5-6 cent per kWh terwijl de kosten geraamd wordenop15centperkWhDezefikseonrendabeletopzalmetSDE+subsidieaangevuldmoetenwordenofviaeenenergiebelastingkortingviacooumlperatiesDaarerwelinitiatievenzijn en interesse is wordt verwacht dat ook hier een groei ontstaat zodra SDE+ beter toegankelijkis(ditwordtalverwachtvandetoekenningenonlangsinfase6vanSDEin2014)enzodradepostcoderegelinggaatwerken

DaarbijwordtopgemerktdathiervergunningsprocesseneenrolspelenIndepraktijkleverenvergunningsprocessenbelemmeringenZosneuvelenprojectinitiatievendooronmogelijkheden in het bestemmingsplan of ontbreekt er een ruimtelijk afwegingskader Bijvoorbeeld zonnepanelen worden in de ruimtelijke ordening gezien als stedelijke objecten watindepraktijkkanleidentotafwijzingvanaanvrageninnietstedelijkgebied

In de toekomst zullen vragen aan de orde komen waarbij ruimtelijke ordeningsprocessen en vergunningsprocedures onder de loep genomen zullen worden Het ruimtelijk instrumentarium(streekplanomgevingsvisiebestemmingsplannenenz)moetwordenonderzochtopeenbeterensnellerhandelingsperpectiefvoornieuweenergietechnieken

Uit de markt zijn geluiden dat de kosten voor vergunningen erg hoog zijn in de voorfinancieringVoorrisicovolleprojectenisditeenmoeilijktenemenhorde

Toekomstigedoelgroepenzijnenergieleveranciersprojectontwikkelaarsencooumlperatiesvanplaatselijke burgers met MKB

3736

86 Groot Vastgoed Privaat

In Nederland is er een aantal grote vastgoedspelers zoals pensioenfondsen Corio Schiphol RealEstateMVGMenNSVastgoedHetbouwbesluitlegteenbelangrijkeenergieambitiein de nieuwbouw van vastgoed Toename de toepassing van zonnepanelen is in deze sector vooralteverwachtenindenieuwbouwEchternieuwbouwismomenteelbijnastilgelegddoorderecessieHetisonduidelijkhoelangdezesituatieblijftvoortbestaan

Op een aantal uitzonderingen na zijn in deze markt nog weinig grote investeringen gedaan indetoepassingvanzonnepanelenHierligtmogelijkweleentoekomstigverdienmodelvan het inclusief verhuren van objecten Ook het maatschappelijk verantwoorde karakter van groene kantoren is een drijfveer die vastgoedbedrijven kan prikkelen om in zonnepanelen te investeren Een cultuuromslag naar duurzaam en een andere kijk op de verhuurdersmarkt naar inclusief is hier voor nodig

Het verduurzamen en transformeren en zoeken van nieuwe business modellen met stakeholder involvement is een nieuw issue in een deel van de vastgoedmarkt Dit wordt veroorzaaktdoordeleegstandenrecessieproblematiekEnerzijdsleidtderecessietoteen onmogelijkheid tot investeren wegens het moeten afwaarderen van het vastgoed Anderzijdswordthierookeentoekomstigekansgezienvoorverduurzaming

Verwacht wordt dat de mogelijkheden van de postcoderoos enige groei in deze sector kunnen veroorzaken denk bijvoorbeeld aan winkelcentra Hoe deze kansen zich vertalen in eenpotentielegroeivandeafzetvanzonnepanelenindezesectorisniettevoorspellen

87 ESCO

DeESCO(EnergyServiceCompany)iseenentiteitdiedeinvesteringdoetvandezonnepanelenvoorbijvoorbeeldhuurwoningenvaneenwoningcorporatieDebatenvandezonnepanelenkomen(deels)terugbijdeESCOdoorhetdoorberekenenvandeinvesteringvia verhoging van de servicekosten De huurder kan gebruik maken van het salderen en heeftdaardooreenlagereenergierekeningDewoningcorporatiehoefthierdoornietteinvesterenenhetrisicotedragenendehuurderheeftmeervoorspelbareenvaakooklagere kosten aan energie

VerwachtwordtdatdezeESCO-constructieookvooranderesectoreneenoplossingkanbieden om de kosten en baten van de huurder en verhuurder bij elkaar te brengen Het verbindenvankennisaandemarktishiereenkritischesuccesfactoraangeziendoordecomplexiteit van de regelgeving de contracten niet makkelijk door de markt alleen kunnen worden opgelost

88 Ziekenhuizen en zorginstellingen

Ziekenhuizen en zorginstellingen worden niet als een groeisector voor zonnepanelen gezien Dehoofdredenhiervoorisdatziekenhuizenaloplossingenhebbenvoorautonomeoff-gridbedrijfszekere energievoorziening Zonnestroom past op korte termijn niet in dat model Opdelangeretermijnzoudecombinatievanzonnepanelenengroteaccursquostechnischeenoplossingkunnenbiedenmaarvoorlopiglijktdatfinancieeloninteressant

Ookzorginstellingenhebbendeprimairefunctietotzorgverlenenenhebbenmeestalniet de mogelijkheid kapitaal vrij te maken voor investeren in duurzaamheid Mocht in dezesectorwelkapitaalbeschikbaarkomendaniserincombinatiemetdeSDEweleenmogelijkheidomkostentebesparenDepotentiehiervanislastiginteschatten

89 Potentieel op overheidsvastgoed

Er is 21 km2potentieelbenutbaardakoppervlakopoverheidsvastgoedenerisveelaandacht voor het verduurzamen ervan In 2018 moet nieuwbouw van overheidsgebouwen energieneutraal gedaan worden Het ligt ook voor de hand dat de landelijke en lokale overheidinvesteertindeduurzaamheidvanhaarvastgoedIndepraktijkiserechtereen aantal hindernissen dat de groei van duurzame toepassingen op overheidsdaken tegenhoudinformatieoverdepandenisvaakniettoegankelijkofnietbeschikbaarhetbezit is niet duidelijk in kaart de energierekeningen zijn complex of onvindbaar en vaak isdeinformatieverspreidoververschillendeafdelingenZowelbijnetbeheerdersalsbijenergieleveranciersisdeadministratieopoverheidsvastgoedlangnietaltijdeenduidigDitbetekentdatmeninpraktijkweiniginzichtheeftinhethistorischenergieverbruikeniserdoorontbrekendenulmetingmoeilijkeenbesparingsplanrondtekrijgenDaarbijisertechnischeinformatienodigvoordeengineering van een zonnepanelen systeem Aangezien veelinformatieontbreektishetlastigaanbiedingenuitdemarkttekrijgendiegoedvergelijkbaar zijn

3938

810 Overheidsvastgoed onderwijs

Het onderwijs kan men onderverdelen in kleinverbruik en grootverbruik van energie Onderwijsinstellingen zoals universiteiten het beroepsonderwijs en het middelbaar onderwijshebbenmeestaleengrootverbruikersaansluitingZijinvesterendaaromzeldenin zonnepanelen omdat de kale energieprijs laag ligt en het investeringsbedrag daardoor tehoogisHetaanvragenvanSDE+subsidieofhetgebruikmakenvaninitiatievenmetcooumlperatiesindebuurtzoueenmogelijkheidbiedenIndepraktijkwordthiermomenteelweinig van verwacht omdat onderwijs zich richt op de kerntaken Om hierin beweging krijgen zal er naar andere arrangementen moeten worden gezocht

Het basisonderwijs valt in de categorie kleinverbruiker met een verbruik dat vaak onder de50000kWhjaarligtZonnepanelenzijndusfinancieelinteressantHeteigendomvan schoolgebouwen kent een complexe structuur Het juridisch eigendom van de openbarescholenligtbijdegemeenteveelalgeregeldviaeenstichtingEenstichtingdiehetjuridischeigendomheeftvaneenobjectwaarbijdegemeentezgclaimrechtheeftzorgtzolangdestichtingactiefisvoorhetonderhoudDeStichtingbetaaltookdeenergierekening Daarmee liggen zowel de kosten als de baten bij dezelfde rechtspersoon Dit maakt dat investeringen in zonnepanelen zullen lonen De beschikbaarheid van kapitaal ishiervaakhetprobleemErzijnoverhetalgemeengeeninvesteringsbudgettenvoorenergiebesparingen bij de basisscholen en aan kapitaal is moeilijk te komen

Bijhetbasisonderwijsgeldtookdatmenzichrichtopdekerntakenendepraktijkwijstuitdat die focus ook hard nodig is Zonnepanelen staan ver buiten die kerntaken Toch zijn erprojectenbekendwaarbijerdoormiddelvanouderparticipatieentechniekonderwijstoch zonnepanelen op de daken komen Alleen al vanwege de aanhoudende interesse van oudersenkinderenkanerenigegroeiverwachtwordenbijdebasisscholenDesituatieleent zich voor investeringen via crowdfunding of mogelijkheden met de postcoderoos

Inditrapportisernietgekekennaardesituatiebijdeniet-openbarescholen

Conclusies en aanbevelingen potentieel zonne-energie

Algemeenkangesteldwordendatereengrootpotentieelisvoorzonne-energieinNederlandVoorzonnestroomisdat200ndash400PJenvoorzonnewarmteisdat100-300PJfinaleenergieTer vergelijking dit is ongeveer gelijk met totale energiegebruik van alle huishoudens (anno 2015)

Zonne-energiekenteengrootdraagvlakindesamenlevingMetgunstigeenstabielevoorwaardenzalfinancieringsbereidheidbijparticulierenbedrijvenenfinancierserggrootblijven en zullen zonne-energie technieken een groot succes worden in Nederland

Ruimtelijke mogelijkheden

Hetruimtelijkepotentieelopennaastdedakenisdermategrootdatopwekkingvanstroomof warmte met de zon grote mogelijkheden biedt in Nederland Ruimtelijke beperkingen zijn er vooralsnog niet Alleen al op de Nederlandse daken is 400 km2 geschikt om te gebruiken voor energieopwekking met de zon Naast de daken is er nog veel extra ruimte te vinden op civiele werken zoals parkeerterreinen taluds geluidsschermen en langs wegen en sporen DitzouintheorieruimtebiedenvoorenkelehonderdenGWpzonnestroom(eind2014staaterinNederland1GWp)Voorzonnewarmtegeldthetzelfdeerisvoldoenderuimteomwarmte met zon op te wekken Over het algemeen zullen zonnewarmte en zonnestroom elkaar niet verdringen door ruimtegebrek

Voor de verdere toekomst is het nodig om dit ruimtegebruik op zorsquon wijze te omkaderen dat bestaande eigenaren van zonne-energie systemen zeker kunnen zijn van rendementen ennieuweinitiatiefnemersvoldoendehandelingsperspectiefhebbenoamiddelstransparante en snelle ruimtelijke processen

Ruimtelijk instrumentariumbull Hetgoedkunnenbenuttenvandakruimtemetzonne-energiesystemenkan

in gevaar komen door nieuwe bouwwerken en bomen Dit kan mogelijk in de toekomsttotbeperkingenleidenvanproductievanzonne-energieHollandSolarziet voor de toekomst een ruimtelijk vraagstuk waarin beperking van schaduw doorbouwwerkenenbomenalseenrechtwordtervarendoorparticulierenenbedrijven met zonne-energie Dit gaat mogelijk om meer dan de reguliere inspraak- enbezwaarproceduresOplossingsrichtingenzoudenuitgewerktkunnenwordenhiervoor

bull Binnen bescherm stad- en dorpsgezicht en op monumenten zijn zonne-energie toepassingenmogelijkHiervoorheeftRijkdienstvoorCultureelErfgoedhandreikingen ontwikkeld met als doel de gemeenten een duidelijk afwegingkader bij vergunning te bieden en gebouweigenaren te helpen bij het plan Het verdient aanbevelingdezepublicatiesgoedintezetten

bull Het reserveren van ruimte in woningen voor opslag- en regelapparatuur van warmte en elektriciteit is wezenlijk voor de toekomst In de nieuwbouw zou dit onderdeel kunnen worden van het bouwbesluit In de bestaande bouw zijn hiervoor soms fysieke beperkingen

4140

bull BouwenmetgrootzonpotentieelvraagtaandachtbijverkavelingorieumlntatievandewoningendeinterneruimtevoorinstallatiesRuimtelijkeordeningsinstrumentenzijnhiernognietoptoegerusthoewelinhetdepraktijkwelregelmatigvoorkomtdat gemeenten sturen op zongericht verkavelen De kennis hiervoor is al jaren beschikbaar oa via infoMil

bull Er is een gebrek aan actuele data van energieopwekking en -verbruik per techniek landelijk en per regio of provincie Dit is wel noodzakelijk voor de monitoring en het kunnensturenopenergietransitielandelijkenregionaalOokvoorhetbedrijfslevenisdergelijkeinformatieommarktkanseninteschattenenverdienmodellenoptebaseren Het wordt aanbevolen dit te verbeteren

Extra aandacht voor gemeentelijk ruimtebull Er zijn veel mogelijkheden voor zonnewarmte en zonnestroom op het

maatschappelijkvastgoed(onderwijsgemeenteenprovinciesportzorg)Dezeruimte voor groei kan op korte termijn benut kunnen worden als gemeenten hier meer op sturen Dit kan voor zonnestroom door ofwel zelf projecten te realiseren ofwel daken ter beschikking te stellen Financierbaarheid hiervan zal eenvoudigkunnenwordenalsditpotentieelindevormvangroteprojectenwordtaangeboden

bull Binnenstedelijke bouwwerken van gemeenten zoals parkeergarages en parkeerterreinenbiedeneengrootpotentieelvoorverduurzamingvanenergievoorzieningErwordtveelverwachtvandecombinatiemetelektrischemobiliteit Hier is echter geen sturing op vanuit overheden Het verdient aanbevelingmogelijkesturingofstimuleringhiervoorteonderzoeken

Belemmeringen voor groei

Debelemmeringendieervoorzorgendathetpotentieelinbepaaldesectorenonder-ofonbenutwordtopkortetermijn(tot2020)zijnveelalfinancieelvanaardErisofweleengebrekaanfinancieringofweleristeveelonzekerheidoverfinancieumllerendementenDitgeldtmetnamevoorzonnewarmteVoorzonnestroomishetfinancieumlleenfiscaleinstrumentarium op een enkele sector na voldoende om de uitrol te bevorderen Hierbij is welzekerheidnodigoverfinancieelrendementvaneventueleopvolgervanhetsalderenna2020

Watbetreftzonnewarmteblijftveeltechnischpotentieelonbenutomdatzonnewarmtemomenteel niet kan concurreren met warmte uit fossiele bronnen Dit komt doordat deexternekostenvanfossielebrandstofzoalsmilieuvervuiling(nog)nietindeprijszijnopgenomenmaarookomdathethuidigefinancieumlleinstrumentariumdatditmarktfalenmoet compenseren voor zonnewarmte beperkt is

Kansen voor groei korte en middellange termijn

DegroeiindeparticulieresectorblijftnaarverwachtinggrootDegroeivanzonnepanelenindeparticulieresectoriseengoedvoorbeeldwaarbijoverheidsbeleiddankzijhetsalderen deze groei verwezenlijkt Deze markt zal nog lang kunnen blijven groeien bij eencontinubeleidvandeoverheidDitvraagtweleenbetrouwbareoverheiddiehelderekeuzenmaaktoverhetsalderenBijaanpassingenvanhetbeleidopenergiebelastinginrelatietothetsalderenzullenparticulierenlangjarigezekerheidnodighebbenoverhetrendement op hun aanschaf

Zonnestroomindehuursector(woningcorporaties)zaleenbeteregroeikrijgenalshethuurtellingsysteem wordt aangepast op aanwezigheid van zonnepanelen Dan wordt hetinteressantervoormeerwoningcorporatiesomteinvestereninzonnepanelenToepassingen van zonnewarmte zijn wel al onderdeel van het huurtellingssysteem De gewenste groei van het gebruik van zonnewarmte vraagt gerichte aandacht Wenselijke oplossingenhebbengeenruimtelijkeaspectenditzijnvooralfiscalemaatregeleneneenbeterepositievanzonnewarmteindeSDE+implementatievanenergieprestatielabelsvoorapparatenenverderehandhavingopenergieprestatiesvangebouwenBinnendeuitvoering van het energieakkoord wordt dit momenteel verder uitgewerkt De groei bij de VVE-en is beperkt Dit is nog niet eenvoudig op te lossen de keuzes drijven sterkopdemotivatiedeorganisatiegraadenhetfinancieelvermogenvandeverenigingErzijnwelveleVVE-enactiefomzonnepanelentegaanrealiserenHollandSolarverwachtpas echt groei als er een oplossing komt waarbij VVE-en met gezamenlijke opwekking via de huishoudelijkeaansluitingadministratiefmogensalderenIndeloopvan2015zalblijkenofde ldquopostcoderoosrdquo hiervoor uitkomst biedt VoorhetMKBgeldtnogsterkerdanvoordeparticulierewoonsectordatzonnepanelenenzonneboilersinteressantwordenzodraerzekerheidisovereigenbedrijfsvoering(enlocatie)eneeninteressanteldquoreturnoninvestmentrdquotehalenvaltDitkangerealiseerdworden met een langjarige zekerheid over salderen of enige zekerheid over kansen in de SDE+ bijvoorbeeld door middel van het verhogen van budget op SDE+ Op de daken van onderwijsinstellingen valt nog veel ruimte te vinden en het lijkt om vele redeneninteressantomzonnestroomprojectenterealiserenopscholenIndepraktijkzijn er vooral belemmeringen zoals complexe eigendomsstructuren en afwezigheid van financieringsmogelijkhedenDaarbijhebbenscholeneenstriktetaakopvattingErzijnveelsoortigeoplossingenvoorhandenvancrowdfundingtotenmetcommercieumlleESCOrsquosIndepraktijkhangtderealisatiesterkafvandewilvanindividuenendegekozenoplossingen

Kapitaal

Er is in Nederland kapitaal beschikbaar voor duurzame projecten Banken en pensioenfondsen willen investeren in decentrale opwekking Er is echter geen interesse in kleine projecten en vanwege het decentrale karakter van zonne-energie is het kapitaal moeilijk beschikbaar te krijgen De markt zal hierin zelf oplossingen kunnen vinden zoals het clusteren van projecten Een overheid zou als partner bij onderwijsinstellingen pensioenfondsenenbankendezeproblematiekookkunnenadresseren

4342

Verdere regelgeving

Het inpassen van decentrale duurzame energie vraagt op langere termijn aanpassingen in de fysieke elektrische infrastructuur Hier wordt momenteel op voorgesorteerd Er zijn verschillende aspecten mbt techniek en regelgeving die uitgewerkt worden Er worden momenteel geen dringende knelpunten gezien

Invoedeninwarmtenettenmetzonne-energievraagtaandachtHiervoorzaltechnischenwatbetreftregelgevinggerichtaanmoetenwordengewerktDezemogelijkheidkande groei van de opwek met zonnecollectoren verhogen De nadere details hiervan kunnen worden uitgewerkt met de sector

Bijlage 1 Toelichting financieumlle aspecten markt zonne-energie

kWh prijs DeenergiebelastingisdominantvoordeprijsvanelektriciteitvoordeconsumentDitwordtzichtbaar gemaakt in Figuur 10

Figuur 10 Opbouw kWh prijs per sector NB elektriciteitsprijs kaal is marktprijs Netbeheerderskosten indicatief deze wisselen per regio en per aansluiting

De variabele kosten per verbruikscategorie worden ook nog in tabel vorm gegeven zie Tabel 14

Tabel 14 variabele kWh kosten per categorie (2015)

0 tm 10000 kWh

10001 tm 50000 kWh

50001 tm mln kWh

gt 10 mln kWhparticulier

gt 10 mln kWhzakelijk

Energiebelasting euro 01196 euro 00469 euro 00125 euro 00010 euro 00005Kale kWh prijs euro 00640 euro 00640 euro 00640 euro 00640 euro 00640Duurzame Energie-opslag euro 00036 euro 00046 euro 00012 euro 0000055 euro 0000055Energiebelastingop totaalprijs 66 45 18 2 1

NB In deze variabele kosten zijn niet de vaste netwerk- en systeemkosten verwerkt

Kleinverbruikers tot 10000 kWh jaar hebben het hoogste rendement op zonnepanelen Hierondervallenvoornamelijkhuishoudens(particulierenhuur)eneendeelvanhetMKBKleinverbruikers tot 50000 kWhjaar hebben ook een redelijk rendement mits zij een aansluitinghebbenvanmax380A(endusmogensalderen)ofeenSDE+subsidiekrijgenHieronder vallen veelal onderwijsgebouwen klein publiek vastgoed MKB en agrarische bedrijvenVVE-enmetliftenenventilatievallenookindezecategorieBedrijven met gebruik boven 50000 kWhjaar zullen SDE+ subsidie nodig hebben om zonnepanelen rendabel te maken

Gasprijs

Tabel 15 variabele gasprijzen per categorie 2015 ex netwerkkosten

0 tm 17000 m3

17001 m3 - 1 mln m3

1 - 10 mln m3

gt 10 mln m3

Energiebelastingeurom3 euro 019 euro 007 euro 002 euro 001Kale gasprijs eurom3 euro 062 euro 062 euro 062 euro 062Duurzame Energie Opslag euro 00074 euro 00028 euro 00008 euro 00006Energiebelastingoptotaalprijs 24 24 10 3VoordegasbelastingvaltopdathetpercentagebelastingvoordelagerecategorieeumlnveellagerligtdanvoorelektriciteitAlternatievewarmtetechniekenzijndaardoormindersnelrendabel in vergelijking met reguliere ketels

4544

Salderen Kleinverbruikers(aansluitingentot380A)mogendestroomdieophetnetingevoedwordtopjaarlijksebasisaftrekkenvandestroomdiehetnetonttrokkenwordtZoheeftmennutvanelkeopgewektekWhHetelektriciteitsnetfungeertzoalsbuffervoordenietgebruiktestroomdiezonnepanelenopwekkenDewettelijkebasishiervoorzijndeElektriciteitswetende WBM

Elektriciteitswet1998steltinArtikel31cldquoVoorkleinverbruikers(le3x80A)betaalthet energiebedrijf tot 5000 kWh voor terug-geleverde stroom dezelfde prijs als zij voor geleverdestroominrekeningbrengt(ongeuro007)Voorhetmeerderebetaaltzijeenredelijkeprijs(minimaal70APXongeuro005)rdquo

WetbelastingenopmilieugrondslagsteltinArtikel50lid1en2datbelastingwordtgehevenopldquohetpositievesaldovandeviadeaansluitinggeleverdeelektriciteitminusdeviadeaansluitingingevoedeelektriciteitrdquoBijnietduurzameelektriciteitsopwekkingwordtdit begrensd tot 5000 kWh invoeding

Gemeten over de afschrijfperiode wekt men met zonnepanelen elektriciteit op voor ongeveer 14 centkWh6 Daar de prijs op het voor kleinverbruikers ongeveer 23 cent kWhof15centkWhisissaldereneengoedstimuleringvoorhetaanschaffenvanzonnepanelen

Ditbetekentdatvoordekomendeperiodevooraldehuishoudenshiervanprofiteren

Salderen was tot voor kort alleen geldig voor huiseigenaren en huurders met eigen zonnepanelen Per 2015 is de regeling ook van kracht voor huurders met zonnepanelen die deverhuurderheeftgeplaatst

6 Hierbij wordt uitgegaan van SDE berekeningen voor basisbedrag Zon PV van ECN

SDE+ subsidie NederlandheeftdeSDE+subsidiealslangjarigsubsidiemogelijkheidvoorenergieopwekkingvoorhernieuwbarebronnenzowelelektriciteit-alswarmteproductieMenkanopprojectbasisexploitatiesubsidievoor15jaaraanvragenJaarlijkswordensubsidiebedragenaangepast op basis van door ECN bepaalde onrendabele top per opwekkingtechniek Het totaalbudgetwordtjaarlijksvastgesteld(2013wasdat15mldeuro2014en20153mldeuro)Per jaar zijn er een aantal fasen waarin ingediend kan worden met elke fase een hoger subsidiebedrag Toekenning van projecten gaat tot het budget overschreven is

SDE en zonnestroom De SDE+ subsidie is gericht op grotere projecten niet voor de kleinverbruiker Voor zonne-energie zijn projecten subsidiabel van hoger dan 15 kWp voor zonnestroom en meer dan 100m2 collector oppervlakte voor zonnewarmte systemen In 2013 is er 133 MWp aan zonnestroomprojecten toegekend via de SDE+ In 2013 is 15 MWp daadwerkelijk gerealiseerd met SDE+ subsidie In 2014 is en met oktober 25 MWp met SDE+ gerealiseerd De gegunde projecten in 2013 zijn dus nog maar deels gerealiseerd Ter vergelijking in 2013 zijn in totaal 355 MWp bijgeplaatst volgens CBS In 2014 is in november een massale inschrijving geweest op de laatste fase Tot november zijn573aanvragengedaanmettotaal160MWpvermogenOpdeeerstedagvanfase6(op4novemberjl)zijner2718aanvragengeteldmettotaal1240MWpvermogen

SDE en zonnewarmteZonnewarmte is in 2012 voor het eerst in de SDE gekomen als subsidiabele techniek Er zijn echter nog maar een aantal zonnewarmte projecten tot stand gekomen met SDE subsidie De oorzaken zijn vermoedelijk de hoge ondergrens voor subsidiabele projecten en de relatieveonbekendheidmetdetechniekendesubsidieDeondergrensis100m2collectoroppervlakDatsluiteengrotegroepMKB-ersuitMetnamehotelssportfaciliteitenwellness en veel agrarische bedrijven kunnen niet aanvragen bij de SDE+ daar het collectoroppervlak tussen 25 en 100 m2 ligt

Energie Investeringsaftrek (EIA)DeEnergieInvesteringsaftrek(EIA)iseenfiscaleregelingBedrijvenkunneneendeelvanhuninvesteringskosteninenergiebesparendeenhernieuwbaretechnologieeumlnaftrekkenvanhunfiscalewinstHierdoorbetalenzeminderinkomstenbelastingofvennootschapsbelastingHetgemiddeldebelastingvoordeelvandeEIAis10procentvandeinvesteringskosten

Veel bedrijven maken gebruik van de EIA sinds 2012 gaat dat om duizenden bedrijven die investeren in zonnewarmte of zonnestroom In totaal is er in 2013 voor ruim 200 miljoen geinvesteerd in zonne-energie door bedrijven die EIA aangevraagd worden RVO meldt dat dit met name door agrarische bedrijven wordt gedaan

CombinatievanEIAmetSDE+isnietmogelijksinds2014Menmoetbeslissenwelkeoptiehet best bij de bedrijfsvoering past

De EIA zal voorlopig een interessant instrument zijn om zonne-energie investeringen mee uittelokkenbijbedrijvendiewinstmakenDeondergrensvoorEIAissysteemgroottevan25 kWp

4746

Asbest eraf Zonnepanelen eropVoor agrariers met asbestdaken is er een interessante regeling ldquoAsbest eraf zonnepanelen eroprdquo Dit is een regeling van provincies in samenwerking met het Rijk Deze subsidie mag gecombineerd worden met de SDE+

Btw vrijstellingInjuni2013heefthetEuropesehofbepaalddatdeoverdeaanschafeninstallatiebetaaldebtw kan worden teruggevraagd Dit kan omdat iedereen die tegen vergoeding stroom levert wordtgezienalsbtw-ondernemerParticulierenmoetenontheffingvragenopgrondvandeKleine-ondernemersregeling voor de btw over de terug geleverde energie Door de werking vandekleine-ondernemersregelingbetalenparticuliereeigenarenvanzonnepanelenpasbtw als het per saldo verschuldigde btw-bedrag in een kalenderjaar hoger is dan euro1345 Particuliereeigenarenvanzonnepanelenzullendezegrensindepraktijknietbereikenenkunnendaardooromontheffingvanadministratieveverplichtingenvragen

HetrendementvanzonnepanelenisvoorhuishoudensnoggunstigergewordendoordezemogelijkheidDeadministratievehandelingenzijnnietvooriedereeneenvoudigDezemogelijkheidheeftdaaromookverwarringgegevenopdeconsumentenmarktVerwachtwordt dat men hier snel aan gewend is

De postcoderoos of energiebelastingkorting voor cooumlperatiesNietiedereenheefteeneigendakdatgeschiktisOmparticulierenenMKBzondereigen dak de mogelijkheid te geven ook zonnestroom op te wekken is de zogenaamde postcoderoosregelingontwikkeldInhetEnergieakkoordvandeSERiseenbelastingkortingvan 75 eurocent per kWh afgesproken voor terug levering van hernieuwbare energie door eencooumlperatieofdooreenverenigingvaneigenaren(VvE)Deafspraakisper1januari2014ingevoerdDekortinggeldtalleenwanneerdeopgewekteenergiewordtgebruiktdoor kleinverbruikers waarvan de leden zich binnen de zogenaamde lsquopostcoderoosrsquo (viercijferigepostcodeplusaangrenzendepostcodes)vandecooumlperatieofVvEbevindenenalleenvoorelektriciteitdieaanhetnetwordtgeleverd[BronRapportagevanHernieuwbare Energie RVO]

TotophedenheeftdezeregelinggeengroeiveroorzaaktvanzonnestroomproductiedoorcooumlperatiesDitwordtveroorzaaktdooreencombinatievanadministratievecomplexiteitdeonduidelijkheidoverdekortingsperiodeenhetmoeilijkrondkrijgenvandebusinesscasedoorextrakostenzoalsaansluitingskostenInvesteerdersdeinzenhiervoorterugDeregelingisonlangsverbeterddoorhetterugbrengenvanaansluitingskostenhetverzekerenvan15jaarperiodevandekortingendoorhettoelatenvanondernemersinderegelingHollandSolarverwachtdatderegelinghiermeegaatwerkenvoorcooumlperatiesRuimtevoordergelijke projecten wordt veelal gevonden bij winkelcomplexen kerken scholen of andere utiliteitsgebouwen

Beschikbaarheid van kapitaalDeschaalgroottewaarindegroeivandecentraleplaatsingvanzonnepanelennuzitisteklein voor grote investeringsmaatschappijen waardoor er weinig tot geen grote projecten worden gerealiseerd Een randvoorwaarde voor een pensioenfonds of bank om in duurzameenergieteinvesterenisdathetomeenrelatiefgrotekapitaalinvesteringmoetgaanHetkaraktervanzonnepanelenheeftopditmomentdecomplexiteitdatvooralkleinschalige projecten met elk afzonderlijke contractueel en technisch maatwerk kunnen worden gerealiseerd Het bundelen van panden met homogene contractuele en technische aspecten is nodig voor grote investeerders Het losmaken van dit kapitaal zal nieuwe arrangementen vergen die vragen bundelt

Beschikbaarheid van leningenVia de website wwwikinvesteerslimnl is een energie bespaar lening aan te vragen voor particulierenDitiseenfondsdatinhetlevenisgeroepenvanuithetEnergieakkoordenheeftalsdoelparticuliereninstaattestellenteinvestereninenergiebesparinginclusiefzonnepanelen en zonneboilers

AnderemogelijkhedenzijnGreenLoansenfinancieringviahypotheekleningen

4948

Bijlage 2 Toelichting berekening potentieel zonnewarmte

Cijfers 2013 zijn op basis van CBS Cijfers2020zijnopbasisvaninschattingeninuitvoeringEnergieakkoord(inmiddelsooktevindeninKamerbriefWarmtevisie)naarschattingverdeeltoversectorenCijferover2050huishoudensenutiliteitisberekentopbasisvan

- Roadmap zonnewarmte 2007 Holland Solar

- CBS huishoudenprognoses

- Gemiddeldetapwatervraagperhuishoudenvan300m3aardgasequivalent

- 50vanwarmtapwaterkanmetzonnewarmtegedektwordenDezeisberekendoptotaalvan25PJ(obvinschattinggeschiktedakenenontwikkelingaantalwoningen)Voorruimteverwarmingwordteenpotentieelgeschatvan52PJ(uitgaandevanaantalgeschiktedakenontwikkelingaantalwoningenenbeterewarmteopslag)Inditrapportwordtuitgegaanvan77PJpotentieelinhuishoudens

- 70geschiktdakoppervlakvoorzonnecollectoren[TNOenBeararchitecten2001]

- Ineenalternatieveberekeningwordt40PJbijdrageaanwarmtapwaterbereidinggevonden(uitgaandevanallehuishoudensin2011)en46PJbijdrageaanwoningverwarming(uitgaandevan15vanverwarmingvanallewoningen)

- Deinschattingenpotentieelzonthermischvoorutiliteitvarieumlrenvan2PJ(ECOFYS2007)11PJ(RoadmapZonnewarmte2007)en45PJ(Cloosterman2014)

Cijfer 2050 van industrie is berekend op basis van - BerekeninginIEATask33IVDaarinwordtgestelddat32vandeNederlandse

industrieumllewarmtevraagdoorzonnewarmtegedektkanwordenobvanalyseop12sectorenBijdeberekeningwordtuitgegaanvan15energiebesparingperjaar(conformenergieakkoord)eneengelijkblijvendeindustrie

- AlternatieveinschattingenkomenuitstudiesvanESTIF(Europesebrancheverenigingzonnewarmte)enESTTP(EuropeanSolarThermalTechnologyPlatform)enRVOpublicatieWarmteenKoudeinNederland

- OpbasisvaneeneigenstudievanHollandSolariseenalternatieveinschattinggevondenvan45PJzonnewarmteindeutiliteitDitcijfergaatuitvanmaximaleinzetvanzonnewarmtetechniekeningezondheidszorgsportcultuurenrecreatieentoerisme(hotels)

Literatuur

- Benuttingvanzonne-energieindetuinbouwndasheenstrategischeverkenningWUR2011

- Bouwstenenvoorsociaalndashfactsheetmaatschappelijkvastgoed2011

- Datum25april2014BetreftBeantwoordingKamervragenvanhetlidDik-Faber(ChristenUnie)overdevoortgangvanhetconvenantldquoAsbestdakerafzonnepaneleneroprdquo

- Duurzamewarmteenkoude2008-2020potentieumllenbarriegraveresenbeleidEcofys2007

- EnergieTrend2014ndashECN

- EPIA Market Outlook 2014

- HernieuwbareenergieinNederland2013ndashCBS

- Het energieverbruik voor warmte afgeleid uit de Energiebalans CBS 2010

- HetpotentieelvanPVopdakenengevelsinNederlandCEDelft-februari1997

- KamerbriefWarmtevisieministerKamp02-04-2015referentieDGETM-ED15042827

- KoudeenWarmteinNederlandNationaalExpertisecentrumWarmtehttpwwwrvonlonderwerpenduurzaam-ondernemenduurzame-energie-opwekkennationaal-expertisecentrum-warmtewarmtecijfers januari 2013 RVO Nederland

- PotentialforSolarHeatinIndustrialProcessesIEAtask33IV2008

- PotentialofSolarThermalinEuropendashESTIF

- PVpotentieelstudieHetpotentieelvanzonnestroomindegebouwdeomgevingvan Nederland- DNV GL augustus 2014

- Raming maatschappelijke kosten van ruimtegebruik door het verkeer Ministerie Verkeer en Waterstaat adviesdienst Verkeer en Vervoer 2000

- Rapportage Hernieuwbare Energie RVO

- Versterking van de Nederlandse Energiesector Ecofys 2010

- Zonne-energieplannen en monumenten wegwijzer voor vergunningverleners Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonne-energie en uw monument wegwijzer voor eigenaren en huurders Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonne-energie in de historische omgeving groene gids Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonnewarmte een duurzame toekomst voor warmte en koude in NL Marcel Cloosterman augustus 2014

5150

52

Korte Elisabethstraat 63511 JG UTRECHTNederland

+31(0)302328008hollandsolarhollandsolarnlwwwhollandsolarnl

• _Ref405823173
• _Ref404280813
• _Ref404284250
• _Ref414171328
• _Ref414171306
• _Ref405823142
• _Ref405823150
• _Ref405823205
• _Ref423611428
• _Ref423611433
• _Ref404281853
• _Ref419558763
• _Ref405751564
• _Ref404628328
• _Ref404874034
• hgjdgxs
• _Ref405822566
• _Ref414115828
• _Ref405826809
• _Ref405826816
• _Ref404871298
• ho7ea189wih5m
• hax2szl62zcl8
• _Ref404881914
• _Ref423610973
• _Ref423611247
• _Ref423611259
• _Ref423611281
• _Ref423611315
• _Ref423611330
• _Ref404874093
• _Ref404874120
• _Ref404874132
• _Ref414181969
• _Ref404874063
• _Ref404873534
• hmo2g9zy4s5df
• _Ref406355484
• hkchj0vhoxkgy
• hnewhf4an1u9o
• h82yp4zdna8yy
• h20v0j3qacub2
• h2jdox65fkzfj
• hxa72rbjyz8ei
• hjr4v9ljue2on
• hai4nruq8gnog
• hynmsw35nwcg6
• h9bfapq4x5quo
• hwjzbmhz6nhx7
• h1fob9te
• hdpodf6hd1y4r
• hbmr0nz1352sy
• h3dy6vkm
• h1t3h5sf
• hciy7c818awjh
• h2wiwkg2p08fj
• hp6ja1ymmf5ah
• ht8cj61qisqz1
• hler15y6jsfh
• _Ref405826052
• _Ref405826059
• _Ref405826091
• _Ref297820305
• h3okoskabvdf7
• _Ref414180310
• _Ref419465901
• _Ref404597162
• _Ref404873983
• h72r80rtdv0dm
• h2et92p0
• _Ref403935885

1312

12 Energieverbruik naar toepassing

HetprimaireenergieverbruikbetreftelektriciteitsopwekkingwarmteentransportbrandstoffenEnergiebronnendienenverderookalsgrondstofDeverdelingistevinden in Figuur 4 De grootste energietoepassing in Nederland is warmte Figuur 5 laat de onderverdeling zien van warmtegebruik naar sector

Figuur 4 Energieverbruik (primair) naar toepassing (Bron CBS)

Figuur 5 Warmtegebruik (primair) naar toepassing (Bron CBS)

13 Energieverbruik naar provincie

Figuur 6 Energieverbruik per provincie 2020 in TJ (Bron klimaatmonitor databank)

InFiguur6ishetenergieverbruikperprovinciegrafischweergegevenDitzijninschattingenvandeklimaatmonitordatabankDezeschattingenzijnnietcompleetenderhalvekanerslechtseenindicatiefoverzichtwordengegevenvanhetenergiegebruikperprovincieIndefiguurmistbijvoorbeeldhetenergiegebruikvandegebouwdeomgevinginZuidHollanden zijn er weinig gegevens bekend over de provincie Flevoland Het energieverbruik hangt nauw samen met het aantal inwoners en het niveau van bedrijvigheid

14 Aandeel hernieuwbaar

Het aandeel hernieuwbare energie is in Nederland nog beperkt In 2013 droeg hernieuwbareenergie99PJbijaanhetfinaleenergieverbruikvan2185PJdus45Hetleeuwendeelwasafkomstigvanbiomassa(69PJ)enwind(19PJ)Zonne-energieleverde nog maar een beperkte bijdrage zonnestroom leverde 18 PJ en zonnewarmte 11PJZonnepanelenproduceerdenhiermee04vandeelektriciteitinNederlandenzonnewarmteleverde01vandewarmtevraag[BronCBSHernieuwbareEnergieinNederland 2013]

Denationaleambitieisom14hernieuwbareenergieindeNederlandsemixtehebbenin2020en16in2023Eenserieuzebijdragevanzonne-energiewordtineersteinstantiegezochtindebebouwdeomgeving(utiliteitenwoningen)endeindustrie

Indevolgendehoofdstukkenwordthetpotentieelvanzonne-energiebehandeldopbasisvantechnischemogelijkhedenruimtelijkeanalysefinancieumlleanalyseensectoranalyse

1514

2 Zonne-energie in NL

De zonne-energie markt biedt veel soorten oplossingen waarbij de zon gebruikt wordt als bron van energie In dit hoofdstuk worden technische mogelijkheden kort toegelicht en wordendetoekomstigeontwikkelingengeschetst

21 Beschikbare zonne-energietechnieken

Zonnestraling kan toegepast worden als energiebron met de volgende techniekenZonnepanelenDezezettenzonlichtdirectominelektriciteitookwelzonnestroomofZonPV(ldquoPhoto-Voltaicsrdquo)genoemdNaomzettingvandegelijkstroominwisselstroomdoorzogenaamdeomvormerswordtdestroomdirectverbruiktof(deels)inhetelektriciteitsnet geiumlnjecteerd en elders gebruikt

ZonnecollectorenZijzettenzonlichtdirectominwarmteEenanderebenamingvoorzonnewarmte is ldquozonthermischrdquo De zonnecollectoren leveren hun warmte meestal aan een opslagvat waarna het complete systeem ldquozonneboilerrdquo wordt genoemd Zonnewarmte kan ook rechtstreeks gebruikt worden zoals bij verwarming van zwemwater of geiumlnjecteerd worden in een warmtenet

Passief huizenDitzijnwoningenzonderactieveverwarmingZijzijnzogebouwddatverwarming vrijwel geheel uit zonlicht wordt gehaald zonder tussenkomst van een conventioneelverwarmingssysteem

Solar Assisted Cooling Zonnewarmte wordt ook toegepast om koelingsprocessen te voeden Deze techniek wordt niet of amper toegepast in Nederland In de toekomst kan hier echter wel wat van verwacht worden

DezestudiebehandeltalleenhetpotentieelvanzonnepanelenenzonnewarmtesystemenomdatdezetechniekenhetleeuwendeelvanenergieuitzonzullenomvattenInditrapportwordendezetechniekenldquozonnestroomrdquocqldquozonnewarmterdquogenoemdInverderehoofdstukken worden de technieken en de mogelijkheden ermee in verschillende sectoren verder toegelicht

22 Korte vooruitblik toekomstige ontwikkelingen

De beschouwingen in dit rapport gaan uit van de huidige stand der techniek Er zijn echter technologische ontwikkelingen te verwachten die de toepasbaarheid en de opbrengst van zonne-energietechnieken zullen verbeteren De belangrijksten worden hieronder genoemd

Dunnefilm zonnepanelen(flexibelecellen)metveellagereprijsHiermeekomennieuwe toepassingen in beeld zoals gevels gebogen oppervlakken en wellicht beglazingen

Verhoogde rendementen van zonnepanelen De opbrengst per m2 gaat omhoog Men verwacht een gestage verbetering van het rendement van zonnepanelen

Inpassing in energie-infrastructuur afstemmen vraag en aanbod

verdere prijsverlagingen voor turnkey zonnewarmte en zonnestroomsystemen Hierdoor kunnen steeds meer sectoren ontsloten worden voor zonne-energie

Compacte efficieumlnte warmteopslag Over enkele jaren zijn hiervoor systemen op de markt Hiermee wordt het mogelijk warmte in de zomer opgewekt in de winter te gebruikenwaardoorhetpotentieelzonnewarmtekanverviervoudigen

Bouwinpassingen installatiegemak en esthetiek Het zogenaamde ldquoBuilding IntegratedPhotoVoltaiumlcs(BIPV)rdquoiseenaanpakwaarbijzonnepanelengeiumlntegreerdworden in de gebouwschil

InditrapportwordenbovenstaandeontwikkelingennietnadertoegelichtDepotentieelberekeningen worden er slechts deels op gebaseerd In dit rapport wordt uitgegaan van de mogelijkheid van opslag van warmte en goede inpassing in elektrische infrastructuur Erwordtaangenomendatdezetweeinnovatieshetpotentieelvoorzonnewarmteenzonnestroomin2050sterkbepalenVoordepotentieelberekeningenvoor2020wordtgeen rekening gehouden met bovenstaande ontwikkelingen

Menmagervanuitgaandatpotentieelberekeningenvoor2050eenonderschattingzijnvanonbekendegrootteomdattoekomstigeinnovatieszoalsrendementsverbeteringenenflexibelecellenverdernietingecalculeerdzijnDaarstaattegenoverdatindeberekeningenweluitgegaanwordtvaneenoptimaalruimtegebruikopoadakenDitlaatsteblijktindepraktijkvaakmeerbeperkingentehebbendanoppapierDaarhetvoor2050omgrovepotentieelinschattingengaatwordtinditrapportaangenomendatdezetweeaspectenelkaar ldquouitmiddelenrdquo

Indevolgendehoofdstukkenwordenzowelhetfinancieumllealshetruimtelijkepotentieelbehandeld

1716

3 Financieel potentieel zonne-energie

Degroeivanhernieuwbareenergiebronnenwordtinfinancieelopzichtbepaalddoordeprijsontwikkelingvandeproductenendienstendeenergieprijzendoorfiscaleregelingenen subsidies Voor de zonne-energie ontwikkelingen zijn het meest bepalend

bull kWhuurprijspersectorinclusiefenergiebelasting(EB)

bull m3 gasprijs per sector inclusief EB

bull recht op salderen van in het elektriciteitsnet geiumlnjecteerde kWh voor kleinverbruikers3 op de verbruikte kWh

bull EnergieInvesteringAftrekvoorbedrijven

bull SDE+subsidievoorduurzameenergieopties

bull energiebelastingkortingvoorcooumlperaties(ldquopostcoderoosrdquo)4

Niet-financieumlleinstrumentenzijnoaEnergiePrestatieNormvoornieuwbouwenenergienormstellingvoorapparaten(hetzogenaamdeproductenergielabel(EU))InbijlageldquoFinancieelpotentieelzonne-energierdquowordentoelichtingengegevenbijdegenoemdestimuleringsmaatregelenenfinancieumlleaspecten

InonderstaandealinearsquoswordteenkwalitatieveinschattinggegevenvandepotentielegroeivanzonnestroomenzonnewarmtepersectorgebaseerdopdefinancieumlleoptiesDezeuitlegistevensgebaseerdopsectorexpertisebijHollandSolarKennisoversectorenwordtverderbehandeldinhoofdstuk62(zonnewarmte)enhoofdstuk8(zonnestroom)

31 Financieel potentieel zonnestroom

Demeesteenvoudigeeninteressantefinancieumlleoptievoorzonnestroomtoepassingenishet salderen voor de kleinverbruiker De eigen opwek kan direct gebruikt worden en de rest van de opgewekte stroom wordt ingevoed in het net en mag over een jaar verrekend worden met de afgenomen stroom Met de huidige markt en energieprijzen kan hiermee een goed rendement gehaald worden op investeringen Huishoudens kleinere scholen veel agrarische bedrijven en veel MKB kunnen hier gebruik van maken

Bijparticulierewoningenenagrarischebedrijvenvindtmomenteeldemeestegroeiplaatsvan de aanschaf van zonnepanelen Het MKB VVE-en huurders en onderwijsinstellingen blijvenhieropachterondanksdefinancieelinteressantemogelijkhedenIndezesectorenvaltdusnogserieuzegroeiteverwachtenbijenigestimulans

3 Kleinverbruikerszijngedefinieerdalsdiegebruikersdieeenelektriciteitsaansluitinghebbentotaansluitwaarde van 3 x 80 Ampegravere Hier vallen de meeste huishoudens en VVE-en onder alsook een groot deel vanhetMKBagrarieumlrsenscholen

4 DeregelingEnergiebelastingkortingvoorcooumlperatieslevertnogweiniggroeiopHollandSolarwilgraag dat deze regeling met de actuele aanpassingen wel gebruikt gaat worden

Kleinverbruikers tot 10000 kWhjaar hebben het hoogste rendement op zonnepanelenvanwegehethoogstetariefEnergiebelasting(0119centkWhexclbtw)Hierondervallenmetnamehuishoudens(particulierenhuur)eneendeelvanhetMKB

Kleinverbruikers tot 50000 kWhjaar hebben ook een redelijk rendementmitszijeenaansluitinghebbenvanmax3x80A(endusmogensalderen)ofeenSDE+subsidiekrijgenofEIAgebruikenHierondervallen veelal onderwijsgebouwen klein publiek vastgoed MKB en agrarischebedrijvenZijbetalen0043centkWhVVE-enmetliftenenventilatievallenookvaakindezecategorieMeeruitleginBijlage1 Toelichtingfinancieumlleaspectenmarktzonne-energie

MKB-ers met een gebruik boven de 50000 kWhjaar zullen SDE+ subsidie of EIA nodig hebben om zonnepanelen rendabel te maken De kans op een goede SDE+ subsidie voor zonnestroom projecten is door toevallige omstandigheden redelijk hoog geweest in 2014 Diekansisin2015envolgendejarenweerveelkleinerdoorconcurrentievanwindenbiomassa projecten Zekerheid van toekenning is er echter niet dat hangt af van in welke fasedeaanvraagisgedaanenofhetbudgettoereikendistijdensdeaanvraag

Ook voor de industrie is het mogelijk om met SDE+ subsidie projecten met zonne-energie mogelijk te maken De interesse hiervoor lijkt voorlopig nog beperkt De reden hiervoor is nietonderzochtmaardeervaringleertdatinvesteringeninniet-bedrijfseigenactiviteitenniet populair zijn Grotere bedrijven zouden ook daken beschikbaar kunnen stellen voor cooumlperatiesvanburgersenMKBdieruimtezoekenvoorhunprojectenOpdelangeretermijn mag hier groei van verwacht worden

32 Financieel potentieel zonnewarmte

Voorzonnewarmtegeldtmomenteeldatdefinancieumlleinstrumentenbeperktzijnendater geen versnelde groei te zien is zoals dat bij zonnestroom aan de orde is Dit geldt voorallesectorenvanhuishoudenstotindustrieNietalleenzijnerongunstigesubsidiesvoorgrotereprojectenookdeenergiebelastingopgasislagerwaardoorrendementenminder aantrekkelijk zijn En omdat terugleveren van warmte nog niet mogelijk is kan er ook niet gesaldeerd worden Zonneboilers in de nieuwbouw hebben te leiden onder de tegenvallendenieuwbouwvolumestijdensderecessievanafgelopenjarenIndeuitwerkingvanhetEnergieakkoordwordtgewerktaaneengunstigerpakketvanmogelijkheden

Op de korte termijn wordt een blijvende lichte groei verwacht bij zwembaden en huishoudens Op de middellange en langere termijn verwachten wij een sterkere groei in de huishoudensenverschillendesectorenindeprocesindustriedesportenrecreatieendeagrarische sector Hierop wordt in volgende hoofstukken ingegaan

1918

4 Dakoppervlak in Nederland

IndithoofdstukwordthetpotentieelopdeNederlandsedakengeanalyseerdnaarprovincieen een enkele regio Het totaal beschikbaar dak per provincie is ontleend aan DNV-GL 2014 eneeneerdererapportagevanCEDelftuit1997UitdezestudieisgeblekendatNederland650km2dakheeftopwoningenenutiliteitsbouwwaarvanietsmeerdan60geschiktisvoorhetwinnenvanenergieuitzonlichtDeandere40dakoppervlakismindergeschiktvanwegezeerslechteopbrengstdoorzon-orieumlntatieenschaduwEenbeperktdeelisomtechnische redenen niet bruikbaar zoals dakranden schoorstenen en dakkapellen

DegenoemderapportenpresenterendetotaleoppervlakkenvanwoningenenutiliteitOm de dakoppervlakken per regioprovincie en per sector te bepalen is gerekend met CBS- bestanden van aantallen gebouwen per sector per postcodegebied en de door DNV GL bepaalde(landelijk)gemiddeldedakoppervlakkenpertypebouwenwoningtypenInTabel 1staandeoppervlakkengegevenpertypebouwvanwoningen(uitgesplitstnaartypeeneigendom)utiliteitasbestdakenentuinbouwkassenInTabel 2 is de ruimte op woningen verder onderverdeeld

Voorutiliteitsbouwasbestdakenindelandbouwenkassenishetbekendelandelijkareaalop basis van gemiddeld oppervlakte per bedrijf verdeeld over de provincies en regiorsquos Het areaal te vervangen asbestdaken is ontleend aan het antwoord van staatssecretaris MansveldoprecenteKamervragenHetareaalopkassenisontleendaanpotentieelstudievan de Universiteit van Wageningen in opdracht van LTO Nederland

Tabel 1 km2 geschikt dakoppervlak per provincieregio per sector

km2 beschikbaar dak

Totaal NL

Alle wo-ningen

Utiliteitsbouw incl industrie(totaal)

woAgrarisch met asbest

woTuinbouw- kassen

Drenthe 130 75 61 30 02Flevoland 86 55 35 21 02Friesland 173 102 79 45 01Gelderland 497 289 223 89 07

wv Achterhoek 00 45 27 00Groningen 151 131 25 55 01Limburg 281 174 113 34 09

wv Parkstad 00 41 02 00Noord Brabant 627 402 241 100 14Noord Holland 627 385 222 35 09Overijssel 281 164 126 65 01Utrecht 303 169 133 24 01Zeeland 86 63 28 27 02Zuid Holland 757 487 232 74 51Nederland 4000 2495 1517 597 100

NB De oppervlakken zijn projecties dat wil zeggen dat het de oppervlakken zijn van bovenaf gezien Bij schuine daken is het daadwerkelijke oppervlak hoger

Tabel 2 km2 dak huishoudens onderverdeeld

km2 beschik-baar dak

Koop-woning-en

Huur-wo-ningen

Huur-woningen overig bezit

Corporatie-bezit

Hoog-bouwVVE

Grond-gebonden woningen

Drenthe 45 24 06 18 05 70Flevoland 33 18 04 14 05 50Friesland 58 36 09 27 07 95Gelderland 165 110 32 78 28 260Achterhoek 27 14 04 10 02 43Groningen 75 51 15 36 14 117Limburg 101 67 21 46 20 153Parkstad 22 18 05 13 06 35Noord Brabant 234 152 40 112 42 360Noord Holland 198 208 66 141 92 293Overijssel 93 62 17 45 15 149Utrecht 99 71 20 50 28 142Zeeland 39 20 06 14 04 59

Zuid Holland 268 257 72 184 127 359Nederland 1408 1075 308 767 387 2108

Opvallend in deze cijfers is het hoge aantal km2dakopgrondgebondenwoningen(zowelhuuralsparticulier)endehoeveelheidgeschiktdakopdeutiliteit(inclIndustrieumllegebouwen)DaarbijlatenbovenstaandecijfersziendatagrarischegebouwenmetasbesteensignificantehoeveelheidruimtebiedenTabel3toonteeninschattingopruimteopmaatschappelijkvastgoedDezeschattingenzijngemaakt op basis van gegevens over bruto vloeroppervlak en een geschat gemiddeld aantal verdiepingenOpvallendindezecijfersisdehogeruimtepotentiebijonderwijszorgensport

Tabel 3 Inschatting dakoppervlak overheidssectoren obv BVO

Overheidssector km2 dakoppervlak - geschatOnderwijsgebouwen 83Kinderopvang 12Cultureel 02Sportfaciliteiten 23Zorg 51Welzijn 08Gemeente-en provinciehuizen 08Sociale werkplaatsen 04Politieenbrandweer 11Kantoren Rijksoverheid 05Totaal 207[BronMaatschappelijkVastgoed2011BouwstenenvoorSociaal]

2120

5 Ruimte potentieel anders dan daken

Zonne-energie met name zonnestroom techniek kan technisch gesproken ook eenvoudig toegepast worden op infrastructurele werken Hierbij kan gedacht worden aan parkeerterreinen geluidswallen en -schermen weg- en dijklichamen Het ruimtelijk potentieelhiervanwordtdoorHollandSolargeschatop200km2(RoadmapZonnestroom2007)DitcijferisnietnaderuitgewerktindezeRoadmapmaarduidtdezeruimtealsgeluidswallen en -schermen en weg- en dijklichamen Parkeerterreinen en andere infra zit daar niet bij

HetvoormaligeMinisterievanVampW(AdviesdienstVerkeerenVervoer)heeftin2000eenrapportuitgegevenoverhetruimtebeslagvanverkeerenvervoerDezestudiegeeftaanhoeveel ruimtebeslag er is op infrastructurele werken in Nederland zie Tabel 4

Tabel 4 Ruimtebeslag infrastructurele werken in Nederland

Binnen bebouwde kom km2

Buiten bebouwde kom km2

Wegen 360 680Vaarwegen 1300Fietspaden 25 40Parkeerterreinenplaatsen publiek 120Parkeerterreinen privaat zoals winkelcentra bedrij-venterreinen

Onbekend Onbekend

Benzinestations 09 11Trammetro infra 33Railinfra beheer 66NS Vastgoed 39NV Nederlandse Spoorwegen 21Zeehavens 47Binnenhavens 9Luchthavens(totaalvandeterreinen) 49

Uittabel4blijktdatereengrootruimtepotentieelligtbijparkeerterreinenvastgoedvandeNederlandseSpoorwegenenluchthavensDezelaatstetweevallenonderutiliteituit het vorige hoofdstuk Kleinere bijdragen kunnen gedaan worden door bushaltes en benzinestationsIneennogverderetoekomstisdenkbaardatookruimtetevindenisopbovenleidingenvantreinentramsen(bovengronds)metrobovenennaastsnelwegenenhaventerminalsDitpotentieelkanoplopentotenkelehonderdenvierkantekilometersendaarmeeeensignificanteaanvullendebijdrageleverenaandeenergievoorziening

NaargroveschattingishetruimtepotentieelnaastdeNederlandsedakenongeveer400km2 Bij dit cijfer wordt uitgegaan van de 200 km2 civiele werken uit de Roadmap Holland Solarennaargroveschatting200km2 parkeerruimte Het is onbekend hoe dit verdeeld is over de provincies

Zonnewarmtetechniekenkunnentoegepastwordenindebuurtvanlocatieswaareendirectewarmtevraag is of waar een warmtenet ligt waarop ingevoed kan worden

Zonnestroom kan op al deze type ruimten toegepast worden omdat overal ingevoed kanwordenophetfijnmazigNederlandseelektriciteitsnetDieplekkenwaardirecteenelektriciteitsvraag is zijn echter het meest interessant Er kan hier gedacht worden aan parkeergaragesenparkeerterreinenmetoplaadstationsvoorelektrischvervoerenaanvervoer via rail

2322

6 Zonnewarmte potentieel in Nederland

61 Inleiding

Zonnewarmte technieken worden al sinds de jaren 70 toegepast op de Nederlandse en Europese markt Zonnewarmte opgewekt met zonnecollectoren wordt opgeslagen in een boilervat Dit wordt vooral toegepast bij warmwaterbereiding maar er zijn ook mogelijkheden voor bijdragen aan ruimteverwarming Zie Figuur 7 voor de ontwikkeling van zonnewarmte

In Nederland is de CV ketel meestal de naverwarmer van de zonneboiler De toepassing van de CV ketel is vooral in huishoudens te vinden maar ook zwembaden veehouderij sportcomplexenenhotelsAlmereheefteengrootzonnewarmtesysteemdateenstadsverwarming voedt De groei van zonnewarmte is vooral te danken aan toepassing in de zwembaden en de nieuwbouw van woningen De techniek wordt nog amper gebruikt in deindustriehoewelerveeltechnischepotentieligtZonnewarmtetechniekenzijngeschiktvoor processen tot 250-400 graden voor verschillend type processen

Nederland kent verschillende aanbieders voor zonnewarmte technieken De producten zijnvolwassen[Ecofys2010]maardemarktisnietdoorontwikkeldondanksdetechnischepotentieDeredenhiervoorwordtgezochtindefinancieumllebelemmeringenendedalendenieuwbouwcijfers Er is weinig gericht overheidsbeleid geweest op ontwikkeling van duurzamewarmteHierkomtnuveranderingindeMinistervanEconomischeZakenheeftnieuwbeleidaangekondigdmiddelseenwarmtevisie[KamerbriefWarmtevisie]Hierinwordtookzonthermischalsbelangrijkpotentieelvoorduurzamewarmtegenoemd

VanalhetNederlandseenergiegebruikbetreft38warmtezieFiguur4paragraaf12Zonnewarmtetechniekenhebbenvanwegedehogewarmtevraagpotentieomsubstantieelbij te dragen aan een duurzame invulling van die warmtevraag

Figuur 7 Ontwikkeling zonnewarmte productie in Nederland

62 Potentieel zonnewarmte in sectoren

ZonnewarmtekantoegepastwordeninverschillendesectorenHetgrootstepotentieelligtde komende jaren in de huishoudens Maar ook bij hotels zwembaden agrarische sector en zorginstellingen kan zonnewarmte een serieuze bijdrage leveren In deze paragraaf wordt hetpotentieelpersectorbehandeld

Indeindustriewordtvooraleenpotentieeloplangeretermijngezien(zieTabel 5)Decijfersvoor2050kunnenopgevatwordenalstotaalpraktischhaalbaarpotentieelEnergiebesparingenvan15perjaarzijnhierinverdisconteerdVerdertoelichtingopdezecijferszijntevindenindeBijlage2Toelichtingberekeningpotentieel

Tabel 5 Potentieel zonnewarmte in Nederland per sector5

Cijfers in PJjaar 2013 2020 2050Huishoudens 060 25 77Industrie 0 05 19Utiliteit 044 20 11

Momenteel zijn de sectoren met het grootste aandeel zonnewarmte de huishoudens en de sectorsportenrecreatieActueleindustrieumlletoepassingenwordengeschatalsnihilhoeweler wel voorbeeldprojecten zijn gerealiseerd zoals bij van Melle in Breda waar een groot zonnewarmtesysteem met 2400 m2 zonnecollectoren isgerealiseerdDepotentieel cijfersvoor de industrie zoals gegeven in Tabel 5 zijn gebaseerd op analyses van IEA en de Roadmap vanHollandSolaruit2007VoorhetpotentieelvanzonnewarmtezijnechtersterkafwijkendeinschattingentevindenindeliteratuurZieTabel 6 en Tabel 7vooralternatieveschattingenvoortotaalpotentieelvoorzonnewarmteinNederland

Tabel 6 inschatting potentieel zonnewarmte obv ESTTP Visie

160 PJjaar Potentieel2030280 PJjaar Potentieel2050

Tabel 7 inschatting potentieel zonnewarmte obv studie ESTIF

41 PJjaar Potentieel2020147 PJjaar Potentieel2030340 PJjaar Potentieel2050Hetverschilligtvooralinverschillendeopvattingenoverhetpotentieelindeindustriein de verschillende scenariorsquos ECN stelt in haar studie ldquoZonnewarmte systemen voor de productievanwarmteenkoudeindeindustrierdquoin2007hetvolgende

ldquoVoor Nederland ligt die waarde [van het zonnewarmte potentieel] op maximaal 56 PJjr Echter reeumlle schattingen voor 2030 varieumlren van 06 tot 2 PJjr Voor Europa ligt die waarde op totaal 230 PJjr (Weiss 2006a)rdquo

Recentere studies van ESTIF en ESTTP laten echter veel hogere cijfers zien voor het potentieelvanzonnewarmteindeindustrieWathetdaadwerkelijkpotentieelinverschillendeindustrieumllesectorenisinNederlandzouverderonderzochtmoetenwordenIn de analyses in deze studie gaan we uit van de cijfers uit Tabel 5

5 Voor2020isuitgegaanvaninschattingenvanEnergieakkoordOpbasisvanBusinessAsUsualgaanweuit van totaal van 2PJ Het scenario 5 PJ is haalbaar bij intensivering

2524

63 Ruimtevraag potentieel zonnewarmte

Het aantal km2datnodigisvoordeopwekkingvanhetpotentieelzonnewarmteis82km2 Hierbij wordt uitgegaan van een lichte toename van het rendement per m2 collector oppervlak van 10 GJm2jaar naar 13 GJm2jaar Er moet worden opgemerkt dat met de huidige technieken zonnewarmte per m2 eenhogereenergieopbrengstheeftdanzonnestroom

Tabel 8 km2 collectoroppervlak potentieel zonnewarmte per sector

Cijfers in km2 collector 2013 2020 2050Huishoudens 06 217 5923Industrie 0 043 1462Utiliteit 044 174 846Totaal 10 43 823

64 Potentieel zonnewarmte bij huishoudens

DegroeivanzonneboilersisinhetverledengestimuleerddoordeEPC(Energieprestatieeis)inhetbouwbesluitendoordesubsidieregelingenDoordeafgenomengroeivannieuwbouw en door weggevallen subsidies is de marktontwikkeling voor zonneboilers bemoeilijktHetverdienpotentieelvoorhuishoudensislaagoadoordelageenergiebelastingopgasHierdooriszonnewarmteinvergelijkingmetzonnepanelenuitbeeldgeraaktbijdewoningbezitterHetpotentieelisechtergrootzoalshierboventoegelicht MetmeeraandachtvooreengelijkspeelveldinenergiebelastingverdergaandeverlagingvandeEPC(enhandhavingerop)enmeeraandachtvoorpromotieverwachtHollandSolarveelvanditpotentieelvoordekomendedecennia

Potentieel zonnewarmte huishoudens per provincieOp basis van aantallen woningen per provincie en het gemiddeld gasverbruik per type woningiseeninschattinggemaaktvanhetpotentieelvanzonnewarmtetoepassingenper provincie Hierbij is uitgegaan van ongeveer een halvering van gemiddeld gasverbruik doorisolatieeneenbijdragevanzonnewarmtevanongeveer50voorzowelwarmwateralsruimteverwarmingHierbijwordtopgemerktdatdecijfersvan2050eentheoretischpotentieelzijnVoorhetcijfervoor2020wordtuitgegaanvantotaal5PJ(waarvan25bijdehuishoudens)dieterealiserenisbijeenversneldscenariovanuithetEnergieakkoordDe maatregelen hiervoor worden momenteel besproken In Tabel 9wordteeninschattinggegevenoverpotentieelperprovinciegebaseerdophuishoudenaantallenperprovincieHet gaat hier om afgeronde getallen

Tabel 9 Inschatting potentieel zonnewarmte huishoudens per provincie 1 PJ = 1000 TJ

Cijfers in TJ 2020 2050Drenthe 70 2200Flevoland 60 1600Friesland 100 3000Gelderland 290 8600Groningen 130 4000Limburg 180 5300Noord Brabant 410 12000Noord Holland 410 12000Overijssel 160 4900Zuid Holland 520 16000Utrecht 180 5200Zeeland 60 1900Nederland 2500 77000

Potentieel zonnewarmte industrie en utiliteit

Dewarmtevraaginindustrieumlleprocessenwas579PJin2013waarvan124PJonderde250graden De agrarische industrie en dan met name de glastuinbouw gebruikte 98 PJ De utiliteithadin2013eenwarmtevraagvan258PJ[RVOWarmteenKoudeinNL2013] EristechnischgesprokeneengrootzonnewarmtepotentieelindezesectorenZonnewarmtekan(theoretisch)bijdragenaanalleprocessenmeteentemperatuureisvan onder de 400oC(zieFiguur8)maarindepraktijkwordtditpotentieelnognietbenutFinancieumlleenpraktischebezwarenbelemmerendegroeiDehuidigeenergieprijzenenndashbelastingenmakeninvesteringeninzonnewarmtenuminderinteressantvoorpotentieumllegebruikers

Figuur 8 Warmtevraag NL industrie verdeeld naar Temperatuurniveau (Bron RVO publicatie Warmte en Koude in Nederland)

2726

Processenwaarzonnewarmtesubstantieelaankanbijdragenzijnruimteverwarmingwarmwaterbereidingschoonmakenspoelendrogenverdampendestillerenblancherenpasteuriseren steriliseren koken smelten verven en oppervlaktebehandelingen Koelen metzonnewarmteisechterookmogelijkSub-sectorenbinnendesectorutiliteitmetzonnewarmtepotentieelzijn

bull recreatie(hotelsencampings)

bull wellness(saunarsquos)

bull horeca

bull sport(zwembadenensportcomplexen)

bull zorginstellingen

bull ziekenhuizen

Sub-sectorenbinnendesectorindustriemet(theoretisch)zonnewarmtepotentieelzijnbull foodsector(drankenzuivelsnoepenvleesindustrie)

bull textielindustrie

bull papier- en kartonindustrie

bull chemische industrie

bull wasserijen

bull transportsector(garages)

Sub-sectorenbinnendeagrarischesectormetzonnewarmtepotentieelzijnbull mestkalveren houderij

bull pluimveehouderij

bull varkenshouderij

bull bloembollen(drogen)

bull kippenmest drogen

bull glastuinbouw

Zonnewarmte en industrieVoedingsindustrie in de foodsector wordt veel warm water gebruikt voor spoelen pasteuriserenenmengen(bierzuivelvlees)Indeliteratuuriseenpotentieelgevondenvoordevleesverwerkendeindustrievan89TJjaarHollandSolarschathettotalepotentieelvoor zonnewarmte in de voedingsindustrie op 10-15 PJ

Papier en karton Nederland kent een papierindustrie en in deze sector is een grote laagwaardigewarmtevraagZonnewarmtepotentieelisechterbeperktomdatdeprocessenveelrestwarmtebenuttenDesectordraagtactiefbijaandeenergietransitiedoorintezettenopefficiencydoorhergebruikvanwarmteenreststoffen

Chemische industrie er zijn nog geen studies gedaan naar de bijdrage van zonnewarmte aan de chemische industrie op lange termijn

Textiel industrieerisonvoldoendebekendoverhetpotentieelindeNederlandsetextielindustrie(inclusiefwasserijen)

Zonnewarmte en utiliteitZiekenhuizen-verzorgingshuizensportaccommodatieszwembadenenhotelshebbeneen grote vraag naar warm tapwater n hoge comforteisen aan ruimteverwarming Er is dus eengrootpotentieelvoorzonnewarmtetechniekenDeinschattingenvoorhetpotentieelvarieumlrenEcofys stelt in 2007 dat de warmtevraag van ziekenhuizen verzorging sport zwembaden enhorecasamen5PJthwasBijdezesectorensameniseenpotentieelvanongeveer25PJthjaar voor zonnewarmte

Detotalewarmtevraaginutiliteitisongeveer230PJwaarvandebovengenoemdesectorenongeveer85PJgebruikenaanwarmte(warmwaterenruimteverwarming)OngeveerdehelfthiervanzoutheoretischmaximaaldoorzonnewarmtetechniekenopgewektkunnenwordenHollandSolarsteltdathetpraktischehaalbare25hiervanisinconcurrentiemetandere(warmte)opwekkingstechniekenHetpotentieelwordtop11PJgesteld

Naarschattingiserreeds044PJjaarbijdragevanzonnewarmteindezwembadeneneenonbekendehoeveelheidbijhotelsencampingsHetpotentieelvoorzwembadenisvolgensHolland Solar 45 PJ Ziekenhuizen passen veelal WKK toe voor eigen elektriciteitsopwekking waardoor de vraag naar zonnewarmte moeilijk ontstaat Hier wordt de komende decennia dan nog niet veel van verwacht Voorverzorgingstehuizenendehotelsectoriswordthetpotentieelgeschatopongeveer2respectievelijk4PJ

DefinancierbaarheidvanzonnewarmteprojectenvaakeenbelemmeringVeelalzijneigendom en gebruik van vastgoed gescheiden waardoor kosten en baten bij verschillende partijenliggenDaarnaastishetinvestereninzonthermischofanderetechniekenmeestaleenbedrijfsvreemdeactiviteitenheeftdaaromvaakgeenprioriteitDeprojectomvangisvaaktekleinvoorfinancieringdoorbankenensubsidieisnietbeschikbaarEIAisindezesectorvaakdeenigestimuleringvanuitdeoverheid(vooruitlegEIAzieBijlage1 Toelichtingfinancieumlleaspectenmarktzonne-energie)

Zonnewarmte en land- en tuinbouwIndeland-entuinbouwis84PJwarmtegebruiktin2010(=24miljardm3aardgas)waarvan

bull 09 PJ voor melkveehouderijbull 35 PJ voor intensieve veehouderijbull 75 PJ voor glastuinbouwbull 5 PJ overige

IndeglastuinbouwwordtveelinspanninggedaanomtotenergieefficiencytekomenNunog draagt voornamelijk WKK bij aan de warmtevoorziening in de glastuinbouw en worden zonthermischetechniekennietactieftoegepastindezesectorErzijnopditmomentwelgoedemogelijkhedenindemelkvee-enintensieveveehouderijHettotalepraktischemarktpotentieelvoorzonnewarmteindeland-entuinbouwwordtvoorlopiggeschatop2-3PJ

2928

Warmtenetten en zonnewarmteZonnewarmteistechnischgeziengeschiktvoorhetinvoedeninwarmtenettenzoalsbijvoorbeeldinAlmerewordttoegepastErisgeeninschattinggemaaktvanhetpotentieelvan deze toepassing in Nederland maar er worden goede resultaten behaald in Denemarken en Duitsland In die landen blijkt dat toepassingen vanaf 6000 m2 collector oppervlak economisch rendabel kunnen zijn

65 Conclusies Potentieel zonnewarmte

Erismet50-100PJveeltechnischpotentieelvoorzonnewarmteinverschillendesectorenDe snelste en eenvoudigste te realiseren groei valt te verwachten bij huishoudens zwembaden en de agrarische sector

Er zijn vooralsnog geen beperkingen gevonden in het ruimtegebruik er is voldoende ruimte op het vastgoed voor het opwekken Zonnewarmte systemen kunnen naast zonnepanelen ruimte vinden op de Nederlandse daken

BelemmeringenzijnvooralhethuidigerendementtovfossielalternatiefvanwegelagebelastingopgaseneenlastigefinancierbaarheidvanprojectenVerhogenvanenergiebelastingopgasverhogenvandeEIAbetereoptiesindeSDE+enbetereregelingenvoorzonnewarmteindelandbouw(parallelaanzonnestroom)zoudendemarktbeterdoenontwikkelenOnderzoeknaarhetpotentieelendebelemmeringenvoorzonnecollectorveldendieinvoedenopwarmtenettenwordtaanbevolenHierligtnaarverwachtingnogeengrootpotentieel

HetinschattenvanhetpotentieelvanzonnewarmtetoepassingenindeNederlandseindustrie kent verschillende versies Het verdient aanbeveling de achtergronden te analyserenenhetdaadwerkelijkpotentieelindeindustrieteonderzoekenVoorlopigmagmenaannemendatertechnischenfinancieelrendementtebereikenisineenaantalindustrieumllesectorenmetnamedefoodsectorHetopenstellenvandeSDE+voormeerzonnewarmtetoepassingenzouhierbijkunnenhelpenOmhetvolledigepotentieeltebenuttenzaldepositievanduurzaamopgewektewarmtemoetenverbeterentenopzichtevan warmte uit fossiele bronnen

7 Zonnestroom potentieel

IndithoofdstukwordthetpotentieelvoorzonnestroominkaartgebrachtHierbijwordt gekeken naar de maximaal beschikbare ruimte en de hoeveelheid energie die op deze ruimte opgewekt kan worden Er wordt hierbij onderscheid gemaakt tussen het theoretischeenhetpraktischepotentieel

Deafzetvanzonnepanelenverdubbelt(ofverdrievoudigt)inNederlandelkjaarsinds2008Figuur 9 laat het totaal opgesteld vermogen van zonnestroom per jaar zien De sector stelt dat in oktober 2014 de grens van 1 GWp aan opgesteld vermogen is gepasseerd

Figuur 9 ontwikkeling zonnestroom in NL (2013 is inmiddels bijgesteld tot 722 MWe) Bron Rapportage Hernieuwbare Energie RVO

71 Theoretisch potentieel zonnestroom

DevermogensdieopdedakeninpotentiegeplaatstkunnenwordenzijninTabel 10 gegeven Hierbij is conform de studie van DNV GL gerekend met 160 Wp per m2 dakoppervlak Dit is op basis van huidige technologie en gaat ook uit van een maximaal gebruik van al het geschikte dakoppervlak Momenteel staat er in Nederland ongeveer 1 GWpwaarvan80woningenenruim10indelandbouwDesectorverwachtin2020intotaal 5 GWptehalenbijgelijkblijvendbeleidBijhetmaximaalstimulerenenhetopheffenvan alle belemmeringen kan dit zelfs oplopen tot 8 GWp

3130

Tabel 10 potentieel PJ zonnestroom op basis van dakoppervlak

Totaal PJjaar potentieel

Alle da-ken in NL Huishoudens

Utiliteits-bouw incl industrie

Asbestdaken agrarisch Tuinbouwkassen

Drenthe 65 38 31 15 01Flevoland 44 28 17 11 01Friesland 87 51 40 22 01Gelderland 251 145 112 45 03

Achterhoek 00 23 00 14 00Groningen 76 66 13 28 00Limburg 142 88 57 17 05

Parkstad 00 21 00 01 00Noord Brabant 316 203 122 50 07Noord Holland 316 194 112 18 05Overijssel 142 83 63 33 01Utrecht 153 85 67 12 01Zeeland 44 32 14 13 01Zuid Holland 381 245 117 37 26Nederland 2016 1258 765 301 50

Tabel 11 potentieel PJ zonnestroom woningen naar type en eigendom

PJjaar poten-tieel

Koop-wo-ningen

Huur-wo-ningen

Huur-woningen overig bezit

Corpor-atie-bezit

Hoog-bouwVVE

Grond-gebon-den wo-ningen

Totaal woningen

Drenthe 23 12 03 09 02 35 35Flevoland 17 09 02 07 02 25 26Friesland 29 18 04 14 03 48 48Gelderland 83 55 16 39 14 131 138

Achterhoek 14 07 02 05 01 22 21Groningen 38 26 07 18 07 59 64Limburg 51 34 11 23 10 77 85

Parkstad 11 09 03 06 03 17 20Noord Brabant 118 77 20 57 21 182 194Noord Holland 100 105 33 71 46 148 204Overijssel 47 31 08 23 08 75 78Utrecht 50 36 10 25 14 71 86Zeeland 20 10 03 07 02 30 30Zuid Holland 84 97 28 71 58 104 181Nederland 710 542 155 386 195 1063 1251

In totaal is er volgens studie van DNV- GL ruimte voor 66 GWp zonnepanelen op de NederlandsedakenOmgerekendinPJprimairverbruikgaatdatompotentieel208PJDit is bepaald op basis van gelijkblijvende rendementen van panelen en gelijkblijvend dakoppervlak(endusgelijkblijvendehoeveelheidwoningenenutiliteit)

72 Praktisch potentieel zonnestroom op huishoudens

Huishoudens met grote daken zullen hun dak niet helemaal volleggen met zonnepanelen Hetaantalzonnepanelenwordtnaarinschattingbegrensddoorheteigenverbruikenanderetoepassingenophetdak(zoalsschoorstenendakramenlichtkoepelszendmasten)

Tabel 12geefthetaantalTJpotentieel(cijfervoor2050)voorhuishoudensengeschatteTJin2020Inditscenarioblijfterongeveer70km2 over op de woningen als geschikt dakoppervlak

Tabel 12 scenario TJ zonnestroom in huishoudens in 2020 en 2050 (NB 1000 TJ is 1 PJ)

ProvincieScenarioTJ in 2020

Potentieel TJ in 2050

Drenthe 360 2600Flevoland 270 2000Friesland 490 3600Gelderland 1438 10000Groningen 440 3300Limburg 880 6400Noord Brabant 1800 13000Noord Holland 2100 16000Overijssel 810 6000Zuid Holland 2800 20000Utrecht 890 6500Zeeland 300 2200Nederland 12600 92000Deberekeningvoor2020isgebaseerdop5GWpschattingvoor2020inhetEnergieakkoordwaarvan 4 GWp op de woningen

3332

73 Potentieel zonnestroom op civiele werken

InHoofdstuk5ishetruimtepotentieelbeschrevenopandereplaatsendanopdedakenHet gaat in Nederland om 200 km2 op civiele werken en nog eens 200 km2 parkeerruimte Daarnaast is op de langere termijn ook honderd tot duizend km2 beschikbaar op de autowegen en rails

Tabel 13 Zonnestroom PJ potentieel op civiele werken

PJpotentieelCiviele werken 200 km2 90Parkeerruimte 200 km2 90Autowegen tot 100km2 440Hieruitblijktdaterdusnogeenaanzienlijkpotentieelteontginnenisopcivielewerkenboven parkeerruimte en boven de wegen Hoeveel daadwerkelijk gerealiseerd kan worden hangtsterkafvandeambitievandeRijksoverheidenallelokaleoverhedenVoor het daadwerkelijk realiseren van projecten op civiele werken en parkeerruimte zijn stimuleringsmaatregelennodigRuimtelijkeordeningenvergunningenzijnhierbijvanbelangalsookstimuleringsmaatregelenvoorafdekkenvandeonrendabeletopvandeopwekking

74 Conclusies potentieel zonnestroom

Binnen de sector woningbouw is het meest in het oog springende woningtype de grondgebondenwoningTweederdevanhetpotentieelvermogenhiervanligtbijdewoningendieinparticulierbezitzijnOpvallendisdathetaandeelvanVVE-enlandelijkgezien klein is in vergelijking met andere bouwtypen De verhoudingen tussen woningtypen varieumlrenechtersterkmetperregioprovinciedushetpotentieelook

Utiliteitendeagrarischesector(mnmetasbestdaken)herbergtookeengrootpotentieelHetpotentieelopandereruimtedandedakenwordtverdernietgeanalyseerdGeziendegroottevanditpotentieelverdienthetaanbevelingdekansenenbelemmeringennaderteonderzoeken

Deachtergrondenhethandelingsperspectiefvoordeverschillendesectorenintermenvanfinancieumlleeninstitutionelebelemmeringenwordtbehandeldinhetvolgendehoofdstuk

8 Beschrijving potentieel zonnestroom in verschillende sectoren

IndithoofdstukwordtdehuidigeenpotentielemarktvanzonnepaneleninNederlandpersector beschreven De sectoren die besproken worden zijn

bull particulierewoningbezittersparticuliereverhuurdersenwoningcorporatiesbull agrosectortuindersveeteeltbedrijvengroente-enfruittelersbull MKBkantoorfunctiesenprocesfunctiesbull overheidutiliteitvanzorginstellingenonderwijskantorensportenrecreatiebull civiele werken snelwegen taluds dijken oevers kanalen gemalen

parkeerplaatsenspoorenstationsbull Groot Vastgoed Privaat

81 Particuliere huiseigenaren

De groei in zonnepanelen van de laatste jaren is vooral te danken aan de groei bij de particulierehuiseigenarenNaarschattingstaatereind2014ruim1GWpaanvermogeninNederlandOngeveer80hiervanligtopdakenvanwoningen[EPIA2014]NaarverwachtingblijftdegroeiopdeparticulierewoningmarktgoedzolangdehuidigesaldeerregelingofdeopvolgerdaarvangunstigblijftDiegroeikanbestendigdwordendoor verdere maatregelen zoals het systeem van energielabels

Een bijzondere categorie zijn de woningen of gebouwen die onder bescherming vallen zoals monumenten of beschermd dorp of stadsgezicht Eigenaren komen in dit geval vaak belemmeringentegenbijvergunningverleningenhetisnietaltijdduidelijkofietsmagofnietmagHoeweldeRijksdienstvoorCultureelErfgoedhiereenpublicatieoverheeftzijnhet de gemeenten die hun eigen afweging maken Vaak speelt ook een gebrek aan duidelijk afwegingskaderbijgemeentenwaardoorinitiatievenstranden

OokVVE-enkunnenhungemeenschappelijkverbruik(liftenventilatieverlichting)salderenopdealgemeneaansluitingDitgeldtnietvoordehuishoudensbinnendeVVEzijhebbenimmers geen eigen dak In sommige gevallen zijn er wel technische mogelijkheden om de geproduceerde stroom vanaf het dak naar de afzonderlijke huishoudens te leiden OokkandepostcoderooseenmogelijkheidbiedenDegroottevanhetdakisdaarbijweleen beperking die is vaak te klein om een serieus deel van elektriciteitsverbruik van alle huishoudens op te wekken Daarbij is het gebruik van het dak formeel een gezamenlijke beslissing van de VVE en daarmee kan de besluitvorming complex zijn Van de groei van zonnepanelen op appartementencomplexen kan daarom niet te veel verwacht worden

3534

82 Huurwoningen

WoningcorporatiesinvesterensomsinzonnepanelenDeverbeterdeenergieprestatiedoorzonnepanelen kan echter niet in de huurprijs verrekend worden De kosten liggen hierdoor bijdeverhuurderendebatenkomenbijdehuurderDeWoningcorporatieslossenditopdoor

bull de investering te bezien in het kader van maatschappelijk sociale doelenbull de investering zelf terug te halen via een vorm van lease naar de bewonerbull de investering door een ESCO te laten doen zie paragraaf 87bull huurders toestaan zelf zonnepanelen te laten plaatsen

Met deze randvoorwaarden wordt enkel een lichte groei voorspeld De groei van zonnepanelen zal veel harder gaan zodra zonnepanelen opgenomen worden in het huurtellingsysteem

Bijparticuliereverhuurderswordt(naarverwachtingvanHollandSolar)geeninteressantegroeimarkt gezien voor zonnepanelen In totaal bezit deze groep 15 km2 aan dakoppervlak De bereidwilligheid tot investeren in zonne-energie zal individueel verschillen en zal sterk afhangenvanhetverdienmodelvoordeverhuurder

83 Agrarische bedrijven

DeagrarischesectoriseengroeimarktvoordeafzetvanzonnepanelenAgrarieumlrszijneigenaar van hun vastgoed en zijn gewend aan een lange termijn investering Daarbij is vaak hetnodigekapitaalbeschikbaarenagrarieumlrskunnengebruikmakenvanSDE+subsidieeventueelincombinatiemetderegelingldquoAsbesterafZonnepaneleneroprdquoEenanderemogelijkheidishetgebruikmakenvandeEIAinplaatsvandeSDE+Erzijnookagrarieumlrsdiehun daken ter beschikking stellen voor buurtbewoners Voorlopig wordt er vanuit gegaan dat de markt voor zonnepanelen in de agrarische sector stevig kan blijven groeien

84 Het MKB

OndernemersuithetMKBdieeigenaarzijnvanhunpand(metdak)eneenverbruikhebbendat onder de 50000 kWh per jaar ligt kunnen een rendabele business case maken De terugverdientijdenzijnechtervaakeenstuklangerdaneenondernemerhanteertinzijneigenbedrijfsvoeringWaareenMKB-ereentermijnvan2tot5jaarheeftwaarinhijvooruitkankijkenisdeterugverdientijdvaneenzonnestroominstallatie8tot10jaarAlserwinstwordt gemaakt kan de EIA helpen Indienhetverbruikhogerisdan50000kWhbetaaltmenminderenergiebelastingIndienmeneengrootverbruikersaansluitingheefteneensysteemkiestvanbovende15kWpkanSDE+ aangevraagd worden Daarbij kan een knelpunt zijn dat het kapitaal niet beschikbaar is Hierbij zal het MKB investeringen in zonnepanelen alleen doen als het raakt aan de missieofvisievanhetbedrijfBedrijfsvreemdeactiviteitenwordenoverhetalgemeengeschuwd Veel MKB-ers zijn huurder van een bedrijfsruimte Deze groep zal niet investeren in zonnepanelen

Zonnepanelen zijn interessant voor die MKB-ers met eigen vastgoedbezit waarbij kostenreductieofvoorspelbaarheidvanenergiekostenterealiserenzijnmetzonnepanelenVoordezegroepvaltgroeiteverwachtenalserrustisoversalderen(ofdeopvolgerervan)en er borgstellingen mogelijk worden naast de SDE+ aanvraag

85 Zonnepanelen op civiele werken

Opdecivielewerkenendeverkeersinfrastructuurisveelpotentieleruimtevoorontwikkelenvanzonne-energieprojectenHoewelerwelinitiatieveneninnovatieveconcepten zijn om grondgebonden projecten te ontwikkelen bijvoorbeeld bij de A20 geluidswalbijNieuwTerbreggeinRotterdamzijneramperprojectengerealiseerdopgeluidswallen

Grondgebonden projecten halen momenteel moeilijk rendement De stroom wordt verkocht aan een leverancier voor ongeveer 5-6 cent per kWh terwijl de kosten geraamd wordenop15centperkWhDezefikseonrendabeletopzalmetSDE+subsidieaangevuldmoetenwordenofviaeenenergiebelastingkortingviacooumlperatiesDaarerwelinitiatievenzijn en interesse is wordt verwacht dat ook hier een groei ontstaat zodra SDE+ beter toegankelijkis(ditwordtalverwachtvandetoekenningenonlangsinfase6vanSDEin2014)enzodradepostcoderegelinggaatwerken

DaarbijwordtopgemerktdathiervergunningsprocesseneenrolspelenIndepraktijkleverenvergunningsprocessenbelemmeringenZosneuvelenprojectinitiatievendooronmogelijkheden in het bestemmingsplan of ontbreekt er een ruimtelijk afwegingskader Bijvoorbeeld zonnepanelen worden in de ruimtelijke ordening gezien als stedelijke objecten watindepraktijkkanleidentotafwijzingvanaanvrageninnietstedelijkgebied

In de toekomst zullen vragen aan de orde komen waarbij ruimtelijke ordeningsprocessen en vergunningsprocedures onder de loep genomen zullen worden Het ruimtelijk instrumentarium(streekplanomgevingsvisiebestemmingsplannenenz)moetwordenonderzochtopeenbeterensnellerhandelingsperpectiefvoornieuweenergietechnieken

Uit de markt zijn geluiden dat de kosten voor vergunningen erg hoog zijn in de voorfinancieringVoorrisicovolleprojectenisditeenmoeilijktenemenhorde

Toekomstigedoelgroepenzijnenergieleveranciersprojectontwikkelaarsencooumlperatiesvanplaatselijke burgers met MKB

3736

86 Groot Vastgoed Privaat

In Nederland is er een aantal grote vastgoedspelers zoals pensioenfondsen Corio Schiphol RealEstateMVGMenNSVastgoedHetbouwbesluitlegteenbelangrijkeenergieambitiein de nieuwbouw van vastgoed Toename de toepassing van zonnepanelen is in deze sector vooralteverwachtenindenieuwbouwEchternieuwbouwismomenteelbijnastilgelegddoorderecessieHetisonduidelijkhoelangdezesituatieblijftvoortbestaan

Op een aantal uitzonderingen na zijn in deze markt nog weinig grote investeringen gedaan indetoepassingvanzonnepanelenHierligtmogelijkweleentoekomstigverdienmodelvan het inclusief verhuren van objecten Ook het maatschappelijk verantwoorde karakter van groene kantoren is een drijfveer die vastgoedbedrijven kan prikkelen om in zonnepanelen te investeren Een cultuuromslag naar duurzaam en een andere kijk op de verhuurdersmarkt naar inclusief is hier voor nodig

Het verduurzamen en transformeren en zoeken van nieuwe business modellen met stakeholder involvement is een nieuw issue in een deel van de vastgoedmarkt Dit wordt veroorzaaktdoordeleegstandenrecessieproblematiekEnerzijdsleidtderecessietoteen onmogelijkheid tot investeren wegens het moeten afwaarderen van het vastgoed Anderzijdswordthierookeentoekomstigekansgezienvoorverduurzaming

Verwacht wordt dat de mogelijkheden van de postcoderoos enige groei in deze sector kunnen veroorzaken denk bijvoorbeeld aan winkelcentra Hoe deze kansen zich vertalen in eenpotentielegroeivandeafzetvanzonnepanelenindezesectorisniettevoorspellen

87 ESCO

DeESCO(EnergyServiceCompany)iseenentiteitdiedeinvesteringdoetvandezonnepanelenvoorbijvoorbeeldhuurwoningenvaneenwoningcorporatieDebatenvandezonnepanelenkomen(deels)terugbijdeESCOdoorhetdoorberekenenvandeinvesteringvia verhoging van de servicekosten De huurder kan gebruik maken van het salderen en heeftdaardooreenlagereenergierekeningDewoningcorporatiehoefthierdoornietteinvesterenenhetrisicotedragenendehuurderheeftmeervoorspelbareenvaakooklagere kosten aan energie

VerwachtwordtdatdezeESCO-constructieookvooranderesectoreneenoplossingkanbieden om de kosten en baten van de huurder en verhuurder bij elkaar te brengen Het verbindenvankennisaandemarktishiereenkritischesuccesfactoraangeziendoordecomplexiteit van de regelgeving de contracten niet makkelijk door de markt alleen kunnen worden opgelost

88 Ziekenhuizen en zorginstellingen

Ziekenhuizen en zorginstellingen worden niet als een groeisector voor zonnepanelen gezien Dehoofdredenhiervoorisdatziekenhuizenaloplossingenhebbenvoorautonomeoff-gridbedrijfszekere energievoorziening Zonnestroom past op korte termijn niet in dat model Opdelangeretermijnzoudecombinatievanzonnepanelenengroteaccursquostechnischeenoplossingkunnenbiedenmaarvoorlopiglijktdatfinancieeloninteressant

Ookzorginstellingenhebbendeprimairefunctietotzorgverlenenenhebbenmeestalniet de mogelijkheid kapitaal vrij te maken voor investeren in duurzaamheid Mocht in dezesectorwelkapitaalbeschikbaarkomendaniserincombinatiemetdeSDEweleenmogelijkheidomkostentebesparenDepotentiehiervanislastiginteschatten

89 Potentieel op overheidsvastgoed

Er is 21 km2potentieelbenutbaardakoppervlakopoverheidsvastgoedenerisveelaandacht voor het verduurzamen ervan In 2018 moet nieuwbouw van overheidsgebouwen energieneutraal gedaan worden Het ligt ook voor de hand dat de landelijke en lokale overheidinvesteertindeduurzaamheidvanhaarvastgoedIndepraktijkiserechtereen aantal hindernissen dat de groei van duurzame toepassingen op overheidsdaken tegenhoudinformatieoverdepandenisvaakniettoegankelijkofnietbeschikbaarhetbezit is niet duidelijk in kaart de energierekeningen zijn complex of onvindbaar en vaak isdeinformatieverspreidoververschillendeafdelingenZowelbijnetbeheerdersalsbijenergieleveranciersisdeadministratieopoverheidsvastgoedlangnietaltijdeenduidigDitbetekentdatmeninpraktijkweiniginzichtheeftinhethistorischenergieverbruikeniserdoorontbrekendenulmetingmoeilijkeenbesparingsplanrondtekrijgenDaarbijisertechnischeinformatienodigvoordeengineering van een zonnepanelen systeem Aangezien veelinformatieontbreektishetlastigaanbiedingenuitdemarkttekrijgendiegoedvergelijkbaar zijn

3938

810 Overheidsvastgoed onderwijs

Het onderwijs kan men onderverdelen in kleinverbruik en grootverbruik van energie Onderwijsinstellingen zoals universiteiten het beroepsonderwijs en het middelbaar onderwijshebbenmeestaleengrootverbruikersaansluitingZijinvesterendaaromzeldenin zonnepanelen omdat de kale energieprijs laag ligt en het investeringsbedrag daardoor tehoogisHetaanvragenvanSDE+subsidieofhetgebruikmakenvaninitiatievenmetcooumlperatiesindebuurtzoueenmogelijkheidbiedenIndepraktijkwordthiermomenteelweinig van verwacht omdat onderwijs zich richt op de kerntaken Om hierin beweging krijgen zal er naar andere arrangementen moeten worden gezocht

Het basisonderwijs valt in de categorie kleinverbruiker met een verbruik dat vaak onder de50000kWhjaarligtZonnepanelenzijndusfinancieelinteressantHeteigendomvan schoolgebouwen kent een complexe structuur Het juridisch eigendom van de openbarescholenligtbijdegemeenteveelalgeregeldviaeenstichtingEenstichtingdiehetjuridischeigendomheeftvaneenobjectwaarbijdegemeentezgclaimrechtheeftzorgtzolangdestichtingactiefisvoorhetonderhoudDeStichtingbetaaltookdeenergierekening Daarmee liggen zowel de kosten als de baten bij dezelfde rechtspersoon Dit maakt dat investeringen in zonnepanelen zullen lonen De beschikbaarheid van kapitaal ishiervaakhetprobleemErzijnoverhetalgemeengeeninvesteringsbudgettenvoorenergiebesparingen bij de basisscholen en aan kapitaal is moeilijk te komen

Bijhetbasisonderwijsgeldtookdatmenzichrichtopdekerntakenendepraktijkwijstuitdat die focus ook hard nodig is Zonnepanelen staan ver buiten die kerntaken Toch zijn erprojectenbekendwaarbijerdoormiddelvanouderparticipatieentechniekonderwijstoch zonnepanelen op de daken komen Alleen al vanwege de aanhoudende interesse van oudersenkinderenkanerenigegroeiverwachtwordenbijdebasisscholenDesituatieleent zich voor investeringen via crowdfunding of mogelijkheden met de postcoderoos

Inditrapportisernietgekekennaardesituatiebijdeniet-openbarescholen

Conclusies en aanbevelingen potentieel zonne-energie

Algemeenkangesteldwordendatereengrootpotentieelisvoorzonne-energieinNederlandVoorzonnestroomisdat200ndash400PJenvoorzonnewarmteisdat100-300PJfinaleenergieTer vergelijking dit is ongeveer gelijk met totale energiegebruik van alle huishoudens (anno 2015)

Zonne-energiekenteengrootdraagvlakindesamenlevingMetgunstigeenstabielevoorwaardenzalfinancieringsbereidheidbijparticulierenbedrijvenenfinancierserggrootblijven en zullen zonne-energie technieken een groot succes worden in Nederland

Ruimtelijke mogelijkheden

Hetruimtelijkepotentieelopennaastdedakenisdermategrootdatopwekkingvanstroomof warmte met de zon grote mogelijkheden biedt in Nederland Ruimtelijke beperkingen zijn er vooralsnog niet Alleen al op de Nederlandse daken is 400 km2 geschikt om te gebruiken voor energieopwekking met de zon Naast de daken is er nog veel extra ruimte te vinden op civiele werken zoals parkeerterreinen taluds geluidsschermen en langs wegen en sporen DitzouintheorieruimtebiedenvoorenkelehonderdenGWpzonnestroom(eind2014staaterinNederland1GWp)Voorzonnewarmtegeldthetzelfdeerisvoldoenderuimteomwarmte met zon op te wekken Over het algemeen zullen zonnewarmte en zonnestroom elkaar niet verdringen door ruimtegebrek

Voor de verdere toekomst is het nodig om dit ruimtegebruik op zorsquon wijze te omkaderen dat bestaande eigenaren van zonne-energie systemen zeker kunnen zijn van rendementen ennieuweinitiatiefnemersvoldoendehandelingsperspectiefhebbenoamiddelstransparante en snelle ruimtelijke processen

Ruimtelijk instrumentariumbull Hetgoedkunnenbenuttenvandakruimtemetzonne-energiesystemenkan

in gevaar komen door nieuwe bouwwerken en bomen Dit kan mogelijk in de toekomsttotbeperkingenleidenvanproductievanzonne-energieHollandSolarziet voor de toekomst een ruimtelijk vraagstuk waarin beperking van schaduw doorbouwwerkenenbomenalseenrechtwordtervarendoorparticulierenenbedrijven met zonne-energie Dit gaat mogelijk om meer dan de reguliere inspraak- enbezwaarproceduresOplossingsrichtingenzoudenuitgewerktkunnenwordenhiervoor

bull Binnen bescherm stad- en dorpsgezicht en op monumenten zijn zonne-energie toepassingenmogelijkHiervoorheeftRijkdienstvoorCultureelErfgoedhandreikingen ontwikkeld met als doel de gemeenten een duidelijk afwegingkader bij vergunning te bieden en gebouweigenaren te helpen bij het plan Het verdient aanbevelingdezepublicatiesgoedintezetten

bull Het reserveren van ruimte in woningen voor opslag- en regelapparatuur van warmte en elektriciteit is wezenlijk voor de toekomst In de nieuwbouw zou dit onderdeel kunnen worden van het bouwbesluit In de bestaande bouw zijn hiervoor soms fysieke beperkingen

4140

bull BouwenmetgrootzonpotentieelvraagtaandachtbijverkavelingorieumlntatievandewoningendeinterneruimtevoorinstallatiesRuimtelijkeordeningsinstrumentenzijnhiernognietoptoegerusthoewelinhetdepraktijkwelregelmatigvoorkomtdat gemeenten sturen op zongericht verkavelen De kennis hiervoor is al jaren beschikbaar oa via infoMil

bull Er is een gebrek aan actuele data van energieopwekking en -verbruik per techniek landelijk en per regio of provincie Dit is wel noodzakelijk voor de monitoring en het kunnensturenopenergietransitielandelijkenregionaalOokvoorhetbedrijfslevenisdergelijkeinformatieommarktkanseninteschattenenverdienmodellenoptebaseren Het wordt aanbevolen dit te verbeteren

Extra aandacht voor gemeentelijk ruimtebull Er zijn veel mogelijkheden voor zonnewarmte en zonnestroom op het

maatschappelijkvastgoed(onderwijsgemeenteenprovinciesportzorg)Dezeruimte voor groei kan op korte termijn benut kunnen worden als gemeenten hier meer op sturen Dit kan voor zonnestroom door ofwel zelf projecten te realiseren ofwel daken ter beschikking te stellen Financierbaarheid hiervan zal eenvoudigkunnenwordenalsditpotentieelindevormvangroteprojectenwordtaangeboden

bull Binnenstedelijke bouwwerken van gemeenten zoals parkeergarages en parkeerterreinenbiedeneengrootpotentieelvoorverduurzamingvanenergievoorzieningErwordtveelverwachtvandecombinatiemetelektrischemobiliteit Hier is echter geen sturing op vanuit overheden Het verdient aanbevelingmogelijkesturingofstimuleringhiervoorteonderzoeken

Belemmeringen voor groei

Debelemmeringendieervoorzorgendathetpotentieelinbepaaldesectorenonder-ofonbenutwordtopkortetermijn(tot2020)zijnveelalfinancieelvanaardErisofweleengebrekaanfinancieringofweleristeveelonzekerheidoverfinancieumllerendementenDitgeldtmetnamevoorzonnewarmteVoorzonnestroomishetfinancieumlleenfiscaleinstrumentarium op een enkele sector na voldoende om de uitrol te bevorderen Hierbij is welzekerheidnodigoverfinancieelrendementvaneventueleopvolgervanhetsalderenna2020

Watbetreftzonnewarmteblijftveeltechnischpotentieelonbenutomdatzonnewarmtemomenteel niet kan concurreren met warmte uit fossiele bronnen Dit komt doordat deexternekostenvanfossielebrandstofzoalsmilieuvervuiling(nog)nietindeprijszijnopgenomenmaarookomdathethuidigefinancieumlleinstrumentariumdatditmarktfalenmoet compenseren voor zonnewarmte beperkt is

Kansen voor groei korte en middellange termijn

DegroeiindeparticulieresectorblijftnaarverwachtinggrootDegroeivanzonnepanelenindeparticulieresectoriseengoedvoorbeeldwaarbijoverheidsbeleiddankzijhetsalderen deze groei verwezenlijkt Deze markt zal nog lang kunnen blijven groeien bij eencontinubeleidvandeoverheidDitvraagtweleenbetrouwbareoverheiddiehelderekeuzenmaaktoverhetsalderenBijaanpassingenvanhetbeleidopenergiebelastinginrelatietothetsalderenzullenparticulierenlangjarigezekerheidnodighebbenoverhetrendement op hun aanschaf

Zonnestroomindehuursector(woningcorporaties)zaleenbeteregroeikrijgenalshethuurtellingsysteem wordt aangepast op aanwezigheid van zonnepanelen Dan wordt hetinteressantervoormeerwoningcorporatiesomteinvestereninzonnepanelenToepassingen van zonnewarmte zijn wel al onderdeel van het huurtellingssysteem De gewenste groei van het gebruik van zonnewarmte vraagt gerichte aandacht Wenselijke oplossingenhebbengeenruimtelijkeaspectenditzijnvooralfiscalemaatregeleneneenbeterepositievanzonnewarmteindeSDE+implementatievanenergieprestatielabelsvoorapparatenenverderehandhavingopenergieprestatiesvangebouwenBinnendeuitvoering van het energieakkoord wordt dit momenteel verder uitgewerkt De groei bij de VVE-en is beperkt Dit is nog niet eenvoudig op te lossen de keuzes drijven sterkopdemotivatiedeorganisatiegraadenhetfinancieelvermogenvandeverenigingErzijnwelveleVVE-enactiefomzonnepanelentegaanrealiserenHollandSolarverwachtpas echt groei als er een oplossing komt waarbij VVE-en met gezamenlijke opwekking via de huishoudelijkeaansluitingadministratiefmogensalderenIndeloopvan2015zalblijkenofde ldquopostcoderoosrdquo hiervoor uitkomst biedt VoorhetMKBgeldtnogsterkerdanvoordeparticulierewoonsectordatzonnepanelenenzonneboilersinteressantwordenzodraerzekerheidisovereigenbedrijfsvoering(enlocatie)eneeninteressanteldquoreturnoninvestmentrdquotehalenvaltDitkangerealiseerdworden met een langjarige zekerheid over salderen of enige zekerheid over kansen in de SDE+ bijvoorbeeld door middel van het verhogen van budget op SDE+ Op de daken van onderwijsinstellingen valt nog veel ruimte te vinden en het lijkt om vele redeneninteressantomzonnestroomprojectenterealiserenopscholenIndepraktijkzijn er vooral belemmeringen zoals complexe eigendomsstructuren en afwezigheid van financieringsmogelijkhedenDaarbijhebbenscholeneenstriktetaakopvattingErzijnveelsoortigeoplossingenvoorhandenvancrowdfundingtotenmetcommercieumlleESCOrsquosIndepraktijkhangtderealisatiesterkafvandewilvanindividuenendegekozenoplossingen

Kapitaal

Er is in Nederland kapitaal beschikbaar voor duurzame projecten Banken en pensioenfondsen willen investeren in decentrale opwekking Er is echter geen interesse in kleine projecten en vanwege het decentrale karakter van zonne-energie is het kapitaal moeilijk beschikbaar te krijgen De markt zal hierin zelf oplossingen kunnen vinden zoals het clusteren van projecten Een overheid zou als partner bij onderwijsinstellingen pensioenfondsenenbankendezeproblematiekookkunnenadresseren

4342

Verdere regelgeving

Het inpassen van decentrale duurzame energie vraagt op langere termijn aanpassingen in de fysieke elektrische infrastructuur Hier wordt momenteel op voorgesorteerd Er zijn verschillende aspecten mbt techniek en regelgeving die uitgewerkt worden Er worden momenteel geen dringende knelpunten gezien

Invoedeninwarmtenettenmetzonne-energievraagtaandachtHiervoorzaltechnischenwatbetreftregelgevinggerichtaanmoetenwordengewerktDezemogelijkheidkande groei van de opwek met zonnecollectoren verhogen De nadere details hiervan kunnen worden uitgewerkt met de sector

Bijlage 1 Toelichting financieumlle aspecten markt zonne-energie

kWh prijs DeenergiebelastingisdominantvoordeprijsvanelektriciteitvoordeconsumentDitwordtzichtbaar gemaakt in Figuur 10

Figuur 10 Opbouw kWh prijs per sector NB elektriciteitsprijs kaal is marktprijs Netbeheerderskosten indicatief deze wisselen per regio en per aansluiting

De variabele kosten per verbruikscategorie worden ook nog in tabel vorm gegeven zie Tabel 14

Tabel 14 variabele kWh kosten per categorie (2015)

0 tm 10000 kWh

10001 tm 50000 kWh

50001 tm mln kWh

gt 10 mln kWhparticulier

gt 10 mln kWhzakelijk

Energiebelasting euro 01196 euro 00469 euro 00125 euro 00010 euro 00005Kale kWh prijs euro 00640 euro 00640 euro 00640 euro 00640 euro 00640Duurzame Energie-opslag euro 00036 euro 00046 euro 00012 euro 0000055 euro 0000055Energiebelastingop totaalprijs 66 45 18 2 1

NB In deze variabele kosten zijn niet de vaste netwerk- en systeemkosten verwerkt

Kleinverbruikers tot 10000 kWh jaar hebben het hoogste rendement op zonnepanelen Hierondervallenvoornamelijkhuishoudens(particulierenhuur)eneendeelvanhetMKBKleinverbruikers tot 50000 kWhjaar hebben ook een redelijk rendement mits zij een aansluitinghebbenvanmax380A(endusmogensalderen)ofeenSDE+subsidiekrijgenHieronder vallen veelal onderwijsgebouwen klein publiek vastgoed MKB en agrarische bedrijvenVVE-enmetliftenenventilatievallenookindezecategorieBedrijven met gebruik boven 50000 kWhjaar zullen SDE+ subsidie nodig hebben om zonnepanelen rendabel te maken

Gasprijs

Tabel 15 variabele gasprijzen per categorie 2015 ex netwerkkosten

0 tm 17000 m3

17001 m3 - 1 mln m3

1 - 10 mln m3

gt 10 mln m3

Energiebelastingeurom3 euro 019 euro 007 euro 002 euro 001Kale gasprijs eurom3 euro 062 euro 062 euro 062 euro 062Duurzame Energie Opslag euro 00074 euro 00028 euro 00008 euro 00006Energiebelastingoptotaalprijs 24 24 10 3VoordegasbelastingvaltopdathetpercentagebelastingvoordelagerecategorieeumlnveellagerligtdanvoorelektriciteitAlternatievewarmtetechniekenzijndaardoormindersnelrendabel in vergelijking met reguliere ketels

4544

Salderen Kleinverbruikers(aansluitingentot380A)mogendestroomdieophetnetingevoedwordtopjaarlijksebasisaftrekkenvandestroomdiehetnetonttrokkenwordtZoheeftmennutvanelkeopgewektekWhHetelektriciteitsnetfungeertzoalsbuffervoordenietgebruiktestroomdiezonnepanelenopwekkenDewettelijkebasishiervoorzijndeElektriciteitswetende WBM

Elektriciteitswet1998steltinArtikel31cldquoVoorkleinverbruikers(le3x80A)betaalthet energiebedrijf tot 5000 kWh voor terug-geleverde stroom dezelfde prijs als zij voor geleverdestroominrekeningbrengt(ongeuro007)Voorhetmeerderebetaaltzijeenredelijkeprijs(minimaal70APXongeuro005)rdquo

WetbelastingenopmilieugrondslagsteltinArtikel50lid1en2datbelastingwordtgehevenopldquohetpositievesaldovandeviadeaansluitinggeleverdeelektriciteitminusdeviadeaansluitingingevoedeelektriciteitrdquoBijnietduurzameelektriciteitsopwekkingwordtdit begrensd tot 5000 kWh invoeding

Gemeten over de afschrijfperiode wekt men met zonnepanelen elektriciteit op voor ongeveer 14 centkWh6 Daar de prijs op het voor kleinverbruikers ongeveer 23 cent kWhof15centkWhisissaldereneengoedstimuleringvoorhetaanschaffenvanzonnepanelen

Ditbetekentdatvoordekomendeperiodevooraldehuishoudenshiervanprofiteren

Salderen was tot voor kort alleen geldig voor huiseigenaren en huurders met eigen zonnepanelen Per 2015 is de regeling ook van kracht voor huurders met zonnepanelen die deverhuurderheeftgeplaatst

6 Hierbij wordt uitgegaan van SDE berekeningen voor basisbedrag Zon PV van ECN

SDE+ subsidie NederlandheeftdeSDE+subsidiealslangjarigsubsidiemogelijkheidvoorenergieopwekkingvoorhernieuwbarebronnenzowelelektriciteit-alswarmteproductieMenkanopprojectbasisexploitatiesubsidievoor15jaaraanvragenJaarlijkswordensubsidiebedragenaangepast op basis van door ECN bepaalde onrendabele top per opwekkingtechniek Het totaalbudgetwordtjaarlijksvastgesteld(2013wasdat15mldeuro2014en20153mldeuro)Per jaar zijn er een aantal fasen waarin ingediend kan worden met elke fase een hoger subsidiebedrag Toekenning van projecten gaat tot het budget overschreven is

SDE en zonnestroom De SDE+ subsidie is gericht op grotere projecten niet voor de kleinverbruiker Voor zonne-energie zijn projecten subsidiabel van hoger dan 15 kWp voor zonnestroom en meer dan 100m2 collector oppervlakte voor zonnewarmte systemen In 2013 is er 133 MWp aan zonnestroomprojecten toegekend via de SDE+ In 2013 is 15 MWp daadwerkelijk gerealiseerd met SDE+ subsidie In 2014 is en met oktober 25 MWp met SDE+ gerealiseerd De gegunde projecten in 2013 zijn dus nog maar deels gerealiseerd Ter vergelijking in 2013 zijn in totaal 355 MWp bijgeplaatst volgens CBS In 2014 is in november een massale inschrijving geweest op de laatste fase Tot november zijn573aanvragengedaanmettotaal160MWpvermogenOpdeeerstedagvanfase6(op4novemberjl)zijner2718aanvragengeteldmettotaal1240MWpvermogen

SDE en zonnewarmteZonnewarmte is in 2012 voor het eerst in de SDE gekomen als subsidiabele techniek Er zijn echter nog maar een aantal zonnewarmte projecten tot stand gekomen met SDE subsidie De oorzaken zijn vermoedelijk de hoge ondergrens voor subsidiabele projecten en de relatieveonbekendheidmetdetechniekendesubsidieDeondergrensis100m2collectoroppervlakDatsluiteengrotegroepMKB-ersuitMetnamehotelssportfaciliteitenwellness en veel agrarische bedrijven kunnen niet aanvragen bij de SDE+ daar het collectoroppervlak tussen 25 en 100 m2 ligt

Energie Investeringsaftrek (EIA)DeEnergieInvesteringsaftrek(EIA)iseenfiscaleregelingBedrijvenkunneneendeelvanhuninvesteringskosteninenergiebesparendeenhernieuwbaretechnologieeumlnaftrekkenvanhunfiscalewinstHierdoorbetalenzeminderinkomstenbelastingofvennootschapsbelastingHetgemiddeldebelastingvoordeelvandeEIAis10procentvandeinvesteringskosten

Veel bedrijven maken gebruik van de EIA sinds 2012 gaat dat om duizenden bedrijven die investeren in zonnewarmte of zonnestroom In totaal is er in 2013 voor ruim 200 miljoen geinvesteerd in zonne-energie door bedrijven die EIA aangevraagd worden RVO meldt dat dit met name door agrarische bedrijven wordt gedaan

CombinatievanEIAmetSDE+isnietmogelijksinds2014Menmoetbeslissenwelkeoptiehet best bij de bedrijfsvoering past

De EIA zal voorlopig een interessant instrument zijn om zonne-energie investeringen mee uittelokkenbijbedrijvendiewinstmakenDeondergrensvoorEIAissysteemgroottevan25 kWp

4746

Asbest eraf Zonnepanelen eropVoor agrariers met asbestdaken is er een interessante regeling ldquoAsbest eraf zonnepanelen eroprdquo Dit is een regeling van provincies in samenwerking met het Rijk Deze subsidie mag gecombineerd worden met de SDE+

Btw vrijstellingInjuni2013heefthetEuropesehofbepaalddatdeoverdeaanschafeninstallatiebetaaldebtw kan worden teruggevraagd Dit kan omdat iedereen die tegen vergoeding stroom levert wordtgezienalsbtw-ondernemerParticulierenmoetenontheffingvragenopgrondvandeKleine-ondernemersregeling voor de btw over de terug geleverde energie Door de werking vandekleine-ondernemersregelingbetalenparticuliereeigenarenvanzonnepanelenpasbtw als het per saldo verschuldigde btw-bedrag in een kalenderjaar hoger is dan euro1345 Particuliereeigenarenvanzonnepanelenzullendezegrensindepraktijknietbereikenenkunnendaardooromontheffingvanadministratieveverplichtingenvragen

HetrendementvanzonnepanelenisvoorhuishoudensnoggunstigergewordendoordezemogelijkheidDeadministratievehandelingenzijnnietvooriedereeneenvoudigDezemogelijkheidheeftdaaromookverwarringgegevenopdeconsumentenmarktVerwachtwordt dat men hier snel aan gewend is

De postcoderoos of energiebelastingkorting voor cooumlperatiesNietiedereenheefteeneigendakdatgeschiktisOmparticulierenenMKBzondereigen dak de mogelijkheid te geven ook zonnestroom op te wekken is de zogenaamde postcoderoosregelingontwikkeldInhetEnergieakkoordvandeSERiseenbelastingkortingvan 75 eurocent per kWh afgesproken voor terug levering van hernieuwbare energie door eencooumlperatieofdooreenverenigingvaneigenaren(VvE)Deafspraakisper1januari2014ingevoerdDekortinggeldtalleenwanneerdeopgewekteenergiewordtgebruiktdoor kleinverbruikers waarvan de leden zich binnen de zogenaamde lsquopostcoderoosrsquo (viercijferigepostcodeplusaangrenzendepostcodes)vandecooumlperatieofVvEbevindenenalleenvoorelektriciteitdieaanhetnetwordtgeleverd[BronRapportagevanHernieuwbare Energie RVO]

TotophedenheeftdezeregelinggeengroeiveroorzaaktvanzonnestroomproductiedoorcooumlperatiesDitwordtveroorzaaktdooreencombinatievanadministratievecomplexiteitdeonduidelijkheidoverdekortingsperiodeenhetmoeilijkrondkrijgenvandebusinesscasedoorextrakostenzoalsaansluitingskostenInvesteerdersdeinzenhiervoorterugDeregelingisonlangsverbeterddoorhetterugbrengenvanaansluitingskostenhetverzekerenvan15jaarperiodevandekortingendoorhettoelatenvanondernemersinderegelingHollandSolarverwachtdatderegelinghiermeegaatwerkenvoorcooumlperatiesRuimtevoordergelijke projecten wordt veelal gevonden bij winkelcomplexen kerken scholen of andere utiliteitsgebouwen

Beschikbaarheid van kapitaalDeschaalgroottewaarindegroeivandecentraleplaatsingvanzonnepanelennuzitisteklein voor grote investeringsmaatschappijen waardoor er weinig tot geen grote projecten worden gerealiseerd Een randvoorwaarde voor een pensioenfonds of bank om in duurzameenergieteinvesterenisdathetomeenrelatiefgrotekapitaalinvesteringmoetgaanHetkaraktervanzonnepanelenheeftopditmomentdecomplexiteitdatvooralkleinschalige projecten met elk afzonderlijke contractueel en technisch maatwerk kunnen worden gerealiseerd Het bundelen van panden met homogene contractuele en technische aspecten is nodig voor grote investeerders Het losmaken van dit kapitaal zal nieuwe arrangementen vergen die vragen bundelt

Beschikbaarheid van leningenVia de website wwwikinvesteerslimnl is een energie bespaar lening aan te vragen voor particulierenDitiseenfondsdatinhetlevenisgeroepenvanuithetEnergieakkoordenheeftalsdoelparticuliereninstaattestellenteinvestereninenergiebesparinginclusiefzonnepanelen en zonneboilers

AnderemogelijkhedenzijnGreenLoansenfinancieringviahypotheekleningen

4948

Bijlage 2 Toelichting berekening potentieel zonnewarmte

Cijfers 2013 zijn op basis van CBS Cijfers2020zijnopbasisvaninschattingeninuitvoeringEnergieakkoord(inmiddelsooktevindeninKamerbriefWarmtevisie)naarschattingverdeeltoversectorenCijferover2050huishoudensenutiliteitisberekentopbasisvan

- Roadmap zonnewarmte 2007 Holland Solar

- CBS huishoudenprognoses

- Gemiddeldetapwatervraagperhuishoudenvan300m3aardgasequivalent

- 50vanwarmtapwaterkanmetzonnewarmtegedektwordenDezeisberekendoptotaalvan25PJ(obvinschattinggeschiktedakenenontwikkelingaantalwoningen)Voorruimteverwarmingwordteenpotentieelgeschatvan52PJ(uitgaandevanaantalgeschiktedakenontwikkelingaantalwoningenenbeterewarmteopslag)Inditrapportwordtuitgegaanvan77PJpotentieelinhuishoudens

- 70geschiktdakoppervlakvoorzonnecollectoren[TNOenBeararchitecten2001]

- Ineenalternatieveberekeningwordt40PJbijdrageaanwarmtapwaterbereidinggevonden(uitgaandevanallehuishoudensin2011)en46PJbijdrageaanwoningverwarming(uitgaandevan15vanverwarmingvanallewoningen)

- Deinschattingenpotentieelzonthermischvoorutiliteitvarieumlrenvan2PJ(ECOFYS2007)11PJ(RoadmapZonnewarmte2007)en45PJ(Cloosterman2014)

Cijfer 2050 van industrie is berekend op basis van - BerekeninginIEATask33IVDaarinwordtgestelddat32vandeNederlandse

industrieumllewarmtevraagdoorzonnewarmtegedektkanwordenobvanalyseop12sectorenBijdeberekeningwordtuitgegaanvan15energiebesparingperjaar(conformenergieakkoord)eneengelijkblijvendeindustrie

- AlternatieveinschattingenkomenuitstudiesvanESTIF(Europesebrancheverenigingzonnewarmte)enESTTP(EuropeanSolarThermalTechnologyPlatform)enRVOpublicatieWarmteenKoudeinNederland

- OpbasisvaneeneigenstudievanHollandSolariseenalternatieveinschattinggevondenvan45PJzonnewarmteindeutiliteitDitcijfergaatuitvanmaximaleinzetvanzonnewarmtetechniekeningezondheidszorgsportcultuurenrecreatieentoerisme(hotels)

Literatuur

- Benuttingvanzonne-energieindetuinbouwndasheenstrategischeverkenningWUR2011

- Bouwstenenvoorsociaalndashfactsheetmaatschappelijkvastgoed2011

- Datum25april2014BetreftBeantwoordingKamervragenvanhetlidDik-Faber(ChristenUnie)overdevoortgangvanhetconvenantldquoAsbestdakerafzonnepaneleneroprdquo

- Duurzamewarmteenkoude2008-2020potentieumllenbarriegraveresenbeleidEcofys2007

- EnergieTrend2014ndashECN

- EPIA Market Outlook 2014

- HernieuwbareenergieinNederland2013ndashCBS

- Het energieverbruik voor warmte afgeleid uit de Energiebalans CBS 2010

- HetpotentieelvanPVopdakenengevelsinNederlandCEDelft-februari1997

- KamerbriefWarmtevisieministerKamp02-04-2015referentieDGETM-ED15042827

- KoudeenWarmteinNederlandNationaalExpertisecentrumWarmtehttpwwwrvonlonderwerpenduurzaam-ondernemenduurzame-energie-opwekkennationaal-expertisecentrum-warmtewarmtecijfers januari 2013 RVO Nederland

- PotentialforSolarHeatinIndustrialProcessesIEAtask33IV2008

- PotentialofSolarThermalinEuropendashESTIF

- PVpotentieelstudieHetpotentieelvanzonnestroomindegebouwdeomgevingvan Nederland- DNV GL augustus 2014

- Raming maatschappelijke kosten van ruimtegebruik door het verkeer Ministerie Verkeer en Waterstaat adviesdienst Verkeer en Vervoer 2000

- Rapportage Hernieuwbare Energie RVO

- Versterking van de Nederlandse Energiesector Ecofys 2010

- Zonne-energieplannen en monumenten wegwijzer voor vergunningverleners Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonne-energie en uw monument wegwijzer voor eigenaren en huurders Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonne-energie in de historische omgeving groene gids Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonnewarmte een duurzame toekomst voor warmte en koude in NL Marcel Cloosterman augustus 2014

5150

52

Korte Elisabethstraat 63511 JG UTRECHTNederland

+31(0)302328008hollandsolarhollandsolarnlwwwhollandsolarnl

• _Ref405823173
• _Ref404280813
• _Ref404284250
• _Ref414171328
• _Ref414171306
• _Ref405823142
• _Ref405823150
• _Ref405823205
• _Ref423611428
• _Ref423611433
• _Ref404281853
• _Ref419558763
• _Ref405751564
• _Ref404628328
• _Ref404874034
• hgjdgxs
• _Ref405822566
• _Ref414115828
• _Ref405826809
• _Ref405826816
• _Ref404871298
• ho7ea189wih5m
• hax2szl62zcl8
• _Ref404881914
• _Ref423610973
• _Ref423611247
• _Ref423611259
• _Ref423611281
• _Ref423611315
• _Ref423611330
• _Ref404874093
• _Ref404874120
• _Ref404874132
• _Ref414181969
• _Ref404874063
• _Ref404873534
• hmo2g9zy4s5df
• _Ref406355484
• hkchj0vhoxkgy
• hnewhf4an1u9o
• h82yp4zdna8yy
• h20v0j3qacub2
• h2jdox65fkzfj
• hxa72rbjyz8ei
• hjr4v9ljue2on
• hai4nruq8gnog
• hynmsw35nwcg6
• h9bfapq4x5quo
• hwjzbmhz6nhx7
• h1fob9te
• hdpodf6hd1y4r
• hbmr0nz1352sy
• h3dy6vkm
• h1t3h5sf
• hciy7c818awjh
• h2wiwkg2p08fj
• hp6ja1ymmf5ah
• ht8cj61qisqz1
• hler15y6jsfh
• _Ref405826052
• _Ref405826059
• _Ref405826091
• _Ref297820305
• h3okoskabvdf7
• _Ref414180310
• _Ref419465901
• _Ref404597162
• _Ref404873983
• h72r80rtdv0dm
• h2et92p0
• _Ref403935885

1514

2 Zonne-energie in NL

De zonne-energie markt biedt veel soorten oplossingen waarbij de zon gebruikt wordt als bron van energie In dit hoofdstuk worden technische mogelijkheden kort toegelicht en wordendetoekomstigeontwikkelingengeschetst

21 Beschikbare zonne-energietechnieken

Zonnestraling kan toegepast worden als energiebron met de volgende techniekenZonnepanelenDezezettenzonlichtdirectominelektriciteitookwelzonnestroomofZonPV(ldquoPhoto-Voltaicsrdquo)genoemdNaomzettingvandegelijkstroominwisselstroomdoorzogenaamdeomvormerswordtdestroomdirectverbruiktof(deels)inhetelektriciteitsnet geiumlnjecteerd en elders gebruikt

ZonnecollectorenZijzettenzonlichtdirectominwarmteEenanderebenamingvoorzonnewarmte is ldquozonthermischrdquo De zonnecollectoren leveren hun warmte meestal aan een opslagvat waarna het complete systeem ldquozonneboilerrdquo wordt genoemd Zonnewarmte kan ook rechtstreeks gebruikt worden zoals bij verwarming van zwemwater of geiumlnjecteerd worden in een warmtenet

Passief huizenDitzijnwoningenzonderactieveverwarmingZijzijnzogebouwddatverwarming vrijwel geheel uit zonlicht wordt gehaald zonder tussenkomst van een conventioneelverwarmingssysteem

Solar Assisted Cooling Zonnewarmte wordt ook toegepast om koelingsprocessen te voeden Deze techniek wordt niet of amper toegepast in Nederland In de toekomst kan hier echter wel wat van verwacht worden

DezestudiebehandeltalleenhetpotentieelvanzonnepanelenenzonnewarmtesystemenomdatdezetechniekenhetleeuwendeelvanenergieuitzonzullenomvattenInditrapportwordendezetechniekenldquozonnestroomrdquocqldquozonnewarmterdquogenoemdInverderehoofdstukken worden de technieken en de mogelijkheden ermee in verschillende sectoren verder toegelicht

22 Korte vooruitblik toekomstige ontwikkelingen

De beschouwingen in dit rapport gaan uit van de huidige stand der techniek Er zijn echter technologische ontwikkelingen te verwachten die de toepasbaarheid en de opbrengst van zonne-energietechnieken zullen verbeteren De belangrijksten worden hieronder genoemd

Dunnefilm zonnepanelen(flexibelecellen)metveellagereprijsHiermeekomennieuwe toepassingen in beeld zoals gevels gebogen oppervlakken en wellicht beglazingen

Verhoogde rendementen van zonnepanelen De opbrengst per m2 gaat omhoog Men verwacht een gestage verbetering van het rendement van zonnepanelen

Inpassing in energie-infrastructuur afstemmen vraag en aanbod

verdere prijsverlagingen voor turnkey zonnewarmte en zonnestroomsystemen Hierdoor kunnen steeds meer sectoren ontsloten worden voor zonne-energie

Compacte efficieumlnte warmteopslag Over enkele jaren zijn hiervoor systemen op de markt Hiermee wordt het mogelijk warmte in de zomer opgewekt in de winter te gebruikenwaardoorhetpotentieelzonnewarmtekanverviervoudigen

Bouwinpassingen installatiegemak en esthetiek Het zogenaamde ldquoBuilding IntegratedPhotoVoltaiumlcs(BIPV)rdquoiseenaanpakwaarbijzonnepanelengeiumlntegreerdworden in de gebouwschil

InditrapportwordenbovenstaandeontwikkelingennietnadertoegelichtDepotentieelberekeningen worden er slechts deels op gebaseerd In dit rapport wordt uitgegaan van de mogelijkheid van opslag van warmte en goede inpassing in elektrische infrastructuur Erwordtaangenomendatdezetweeinnovatieshetpotentieelvoorzonnewarmteenzonnestroomin2050sterkbepalenVoordepotentieelberekeningenvoor2020wordtgeen rekening gehouden met bovenstaande ontwikkelingen

Menmagervanuitgaandatpotentieelberekeningenvoor2050eenonderschattingzijnvanonbekendegrootteomdattoekomstigeinnovatieszoalsrendementsverbeteringenenflexibelecellenverdernietingecalculeerdzijnDaarstaattegenoverdatindeberekeningenweluitgegaanwordtvaneenoptimaalruimtegebruikopoadakenDitlaatsteblijktindepraktijkvaakmeerbeperkingentehebbendanoppapierDaarhetvoor2050omgrovepotentieelinschattingengaatwordtinditrapportaangenomendatdezetweeaspectenelkaar ldquouitmiddelenrdquo

Indevolgendehoofdstukkenwordenzowelhetfinancieumllealshetruimtelijkepotentieelbehandeld

1716

3 Financieel potentieel zonne-energie

Degroeivanhernieuwbareenergiebronnenwordtinfinancieelopzichtbepaalddoordeprijsontwikkelingvandeproductenendienstendeenergieprijzendoorfiscaleregelingenen subsidies Voor de zonne-energie ontwikkelingen zijn het meest bepalend

bull kWhuurprijspersectorinclusiefenergiebelasting(EB)

bull m3 gasprijs per sector inclusief EB

bull recht op salderen van in het elektriciteitsnet geiumlnjecteerde kWh voor kleinverbruikers3 op de verbruikte kWh

bull EnergieInvesteringAftrekvoorbedrijven

bull SDE+subsidievoorduurzameenergieopties

bull energiebelastingkortingvoorcooumlperaties(ldquopostcoderoosrdquo)4

Niet-financieumlleinstrumentenzijnoaEnergiePrestatieNormvoornieuwbouwenenergienormstellingvoorapparaten(hetzogenaamdeproductenergielabel(EU))InbijlageldquoFinancieelpotentieelzonne-energierdquowordentoelichtingengegevenbijdegenoemdestimuleringsmaatregelenenfinancieumlleaspecten

InonderstaandealinearsquoswordteenkwalitatieveinschattinggegevenvandepotentielegroeivanzonnestroomenzonnewarmtepersectorgebaseerdopdefinancieumlleoptiesDezeuitlegistevensgebaseerdopsectorexpertisebijHollandSolarKennisoversectorenwordtverderbehandeldinhoofdstuk62(zonnewarmte)enhoofdstuk8(zonnestroom)

31 Financieel potentieel zonnestroom

Demeesteenvoudigeeninteressantefinancieumlleoptievoorzonnestroomtoepassingenishet salderen voor de kleinverbruiker De eigen opwek kan direct gebruikt worden en de rest van de opgewekte stroom wordt ingevoed in het net en mag over een jaar verrekend worden met de afgenomen stroom Met de huidige markt en energieprijzen kan hiermee een goed rendement gehaald worden op investeringen Huishoudens kleinere scholen veel agrarische bedrijven en veel MKB kunnen hier gebruik van maken

Bijparticulierewoningenenagrarischebedrijvenvindtmomenteeldemeestegroeiplaatsvan de aanschaf van zonnepanelen Het MKB VVE-en huurders en onderwijsinstellingen blijvenhieropachterondanksdefinancieelinteressantemogelijkhedenIndezesectorenvaltdusnogserieuzegroeiteverwachtenbijenigestimulans

3 Kleinverbruikerszijngedefinieerdalsdiegebruikersdieeenelektriciteitsaansluitinghebbentotaansluitwaarde van 3 x 80 Ampegravere Hier vallen de meeste huishoudens en VVE-en onder alsook een groot deel vanhetMKBagrarieumlrsenscholen

4 DeregelingEnergiebelastingkortingvoorcooumlperatieslevertnogweiniggroeiopHollandSolarwilgraag dat deze regeling met de actuele aanpassingen wel gebruikt gaat worden

Kleinverbruikers tot 10000 kWhjaar hebben het hoogste rendement op zonnepanelenvanwegehethoogstetariefEnergiebelasting(0119centkWhexclbtw)Hierondervallenmetnamehuishoudens(particulierenhuur)eneendeelvanhetMKB

Kleinverbruikers tot 50000 kWhjaar hebben ook een redelijk rendementmitszijeenaansluitinghebbenvanmax3x80A(endusmogensalderen)ofeenSDE+subsidiekrijgenofEIAgebruikenHierondervallen veelal onderwijsgebouwen klein publiek vastgoed MKB en agrarischebedrijvenZijbetalen0043centkWhVVE-enmetliftenenventilatievallenookvaakindezecategorieMeeruitleginBijlage1 Toelichtingfinancieumlleaspectenmarktzonne-energie

MKB-ers met een gebruik boven de 50000 kWhjaar zullen SDE+ subsidie of EIA nodig hebben om zonnepanelen rendabel te maken De kans op een goede SDE+ subsidie voor zonnestroom projecten is door toevallige omstandigheden redelijk hoog geweest in 2014 Diekansisin2015envolgendejarenweerveelkleinerdoorconcurrentievanwindenbiomassa projecten Zekerheid van toekenning is er echter niet dat hangt af van in welke fasedeaanvraagisgedaanenofhetbudgettoereikendistijdensdeaanvraag

Ook voor de industrie is het mogelijk om met SDE+ subsidie projecten met zonne-energie mogelijk te maken De interesse hiervoor lijkt voorlopig nog beperkt De reden hiervoor is nietonderzochtmaardeervaringleertdatinvesteringeninniet-bedrijfseigenactiviteitenniet populair zijn Grotere bedrijven zouden ook daken beschikbaar kunnen stellen voor cooumlperatiesvanburgersenMKBdieruimtezoekenvoorhunprojectenOpdelangeretermijn mag hier groei van verwacht worden

32 Financieel potentieel zonnewarmte

Voorzonnewarmtegeldtmomenteeldatdefinancieumlleinstrumentenbeperktzijnendater geen versnelde groei te zien is zoals dat bij zonnestroom aan de orde is Dit geldt voorallesectorenvanhuishoudenstotindustrieNietalleenzijnerongunstigesubsidiesvoorgrotereprojectenookdeenergiebelastingopgasislagerwaardoorrendementenminder aantrekkelijk zijn En omdat terugleveren van warmte nog niet mogelijk is kan er ook niet gesaldeerd worden Zonneboilers in de nieuwbouw hebben te leiden onder de tegenvallendenieuwbouwvolumestijdensderecessievanafgelopenjarenIndeuitwerkingvanhetEnergieakkoordwordtgewerktaaneengunstigerpakketvanmogelijkheden

Op de korte termijn wordt een blijvende lichte groei verwacht bij zwembaden en huishoudens Op de middellange en langere termijn verwachten wij een sterkere groei in de huishoudensenverschillendesectorenindeprocesindustriedesportenrecreatieendeagrarische sector Hierop wordt in volgende hoofstukken ingegaan

1918

4 Dakoppervlak in Nederland

IndithoofdstukwordthetpotentieelopdeNederlandsedakengeanalyseerdnaarprovincieen een enkele regio Het totaal beschikbaar dak per provincie is ontleend aan DNV-GL 2014 eneeneerdererapportagevanCEDelftuit1997UitdezestudieisgeblekendatNederland650km2dakheeftopwoningenenutiliteitsbouwwaarvanietsmeerdan60geschiktisvoorhetwinnenvanenergieuitzonlichtDeandere40dakoppervlakismindergeschiktvanwegezeerslechteopbrengstdoorzon-orieumlntatieenschaduwEenbeperktdeelisomtechnische redenen niet bruikbaar zoals dakranden schoorstenen en dakkapellen

DegenoemderapportenpresenterendetotaleoppervlakkenvanwoningenenutiliteitOm de dakoppervlakken per regioprovincie en per sector te bepalen is gerekend met CBS- bestanden van aantallen gebouwen per sector per postcodegebied en de door DNV GL bepaalde(landelijk)gemiddeldedakoppervlakkenpertypebouwenwoningtypenInTabel 1staandeoppervlakkengegevenpertypebouwvanwoningen(uitgesplitstnaartypeeneigendom)utiliteitasbestdakenentuinbouwkassenInTabel 2 is de ruimte op woningen verder onderverdeeld

Voorutiliteitsbouwasbestdakenindelandbouwenkassenishetbekendelandelijkareaalop basis van gemiddeld oppervlakte per bedrijf verdeeld over de provincies en regiorsquos Het areaal te vervangen asbestdaken is ontleend aan het antwoord van staatssecretaris MansveldoprecenteKamervragenHetareaalopkassenisontleendaanpotentieelstudievan de Universiteit van Wageningen in opdracht van LTO Nederland

Tabel 1 km2 geschikt dakoppervlak per provincieregio per sector

km2 beschikbaar dak

Totaal NL

Alle wo-ningen

Utiliteitsbouw incl industrie(totaal)

woAgrarisch met asbest

woTuinbouw- kassen

Drenthe 130 75 61 30 02Flevoland 86 55 35 21 02Friesland 173 102 79 45 01Gelderland 497 289 223 89 07

wv Achterhoek 00 45 27 00Groningen 151 131 25 55 01Limburg 281 174 113 34 09

wv Parkstad 00 41 02 00Noord Brabant 627 402 241 100 14Noord Holland 627 385 222 35 09Overijssel 281 164 126 65 01Utrecht 303 169 133 24 01Zeeland 86 63 28 27 02Zuid Holland 757 487 232 74 51Nederland 4000 2495 1517 597 100

NB De oppervlakken zijn projecties dat wil zeggen dat het de oppervlakken zijn van bovenaf gezien Bij schuine daken is het daadwerkelijke oppervlak hoger

Tabel 2 km2 dak huishoudens onderverdeeld

km2 beschik-baar dak

Koop-woning-en

Huur-wo-ningen

Huur-woningen overig bezit

Corporatie-bezit

Hoog-bouwVVE

Grond-gebonden woningen

Drenthe 45 24 06 18 05 70Flevoland 33 18 04 14 05 50Friesland 58 36 09 27 07 95Gelderland 165 110 32 78 28 260Achterhoek 27 14 04 10 02 43Groningen 75 51 15 36 14 117Limburg 101 67 21 46 20 153Parkstad 22 18 05 13 06 35Noord Brabant 234 152 40 112 42 360Noord Holland 198 208 66 141 92 293Overijssel 93 62 17 45 15 149Utrecht 99 71 20 50 28 142Zeeland 39 20 06 14 04 59

Zuid Holland 268 257 72 184 127 359Nederland 1408 1075 308 767 387 2108

Opvallend in deze cijfers is het hoge aantal km2dakopgrondgebondenwoningen(zowelhuuralsparticulier)endehoeveelheidgeschiktdakopdeutiliteit(inclIndustrieumllegebouwen)DaarbijlatenbovenstaandecijfersziendatagrarischegebouwenmetasbesteensignificantehoeveelheidruimtebiedenTabel3toonteeninschattingopruimteopmaatschappelijkvastgoedDezeschattingenzijngemaakt op basis van gegevens over bruto vloeroppervlak en een geschat gemiddeld aantal verdiepingenOpvallendindezecijfersisdehogeruimtepotentiebijonderwijszorgensport

Tabel 3 Inschatting dakoppervlak overheidssectoren obv BVO

Overheidssector km2 dakoppervlak - geschatOnderwijsgebouwen 83Kinderopvang 12Cultureel 02Sportfaciliteiten 23Zorg 51Welzijn 08Gemeente-en provinciehuizen 08Sociale werkplaatsen 04Politieenbrandweer 11Kantoren Rijksoverheid 05Totaal 207[BronMaatschappelijkVastgoed2011BouwstenenvoorSociaal]

2120

5 Ruimte potentieel anders dan daken

Zonne-energie met name zonnestroom techniek kan technisch gesproken ook eenvoudig toegepast worden op infrastructurele werken Hierbij kan gedacht worden aan parkeerterreinen geluidswallen en -schermen weg- en dijklichamen Het ruimtelijk potentieelhiervanwordtdoorHollandSolargeschatop200km2(RoadmapZonnestroom2007)DitcijferisnietnaderuitgewerktindezeRoadmapmaarduidtdezeruimtealsgeluidswallen en -schermen en weg- en dijklichamen Parkeerterreinen en andere infra zit daar niet bij

HetvoormaligeMinisterievanVampW(AdviesdienstVerkeerenVervoer)heeftin2000eenrapportuitgegevenoverhetruimtebeslagvanverkeerenvervoerDezestudiegeeftaanhoeveel ruimtebeslag er is op infrastructurele werken in Nederland zie Tabel 4

Tabel 4 Ruimtebeslag infrastructurele werken in Nederland

Binnen bebouwde kom km2

Buiten bebouwde kom km2

Wegen 360 680Vaarwegen 1300Fietspaden 25 40Parkeerterreinenplaatsen publiek 120Parkeerterreinen privaat zoals winkelcentra bedrij-venterreinen

Onbekend Onbekend

Benzinestations 09 11Trammetro infra 33Railinfra beheer 66NS Vastgoed 39NV Nederlandse Spoorwegen 21Zeehavens 47Binnenhavens 9Luchthavens(totaalvandeterreinen) 49

Uittabel4blijktdatereengrootruimtepotentieelligtbijparkeerterreinenvastgoedvandeNederlandseSpoorwegenenluchthavensDezelaatstetweevallenonderutiliteituit het vorige hoofdstuk Kleinere bijdragen kunnen gedaan worden door bushaltes en benzinestationsIneennogverderetoekomstisdenkbaardatookruimtetevindenisopbovenleidingenvantreinentramsen(bovengronds)metrobovenennaastsnelwegenenhaventerminalsDitpotentieelkanoplopentotenkelehonderdenvierkantekilometersendaarmeeeensignificanteaanvullendebijdrageleverenaandeenergievoorziening

NaargroveschattingishetruimtepotentieelnaastdeNederlandsedakenongeveer400km2 Bij dit cijfer wordt uitgegaan van de 200 km2 civiele werken uit de Roadmap Holland Solarennaargroveschatting200km2 parkeerruimte Het is onbekend hoe dit verdeeld is over de provincies

Zonnewarmtetechniekenkunnentoegepastwordenindebuurtvanlocatieswaareendirectewarmtevraag is of waar een warmtenet ligt waarop ingevoed kan worden

Zonnestroom kan op al deze type ruimten toegepast worden omdat overal ingevoed kanwordenophetfijnmazigNederlandseelektriciteitsnetDieplekkenwaardirecteenelektriciteitsvraag is zijn echter het meest interessant Er kan hier gedacht worden aan parkeergaragesenparkeerterreinenmetoplaadstationsvoorelektrischvervoerenaanvervoer via rail

2322

6 Zonnewarmte potentieel in Nederland

61 Inleiding

Zonnewarmte technieken worden al sinds de jaren 70 toegepast op de Nederlandse en Europese markt Zonnewarmte opgewekt met zonnecollectoren wordt opgeslagen in een boilervat Dit wordt vooral toegepast bij warmwaterbereiding maar er zijn ook mogelijkheden voor bijdragen aan ruimteverwarming Zie Figuur 7 voor de ontwikkeling van zonnewarmte

In Nederland is de CV ketel meestal de naverwarmer van de zonneboiler De toepassing van de CV ketel is vooral in huishoudens te vinden maar ook zwembaden veehouderij sportcomplexenenhotelsAlmereheefteengrootzonnewarmtesysteemdateenstadsverwarming voedt De groei van zonnewarmte is vooral te danken aan toepassing in de zwembaden en de nieuwbouw van woningen De techniek wordt nog amper gebruikt in deindustriehoewelerveeltechnischepotentieligtZonnewarmtetechniekenzijngeschiktvoor processen tot 250-400 graden voor verschillend type processen

Nederland kent verschillende aanbieders voor zonnewarmte technieken De producten zijnvolwassen[Ecofys2010]maardemarktisnietdoorontwikkeldondanksdetechnischepotentieDeredenhiervoorwordtgezochtindefinancieumllebelemmeringenendedalendenieuwbouwcijfers Er is weinig gericht overheidsbeleid geweest op ontwikkeling van duurzamewarmteHierkomtnuveranderingindeMinistervanEconomischeZakenheeftnieuwbeleidaangekondigdmiddelseenwarmtevisie[KamerbriefWarmtevisie]Hierinwordtookzonthermischalsbelangrijkpotentieelvoorduurzamewarmtegenoemd

VanalhetNederlandseenergiegebruikbetreft38warmtezieFiguur4paragraaf12Zonnewarmtetechniekenhebbenvanwegedehogewarmtevraagpotentieomsubstantieelbij te dragen aan een duurzame invulling van die warmtevraag

Figuur 7 Ontwikkeling zonnewarmte productie in Nederland

62 Potentieel zonnewarmte in sectoren

ZonnewarmtekantoegepastwordeninverschillendesectorenHetgrootstepotentieelligtde komende jaren in de huishoudens Maar ook bij hotels zwembaden agrarische sector en zorginstellingen kan zonnewarmte een serieuze bijdrage leveren In deze paragraaf wordt hetpotentieelpersectorbehandeld

Indeindustriewordtvooraleenpotentieeloplangeretermijngezien(zieTabel 5)Decijfersvoor2050kunnenopgevatwordenalstotaalpraktischhaalbaarpotentieelEnergiebesparingenvan15perjaarzijnhierinverdisconteerdVerdertoelichtingopdezecijferszijntevindenindeBijlage2Toelichtingberekeningpotentieel

Tabel 5 Potentieel zonnewarmte in Nederland per sector5

Cijfers in PJjaar 2013 2020 2050Huishoudens 060 25 77Industrie 0 05 19Utiliteit 044 20 11

Momenteel zijn de sectoren met het grootste aandeel zonnewarmte de huishoudens en de sectorsportenrecreatieActueleindustrieumlletoepassingenwordengeschatalsnihilhoeweler wel voorbeeldprojecten zijn gerealiseerd zoals bij van Melle in Breda waar een groot zonnewarmtesysteem met 2400 m2 zonnecollectoren isgerealiseerdDepotentieel cijfersvoor de industrie zoals gegeven in Tabel 5 zijn gebaseerd op analyses van IEA en de Roadmap vanHollandSolaruit2007VoorhetpotentieelvanzonnewarmtezijnechtersterkafwijkendeinschattingentevindenindeliteratuurZieTabel 6 en Tabel 7vooralternatieveschattingenvoortotaalpotentieelvoorzonnewarmteinNederland

Tabel 6 inschatting potentieel zonnewarmte obv ESTTP Visie

160 PJjaar Potentieel2030280 PJjaar Potentieel2050

Tabel 7 inschatting potentieel zonnewarmte obv studie ESTIF

41 PJjaar Potentieel2020147 PJjaar Potentieel2030340 PJjaar Potentieel2050Hetverschilligtvooralinverschillendeopvattingenoverhetpotentieelindeindustriein de verschillende scenariorsquos ECN stelt in haar studie ldquoZonnewarmte systemen voor de productievanwarmteenkoudeindeindustrierdquoin2007hetvolgende

ldquoVoor Nederland ligt die waarde [van het zonnewarmte potentieel] op maximaal 56 PJjr Echter reeumlle schattingen voor 2030 varieumlren van 06 tot 2 PJjr Voor Europa ligt die waarde op totaal 230 PJjr (Weiss 2006a)rdquo

Recentere studies van ESTIF en ESTTP laten echter veel hogere cijfers zien voor het potentieelvanzonnewarmteindeindustrieWathetdaadwerkelijkpotentieelinverschillendeindustrieumllesectorenisinNederlandzouverderonderzochtmoetenwordenIn de analyses in deze studie gaan we uit van de cijfers uit Tabel 5

5 Voor2020isuitgegaanvaninschattingenvanEnergieakkoordOpbasisvanBusinessAsUsualgaanweuit van totaal van 2PJ Het scenario 5 PJ is haalbaar bij intensivering

2524

63 Ruimtevraag potentieel zonnewarmte

Het aantal km2datnodigisvoordeopwekkingvanhetpotentieelzonnewarmteis82km2 Hierbij wordt uitgegaan van een lichte toename van het rendement per m2 collector oppervlak van 10 GJm2jaar naar 13 GJm2jaar Er moet worden opgemerkt dat met de huidige technieken zonnewarmte per m2 eenhogereenergieopbrengstheeftdanzonnestroom

Tabel 8 km2 collectoroppervlak potentieel zonnewarmte per sector

Cijfers in km2 collector 2013 2020 2050Huishoudens 06 217 5923Industrie 0 043 1462Utiliteit 044 174 846Totaal 10 43 823

64 Potentieel zonnewarmte bij huishoudens

DegroeivanzonneboilersisinhetverledengestimuleerddoordeEPC(Energieprestatieeis)inhetbouwbesluitendoordesubsidieregelingenDoordeafgenomengroeivannieuwbouw en door weggevallen subsidies is de marktontwikkeling voor zonneboilers bemoeilijktHetverdienpotentieelvoorhuishoudensislaagoadoordelageenergiebelastingopgasHierdooriszonnewarmteinvergelijkingmetzonnepanelenuitbeeldgeraaktbijdewoningbezitterHetpotentieelisechtergrootzoalshierboventoegelicht MetmeeraandachtvooreengelijkspeelveldinenergiebelastingverdergaandeverlagingvandeEPC(enhandhavingerop)enmeeraandachtvoorpromotieverwachtHollandSolarveelvanditpotentieelvoordekomendedecennia

Potentieel zonnewarmte huishoudens per provincieOp basis van aantallen woningen per provincie en het gemiddeld gasverbruik per type woningiseeninschattinggemaaktvanhetpotentieelvanzonnewarmtetoepassingenper provincie Hierbij is uitgegaan van ongeveer een halvering van gemiddeld gasverbruik doorisolatieeneenbijdragevanzonnewarmtevanongeveer50voorzowelwarmwateralsruimteverwarmingHierbijwordtopgemerktdatdecijfersvan2050eentheoretischpotentieelzijnVoorhetcijfervoor2020wordtuitgegaanvantotaal5PJ(waarvan25bijdehuishoudens)dieterealiserenisbijeenversneldscenariovanuithetEnergieakkoordDe maatregelen hiervoor worden momenteel besproken In Tabel 9wordteeninschattinggegevenoverpotentieelperprovinciegebaseerdophuishoudenaantallenperprovincieHet gaat hier om afgeronde getallen

Tabel 9 Inschatting potentieel zonnewarmte huishoudens per provincie 1 PJ = 1000 TJ

Cijfers in TJ 2020 2050Drenthe 70 2200Flevoland 60 1600Friesland 100 3000Gelderland 290 8600Groningen 130 4000Limburg 180 5300Noord Brabant 410 12000Noord Holland 410 12000Overijssel 160 4900Zuid Holland 520 16000Utrecht 180 5200Zeeland 60 1900Nederland 2500 77000

Potentieel zonnewarmte industrie en utiliteit

Dewarmtevraaginindustrieumlleprocessenwas579PJin2013waarvan124PJonderde250graden De agrarische industrie en dan met name de glastuinbouw gebruikte 98 PJ De utiliteithadin2013eenwarmtevraagvan258PJ[RVOWarmteenKoudeinNL2013] EristechnischgesprokeneengrootzonnewarmtepotentieelindezesectorenZonnewarmtekan(theoretisch)bijdragenaanalleprocessenmeteentemperatuureisvan onder de 400oC(zieFiguur8)maarindepraktijkwordtditpotentieelnognietbenutFinancieumlleenpraktischebezwarenbelemmerendegroeiDehuidigeenergieprijzenenndashbelastingenmakeninvesteringeninzonnewarmtenuminderinteressantvoorpotentieumllegebruikers

Figuur 8 Warmtevraag NL industrie verdeeld naar Temperatuurniveau (Bron RVO publicatie Warmte en Koude in Nederland)

2726

Processenwaarzonnewarmtesubstantieelaankanbijdragenzijnruimteverwarmingwarmwaterbereidingschoonmakenspoelendrogenverdampendestillerenblancherenpasteuriseren steriliseren koken smelten verven en oppervlaktebehandelingen Koelen metzonnewarmteisechterookmogelijkSub-sectorenbinnendesectorutiliteitmetzonnewarmtepotentieelzijn

bull recreatie(hotelsencampings)

bull wellness(saunarsquos)

bull horeca

bull sport(zwembadenensportcomplexen)

bull zorginstellingen

bull ziekenhuizen

Sub-sectorenbinnendesectorindustriemet(theoretisch)zonnewarmtepotentieelzijnbull foodsector(drankenzuivelsnoepenvleesindustrie)

bull textielindustrie

bull papier- en kartonindustrie

bull chemische industrie

bull wasserijen

bull transportsector(garages)

Sub-sectorenbinnendeagrarischesectormetzonnewarmtepotentieelzijnbull mestkalveren houderij

bull pluimveehouderij

bull varkenshouderij

bull bloembollen(drogen)

bull kippenmest drogen

bull glastuinbouw

Zonnewarmte en industrieVoedingsindustrie in de foodsector wordt veel warm water gebruikt voor spoelen pasteuriserenenmengen(bierzuivelvlees)Indeliteratuuriseenpotentieelgevondenvoordevleesverwerkendeindustrievan89TJjaarHollandSolarschathettotalepotentieelvoor zonnewarmte in de voedingsindustrie op 10-15 PJ

Papier en karton Nederland kent een papierindustrie en in deze sector is een grote laagwaardigewarmtevraagZonnewarmtepotentieelisechterbeperktomdatdeprocessenveelrestwarmtebenuttenDesectordraagtactiefbijaandeenergietransitiedoorintezettenopefficiencydoorhergebruikvanwarmteenreststoffen

Chemische industrie er zijn nog geen studies gedaan naar de bijdrage van zonnewarmte aan de chemische industrie op lange termijn

Textiel industrieerisonvoldoendebekendoverhetpotentieelindeNederlandsetextielindustrie(inclusiefwasserijen)

Zonnewarmte en utiliteitZiekenhuizen-verzorgingshuizensportaccommodatieszwembadenenhotelshebbeneen grote vraag naar warm tapwater n hoge comforteisen aan ruimteverwarming Er is dus eengrootpotentieelvoorzonnewarmtetechniekenDeinschattingenvoorhetpotentieelvarieumlrenEcofys stelt in 2007 dat de warmtevraag van ziekenhuizen verzorging sport zwembaden enhorecasamen5PJthwasBijdezesectorensameniseenpotentieelvanongeveer25PJthjaar voor zonnewarmte

Detotalewarmtevraaginutiliteitisongeveer230PJwaarvandebovengenoemdesectorenongeveer85PJgebruikenaanwarmte(warmwaterenruimteverwarming)OngeveerdehelfthiervanzoutheoretischmaximaaldoorzonnewarmtetechniekenopgewektkunnenwordenHollandSolarsteltdathetpraktischehaalbare25hiervanisinconcurrentiemetandere(warmte)opwekkingstechniekenHetpotentieelwordtop11PJgesteld

Naarschattingiserreeds044PJjaarbijdragevanzonnewarmteindezwembadeneneenonbekendehoeveelheidbijhotelsencampingsHetpotentieelvoorzwembadenisvolgensHolland Solar 45 PJ Ziekenhuizen passen veelal WKK toe voor eigen elektriciteitsopwekking waardoor de vraag naar zonnewarmte moeilijk ontstaat Hier wordt de komende decennia dan nog niet veel van verwacht Voorverzorgingstehuizenendehotelsectoriswordthetpotentieelgeschatopongeveer2respectievelijk4PJ

DefinancierbaarheidvanzonnewarmteprojectenvaakeenbelemmeringVeelalzijneigendom en gebruik van vastgoed gescheiden waardoor kosten en baten bij verschillende partijenliggenDaarnaastishetinvestereninzonthermischofanderetechniekenmeestaleenbedrijfsvreemdeactiviteitenheeftdaaromvaakgeenprioriteitDeprojectomvangisvaaktekleinvoorfinancieringdoorbankenensubsidieisnietbeschikbaarEIAisindezesectorvaakdeenigestimuleringvanuitdeoverheid(vooruitlegEIAzieBijlage1 Toelichtingfinancieumlleaspectenmarktzonne-energie)

Zonnewarmte en land- en tuinbouwIndeland-entuinbouwis84PJwarmtegebruiktin2010(=24miljardm3aardgas)waarvan

bull 09 PJ voor melkveehouderijbull 35 PJ voor intensieve veehouderijbull 75 PJ voor glastuinbouwbull 5 PJ overige

IndeglastuinbouwwordtveelinspanninggedaanomtotenergieefficiencytekomenNunog draagt voornamelijk WKK bij aan de warmtevoorziening in de glastuinbouw en worden zonthermischetechniekennietactieftoegepastindezesectorErzijnopditmomentwelgoedemogelijkhedenindemelkvee-enintensieveveehouderijHettotalepraktischemarktpotentieelvoorzonnewarmteindeland-entuinbouwwordtvoorlopiggeschatop2-3PJ

2928

Warmtenetten en zonnewarmteZonnewarmteistechnischgeziengeschiktvoorhetinvoedeninwarmtenettenzoalsbijvoorbeeldinAlmerewordttoegepastErisgeeninschattinggemaaktvanhetpotentieelvan deze toepassing in Nederland maar er worden goede resultaten behaald in Denemarken en Duitsland In die landen blijkt dat toepassingen vanaf 6000 m2 collector oppervlak economisch rendabel kunnen zijn

65 Conclusies Potentieel zonnewarmte

Erismet50-100PJveeltechnischpotentieelvoorzonnewarmteinverschillendesectorenDe snelste en eenvoudigste te realiseren groei valt te verwachten bij huishoudens zwembaden en de agrarische sector

Er zijn vooralsnog geen beperkingen gevonden in het ruimtegebruik er is voldoende ruimte op het vastgoed voor het opwekken Zonnewarmte systemen kunnen naast zonnepanelen ruimte vinden op de Nederlandse daken

BelemmeringenzijnvooralhethuidigerendementtovfossielalternatiefvanwegelagebelastingopgaseneenlastigefinancierbaarheidvanprojectenVerhogenvanenergiebelastingopgasverhogenvandeEIAbetereoptiesindeSDE+enbetereregelingenvoorzonnewarmteindelandbouw(parallelaanzonnestroom)zoudendemarktbeterdoenontwikkelenOnderzoeknaarhetpotentieelendebelemmeringenvoorzonnecollectorveldendieinvoedenopwarmtenettenwordtaanbevolenHierligtnaarverwachtingnogeengrootpotentieel

HetinschattenvanhetpotentieelvanzonnewarmtetoepassingenindeNederlandseindustrie kent verschillende versies Het verdient aanbeveling de achtergronden te analyserenenhetdaadwerkelijkpotentieelindeindustrieteonderzoekenVoorlopigmagmenaannemendatertechnischenfinancieelrendementtebereikenisineenaantalindustrieumllesectorenmetnamedefoodsectorHetopenstellenvandeSDE+voormeerzonnewarmtetoepassingenzouhierbijkunnenhelpenOmhetvolledigepotentieeltebenuttenzaldepositievanduurzaamopgewektewarmtemoetenverbeterentenopzichtevan warmte uit fossiele bronnen

7 Zonnestroom potentieel

IndithoofdstukwordthetpotentieelvoorzonnestroominkaartgebrachtHierbijwordt gekeken naar de maximaal beschikbare ruimte en de hoeveelheid energie die op deze ruimte opgewekt kan worden Er wordt hierbij onderscheid gemaakt tussen het theoretischeenhetpraktischepotentieel

Deafzetvanzonnepanelenverdubbelt(ofverdrievoudigt)inNederlandelkjaarsinds2008Figuur 9 laat het totaal opgesteld vermogen van zonnestroom per jaar zien De sector stelt dat in oktober 2014 de grens van 1 GWp aan opgesteld vermogen is gepasseerd

Figuur 9 ontwikkeling zonnestroom in NL (2013 is inmiddels bijgesteld tot 722 MWe) Bron Rapportage Hernieuwbare Energie RVO

71 Theoretisch potentieel zonnestroom

DevermogensdieopdedakeninpotentiegeplaatstkunnenwordenzijninTabel 10 gegeven Hierbij is conform de studie van DNV GL gerekend met 160 Wp per m2 dakoppervlak Dit is op basis van huidige technologie en gaat ook uit van een maximaal gebruik van al het geschikte dakoppervlak Momenteel staat er in Nederland ongeveer 1 GWpwaarvan80woningenenruim10indelandbouwDesectorverwachtin2020intotaal 5 GWptehalenbijgelijkblijvendbeleidBijhetmaximaalstimulerenenhetopheffenvan alle belemmeringen kan dit zelfs oplopen tot 8 GWp

3130

Tabel 10 potentieel PJ zonnestroom op basis van dakoppervlak

Totaal PJjaar potentieel

Alle da-ken in NL Huishoudens

Utiliteits-bouw incl industrie

Asbestdaken agrarisch Tuinbouwkassen

Drenthe 65 38 31 15 01Flevoland 44 28 17 11 01Friesland 87 51 40 22 01Gelderland 251 145 112 45 03

Achterhoek 00 23 00 14 00Groningen 76 66 13 28 00Limburg 142 88 57 17 05

Parkstad 00 21 00 01 00Noord Brabant 316 203 122 50 07Noord Holland 316 194 112 18 05Overijssel 142 83 63 33 01Utrecht 153 85 67 12 01Zeeland 44 32 14 13 01Zuid Holland 381 245 117 37 26Nederland 2016 1258 765 301 50

Tabel 11 potentieel PJ zonnestroom woningen naar type en eigendom

PJjaar poten-tieel

Koop-wo-ningen

Huur-wo-ningen

Huur-woningen overig bezit

Corpor-atie-bezit

Hoog-bouwVVE

Grond-gebon-den wo-ningen

Totaal woningen

Drenthe 23 12 03 09 02 35 35Flevoland 17 09 02 07 02 25 26Friesland 29 18 04 14 03 48 48Gelderland 83 55 16 39 14 131 138

Achterhoek 14 07 02 05 01 22 21Groningen 38 26 07 18 07 59 64Limburg 51 34 11 23 10 77 85

Parkstad 11 09 03 06 03 17 20Noord Brabant 118 77 20 57 21 182 194Noord Holland 100 105 33 71 46 148 204Overijssel 47 31 08 23 08 75 78Utrecht 50 36 10 25 14 71 86Zeeland 20 10 03 07 02 30 30Zuid Holland 84 97 28 71 58 104 181Nederland 710 542 155 386 195 1063 1251

In totaal is er volgens studie van DNV- GL ruimte voor 66 GWp zonnepanelen op de NederlandsedakenOmgerekendinPJprimairverbruikgaatdatompotentieel208PJDit is bepaald op basis van gelijkblijvende rendementen van panelen en gelijkblijvend dakoppervlak(endusgelijkblijvendehoeveelheidwoningenenutiliteit)

72 Praktisch potentieel zonnestroom op huishoudens

Huishoudens met grote daken zullen hun dak niet helemaal volleggen met zonnepanelen Hetaantalzonnepanelenwordtnaarinschattingbegrensddoorheteigenverbruikenanderetoepassingenophetdak(zoalsschoorstenendakramenlichtkoepelszendmasten)

Tabel 12geefthetaantalTJpotentieel(cijfervoor2050)voorhuishoudensengeschatteTJin2020Inditscenarioblijfterongeveer70km2 over op de woningen als geschikt dakoppervlak

Tabel 12 scenario TJ zonnestroom in huishoudens in 2020 en 2050 (NB 1000 TJ is 1 PJ)

ProvincieScenarioTJ in 2020

Potentieel TJ in 2050

Drenthe 360 2600Flevoland 270 2000Friesland 490 3600Gelderland 1438 10000Groningen 440 3300Limburg 880 6400Noord Brabant 1800 13000Noord Holland 2100 16000Overijssel 810 6000Zuid Holland 2800 20000Utrecht 890 6500Zeeland 300 2200Nederland 12600 92000Deberekeningvoor2020isgebaseerdop5GWpschattingvoor2020inhetEnergieakkoordwaarvan 4 GWp op de woningen

3332

73 Potentieel zonnestroom op civiele werken

InHoofdstuk5ishetruimtepotentieelbeschrevenopandereplaatsendanopdedakenHet gaat in Nederland om 200 km2 op civiele werken en nog eens 200 km2 parkeerruimte Daarnaast is op de langere termijn ook honderd tot duizend km2 beschikbaar op de autowegen en rails

Tabel 13 Zonnestroom PJ potentieel op civiele werken

PJpotentieelCiviele werken 200 km2 90Parkeerruimte 200 km2 90Autowegen tot 100km2 440Hieruitblijktdaterdusnogeenaanzienlijkpotentieelteontginnenisopcivielewerkenboven parkeerruimte en boven de wegen Hoeveel daadwerkelijk gerealiseerd kan worden hangtsterkafvandeambitievandeRijksoverheidenallelokaleoverhedenVoor het daadwerkelijk realiseren van projecten op civiele werken en parkeerruimte zijn stimuleringsmaatregelennodigRuimtelijkeordeningenvergunningenzijnhierbijvanbelangalsookstimuleringsmaatregelenvoorafdekkenvandeonrendabeletopvandeopwekking

74 Conclusies potentieel zonnestroom

Binnen de sector woningbouw is het meest in het oog springende woningtype de grondgebondenwoningTweederdevanhetpotentieelvermogenhiervanligtbijdewoningendieinparticulierbezitzijnOpvallendisdathetaandeelvanVVE-enlandelijkgezien klein is in vergelijking met andere bouwtypen De verhoudingen tussen woningtypen varieumlrenechtersterkmetperregioprovinciedushetpotentieelook

Utiliteitendeagrarischesector(mnmetasbestdaken)herbergtookeengrootpotentieelHetpotentieelopandereruimtedandedakenwordtverdernietgeanalyseerdGeziendegroottevanditpotentieelverdienthetaanbevelingdekansenenbelemmeringennaderteonderzoeken

Deachtergrondenhethandelingsperspectiefvoordeverschillendesectorenintermenvanfinancieumlleeninstitutionelebelemmeringenwordtbehandeldinhetvolgendehoofdstuk

8 Beschrijving potentieel zonnestroom in verschillende sectoren

IndithoofdstukwordtdehuidigeenpotentielemarktvanzonnepaneleninNederlandpersector beschreven De sectoren die besproken worden zijn

bull particulierewoningbezittersparticuliereverhuurdersenwoningcorporatiesbull agrosectortuindersveeteeltbedrijvengroente-enfruittelersbull MKBkantoorfunctiesenprocesfunctiesbull overheidutiliteitvanzorginstellingenonderwijskantorensportenrecreatiebull civiele werken snelwegen taluds dijken oevers kanalen gemalen

parkeerplaatsenspoorenstationsbull Groot Vastgoed Privaat

81 Particuliere huiseigenaren

De groei in zonnepanelen van de laatste jaren is vooral te danken aan de groei bij de particulierehuiseigenarenNaarschattingstaatereind2014ruim1GWpaanvermogeninNederlandOngeveer80hiervanligtopdakenvanwoningen[EPIA2014]NaarverwachtingblijftdegroeiopdeparticulierewoningmarktgoedzolangdehuidigesaldeerregelingofdeopvolgerdaarvangunstigblijftDiegroeikanbestendigdwordendoor verdere maatregelen zoals het systeem van energielabels

Een bijzondere categorie zijn de woningen of gebouwen die onder bescherming vallen zoals monumenten of beschermd dorp of stadsgezicht Eigenaren komen in dit geval vaak belemmeringentegenbijvergunningverleningenhetisnietaltijdduidelijkofietsmagofnietmagHoeweldeRijksdienstvoorCultureelErfgoedhiereenpublicatieoverheeftzijnhet de gemeenten die hun eigen afweging maken Vaak speelt ook een gebrek aan duidelijk afwegingskaderbijgemeentenwaardoorinitiatievenstranden

OokVVE-enkunnenhungemeenschappelijkverbruik(liftenventilatieverlichting)salderenopdealgemeneaansluitingDitgeldtnietvoordehuishoudensbinnendeVVEzijhebbenimmers geen eigen dak In sommige gevallen zijn er wel technische mogelijkheden om de geproduceerde stroom vanaf het dak naar de afzonderlijke huishoudens te leiden OokkandepostcoderooseenmogelijkheidbiedenDegroottevanhetdakisdaarbijweleen beperking die is vaak te klein om een serieus deel van elektriciteitsverbruik van alle huishoudens op te wekken Daarbij is het gebruik van het dak formeel een gezamenlijke beslissing van de VVE en daarmee kan de besluitvorming complex zijn Van de groei van zonnepanelen op appartementencomplexen kan daarom niet te veel verwacht worden

3534

82 Huurwoningen

WoningcorporatiesinvesterensomsinzonnepanelenDeverbeterdeenergieprestatiedoorzonnepanelen kan echter niet in de huurprijs verrekend worden De kosten liggen hierdoor bijdeverhuurderendebatenkomenbijdehuurderDeWoningcorporatieslossenditopdoor

bull de investering te bezien in het kader van maatschappelijk sociale doelenbull de investering zelf terug te halen via een vorm van lease naar de bewonerbull de investering door een ESCO te laten doen zie paragraaf 87bull huurders toestaan zelf zonnepanelen te laten plaatsen

Met deze randvoorwaarden wordt enkel een lichte groei voorspeld De groei van zonnepanelen zal veel harder gaan zodra zonnepanelen opgenomen worden in het huurtellingsysteem

Bijparticuliereverhuurderswordt(naarverwachtingvanHollandSolar)geeninteressantegroeimarkt gezien voor zonnepanelen In totaal bezit deze groep 15 km2 aan dakoppervlak De bereidwilligheid tot investeren in zonne-energie zal individueel verschillen en zal sterk afhangenvanhetverdienmodelvoordeverhuurder

83 Agrarische bedrijven

DeagrarischesectoriseengroeimarktvoordeafzetvanzonnepanelenAgrarieumlrszijneigenaar van hun vastgoed en zijn gewend aan een lange termijn investering Daarbij is vaak hetnodigekapitaalbeschikbaarenagrarieumlrskunnengebruikmakenvanSDE+subsidieeventueelincombinatiemetderegelingldquoAsbesterafZonnepaneleneroprdquoEenanderemogelijkheidishetgebruikmakenvandeEIAinplaatsvandeSDE+Erzijnookagrarieumlrsdiehun daken ter beschikking stellen voor buurtbewoners Voorlopig wordt er vanuit gegaan dat de markt voor zonnepanelen in de agrarische sector stevig kan blijven groeien

84 Het MKB

OndernemersuithetMKBdieeigenaarzijnvanhunpand(metdak)eneenverbruikhebbendat onder de 50000 kWh per jaar ligt kunnen een rendabele business case maken De terugverdientijdenzijnechtervaakeenstuklangerdaneenondernemerhanteertinzijneigenbedrijfsvoeringWaareenMKB-ereentermijnvan2tot5jaarheeftwaarinhijvooruitkankijkenisdeterugverdientijdvaneenzonnestroominstallatie8tot10jaarAlserwinstwordt gemaakt kan de EIA helpen Indienhetverbruikhogerisdan50000kWhbetaaltmenminderenergiebelastingIndienmeneengrootverbruikersaansluitingheefteneensysteemkiestvanbovende15kWpkanSDE+ aangevraagd worden Daarbij kan een knelpunt zijn dat het kapitaal niet beschikbaar is Hierbij zal het MKB investeringen in zonnepanelen alleen doen als het raakt aan de missieofvisievanhetbedrijfBedrijfsvreemdeactiviteitenwordenoverhetalgemeengeschuwd Veel MKB-ers zijn huurder van een bedrijfsruimte Deze groep zal niet investeren in zonnepanelen

Zonnepanelen zijn interessant voor die MKB-ers met eigen vastgoedbezit waarbij kostenreductieofvoorspelbaarheidvanenergiekostenterealiserenzijnmetzonnepanelenVoordezegroepvaltgroeiteverwachtenalserrustisoversalderen(ofdeopvolgerervan)en er borgstellingen mogelijk worden naast de SDE+ aanvraag

85 Zonnepanelen op civiele werken

Opdecivielewerkenendeverkeersinfrastructuurisveelpotentieleruimtevoorontwikkelenvanzonne-energieprojectenHoewelerwelinitiatieveneninnovatieveconcepten zijn om grondgebonden projecten te ontwikkelen bijvoorbeeld bij de A20 geluidswalbijNieuwTerbreggeinRotterdamzijneramperprojectengerealiseerdopgeluidswallen

Grondgebonden projecten halen momenteel moeilijk rendement De stroom wordt verkocht aan een leverancier voor ongeveer 5-6 cent per kWh terwijl de kosten geraamd wordenop15centperkWhDezefikseonrendabeletopzalmetSDE+subsidieaangevuldmoetenwordenofviaeenenergiebelastingkortingviacooumlperatiesDaarerwelinitiatievenzijn en interesse is wordt verwacht dat ook hier een groei ontstaat zodra SDE+ beter toegankelijkis(ditwordtalverwachtvandetoekenningenonlangsinfase6vanSDEin2014)enzodradepostcoderegelinggaatwerken

DaarbijwordtopgemerktdathiervergunningsprocesseneenrolspelenIndepraktijkleverenvergunningsprocessenbelemmeringenZosneuvelenprojectinitiatievendooronmogelijkheden in het bestemmingsplan of ontbreekt er een ruimtelijk afwegingskader Bijvoorbeeld zonnepanelen worden in de ruimtelijke ordening gezien als stedelijke objecten watindepraktijkkanleidentotafwijzingvanaanvrageninnietstedelijkgebied

In de toekomst zullen vragen aan de orde komen waarbij ruimtelijke ordeningsprocessen en vergunningsprocedures onder de loep genomen zullen worden Het ruimtelijk instrumentarium(streekplanomgevingsvisiebestemmingsplannenenz)moetwordenonderzochtopeenbeterensnellerhandelingsperpectiefvoornieuweenergietechnieken

Uit de markt zijn geluiden dat de kosten voor vergunningen erg hoog zijn in de voorfinancieringVoorrisicovolleprojectenisditeenmoeilijktenemenhorde

Toekomstigedoelgroepenzijnenergieleveranciersprojectontwikkelaarsencooumlperatiesvanplaatselijke burgers met MKB

3736

86 Groot Vastgoed Privaat

In Nederland is er een aantal grote vastgoedspelers zoals pensioenfondsen Corio Schiphol RealEstateMVGMenNSVastgoedHetbouwbesluitlegteenbelangrijkeenergieambitiein de nieuwbouw van vastgoed Toename de toepassing van zonnepanelen is in deze sector vooralteverwachtenindenieuwbouwEchternieuwbouwismomenteelbijnastilgelegddoorderecessieHetisonduidelijkhoelangdezesituatieblijftvoortbestaan

Op een aantal uitzonderingen na zijn in deze markt nog weinig grote investeringen gedaan indetoepassingvanzonnepanelenHierligtmogelijkweleentoekomstigverdienmodelvan het inclusief verhuren van objecten Ook het maatschappelijk verantwoorde karakter van groene kantoren is een drijfveer die vastgoedbedrijven kan prikkelen om in zonnepanelen te investeren Een cultuuromslag naar duurzaam en een andere kijk op de verhuurdersmarkt naar inclusief is hier voor nodig

Het verduurzamen en transformeren en zoeken van nieuwe business modellen met stakeholder involvement is een nieuw issue in een deel van de vastgoedmarkt Dit wordt veroorzaaktdoordeleegstandenrecessieproblematiekEnerzijdsleidtderecessietoteen onmogelijkheid tot investeren wegens het moeten afwaarderen van het vastgoed Anderzijdswordthierookeentoekomstigekansgezienvoorverduurzaming

Verwacht wordt dat de mogelijkheden van de postcoderoos enige groei in deze sector kunnen veroorzaken denk bijvoorbeeld aan winkelcentra Hoe deze kansen zich vertalen in eenpotentielegroeivandeafzetvanzonnepanelenindezesectorisniettevoorspellen

87 ESCO

DeESCO(EnergyServiceCompany)iseenentiteitdiedeinvesteringdoetvandezonnepanelenvoorbijvoorbeeldhuurwoningenvaneenwoningcorporatieDebatenvandezonnepanelenkomen(deels)terugbijdeESCOdoorhetdoorberekenenvandeinvesteringvia verhoging van de servicekosten De huurder kan gebruik maken van het salderen en heeftdaardooreenlagereenergierekeningDewoningcorporatiehoefthierdoornietteinvesterenenhetrisicotedragenendehuurderheeftmeervoorspelbareenvaakooklagere kosten aan energie

VerwachtwordtdatdezeESCO-constructieookvooranderesectoreneenoplossingkanbieden om de kosten en baten van de huurder en verhuurder bij elkaar te brengen Het verbindenvankennisaandemarktishiereenkritischesuccesfactoraangeziendoordecomplexiteit van de regelgeving de contracten niet makkelijk door de markt alleen kunnen worden opgelost

88 Ziekenhuizen en zorginstellingen

Ziekenhuizen en zorginstellingen worden niet als een groeisector voor zonnepanelen gezien Dehoofdredenhiervoorisdatziekenhuizenaloplossingenhebbenvoorautonomeoff-gridbedrijfszekere energievoorziening Zonnestroom past op korte termijn niet in dat model Opdelangeretermijnzoudecombinatievanzonnepanelenengroteaccursquostechnischeenoplossingkunnenbiedenmaarvoorlopiglijktdatfinancieeloninteressant

Ookzorginstellingenhebbendeprimairefunctietotzorgverlenenenhebbenmeestalniet de mogelijkheid kapitaal vrij te maken voor investeren in duurzaamheid Mocht in dezesectorwelkapitaalbeschikbaarkomendaniserincombinatiemetdeSDEweleenmogelijkheidomkostentebesparenDepotentiehiervanislastiginteschatten

89 Potentieel op overheidsvastgoed

Er is 21 km2potentieelbenutbaardakoppervlakopoverheidsvastgoedenerisveelaandacht voor het verduurzamen ervan In 2018 moet nieuwbouw van overheidsgebouwen energieneutraal gedaan worden Het ligt ook voor de hand dat de landelijke en lokale overheidinvesteertindeduurzaamheidvanhaarvastgoedIndepraktijkiserechtereen aantal hindernissen dat de groei van duurzame toepassingen op overheidsdaken tegenhoudinformatieoverdepandenisvaakniettoegankelijkofnietbeschikbaarhetbezit is niet duidelijk in kaart de energierekeningen zijn complex of onvindbaar en vaak isdeinformatieverspreidoververschillendeafdelingenZowelbijnetbeheerdersalsbijenergieleveranciersisdeadministratieopoverheidsvastgoedlangnietaltijdeenduidigDitbetekentdatmeninpraktijkweiniginzichtheeftinhethistorischenergieverbruikeniserdoorontbrekendenulmetingmoeilijkeenbesparingsplanrondtekrijgenDaarbijisertechnischeinformatienodigvoordeengineering van een zonnepanelen systeem Aangezien veelinformatieontbreektishetlastigaanbiedingenuitdemarkttekrijgendiegoedvergelijkbaar zijn

3938

810 Overheidsvastgoed onderwijs

Het onderwijs kan men onderverdelen in kleinverbruik en grootverbruik van energie Onderwijsinstellingen zoals universiteiten het beroepsonderwijs en het middelbaar onderwijshebbenmeestaleengrootverbruikersaansluitingZijinvesterendaaromzeldenin zonnepanelen omdat de kale energieprijs laag ligt en het investeringsbedrag daardoor tehoogisHetaanvragenvanSDE+subsidieofhetgebruikmakenvaninitiatievenmetcooumlperatiesindebuurtzoueenmogelijkheidbiedenIndepraktijkwordthiermomenteelweinig van verwacht omdat onderwijs zich richt op de kerntaken Om hierin beweging krijgen zal er naar andere arrangementen moeten worden gezocht

Het basisonderwijs valt in de categorie kleinverbruiker met een verbruik dat vaak onder de50000kWhjaarligtZonnepanelenzijndusfinancieelinteressantHeteigendomvan schoolgebouwen kent een complexe structuur Het juridisch eigendom van de openbarescholenligtbijdegemeenteveelalgeregeldviaeenstichtingEenstichtingdiehetjuridischeigendomheeftvaneenobjectwaarbijdegemeentezgclaimrechtheeftzorgtzolangdestichtingactiefisvoorhetonderhoudDeStichtingbetaaltookdeenergierekening Daarmee liggen zowel de kosten als de baten bij dezelfde rechtspersoon Dit maakt dat investeringen in zonnepanelen zullen lonen De beschikbaarheid van kapitaal ishiervaakhetprobleemErzijnoverhetalgemeengeeninvesteringsbudgettenvoorenergiebesparingen bij de basisscholen en aan kapitaal is moeilijk te komen

Bijhetbasisonderwijsgeldtookdatmenzichrichtopdekerntakenendepraktijkwijstuitdat die focus ook hard nodig is Zonnepanelen staan ver buiten die kerntaken Toch zijn erprojectenbekendwaarbijerdoormiddelvanouderparticipatieentechniekonderwijstoch zonnepanelen op de daken komen Alleen al vanwege de aanhoudende interesse van oudersenkinderenkanerenigegroeiverwachtwordenbijdebasisscholenDesituatieleent zich voor investeringen via crowdfunding of mogelijkheden met de postcoderoos

Inditrapportisernietgekekennaardesituatiebijdeniet-openbarescholen

Conclusies en aanbevelingen potentieel zonne-energie

Algemeenkangesteldwordendatereengrootpotentieelisvoorzonne-energieinNederlandVoorzonnestroomisdat200ndash400PJenvoorzonnewarmteisdat100-300PJfinaleenergieTer vergelijking dit is ongeveer gelijk met totale energiegebruik van alle huishoudens (anno 2015)

Zonne-energiekenteengrootdraagvlakindesamenlevingMetgunstigeenstabielevoorwaardenzalfinancieringsbereidheidbijparticulierenbedrijvenenfinancierserggrootblijven en zullen zonne-energie technieken een groot succes worden in Nederland

Ruimtelijke mogelijkheden

Hetruimtelijkepotentieelopennaastdedakenisdermategrootdatopwekkingvanstroomof warmte met de zon grote mogelijkheden biedt in Nederland Ruimtelijke beperkingen zijn er vooralsnog niet Alleen al op de Nederlandse daken is 400 km2 geschikt om te gebruiken voor energieopwekking met de zon Naast de daken is er nog veel extra ruimte te vinden op civiele werken zoals parkeerterreinen taluds geluidsschermen en langs wegen en sporen DitzouintheorieruimtebiedenvoorenkelehonderdenGWpzonnestroom(eind2014staaterinNederland1GWp)Voorzonnewarmtegeldthetzelfdeerisvoldoenderuimteomwarmte met zon op te wekken Over het algemeen zullen zonnewarmte en zonnestroom elkaar niet verdringen door ruimtegebrek

Voor de verdere toekomst is het nodig om dit ruimtegebruik op zorsquon wijze te omkaderen dat bestaande eigenaren van zonne-energie systemen zeker kunnen zijn van rendementen ennieuweinitiatiefnemersvoldoendehandelingsperspectiefhebbenoamiddelstransparante en snelle ruimtelijke processen

Ruimtelijk instrumentariumbull Hetgoedkunnenbenuttenvandakruimtemetzonne-energiesystemenkan

in gevaar komen door nieuwe bouwwerken en bomen Dit kan mogelijk in de toekomsttotbeperkingenleidenvanproductievanzonne-energieHollandSolarziet voor de toekomst een ruimtelijk vraagstuk waarin beperking van schaduw doorbouwwerkenenbomenalseenrechtwordtervarendoorparticulierenenbedrijven met zonne-energie Dit gaat mogelijk om meer dan de reguliere inspraak- enbezwaarproceduresOplossingsrichtingenzoudenuitgewerktkunnenwordenhiervoor

bull Binnen bescherm stad- en dorpsgezicht en op monumenten zijn zonne-energie toepassingenmogelijkHiervoorheeftRijkdienstvoorCultureelErfgoedhandreikingen ontwikkeld met als doel de gemeenten een duidelijk afwegingkader bij vergunning te bieden en gebouweigenaren te helpen bij het plan Het verdient aanbevelingdezepublicatiesgoedintezetten

bull Het reserveren van ruimte in woningen voor opslag- en regelapparatuur van warmte en elektriciteit is wezenlijk voor de toekomst In de nieuwbouw zou dit onderdeel kunnen worden van het bouwbesluit In de bestaande bouw zijn hiervoor soms fysieke beperkingen

4140

bull BouwenmetgrootzonpotentieelvraagtaandachtbijverkavelingorieumlntatievandewoningendeinterneruimtevoorinstallatiesRuimtelijkeordeningsinstrumentenzijnhiernognietoptoegerusthoewelinhetdepraktijkwelregelmatigvoorkomtdat gemeenten sturen op zongericht verkavelen De kennis hiervoor is al jaren beschikbaar oa via infoMil

bull Er is een gebrek aan actuele data van energieopwekking en -verbruik per techniek landelijk en per regio of provincie Dit is wel noodzakelijk voor de monitoring en het kunnensturenopenergietransitielandelijkenregionaalOokvoorhetbedrijfslevenisdergelijkeinformatieommarktkanseninteschattenenverdienmodellenoptebaseren Het wordt aanbevolen dit te verbeteren

Extra aandacht voor gemeentelijk ruimtebull Er zijn veel mogelijkheden voor zonnewarmte en zonnestroom op het

maatschappelijkvastgoed(onderwijsgemeenteenprovinciesportzorg)Dezeruimte voor groei kan op korte termijn benut kunnen worden als gemeenten hier meer op sturen Dit kan voor zonnestroom door ofwel zelf projecten te realiseren ofwel daken ter beschikking te stellen Financierbaarheid hiervan zal eenvoudigkunnenwordenalsditpotentieelindevormvangroteprojectenwordtaangeboden

bull Binnenstedelijke bouwwerken van gemeenten zoals parkeergarages en parkeerterreinenbiedeneengrootpotentieelvoorverduurzamingvanenergievoorzieningErwordtveelverwachtvandecombinatiemetelektrischemobiliteit Hier is echter geen sturing op vanuit overheden Het verdient aanbevelingmogelijkesturingofstimuleringhiervoorteonderzoeken

Belemmeringen voor groei

Debelemmeringendieervoorzorgendathetpotentieelinbepaaldesectorenonder-ofonbenutwordtopkortetermijn(tot2020)zijnveelalfinancieelvanaardErisofweleengebrekaanfinancieringofweleristeveelonzekerheidoverfinancieumllerendementenDitgeldtmetnamevoorzonnewarmteVoorzonnestroomishetfinancieumlleenfiscaleinstrumentarium op een enkele sector na voldoende om de uitrol te bevorderen Hierbij is welzekerheidnodigoverfinancieelrendementvaneventueleopvolgervanhetsalderenna2020

Watbetreftzonnewarmteblijftveeltechnischpotentieelonbenutomdatzonnewarmtemomenteel niet kan concurreren met warmte uit fossiele bronnen Dit komt doordat deexternekostenvanfossielebrandstofzoalsmilieuvervuiling(nog)nietindeprijszijnopgenomenmaarookomdathethuidigefinancieumlleinstrumentariumdatditmarktfalenmoet compenseren voor zonnewarmte beperkt is

Kansen voor groei korte en middellange termijn

DegroeiindeparticulieresectorblijftnaarverwachtinggrootDegroeivanzonnepanelenindeparticulieresectoriseengoedvoorbeeldwaarbijoverheidsbeleiddankzijhetsalderen deze groei verwezenlijkt Deze markt zal nog lang kunnen blijven groeien bij eencontinubeleidvandeoverheidDitvraagtweleenbetrouwbareoverheiddiehelderekeuzenmaaktoverhetsalderenBijaanpassingenvanhetbeleidopenergiebelastinginrelatietothetsalderenzullenparticulierenlangjarigezekerheidnodighebbenoverhetrendement op hun aanschaf

Zonnestroomindehuursector(woningcorporaties)zaleenbeteregroeikrijgenalshethuurtellingsysteem wordt aangepast op aanwezigheid van zonnepanelen Dan wordt hetinteressantervoormeerwoningcorporatiesomteinvestereninzonnepanelenToepassingen van zonnewarmte zijn wel al onderdeel van het huurtellingssysteem De gewenste groei van het gebruik van zonnewarmte vraagt gerichte aandacht Wenselijke oplossingenhebbengeenruimtelijkeaspectenditzijnvooralfiscalemaatregeleneneenbeterepositievanzonnewarmteindeSDE+implementatievanenergieprestatielabelsvoorapparatenenverderehandhavingopenergieprestatiesvangebouwenBinnendeuitvoering van het energieakkoord wordt dit momenteel verder uitgewerkt De groei bij de VVE-en is beperkt Dit is nog niet eenvoudig op te lossen de keuzes drijven sterkopdemotivatiedeorganisatiegraadenhetfinancieelvermogenvandeverenigingErzijnwelveleVVE-enactiefomzonnepanelentegaanrealiserenHollandSolarverwachtpas echt groei als er een oplossing komt waarbij VVE-en met gezamenlijke opwekking via de huishoudelijkeaansluitingadministratiefmogensalderenIndeloopvan2015zalblijkenofde ldquopostcoderoosrdquo hiervoor uitkomst biedt VoorhetMKBgeldtnogsterkerdanvoordeparticulierewoonsectordatzonnepanelenenzonneboilersinteressantwordenzodraerzekerheidisovereigenbedrijfsvoering(enlocatie)eneeninteressanteldquoreturnoninvestmentrdquotehalenvaltDitkangerealiseerdworden met een langjarige zekerheid over salderen of enige zekerheid over kansen in de SDE+ bijvoorbeeld door middel van het verhogen van budget op SDE+ Op de daken van onderwijsinstellingen valt nog veel ruimte te vinden en het lijkt om vele redeneninteressantomzonnestroomprojectenterealiserenopscholenIndepraktijkzijn er vooral belemmeringen zoals complexe eigendomsstructuren en afwezigheid van financieringsmogelijkhedenDaarbijhebbenscholeneenstriktetaakopvattingErzijnveelsoortigeoplossingenvoorhandenvancrowdfundingtotenmetcommercieumlleESCOrsquosIndepraktijkhangtderealisatiesterkafvandewilvanindividuenendegekozenoplossingen

Kapitaal

Er is in Nederland kapitaal beschikbaar voor duurzame projecten Banken en pensioenfondsen willen investeren in decentrale opwekking Er is echter geen interesse in kleine projecten en vanwege het decentrale karakter van zonne-energie is het kapitaal moeilijk beschikbaar te krijgen De markt zal hierin zelf oplossingen kunnen vinden zoals het clusteren van projecten Een overheid zou als partner bij onderwijsinstellingen pensioenfondsenenbankendezeproblematiekookkunnenadresseren

4342

Verdere regelgeving

Het inpassen van decentrale duurzame energie vraagt op langere termijn aanpassingen in de fysieke elektrische infrastructuur Hier wordt momenteel op voorgesorteerd Er zijn verschillende aspecten mbt techniek en regelgeving die uitgewerkt worden Er worden momenteel geen dringende knelpunten gezien

Invoedeninwarmtenettenmetzonne-energievraagtaandachtHiervoorzaltechnischenwatbetreftregelgevinggerichtaanmoetenwordengewerktDezemogelijkheidkande groei van de opwek met zonnecollectoren verhogen De nadere details hiervan kunnen worden uitgewerkt met de sector

Bijlage 1 Toelichting financieumlle aspecten markt zonne-energie

kWh prijs DeenergiebelastingisdominantvoordeprijsvanelektriciteitvoordeconsumentDitwordtzichtbaar gemaakt in Figuur 10

Figuur 10 Opbouw kWh prijs per sector NB elektriciteitsprijs kaal is marktprijs Netbeheerderskosten indicatief deze wisselen per regio en per aansluiting

De variabele kosten per verbruikscategorie worden ook nog in tabel vorm gegeven zie Tabel 14

Tabel 14 variabele kWh kosten per categorie (2015)

0 tm 10000 kWh

10001 tm 50000 kWh

50001 tm mln kWh

gt 10 mln kWhparticulier

gt 10 mln kWhzakelijk

Energiebelasting euro 01196 euro 00469 euro 00125 euro 00010 euro 00005Kale kWh prijs euro 00640 euro 00640 euro 00640 euro 00640 euro 00640Duurzame Energie-opslag euro 00036 euro 00046 euro 00012 euro 0000055 euro 0000055Energiebelastingop totaalprijs 66 45 18 2 1

NB In deze variabele kosten zijn niet de vaste netwerk- en systeemkosten verwerkt

Kleinverbruikers tot 10000 kWh jaar hebben het hoogste rendement op zonnepanelen Hierondervallenvoornamelijkhuishoudens(particulierenhuur)eneendeelvanhetMKBKleinverbruikers tot 50000 kWhjaar hebben ook een redelijk rendement mits zij een aansluitinghebbenvanmax380A(endusmogensalderen)ofeenSDE+subsidiekrijgenHieronder vallen veelal onderwijsgebouwen klein publiek vastgoed MKB en agrarische bedrijvenVVE-enmetliftenenventilatievallenookindezecategorieBedrijven met gebruik boven 50000 kWhjaar zullen SDE+ subsidie nodig hebben om zonnepanelen rendabel te maken

Gasprijs

Tabel 15 variabele gasprijzen per categorie 2015 ex netwerkkosten

0 tm 17000 m3

17001 m3 - 1 mln m3

1 - 10 mln m3

gt 10 mln m3

Energiebelastingeurom3 euro 019 euro 007 euro 002 euro 001Kale gasprijs eurom3 euro 062 euro 062 euro 062 euro 062Duurzame Energie Opslag euro 00074 euro 00028 euro 00008 euro 00006Energiebelastingoptotaalprijs 24 24 10 3VoordegasbelastingvaltopdathetpercentagebelastingvoordelagerecategorieeumlnveellagerligtdanvoorelektriciteitAlternatievewarmtetechniekenzijndaardoormindersnelrendabel in vergelijking met reguliere ketels

4544

Salderen Kleinverbruikers(aansluitingentot380A)mogendestroomdieophetnetingevoedwordtopjaarlijksebasisaftrekkenvandestroomdiehetnetonttrokkenwordtZoheeftmennutvanelkeopgewektekWhHetelektriciteitsnetfungeertzoalsbuffervoordenietgebruiktestroomdiezonnepanelenopwekkenDewettelijkebasishiervoorzijndeElektriciteitswetende WBM

Elektriciteitswet1998steltinArtikel31cldquoVoorkleinverbruikers(le3x80A)betaalthet energiebedrijf tot 5000 kWh voor terug-geleverde stroom dezelfde prijs als zij voor geleverdestroominrekeningbrengt(ongeuro007)Voorhetmeerderebetaaltzijeenredelijkeprijs(minimaal70APXongeuro005)rdquo

WetbelastingenopmilieugrondslagsteltinArtikel50lid1en2datbelastingwordtgehevenopldquohetpositievesaldovandeviadeaansluitinggeleverdeelektriciteitminusdeviadeaansluitingingevoedeelektriciteitrdquoBijnietduurzameelektriciteitsopwekkingwordtdit begrensd tot 5000 kWh invoeding

Gemeten over de afschrijfperiode wekt men met zonnepanelen elektriciteit op voor ongeveer 14 centkWh6 Daar de prijs op het voor kleinverbruikers ongeveer 23 cent kWhof15centkWhisissaldereneengoedstimuleringvoorhetaanschaffenvanzonnepanelen

Ditbetekentdatvoordekomendeperiodevooraldehuishoudenshiervanprofiteren

Salderen was tot voor kort alleen geldig voor huiseigenaren en huurders met eigen zonnepanelen Per 2015 is de regeling ook van kracht voor huurders met zonnepanelen die deverhuurderheeftgeplaatst

6 Hierbij wordt uitgegaan van SDE berekeningen voor basisbedrag Zon PV van ECN

SDE+ subsidie NederlandheeftdeSDE+subsidiealslangjarigsubsidiemogelijkheidvoorenergieopwekkingvoorhernieuwbarebronnenzowelelektriciteit-alswarmteproductieMenkanopprojectbasisexploitatiesubsidievoor15jaaraanvragenJaarlijkswordensubsidiebedragenaangepast op basis van door ECN bepaalde onrendabele top per opwekkingtechniek Het totaalbudgetwordtjaarlijksvastgesteld(2013wasdat15mldeuro2014en20153mldeuro)Per jaar zijn er een aantal fasen waarin ingediend kan worden met elke fase een hoger subsidiebedrag Toekenning van projecten gaat tot het budget overschreven is

SDE en zonnestroom De SDE+ subsidie is gericht op grotere projecten niet voor de kleinverbruiker Voor zonne-energie zijn projecten subsidiabel van hoger dan 15 kWp voor zonnestroom en meer dan 100m2 collector oppervlakte voor zonnewarmte systemen In 2013 is er 133 MWp aan zonnestroomprojecten toegekend via de SDE+ In 2013 is 15 MWp daadwerkelijk gerealiseerd met SDE+ subsidie In 2014 is en met oktober 25 MWp met SDE+ gerealiseerd De gegunde projecten in 2013 zijn dus nog maar deels gerealiseerd Ter vergelijking in 2013 zijn in totaal 355 MWp bijgeplaatst volgens CBS In 2014 is in november een massale inschrijving geweest op de laatste fase Tot november zijn573aanvragengedaanmettotaal160MWpvermogenOpdeeerstedagvanfase6(op4novemberjl)zijner2718aanvragengeteldmettotaal1240MWpvermogen

SDE en zonnewarmteZonnewarmte is in 2012 voor het eerst in de SDE gekomen als subsidiabele techniek Er zijn echter nog maar een aantal zonnewarmte projecten tot stand gekomen met SDE subsidie De oorzaken zijn vermoedelijk de hoge ondergrens voor subsidiabele projecten en de relatieveonbekendheidmetdetechniekendesubsidieDeondergrensis100m2collectoroppervlakDatsluiteengrotegroepMKB-ersuitMetnamehotelssportfaciliteitenwellness en veel agrarische bedrijven kunnen niet aanvragen bij de SDE+ daar het collectoroppervlak tussen 25 en 100 m2 ligt

Energie Investeringsaftrek (EIA)DeEnergieInvesteringsaftrek(EIA)iseenfiscaleregelingBedrijvenkunneneendeelvanhuninvesteringskosteninenergiebesparendeenhernieuwbaretechnologieeumlnaftrekkenvanhunfiscalewinstHierdoorbetalenzeminderinkomstenbelastingofvennootschapsbelastingHetgemiddeldebelastingvoordeelvandeEIAis10procentvandeinvesteringskosten

Veel bedrijven maken gebruik van de EIA sinds 2012 gaat dat om duizenden bedrijven die investeren in zonnewarmte of zonnestroom In totaal is er in 2013 voor ruim 200 miljoen geinvesteerd in zonne-energie door bedrijven die EIA aangevraagd worden RVO meldt dat dit met name door agrarische bedrijven wordt gedaan

CombinatievanEIAmetSDE+isnietmogelijksinds2014Menmoetbeslissenwelkeoptiehet best bij de bedrijfsvoering past

De EIA zal voorlopig een interessant instrument zijn om zonne-energie investeringen mee uittelokkenbijbedrijvendiewinstmakenDeondergrensvoorEIAissysteemgroottevan25 kWp

4746

Asbest eraf Zonnepanelen eropVoor agrariers met asbestdaken is er een interessante regeling ldquoAsbest eraf zonnepanelen eroprdquo Dit is een regeling van provincies in samenwerking met het Rijk Deze subsidie mag gecombineerd worden met de SDE+

Btw vrijstellingInjuni2013heefthetEuropesehofbepaalddatdeoverdeaanschafeninstallatiebetaaldebtw kan worden teruggevraagd Dit kan omdat iedereen die tegen vergoeding stroom levert wordtgezienalsbtw-ondernemerParticulierenmoetenontheffingvragenopgrondvandeKleine-ondernemersregeling voor de btw over de terug geleverde energie Door de werking vandekleine-ondernemersregelingbetalenparticuliereeigenarenvanzonnepanelenpasbtw als het per saldo verschuldigde btw-bedrag in een kalenderjaar hoger is dan euro1345 Particuliereeigenarenvanzonnepanelenzullendezegrensindepraktijknietbereikenenkunnendaardooromontheffingvanadministratieveverplichtingenvragen

HetrendementvanzonnepanelenisvoorhuishoudensnoggunstigergewordendoordezemogelijkheidDeadministratievehandelingenzijnnietvooriedereeneenvoudigDezemogelijkheidheeftdaaromookverwarringgegevenopdeconsumentenmarktVerwachtwordt dat men hier snel aan gewend is

De postcoderoos of energiebelastingkorting voor cooumlperatiesNietiedereenheefteeneigendakdatgeschiktisOmparticulierenenMKBzondereigen dak de mogelijkheid te geven ook zonnestroom op te wekken is de zogenaamde postcoderoosregelingontwikkeldInhetEnergieakkoordvandeSERiseenbelastingkortingvan 75 eurocent per kWh afgesproken voor terug levering van hernieuwbare energie door eencooumlperatieofdooreenverenigingvaneigenaren(VvE)Deafspraakisper1januari2014ingevoerdDekortinggeldtalleenwanneerdeopgewekteenergiewordtgebruiktdoor kleinverbruikers waarvan de leden zich binnen de zogenaamde lsquopostcoderoosrsquo (viercijferigepostcodeplusaangrenzendepostcodes)vandecooumlperatieofVvEbevindenenalleenvoorelektriciteitdieaanhetnetwordtgeleverd[BronRapportagevanHernieuwbare Energie RVO]

TotophedenheeftdezeregelinggeengroeiveroorzaaktvanzonnestroomproductiedoorcooumlperatiesDitwordtveroorzaaktdooreencombinatievanadministratievecomplexiteitdeonduidelijkheidoverdekortingsperiodeenhetmoeilijkrondkrijgenvandebusinesscasedoorextrakostenzoalsaansluitingskostenInvesteerdersdeinzenhiervoorterugDeregelingisonlangsverbeterddoorhetterugbrengenvanaansluitingskostenhetverzekerenvan15jaarperiodevandekortingendoorhettoelatenvanondernemersinderegelingHollandSolarverwachtdatderegelinghiermeegaatwerkenvoorcooumlperatiesRuimtevoordergelijke projecten wordt veelal gevonden bij winkelcomplexen kerken scholen of andere utiliteitsgebouwen

Beschikbaarheid van kapitaalDeschaalgroottewaarindegroeivandecentraleplaatsingvanzonnepanelennuzitisteklein voor grote investeringsmaatschappijen waardoor er weinig tot geen grote projecten worden gerealiseerd Een randvoorwaarde voor een pensioenfonds of bank om in duurzameenergieteinvesterenisdathetomeenrelatiefgrotekapitaalinvesteringmoetgaanHetkaraktervanzonnepanelenheeftopditmomentdecomplexiteitdatvooralkleinschalige projecten met elk afzonderlijke contractueel en technisch maatwerk kunnen worden gerealiseerd Het bundelen van panden met homogene contractuele en technische aspecten is nodig voor grote investeerders Het losmaken van dit kapitaal zal nieuwe arrangementen vergen die vragen bundelt

Beschikbaarheid van leningenVia de website wwwikinvesteerslimnl is een energie bespaar lening aan te vragen voor particulierenDitiseenfondsdatinhetlevenisgeroepenvanuithetEnergieakkoordenheeftalsdoelparticuliereninstaattestellenteinvestereninenergiebesparinginclusiefzonnepanelen en zonneboilers

AnderemogelijkhedenzijnGreenLoansenfinancieringviahypotheekleningen

4948

Bijlage 2 Toelichting berekening potentieel zonnewarmte

Cijfers 2013 zijn op basis van CBS Cijfers2020zijnopbasisvaninschattingeninuitvoeringEnergieakkoord(inmiddelsooktevindeninKamerbriefWarmtevisie)naarschattingverdeeltoversectorenCijferover2050huishoudensenutiliteitisberekentopbasisvan

- Roadmap zonnewarmte 2007 Holland Solar

- CBS huishoudenprognoses

- Gemiddeldetapwatervraagperhuishoudenvan300m3aardgasequivalent

- 50vanwarmtapwaterkanmetzonnewarmtegedektwordenDezeisberekendoptotaalvan25PJ(obvinschattinggeschiktedakenenontwikkelingaantalwoningen)Voorruimteverwarmingwordteenpotentieelgeschatvan52PJ(uitgaandevanaantalgeschiktedakenontwikkelingaantalwoningenenbeterewarmteopslag)Inditrapportwordtuitgegaanvan77PJpotentieelinhuishoudens

- 70geschiktdakoppervlakvoorzonnecollectoren[TNOenBeararchitecten2001]

- Ineenalternatieveberekeningwordt40PJbijdrageaanwarmtapwaterbereidinggevonden(uitgaandevanallehuishoudensin2011)en46PJbijdrageaanwoningverwarming(uitgaandevan15vanverwarmingvanallewoningen)

- Deinschattingenpotentieelzonthermischvoorutiliteitvarieumlrenvan2PJ(ECOFYS2007)11PJ(RoadmapZonnewarmte2007)en45PJ(Cloosterman2014)

Cijfer 2050 van industrie is berekend op basis van - BerekeninginIEATask33IVDaarinwordtgestelddat32vandeNederlandse

industrieumllewarmtevraagdoorzonnewarmtegedektkanwordenobvanalyseop12sectorenBijdeberekeningwordtuitgegaanvan15energiebesparingperjaar(conformenergieakkoord)eneengelijkblijvendeindustrie

- AlternatieveinschattingenkomenuitstudiesvanESTIF(Europesebrancheverenigingzonnewarmte)enESTTP(EuropeanSolarThermalTechnologyPlatform)enRVOpublicatieWarmteenKoudeinNederland

- OpbasisvaneeneigenstudievanHollandSolariseenalternatieveinschattinggevondenvan45PJzonnewarmteindeutiliteitDitcijfergaatuitvanmaximaleinzetvanzonnewarmtetechniekeningezondheidszorgsportcultuurenrecreatieentoerisme(hotels)

Literatuur

- Benuttingvanzonne-energieindetuinbouwndasheenstrategischeverkenningWUR2011

- Bouwstenenvoorsociaalndashfactsheetmaatschappelijkvastgoed2011

- Datum25april2014BetreftBeantwoordingKamervragenvanhetlidDik-Faber(ChristenUnie)overdevoortgangvanhetconvenantldquoAsbestdakerafzonnepaneleneroprdquo

- Duurzamewarmteenkoude2008-2020potentieumllenbarriegraveresenbeleidEcofys2007

- EnergieTrend2014ndashECN

- EPIA Market Outlook 2014

- HernieuwbareenergieinNederland2013ndashCBS

- Het energieverbruik voor warmte afgeleid uit de Energiebalans CBS 2010

- HetpotentieelvanPVopdakenengevelsinNederlandCEDelft-februari1997

- KamerbriefWarmtevisieministerKamp02-04-2015referentieDGETM-ED15042827

- KoudeenWarmteinNederlandNationaalExpertisecentrumWarmtehttpwwwrvonlonderwerpenduurzaam-ondernemenduurzame-energie-opwekkennationaal-expertisecentrum-warmtewarmtecijfers januari 2013 RVO Nederland

- PotentialforSolarHeatinIndustrialProcessesIEAtask33IV2008

- PotentialofSolarThermalinEuropendashESTIF

- PVpotentieelstudieHetpotentieelvanzonnestroomindegebouwdeomgevingvan Nederland- DNV GL augustus 2014

- Raming maatschappelijke kosten van ruimtegebruik door het verkeer Ministerie Verkeer en Waterstaat adviesdienst Verkeer en Vervoer 2000

- Rapportage Hernieuwbare Energie RVO

- Versterking van de Nederlandse Energiesector Ecofys 2010

- Zonne-energieplannen en monumenten wegwijzer voor vergunningverleners Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonne-energie en uw monument wegwijzer voor eigenaren en huurders Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonne-energie in de historische omgeving groene gids Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonnewarmte een duurzame toekomst voor warmte en koude in NL Marcel Cloosterman augustus 2014

5150

52

Korte Elisabethstraat 63511 JG UTRECHTNederland

+31(0)302328008hollandsolarhollandsolarnlwwwhollandsolarnl

• _Ref405823173
• _Ref404280813
• _Ref404284250
• _Ref414171328
• _Ref414171306
• _Ref405823142
• _Ref405823150
• _Ref405823205
• _Ref423611428
• _Ref423611433
• _Ref404281853
• _Ref419558763
• _Ref405751564
• _Ref404628328
• _Ref404874034
• hgjdgxs
• _Ref405822566
• _Ref414115828
• _Ref405826809
• _Ref405826816
• _Ref404871298
• ho7ea189wih5m
• hax2szl62zcl8
• _Ref404881914
• _Ref423610973
• _Ref423611247
• _Ref423611259
• _Ref423611281
• _Ref423611315
• _Ref423611330
• _Ref404874093
• _Ref404874120
• _Ref404874132
• _Ref414181969
• _Ref404874063
• _Ref404873534
• hmo2g9zy4s5df
• _Ref406355484
• hkchj0vhoxkgy
• hnewhf4an1u9o
• h82yp4zdna8yy
• h20v0j3qacub2
• h2jdox65fkzfj
• hxa72rbjyz8ei
• hjr4v9ljue2on
• hai4nruq8gnog
• hynmsw35nwcg6
• h9bfapq4x5quo
• hwjzbmhz6nhx7
• h1fob9te
• hdpodf6hd1y4r
• hbmr0nz1352sy
• h3dy6vkm
• h1t3h5sf
• hciy7c818awjh
• h2wiwkg2p08fj
• hp6ja1ymmf5ah
• ht8cj61qisqz1
• hler15y6jsfh
• _Ref405826052
• _Ref405826059
• _Ref405826091
• _Ref297820305
• h3okoskabvdf7
• _Ref414180310
• _Ref419465901
• _Ref404597162
• _Ref404873983
• h72r80rtdv0dm
• h2et92p0
• _Ref403935885

1716

3 Financieel potentieel zonne-energie

Degroeivanhernieuwbareenergiebronnenwordtinfinancieelopzichtbepaalddoordeprijsontwikkelingvandeproductenendienstendeenergieprijzendoorfiscaleregelingenen subsidies Voor de zonne-energie ontwikkelingen zijn het meest bepalend

bull kWhuurprijspersectorinclusiefenergiebelasting(EB)

bull m3 gasprijs per sector inclusief EB

bull recht op salderen van in het elektriciteitsnet geiumlnjecteerde kWh voor kleinverbruikers3 op de verbruikte kWh

bull EnergieInvesteringAftrekvoorbedrijven

bull SDE+subsidievoorduurzameenergieopties

bull energiebelastingkortingvoorcooumlperaties(ldquopostcoderoosrdquo)4

Niet-financieumlleinstrumentenzijnoaEnergiePrestatieNormvoornieuwbouwenenergienormstellingvoorapparaten(hetzogenaamdeproductenergielabel(EU))InbijlageldquoFinancieelpotentieelzonne-energierdquowordentoelichtingengegevenbijdegenoemdestimuleringsmaatregelenenfinancieumlleaspecten

InonderstaandealinearsquoswordteenkwalitatieveinschattinggegevenvandepotentielegroeivanzonnestroomenzonnewarmtepersectorgebaseerdopdefinancieumlleoptiesDezeuitlegistevensgebaseerdopsectorexpertisebijHollandSolarKennisoversectorenwordtverderbehandeldinhoofdstuk62(zonnewarmte)enhoofdstuk8(zonnestroom)

31 Financieel potentieel zonnestroom

Demeesteenvoudigeeninteressantefinancieumlleoptievoorzonnestroomtoepassingenishet salderen voor de kleinverbruiker De eigen opwek kan direct gebruikt worden en de rest van de opgewekte stroom wordt ingevoed in het net en mag over een jaar verrekend worden met de afgenomen stroom Met de huidige markt en energieprijzen kan hiermee een goed rendement gehaald worden op investeringen Huishoudens kleinere scholen veel agrarische bedrijven en veel MKB kunnen hier gebruik van maken

Bijparticulierewoningenenagrarischebedrijvenvindtmomenteeldemeestegroeiplaatsvan de aanschaf van zonnepanelen Het MKB VVE-en huurders en onderwijsinstellingen blijvenhieropachterondanksdefinancieelinteressantemogelijkhedenIndezesectorenvaltdusnogserieuzegroeiteverwachtenbijenigestimulans

3 Kleinverbruikerszijngedefinieerdalsdiegebruikersdieeenelektriciteitsaansluitinghebbentotaansluitwaarde van 3 x 80 Ampegravere Hier vallen de meeste huishoudens en VVE-en onder alsook een groot deel vanhetMKBagrarieumlrsenscholen

4 DeregelingEnergiebelastingkortingvoorcooumlperatieslevertnogweiniggroeiopHollandSolarwilgraag dat deze regeling met de actuele aanpassingen wel gebruikt gaat worden

Kleinverbruikers tot 10000 kWhjaar hebben het hoogste rendement op zonnepanelenvanwegehethoogstetariefEnergiebelasting(0119centkWhexclbtw)Hierondervallenmetnamehuishoudens(particulierenhuur)eneendeelvanhetMKB

Kleinverbruikers tot 50000 kWhjaar hebben ook een redelijk rendementmitszijeenaansluitinghebbenvanmax3x80A(endusmogensalderen)ofeenSDE+subsidiekrijgenofEIAgebruikenHierondervallen veelal onderwijsgebouwen klein publiek vastgoed MKB en agrarischebedrijvenZijbetalen0043centkWhVVE-enmetliftenenventilatievallenookvaakindezecategorieMeeruitleginBijlage1 Toelichtingfinancieumlleaspectenmarktzonne-energie

MKB-ers met een gebruik boven de 50000 kWhjaar zullen SDE+ subsidie of EIA nodig hebben om zonnepanelen rendabel te maken De kans op een goede SDE+ subsidie voor zonnestroom projecten is door toevallige omstandigheden redelijk hoog geweest in 2014 Diekansisin2015envolgendejarenweerveelkleinerdoorconcurrentievanwindenbiomassa projecten Zekerheid van toekenning is er echter niet dat hangt af van in welke fasedeaanvraagisgedaanenofhetbudgettoereikendistijdensdeaanvraag

Ook voor de industrie is het mogelijk om met SDE+ subsidie projecten met zonne-energie mogelijk te maken De interesse hiervoor lijkt voorlopig nog beperkt De reden hiervoor is nietonderzochtmaardeervaringleertdatinvesteringeninniet-bedrijfseigenactiviteitenniet populair zijn Grotere bedrijven zouden ook daken beschikbaar kunnen stellen voor cooumlperatiesvanburgersenMKBdieruimtezoekenvoorhunprojectenOpdelangeretermijn mag hier groei van verwacht worden

32 Financieel potentieel zonnewarmte

Voorzonnewarmtegeldtmomenteeldatdefinancieumlleinstrumentenbeperktzijnendater geen versnelde groei te zien is zoals dat bij zonnestroom aan de orde is Dit geldt voorallesectorenvanhuishoudenstotindustrieNietalleenzijnerongunstigesubsidiesvoorgrotereprojectenookdeenergiebelastingopgasislagerwaardoorrendementenminder aantrekkelijk zijn En omdat terugleveren van warmte nog niet mogelijk is kan er ook niet gesaldeerd worden Zonneboilers in de nieuwbouw hebben te leiden onder de tegenvallendenieuwbouwvolumestijdensderecessievanafgelopenjarenIndeuitwerkingvanhetEnergieakkoordwordtgewerktaaneengunstigerpakketvanmogelijkheden

Op de korte termijn wordt een blijvende lichte groei verwacht bij zwembaden en huishoudens Op de middellange en langere termijn verwachten wij een sterkere groei in de huishoudensenverschillendesectorenindeprocesindustriedesportenrecreatieendeagrarische sector Hierop wordt in volgende hoofstukken ingegaan

1918

4 Dakoppervlak in Nederland

IndithoofdstukwordthetpotentieelopdeNederlandsedakengeanalyseerdnaarprovincieen een enkele regio Het totaal beschikbaar dak per provincie is ontleend aan DNV-GL 2014 eneeneerdererapportagevanCEDelftuit1997UitdezestudieisgeblekendatNederland650km2dakheeftopwoningenenutiliteitsbouwwaarvanietsmeerdan60geschiktisvoorhetwinnenvanenergieuitzonlichtDeandere40dakoppervlakismindergeschiktvanwegezeerslechteopbrengstdoorzon-orieumlntatieenschaduwEenbeperktdeelisomtechnische redenen niet bruikbaar zoals dakranden schoorstenen en dakkapellen

DegenoemderapportenpresenterendetotaleoppervlakkenvanwoningenenutiliteitOm de dakoppervlakken per regioprovincie en per sector te bepalen is gerekend met CBS- bestanden van aantallen gebouwen per sector per postcodegebied en de door DNV GL bepaalde(landelijk)gemiddeldedakoppervlakkenpertypebouwenwoningtypenInTabel 1staandeoppervlakkengegevenpertypebouwvanwoningen(uitgesplitstnaartypeeneigendom)utiliteitasbestdakenentuinbouwkassenInTabel 2 is de ruimte op woningen verder onderverdeeld

Voorutiliteitsbouwasbestdakenindelandbouwenkassenishetbekendelandelijkareaalop basis van gemiddeld oppervlakte per bedrijf verdeeld over de provincies en regiorsquos Het areaal te vervangen asbestdaken is ontleend aan het antwoord van staatssecretaris MansveldoprecenteKamervragenHetareaalopkassenisontleendaanpotentieelstudievan de Universiteit van Wageningen in opdracht van LTO Nederland

Tabel 1 km2 geschikt dakoppervlak per provincieregio per sector

km2 beschikbaar dak

Totaal NL

Alle wo-ningen

Utiliteitsbouw incl industrie(totaal)

woAgrarisch met asbest

woTuinbouw- kassen

Drenthe 130 75 61 30 02Flevoland 86 55 35 21 02Friesland 173 102 79 45 01Gelderland 497 289 223 89 07

wv Achterhoek 00 45 27 00Groningen 151 131 25 55 01Limburg 281 174 113 34 09

wv Parkstad 00 41 02 00Noord Brabant 627 402 241 100 14Noord Holland 627 385 222 35 09Overijssel 281 164 126 65 01Utrecht 303 169 133 24 01Zeeland 86 63 28 27 02Zuid Holland 757 487 232 74 51Nederland 4000 2495 1517 597 100

NB De oppervlakken zijn projecties dat wil zeggen dat het de oppervlakken zijn van bovenaf gezien Bij schuine daken is het daadwerkelijke oppervlak hoger

Tabel 2 km2 dak huishoudens onderverdeeld

km2 beschik-baar dak

Koop-woning-en

Huur-wo-ningen

Huur-woningen overig bezit

Corporatie-bezit

Hoog-bouwVVE

Grond-gebonden woningen

Drenthe 45 24 06 18 05 70Flevoland 33 18 04 14 05 50Friesland 58 36 09 27 07 95Gelderland 165 110 32 78 28 260Achterhoek 27 14 04 10 02 43Groningen 75 51 15 36 14 117Limburg 101 67 21 46 20 153Parkstad 22 18 05 13 06 35Noord Brabant 234 152 40 112 42 360Noord Holland 198 208 66 141 92 293Overijssel 93 62 17 45 15 149Utrecht 99 71 20 50 28 142Zeeland 39 20 06 14 04 59

Zuid Holland 268 257 72 184 127 359Nederland 1408 1075 308 767 387 2108

Opvallend in deze cijfers is het hoge aantal km2dakopgrondgebondenwoningen(zowelhuuralsparticulier)endehoeveelheidgeschiktdakopdeutiliteit(inclIndustrieumllegebouwen)DaarbijlatenbovenstaandecijfersziendatagrarischegebouwenmetasbesteensignificantehoeveelheidruimtebiedenTabel3toonteeninschattingopruimteopmaatschappelijkvastgoedDezeschattingenzijngemaakt op basis van gegevens over bruto vloeroppervlak en een geschat gemiddeld aantal verdiepingenOpvallendindezecijfersisdehogeruimtepotentiebijonderwijszorgensport

Tabel 3 Inschatting dakoppervlak overheidssectoren obv BVO

Overheidssector km2 dakoppervlak - geschatOnderwijsgebouwen 83Kinderopvang 12Cultureel 02Sportfaciliteiten 23Zorg 51Welzijn 08Gemeente-en provinciehuizen 08Sociale werkplaatsen 04Politieenbrandweer 11Kantoren Rijksoverheid 05Totaal 207[BronMaatschappelijkVastgoed2011BouwstenenvoorSociaal]

2120

5 Ruimte potentieel anders dan daken

Zonne-energie met name zonnestroom techniek kan technisch gesproken ook eenvoudig toegepast worden op infrastructurele werken Hierbij kan gedacht worden aan parkeerterreinen geluidswallen en -schermen weg- en dijklichamen Het ruimtelijk potentieelhiervanwordtdoorHollandSolargeschatop200km2(RoadmapZonnestroom2007)DitcijferisnietnaderuitgewerktindezeRoadmapmaarduidtdezeruimtealsgeluidswallen en -schermen en weg- en dijklichamen Parkeerterreinen en andere infra zit daar niet bij

HetvoormaligeMinisterievanVampW(AdviesdienstVerkeerenVervoer)heeftin2000eenrapportuitgegevenoverhetruimtebeslagvanverkeerenvervoerDezestudiegeeftaanhoeveel ruimtebeslag er is op infrastructurele werken in Nederland zie Tabel 4

Tabel 4 Ruimtebeslag infrastructurele werken in Nederland

Binnen bebouwde kom km2

Buiten bebouwde kom km2

Wegen 360 680Vaarwegen 1300Fietspaden 25 40Parkeerterreinenplaatsen publiek 120Parkeerterreinen privaat zoals winkelcentra bedrij-venterreinen

Onbekend Onbekend

Benzinestations 09 11Trammetro infra 33Railinfra beheer 66NS Vastgoed 39NV Nederlandse Spoorwegen 21Zeehavens 47Binnenhavens 9Luchthavens(totaalvandeterreinen) 49

Uittabel4blijktdatereengrootruimtepotentieelligtbijparkeerterreinenvastgoedvandeNederlandseSpoorwegenenluchthavensDezelaatstetweevallenonderutiliteituit het vorige hoofdstuk Kleinere bijdragen kunnen gedaan worden door bushaltes en benzinestationsIneennogverderetoekomstisdenkbaardatookruimtetevindenisopbovenleidingenvantreinentramsen(bovengronds)metrobovenennaastsnelwegenenhaventerminalsDitpotentieelkanoplopentotenkelehonderdenvierkantekilometersendaarmeeeensignificanteaanvullendebijdrageleverenaandeenergievoorziening

NaargroveschattingishetruimtepotentieelnaastdeNederlandsedakenongeveer400km2 Bij dit cijfer wordt uitgegaan van de 200 km2 civiele werken uit de Roadmap Holland Solarennaargroveschatting200km2 parkeerruimte Het is onbekend hoe dit verdeeld is over de provincies

Zonnewarmtetechniekenkunnentoegepastwordenindebuurtvanlocatieswaareendirectewarmtevraag is of waar een warmtenet ligt waarop ingevoed kan worden

Zonnestroom kan op al deze type ruimten toegepast worden omdat overal ingevoed kanwordenophetfijnmazigNederlandseelektriciteitsnetDieplekkenwaardirecteenelektriciteitsvraag is zijn echter het meest interessant Er kan hier gedacht worden aan parkeergaragesenparkeerterreinenmetoplaadstationsvoorelektrischvervoerenaanvervoer via rail

2322

6 Zonnewarmte potentieel in Nederland

61 Inleiding

Zonnewarmte technieken worden al sinds de jaren 70 toegepast op de Nederlandse en Europese markt Zonnewarmte opgewekt met zonnecollectoren wordt opgeslagen in een boilervat Dit wordt vooral toegepast bij warmwaterbereiding maar er zijn ook mogelijkheden voor bijdragen aan ruimteverwarming Zie Figuur 7 voor de ontwikkeling van zonnewarmte

In Nederland is de CV ketel meestal de naverwarmer van de zonneboiler De toepassing van de CV ketel is vooral in huishoudens te vinden maar ook zwembaden veehouderij sportcomplexenenhotelsAlmereheefteengrootzonnewarmtesysteemdateenstadsverwarming voedt De groei van zonnewarmte is vooral te danken aan toepassing in de zwembaden en de nieuwbouw van woningen De techniek wordt nog amper gebruikt in deindustriehoewelerveeltechnischepotentieligtZonnewarmtetechniekenzijngeschiktvoor processen tot 250-400 graden voor verschillend type processen

Nederland kent verschillende aanbieders voor zonnewarmte technieken De producten zijnvolwassen[Ecofys2010]maardemarktisnietdoorontwikkeldondanksdetechnischepotentieDeredenhiervoorwordtgezochtindefinancieumllebelemmeringenendedalendenieuwbouwcijfers Er is weinig gericht overheidsbeleid geweest op ontwikkeling van duurzamewarmteHierkomtnuveranderingindeMinistervanEconomischeZakenheeftnieuwbeleidaangekondigdmiddelseenwarmtevisie[KamerbriefWarmtevisie]Hierinwordtookzonthermischalsbelangrijkpotentieelvoorduurzamewarmtegenoemd

VanalhetNederlandseenergiegebruikbetreft38warmtezieFiguur4paragraaf12Zonnewarmtetechniekenhebbenvanwegedehogewarmtevraagpotentieomsubstantieelbij te dragen aan een duurzame invulling van die warmtevraag

Figuur 7 Ontwikkeling zonnewarmte productie in Nederland

62 Potentieel zonnewarmte in sectoren

ZonnewarmtekantoegepastwordeninverschillendesectorenHetgrootstepotentieelligtde komende jaren in de huishoudens Maar ook bij hotels zwembaden agrarische sector en zorginstellingen kan zonnewarmte een serieuze bijdrage leveren In deze paragraaf wordt hetpotentieelpersectorbehandeld

Indeindustriewordtvooraleenpotentieeloplangeretermijngezien(zieTabel 5)Decijfersvoor2050kunnenopgevatwordenalstotaalpraktischhaalbaarpotentieelEnergiebesparingenvan15perjaarzijnhierinverdisconteerdVerdertoelichtingopdezecijferszijntevindenindeBijlage2Toelichtingberekeningpotentieel

Tabel 5 Potentieel zonnewarmte in Nederland per sector5

Cijfers in PJjaar 2013 2020 2050Huishoudens 060 25 77Industrie 0 05 19Utiliteit 044 20 11

Momenteel zijn de sectoren met het grootste aandeel zonnewarmte de huishoudens en de sectorsportenrecreatieActueleindustrieumlletoepassingenwordengeschatalsnihilhoeweler wel voorbeeldprojecten zijn gerealiseerd zoals bij van Melle in Breda waar een groot zonnewarmtesysteem met 2400 m2 zonnecollectoren isgerealiseerdDepotentieel cijfersvoor de industrie zoals gegeven in Tabel 5 zijn gebaseerd op analyses van IEA en de Roadmap vanHollandSolaruit2007VoorhetpotentieelvanzonnewarmtezijnechtersterkafwijkendeinschattingentevindenindeliteratuurZieTabel 6 en Tabel 7vooralternatieveschattingenvoortotaalpotentieelvoorzonnewarmteinNederland

Tabel 6 inschatting potentieel zonnewarmte obv ESTTP Visie

160 PJjaar Potentieel2030280 PJjaar Potentieel2050

Tabel 7 inschatting potentieel zonnewarmte obv studie ESTIF

41 PJjaar Potentieel2020147 PJjaar Potentieel2030340 PJjaar Potentieel2050Hetverschilligtvooralinverschillendeopvattingenoverhetpotentieelindeindustriein de verschillende scenariorsquos ECN stelt in haar studie ldquoZonnewarmte systemen voor de productievanwarmteenkoudeindeindustrierdquoin2007hetvolgende

ldquoVoor Nederland ligt die waarde [van het zonnewarmte potentieel] op maximaal 56 PJjr Echter reeumlle schattingen voor 2030 varieumlren van 06 tot 2 PJjr Voor Europa ligt die waarde op totaal 230 PJjr (Weiss 2006a)rdquo

Recentere studies van ESTIF en ESTTP laten echter veel hogere cijfers zien voor het potentieelvanzonnewarmteindeindustrieWathetdaadwerkelijkpotentieelinverschillendeindustrieumllesectorenisinNederlandzouverderonderzochtmoetenwordenIn de analyses in deze studie gaan we uit van de cijfers uit Tabel 5

5 Voor2020isuitgegaanvaninschattingenvanEnergieakkoordOpbasisvanBusinessAsUsualgaanweuit van totaal van 2PJ Het scenario 5 PJ is haalbaar bij intensivering

2524

63 Ruimtevraag potentieel zonnewarmte

Het aantal km2datnodigisvoordeopwekkingvanhetpotentieelzonnewarmteis82km2 Hierbij wordt uitgegaan van een lichte toename van het rendement per m2 collector oppervlak van 10 GJm2jaar naar 13 GJm2jaar Er moet worden opgemerkt dat met de huidige technieken zonnewarmte per m2 eenhogereenergieopbrengstheeftdanzonnestroom

Tabel 8 km2 collectoroppervlak potentieel zonnewarmte per sector

Cijfers in km2 collector 2013 2020 2050Huishoudens 06 217 5923Industrie 0 043 1462Utiliteit 044 174 846Totaal 10 43 823

64 Potentieel zonnewarmte bij huishoudens

DegroeivanzonneboilersisinhetverledengestimuleerddoordeEPC(Energieprestatieeis)inhetbouwbesluitendoordesubsidieregelingenDoordeafgenomengroeivannieuwbouw en door weggevallen subsidies is de marktontwikkeling voor zonneboilers bemoeilijktHetverdienpotentieelvoorhuishoudensislaagoadoordelageenergiebelastingopgasHierdooriszonnewarmteinvergelijkingmetzonnepanelenuitbeeldgeraaktbijdewoningbezitterHetpotentieelisechtergrootzoalshierboventoegelicht MetmeeraandachtvooreengelijkspeelveldinenergiebelastingverdergaandeverlagingvandeEPC(enhandhavingerop)enmeeraandachtvoorpromotieverwachtHollandSolarveelvanditpotentieelvoordekomendedecennia

Potentieel zonnewarmte huishoudens per provincieOp basis van aantallen woningen per provincie en het gemiddeld gasverbruik per type woningiseeninschattinggemaaktvanhetpotentieelvanzonnewarmtetoepassingenper provincie Hierbij is uitgegaan van ongeveer een halvering van gemiddeld gasverbruik doorisolatieeneenbijdragevanzonnewarmtevanongeveer50voorzowelwarmwateralsruimteverwarmingHierbijwordtopgemerktdatdecijfersvan2050eentheoretischpotentieelzijnVoorhetcijfervoor2020wordtuitgegaanvantotaal5PJ(waarvan25bijdehuishoudens)dieterealiserenisbijeenversneldscenariovanuithetEnergieakkoordDe maatregelen hiervoor worden momenteel besproken In Tabel 9wordteeninschattinggegevenoverpotentieelperprovinciegebaseerdophuishoudenaantallenperprovincieHet gaat hier om afgeronde getallen

Tabel 9 Inschatting potentieel zonnewarmte huishoudens per provincie 1 PJ = 1000 TJ

Cijfers in TJ 2020 2050Drenthe 70 2200Flevoland 60 1600Friesland 100 3000Gelderland 290 8600Groningen 130 4000Limburg 180 5300Noord Brabant 410 12000Noord Holland 410 12000Overijssel 160 4900Zuid Holland 520 16000Utrecht 180 5200Zeeland 60 1900Nederland 2500 77000

Potentieel zonnewarmte industrie en utiliteit

Dewarmtevraaginindustrieumlleprocessenwas579PJin2013waarvan124PJonderde250graden De agrarische industrie en dan met name de glastuinbouw gebruikte 98 PJ De utiliteithadin2013eenwarmtevraagvan258PJ[RVOWarmteenKoudeinNL2013] EristechnischgesprokeneengrootzonnewarmtepotentieelindezesectorenZonnewarmtekan(theoretisch)bijdragenaanalleprocessenmeteentemperatuureisvan onder de 400oC(zieFiguur8)maarindepraktijkwordtditpotentieelnognietbenutFinancieumlleenpraktischebezwarenbelemmerendegroeiDehuidigeenergieprijzenenndashbelastingenmakeninvesteringeninzonnewarmtenuminderinteressantvoorpotentieumllegebruikers

Figuur 8 Warmtevraag NL industrie verdeeld naar Temperatuurniveau (Bron RVO publicatie Warmte en Koude in Nederland)

2726

Processenwaarzonnewarmtesubstantieelaankanbijdragenzijnruimteverwarmingwarmwaterbereidingschoonmakenspoelendrogenverdampendestillerenblancherenpasteuriseren steriliseren koken smelten verven en oppervlaktebehandelingen Koelen metzonnewarmteisechterookmogelijkSub-sectorenbinnendesectorutiliteitmetzonnewarmtepotentieelzijn

bull recreatie(hotelsencampings)

bull wellness(saunarsquos)

bull horeca

bull sport(zwembadenensportcomplexen)

bull zorginstellingen

bull ziekenhuizen

Sub-sectorenbinnendesectorindustriemet(theoretisch)zonnewarmtepotentieelzijnbull foodsector(drankenzuivelsnoepenvleesindustrie)

bull textielindustrie

bull papier- en kartonindustrie

bull chemische industrie

bull wasserijen

bull transportsector(garages)

Sub-sectorenbinnendeagrarischesectormetzonnewarmtepotentieelzijnbull mestkalveren houderij

bull pluimveehouderij

bull varkenshouderij

bull bloembollen(drogen)

bull kippenmest drogen

bull glastuinbouw

Zonnewarmte en industrieVoedingsindustrie in de foodsector wordt veel warm water gebruikt voor spoelen pasteuriserenenmengen(bierzuivelvlees)Indeliteratuuriseenpotentieelgevondenvoordevleesverwerkendeindustrievan89TJjaarHollandSolarschathettotalepotentieelvoor zonnewarmte in de voedingsindustrie op 10-15 PJ

Papier en karton Nederland kent een papierindustrie en in deze sector is een grote laagwaardigewarmtevraagZonnewarmtepotentieelisechterbeperktomdatdeprocessenveelrestwarmtebenuttenDesectordraagtactiefbijaandeenergietransitiedoorintezettenopefficiencydoorhergebruikvanwarmteenreststoffen

Chemische industrie er zijn nog geen studies gedaan naar de bijdrage van zonnewarmte aan de chemische industrie op lange termijn

Textiel industrieerisonvoldoendebekendoverhetpotentieelindeNederlandsetextielindustrie(inclusiefwasserijen)

Zonnewarmte en utiliteitZiekenhuizen-verzorgingshuizensportaccommodatieszwembadenenhotelshebbeneen grote vraag naar warm tapwater n hoge comforteisen aan ruimteverwarming Er is dus eengrootpotentieelvoorzonnewarmtetechniekenDeinschattingenvoorhetpotentieelvarieumlrenEcofys stelt in 2007 dat de warmtevraag van ziekenhuizen verzorging sport zwembaden enhorecasamen5PJthwasBijdezesectorensameniseenpotentieelvanongeveer25PJthjaar voor zonnewarmte

Detotalewarmtevraaginutiliteitisongeveer230PJwaarvandebovengenoemdesectorenongeveer85PJgebruikenaanwarmte(warmwaterenruimteverwarming)OngeveerdehelfthiervanzoutheoretischmaximaaldoorzonnewarmtetechniekenopgewektkunnenwordenHollandSolarsteltdathetpraktischehaalbare25hiervanisinconcurrentiemetandere(warmte)opwekkingstechniekenHetpotentieelwordtop11PJgesteld

Naarschattingiserreeds044PJjaarbijdragevanzonnewarmteindezwembadeneneenonbekendehoeveelheidbijhotelsencampingsHetpotentieelvoorzwembadenisvolgensHolland Solar 45 PJ Ziekenhuizen passen veelal WKK toe voor eigen elektriciteitsopwekking waardoor de vraag naar zonnewarmte moeilijk ontstaat Hier wordt de komende decennia dan nog niet veel van verwacht Voorverzorgingstehuizenendehotelsectoriswordthetpotentieelgeschatopongeveer2respectievelijk4PJ

DefinancierbaarheidvanzonnewarmteprojectenvaakeenbelemmeringVeelalzijneigendom en gebruik van vastgoed gescheiden waardoor kosten en baten bij verschillende partijenliggenDaarnaastishetinvestereninzonthermischofanderetechniekenmeestaleenbedrijfsvreemdeactiviteitenheeftdaaromvaakgeenprioriteitDeprojectomvangisvaaktekleinvoorfinancieringdoorbankenensubsidieisnietbeschikbaarEIAisindezesectorvaakdeenigestimuleringvanuitdeoverheid(vooruitlegEIAzieBijlage1 Toelichtingfinancieumlleaspectenmarktzonne-energie)

Zonnewarmte en land- en tuinbouwIndeland-entuinbouwis84PJwarmtegebruiktin2010(=24miljardm3aardgas)waarvan

bull 09 PJ voor melkveehouderijbull 35 PJ voor intensieve veehouderijbull 75 PJ voor glastuinbouwbull 5 PJ overige

IndeglastuinbouwwordtveelinspanninggedaanomtotenergieefficiencytekomenNunog draagt voornamelijk WKK bij aan de warmtevoorziening in de glastuinbouw en worden zonthermischetechniekennietactieftoegepastindezesectorErzijnopditmomentwelgoedemogelijkhedenindemelkvee-enintensieveveehouderijHettotalepraktischemarktpotentieelvoorzonnewarmteindeland-entuinbouwwordtvoorlopiggeschatop2-3PJ

2928

Warmtenetten en zonnewarmteZonnewarmteistechnischgeziengeschiktvoorhetinvoedeninwarmtenettenzoalsbijvoorbeeldinAlmerewordttoegepastErisgeeninschattinggemaaktvanhetpotentieelvan deze toepassing in Nederland maar er worden goede resultaten behaald in Denemarken en Duitsland In die landen blijkt dat toepassingen vanaf 6000 m2 collector oppervlak economisch rendabel kunnen zijn

65 Conclusies Potentieel zonnewarmte

Erismet50-100PJveeltechnischpotentieelvoorzonnewarmteinverschillendesectorenDe snelste en eenvoudigste te realiseren groei valt te verwachten bij huishoudens zwembaden en de agrarische sector

Er zijn vooralsnog geen beperkingen gevonden in het ruimtegebruik er is voldoende ruimte op het vastgoed voor het opwekken Zonnewarmte systemen kunnen naast zonnepanelen ruimte vinden op de Nederlandse daken

BelemmeringenzijnvooralhethuidigerendementtovfossielalternatiefvanwegelagebelastingopgaseneenlastigefinancierbaarheidvanprojectenVerhogenvanenergiebelastingopgasverhogenvandeEIAbetereoptiesindeSDE+enbetereregelingenvoorzonnewarmteindelandbouw(parallelaanzonnestroom)zoudendemarktbeterdoenontwikkelenOnderzoeknaarhetpotentieelendebelemmeringenvoorzonnecollectorveldendieinvoedenopwarmtenettenwordtaanbevolenHierligtnaarverwachtingnogeengrootpotentieel

HetinschattenvanhetpotentieelvanzonnewarmtetoepassingenindeNederlandseindustrie kent verschillende versies Het verdient aanbeveling de achtergronden te analyserenenhetdaadwerkelijkpotentieelindeindustrieteonderzoekenVoorlopigmagmenaannemendatertechnischenfinancieelrendementtebereikenisineenaantalindustrieumllesectorenmetnamedefoodsectorHetopenstellenvandeSDE+voormeerzonnewarmtetoepassingenzouhierbijkunnenhelpenOmhetvolledigepotentieeltebenuttenzaldepositievanduurzaamopgewektewarmtemoetenverbeterentenopzichtevan warmte uit fossiele bronnen

7 Zonnestroom potentieel

IndithoofdstukwordthetpotentieelvoorzonnestroominkaartgebrachtHierbijwordt gekeken naar de maximaal beschikbare ruimte en de hoeveelheid energie die op deze ruimte opgewekt kan worden Er wordt hierbij onderscheid gemaakt tussen het theoretischeenhetpraktischepotentieel

Deafzetvanzonnepanelenverdubbelt(ofverdrievoudigt)inNederlandelkjaarsinds2008Figuur 9 laat het totaal opgesteld vermogen van zonnestroom per jaar zien De sector stelt dat in oktober 2014 de grens van 1 GWp aan opgesteld vermogen is gepasseerd

Figuur 9 ontwikkeling zonnestroom in NL (2013 is inmiddels bijgesteld tot 722 MWe) Bron Rapportage Hernieuwbare Energie RVO

71 Theoretisch potentieel zonnestroom

DevermogensdieopdedakeninpotentiegeplaatstkunnenwordenzijninTabel 10 gegeven Hierbij is conform de studie van DNV GL gerekend met 160 Wp per m2 dakoppervlak Dit is op basis van huidige technologie en gaat ook uit van een maximaal gebruik van al het geschikte dakoppervlak Momenteel staat er in Nederland ongeveer 1 GWpwaarvan80woningenenruim10indelandbouwDesectorverwachtin2020intotaal 5 GWptehalenbijgelijkblijvendbeleidBijhetmaximaalstimulerenenhetopheffenvan alle belemmeringen kan dit zelfs oplopen tot 8 GWp

3130

Tabel 10 potentieel PJ zonnestroom op basis van dakoppervlak

Totaal PJjaar potentieel

Alle da-ken in NL Huishoudens

Utiliteits-bouw incl industrie

Asbestdaken agrarisch Tuinbouwkassen

Drenthe 65 38 31 15 01Flevoland 44 28 17 11 01Friesland 87 51 40 22 01Gelderland 251 145 112 45 03

Achterhoek 00 23 00 14 00Groningen 76 66 13 28 00Limburg 142 88 57 17 05

Parkstad 00 21 00 01 00Noord Brabant 316 203 122 50 07Noord Holland 316 194 112 18 05Overijssel 142 83 63 33 01Utrecht 153 85 67 12 01Zeeland 44 32 14 13 01Zuid Holland 381 245 117 37 26Nederland 2016 1258 765 301 50

Tabel 11 potentieel PJ zonnestroom woningen naar type en eigendom

PJjaar poten-tieel

Koop-wo-ningen

Huur-wo-ningen

Huur-woningen overig bezit

Corpor-atie-bezit

Hoog-bouwVVE

Grond-gebon-den wo-ningen

Totaal woningen

Drenthe 23 12 03 09 02 35 35Flevoland 17 09 02 07 02 25 26Friesland 29 18 04 14 03 48 48Gelderland 83 55 16 39 14 131 138

Achterhoek 14 07 02 05 01 22 21Groningen 38 26 07 18 07 59 64Limburg 51 34 11 23 10 77 85

Parkstad 11 09 03 06 03 17 20Noord Brabant 118 77 20 57 21 182 194Noord Holland 100 105 33 71 46 148 204Overijssel 47 31 08 23 08 75 78Utrecht 50 36 10 25 14 71 86Zeeland 20 10 03 07 02 30 30Zuid Holland 84 97 28 71 58 104 181Nederland 710 542 155 386 195 1063 1251

In totaal is er volgens studie van DNV- GL ruimte voor 66 GWp zonnepanelen op de NederlandsedakenOmgerekendinPJprimairverbruikgaatdatompotentieel208PJDit is bepaald op basis van gelijkblijvende rendementen van panelen en gelijkblijvend dakoppervlak(endusgelijkblijvendehoeveelheidwoningenenutiliteit)

72 Praktisch potentieel zonnestroom op huishoudens

Huishoudens met grote daken zullen hun dak niet helemaal volleggen met zonnepanelen Hetaantalzonnepanelenwordtnaarinschattingbegrensddoorheteigenverbruikenanderetoepassingenophetdak(zoalsschoorstenendakramenlichtkoepelszendmasten)

Tabel 12geefthetaantalTJpotentieel(cijfervoor2050)voorhuishoudensengeschatteTJin2020Inditscenarioblijfterongeveer70km2 over op de woningen als geschikt dakoppervlak

Tabel 12 scenario TJ zonnestroom in huishoudens in 2020 en 2050 (NB 1000 TJ is 1 PJ)

ProvincieScenarioTJ in 2020

Potentieel TJ in 2050

Drenthe 360 2600Flevoland 270 2000Friesland 490 3600Gelderland 1438 10000Groningen 440 3300Limburg 880 6400Noord Brabant 1800 13000Noord Holland 2100 16000Overijssel 810 6000Zuid Holland 2800 20000Utrecht 890 6500Zeeland 300 2200Nederland 12600 92000Deberekeningvoor2020isgebaseerdop5GWpschattingvoor2020inhetEnergieakkoordwaarvan 4 GWp op de woningen

3332

73 Potentieel zonnestroom op civiele werken

InHoofdstuk5ishetruimtepotentieelbeschrevenopandereplaatsendanopdedakenHet gaat in Nederland om 200 km2 op civiele werken en nog eens 200 km2 parkeerruimte Daarnaast is op de langere termijn ook honderd tot duizend km2 beschikbaar op de autowegen en rails

Tabel 13 Zonnestroom PJ potentieel op civiele werken

PJpotentieelCiviele werken 200 km2 90Parkeerruimte 200 km2 90Autowegen tot 100km2 440Hieruitblijktdaterdusnogeenaanzienlijkpotentieelteontginnenisopcivielewerkenboven parkeerruimte en boven de wegen Hoeveel daadwerkelijk gerealiseerd kan worden hangtsterkafvandeambitievandeRijksoverheidenallelokaleoverhedenVoor het daadwerkelijk realiseren van projecten op civiele werken en parkeerruimte zijn stimuleringsmaatregelennodigRuimtelijkeordeningenvergunningenzijnhierbijvanbelangalsookstimuleringsmaatregelenvoorafdekkenvandeonrendabeletopvandeopwekking

74 Conclusies potentieel zonnestroom

Binnen de sector woningbouw is het meest in het oog springende woningtype de grondgebondenwoningTweederdevanhetpotentieelvermogenhiervanligtbijdewoningendieinparticulierbezitzijnOpvallendisdathetaandeelvanVVE-enlandelijkgezien klein is in vergelijking met andere bouwtypen De verhoudingen tussen woningtypen varieumlrenechtersterkmetperregioprovinciedushetpotentieelook

Utiliteitendeagrarischesector(mnmetasbestdaken)herbergtookeengrootpotentieelHetpotentieelopandereruimtedandedakenwordtverdernietgeanalyseerdGeziendegroottevanditpotentieelverdienthetaanbevelingdekansenenbelemmeringennaderteonderzoeken

Deachtergrondenhethandelingsperspectiefvoordeverschillendesectorenintermenvanfinancieumlleeninstitutionelebelemmeringenwordtbehandeldinhetvolgendehoofdstuk

8 Beschrijving potentieel zonnestroom in verschillende sectoren

IndithoofdstukwordtdehuidigeenpotentielemarktvanzonnepaneleninNederlandpersector beschreven De sectoren die besproken worden zijn

bull particulierewoningbezittersparticuliereverhuurdersenwoningcorporatiesbull agrosectortuindersveeteeltbedrijvengroente-enfruittelersbull MKBkantoorfunctiesenprocesfunctiesbull overheidutiliteitvanzorginstellingenonderwijskantorensportenrecreatiebull civiele werken snelwegen taluds dijken oevers kanalen gemalen

parkeerplaatsenspoorenstationsbull Groot Vastgoed Privaat

81 Particuliere huiseigenaren

De groei in zonnepanelen van de laatste jaren is vooral te danken aan de groei bij de particulierehuiseigenarenNaarschattingstaatereind2014ruim1GWpaanvermogeninNederlandOngeveer80hiervanligtopdakenvanwoningen[EPIA2014]NaarverwachtingblijftdegroeiopdeparticulierewoningmarktgoedzolangdehuidigesaldeerregelingofdeopvolgerdaarvangunstigblijftDiegroeikanbestendigdwordendoor verdere maatregelen zoals het systeem van energielabels

Een bijzondere categorie zijn de woningen of gebouwen die onder bescherming vallen zoals monumenten of beschermd dorp of stadsgezicht Eigenaren komen in dit geval vaak belemmeringentegenbijvergunningverleningenhetisnietaltijdduidelijkofietsmagofnietmagHoeweldeRijksdienstvoorCultureelErfgoedhiereenpublicatieoverheeftzijnhet de gemeenten die hun eigen afweging maken Vaak speelt ook een gebrek aan duidelijk afwegingskaderbijgemeentenwaardoorinitiatievenstranden

OokVVE-enkunnenhungemeenschappelijkverbruik(liftenventilatieverlichting)salderenopdealgemeneaansluitingDitgeldtnietvoordehuishoudensbinnendeVVEzijhebbenimmers geen eigen dak In sommige gevallen zijn er wel technische mogelijkheden om de geproduceerde stroom vanaf het dak naar de afzonderlijke huishoudens te leiden OokkandepostcoderooseenmogelijkheidbiedenDegroottevanhetdakisdaarbijweleen beperking die is vaak te klein om een serieus deel van elektriciteitsverbruik van alle huishoudens op te wekken Daarbij is het gebruik van het dak formeel een gezamenlijke beslissing van de VVE en daarmee kan de besluitvorming complex zijn Van de groei van zonnepanelen op appartementencomplexen kan daarom niet te veel verwacht worden

3534

82 Huurwoningen

WoningcorporatiesinvesterensomsinzonnepanelenDeverbeterdeenergieprestatiedoorzonnepanelen kan echter niet in de huurprijs verrekend worden De kosten liggen hierdoor bijdeverhuurderendebatenkomenbijdehuurderDeWoningcorporatieslossenditopdoor

bull de investering te bezien in het kader van maatschappelijk sociale doelenbull de investering zelf terug te halen via een vorm van lease naar de bewonerbull de investering door een ESCO te laten doen zie paragraaf 87bull huurders toestaan zelf zonnepanelen te laten plaatsen

Met deze randvoorwaarden wordt enkel een lichte groei voorspeld De groei van zonnepanelen zal veel harder gaan zodra zonnepanelen opgenomen worden in het huurtellingsysteem

Bijparticuliereverhuurderswordt(naarverwachtingvanHollandSolar)geeninteressantegroeimarkt gezien voor zonnepanelen In totaal bezit deze groep 15 km2 aan dakoppervlak De bereidwilligheid tot investeren in zonne-energie zal individueel verschillen en zal sterk afhangenvanhetverdienmodelvoordeverhuurder

83 Agrarische bedrijven

DeagrarischesectoriseengroeimarktvoordeafzetvanzonnepanelenAgrarieumlrszijneigenaar van hun vastgoed en zijn gewend aan een lange termijn investering Daarbij is vaak hetnodigekapitaalbeschikbaarenagrarieumlrskunnengebruikmakenvanSDE+subsidieeventueelincombinatiemetderegelingldquoAsbesterafZonnepaneleneroprdquoEenanderemogelijkheidishetgebruikmakenvandeEIAinplaatsvandeSDE+Erzijnookagrarieumlrsdiehun daken ter beschikking stellen voor buurtbewoners Voorlopig wordt er vanuit gegaan dat de markt voor zonnepanelen in de agrarische sector stevig kan blijven groeien

84 Het MKB

OndernemersuithetMKBdieeigenaarzijnvanhunpand(metdak)eneenverbruikhebbendat onder de 50000 kWh per jaar ligt kunnen een rendabele business case maken De terugverdientijdenzijnechtervaakeenstuklangerdaneenondernemerhanteertinzijneigenbedrijfsvoeringWaareenMKB-ereentermijnvan2tot5jaarheeftwaarinhijvooruitkankijkenisdeterugverdientijdvaneenzonnestroominstallatie8tot10jaarAlserwinstwordt gemaakt kan de EIA helpen Indienhetverbruikhogerisdan50000kWhbetaaltmenminderenergiebelastingIndienmeneengrootverbruikersaansluitingheefteneensysteemkiestvanbovende15kWpkanSDE+ aangevraagd worden Daarbij kan een knelpunt zijn dat het kapitaal niet beschikbaar is Hierbij zal het MKB investeringen in zonnepanelen alleen doen als het raakt aan de missieofvisievanhetbedrijfBedrijfsvreemdeactiviteitenwordenoverhetalgemeengeschuwd Veel MKB-ers zijn huurder van een bedrijfsruimte Deze groep zal niet investeren in zonnepanelen

Zonnepanelen zijn interessant voor die MKB-ers met eigen vastgoedbezit waarbij kostenreductieofvoorspelbaarheidvanenergiekostenterealiserenzijnmetzonnepanelenVoordezegroepvaltgroeiteverwachtenalserrustisoversalderen(ofdeopvolgerervan)en er borgstellingen mogelijk worden naast de SDE+ aanvraag

85 Zonnepanelen op civiele werken

Opdecivielewerkenendeverkeersinfrastructuurisveelpotentieleruimtevoorontwikkelenvanzonne-energieprojectenHoewelerwelinitiatieveneninnovatieveconcepten zijn om grondgebonden projecten te ontwikkelen bijvoorbeeld bij de A20 geluidswalbijNieuwTerbreggeinRotterdamzijneramperprojectengerealiseerdopgeluidswallen

Grondgebonden projecten halen momenteel moeilijk rendement De stroom wordt verkocht aan een leverancier voor ongeveer 5-6 cent per kWh terwijl de kosten geraamd wordenop15centperkWhDezefikseonrendabeletopzalmetSDE+subsidieaangevuldmoetenwordenofviaeenenergiebelastingkortingviacooumlperatiesDaarerwelinitiatievenzijn en interesse is wordt verwacht dat ook hier een groei ontstaat zodra SDE+ beter toegankelijkis(ditwordtalverwachtvandetoekenningenonlangsinfase6vanSDEin2014)enzodradepostcoderegelinggaatwerken

DaarbijwordtopgemerktdathiervergunningsprocesseneenrolspelenIndepraktijkleverenvergunningsprocessenbelemmeringenZosneuvelenprojectinitiatievendooronmogelijkheden in het bestemmingsplan of ontbreekt er een ruimtelijk afwegingskader Bijvoorbeeld zonnepanelen worden in de ruimtelijke ordening gezien als stedelijke objecten watindepraktijkkanleidentotafwijzingvanaanvrageninnietstedelijkgebied

In de toekomst zullen vragen aan de orde komen waarbij ruimtelijke ordeningsprocessen en vergunningsprocedures onder de loep genomen zullen worden Het ruimtelijk instrumentarium(streekplanomgevingsvisiebestemmingsplannenenz)moetwordenonderzochtopeenbeterensnellerhandelingsperpectiefvoornieuweenergietechnieken

Uit de markt zijn geluiden dat de kosten voor vergunningen erg hoog zijn in de voorfinancieringVoorrisicovolleprojectenisditeenmoeilijktenemenhorde

Toekomstigedoelgroepenzijnenergieleveranciersprojectontwikkelaarsencooumlperatiesvanplaatselijke burgers met MKB

3736

86 Groot Vastgoed Privaat

In Nederland is er een aantal grote vastgoedspelers zoals pensioenfondsen Corio Schiphol RealEstateMVGMenNSVastgoedHetbouwbesluitlegteenbelangrijkeenergieambitiein de nieuwbouw van vastgoed Toename de toepassing van zonnepanelen is in deze sector vooralteverwachtenindenieuwbouwEchternieuwbouwismomenteelbijnastilgelegddoorderecessieHetisonduidelijkhoelangdezesituatieblijftvoortbestaan

Op een aantal uitzonderingen na zijn in deze markt nog weinig grote investeringen gedaan indetoepassingvanzonnepanelenHierligtmogelijkweleentoekomstigverdienmodelvan het inclusief verhuren van objecten Ook het maatschappelijk verantwoorde karakter van groene kantoren is een drijfveer die vastgoedbedrijven kan prikkelen om in zonnepanelen te investeren Een cultuuromslag naar duurzaam en een andere kijk op de verhuurdersmarkt naar inclusief is hier voor nodig

Het verduurzamen en transformeren en zoeken van nieuwe business modellen met stakeholder involvement is een nieuw issue in een deel van de vastgoedmarkt Dit wordt veroorzaaktdoordeleegstandenrecessieproblematiekEnerzijdsleidtderecessietoteen onmogelijkheid tot investeren wegens het moeten afwaarderen van het vastgoed Anderzijdswordthierookeentoekomstigekansgezienvoorverduurzaming

Verwacht wordt dat de mogelijkheden van de postcoderoos enige groei in deze sector kunnen veroorzaken denk bijvoorbeeld aan winkelcentra Hoe deze kansen zich vertalen in eenpotentielegroeivandeafzetvanzonnepanelenindezesectorisniettevoorspellen

87 ESCO

DeESCO(EnergyServiceCompany)iseenentiteitdiedeinvesteringdoetvandezonnepanelenvoorbijvoorbeeldhuurwoningenvaneenwoningcorporatieDebatenvandezonnepanelenkomen(deels)terugbijdeESCOdoorhetdoorberekenenvandeinvesteringvia verhoging van de servicekosten De huurder kan gebruik maken van het salderen en heeftdaardooreenlagereenergierekeningDewoningcorporatiehoefthierdoornietteinvesterenenhetrisicotedragenendehuurderheeftmeervoorspelbareenvaakooklagere kosten aan energie

VerwachtwordtdatdezeESCO-constructieookvooranderesectoreneenoplossingkanbieden om de kosten en baten van de huurder en verhuurder bij elkaar te brengen Het verbindenvankennisaandemarktishiereenkritischesuccesfactoraangeziendoordecomplexiteit van de regelgeving de contracten niet makkelijk door de markt alleen kunnen worden opgelost

88 Ziekenhuizen en zorginstellingen

Ziekenhuizen en zorginstellingen worden niet als een groeisector voor zonnepanelen gezien Dehoofdredenhiervoorisdatziekenhuizenaloplossingenhebbenvoorautonomeoff-gridbedrijfszekere energievoorziening Zonnestroom past op korte termijn niet in dat model Opdelangeretermijnzoudecombinatievanzonnepanelenengroteaccursquostechnischeenoplossingkunnenbiedenmaarvoorlopiglijktdatfinancieeloninteressant

Ookzorginstellingenhebbendeprimairefunctietotzorgverlenenenhebbenmeestalniet de mogelijkheid kapitaal vrij te maken voor investeren in duurzaamheid Mocht in dezesectorwelkapitaalbeschikbaarkomendaniserincombinatiemetdeSDEweleenmogelijkheidomkostentebesparenDepotentiehiervanislastiginteschatten

89 Potentieel op overheidsvastgoed

Er is 21 km2potentieelbenutbaardakoppervlakopoverheidsvastgoedenerisveelaandacht voor het verduurzamen ervan In 2018 moet nieuwbouw van overheidsgebouwen energieneutraal gedaan worden Het ligt ook voor de hand dat de landelijke en lokale overheidinvesteertindeduurzaamheidvanhaarvastgoedIndepraktijkiserechtereen aantal hindernissen dat de groei van duurzame toepassingen op overheidsdaken tegenhoudinformatieoverdepandenisvaakniettoegankelijkofnietbeschikbaarhetbezit is niet duidelijk in kaart de energierekeningen zijn complex of onvindbaar en vaak isdeinformatieverspreidoververschillendeafdelingenZowelbijnetbeheerdersalsbijenergieleveranciersisdeadministratieopoverheidsvastgoedlangnietaltijdeenduidigDitbetekentdatmeninpraktijkweiniginzichtheeftinhethistorischenergieverbruikeniserdoorontbrekendenulmetingmoeilijkeenbesparingsplanrondtekrijgenDaarbijisertechnischeinformatienodigvoordeengineering van een zonnepanelen systeem Aangezien veelinformatieontbreektishetlastigaanbiedingenuitdemarkttekrijgendiegoedvergelijkbaar zijn

3938

810 Overheidsvastgoed onderwijs

Het onderwijs kan men onderverdelen in kleinverbruik en grootverbruik van energie Onderwijsinstellingen zoals universiteiten het beroepsonderwijs en het middelbaar onderwijshebbenmeestaleengrootverbruikersaansluitingZijinvesterendaaromzeldenin zonnepanelen omdat de kale energieprijs laag ligt en het investeringsbedrag daardoor tehoogisHetaanvragenvanSDE+subsidieofhetgebruikmakenvaninitiatievenmetcooumlperatiesindebuurtzoueenmogelijkheidbiedenIndepraktijkwordthiermomenteelweinig van verwacht omdat onderwijs zich richt op de kerntaken Om hierin beweging krijgen zal er naar andere arrangementen moeten worden gezocht

Het basisonderwijs valt in de categorie kleinverbruiker met een verbruik dat vaak onder de50000kWhjaarligtZonnepanelenzijndusfinancieelinteressantHeteigendomvan schoolgebouwen kent een complexe structuur Het juridisch eigendom van de openbarescholenligtbijdegemeenteveelalgeregeldviaeenstichtingEenstichtingdiehetjuridischeigendomheeftvaneenobjectwaarbijdegemeentezgclaimrechtheeftzorgtzolangdestichtingactiefisvoorhetonderhoudDeStichtingbetaaltookdeenergierekening Daarmee liggen zowel de kosten als de baten bij dezelfde rechtspersoon Dit maakt dat investeringen in zonnepanelen zullen lonen De beschikbaarheid van kapitaal ishiervaakhetprobleemErzijnoverhetalgemeengeeninvesteringsbudgettenvoorenergiebesparingen bij de basisscholen en aan kapitaal is moeilijk te komen

Bijhetbasisonderwijsgeldtookdatmenzichrichtopdekerntakenendepraktijkwijstuitdat die focus ook hard nodig is Zonnepanelen staan ver buiten die kerntaken Toch zijn erprojectenbekendwaarbijerdoormiddelvanouderparticipatieentechniekonderwijstoch zonnepanelen op de daken komen Alleen al vanwege de aanhoudende interesse van oudersenkinderenkanerenigegroeiverwachtwordenbijdebasisscholenDesituatieleent zich voor investeringen via crowdfunding of mogelijkheden met de postcoderoos

Inditrapportisernietgekekennaardesituatiebijdeniet-openbarescholen

Conclusies en aanbevelingen potentieel zonne-energie

Algemeenkangesteldwordendatereengrootpotentieelisvoorzonne-energieinNederlandVoorzonnestroomisdat200ndash400PJenvoorzonnewarmteisdat100-300PJfinaleenergieTer vergelijking dit is ongeveer gelijk met totale energiegebruik van alle huishoudens (anno 2015)

Zonne-energiekenteengrootdraagvlakindesamenlevingMetgunstigeenstabielevoorwaardenzalfinancieringsbereidheidbijparticulierenbedrijvenenfinancierserggrootblijven en zullen zonne-energie technieken een groot succes worden in Nederland

Ruimtelijke mogelijkheden

Hetruimtelijkepotentieelopennaastdedakenisdermategrootdatopwekkingvanstroomof warmte met de zon grote mogelijkheden biedt in Nederland Ruimtelijke beperkingen zijn er vooralsnog niet Alleen al op de Nederlandse daken is 400 km2 geschikt om te gebruiken voor energieopwekking met de zon Naast de daken is er nog veel extra ruimte te vinden op civiele werken zoals parkeerterreinen taluds geluidsschermen en langs wegen en sporen DitzouintheorieruimtebiedenvoorenkelehonderdenGWpzonnestroom(eind2014staaterinNederland1GWp)Voorzonnewarmtegeldthetzelfdeerisvoldoenderuimteomwarmte met zon op te wekken Over het algemeen zullen zonnewarmte en zonnestroom elkaar niet verdringen door ruimtegebrek

Voor de verdere toekomst is het nodig om dit ruimtegebruik op zorsquon wijze te omkaderen dat bestaande eigenaren van zonne-energie systemen zeker kunnen zijn van rendementen ennieuweinitiatiefnemersvoldoendehandelingsperspectiefhebbenoamiddelstransparante en snelle ruimtelijke processen

Ruimtelijk instrumentariumbull Hetgoedkunnenbenuttenvandakruimtemetzonne-energiesystemenkan

in gevaar komen door nieuwe bouwwerken en bomen Dit kan mogelijk in de toekomsttotbeperkingenleidenvanproductievanzonne-energieHollandSolarziet voor de toekomst een ruimtelijk vraagstuk waarin beperking van schaduw doorbouwwerkenenbomenalseenrechtwordtervarendoorparticulierenenbedrijven met zonne-energie Dit gaat mogelijk om meer dan de reguliere inspraak- enbezwaarproceduresOplossingsrichtingenzoudenuitgewerktkunnenwordenhiervoor

bull Binnen bescherm stad- en dorpsgezicht en op monumenten zijn zonne-energie toepassingenmogelijkHiervoorheeftRijkdienstvoorCultureelErfgoedhandreikingen ontwikkeld met als doel de gemeenten een duidelijk afwegingkader bij vergunning te bieden en gebouweigenaren te helpen bij het plan Het verdient aanbevelingdezepublicatiesgoedintezetten

bull Het reserveren van ruimte in woningen voor opslag- en regelapparatuur van warmte en elektriciteit is wezenlijk voor de toekomst In de nieuwbouw zou dit onderdeel kunnen worden van het bouwbesluit In de bestaande bouw zijn hiervoor soms fysieke beperkingen

4140

bull BouwenmetgrootzonpotentieelvraagtaandachtbijverkavelingorieumlntatievandewoningendeinterneruimtevoorinstallatiesRuimtelijkeordeningsinstrumentenzijnhiernognietoptoegerusthoewelinhetdepraktijkwelregelmatigvoorkomtdat gemeenten sturen op zongericht verkavelen De kennis hiervoor is al jaren beschikbaar oa via infoMil

bull Er is een gebrek aan actuele data van energieopwekking en -verbruik per techniek landelijk en per regio of provincie Dit is wel noodzakelijk voor de monitoring en het kunnensturenopenergietransitielandelijkenregionaalOokvoorhetbedrijfslevenisdergelijkeinformatieommarktkanseninteschattenenverdienmodellenoptebaseren Het wordt aanbevolen dit te verbeteren

Extra aandacht voor gemeentelijk ruimtebull Er zijn veel mogelijkheden voor zonnewarmte en zonnestroom op het

maatschappelijkvastgoed(onderwijsgemeenteenprovinciesportzorg)Dezeruimte voor groei kan op korte termijn benut kunnen worden als gemeenten hier meer op sturen Dit kan voor zonnestroom door ofwel zelf projecten te realiseren ofwel daken ter beschikking te stellen Financierbaarheid hiervan zal eenvoudigkunnenwordenalsditpotentieelindevormvangroteprojectenwordtaangeboden

bull Binnenstedelijke bouwwerken van gemeenten zoals parkeergarages en parkeerterreinenbiedeneengrootpotentieelvoorverduurzamingvanenergievoorzieningErwordtveelverwachtvandecombinatiemetelektrischemobiliteit Hier is echter geen sturing op vanuit overheden Het verdient aanbevelingmogelijkesturingofstimuleringhiervoorteonderzoeken

Belemmeringen voor groei

Debelemmeringendieervoorzorgendathetpotentieelinbepaaldesectorenonder-ofonbenutwordtopkortetermijn(tot2020)zijnveelalfinancieelvanaardErisofweleengebrekaanfinancieringofweleristeveelonzekerheidoverfinancieumllerendementenDitgeldtmetnamevoorzonnewarmteVoorzonnestroomishetfinancieumlleenfiscaleinstrumentarium op een enkele sector na voldoende om de uitrol te bevorderen Hierbij is welzekerheidnodigoverfinancieelrendementvaneventueleopvolgervanhetsalderenna2020

Watbetreftzonnewarmteblijftveeltechnischpotentieelonbenutomdatzonnewarmtemomenteel niet kan concurreren met warmte uit fossiele bronnen Dit komt doordat deexternekostenvanfossielebrandstofzoalsmilieuvervuiling(nog)nietindeprijszijnopgenomenmaarookomdathethuidigefinancieumlleinstrumentariumdatditmarktfalenmoet compenseren voor zonnewarmte beperkt is

Kansen voor groei korte en middellange termijn

DegroeiindeparticulieresectorblijftnaarverwachtinggrootDegroeivanzonnepanelenindeparticulieresectoriseengoedvoorbeeldwaarbijoverheidsbeleiddankzijhetsalderen deze groei verwezenlijkt Deze markt zal nog lang kunnen blijven groeien bij eencontinubeleidvandeoverheidDitvraagtweleenbetrouwbareoverheiddiehelderekeuzenmaaktoverhetsalderenBijaanpassingenvanhetbeleidopenergiebelastinginrelatietothetsalderenzullenparticulierenlangjarigezekerheidnodighebbenoverhetrendement op hun aanschaf

Zonnestroomindehuursector(woningcorporaties)zaleenbeteregroeikrijgenalshethuurtellingsysteem wordt aangepast op aanwezigheid van zonnepanelen Dan wordt hetinteressantervoormeerwoningcorporatiesomteinvestereninzonnepanelenToepassingen van zonnewarmte zijn wel al onderdeel van het huurtellingssysteem De gewenste groei van het gebruik van zonnewarmte vraagt gerichte aandacht Wenselijke oplossingenhebbengeenruimtelijkeaspectenditzijnvooralfiscalemaatregeleneneenbeterepositievanzonnewarmteindeSDE+implementatievanenergieprestatielabelsvoorapparatenenverderehandhavingopenergieprestatiesvangebouwenBinnendeuitvoering van het energieakkoord wordt dit momenteel verder uitgewerkt De groei bij de VVE-en is beperkt Dit is nog niet eenvoudig op te lossen de keuzes drijven sterkopdemotivatiedeorganisatiegraadenhetfinancieelvermogenvandeverenigingErzijnwelveleVVE-enactiefomzonnepanelentegaanrealiserenHollandSolarverwachtpas echt groei als er een oplossing komt waarbij VVE-en met gezamenlijke opwekking via de huishoudelijkeaansluitingadministratiefmogensalderenIndeloopvan2015zalblijkenofde ldquopostcoderoosrdquo hiervoor uitkomst biedt VoorhetMKBgeldtnogsterkerdanvoordeparticulierewoonsectordatzonnepanelenenzonneboilersinteressantwordenzodraerzekerheidisovereigenbedrijfsvoering(enlocatie)eneeninteressanteldquoreturnoninvestmentrdquotehalenvaltDitkangerealiseerdworden met een langjarige zekerheid over salderen of enige zekerheid over kansen in de SDE+ bijvoorbeeld door middel van het verhogen van budget op SDE+ Op de daken van onderwijsinstellingen valt nog veel ruimte te vinden en het lijkt om vele redeneninteressantomzonnestroomprojectenterealiserenopscholenIndepraktijkzijn er vooral belemmeringen zoals complexe eigendomsstructuren en afwezigheid van financieringsmogelijkhedenDaarbijhebbenscholeneenstriktetaakopvattingErzijnveelsoortigeoplossingenvoorhandenvancrowdfundingtotenmetcommercieumlleESCOrsquosIndepraktijkhangtderealisatiesterkafvandewilvanindividuenendegekozenoplossingen

Kapitaal

Er is in Nederland kapitaal beschikbaar voor duurzame projecten Banken en pensioenfondsen willen investeren in decentrale opwekking Er is echter geen interesse in kleine projecten en vanwege het decentrale karakter van zonne-energie is het kapitaal moeilijk beschikbaar te krijgen De markt zal hierin zelf oplossingen kunnen vinden zoals het clusteren van projecten Een overheid zou als partner bij onderwijsinstellingen pensioenfondsenenbankendezeproblematiekookkunnenadresseren

4342

Verdere regelgeving

Het inpassen van decentrale duurzame energie vraagt op langere termijn aanpassingen in de fysieke elektrische infrastructuur Hier wordt momenteel op voorgesorteerd Er zijn verschillende aspecten mbt techniek en regelgeving die uitgewerkt worden Er worden momenteel geen dringende knelpunten gezien

Invoedeninwarmtenettenmetzonne-energievraagtaandachtHiervoorzaltechnischenwatbetreftregelgevinggerichtaanmoetenwordengewerktDezemogelijkheidkande groei van de opwek met zonnecollectoren verhogen De nadere details hiervan kunnen worden uitgewerkt met de sector

Bijlage 1 Toelichting financieumlle aspecten markt zonne-energie

kWh prijs DeenergiebelastingisdominantvoordeprijsvanelektriciteitvoordeconsumentDitwordtzichtbaar gemaakt in Figuur 10

Figuur 10 Opbouw kWh prijs per sector NB elektriciteitsprijs kaal is marktprijs Netbeheerderskosten indicatief deze wisselen per regio en per aansluiting

De variabele kosten per verbruikscategorie worden ook nog in tabel vorm gegeven zie Tabel 14

Tabel 14 variabele kWh kosten per categorie (2015)

0 tm 10000 kWh

10001 tm 50000 kWh

50001 tm mln kWh

gt 10 mln kWhparticulier

gt 10 mln kWhzakelijk

Energiebelasting euro 01196 euro 00469 euro 00125 euro 00010 euro 00005Kale kWh prijs euro 00640 euro 00640 euro 00640 euro 00640 euro 00640Duurzame Energie-opslag euro 00036 euro 00046 euro 00012 euro 0000055 euro 0000055Energiebelastingop totaalprijs 66 45 18 2 1

NB In deze variabele kosten zijn niet de vaste netwerk- en systeemkosten verwerkt

Kleinverbruikers tot 10000 kWh jaar hebben het hoogste rendement op zonnepanelen Hierondervallenvoornamelijkhuishoudens(particulierenhuur)eneendeelvanhetMKBKleinverbruikers tot 50000 kWhjaar hebben ook een redelijk rendement mits zij een aansluitinghebbenvanmax380A(endusmogensalderen)ofeenSDE+subsidiekrijgenHieronder vallen veelal onderwijsgebouwen klein publiek vastgoed MKB en agrarische bedrijvenVVE-enmetliftenenventilatievallenookindezecategorieBedrijven met gebruik boven 50000 kWhjaar zullen SDE+ subsidie nodig hebben om zonnepanelen rendabel te maken

Gasprijs

Tabel 15 variabele gasprijzen per categorie 2015 ex netwerkkosten

0 tm 17000 m3

17001 m3 - 1 mln m3

1 - 10 mln m3

gt 10 mln m3

Energiebelastingeurom3 euro 019 euro 007 euro 002 euro 001Kale gasprijs eurom3 euro 062 euro 062 euro 062 euro 062Duurzame Energie Opslag euro 00074 euro 00028 euro 00008 euro 00006Energiebelastingoptotaalprijs 24 24 10 3VoordegasbelastingvaltopdathetpercentagebelastingvoordelagerecategorieeumlnveellagerligtdanvoorelektriciteitAlternatievewarmtetechniekenzijndaardoormindersnelrendabel in vergelijking met reguliere ketels

4544

Salderen Kleinverbruikers(aansluitingentot380A)mogendestroomdieophetnetingevoedwordtopjaarlijksebasisaftrekkenvandestroomdiehetnetonttrokkenwordtZoheeftmennutvanelkeopgewektekWhHetelektriciteitsnetfungeertzoalsbuffervoordenietgebruiktestroomdiezonnepanelenopwekkenDewettelijkebasishiervoorzijndeElektriciteitswetende WBM

Elektriciteitswet1998steltinArtikel31cldquoVoorkleinverbruikers(le3x80A)betaalthet energiebedrijf tot 5000 kWh voor terug-geleverde stroom dezelfde prijs als zij voor geleverdestroominrekeningbrengt(ongeuro007)Voorhetmeerderebetaaltzijeenredelijkeprijs(minimaal70APXongeuro005)rdquo

WetbelastingenopmilieugrondslagsteltinArtikel50lid1en2datbelastingwordtgehevenopldquohetpositievesaldovandeviadeaansluitinggeleverdeelektriciteitminusdeviadeaansluitingingevoedeelektriciteitrdquoBijnietduurzameelektriciteitsopwekkingwordtdit begrensd tot 5000 kWh invoeding

Gemeten over de afschrijfperiode wekt men met zonnepanelen elektriciteit op voor ongeveer 14 centkWh6 Daar de prijs op het voor kleinverbruikers ongeveer 23 cent kWhof15centkWhisissaldereneengoedstimuleringvoorhetaanschaffenvanzonnepanelen

Ditbetekentdatvoordekomendeperiodevooraldehuishoudenshiervanprofiteren

Salderen was tot voor kort alleen geldig voor huiseigenaren en huurders met eigen zonnepanelen Per 2015 is de regeling ook van kracht voor huurders met zonnepanelen die deverhuurderheeftgeplaatst

6 Hierbij wordt uitgegaan van SDE berekeningen voor basisbedrag Zon PV van ECN

SDE+ subsidie NederlandheeftdeSDE+subsidiealslangjarigsubsidiemogelijkheidvoorenergieopwekkingvoorhernieuwbarebronnenzowelelektriciteit-alswarmteproductieMenkanopprojectbasisexploitatiesubsidievoor15jaaraanvragenJaarlijkswordensubsidiebedragenaangepast op basis van door ECN bepaalde onrendabele top per opwekkingtechniek Het totaalbudgetwordtjaarlijksvastgesteld(2013wasdat15mldeuro2014en20153mldeuro)Per jaar zijn er een aantal fasen waarin ingediend kan worden met elke fase een hoger subsidiebedrag Toekenning van projecten gaat tot het budget overschreven is

SDE en zonnestroom De SDE+ subsidie is gericht op grotere projecten niet voor de kleinverbruiker Voor zonne-energie zijn projecten subsidiabel van hoger dan 15 kWp voor zonnestroom en meer dan 100m2 collector oppervlakte voor zonnewarmte systemen In 2013 is er 133 MWp aan zonnestroomprojecten toegekend via de SDE+ In 2013 is 15 MWp daadwerkelijk gerealiseerd met SDE+ subsidie In 2014 is en met oktober 25 MWp met SDE+ gerealiseerd De gegunde projecten in 2013 zijn dus nog maar deels gerealiseerd Ter vergelijking in 2013 zijn in totaal 355 MWp bijgeplaatst volgens CBS In 2014 is in november een massale inschrijving geweest op de laatste fase Tot november zijn573aanvragengedaanmettotaal160MWpvermogenOpdeeerstedagvanfase6(op4novemberjl)zijner2718aanvragengeteldmettotaal1240MWpvermogen

SDE en zonnewarmteZonnewarmte is in 2012 voor het eerst in de SDE gekomen als subsidiabele techniek Er zijn echter nog maar een aantal zonnewarmte projecten tot stand gekomen met SDE subsidie De oorzaken zijn vermoedelijk de hoge ondergrens voor subsidiabele projecten en de relatieveonbekendheidmetdetechniekendesubsidieDeondergrensis100m2collectoroppervlakDatsluiteengrotegroepMKB-ersuitMetnamehotelssportfaciliteitenwellness en veel agrarische bedrijven kunnen niet aanvragen bij de SDE+ daar het collectoroppervlak tussen 25 en 100 m2 ligt

Energie Investeringsaftrek (EIA)DeEnergieInvesteringsaftrek(EIA)iseenfiscaleregelingBedrijvenkunneneendeelvanhuninvesteringskosteninenergiebesparendeenhernieuwbaretechnologieeumlnaftrekkenvanhunfiscalewinstHierdoorbetalenzeminderinkomstenbelastingofvennootschapsbelastingHetgemiddeldebelastingvoordeelvandeEIAis10procentvandeinvesteringskosten

Veel bedrijven maken gebruik van de EIA sinds 2012 gaat dat om duizenden bedrijven die investeren in zonnewarmte of zonnestroom In totaal is er in 2013 voor ruim 200 miljoen geinvesteerd in zonne-energie door bedrijven die EIA aangevraagd worden RVO meldt dat dit met name door agrarische bedrijven wordt gedaan

CombinatievanEIAmetSDE+isnietmogelijksinds2014Menmoetbeslissenwelkeoptiehet best bij de bedrijfsvoering past

De EIA zal voorlopig een interessant instrument zijn om zonne-energie investeringen mee uittelokkenbijbedrijvendiewinstmakenDeondergrensvoorEIAissysteemgroottevan25 kWp

4746

Asbest eraf Zonnepanelen eropVoor agrariers met asbestdaken is er een interessante regeling ldquoAsbest eraf zonnepanelen eroprdquo Dit is een regeling van provincies in samenwerking met het Rijk Deze subsidie mag gecombineerd worden met de SDE+

Btw vrijstellingInjuni2013heefthetEuropesehofbepaalddatdeoverdeaanschafeninstallatiebetaaldebtw kan worden teruggevraagd Dit kan omdat iedereen die tegen vergoeding stroom levert wordtgezienalsbtw-ondernemerParticulierenmoetenontheffingvragenopgrondvandeKleine-ondernemersregeling voor de btw over de terug geleverde energie Door de werking vandekleine-ondernemersregelingbetalenparticuliereeigenarenvanzonnepanelenpasbtw als het per saldo verschuldigde btw-bedrag in een kalenderjaar hoger is dan euro1345 Particuliereeigenarenvanzonnepanelenzullendezegrensindepraktijknietbereikenenkunnendaardooromontheffingvanadministratieveverplichtingenvragen

HetrendementvanzonnepanelenisvoorhuishoudensnoggunstigergewordendoordezemogelijkheidDeadministratievehandelingenzijnnietvooriedereeneenvoudigDezemogelijkheidheeftdaaromookverwarringgegevenopdeconsumentenmarktVerwachtwordt dat men hier snel aan gewend is

De postcoderoos of energiebelastingkorting voor cooumlperatiesNietiedereenheefteeneigendakdatgeschiktisOmparticulierenenMKBzondereigen dak de mogelijkheid te geven ook zonnestroom op te wekken is de zogenaamde postcoderoosregelingontwikkeldInhetEnergieakkoordvandeSERiseenbelastingkortingvan 75 eurocent per kWh afgesproken voor terug levering van hernieuwbare energie door eencooumlperatieofdooreenverenigingvaneigenaren(VvE)Deafspraakisper1januari2014ingevoerdDekortinggeldtalleenwanneerdeopgewekteenergiewordtgebruiktdoor kleinverbruikers waarvan de leden zich binnen de zogenaamde lsquopostcoderoosrsquo (viercijferigepostcodeplusaangrenzendepostcodes)vandecooumlperatieofVvEbevindenenalleenvoorelektriciteitdieaanhetnetwordtgeleverd[BronRapportagevanHernieuwbare Energie RVO]

TotophedenheeftdezeregelinggeengroeiveroorzaaktvanzonnestroomproductiedoorcooumlperatiesDitwordtveroorzaaktdooreencombinatievanadministratievecomplexiteitdeonduidelijkheidoverdekortingsperiodeenhetmoeilijkrondkrijgenvandebusinesscasedoorextrakostenzoalsaansluitingskostenInvesteerdersdeinzenhiervoorterugDeregelingisonlangsverbeterddoorhetterugbrengenvanaansluitingskostenhetverzekerenvan15jaarperiodevandekortingendoorhettoelatenvanondernemersinderegelingHollandSolarverwachtdatderegelinghiermeegaatwerkenvoorcooumlperatiesRuimtevoordergelijke projecten wordt veelal gevonden bij winkelcomplexen kerken scholen of andere utiliteitsgebouwen

Beschikbaarheid van kapitaalDeschaalgroottewaarindegroeivandecentraleplaatsingvanzonnepanelennuzitisteklein voor grote investeringsmaatschappijen waardoor er weinig tot geen grote projecten worden gerealiseerd Een randvoorwaarde voor een pensioenfonds of bank om in duurzameenergieteinvesterenisdathetomeenrelatiefgrotekapitaalinvesteringmoetgaanHetkaraktervanzonnepanelenheeftopditmomentdecomplexiteitdatvooralkleinschalige projecten met elk afzonderlijke contractueel en technisch maatwerk kunnen worden gerealiseerd Het bundelen van panden met homogene contractuele en technische aspecten is nodig voor grote investeerders Het losmaken van dit kapitaal zal nieuwe arrangementen vergen die vragen bundelt

Beschikbaarheid van leningenVia de website wwwikinvesteerslimnl is een energie bespaar lening aan te vragen voor particulierenDitiseenfondsdatinhetlevenisgeroepenvanuithetEnergieakkoordenheeftalsdoelparticuliereninstaattestellenteinvestereninenergiebesparinginclusiefzonnepanelen en zonneboilers

AnderemogelijkhedenzijnGreenLoansenfinancieringviahypotheekleningen

4948

Bijlage 2 Toelichting berekening potentieel zonnewarmte

Cijfers 2013 zijn op basis van CBS Cijfers2020zijnopbasisvaninschattingeninuitvoeringEnergieakkoord(inmiddelsooktevindeninKamerbriefWarmtevisie)naarschattingverdeeltoversectorenCijferover2050huishoudensenutiliteitisberekentopbasisvan

- Roadmap zonnewarmte 2007 Holland Solar

- CBS huishoudenprognoses

- Gemiddeldetapwatervraagperhuishoudenvan300m3aardgasequivalent

- 50vanwarmtapwaterkanmetzonnewarmtegedektwordenDezeisberekendoptotaalvan25PJ(obvinschattinggeschiktedakenenontwikkelingaantalwoningen)Voorruimteverwarmingwordteenpotentieelgeschatvan52PJ(uitgaandevanaantalgeschiktedakenontwikkelingaantalwoningenenbeterewarmteopslag)Inditrapportwordtuitgegaanvan77PJpotentieelinhuishoudens

- 70geschiktdakoppervlakvoorzonnecollectoren[TNOenBeararchitecten2001]

- Ineenalternatieveberekeningwordt40PJbijdrageaanwarmtapwaterbereidinggevonden(uitgaandevanallehuishoudensin2011)en46PJbijdrageaanwoningverwarming(uitgaandevan15vanverwarmingvanallewoningen)

- Deinschattingenpotentieelzonthermischvoorutiliteitvarieumlrenvan2PJ(ECOFYS2007)11PJ(RoadmapZonnewarmte2007)en45PJ(Cloosterman2014)

Cijfer 2050 van industrie is berekend op basis van - BerekeninginIEATask33IVDaarinwordtgestelddat32vandeNederlandse

industrieumllewarmtevraagdoorzonnewarmtegedektkanwordenobvanalyseop12sectorenBijdeberekeningwordtuitgegaanvan15energiebesparingperjaar(conformenergieakkoord)eneengelijkblijvendeindustrie

- AlternatieveinschattingenkomenuitstudiesvanESTIF(Europesebrancheverenigingzonnewarmte)enESTTP(EuropeanSolarThermalTechnologyPlatform)enRVOpublicatieWarmteenKoudeinNederland

- OpbasisvaneeneigenstudievanHollandSolariseenalternatieveinschattinggevondenvan45PJzonnewarmteindeutiliteitDitcijfergaatuitvanmaximaleinzetvanzonnewarmtetechniekeningezondheidszorgsportcultuurenrecreatieentoerisme(hotels)

Literatuur

- Benuttingvanzonne-energieindetuinbouwndasheenstrategischeverkenningWUR2011

- Bouwstenenvoorsociaalndashfactsheetmaatschappelijkvastgoed2011

- Datum25april2014BetreftBeantwoordingKamervragenvanhetlidDik-Faber(ChristenUnie)overdevoortgangvanhetconvenantldquoAsbestdakerafzonnepaneleneroprdquo

- Duurzamewarmteenkoude2008-2020potentieumllenbarriegraveresenbeleidEcofys2007

- EnergieTrend2014ndashECN

- EPIA Market Outlook 2014

- HernieuwbareenergieinNederland2013ndashCBS

- Het energieverbruik voor warmte afgeleid uit de Energiebalans CBS 2010

- HetpotentieelvanPVopdakenengevelsinNederlandCEDelft-februari1997

- KamerbriefWarmtevisieministerKamp02-04-2015referentieDGETM-ED15042827

- KoudeenWarmteinNederlandNationaalExpertisecentrumWarmtehttpwwwrvonlonderwerpenduurzaam-ondernemenduurzame-energie-opwekkennationaal-expertisecentrum-warmtewarmtecijfers januari 2013 RVO Nederland

- PotentialforSolarHeatinIndustrialProcessesIEAtask33IV2008

- PotentialofSolarThermalinEuropendashESTIF

- PVpotentieelstudieHetpotentieelvanzonnestroomindegebouwdeomgevingvan Nederland- DNV GL augustus 2014

- Raming maatschappelijke kosten van ruimtegebruik door het verkeer Ministerie Verkeer en Waterstaat adviesdienst Verkeer en Vervoer 2000

- Rapportage Hernieuwbare Energie RVO

- Versterking van de Nederlandse Energiesector Ecofys 2010

- Zonne-energieplannen en monumenten wegwijzer voor vergunningverleners Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonne-energie en uw monument wegwijzer voor eigenaren en huurders Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonne-energie in de historische omgeving groene gids Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonnewarmte een duurzame toekomst voor warmte en koude in NL Marcel Cloosterman augustus 2014

5150

52

Korte Elisabethstraat 63511 JG UTRECHTNederland

+31(0)302328008hollandsolarhollandsolarnlwwwhollandsolarnl

• _Ref405823173
• _Ref404280813
• _Ref404284250
• _Ref414171328
• _Ref414171306
• _Ref405823142
• _Ref405823150
• _Ref405823205
• _Ref423611428
• _Ref423611433
• _Ref404281853
• _Ref419558763
• _Ref405751564
• _Ref404628328
• _Ref404874034
• hgjdgxs
• _Ref405822566
• _Ref414115828
• _Ref405826809
• _Ref405826816
• _Ref404871298
• ho7ea189wih5m
• hax2szl62zcl8
• _Ref404881914
• _Ref423610973
• _Ref423611247
• _Ref423611259
• _Ref423611281
• _Ref423611315
• _Ref423611330
• _Ref404874093
• _Ref404874120
• _Ref404874132
• _Ref414181969
• _Ref404874063
• _Ref404873534
• hmo2g9zy4s5df
• _Ref406355484
• hkchj0vhoxkgy
• hnewhf4an1u9o
• h82yp4zdna8yy
• h20v0j3qacub2
• h2jdox65fkzfj
• hxa72rbjyz8ei
• hjr4v9ljue2on
• hai4nruq8gnog
• hynmsw35nwcg6
• h9bfapq4x5quo
• hwjzbmhz6nhx7
• h1fob9te
• hdpodf6hd1y4r
• hbmr0nz1352sy
• h3dy6vkm
• h1t3h5sf
• hciy7c818awjh
• h2wiwkg2p08fj
• hp6ja1ymmf5ah
• ht8cj61qisqz1
• hler15y6jsfh
• _Ref405826052
• _Ref405826059
• _Ref405826091
• _Ref297820305
• h3okoskabvdf7
• _Ref414180310
• _Ref419465901
• _Ref404597162
• _Ref404873983
• h72r80rtdv0dm
• h2et92p0
• _Ref403935885

1918

4 Dakoppervlak in Nederland

IndithoofdstukwordthetpotentieelopdeNederlandsedakengeanalyseerdnaarprovincieen een enkele regio Het totaal beschikbaar dak per provincie is ontleend aan DNV-GL 2014 eneeneerdererapportagevanCEDelftuit1997UitdezestudieisgeblekendatNederland650km2dakheeftopwoningenenutiliteitsbouwwaarvanietsmeerdan60geschiktisvoorhetwinnenvanenergieuitzonlichtDeandere40dakoppervlakismindergeschiktvanwegezeerslechteopbrengstdoorzon-orieumlntatieenschaduwEenbeperktdeelisomtechnische redenen niet bruikbaar zoals dakranden schoorstenen en dakkapellen

DegenoemderapportenpresenterendetotaleoppervlakkenvanwoningenenutiliteitOm de dakoppervlakken per regioprovincie en per sector te bepalen is gerekend met CBS- bestanden van aantallen gebouwen per sector per postcodegebied en de door DNV GL bepaalde(landelijk)gemiddeldedakoppervlakkenpertypebouwenwoningtypenInTabel 1staandeoppervlakkengegevenpertypebouwvanwoningen(uitgesplitstnaartypeeneigendom)utiliteitasbestdakenentuinbouwkassenInTabel 2 is de ruimte op woningen verder onderverdeeld

Voorutiliteitsbouwasbestdakenindelandbouwenkassenishetbekendelandelijkareaalop basis van gemiddeld oppervlakte per bedrijf verdeeld over de provincies en regiorsquos Het areaal te vervangen asbestdaken is ontleend aan het antwoord van staatssecretaris MansveldoprecenteKamervragenHetareaalopkassenisontleendaanpotentieelstudievan de Universiteit van Wageningen in opdracht van LTO Nederland

Tabel 1 km2 geschikt dakoppervlak per provincieregio per sector

km2 beschikbaar dak

Totaal NL

Alle wo-ningen

Utiliteitsbouw incl industrie(totaal)

woAgrarisch met asbest

woTuinbouw- kassen

Drenthe 130 75 61 30 02Flevoland 86 55 35 21 02Friesland 173 102 79 45 01Gelderland 497 289 223 89 07

wv Achterhoek 00 45 27 00Groningen 151 131 25 55 01Limburg 281 174 113 34 09

wv Parkstad 00 41 02 00Noord Brabant 627 402 241 100 14Noord Holland 627 385 222 35 09Overijssel 281 164 126 65 01Utrecht 303 169 133 24 01Zeeland 86 63 28 27 02Zuid Holland 757 487 232 74 51Nederland 4000 2495 1517 597 100

NB De oppervlakken zijn projecties dat wil zeggen dat het de oppervlakken zijn van bovenaf gezien Bij schuine daken is het daadwerkelijke oppervlak hoger

Tabel 2 km2 dak huishoudens onderverdeeld

km2 beschik-baar dak

Koop-woning-en

Huur-wo-ningen

Huur-woningen overig bezit

Corporatie-bezit

Hoog-bouwVVE

Grond-gebonden woningen

Drenthe 45 24 06 18 05 70Flevoland 33 18 04 14 05 50Friesland 58 36 09 27 07 95Gelderland 165 110 32 78 28 260Achterhoek 27 14 04 10 02 43Groningen 75 51 15 36 14 117Limburg 101 67 21 46 20 153Parkstad 22 18 05 13 06 35Noord Brabant 234 152 40 112 42 360Noord Holland 198 208 66 141 92 293Overijssel 93 62 17 45 15 149Utrecht 99 71 20 50 28 142Zeeland 39 20 06 14 04 59

Zuid Holland 268 257 72 184 127 359Nederland 1408 1075 308 767 387 2108

Opvallend in deze cijfers is het hoge aantal km2dakopgrondgebondenwoningen(zowelhuuralsparticulier)endehoeveelheidgeschiktdakopdeutiliteit(inclIndustrieumllegebouwen)DaarbijlatenbovenstaandecijfersziendatagrarischegebouwenmetasbesteensignificantehoeveelheidruimtebiedenTabel3toonteeninschattingopruimteopmaatschappelijkvastgoedDezeschattingenzijngemaakt op basis van gegevens over bruto vloeroppervlak en een geschat gemiddeld aantal verdiepingenOpvallendindezecijfersisdehogeruimtepotentiebijonderwijszorgensport

Tabel 3 Inschatting dakoppervlak overheidssectoren obv BVO

Overheidssector km2 dakoppervlak - geschatOnderwijsgebouwen 83Kinderopvang 12Cultureel 02Sportfaciliteiten 23Zorg 51Welzijn 08Gemeente-en provinciehuizen 08Sociale werkplaatsen 04Politieenbrandweer 11Kantoren Rijksoverheid 05Totaal 207[BronMaatschappelijkVastgoed2011BouwstenenvoorSociaal]

2120

5 Ruimte potentieel anders dan daken

Zonne-energie met name zonnestroom techniek kan technisch gesproken ook eenvoudig toegepast worden op infrastructurele werken Hierbij kan gedacht worden aan parkeerterreinen geluidswallen en -schermen weg- en dijklichamen Het ruimtelijk potentieelhiervanwordtdoorHollandSolargeschatop200km2(RoadmapZonnestroom2007)DitcijferisnietnaderuitgewerktindezeRoadmapmaarduidtdezeruimtealsgeluidswallen en -schermen en weg- en dijklichamen Parkeerterreinen en andere infra zit daar niet bij

HetvoormaligeMinisterievanVampW(AdviesdienstVerkeerenVervoer)heeftin2000eenrapportuitgegevenoverhetruimtebeslagvanverkeerenvervoerDezestudiegeeftaanhoeveel ruimtebeslag er is op infrastructurele werken in Nederland zie Tabel 4

Tabel 4 Ruimtebeslag infrastructurele werken in Nederland

Binnen bebouwde kom km2

Buiten bebouwde kom km2

Wegen 360 680Vaarwegen 1300Fietspaden 25 40Parkeerterreinenplaatsen publiek 120Parkeerterreinen privaat zoals winkelcentra bedrij-venterreinen

Onbekend Onbekend

Benzinestations 09 11Trammetro infra 33Railinfra beheer 66NS Vastgoed 39NV Nederlandse Spoorwegen 21Zeehavens 47Binnenhavens 9Luchthavens(totaalvandeterreinen) 49

Uittabel4blijktdatereengrootruimtepotentieelligtbijparkeerterreinenvastgoedvandeNederlandseSpoorwegenenluchthavensDezelaatstetweevallenonderutiliteituit het vorige hoofdstuk Kleinere bijdragen kunnen gedaan worden door bushaltes en benzinestationsIneennogverderetoekomstisdenkbaardatookruimtetevindenisopbovenleidingenvantreinentramsen(bovengronds)metrobovenennaastsnelwegenenhaventerminalsDitpotentieelkanoplopentotenkelehonderdenvierkantekilometersendaarmeeeensignificanteaanvullendebijdrageleverenaandeenergievoorziening

NaargroveschattingishetruimtepotentieelnaastdeNederlandsedakenongeveer400km2 Bij dit cijfer wordt uitgegaan van de 200 km2 civiele werken uit de Roadmap Holland Solarennaargroveschatting200km2 parkeerruimte Het is onbekend hoe dit verdeeld is over de provincies

Zonnewarmtetechniekenkunnentoegepastwordenindebuurtvanlocatieswaareendirectewarmtevraag is of waar een warmtenet ligt waarop ingevoed kan worden

Zonnestroom kan op al deze type ruimten toegepast worden omdat overal ingevoed kanwordenophetfijnmazigNederlandseelektriciteitsnetDieplekkenwaardirecteenelektriciteitsvraag is zijn echter het meest interessant Er kan hier gedacht worden aan parkeergaragesenparkeerterreinenmetoplaadstationsvoorelektrischvervoerenaanvervoer via rail

2322

6 Zonnewarmte potentieel in Nederland

61 Inleiding

Zonnewarmte technieken worden al sinds de jaren 70 toegepast op de Nederlandse en Europese markt Zonnewarmte opgewekt met zonnecollectoren wordt opgeslagen in een boilervat Dit wordt vooral toegepast bij warmwaterbereiding maar er zijn ook mogelijkheden voor bijdragen aan ruimteverwarming Zie Figuur 7 voor de ontwikkeling van zonnewarmte

In Nederland is de CV ketel meestal de naverwarmer van de zonneboiler De toepassing van de CV ketel is vooral in huishoudens te vinden maar ook zwembaden veehouderij sportcomplexenenhotelsAlmereheefteengrootzonnewarmtesysteemdateenstadsverwarming voedt De groei van zonnewarmte is vooral te danken aan toepassing in de zwembaden en de nieuwbouw van woningen De techniek wordt nog amper gebruikt in deindustriehoewelerveeltechnischepotentieligtZonnewarmtetechniekenzijngeschiktvoor processen tot 250-400 graden voor verschillend type processen

Nederland kent verschillende aanbieders voor zonnewarmte technieken De producten zijnvolwassen[Ecofys2010]maardemarktisnietdoorontwikkeldondanksdetechnischepotentieDeredenhiervoorwordtgezochtindefinancieumllebelemmeringenendedalendenieuwbouwcijfers Er is weinig gericht overheidsbeleid geweest op ontwikkeling van duurzamewarmteHierkomtnuveranderingindeMinistervanEconomischeZakenheeftnieuwbeleidaangekondigdmiddelseenwarmtevisie[KamerbriefWarmtevisie]Hierinwordtookzonthermischalsbelangrijkpotentieelvoorduurzamewarmtegenoemd

VanalhetNederlandseenergiegebruikbetreft38warmtezieFiguur4paragraaf12Zonnewarmtetechniekenhebbenvanwegedehogewarmtevraagpotentieomsubstantieelbij te dragen aan een duurzame invulling van die warmtevraag

Figuur 7 Ontwikkeling zonnewarmte productie in Nederland

62 Potentieel zonnewarmte in sectoren

ZonnewarmtekantoegepastwordeninverschillendesectorenHetgrootstepotentieelligtde komende jaren in de huishoudens Maar ook bij hotels zwembaden agrarische sector en zorginstellingen kan zonnewarmte een serieuze bijdrage leveren In deze paragraaf wordt hetpotentieelpersectorbehandeld

Indeindustriewordtvooraleenpotentieeloplangeretermijngezien(zieTabel 5)Decijfersvoor2050kunnenopgevatwordenalstotaalpraktischhaalbaarpotentieelEnergiebesparingenvan15perjaarzijnhierinverdisconteerdVerdertoelichtingopdezecijferszijntevindenindeBijlage2Toelichtingberekeningpotentieel

Tabel 5 Potentieel zonnewarmte in Nederland per sector5

Cijfers in PJjaar 2013 2020 2050Huishoudens 060 25 77Industrie 0 05 19Utiliteit 044 20 11

Momenteel zijn de sectoren met het grootste aandeel zonnewarmte de huishoudens en de sectorsportenrecreatieActueleindustrieumlletoepassingenwordengeschatalsnihilhoeweler wel voorbeeldprojecten zijn gerealiseerd zoals bij van Melle in Breda waar een groot zonnewarmtesysteem met 2400 m2 zonnecollectoren isgerealiseerdDepotentieel cijfersvoor de industrie zoals gegeven in Tabel 5 zijn gebaseerd op analyses van IEA en de Roadmap vanHollandSolaruit2007VoorhetpotentieelvanzonnewarmtezijnechtersterkafwijkendeinschattingentevindenindeliteratuurZieTabel 6 en Tabel 7vooralternatieveschattingenvoortotaalpotentieelvoorzonnewarmteinNederland

Tabel 6 inschatting potentieel zonnewarmte obv ESTTP Visie

160 PJjaar Potentieel2030280 PJjaar Potentieel2050

Tabel 7 inschatting potentieel zonnewarmte obv studie ESTIF

41 PJjaar Potentieel2020147 PJjaar Potentieel2030340 PJjaar Potentieel2050Hetverschilligtvooralinverschillendeopvattingenoverhetpotentieelindeindustriein de verschillende scenariorsquos ECN stelt in haar studie ldquoZonnewarmte systemen voor de productievanwarmteenkoudeindeindustrierdquoin2007hetvolgende

ldquoVoor Nederland ligt die waarde [van het zonnewarmte potentieel] op maximaal 56 PJjr Echter reeumlle schattingen voor 2030 varieumlren van 06 tot 2 PJjr Voor Europa ligt die waarde op totaal 230 PJjr (Weiss 2006a)rdquo

Recentere studies van ESTIF en ESTTP laten echter veel hogere cijfers zien voor het potentieelvanzonnewarmteindeindustrieWathetdaadwerkelijkpotentieelinverschillendeindustrieumllesectorenisinNederlandzouverderonderzochtmoetenwordenIn de analyses in deze studie gaan we uit van de cijfers uit Tabel 5

5 Voor2020isuitgegaanvaninschattingenvanEnergieakkoordOpbasisvanBusinessAsUsualgaanweuit van totaal van 2PJ Het scenario 5 PJ is haalbaar bij intensivering

2524

63 Ruimtevraag potentieel zonnewarmte

Het aantal km2datnodigisvoordeopwekkingvanhetpotentieelzonnewarmteis82km2 Hierbij wordt uitgegaan van een lichte toename van het rendement per m2 collector oppervlak van 10 GJm2jaar naar 13 GJm2jaar Er moet worden opgemerkt dat met de huidige technieken zonnewarmte per m2 eenhogereenergieopbrengstheeftdanzonnestroom

Tabel 8 km2 collectoroppervlak potentieel zonnewarmte per sector

Cijfers in km2 collector 2013 2020 2050Huishoudens 06 217 5923Industrie 0 043 1462Utiliteit 044 174 846Totaal 10 43 823

64 Potentieel zonnewarmte bij huishoudens

DegroeivanzonneboilersisinhetverledengestimuleerddoordeEPC(Energieprestatieeis)inhetbouwbesluitendoordesubsidieregelingenDoordeafgenomengroeivannieuwbouw en door weggevallen subsidies is de marktontwikkeling voor zonneboilers bemoeilijktHetverdienpotentieelvoorhuishoudensislaagoadoordelageenergiebelastingopgasHierdooriszonnewarmteinvergelijkingmetzonnepanelenuitbeeldgeraaktbijdewoningbezitterHetpotentieelisechtergrootzoalshierboventoegelicht MetmeeraandachtvooreengelijkspeelveldinenergiebelastingverdergaandeverlagingvandeEPC(enhandhavingerop)enmeeraandachtvoorpromotieverwachtHollandSolarveelvanditpotentieelvoordekomendedecennia

Potentieel zonnewarmte huishoudens per provincieOp basis van aantallen woningen per provincie en het gemiddeld gasverbruik per type woningiseeninschattinggemaaktvanhetpotentieelvanzonnewarmtetoepassingenper provincie Hierbij is uitgegaan van ongeveer een halvering van gemiddeld gasverbruik doorisolatieeneenbijdragevanzonnewarmtevanongeveer50voorzowelwarmwateralsruimteverwarmingHierbijwordtopgemerktdatdecijfersvan2050eentheoretischpotentieelzijnVoorhetcijfervoor2020wordtuitgegaanvantotaal5PJ(waarvan25bijdehuishoudens)dieterealiserenisbijeenversneldscenariovanuithetEnergieakkoordDe maatregelen hiervoor worden momenteel besproken In Tabel 9wordteeninschattinggegevenoverpotentieelperprovinciegebaseerdophuishoudenaantallenperprovincieHet gaat hier om afgeronde getallen

Tabel 9 Inschatting potentieel zonnewarmte huishoudens per provincie 1 PJ = 1000 TJ

Cijfers in TJ 2020 2050Drenthe 70 2200Flevoland 60 1600Friesland 100 3000Gelderland 290 8600Groningen 130 4000Limburg 180 5300Noord Brabant 410 12000Noord Holland 410 12000Overijssel 160 4900Zuid Holland 520 16000Utrecht 180 5200Zeeland 60 1900Nederland 2500 77000

Potentieel zonnewarmte industrie en utiliteit

Dewarmtevraaginindustrieumlleprocessenwas579PJin2013waarvan124PJonderde250graden De agrarische industrie en dan met name de glastuinbouw gebruikte 98 PJ De utiliteithadin2013eenwarmtevraagvan258PJ[RVOWarmteenKoudeinNL2013] EristechnischgesprokeneengrootzonnewarmtepotentieelindezesectorenZonnewarmtekan(theoretisch)bijdragenaanalleprocessenmeteentemperatuureisvan onder de 400oC(zieFiguur8)maarindepraktijkwordtditpotentieelnognietbenutFinancieumlleenpraktischebezwarenbelemmerendegroeiDehuidigeenergieprijzenenndashbelastingenmakeninvesteringeninzonnewarmtenuminderinteressantvoorpotentieumllegebruikers

Figuur 8 Warmtevraag NL industrie verdeeld naar Temperatuurniveau (Bron RVO publicatie Warmte en Koude in Nederland)

2726

Processenwaarzonnewarmtesubstantieelaankanbijdragenzijnruimteverwarmingwarmwaterbereidingschoonmakenspoelendrogenverdampendestillerenblancherenpasteuriseren steriliseren koken smelten verven en oppervlaktebehandelingen Koelen metzonnewarmteisechterookmogelijkSub-sectorenbinnendesectorutiliteitmetzonnewarmtepotentieelzijn

bull recreatie(hotelsencampings)

bull wellness(saunarsquos)

bull horeca

bull sport(zwembadenensportcomplexen)

bull zorginstellingen

bull ziekenhuizen

Sub-sectorenbinnendesectorindustriemet(theoretisch)zonnewarmtepotentieelzijnbull foodsector(drankenzuivelsnoepenvleesindustrie)

bull textielindustrie

bull papier- en kartonindustrie

bull chemische industrie

bull wasserijen

bull transportsector(garages)

Sub-sectorenbinnendeagrarischesectormetzonnewarmtepotentieelzijnbull mestkalveren houderij

bull pluimveehouderij

bull varkenshouderij

bull bloembollen(drogen)

bull kippenmest drogen

bull glastuinbouw

Zonnewarmte en industrieVoedingsindustrie in de foodsector wordt veel warm water gebruikt voor spoelen pasteuriserenenmengen(bierzuivelvlees)Indeliteratuuriseenpotentieelgevondenvoordevleesverwerkendeindustrievan89TJjaarHollandSolarschathettotalepotentieelvoor zonnewarmte in de voedingsindustrie op 10-15 PJ

Papier en karton Nederland kent een papierindustrie en in deze sector is een grote laagwaardigewarmtevraagZonnewarmtepotentieelisechterbeperktomdatdeprocessenveelrestwarmtebenuttenDesectordraagtactiefbijaandeenergietransitiedoorintezettenopefficiencydoorhergebruikvanwarmteenreststoffen

Chemische industrie er zijn nog geen studies gedaan naar de bijdrage van zonnewarmte aan de chemische industrie op lange termijn

Textiel industrieerisonvoldoendebekendoverhetpotentieelindeNederlandsetextielindustrie(inclusiefwasserijen)

Zonnewarmte en utiliteitZiekenhuizen-verzorgingshuizensportaccommodatieszwembadenenhotelshebbeneen grote vraag naar warm tapwater n hoge comforteisen aan ruimteverwarming Er is dus eengrootpotentieelvoorzonnewarmtetechniekenDeinschattingenvoorhetpotentieelvarieumlrenEcofys stelt in 2007 dat de warmtevraag van ziekenhuizen verzorging sport zwembaden enhorecasamen5PJthwasBijdezesectorensameniseenpotentieelvanongeveer25PJthjaar voor zonnewarmte

Detotalewarmtevraaginutiliteitisongeveer230PJwaarvandebovengenoemdesectorenongeveer85PJgebruikenaanwarmte(warmwaterenruimteverwarming)OngeveerdehelfthiervanzoutheoretischmaximaaldoorzonnewarmtetechniekenopgewektkunnenwordenHollandSolarsteltdathetpraktischehaalbare25hiervanisinconcurrentiemetandere(warmte)opwekkingstechniekenHetpotentieelwordtop11PJgesteld

Naarschattingiserreeds044PJjaarbijdragevanzonnewarmteindezwembadeneneenonbekendehoeveelheidbijhotelsencampingsHetpotentieelvoorzwembadenisvolgensHolland Solar 45 PJ Ziekenhuizen passen veelal WKK toe voor eigen elektriciteitsopwekking waardoor de vraag naar zonnewarmte moeilijk ontstaat Hier wordt de komende decennia dan nog niet veel van verwacht Voorverzorgingstehuizenendehotelsectoriswordthetpotentieelgeschatopongeveer2respectievelijk4PJ

DefinancierbaarheidvanzonnewarmteprojectenvaakeenbelemmeringVeelalzijneigendom en gebruik van vastgoed gescheiden waardoor kosten en baten bij verschillende partijenliggenDaarnaastishetinvestereninzonthermischofanderetechniekenmeestaleenbedrijfsvreemdeactiviteitenheeftdaaromvaakgeenprioriteitDeprojectomvangisvaaktekleinvoorfinancieringdoorbankenensubsidieisnietbeschikbaarEIAisindezesectorvaakdeenigestimuleringvanuitdeoverheid(vooruitlegEIAzieBijlage1 Toelichtingfinancieumlleaspectenmarktzonne-energie)

Zonnewarmte en land- en tuinbouwIndeland-entuinbouwis84PJwarmtegebruiktin2010(=24miljardm3aardgas)waarvan

bull 09 PJ voor melkveehouderijbull 35 PJ voor intensieve veehouderijbull 75 PJ voor glastuinbouwbull 5 PJ overige

IndeglastuinbouwwordtveelinspanninggedaanomtotenergieefficiencytekomenNunog draagt voornamelijk WKK bij aan de warmtevoorziening in de glastuinbouw en worden zonthermischetechniekennietactieftoegepastindezesectorErzijnopditmomentwelgoedemogelijkhedenindemelkvee-enintensieveveehouderijHettotalepraktischemarktpotentieelvoorzonnewarmteindeland-entuinbouwwordtvoorlopiggeschatop2-3PJ

2928

Warmtenetten en zonnewarmteZonnewarmteistechnischgeziengeschiktvoorhetinvoedeninwarmtenettenzoalsbijvoorbeeldinAlmerewordttoegepastErisgeeninschattinggemaaktvanhetpotentieelvan deze toepassing in Nederland maar er worden goede resultaten behaald in Denemarken en Duitsland In die landen blijkt dat toepassingen vanaf 6000 m2 collector oppervlak economisch rendabel kunnen zijn

65 Conclusies Potentieel zonnewarmte

Erismet50-100PJveeltechnischpotentieelvoorzonnewarmteinverschillendesectorenDe snelste en eenvoudigste te realiseren groei valt te verwachten bij huishoudens zwembaden en de agrarische sector

Er zijn vooralsnog geen beperkingen gevonden in het ruimtegebruik er is voldoende ruimte op het vastgoed voor het opwekken Zonnewarmte systemen kunnen naast zonnepanelen ruimte vinden op de Nederlandse daken

BelemmeringenzijnvooralhethuidigerendementtovfossielalternatiefvanwegelagebelastingopgaseneenlastigefinancierbaarheidvanprojectenVerhogenvanenergiebelastingopgasverhogenvandeEIAbetereoptiesindeSDE+enbetereregelingenvoorzonnewarmteindelandbouw(parallelaanzonnestroom)zoudendemarktbeterdoenontwikkelenOnderzoeknaarhetpotentieelendebelemmeringenvoorzonnecollectorveldendieinvoedenopwarmtenettenwordtaanbevolenHierligtnaarverwachtingnogeengrootpotentieel

HetinschattenvanhetpotentieelvanzonnewarmtetoepassingenindeNederlandseindustrie kent verschillende versies Het verdient aanbeveling de achtergronden te analyserenenhetdaadwerkelijkpotentieelindeindustrieteonderzoekenVoorlopigmagmenaannemendatertechnischenfinancieelrendementtebereikenisineenaantalindustrieumllesectorenmetnamedefoodsectorHetopenstellenvandeSDE+voormeerzonnewarmtetoepassingenzouhierbijkunnenhelpenOmhetvolledigepotentieeltebenuttenzaldepositievanduurzaamopgewektewarmtemoetenverbeterentenopzichtevan warmte uit fossiele bronnen

7 Zonnestroom potentieel

IndithoofdstukwordthetpotentieelvoorzonnestroominkaartgebrachtHierbijwordt gekeken naar de maximaal beschikbare ruimte en de hoeveelheid energie die op deze ruimte opgewekt kan worden Er wordt hierbij onderscheid gemaakt tussen het theoretischeenhetpraktischepotentieel

Deafzetvanzonnepanelenverdubbelt(ofverdrievoudigt)inNederlandelkjaarsinds2008Figuur 9 laat het totaal opgesteld vermogen van zonnestroom per jaar zien De sector stelt dat in oktober 2014 de grens van 1 GWp aan opgesteld vermogen is gepasseerd

Figuur 9 ontwikkeling zonnestroom in NL (2013 is inmiddels bijgesteld tot 722 MWe) Bron Rapportage Hernieuwbare Energie RVO

71 Theoretisch potentieel zonnestroom

DevermogensdieopdedakeninpotentiegeplaatstkunnenwordenzijninTabel 10 gegeven Hierbij is conform de studie van DNV GL gerekend met 160 Wp per m2 dakoppervlak Dit is op basis van huidige technologie en gaat ook uit van een maximaal gebruik van al het geschikte dakoppervlak Momenteel staat er in Nederland ongeveer 1 GWpwaarvan80woningenenruim10indelandbouwDesectorverwachtin2020intotaal 5 GWptehalenbijgelijkblijvendbeleidBijhetmaximaalstimulerenenhetopheffenvan alle belemmeringen kan dit zelfs oplopen tot 8 GWp

3130

Tabel 10 potentieel PJ zonnestroom op basis van dakoppervlak

Totaal PJjaar potentieel

Alle da-ken in NL Huishoudens

Utiliteits-bouw incl industrie

Asbestdaken agrarisch Tuinbouwkassen

Drenthe 65 38 31 15 01Flevoland 44 28 17 11 01Friesland 87 51 40 22 01Gelderland 251 145 112 45 03

Achterhoek 00 23 00 14 00Groningen 76 66 13 28 00Limburg 142 88 57 17 05

Parkstad 00 21 00 01 00Noord Brabant 316 203 122 50 07Noord Holland 316 194 112 18 05Overijssel 142 83 63 33 01Utrecht 153 85 67 12 01Zeeland 44 32 14 13 01Zuid Holland 381 245 117 37 26Nederland 2016 1258 765 301 50

Tabel 11 potentieel PJ zonnestroom woningen naar type en eigendom

PJjaar poten-tieel

Koop-wo-ningen

Huur-wo-ningen

Huur-woningen overig bezit

Corpor-atie-bezit

Hoog-bouwVVE

Grond-gebon-den wo-ningen

Totaal woningen

Drenthe 23 12 03 09 02 35 35Flevoland 17 09 02 07 02 25 26Friesland 29 18 04 14 03 48 48Gelderland 83 55 16 39 14 131 138

Achterhoek 14 07 02 05 01 22 21Groningen 38 26 07 18 07 59 64Limburg 51 34 11 23 10 77 85

Parkstad 11 09 03 06 03 17 20Noord Brabant 118 77 20 57 21 182 194Noord Holland 100 105 33 71 46 148 204Overijssel 47 31 08 23 08 75 78Utrecht 50 36 10 25 14 71 86Zeeland 20 10 03 07 02 30 30Zuid Holland 84 97 28 71 58 104 181Nederland 710 542 155 386 195 1063 1251

In totaal is er volgens studie van DNV- GL ruimte voor 66 GWp zonnepanelen op de NederlandsedakenOmgerekendinPJprimairverbruikgaatdatompotentieel208PJDit is bepaald op basis van gelijkblijvende rendementen van panelen en gelijkblijvend dakoppervlak(endusgelijkblijvendehoeveelheidwoningenenutiliteit)

72 Praktisch potentieel zonnestroom op huishoudens

Huishoudens met grote daken zullen hun dak niet helemaal volleggen met zonnepanelen Hetaantalzonnepanelenwordtnaarinschattingbegrensddoorheteigenverbruikenanderetoepassingenophetdak(zoalsschoorstenendakramenlichtkoepelszendmasten)

Tabel 12geefthetaantalTJpotentieel(cijfervoor2050)voorhuishoudensengeschatteTJin2020Inditscenarioblijfterongeveer70km2 over op de woningen als geschikt dakoppervlak

Tabel 12 scenario TJ zonnestroom in huishoudens in 2020 en 2050 (NB 1000 TJ is 1 PJ)

ProvincieScenarioTJ in 2020

Potentieel TJ in 2050

Drenthe 360 2600Flevoland 270 2000Friesland 490 3600Gelderland 1438 10000Groningen 440 3300Limburg 880 6400Noord Brabant 1800 13000Noord Holland 2100 16000Overijssel 810 6000Zuid Holland 2800 20000Utrecht 890 6500Zeeland 300 2200Nederland 12600 92000Deberekeningvoor2020isgebaseerdop5GWpschattingvoor2020inhetEnergieakkoordwaarvan 4 GWp op de woningen

3332

73 Potentieel zonnestroom op civiele werken

InHoofdstuk5ishetruimtepotentieelbeschrevenopandereplaatsendanopdedakenHet gaat in Nederland om 200 km2 op civiele werken en nog eens 200 km2 parkeerruimte Daarnaast is op de langere termijn ook honderd tot duizend km2 beschikbaar op de autowegen en rails

Tabel 13 Zonnestroom PJ potentieel op civiele werken

PJpotentieelCiviele werken 200 km2 90Parkeerruimte 200 km2 90Autowegen tot 100km2 440Hieruitblijktdaterdusnogeenaanzienlijkpotentieelteontginnenisopcivielewerkenboven parkeerruimte en boven de wegen Hoeveel daadwerkelijk gerealiseerd kan worden hangtsterkafvandeambitievandeRijksoverheidenallelokaleoverhedenVoor het daadwerkelijk realiseren van projecten op civiele werken en parkeerruimte zijn stimuleringsmaatregelennodigRuimtelijkeordeningenvergunningenzijnhierbijvanbelangalsookstimuleringsmaatregelenvoorafdekkenvandeonrendabeletopvandeopwekking

74 Conclusies potentieel zonnestroom

Binnen de sector woningbouw is het meest in het oog springende woningtype de grondgebondenwoningTweederdevanhetpotentieelvermogenhiervanligtbijdewoningendieinparticulierbezitzijnOpvallendisdathetaandeelvanVVE-enlandelijkgezien klein is in vergelijking met andere bouwtypen De verhoudingen tussen woningtypen varieumlrenechtersterkmetperregioprovinciedushetpotentieelook

Utiliteitendeagrarischesector(mnmetasbestdaken)herbergtookeengrootpotentieelHetpotentieelopandereruimtedandedakenwordtverdernietgeanalyseerdGeziendegroottevanditpotentieelverdienthetaanbevelingdekansenenbelemmeringennaderteonderzoeken

Deachtergrondenhethandelingsperspectiefvoordeverschillendesectorenintermenvanfinancieumlleeninstitutionelebelemmeringenwordtbehandeldinhetvolgendehoofdstuk

8 Beschrijving potentieel zonnestroom in verschillende sectoren

IndithoofdstukwordtdehuidigeenpotentielemarktvanzonnepaneleninNederlandpersector beschreven De sectoren die besproken worden zijn

bull particulierewoningbezittersparticuliereverhuurdersenwoningcorporatiesbull agrosectortuindersveeteeltbedrijvengroente-enfruittelersbull MKBkantoorfunctiesenprocesfunctiesbull overheidutiliteitvanzorginstellingenonderwijskantorensportenrecreatiebull civiele werken snelwegen taluds dijken oevers kanalen gemalen

parkeerplaatsenspoorenstationsbull Groot Vastgoed Privaat

81 Particuliere huiseigenaren

De groei in zonnepanelen van de laatste jaren is vooral te danken aan de groei bij de particulierehuiseigenarenNaarschattingstaatereind2014ruim1GWpaanvermogeninNederlandOngeveer80hiervanligtopdakenvanwoningen[EPIA2014]NaarverwachtingblijftdegroeiopdeparticulierewoningmarktgoedzolangdehuidigesaldeerregelingofdeopvolgerdaarvangunstigblijftDiegroeikanbestendigdwordendoor verdere maatregelen zoals het systeem van energielabels

Een bijzondere categorie zijn de woningen of gebouwen die onder bescherming vallen zoals monumenten of beschermd dorp of stadsgezicht Eigenaren komen in dit geval vaak belemmeringentegenbijvergunningverleningenhetisnietaltijdduidelijkofietsmagofnietmagHoeweldeRijksdienstvoorCultureelErfgoedhiereenpublicatieoverheeftzijnhet de gemeenten die hun eigen afweging maken Vaak speelt ook een gebrek aan duidelijk afwegingskaderbijgemeentenwaardoorinitiatievenstranden

OokVVE-enkunnenhungemeenschappelijkverbruik(liftenventilatieverlichting)salderenopdealgemeneaansluitingDitgeldtnietvoordehuishoudensbinnendeVVEzijhebbenimmers geen eigen dak In sommige gevallen zijn er wel technische mogelijkheden om de geproduceerde stroom vanaf het dak naar de afzonderlijke huishoudens te leiden OokkandepostcoderooseenmogelijkheidbiedenDegroottevanhetdakisdaarbijweleen beperking die is vaak te klein om een serieus deel van elektriciteitsverbruik van alle huishoudens op te wekken Daarbij is het gebruik van het dak formeel een gezamenlijke beslissing van de VVE en daarmee kan de besluitvorming complex zijn Van de groei van zonnepanelen op appartementencomplexen kan daarom niet te veel verwacht worden

3534

82 Huurwoningen

WoningcorporatiesinvesterensomsinzonnepanelenDeverbeterdeenergieprestatiedoorzonnepanelen kan echter niet in de huurprijs verrekend worden De kosten liggen hierdoor bijdeverhuurderendebatenkomenbijdehuurderDeWoningcorporatieslossenditopdoor

bull de investering te bezien in het kader van maatschappelijk sociale doelenbull de investering zelf terug te halen via een vorm van lease naar de bewonerbull de investering door een ESCO te laten doen zie paragraaf 87bull huurders toestaan zelf zonnepanelen te laten plaatsen

Met deze randvoorwaarden wordt enkel een lichte groei voorspeld De groei van zonnepanelen zal veel harder gaan zodra zonnepanelen opgenomen worden in het huurtellingsysteem

Bijparticuliereverhuurderswordt(naarverwachtingvanHollandSolar)geeninteressantegroeimarkt gezien voor zonnepanelen In totaal bezit deze groep 15 km2 aan dakoppervlak De bereidwilligheid tot investeren in zonne-energie zal individueel verschillen en zal sterk afhangenvanhetverdienmodelvoordeverhuurder

83 Agrarische bedrijven

DeagrarischesectoriseengroeimarktvoordeafzetvanzonnepanelenAgrarieumlrszijneigenaar van hun vastgoed en zijn gewend aan een lange termijn investering Daarbij is vaak hetnodigekapitaalbeschikbaarenagrarieumlrskunnengebruikmakenvanSDE+subsidieeventueelincombinatiemetderegelingldquoAsbesterafZonnepaneleneroprdquoEenanderemogelijkheidishetgebruikmakenvandeEIAinplaatsvandeSDE+Erzijnookagrarieumlrsdiehun daken ter beschikking stellen voor buurtbewoners Voorlopig wordt er vanuit gegaan dat de markt voor zonnepanelen in de agrarische sector stevig kan blijven groeien

84 Het MKB

OndernemersuithetMKBdieeigenaarzijnvanhunpand(metdak)eneenverbruikhebbendat onder de 50000 kWh per jaar ligt kunnen een rendabele business case maken De terugverdientijdenzijnechtervaakeenstuklangerdaneenondernemerhanteertinzijneigenbedrijfsvoeringWaareenMKB-ereentermijnvan2tot5jaarheeftwaarinhijvooruitkankijkenisdeterugverdientijdvaneenzonnestroominstallatie8tot10jaarAlserwinstwordt gemaakt kan de EIA helpen Indienhetverbruikhogerisdan50000kWhbetaaltmenminderenergiebelastingIndienmeneengrootverbruikersaansluitingheefteneensysteemkiestvanbovende15kWpkanSDE+ aangevraagd worden Daarbij kan een knelpunt zijn dat het kapitaal niet beschikbaar is Hierbij zal het MKB investeringen in zonnepanelen alleen doen als het raakt aan de missieofvisievanhetbedrijfBedrijfsvreemdeactiviteitenwordenoverhetalgemeengeschuwd Veel MKB-ers zijn huurder van een bedrijfsruimte Deze groep zal niet investeren in zonnepanelen

Zonnepanelen zijn interessant voor die MKB-ers met eigen vastgoedbezit waarbij kostenreductieofvoorspelbaarheidvanenergiekostenterealiserenzijnmetzonnepanelenVoordezegroepvaltgroeiteverwachtenalserrustisoversalderen(ofdeopvolgerervan)en er borgstellingen mogelijk worden naast de SDE+ aanvraag

85 Zonnepanelen op civiele werken

Opdecivielewerkenendeverkeersinfrastructuurisveelpotentieleruimtevoorontwikkelenvanzonne-energieprojectenHoewelerwelinitiatieveneninnovatieveconcepten zijn om grondgebonden projecten te ontwikkelen bijvoorbeeld bij de A20 geluidswalbijNieuwTerbreggeinRotterdamzijneramperprojectengerealiseerdopgeluidswallen

Grondgebonden projecten halen momenteel moeilijk rendement De stroom wordt verkocht aan een leverancier voor ongeveer 5-6 cent per kWh terwijl de kosten geraamd wordenop15centperkWhDezefikseonrendabeletopzalmetSDE+subsidieaangevuldmoetenwordenofviaeenenergiebelastingkortingviacooumlperatiesDaarerwelinitiatievenzijn en interesse is wordt verwacht dat ook hier een groei ontstaat zodra SDE+ beter toegankelijkis(ditwordtalverwachtvandetoekenningenonlangsinfase6vanSDEin2014)enzodradepostcoderegelinggaatwerken

DaarbijwordtopgemerktdathiervergunningsprocesseneenrolspelenIndepraktijkleverenvergunningsprocessenbelemmeringenZosneuvelenprojectinitiatievendooronmogelijkheden in het bestemmingsplan of ontbreekt er een ruimtelijk afwegingskader Bijvoorbeeld zonnepanelen worden in de ruimtelijke ordening gezien als stedelijke objecten watindepraktijkkanleidentotafwijzingvanaanvrageninnietstedelijkgebied

In de toekomst zullen vragen aan de orde komen waarbij ruimtelijke ordeningsprocessen en vergunningsprocedures onder de loep genomen zullen worden Het ruimtelijk instrumentarium(streekplanomgevingsvisiebestemmingsplannenenz)moetwordenonderzochtopeenbeterensnellerhandelingsperpectiefvoornieuweenergietechnieken

Uit de markt zijn geluiden dat de kosten voor vergunningen erg hoog zijn in de voorfinancieringVoorrisicovolleprojectenisditeenmoeilijktenemenhorde

Toekomstigedoelgroepenzijnenergieleveranciersprojectontwikkelaarsencooumlperatiesvanplaatselijke burgers met MKB

3736

86 Groot Vastgoed Privaat

In Nederland is er een aantal grote vastgoedspelers zoals pensioenfondsen Corio Schiphol RealEstateMVGMenNSVastgoedHetbouwbesluitlegteenbelangrijkeenergieambitiein de nieuwbouw van vastgoed Toename de toepassing van zonnepanelen is in deze sector vooralteverwachtenindenieuwbouwEchternieuwbouwismomenteelbijnastilgelegddoorderecessieHetisonduidelijkhoelangdezesituatieblijftvoortbestaan

Op een aantal uitzonderingen na zijn in deze markt nog weinig grote investeringen gedaan indetoepassingvanzonnepanelenHierligtmogelijkweleentoekomstigverdienmodelvan het inclusief verhuren van objecten Ook het maatschappelijk verantwoorde karakter van groene kantoren is een drijfveer die vastgoedbedrijven kan prikkelen om in zonnepanelen te investeren Een cultuuromslag naar duurzaam en een andere kijk op de verhuurdersmarkt naar inclusief is hier voor nodig

Het verduurzamen en transformeren en zoeken van nieuwe business modellen met stakeholder involvement is een nieuw issue in een deel van de vastgoedmarkt Dit wordt veroorzaaktdoordeleegstandenrecessieproblematiekEnerzijdsleidtderecessietoteen onmogelijkheid tot investeren wegens het moeten afwaarderen van het vastgoed Anderzijdswordthierookeentoekomstigekansgezienvoorverduurzaming

Verwacht wordt dat de mogelijkheden van de postcoderoos enige groei in deze sector kunnen veroorzaken denk bijvoorbeeld aan winkelcentra Hoe deze kansen zich vertalen in eenpotentielegroeivandeafzetvanzonnepanelenindezesectorisniettevoorspellen

87 ESCO

DeESCO(EnergyServiceCompany)iseenentiteitdiedeinvesteringdoetvandezonnepanelenvoorbijvoorbeeldhuurwoningenvaneenwoningcorporatieDebatenvandezonnepanelenkomen(deels)terugbijdeESCOdoorhetdoorberekenenvandeinvesteringvia verhoging van de servicekosten De huurder kan gebruik maken van het salderen en heeftdaardooreenlagereenergierekeningDewoningcorporatiehoefthierdoornietteinvesterenenhetrisicotedragenendehuurderheeftmeervoorspelbareenvaakooklagere kosten aan energie

VerwachtwordtdatdezeESCO-constructieookvooranderesectoreneenoplossingkanbieden om de kosten en baten van de huurder en verhuurder bij elkaar te brengen Het verbindenvankennisaandemarktishiereenkritischesuccesfactoraangeziendoordecomplexiteit van de regelgeving de contracten niet makkelijk door de markt alleen kunnen worden opgelost

88 Ziekenhuizen en zorginstellingen

Ziekenhuizen en zorginstellingen worden niet als een groeisector voor zonnepanelen gezien Dehoofdredenhiervoorisdatziekenhuizenaloplossingenhebbenvoorautonomeoff-gridbedrijfszekere energievoorziening Zonnestroom past op korte termijn niet in dat model Opdelangeretermijnzoudecombinatievanzonnepanelenengroteaccursquostechnischeenoplossingkunnenbiedenmaarvoorlopiglijktdatfinancieeloninteressant

Ookzorginstellingenhebbendeprimairefunctietotzorgverlenenenhebbenmeestalniet de mogelijkheid kapitaal vrij te maken voor investeren in duurzaamheid Mocht in dezesectorwelkapitaalbeschikbaarkomendaniserincombinatiemetdeSDEweleenmogelijkheidomkostentebesparenDepotentiehiervanislastiginteschatten

89 Potentieel op overheidsvastgoed

Er is 21 km2potentieelbenutbaardakoppervlakopoverheidsvastgoedenerisveelaandacht voor het verduurzamen ervan In 2018 moet nieuwbouw van overheidsgebouwen energieneutraal gedaan worden Het ligt ook voor de hand dat de landelijke en lokale overheidinvesteertindeduurzaamheidvanhaarvastgoedIndepraktijkiserechtereen aantal hindernissen dat de groei van duurzame toepassingen op overheidsdaken tegenhoudinformatieoverdepandenisvaakniettoegankelijkofnietbeschikbaarhetbezit is niet duidelijk in kaart de energierekeningen zijn complex of onvindbaar en vaak isdeinformatieverspreidoververschillendeafdelingenZowelbijnetbeheerdersalsbijenergieleveranciersisdeadministratieopoverheidsvastgoedlangnietaltijdeenduidigDitbetekentdatmeninpraktijkweiniginzichtheeftinhethistorischenergieverbruikeniserdoorontbrekendenulmetingmoeilijkeenbesparingsplanrondtekrijgenDaarbijisertechnischeinformatienodigvoordeengineering van een zonnepanelen systeem Aangezien veelinformatieontbreektishetlastigaanbiedingenuitdemarkttekrijgendiegoedvergelijkbaar zijn

3938

810 Overheidsvastgoed onderwijs

Het onderwijs kan men onderverdelen in kleinverbruik en grootverbruik van energie Onderwijsinstellingen zoals universiteiten het beroepsonderwijs en het middelbaar onderwijshebbenmeestaleengrootverbruikersaansluitingZijinvesterendaaromzeldenin zonnepanelen omdat de kale energieprijs laag ligt en het investeringsbedrag daardoor tehoogisHetaanvragenvanSDE+subsidieofhetgebruikmakenvaninitiatievenmetcooumlperatiesindebuurtzoueenmogelijkheidbiedenIndepraktijkwordthiermomenteelweinig van verwacht omdat onderwijs zich richt op de kerntaken Om hierin beweging krijgen zal er naar andere arrangementen moeten worden gezocht

Het basisonderwijs valt in de categorie kleinverbruiker met een verbruik dat vaak onder de50000kWhjaarligtZonnepanelenzijndusfinancieelinteressantHeteigendomvan schoolgebouwen kent een complexe structuur Het juridisch eigendom van de openbarescholenligtbijdegemeenteveelalgeregeldviaeenstichtingEenstichtingdiehetjuridischeigendomheeftvaneenobjectwaarbijdegemeentezgclaimrechtheeftzorgtzolangdestichtingactiefisvoorhetonderhoudDeStichtingbetaaltookdeenergierekening Daarmee liggen zowel de kosten als de baten bij dezelfde rechtspersoon Dit maakt dat investeringen in zonnepanelen zullen lonen De beschikbaarheid van kapitaal ishiervaakhetprobleemErzijnoverhetalgemeengeeninvesteringsbudgettenvoorenergiebesparingen bij de basisscholen en aan kapitaal is moeilijk te komen

Bijhetbasisonderwijsgeldtookdatmenzichrichtopdekerntakenendepraktijkwijstuitdat die focus ook hard nodig is Zonnepanelen staan ver buiten die kerntaken Toch zijn erprojectenbekendwaarbijerdoormiddelvanouderparticipatieentechniekonderwijstoch zonnepanelen op de daken komen Alleen al vanwege de aanhoudende interesse van oudersenkinderenkanerenigegroeiverwachtwordenbijdebasisscholenDesituatieleent zich voor investeringen via crowdfunding of mogelijkheden met de postcoderoos

Inditrapportisernietgekekennaardesituatiebijdeniet-openbarescholen

Conclusies en aanbevelingen potentieel zonne-energie

Algemeenkangesteldwordendatereengrootpotentieelisvoorzonne-energieinNederlandVoorzonnestroomisdat200ndash400PJenvoorzonnewarmteisdat100-300PJfinaleenergieTer vergelijking dit is ongeveer gelijk met totale energiegebruik van alle huishoudens (anno 2015)

Zonne-energiekenteengrootdraagvlakindesamenlevingMetgunstigeenstabielevoorwaardenzalfinancieringsbereidheidbijparticulierenbedrijvenenfinancierserggrootblijven en zullen zonne-energie technieken een groot succes worden in Nederland

Ruimtelijke mogelijkheden

Hetruimtelijkepotentieelopennaastdedakenisdermategrootdatopwekkingvanstroomof warmte met de zon grote mogelijkheden biedt in Nederland Ruimtelijke beperkingen zijn er vooralsnog niet Alleen al op de Nederlandse daken is 400 km2 geschikt om te gebruiken voor energieopwekking met de zon Naast de daken is er nog veel extra ruimte te vinden op civiele werken zoals parkeerterreinen taluds geluidsschermen en langs wegen en sporen DitzouintheorieruimtebiedenvoorenkelehonderdenGWpzonnestroom(eind2014staaterinNederland1GWp)Voorzonnewarmtegeldthetzelfdeerisvoldoenderuimteomwarmte met zon op te wekken Over het algemeen zullen zonnewarmte en zonnestroom elkaar niet verdringen door ruimtegebrek

Voor de verdere toekomst is het nodig om dit ruimtegebruik op zorsquon wijze te omkaderen dat bestaande eigenaren van zonne-energie systemen zeker kunnen zijn van rendementen ennieuweinitiatiefnemersvoldoendehandelingsperspectiefhebbenoamiddelstransparante en snelle ruimtelijke processen

Ruimtelijk instrumentariumbull Hetgoedkunnenbenuttenvandakruimtemetzonne-energiesystemenkan

in gevaar komen door nieuwe bouwwerken en bomen Dit kan mogelijk in de toekomsttotbeperkingenleidenvanproductievanzonne-energieHollandSolarziet voor de toekomst een ruimtelijk vraagstuk waarin beperking van schaduw doorbouwwerkenenbomenalseenrechtwordtervarendoorparticulierenenbedrijven met zonne-energie Dit gaat mogelijk om meer dan de reguliere inspraak- enbezwaarproceduresOplossingsrichtingenzoudenuitgewerktkunnenwordenhiervoor

bull Binnen bescherm stad- en dorpsgezicht en op monumenten zijn zonne-energie toepassingenmogelijkHiervoorheeftRijkdienstvoorCultureelErfgoedhandreikingen ontwikkeld met als doel de gemeenten een duidelijk afwegingkader bij vergunning te bieden en gebouweigenaren te helpen bij het plan Het verdient aanbevelingdezepublicatiesgoedintezetten

bull Het reserveren van ruimte in woningen voor opslag- en regelapparatuur van warmte en elektriciteit is wezenlijk voor de toekomst In de nieuwbouw zou dit onderdeel kunnen worden van het bouwbesluit In de bestaande bouw zijn hiervoor soms fysieke beperkingen

4140

bull BouwenmetgrootzonpotentieelvraagtaandachtbijverkavelingorieumlntatievandewoningendeinterneruimtevoorinstallatiesRuimtelijkeordeningsinstrumentenzijnhiernognietoptoegerusthoewelinhetdepraktijkwelregelmatigvoorkomtdat gemeenten sturen op zongericht verkavelen De kennis hiervoor is al jaren beschikbaar oa via infoMil

bull Er is een gebrek aan actuele data van energieopwekking en -verbruik per techniek landelijk en per regio of provincie Dit is wel noodzakelijk voor de monitoring en het kunnensturenopenergietransitielandelijkenregionaalOokvoorhetbedrijfslevenisdergelijkeinformatieommarktkanseninteschattenenverdienmodellenoptebaseren Het wordt aanbevolen dit te verbeteren

Extra aandacht voor gemeentelijk ruimtebull Er zijn veel mogelijkheden voor zonnewarmte en zonnestroom op het

maatschappelijkvastgoed(onderwijsgemeenteenprovinciesportzorg)Dezeruimte voor groei kan op korte termijn benut kunnen worden als gemeenten hier meer op sturen Dit kan voor zonnestroom door ofwel zelf projecten te realiseren ofwel daken ter beschikking te stellen Financierbaarheid hiervan zal eenvoudigkunnenwordenalsditpotentieelindevormvangroteprojectenwordtaangeboden

bull Binnenstedelijke bouwwerken van gemeenten zoals parkeergarages en parkeerterreinenbiedeneengrootpotentieelvoorverduurzamingvanenergievoorzieningErwordtveelverwachtvandecombinatiemetelektrischemobiliteit Hier is echter geen sturing op vanuit overheden Het verdient aanbevelingmogelijkesturingofstimuleringhiervoorteonderzoeken

Belemmeringen voor groei

Debelemmeringendieervoorzorgendathetpotentieelinbepaaldesectorenonder-ofonbenutwordtopkortetermijn(tot2020)zijnveelalfinancieelvanaardErisofweleengebrekaanfinancieringofweleristeveelonzekerheidoverfinancieumllerendementenDitgeldtmetnamevoorzonnewarmteVoorzonnestroomishetfinancieumlleenfiscaleinstrumentarium op een enkele sector na voldoende om de uitrol te bevorderen Hierbij is welzekerheidnodigoverfinancieelrendementvaneventueleopvolgervanhetsalderenna2020

Watbetreftzonnewarmteblijftveeltechnischpotentieelonbenutomdatzonnewarmtemomenteel niet kan concurreren met warmte uit fossiele bronnen Dit komt doordat deexternekostenvanfossielebrandstofzoalsmilieuvervuiling(nog)nietindeprijszijnopgenomenmaarookomdathethuidigefinancieumlleinstrumentariumdatditmarktfalenmoet compenseren voor zonnewarmte beperkt is

Kansen voor groei korte en middellange termijn

DegroeiindeparticulieresectorblijftnaarverwachtinggrootDegroeivanzonnepanelenindeparticulieresectoriseengoedvoorbeeldwaarbijoverheidsbeleiddankzijhetsalderen deze groei verwezenlijkt Deze markt zal nog lang kunnen blijven groeien bij eencontinubeleidvandeoverheidDitvraagtweleenbetrouwbareoverheiddiehelderekeuzenmaaktoverhetsalderenBijaanpassingenvanhetbeleidopenergiebelastinginrelatietothetsalderenzullenparticulierenlangjarigezekerheidnodighebbenoverhetrendement op hun aanschaf

Zonnestroomindehuursector(woningcorporaties)zaleenbeteregroeikrijgenalshethuurtellingsysteem wordt aangepast op aanwezigheid van zonnepanelen Dan wordt hetinteressantervoormeerwoningcorporatiesomteinvestereninzonnepanelenToepassingen van zonnewarmte zijn wel al onderdeel van het huurtellingssysteem De gewenste groei van het gebruik van zonnewarmte vraagt gerichte aandacht Wenselijke oplossingenhebbengeenruimtelijkeaspectenditzijnvooralfiscalemaatregeleneneenbeterepositievanzonnewarmteindeSDE+implementatievanenergieprestatielabelsvoorapparatenenverderehandhavingopenergieprestatiesvangebouwenBinnendeuitvoering van het energieakkoord wordt dit momenteel verder uitgewerkt De groei bij de VVE-en is beperkt Dit is nog niet eenvoudig op te lossen de keuzes drijven sterkopdemotivatiedeorganisatiegraadenhetfinancieelvermogenvandeverenigingErzijnwelveleVVE-enactiefomzonnepanelentegaanrealiserenHollandSolarverwachtpas echt groei als er een oplossing komt waarbij VVE-en met gezamenlijke opwekking via de huishoudelijkeaansluitingadministratiefmogensalderenIndeloopvan2015zalblijkenofde ldquopostcoderoosrdquo hiervoor uitkomst biedt VoorhetMKBgeldtnogsterkerdanvoordeparticulierewoonsectordatzonnepanelenenzonneboilersinteressantwordenzodraerzekerheidisovereigenbedrijfsvoering(enlocatie)eneeninteressanteldquoreturnoninvestmentrdquotehalenvaltDitkangerealiseerdworden met een langjarige zekerheid over salderen of enige zekerheid over kansen in de SDE+ bijvoorbeeld door middel van het verhogen van budget op SDE+ Op de daken van onderwijsinstellingen valt nog veel ruimte te vinden en het lijkt om vele redeneninteressantomzonnestroomprojectenterealiserenopscholenIndepraktijkzijn er vooral belemmeringen zoals complexe eigendomsstructuren en afwezigheid van financieringsmogelijkhedenDaarbijhebbenscholeneenstriktetaakopvattingErzijnveelsoortigeoplossingenvoorhandenvancrowdfundingtotenmetcommercieumlleESCOrsquosIndepraktijkhangtderealisatiesterkafvandewilvanindividuenendegekozenoplossingen

Kapitaal

Er is in Nederland kapitaal beschikbaar voor duurzame projecten Banken en pensioenfondsen willen investeren in decentrale opwekking Er is echter geen interesse in kleine projecten en vanwege het decentrale karakter van zonne-energie is het kapitaal moeilijk beschikbaar te krijgen De markt zal hierin zelf oplossingen kunnen vinden zoals het clusteren van projecten Een overheid zou als partner bij onderwijsinstellingen pensioenfondsenenbankendezeproblematiekookkunnenadresseren

4342

Verdere regelgeving

Het inpassen van decentrale duurzame energie vraagt op langere termijn aanpassingen in de fysieke elektrische infrastructuur Hier wordt momenteel op voorgesorteerd Er zijn verschillende aspecten mbt techniek en regelgeving die uitgewerkt worden Er worden momenteel geen dringende knelpunten gezien

Invoedeninwarmtenettenmetzonne-energievraagtaandachtHiervoorzaltechnischenwatbetreftregelgevinggerichtaanmoetenwordengewerktDezemogelijkheidkande groei van de opwek met zonnecollectoren verhogen De nadere details hiervan kunnen worden uitgewerkt met de sector

Bijlage 1 Toelichting financieumlle aspecten markt zonne-energie

kWh prijs DeenergiebelastingisdominantvoordeprijsvanelektriciteitvoordeconsumentDitwordtzichtbaar gemaakt in Figuur 10

Figuur 10 Opbouw kWh prijs per sector NB elektriciteitsprijs kaal is marktprijs Netbeheerderskosten indicatief deze wisselen per regio en per aansluiting

De variabele kosten per verbruikscategorie worden ook nog in tabel vorm gegeven zie Tabel 14

Tabel 14 variabele kWh kosten per categorie (2015)

0 tm 10000 kWh

10001 tm 50000 kWh

50001 tm mln kWh

gt 10 mln kWhparticulier

gt 10 mln kWhzakelijk

Energiebelasting euro 01196 euro 00469 euro 00125 euro 00010 euro 00005Kale kWh prijs euro 00640 euro 00640 euro 00640 euro 00640 euro 00640Duurzame Energie-opslag euro 00036 euro 00046 euro 00012 euro 0000055 euro 0000055Energiebelastingop totaalprijs 66 45 18 2 1

NB In deze variabele kosten zijn niet de vaste netwerk- en systeemkosten verwerkt

Kleinverbruikers tot 10000 kWh jaar hebben het hoogste rendement op zonnepanelen Hierondervallenvoornamelijkhuishoudens(particulierenhuur)eneendeelvanhetMKBKleinverbruikers tot 50000 kWhjaar hebben ook een redelijk rendement mits zij een aansluitinghebbenvanmax380A(endusmogensalderen)ofeenSDE+subsidiekrijgenHieronder vallen veelal onderwijsgebouwen klein publiek vastgoed MKB en agrarische bedrijvenVVE-enmetliftenenventilatievallenookindezecategorieBedrijven met gebruik boven 50000 kWhjaar zullen SDE+ subsidie nodig hebben om zonnepanelen rendabel te maken

Gasprijs

Tabel 15 variabele gasprijzen per categorie 2015 ex netwerkkosten

0 tm 17000 m3

17001 m3 - 1 mln m3

1 - 10 mln m3

gt 10 mln m3

Energiebelastingeurom3 euro 019 euro 007 euro 002 euro 001Kale gasprijs eurom3 euro 062 euro 062 euro 062 euro 062Duurzame Energie Opslag euro 00074 euro 00028 euro 00008 euro 00006Energiebelastingoptotaalprijs 24 24 10 3VoordegasbelastingvaltopdathetpercentagebelastingvoordelagerecategorieeumlnveellagerligtdanvoorelektriciteitAlternatievewarmtetechniekenzijndaardoormindersnelrendabel in vergelijking met reguliere ketels

4544

Salderen Kleinverbruikers(aansluitingentot380A)mogendestroomdieophetnetingevoedwordtopjaarlijksebasisaftrekkenvandestroomdiehetnetonttrokkenwordtZoheeftmennutvanelkeopgewektekWhHetelektriciteitsnetfungeertzoalsbuffervoordenietgebruiktestroomdiezonnepanelenopwekkenDewettelijkebasishiervoorzijndeElektriciteitswetende WBM

Elektriciteitswet1998steltinArtikel31cldquoVoorkleinverbruikers(le3x80A)betaalthet energiebedrijf tot 5000 kWh voor terug-geleverde stroom dezelfde prijs als zij voor geleverdestroominrekeningbrengt(ongeuro007)Voorhetmeerderebetaaltzijeenredelijkeprijs(minimaal70APXongeuro005)rdquo

WetbelastingenopmilieugrondslagsteltinArtikel50lid1en2datbelastingwordtgehevenopldquohetpositievesaldovandeviadeaansluitinggeleverdeelektriciteitminusdeviadeaansluitingingevoedeelektriciteitrdquoBijnietduurzameelektriciteitsopwekkingwordtdit begrensd tot 5000 kWh invoeding

Gemeten over de afschrijfperiode wekt men met zonnepanelen elektriciteit op voor ongeveer 14 centkWh6 Daar de prijs op het voor kleinverbruikers ongeveer 23 cent kWhof15centkWhisissaldereneengoedstimuleringvoorhetaanschaffenvanzonnepanelen

Ditbetekentdatvoordekomendeperiodevooraldehuishoudenshiervanprofiteren

Salderen was tot voor kort alleen geldig voor huiseigenaren en huurders met eigen zonnepanelen Per 2015 is de regeling ook van kracht voor huurders met zonnepanelen die deverhuurderheeftgeplaatst

6 Hierbij wordt uitgegaan van SDE berekeningen voor basisbedrag Zon PV van ECN

SDE+ subsidie NederlandheeftdeSDE+subsidiealslangjarigsubsidiemogelijkheidvoorenergieopwekkingvoorhernieuwbarebronnenzowelelektriciteit-alswarmteproductieMenkanopprojectbasisexploitatiesubsidievoor15jaaraanvragenJaarlijkswordensubsidiebedragenaangepast op basis van door ECN bepaalde onrendabele top per opwekkingtechniek Het totaalbudgetwordtjaarlijksvastgesteld(2013wasdat15mldeuro2014en20153mldeuro)Per jaar zijn er een aantal fasen waarin ingediend kan worden met elke fase een hoger subsidiebedrag Toekenning van projecten gaat tot het budget overschreven is

SDE en zonnestroom De SDE+ subsidie is gericht op grotere projecten niet voor de kleinverbruiker Voor zonne-energie zijn projecten subsidiabel van hoger dan 15 kWp voor zonnestroom en meer dan 100m2 collector oppervlakte voor zonnewarmte systemen In 2013 is er 133 MWp aan zonnestroomprojecten toegekend via de SDE+ In 2013 is 15 MWp daadwerkelijk gerealiseerd met SDE+ subsidie In 2014 is en met oktober 25 MWp met SDE+ gerealiseerd De gegunde projecten in 2013 zijn dus nog maar deels gerealiseerd Ter vergelijking in 2013 zijn in totaal 355 MWp bijgeplaatst volgens CBS In 2014 is in november een massale inschrijving geweest op de laatste fase Tot november zijn573aanvragengedaanmettotaal160MWpvermogenOpdeeerstedagvanfase6(op4novemberjl)zijner2718aanvragengeteldmettotaal1240MWpvermogen

SDE en zonnewarmteZonnewarmte is in 2012 voor het eerst in de SDE gekomen als subsidiabele techniek Er zijn echter nog maar een aantal zonnewarmte projecten tot stand gekomen met SDE subsidie De oorzaken zijn vermoedelijk de hoge ondergrens voor subsidiabele projecten en de relatieveonbekendheidmetdetechniekendesubsidieDeondergrensis100m2collectoroppervlakDatsluiteengrotegroepMKB-ersuitMetnamehotelssportfaciliteitenwellness en veel agrarische bedrijven kunnen niet aanvragen bij de SDE+ daar het collectoroppervlak tussen 25 en 100 m2 ligt

Energie Investeringsaftrek (EIA)DeEnergieInvesteringsaftrek(EIA)iseenfiscaleregelingBedrijvenkunneneendeelvanhuninvesteringskosteninenergiebesparendeenhernieuwbaretechnologieeumlnaftrekkenvanhunfiscalewinstHierdoorbetalenzeminderinkomstenbelastingofvennootschapsbelastingHetgemiddeldebelastingvoordeelvandeEIAis10procentvandeinvesteringskosten

Veel bedrijven maken gebruik van de EIA sinds 2012 gaat dat om duizenden bedrijven die investeren in zonnewarmte of zonnestroom In totaal is er in 2013 voor ruim 200 miljoen geinvesteerd in zonne-energie door bedrijven die EIA aangevraagd worden RVO meldt dat dit met name door agrarische bedrijven wordt gedaan

CombinatievanEIAmetSDE+isnietmogelijksinds2014Menmoetbeslissenwelkeoptiehet best bij de bedrijfsvoering past

De EIA zal voorlopig een interessant instrument zijn om zonne-energie investeringen mee uittelokkenbijbedrijvendiewinstmakenDeondergrensvoorEIAissysteemgroottevan25 kWp

4746

Asbest eraf Zonnepanelen eropVoor agrariers met asbestdaken is er een interessante regeling ldquoAsbest eraf zonnepanelen eroprdquo Dit is een regeling van provincies in samenwerking met het Rijk Deze subsidie mag gecombineerd worden met de SDE+

Btw vrijstellingInjuni2013heefthetEuropesehofbepaalddatdeoverdeaanschafeninstallatiebetaaldebtw kan worden teruggevraagd Dit kan omdat iedereen die tegen vergoeding stroom levert wordtgezienalsbtw-ondernemerParticulierenmoetenontheffingvragenopgrondvandeKleine-ondernemersregeling voor de btw over de terug geleverde energie Door de werking vandekleine-ondernemersregelingbetalenparticuliereeigenarenvanzonnepanelenpasbtw als het per saldo verschuldigde btw-bedrag in een kalenderjaar hoger is dan euro1345 Particuliereeigenarenvanzonnepanelenzullendezegrensindepraktijknietbereikenenkunnendaardooromontheffingvanadministratieveverplichtingenvragen

HetrendementvanzonnepanelenisvoorhuishoudensnoggunstigergewordendoordezemogelijkheidDeadministratievehandelingenzijnnietvooriedereeneenvoudigDezemogelijkheidheeftdaaromookverwarringgegevenopdeconsumentenmarktVerwachtwordt dat men hier snel aan gewend is

De postcoderoos of energiebelastingkorting voor cooumlperatiesNietiedereenheefteeneigendakdatgeschiktisOmparticulierenenMKBzondereigen dak de mogelijkheid te geven ook zonnestroom op te wekken is de zogenaamde postcoderoosregelingontwikkeldInhetEnergieakkoordvandeSERiseenbelastingkortingvan 75 eurocent per kWh afgesproken voor terug levering van hernieuwbare energie door eencooumlperatieofdooreenverenigingvaneigenaren(VvE)Deafspraakisper1januari2014ingevoerdDekortinggeldtalleenwanneerdeopgewekteenergiewordtgebruiktdoor kleinverbruikers waarvan de leden zich binnen de zogenaamde lsquopostcoderoosrsquo (viercijferigepostcodeplusaangrenzendepostcodes)vandecooumlperatieofVvEbevindenenalleenvoorelektriciteitdieaanhetnetwordtgeleverd[BronRapportagevanHernieuwbare Energie RVO]

TotophedenheeftdezeregelinggeengroeiveroorzaaktvanzonnestroomproductiedoorcooumlperatiesDitwordtveroorzaaktdooreencombinatievanadministratievecomplexiteitdeonduidelijkheidoverdekortingsperiodeenhetmoeilijkrondkrijgenvandebusinesscasedoorextrakostenzoalsaansluitingskostenInvesteerdersdeinzenhiervoorterugDeregelingisonlangsverbeterddoorhetterugbrengenvanaansluitingskostenhetverzekerenvan15jaarperiodevandekortingendoorhettoelatenvanondernemersinderegelingHollandSolarverwachtdatderegelinghiermeegaatwerkenvoorcooumlperatiesRuimtevoordergelijke projecten wordt veelal gevonden bij winkelcomplexen kerken scholen of andere utiliteitsgebouwen

Beschikbaarheid van kapitaalDeschaalgroottewaarindegroeivandecentraleplaatsingvanzonnepanelennuzitisteklein voor grote investeringsmaatschappijen waardoor er weinig tot geen grote projecten worden gerealiseerd Een randvoorwaarde voor een pensioenfonds of bank om in duurzameenergieteinvesterenisdathetomeenrelatiefgrotekapitaalinvesteringmoetgaanHetkaraktervanzonnepanelenheeftopditmomentdecomplexiteitdatvooralkleinschalige projecten met elk afzonderlijke contractueel en technisch maatwerk kunnen worden gerealiseerd Het bundelen van panden met homogene contractuele en technische aspecten is nodig voor grote investeerders Het losmaken van dit kapitaal zal nieuwe arrangementen vergen die vragen bundelt

Beschikbaarheid van leningenVia de website wwwikinvesteerslimnl is een energie bespaar lening aan te vragen voor particulierenDitiseenfondsdatinhetlevenisgeroepenvanuithetEnergieakkoordenheeftalsdoelparticuliereninstaattestellenteinvestereninenergiebesparinginclusiefzonnepanelen en zonneboilers

AnderemogelijkhedenzijnGreenLoansenfinancieringviahypotheekleningen

4948

Bijlage 2 Toelichting berekening potentieel zonnewarmte

Cijfers 2013 zijn op basis van CBS Cijfers2020zijnopbasisvaninschattingeninuitvoeringEnergieakkoord(inmiddelsooktevindeninKamerbriefWarmtevisie)naarschattingverdeeltoversectorenCijferover2050huishoudensenutiliteitisberekentopbasisvan

- Roadmap zonnewarmte 2007 Holland Solar

- CBS huishoudenprognoses

- Gemiddeldetapwatervraagperhuishoudenvan300m3aardgasequivalent

- 50vanwarmtapwaterkanmetzonnewarmtegedektwordenDezeisberekendoptotaalvan25PJ(obvinschattinggeschiktedakenenontwikkelingaantalwoningen)Voorruimteverwarmingwordteenpotentieelgeschatvan52PJ(uitgaandevanaantalgeschiktedakenontwikkelingaantalwoningenenbeterewarmteopslag)Inditrapportwordtuitgegaanvan77PJpotentieelinhuishoudens

- 70geschiktdakoppervlakvoorzonnecollectoren[TNOenBeararchitecten2001]

- Ineenalternatieveberekeningwordt40PJbijdrageaanwarmtapwaterbereidinggevonden(uitgaandevanallehuishoudensin2011)en46PJbijdrageaanwoningverwarming(uitgaandevan15vanverwarmingvanallewoningen)

- Deinschattingenpotentieelzonthermischvoorutiliteitvarieumlrenvan2PJ(ECOFYS2007)11PJ(RoadmapZonnewarmte2007)en45PJ(Cloosterman2014)

Cijfer 2050 van industrie is berekend op basis van - BerekeninginIEATask33IVDaarinwordtgestelddat32vandeNederlandse

industrieumllewarmtevraagdoorzonnewarmtegedektkanwordenobvanalyseop12sectorenBijdeberekeningwordtuitgegaanvan15energiebesparingperjaar(conformenergieakkoord)eneengelijkblijvendeindustrie

- AlternatieveinschattingenkomenuitstudiesvanESTIF(Europesebrancheverenigingzonnewarmte)enESTTP(EuropeanSolarThermalTechnologyPlatform)enRVOpublicatieWarmteenKoudeinNederland

- OpbasisvaneeneigenstudievanHollandSolariseenalternatieveinschattinggevondenvan45PJzonnewarmteindeutiliteitDitcijfergaatuitvanmaximaleinzetvanzonnewarmtetechniekeningezondheidszorgsportcultuurenrecreatieentoerisme(hotels)

Literatuur

- Benuttingvanzonne-energieindetuinbouwndasheenstrategischeverkenningWUR2011

- Bouwstenenvoorsociaalndashfactsheetmaatschappelijkvastgoed2011

- Datum25april2014BetreftBeantwoordingKamervragenvanhetlidDik-Faber(ChristenUnie)overdevoortgangvanhetconvenantldquoAsbestdakerafzonnepaneleneroprdquo

- Duurzamewarmteenkoude2008-2020potentieumllenbarriegraveresenbeleidEcofys2007

- EnergieTrend2014ndashECN

- EPIA Market Outlook 2014

- HernieuwbareenergieinNederland2013ndashCBS

- Het energieverbruik voor warmte afgeleid uit de Energiebalans CBS 2010

- HetpotentieelvanPVopdakenengevelsinNederlandCEDelft-februari1997

- KamerbriefWarmtevisieministerKamp02-04-2015referentieDGETM-ED15042827

- KoudeenWarmteinNederlandNationaalExpertisecentrumWarmtehttpwwwrvonlonderwerpenduurzaam-ondernemenduurzame-energie-opwekkennationaal-expertisecentrum-warmtewarmtecijfers januari 2013 RVO Nederland

- PotentialforSolarHeatinIndustrialProcessesIEAtask33IV2008

- PotentialofSolarThermalinEuropendashESTIF

- PVpotentieelstudieHetpotentieelvanzonnestroomindegebouwdeomgevingvan Nederland- DNV GL augustus 2014

- Raming maatschappelijke kosten van ruimtegebruik door het verkeer Ministerie Verkeer en Waterstaat adviesdienst Verkeer en Vervoer 2000

- Rapportage Hernieuwbare Energie RVO

- Versterking van de Nederlandse Energiesector Ecofys 2010

- Zonne-energieplannen en monumenten wegwijzer voor vergunningverleners Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonne-energie en uw monument wegwijzer voor eigenaren en huurders Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonne-energie in de historische omgeving groene gids Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonnewarmte een duurzame toekomst voor warmte en koude in NL Marcel Cloosterman augustus 2014

5150

52

Korte Elisabethstraat 63511 JG UTRECHTNederland

+31(0)302328008hollandsolarhollandsolarnlwwwhollandsolarnl

• _Ref405823173
• _Ref404280813
• _Ref404284250
• _Ref414171328
• _Ref414171306
• _Ref405823142
• _Ref405823150
• _Ref405823205
• _Ref423611428
• _Ref423611433
• _Ref404281853
• _Ref419558763
• _Ref405751564
• _Ref404628328
• _Ref404874034
• hgjdgxs
• _Ref405822566
• _Ref414115828
• _Ref405826809
• _Ref405826816
• _Ref404871298
• ho7ea189wih5m
• hax2szl62zcl8
• _Ref404881914
• _Ref423610973
• _Ref423611247
• _Ref423611259
• _Ref423611281
• _Ref423611315
• _Ref423611330
• _Ref404874093
• _Ref404874120
• _Ref404874132
• _Ref414181969
• _Ref404874063
• _Ref404873534
• hmo2g9zy4s5df
• _Ref406355484
• hkchj0vhoxkgy
• hnewhf4an1u9o
• h82yp4zdna8yy
• h20v0j3qacub2
• h2jdox65fkzfj
• hxa72rbjyz8ei
• hjr4v9ljue2on
• hai4nruq8gnog
• hynmsw35nwcg6
• h9bfapq4x5quo
• hwjzbmhz6nhx7
• h1fob9te
• hdpodf6hd1y4r
• hbmr0nz1352sy
• h3dy6vkm
• h1t3h5sf
• hciy7c818awjh
• h2wiwkg2p08fj
• hp6ja1ymmf5ah
• ht8cj61qisqz1
• hler15y6jsfh
• _Ref405826052
• _Ref405826059
• _Ref405826091
• _Ref297820305
• h3okoskabvdf7
• _Ref414180310
• _Ref419465901
• _Ref404597162
• _Ref404873983
• h72r80rtdv0dm
• h2et92p0
• _Ref403935885

2120

5 Ruimte potentieel anders dan daken

Zonne-energie met name zonnestroom techniek kan technisch gesproken ook eenvoudig toegepast worden op infrastructurele werken Hierbij kan gedacht worden aan parkeerterreinen geluidswallen en -schermen weg- en dijklichamen Het ruimtelijk potentieelhiervanwordtdoorHollandSolargeschatop200km2(RoadmapZonnestroom2007)DitcijferisnietnaderuitgewerktindezeRoadmapmaarduidtdezeruimtealsgeluidswallen en -schermen en weg- en dijklichamen Parkeerterreinen en andere infra zit daar niet bij

HetvoormaligeMinisterievanVampW(AdviesdienstVerkeerenVervoer)heeftin2000eenrapportuitgegevenoverhetruimtebeslagvanverkeerenvervoerDezestudiegeeftaanhoeveel ruimtebeslag er is op infrastructurele werken in Nederland zie Tabel 4

Tabel 4 Ruimtebeslag infrastructurele werken in Nederland

Binnen bebouwde kom km2

Buiten bebouwde kom km2

Wegen 360 680Vaarwegen 1300Fietspaden 25 40Parkeerterreinenplaatsen publiek 120Parkeerterreinen privaat zoals winkelcentra bedrij-venterreinen

Onbekend Onbekend

Benzinestations 09 11Trammetro infra 33Railinfra beheer 66NS Vastgoed 39NV Nederlandse Spoorwegen 21Zeehavens 47Binnenhavens 9Luchthavens(totaalvandeterreinen) 49

Uittabel4blijktdatereengrootruimtepotentieelligtbijparkeerterreinenvastgoedvandeNederlandseSpoorwegenenluchthavensDezelaatstetweevallenonderutiliteituit het vorige hoofdstuk Kleinere bijdragen kunnen gedaan worden door bushaltes en benzinestationsIneennogverderetoekomstisdenkbaardatookruimtetevindenisopbovenleidingenvantreinentramsen(bovengronds)metrobovenennaastsnelwegenenhaventerminalsDitpotentieelkanoplopentotenkelehonderdenvierkantekilometersendaarmeeeensignificanteaanvullendebijdrageleverenaandeenergievoorziening

NaargroveschattingishetruimtepotentieelnaastdeNederlandsedakenongeveer400km2 Bij dit cijfer wordt uitgegaan van de 200 km2 civiele werken uit de Roadmap Holland Solarennaargroveschatting200km2 parkeerruimte Het is onbekend hoe dit verdeeld is over de provincies

Zonnewarmtetechniekenkunnentoegepastwordenindebuurtvanlocatieswaareendirectewarmtevraag is of waar een warmtenet ligt waarop ingevoed kan worden

Zonnestroom kan op al deze type ruimten toegepast worden omdat overal ingevoed kanwordenophetfijnmazigNederlandseelektriciteitsnetDieplekkenwaardirecteenelektriciteitsvraag is zijn echter het meest interessant Er kan hier gedacht worden aan parkeergaragesenparkeerterreinenmetoplaadstationsvoorelektrischvervoerenaanvervoer via rail

2322

6 Zonnewarmte potentieel in Nederland

61 Inleiding

Zonnewarmte technieken worden al sinds de jaren 70 toegepast op de Nederlandse en Europese markt Zonnewarmte opgewekt met zonnecollectoren wordt opgeslagen in een boilervat Dit wordt vooral toegepast bij warmwaterbereiding maar er zijn ook mogelijkheden voor bijdragen aan ruimteverwarming Zie Figuur 7 voor de ontwikkeling van zonnewarmte

In Nederland is de CV ketel meestal de naverwarmer van de zonneboiler De toepassing van de CV ketel is vooral in huishoudens te vinden maar ook zwembaden veehouderij sportcomplexenenhotelsAlmereheefteengrootzonnewarmtesysteemdateenstadsverwarming voedt De groei van zonnewarmte is vooral te danken aan toepassing in de zwembaden en de nieuwbouw van woningen De techniek wordt nog amper gebruikt in deindustriehoewelerveeltechnischepotentieligtZonnewarmtetechniekenzijngeschiktvoor processen tot 250-400 graden voor verschillend type processen

Nederland kent verschillende aanbieders voor zonnewarmte technieken De producten zijnvolwassen[Ecofys2010]maardemarktisnietdoorontwikkeldondanksdetechnischepotentieDeredenhiervoorwordtgezochtindefinancieumllebelemmeringenendedalendenieuwbouwcijfers Er is weinig gericht overheidsbeleid geweest op ontwikkeling van duurzamewarmteHierkomtnuveranderingindeMinistervanEconomischeZakenheeftnieuwbeleidaangekondigdmiddelseenwarmtevisie[KamerbriefWarmtevisie]Hierinwordtookzonthermischalsbelangrijkpotentieelvoorduurzamewarmtegenoemd

VanalhetNederlandseenergiegebruikbetreft38warmtezieFiguur4paragraaf12Zonnewarmtetechniekenhebbenvanwegedehogewarmtevraagpotentieomsubstantieelbij te dragen aan een duurzame invulling van die warmtevraag

Figuur 7 Ontwikkeling zonnewarmte productie in Nederland

62 Potentieel zonnewarmte in sectoren

ZonnewarmtekantoegepastwordeninverschillendesectorenHetgrootstepotentieelligtde komende jaren in de huishoudens Maar ook bij hotels zwembaden agrarische sector en zorginstellingen kan zonnewarmte een serieuze bijdrage leveren In deze paragraaf wordt hetpotentieelpersectorbehandeld

Indeindustriewordtvooraleenpotentieeloplangeretermijngezien(zieTabel 5)Decijfersvoor2050kunnenopgevatwordenalstotaalpraktischhaalbaarpotentieelEnergiebesparingenvan15perjaarzijnhierinverdisconteerdVerdertoelichtingopdezecijferszijntevindenindeBijlage2Toelichtingberekeningpotentieel

Tabel 5 Potentieel zonnewarmte in Nederland per sector5

Cijfers in PJjaar 2013 2020 2050Huishoudens 060 25 77Industrie 0 05 19Utiliteit 044 20 11

Momenteel zijn de sectoren met het grootste aandeel zonnewarmte de huishoudens en de sectorsportenrecreatieActueleindustrieumlletoepassingenwordengeschatalsnihilhoeweler wel voorbeeldprojecten zijn gerealiseerd zoals bij van Melle in Breda waar een groot zonnewarmtesysteem met 2400 m2 zonnecollectoren isgerealiseerdDepotentieel cijfersvoor de industrie zoals gegeven in Tabel 5 zijn gebaseerd op analyses van IEA en de Roadmap vanHollandSolaruit2007VoorhetpotentieelvanzonnewarmtezijnechtersterkafwijkendeinschattingentevindenindeliteratuurZieTabel 6 en Tabel 7vooralternatieveschattingenvoortotaalpotentieelvoorzonnewarmteinNederland

Tabel 6 inschatting potentieel zonnewarmte obv ESTTP Visie

160 PJjaar Potentieel2030280 PJjaar Potentieel2050

Tabel 7 inschatting potentieel zonnewarmte obv studie ESTIF

41 PJjaar Potentieel2020147 PJjaar Potentieel2030340 PJjaar Potentieel2050Hetverschilligtvooralinverschillendeopvattingenoverhetpotentieelindeindustriein de verschillende scenariorsquos ECN stelt in haar studie ldquoZonnewarmte systemen voor de productievanwarmteenkoudeindeindustrierdquoin2007hetvolgende

ldquoVoor Nederland ligt die waarde [van het zonnewarmte potentieel] op maximaal 56 PJjr Echter reeumlle schattingen voor 2030 varieumlren van 06 tot 2 PJjr Voor Europa ligt die waarde op totaal 230 PJjr (Weiss 2006a)rdquo

Recentere studies van ESTIF en ESTTP laten echter veel hogere cijfers zien voor het potentieelvanzonnewarmteindeindustrieWathetdaadwerkelijkpotentieelinverschillendeindustrieumllesectorenisinNederlandzouverderonderzochtmoetenwordenIn de analyses in deze studie gaan we uit van de cijfers uit Tabel 5

5 Voor2020isuitgegaanvaninschattingenvanEnergieakkoordOpbasisvanBusinessAsUsualgaanweuit van totaal van 2PJ Het scenario 5 PJ is haalbaar bij intensivering

2524

63 Ruimtevraag potentieel zonnewarmte

Het aantal km2datnodigisvoordeopwekkingvanhetpotentieelzonnewarmteis82km2 Hierbij wordt uitgegaan van een lichte toename van het rendement per m2 collector oppervlak van 10 GJm2jaar naar 13 GJm2jaar Er moet worden opgemerkt dat met de huidige technieken zonnewarmte per m2 eenhogereenergieopbrengstheeftdanzonnestroom

Tabel 8 km2 collectoroppervlak potentieel zonnewarmte per sector

Cijfers in km2 collector 2013 2020 2050Huishoudens 06 217 5923Industrie 0 043 1462Utiliteit 044 174 846Totaal 10 43 823

64 Potentieel zonnewarmte bij huishoudens

DegroeivanzonneboilersisinhetverledengestimuleerddoordeEPC(Energieprestatieeis)inhetbouwbesluitendoordesubsidieregelingenDoordeafgenomengroeivannieuwbouw en door weggevallen subsidies is de marktontwikkeling voor zonneboilers bemoeilijktHetverdienpotentieelvoorhuishoudensislaagoadoordelageenergiebelastingopgasHierdooriszonnewarmteinvergelijkingmetzonnepanelenuitbeeldgeraaktbijdewoningbezitterHetpotentieelisechtergrootzoalshierboventoegelicht MetmeeraandachtvooreengelijkspeelveldinenergiebelastingverdergaandeverlagingvandeEPC(enhandhavingerop)enmeeraandachtvoorpromotieverwachtHollandSolarveelvanditpotentieelvoordekomendedecennia

Potentieel zonnewarmte huishoudens per provincieOp basis van aantallen woningen per provincie en het gemiddeld gasverbruik per type woningiseeninschattinggemaaktvanhetpotentieelvanzonnewarmtetoepassingenper provincie Hierbij is uitgegaan van ongeveer een halvering van gemiddeld gasverbruik doorisolatieeneenbijdragevanzonnewarmtevanongeveer50voorzowelwarmwateralsruimteverwarmingHierbijwordtopgemerktdatdecijfersvan2050eentheoretischpotentieelzijnVoorhetcijfervoor2020wordtuitgegaanvantotaal5PJ(waarvan25bijdehuishoudens)dieterealiserenisbijeenversneldscenariovanuithetEnergieakkoordDe maatregelen hiervoor worden momenteel besproken In Tabel 9wordteeninschattinggegevenoverpotentieelperprovinciegebaseerdophuishoudenaantallenperprovincieHet gaat hier om afgeronde getallen

Tabel 9 Inschatting potentieel zonnewarmte huishoudens per provincie 1 PJ = 1000 TJ

Cijfers in TJ 2020 2050Drenthe 70 2200Flevoland 60 1600Friesland 100 3000Gelderland 290 8600Groningen 130 4000Limburg 180 5300Noord Brabant 410 12000Noord Holland 410 12000Overijssel 160 4900Zuid Holland 520 16000Utrecht 180 5200Zeeland 60 1900Nederland 2500 77000

Potentieel zonnewarmte industrie en utiliteit

Dewarmtevraaginindustrieumlleprocessenwas579PJin2013waarvan124PJonderde250graden De agrarische industrie en dan met name de glastuinbouw gebruikte 98 PJ De utiliteithadin2013eenwarmtevraagvan258PJ[RVOWarmteenKoudeinNL2013] EristechnischgesprokeneengrootzonnewarmtepotentieelindezesectorenZonnewarmtekan(theoretisch)bijdragenaanalleprocessenmeteentemperatuureisvan onder de 400oC(zieFiguur8)maarindepraktijkwordtditpotentieelnognietbenutFinancieumlleenpraktischebezwarenbelemmerendegroeiDehuidigeenergieprijzenenndashbelastingenmakeninvesteringeninzonnewarmtenuminderinteressantvoorpotentieumllegebruikers

Figuur 8 Warmtevraag NL industrie verdeeld naar Temperatuurniveau (Bron RVO publicatie Warmte en Koude in Nederland)

2726

Processenwaarzonnewarmtesubstantieelaankanbijdragenzijnruimteverwarmingwarmwaterbereidingschoonmakenspoelendrogenverdampendestillerenblancherenpasteuriseren steriliseren koken smelten verven en oppervlaktebehandelingen Koelen metzonnewarmteisechterookmogelijkSub-sectorenbinnendesectorutiliteitmetzonnewarmtepotentieelzijn

bull recreatie(hotelsencampings)

bull wellness(saunarsquos)

bull horeca

bull sport(zwembadenensportcomplexen)

bull zorginstellingen

bull ziekenhuizen

Sub-sectorenbinnendesectorindustriemet(theoretisch)zonnewarmtepotentieelzijnbull foodsector(drankenzuivelsnoepenvleesindustrie)

bull textielindustrie

bull papier- en kartonindustrie

bull chemische industrie

bull wasserijen

bull transportsector(garages)

Sub-sectorenbinnendeagrarischesectormetzonnewarmtepotentieelzijnbull mestkalveren houderij

bull pluimveehouderij

bull varkenshouderij

bull bloembollen(drogen)

bull kippenmest drogen

bull glastuinbouw

Zonnewarmte en industrieVoedingsindustrie in de foodsector wordt veel warm water gebruikt voor spoelen pasteuriserenenmengen(bierzuivelvlees)Indeliteratuuriseenpotentieelgevondenvoordevleesverwerkendeindustrievan89TJjaarHollandSolarschathettotalepotentieelvoor zonnewarmte in de voedingsindustrie op 10-15 PJ

Papier en karton Nederland kent een papierindustrie en in deze sector is een grote laagwaardigewarmtevraagZonnewarmtepotentieelisechterbeperktomdatdeprocessenveelrestwarmtebenuttenDesectordraagtactiefbijaandeenergietransitiedoorintezettenopefficiencydoorhergebruikvanwarmteenreststoffen

Chemische industrie er zijn nog geen studies gedaan naar de bijdrage van zonnewarmte aan de chemische industrie op lange termijn

Textiel industrieerisonvoldoendebekendoverhetpotentieelindeNederlandsetextielindustrie(inclusiefwasserijen)

Zonnewarmte en utiliteitZiekenhuizen-verzorgingshuizensportaccommodatieszwembadenenhotelshebbeneen grote vraag naar warm tapwater n hoge comforteisen aan ruimteverwarming Er is dus eengrootpotentieelvoorzonnewarmtetechniekenDeinschattingenvoorhetpotentieelvarieumlrenEcofys stelt in 2007 dat de warmtevraag van ziekenhuizen verzorging sport zwembaden enhorecasamen5PJthwasBijdezesectorensameniseenpotentieelvanongeveer25PJthjaar voor zonnewarmte

Detotalewarmtevraaginutiliteitisongeveer230PJwaarvandebovengenoemdesectorenongeveer85PJgebruikenaanwarmte(warmwaterenruimteverwarming)OngeveerdehelfthiervanzoutheoretischmaximaaldoorzonnewarmtetechniekenopgewektkunnenwordenHollandSolarsteltdathetpraktischehaalbare25hiervanisinconcurrentiemetandere(warmte)opwekkingstechniekenHetpotentieelwordtop11PJgesteld

Naarschattingiserreeds044PJjaarbijdragevanzonnewarmteindezwembadeneneenonbekendehoeveelheidbijhotelsencampingsHetpotentieelvoorzwembadenisvolgensHolland Solar 45 PJ Ziekenhuizen passen veelal WKK toe voor eigen elektriciteitsopwekking waardoor de vraag naar zonnewarmte moeilijk ontstaat Hier wordt de komende decennia dan nog niet veel van verwacht Voorverzorgingstehuizenendehotelsectoriswordthetpotentieelgeschatopongeveer2respectievelijk4PJ

DefinancierbaarheidvanzonnewarmteprojectenvaakeenbelemmeringVeelalzijneigendom en gebruik van vastgoed gescheiden waardoor kosten en baten bij verschillende partijenliggenDaarnaastishetinvestereninzonthermischofanderetechniekenmeestaleenbedrijfsvreemdeactiviteitenheeftdaaromvaakgeenprioriteitDeprojectomvangisvaaktekleinvoorfinancieringdoorbankenensubsidieisnietbeschikbaarEIAisindezesectorvaakdeenigestimuleringvanuitdeoverheid(vooruitlegEIAzieBijlage1 Toelichtingfinancieumlleaspectenmarktzonne-energie)

Zonnewarmte en land- en tuinbouwIndeland-entuinbouwis84PJwarmtegebruiktin2010(=24miljardm3aardgas)waarvan

bull 09 PJ voor melkveehouderijbull 35 PJ voor intensieve veehouderijbull 75 PJ voor glastuinbouwbull 5 PJ overige

IndeglastuinbouwwordtveelinspanninggedaanomtotenergieefficiencytekomenNunog draagt voornamelijk WKK bij aan de warmtevoorziening in de glastuinbouw en worden zonthermischetechniekennietactieftoegepastindezesectorErzijnopditmomentwelgoedemogelijkhedenindemelkvee-enintensieveveehouderijHettotalepraktischemarktpotentieelvoorzonnewarmteindeland-entuinbouwwordtvoorlopiggeschatop2-3PJ

2928

Warmtenetten en zonnewarmteZonnewarmteistechnischgeziengeschiktvoorhetinvoedeninwarmtenettenzoalsbijvoorbeeldinAlmerewordttoegepastErisgeeninschattinggemaaktvanhetpotentieelvan deze toepassing in Nederland maar er worden goede resultaten behaald in Denemarken en Duitsland In die landen blijkt dat toepassingen vanaf 6000 m2 collector oppervlak economisch rendabel kunnen zijn

65 Conclusies Potentieel zonnewarmte

Erismet50-100PJveeltechnischpotentieelvoorzonnewarmteinverschillendesectorenDe snelste en eenvoudigste te realiseren groei valt te verwachten bij huishoudens zwembaden en de agrarische sector

Er zijn vooralsnog geen beperkingen gevonden in het ruimtegebruik er is voldoende ruimte op het vastgoed voor het opwekken Zonnewarmte systemen kunnen naast zonnepanelen ruimte vinden op de Nederlandse daken

BelemmeringenzijnvooralhethuidigerendementtovfossielalternatiefvanwegelagebelastingopgaseneenlastigefinancierbaarheidvanprojectenVerhogenvanenergiebelastingopgasverhogenvandeEIAbetereoptiesindeSDE+enbetereregelingenvoorzonnewarmteindelandbouw(parallelaanzonnestroom)zoudendemarktbeterdoenontwikkelenOnderzoeknaarhetpotentieelendebelemmeringenvoorzonnecollectorveldendieinvoedenopwarmtenettenwordtaanbevolenHierligtnaarverwachtingnogeengrootpotentieel

HetinschattenvanhetpotentieelvanzonnewarmtetoepassingenindeNederlandseindustrie kent verschillende versies Het verdient aanbeveling de achtergronden te analyserenenhetdaadwerkelijkpotentieelindeindustrieteonderzoekenVoorlopigmagmenaannemendatertechnischenfinancieelrendementtebereikenisineenaantalindustrieumllesectorenmetnamedefoodsectorHetopenstellenvandeSDE+voormeerzonnewarmtetoepassingenzouhierbijkunnenhelpenOmhetvolledigepotentieeltebenuttenzaldepositievanduurzaamopgewektewarmtemoetenverbeterentenopzichtevan warmte uit fossiele bronnen

7 Zonnestroom potentieel

IndithoofdstukwordthetpotentieelvoorzonnestroominkaartgebrachtHierbijwordt gekeken naar de maximaal beschikbare ruimte en de hoeveelheid energie die op deze ruimte opgewekt kan worden Er wordt hierbij onderscheid gemaakt tussen het theoretischeenhetpraktischepotentieel

Deafzetvanzonnepanelenverdubbelt(ofverdrievoudigt)inNederlandelkjaarsinds2008Figuur 9 laat het totaal opgesteld vermogen van zonnestroom per jaar zien De sector stelt dat in oktober 2014 de grens van 1 GWp aan opgesteld vermogen is gepasseerd

Figuur 9 ontwikkeling zonnestroom in NL (2013 is inmiddels bijgesteld tot 722 MWe) Bron Rapportage Hernieuwbare Energie RVO

71 Theoretisch potentieel zonnestroom

DevermogensdieopdedakeninpotentiegeplaatstkunnenwordenzijninTabel 10 gegeven Hierbij is conform de studie van DNV GL gerekend met 160 Wp per m2 dakoppervlak Dit is op basis van huidige technologie en gaat ook uit van een maximaal gebruik van al het geschikte dakoppervlak Momenteel staat er in Nederland ongeveer 1 GWpwaarvan80woningenenruim10indelandbouwDesectorverwachtin2020intotaal 5 GWptehalenbijgelijkblijvendbeleidBijhetmaximaalstimulerenenhetopheffenvan alle belemmeringen kan dit zelfs oplopen tot 8 GWp

3130

Tabel 10 potentieel PJ zonnestroom op basis van dakoppervlak

Totaal PJjaar potentieel

Alle da-ken in NL Huishoudens

Utiliteits-bouw incl industrie

Asbestdaken agrarisch Tuinbouwkassen

Drenthe 65 38 31 15 01Flevoland 44 28 17 11 01Friesland 87 51 40 22 01Gelderland 251 145 112 45 03

Achterhoek 00 23 00 14 00Groningen 76 66 13 28 00Limburg 142 88 57 17 05

Parkstad 00 21 00 01 00Noord Brabant 316 203 122 50 07Noord Holland 316 194 112 18 05Overijssel 142 83 63 33 01Utrecht 153 85 67 12 01Zeeland 44 32 14 13 01Zuid Holland 381 245 117 37 26Nederland 2016 1258 765 301 50

Tabel 11 potentieel PJ zonnestroom woningen naar type en eigendom

PJjaar poten-tieel

Koop-wo-ningen

Huur-wo-ningen

Huur-woningen overig bezit

Corpor-atie-bezit

Hoog-bouwVVE

Grond-gebon-den wo-ningen

Totaal woningen

Drenthe 23 12 03 09 02 35 35Flevoland 17 09 02 07 02 25 26Friesland 29 18 04 14 03 48 48Gelderland 83 55 16 39 14 131 138

Achterhoek 14 07 02 05 01 22 21Groningen 38 26 07 18 07 59 64Limburg 51 34 11 23 10 77 85

Parkstad 11 09 03 06 03 17 20Noord Brabant 118 77 20 57 21 182 194Noord Holland 100 105 33 71 46 148 204Overijssel 47 31 08 23 08 75 78Utrecht 50 36 10 25 14 71 86Zeeland 20 10 03 07 02 30 30Zuid Holland 84 97 28 71 58 104 181Nederland 710 542 155 386 195 1063 1251

In totaal is er volgens studie van DNV- GL ruimte voor 66 GWp zonnepanelen op de NederlandsedakenOmgerekendinPJprimairverbruikgaatdatompotentieel208PJDit is bepaald op basis van gelijkblijvende rendementen van panelen en gelijkblijvend dakoppervlak(endusgelijkblijvendehoeveelheidwoningenenutiliteit)

72 Praktisch potentieel zonnestroom op huishoudens

Huishoudens met grote daken zullen hun dak niet helemaal volleggen met zonnepanelen Hetaantalzonnepanelenwordtnaarinschattingbegrensddoorheteigenverbruikenanderetoepassingenophetdak(zoalsschoorstenendakramenlichtkoepelszendmasten)

Tabel 12geefthetaantalTJpotentieel(cijfervoor2050)voorhuishoudensengeschatteTJin2020Inditscenarioblijfterongeveer70km2 over op de woningen als geschikt dakoppervlak

Tabel 12 scenario TJ zonnestroom in huishoudens in 2020 en 2050 (NB 1000 TJ is 1 PJ)

ProvincieScenarioTJ in 2020

Potentieel TJ in 2050

Drenthe 360 2600Flevoland 270 2000Friesland 490 3600Gelderland 1438 10000Groningen 440 3300Limburg 880 6400Noord Brabant 1800 13000Noord Holland 2100 16000Overijssel 810 6000Zuid Holland 2800 20000Utrecht 890 6500Zeeland 300 2200Nederland 12600 92000Deberekeningvoor2020isgebaseerdop5GWpschattingvoor2020inhetEnergieakkoordwaarvan 4 GWp op de woningen

3332

73 Potentieel zonnestroom op civiele werken

InHoofdstuk5ishetruimtepotentieelbeschrevenopandereplaatsendanopdedakenHet gaat in Nederland om 200 km2 op civiele werken en nog eens 200 km2 parkeerruimte Daarnaast is op de langere termijn ook honderd tot duizend km2 beschikbaar op de autowegen en rails

Tabel 13 Zonnestroom PJ potentieel op civiele werken

PJpotentieelCiviele werken 200 km2 90Parkeerruimte 200 km2 90Autowegen tot 100km2 440Hieruitblijktdaterdusnogeenaanzienlijkpotentieelteontginnenisopcivielewerkenboven parkeerruimte en boven de wegen Hoeveel daadwerkelijk gerealiseerd kan worden hangtsterkafvandeambitievandeRijksoverheidenallelokaleoverhedenVoor het daadwerkelijk realiseren van projecten op civiele werken en parkeerruimte zijn stimuleringsmaatregelennodigRuimtelijkeordeningenvergunningenzijnhierbijvanbelangalsookstimuleringsmaatregelenvoorafdekkenvandeonrendabeletopvandeopwekking

74 Conclusies potentieel zonnestroom

Binnen de sector woningbouw is het meest in het oog springende woningtype de grondgebondenwoningTweederdevanhetpotentieelvermogenhiervanligtbijdewoningendieinparticulierbezitzijnOpvallendisdathetaandeelvanVVE-enlandelijkgezien klein is in vergelijking met andere bouwtypen De verhoudingen tussen woningtypen varieumlrenechtersterkmetperregioprovinciedushetpotentieelook

Utiliteitendeagrarischesector(mnmetasbestdaken)herbergtookeengrootpotentieelHetpotentieelopandereruimtedandedakenwordtverdernietgeanalyseerdGeziendegroottevanditpotentieelverdienthetaanbevelingdekansenenbelemmeringennaderteonderzoeken

Deachtergrondenhethandelingsperspectiefvoordeverschillendesectorenintermenvanfinancieumlleeninstitutionelebelemmeringenwordtbehandeldinhetvolgendehoofdstuk

8 Beschrijving potentieel zonnestroom in verschillende sectoren

IndithoofdstukwordtdehuidigeenpotentielemarktvanzonnepaneleninNederlandpersector beschreven De sectoren die besproken worden zijn

bull particulierewoningbezittersparticuliereverhuurdersenwoningcorporatiesbull agrosectortuindersveeteeltbedrijvengroente-enfruittelersbull MKBkantoorfunctiesenprocesfunctiesbull overheidutiliteitvanzorginstellingenonderwijskantorensportenrecreatiebull civiele werken snelwegen taluds dijken oevers kanalen gemalen

parkeerplaatsenspoorenstationsbull Groot Vastgoed Privaat

81 Particuliere huiseigenaren

De groei in zonnepanelen van de laatste jaren is vooral te danken aan de groei bij de particulierehuiseigenarenNaarschattingstaatereind2014ruim1GWpaanvermogeninNederlandOngeveer80hiervanligtopdakenvanwoningen[EPIA2014]NaarverwachtingblijftdegroeiopdeparticulierewoningmarktgoedzolangdehuidigesaldeerregelingofdeopvolgerdaarvangunstigblijftDiegroeikanbestendigdwordendoor verdere maatregelen zoals het systeem van energielabels

Een bijzondere categorie zijn de woningen of gebouwen die onder bescherming vallen zoals monumenten of beschermd dorp of stadsgezicht Eigenaren komen in dit geval vaak belemmeringentegenbijvergunningverleningenhetisnietaltijdduidelijkofietsmagofnietmagHoeweldeRijksdienstvoorCultureelErfgoedhiereenpublicatieoverheeftzijnhet de gemeenten die hun eigen afweging maken Vaak speelt ook een gebrek aan duidelijk afwegingskaderbijgemeentenwaardoorinitiatievenstranden

OokVVE-enkunnenhungemeenschappelijkverbruik(liftenventilatieverlichting)salderenopdealgemeneaansluitingDitgeldtnietvoordehuishoudensbinnendeVVEzijhebbenimmers geen eigen dak In sommige gevallen zijn er wel technische mogelijkheden om de geproduceerde stroom vanaf het dak naar de afzonderlijke huishoudens te leiden OokkandepostcoderooseenmogelijkheidbiedenDegroottevanhetdakisdaarbijweleen beperking die is vaak te klein om een serieus deel van elektriciteitsverbruik van alle huishoudens op te wekken Daarbij is het gebruik van het dak formeel een gezamenlijke beslissing van de VVE en daarmee kan de besluitvorming complex zijn Van de groei van zonnepanelen op appartementencomplexen kan daarom niet te veel verwacht worden

3534

82 Huurwoningen

WoningcorporatiesinvesterensomsinzonnepanelenDeverbeterdeenergieprestatiedoorzonnepanelen kan echter niet in de huurprijs verrekend worden De kosten liggen hierdoor bijdeverhuurderendebatenkomenbijdehuurderDeWoningcorporatieslossenditopdoor

bull de investering te bezien in het kader van maatschappelijk sociale doelenbull de investering zelf terug te halen via een vorm van lease naar de bewonerbull de investering door een ESCO te laten doen zie paragraaf 87bull huurders toestaan zelf zonnepanelen te laten plaatsen

Met deze randvoorwaarden wordt enkel een lichte groei voorspeld De groei van zonnepanelen zal veel harder gaan zodra zonnepanelen opgenomen worden in het huurtellingsysteem

Bijparticuliereverhuurderswordt(naarverwachtingvanHollandSolar)geeninteressantegroeimarkt gezien voor zonnepanelen In totaal bezit deze groep 15 km2 aan dakoppervlak De bereidwilligheid tot investeren in zonne-energie zal individueel verschillen en zal sterk afhangenvanhetverdienmodelvoordeverhuurder

83 Agrarische bedrijven

DeagrarischesectoriseengroeimarktvoordeafzetvanzonnepanelenAgrarieumlrszijneigenaar van hun vastgoed en zijn gewend aan een lange termijn investering Daarbij is vaak hetnodigekapitaalbeschikbaarenagrarieumlrskunnengebruikmakenvanSDE+subsidieeventueelincombinatiemetderegelingldquoAsbesterafZonnepaneleneroprdquoEenanderemogelijkheidishetgebruikmakenvandeEIAinplaatsvandeSDE+Erzijnookagrarieumlrsdiehun daken ter beschikking stellen voor buurtbewoners Voorlopig wordt er vanuit gegaan dat de markt voor zonnepanelen in de agrarische sector stevig kan blijven groeien

84 Het MKB

OndernemersuithetMKBdieeigenaarzijnvanhunpand(metdak)eneenverbruikhebbendat onder de 50000 kWh per jaar ligt kunnen een rendabele business case maken De terugverdientijdenzijnechtervaakeenstuklangerdaneenondernemerhanteertinzijneigenbedrijfsvoeringWaareenMKB-ereentermijnvan2tot5jaarheeftwaarinhijvooruitkankijkenisdeterugverdientijdvaneenzonnestroominstallatie8tot10jaarAlserwinstwordt gemaakt kan de EIA helpen Indienhetverbruikhogerisdan50000kWhbetaaltmenminderenergiebelastingIndienmeneengrootverbruikersaansluitingheefteneensysteemkiestvanbovende15kWpkanSDE+ aangevraagd worden Daarbij kan een knelpunt zijn dat het kapitaal niet beschikbaar is Hierbij zal het MKB investeringen in zonnepanelen alleen doen als het raakt aan de missieofvisievanhetbedrijfBedrijfsvreemdeactiviteitenwordenoverhetalgemeengeschuwd Veel MKB-ers zijn huurder van een bedrijfsruimte Deze groep zal niet investeren in zonnepanelen

Zonnepanelen zijn interessant voor die MKB-ers met eigen vastgoedbezit waarbij kostenreductieofvoorspelbaarheidvanenergiekostenterealiserenzijnmetzonnepanelenVoordezegroepvaltgroeiteverwachtenalserrustisoversalderen(ofdeopvolgerervan)en er borgstellingen mogelijk worden naast de SDE+ aanvraag

85 Zonnepanelen op civiele werken

Opdecivielewerkenendeverkeersinfrastructuurisveelpotentieleruimtevoorontwikkelenvanzonne-energieprojectenHoewelerwelinitiatieveneninnovatieveconcepten zijn om grondgebonden projecten te ontwikkelen bijvoorbeeld bij de A20 geluidswalbijNieuwTerbreggeinRotterdamzijneramperprojectengerealiseerdopgeluidswallen

Grondgebonden projecten halen momenteel moeilijk rendement De stroom wordt verkocht aan een leverancier voor ongeveer 5-6 cent per kWh terwijl de kosten geraamd wordenop15centperkWhDezefikseonrendabeletopzalmetSDE+subsidieaangevuldmoetenwordenofviaeenenergiebelastingkortingviacooumlperatiesDaarerwelinitiatievenzijn en interesse is wordt verwacht dat ook hier een groei ontstaat zodra SDE+ beter toegankelijkis(ditwordtalverwachtvandetoekenningenonlangsinfase6vanSDEin2014)enzodradepostcoderegelinggaatwerken

DaarbijwordtopgemerktdathiervergunningsprocesseneenrolspelenIndepraktijkleverenvergunningsprocessenbelemmeringenZosneuvelenprojectinitiatievendooronmogelijkheden in het bestemmingsplan of ontbreekt er een ruimtelijk afwegingskader Bijvoorbeeld zonnepanelen worden in de ruimtelijke ordening gezien als stedelijke objecten watindepraktijkkanleidentotafwijzingvanaanvrageninnietstedelijkgebied

In de toekomst zullen vragen aan de orde komen waarbij ruimtelijke ordeningsprocessen en vergunningsprocedures onder de loep genomen zullen worden Het ruimtelijk instrumentarium(streekplanomgevingsvisiebestemmingsplannenenz)moetwordenonderzochtopeenbeterensnellerhandelingsperpectiefvoornieuweenergietechnieken

Uit de markt zijn geluiden dat de kosten voor vergunningen erg hoog zijn in de voorfinancieringVoorrisicovolleprojectenisditeenmoeilijktenemenhorde

Toekomstigedoelgroepenzijnenergieleveranciersprojectontwikkelaarsencooumlperatiesvanplaatselijke burgers met MKB

3736

86 Groot Vastgoed Privaat

In Nederland is er een aantal grote vastgoedspelers zoals pensioenfondsen Corio Schiphol RealEstateMVGMenNSVastgoedHetbouwbesluitlegteenbelangrijkeenergieambitiein de nieuwbouw van vastgoed Toename de toepassing van zonnepanelen is in deze sector vooralteverwachtenindenieuwbouwEchternieuwbouwismomenteelbijnastilgelegddoorderecessieHetisonduidelijkhoelangdezesituatieblijftvoortbestaan

Op een aantal uitzonderingen na zijn in deze markt nog weinig grote investeringen gedaan indetoepassingvanzonnepanelenHierligtmogelijkweleentoekomstigverdienmodelvan het inclusief verhuren van objecten Ook het maatschappelijk verantwoorde karakter van groene kantoren is een drijfveer die vastgoedbedrijven kan prikkelen om in zonnepanelen te investeren Een cultuuromslag naar duurzaam en een andere kijk op de verhuurdersmarkt naar inclusief is hier voor nodig

Het verduurzamen en transformeren en zoeken van nieuwe business modellen met stakeholder involvement is een nieuw issue in een deel van de vastgoedmarkt Dit wordt veroorzaaktdoordeleegstandenrecessieproblematiekEnerzijdsleidtderecessietoteen onmogelijkheid tot investeren wegens het moeten afwaarderen van het vastgoed Anderzijdswordthierookeentoekomstigekansgezienvoorverduurzaming

Verwacht wordt dat de mogelijkheden van de postcoderoos enige groei in deze sector kunnen veroorzaken denk bijvoorbeeld aan winkelcentra Hoe deze kansen zich vertalen in eenpotentielegroeivandeafzetvanzonnepanelenindezesectorisniettevoorspellen

87 ESCO

DeESCO(EnergyServiceCompany)iseenentiteitdiedeinvesteringdoetvandezonnepanelenvoorbijvoorbeeldhuurwoningenvaneenwoningcorporatieDebatenvandezonnepanelenkomen(deels)terugbijdeESCOdoorhetdoorberekenenvandeinvesteringvia verhoging van de servicekosten De huurder kan gebruik maken van het salderen en heeftdaardooreenlagereenergierekeningDewoningcorporatiehoefthierdoornietteinvesterenenhetrisicotedragenendehuurderheeftmeervoorspelbareenvaakooklagere kosten aan energie

VerwachtwordtdatdezeESCO-constructieookvooranderesectoreneenoplossingkanbieden om de kosten en baten van de huurder en verhuurder bij elkaar te brengen Het verbindenvankennisaandemarktishiereenkritischesuccesfactoraangeziendoordecomplexiteit van de regelgeving de contracten niet makkelijk door de markt alleen kunnen worden opgelost

88 Ziekenhuizen en zorginstellingen

Ziekenhuizen en zorginstellingen worden niet als een groeisector voor zonnepanelen gezien Dehoofdredenhiervoorisdatziekenhuizenaloplossingenhebbenvoorautonomeoff-gridbedrijfszekere energievoorziening Zonnestroom past op korte termijn niet in dat model Opdelangeretermijnzoudecombinatievanzonnepanelenengroteaccursquostechnischeenoplossingkunnenbiedenmaarvoorlopiglijktdatfinancieeloninteressant

Ookzorginstellingenhebbendeprimairefunctietotzorgverlenenenhebbenmeestalniet de mogelijkheid kapitaal vrij te maken voor investeren in duurzaamheid Mocht in dezesectorwelkapitaalbeschikbaarkomendaniserincombinatiemetdeSDEweleenmogelijkheidomkostentebesparenDepotentiehiervanislastiginteschatten

89 Potentieel op overheidsvastgoed

Er is 21 km2potentieelbenutbaardakoppervlakopoverheidsvastgoedenerisveelaandacht voor het verduurzamen ervan In 2018 moet nieuwbouw van overheidsgebouwen energieneutraal gedaan worden Het ligt ook voor de hand dat de landelijke en lokale overheidinvesteertindeduurzaamheidvanhaarvastgoedIndepraktijkiserechtereen aantal hindernissen dat de groei van duurzame toepassingen op overheidsdaken tegenhoudinformatieoverdepandenisvaakniettoegankelijkofnietbeschikbaarhetbezit is niet duidelijk in kaart de energierekeningen zijn complex of onvindbaar en vaak isdeinformatieverspreidoververschillendeafdelingenZowelbijnetbeheerdersalsbijenergieleveranciersisdeadministratieopoverheidsvastgoedlangnietaltijdeenduidigDitbetekentdatmeninpraktijkweiniginzichtheeftinhethistorischenergieverbruikeniserdoorontbrekendenulmetingmoeilijkeenbesparingsplanrondtekrijgenDaarbijisertechnischeinformatienodigvoordeengineering van een zonnepanelen systeem Aangezien veelinformatieontbreektishetlastigaanbiedingenuitdemarkttekrijgendiegoedvergelijkbaar zijn

3938

810 Overheidsvastgoed onderwijs

Het onderwijs kan men onderverdelen in kleinverbruik en grootverbruik van energie Onderwijsinstellingen zoals universiteiten het beroepsonderwijs en het middelbaar onderwijshebbenmeestaleengrootverbruikersaansluitingZijinvesterendaaromzeldenin zonnepanelen omdat de kale energieprijs laag ligt en het investeringsbedrag daardoor tehoogisHetaanvragenvanSDE+subsidieofhetgebruikmakenvaninitiatievenmetcooumlperatiesindebuurtzoueenmogelijkheidbiedenIndepraktijkwordthiermomenteelweinig van verwacht omdat onderwijs zich richt op de kerntaken Om hierin beweging krijgen zal er naar andere arrangementen moeten worden gezocht

Het basisonderwijs valt in de categorie kleinverbruiker met een verbruik dat vaak onder de50000kWhjaarligtZonnepanelenzijndusfinancieelinteressantHeteigendomvan schoolgebouwen kent een complexe structuur Het juridisch eigendom van de openbarescholenligtbijdegemeenteveelalgeregeldviaeenstichtingEenstichtingdiehetjuridischeigendomheeftvaneenobjectwaarbijdegemeentezgclaimrechtheeftzorgtzolangdestichtingactiefisvoorhetonderhoudDeStichtingbetaaltookdeenergierekening Daarmee liggen zowel de kosten als de baten bij dezelfde rechtspersoon Dit maakt dat investeringen in zonnepanelen zullen lonen De beschikbaarheid van kapitaal ishiervaakhetprobleemErzijnoverhetalgemeengeeninvesteringsbudgettenvoorenergiebesparingen bij de basisscholen en aan kapitaal is moeilijk te komen

Bijhetbasisonderwijsgeldtookdatmenzichrichtopdekerntakenendepraktijkwijstuitdat die focus ook hard nodig is Zonnepanelen staan ver buiten die kerntaken Toch zijn erprojectenbekendwaarbijerdoormiddelvanouderparticipatieentechniekonderwijstoch zonnepanelen op de daken komen Alleen al vanwege de aanhoudende interesse van oudersenkinderenkanerenigegroeiverwachtwordenbijdebasisscholenDesituatieleent zich voor investeringen via crowdfunding of mogelijkheden met de postcoderoos

Inditrapportisernietgekekennaardesituatiebijdeniet-openbarescholen

Conclusies en aanbevelingen potentieel zonne-energie

Algemeenkangesteldwordendatereengrootpotentieelisvoorzonne-energieinNederlandVoorzonnestroomisdat200ndash400PJenvoorzonnewarmteisdat100-300PJfinaleenergieTer vergelijking dit is ongeveer gelijk met totale energiegebruik van alle huishoudens (anno 2015)

Zonne-energiekenteengrootdraagvlakindesamenlevingMetgunstigeenstabielevoorwaardenzalfinancieringsbereidheidbijparticulierenbedrijvenenfinancierserggrootblijven en zullen zonne-energie technieken een groot succes worden in Nederland

Ruimtelijke mogelijkheden

Hetruimtelijkepotentieelopennaastdedakenisdermategrootdatopwekkingvanstroomof warmte met de zon grote mogelijkheden biedt in Nederland Ruimtelijke beperkingen zijn er vooralsnog niet Alleen al op de Nederlandse daken is 400 km2 geschikt om te gebruiken voor energieopwekking met de zon Naast de daken is er nog veel extra ruimte te vinden op civiele werken zoals parkeerterreinen taluds geluidsschermen en langs wegen en sporen DitzouintheorieruimtebiedenvoorenkelehonderdenGWpzonnestroom(eind2014staaterinNederland1GWp)Voorzonnewarmtegeldthetzelfdeerisvoldoenderuimteomwarmte met zon op te wekken Over het algemeen zullen zonnewarmte en zonnestroom elkaar niet verdringen door ruimtegebrek

Voor de verdere toekomst is het nodig om dit ruimtegebruik op zorsquon wijze te omkaderen dat bestaande eigenaren van zonne-energie systemen zeker kunnen zijn van rendementen ennieuweinitiatiefnemersvoldoendehandelingsperspectiefhebbenoamiddelstransparante en snelle ruimtelijke processen

Ruimtelijk instrumentariumbull Hetgoedkunnenbenuttenvandakruimtemetzonne-energiesystemenkan

in gevaar komen door nieuwe bouwwerken en bomen Dit kan mogelijk in de toekomsttotbeperkingenleidenvanproductievanzonne-energieHollandSolarziet voor de toekomst een ruimtelijk vraagstuk waarin beperking van schaduw doorbouwwerkenenbomenalseenrechtwordtervarendoorparticulierenenbedrijven met zonne-energie Dit gaat mogelijk om meer dan de reguliere inspraak- enbezwaarproceduresOplossingsrichtingenzoudenuitgewerktkunnenwordenhiervoor

bull Binnen bescherm stad- en dorpsgezicht en op monumenten zijn zonne-energie toepassingenmogelijkHiervoorheeftRijkdienstvoorCultureelErfgoedhandreikingen ontwikkeld met als doel de gemeenten een duidelijk afwegingkader bij vergunning te bieden en gebouweigenaren te helpen bij het plan Het verdient aanbevelingdezepublicatiesgoedintezetten

bull Het reserveren van ruimte in woningen voor opslag- en regelapparatuur van warmte en elektriciteit is wezenlijk voor de toekomst In de nieuwbouw zou dit onderdeel kunnen worden van het bouwbesluit In de bestaande bouw zijn hiervoor soms fysieke beperkingen

4140

bull BouwenmetgrootzonpotentieelvraagtaandachtbijverkavelingorieumlntatievandewoningendeinterneruimtevoorinstallatiesRuimtelijkeordeningsinstrumentenzijnhiernognietoptoegerusthoewelinhetdepraktijkwelregelmatigvoorkomtdat gemeenten sturen op zongericht verkavelen De kennis hiervoor is al jaren beschikbaar oa via infoMil

bull Er is een gebrek aan actuele data van energieopwekking en -verbruik per techniek landelijk en per regio of provincie Dit is wel noodzakelijk voor de monitoring en het kunnensturenopenergietransitielandelijkenregionaalOokvoorhetbedrijfslevenisdergelijkeinformatieommarktkanseninteschattenenverdienmodellenoptebaseren Het wordt aanbevolen dit te verbeteren

Extra aandacht voor gemeentelijk ruimtebull Er zijn veel mogelijkheden voor zonnewarmte en zonnestroom op het

maatschappelijkvastgoed(onderwijsgemeenteenprovinciesportzorg)Dezeruimte voor groei kan op korte termijn benut kunnen worden als gemeenten hier meer op sturen Dit kan voor zonnestroom door ofwel zelf projecten te realiseren ofwel daken ter beschikking te stellen Financierbaarheid hiervan zal eenvoudigkunnenwordenalsditpotentieelindevormvangroteprojectenwordtaangeboden

bull Binnenstedelijke bouwwerken van gemeenten zoals parkeergarages en parkeerterreinenbiedeneengrootpotentieelvoorverduurzamingvanenergievoorzieningErwordtveelverwachtvandecombinatiemetelektrischemobiliteit Hier is echter geen sturing op vanuit overheden Het verdient aanbevelingmogelijkesturingofstimuleringhiervoorteonderzoeken

Belemmeringen voor groei

Debelemmeringendieervoorzorgendathetpotentieelinbepaaldesectorenonder-ofonbenutwordtopkortetermijn(tot2020)zijnveelalfinancieelvanaardErisofweleengebrekaanfinancieringofweleristeveelonzekerheidoverfinancieumllerendementenDitgeldtmetnamevoorzonnewarmteVoorzonnestroomishetfinancieumlleenfiscaleinstrumentarium op een enkele sector na voldoende om de uitrol te bevorderen Hierbij is welzekerheidnodigoverfinancieelrendementvaneventueleopvolgervanhetsalderenna2020

Watbetreftzonnewarmteblijftveeltechnischpotentieelonbenutomdatzonnewarmtemomenteel niet kan concurreren met warmte uit fossiele bronnen Dit komt doordat deexternekostenvanfossielebrandstofzoalsmilieuvervuiling(nog)nietindeprijszijnopgenomenmaarookomdathethuidigefinancieumlleinstrumentariumdatditmarktfalenmoet compenseren voor zonnewarmte beperkt is

Kansen voor groei korte en middellange termijn

DegroeiindeparticulieresectorblijftnaarverwachtinggrootDegroeivanzonnepanelenindeparticulieresectoriseengoedvoorbeeldwaarbijoverheidsbeleiddankzijhetsalderen deze groei verwezenlijkt Deze markt zal nog lang kunnen blijven groeien bij eencontinubeleidvandeoverheidDitvraagtweleenbetrouwbareoverheiddiehelderekeuzenmaaktoverhetsalderenBijaanpassingenvanhetbeleidopenergiebelastinginrelatietothetsalderenzullenparticulierenlangjarigezekerheidnodighebbenoverhetrendement op hun aanschaf

Zonnestroomindehuursector(woningcorporaties)zaleenbeteregroeikrijgenalshethuurtellingsysteem wordt aangepast op aanwezigheid van zonnepanelen Dan wordt hetinteressantervoormeerwoningcorporatiesomteinvestereninzonnepanelenToepassingen van zonnewarmte zijn wel al onderdeel van het huurtellingssysteem De gewenste groei van het gebruik van zonnewarmte vraagt gerichte aandacht Wenselijke oplossingenhebbengeenruimtelijkeaspectenditzijnvooralfiscalemaatregeleneneenbeterepositievanzonnewarmteindeSDE+implementatievanenergieprestatielabelsvoorapparatenenverderehandhavingopenergieprestatiesvangebouwenBinnendeuitvoering van het energieakkoord wordt dit momenteel verder uitgewerkt De groei bij de VVE-en is beperkt Dit is nog niet eenvoudig op te lossen de keuzes drijven sterkopdemotivatiedeorganisatiegraadenhetfinancieelvermogenvandeverenigingErzijnwelveleVVE-enactiefomzonnepanelentegaanrealiserenHollandSolarverwachtpas echt groei als er een oplossing komt waarbij VVE-en met gezamenlijke opwekking via de huishoudelijkeaansluitingadministratiefmogensalderenIndeloopvan2015zalblijkenofde ldquopostcoderoosrdquo hiervoor uitkomst biedt VoorhetMKBgeldtnogsterkerdanvoordeparticulierewoonsectordatzonnepanelenenzonneboilersinteressantwordenzodraerzekerheidisovereigenbedrijfsvoering(enlocatie)eneeninteressanteldquoreturnoninvestmentrdquotehalenvaltDitkangerealiseerdworden met een langjarige zekerheid over salderen of enige zekerheid over kansen in de SDE+ bijvoorbeeld door middel van het verhogen van budget op SDE+ Op de daken van onderwijsinstellingen valt nog veel ruimte te vinden en het lijkt om vele redeneninteressantomzonnestroomprojectenterealiserenopscholenIndepraktijkzijn er vooral belemmeringen zoals complexe eigendomsstructuren en afwezigheid van financieringsmogelijkhedenDaarbijhebbenscholeneenstriktetaakopvattingErzijnveelsoortigeoplossingenvoorhandenvancrowdfundingtotenmetcommercieumlleESCOrsquosIndepraktijkhangtderealisatiesterkafvandewilvanindividuenendegekozenoplossingen

Kapitaal

Er is in Nederland kapitaal beschikbaar voor duurzame projecten Banken en pensioenfondsen willen investeren in decentrale opwekking Er is echter geen interesse in kleine projecten en vanwege het decentrale karakter van zonne-energie is het kapitaal moeilijk beschikbaar te krijgen De markt zal hierin zelf oplossingen kunnen vinden zoals het clusteren van projecten Een overheid zou als partner bij onderwijsinstellingen pensioenfondsenenbankendezeproblematiekookkunnenadresseren

4342

Verdere regelgeving

Het inpassen van decentrale duurzame energie vraagt op langere termijn aanpassingen in de fysieke elektrische infrastructuur Hier wordt momenteel op voorgesorteerd Er zijn verschillende aspecten mbt techniek en regelgeving die uitgewerkt worden Er worden momenteel geen dringende knelpunten gezien

Invoedeninwarmtenettenmetzonne-energievraagtaandachtHiervoorzaltechnischenwatbetreftregelgevinggerichtaanmoetenwordengewerktDezemogelijkheidkande groei van de opwek met zonnecollectoren verhogen De nadere details hiervan kunnen worden uitgewerkt met de sector

Bijlage 1 Toelichting financieumlle aspecten markt zonne-energie

kWh prijs DeenergiebelastingisdominantvoordeprijsvanelektriciteitvoordeconsumentDitwordtzichtbaar gemaakt in Figuur 10

Figuur 10 Opbouw kWh prijs per sector NB elektriciteitsprijs kaal is marktprijs Netbeheerderskosten indicatief deze wisselen per regio en per aansluiting

De variabele kosten per verbruikscategorie worden ook nog in tabel vorm gegeven zie Tabel 14

Tabel 14 variabele kWh kosten per categorie (2015)

0 tm 10000 kWh

10001 tm 50000 kWh

50001 tm mln kWh

gt 10 mln kWhparticulier

gt 10 mln kWhzakelijk

Energiebelasting euro 01196 euro 00469 euro 00125 euro 00010 euro 00005Kale kWh prijs euro 00640 euro 00640 euro 00640 euro 00640 euro 00640Duurzame Energie-opslag euro 00036 euro 00046 euro 00012 euro 0000055 euro 0000055Energiebelastingop totaalprijs 66 45 18 2 1

NB In deze variabele kosten zijn niet de vaste netwerk- en systeemkosten verwerkt

Kleinverbruikers tot 10000 kWh jaar hebben het hoogste rendement op zonnepanelen Hierondervallenvoornamelijkhuishoudens(particulierenhuur)eneendeelvanhetMKBKleinverbruikers tot 50000 kWhjaar hebben ook een redelijk rendement mits zij een aansluitinghebbenvanmax380A(endusmogensalderen)ofeenSDE+subsidiekrijgenHieronder vallen veelal onderwijsgebouwen klein publiek vastgoed MKB en agrarische bedrijvenVVE-enmetliftenenventilatievallenookindezecategorieBedrijven met gebruik boven 50000 kWhjaar zullen SDE+ subsidie nodig hebben om zonnepanelen rendabel te maken

Gasprijs

Tabel 15 variabele gasprijzen per categorie 2015 ex netwerkkosten

0 tm 17000 m3

17001 m3 - 1 mln m3

1 - 10 mln m3

gt 10 mln m3

Energiebelastingeurom3 euro 019 euro 007 euro 002 euro 001Kale gasprijs eurom3 euro 062 euro 062 euro 062 euro 062Duurzame Energie Opslag euro 00074 euro 00028 euro 00008 euro 00006Energiebelastingoptotaalprijs 24 24 10 3VoordegasbelastingvaltopdathetpercentagebelastingvoordelagerecategorieeumlnveellagerligtdanvoorelektriciteitAlternatievewarmtetechniekenzijndaardoormindersnelrendabel in vergelijking met reguliere ketels

4544

Salderen Kleinverbruikers(aansluitingentot380A)mogendestroomdieophetnetingevoedwordtopjaarlijksebasisaftrekkenvandestroomdiehetnetonttrokkenwordtZoheeftmennutvanelkeopgewektekWhHetelektriciteitsnetfungeertzoalsbuffervoordenietgebruiktestroomdiezonnepanelenopwekkenDewettelijkebasishiervoorzijndeElektriciteitswetende WBM

Elektriciteitswet1998steltinArtikel31cldquoVoorkleinverbruikers(le3x80A)betaalthet energiebedrijf tot 5000 kWh voor terug-geleverde stroom dezelfde prijs als zij voor geleverdestroominrekeningbrengt(ongeuro007)Voorhetmeerderebetaaltzijeenredelijkeprijs(minimaal70APXongeuro005)rdquo

WetbelastingenopmilieugrondslagsteltinArtikel50lid1en2datbelastingwordtgehevenopldquohetpositievesaldovandeviadeaansluitinggeleverdeelektriciteitminusdeviadeaansluitingingevoedeelektriciteitrdquoBijnietduurzameelektriciteitsopwekkingwordtdit begrensd tot 5000 kWh invoeding

Gemeten over de afschrijfperiode wekt men met zonnepanelen elektriciteit op voor ongeveer 14 centkWh6 Daar de prijs op het voor kleinverbruikers ongeveer 23 cent kWhof15centkWhisissaldereneengoedstimuleringvoorhetaanschaffenvanzonnepanelen

Ditbetekentdatvoordekomendeperiodevooraldehuishoudenshiervanprofiteren

Salderen was tot voor kort alleen geldig voor huiseigenaren en huurders met eigen zonnepanelen Per 2015 is de regeling ook van kracht voor huurders met zonnepanelen die deverhuurderheeftgeplaatst

6 Hierbij wordt uitgegaan van SDE berekeningen voor basisbedrag Zon PV van ECN

SDE+ subsidie NederlandheeftdeSDE+subsidiealslangjarigsubsidiemogelijkheidvoorenergieopwekkingvoorhernieuwbarebronnenzowelelektriciteit-alswarmteproductieMenkanopprojectbasisexploitatiesubsidievoor15jaaraanvragenJaarlijkswordensubsidiebedragenaangepast op basis van door ECN bepaalde onrendabele top per opwekkingtechniek Het totaalbudgetwordtjaarlijksvastgesteld(2013wasdat15mldeuro2014en20153mldeuro)Per jaar zijn er een aantal fasen waarin ingediend kan worden met elke fase een hoger subsidiebedrag Toekenning van projecten gaat tot het budget overschreven is

SDE en zonnestroom De SDE+ subsidie is gericht op grotere projecten niet voor de kleinverbruiker Voor zonne-energie zijn projecten subsidiabel van hoger dan 15 kWp voor zonnestroom en meer dan 100m2 collector oppervlakte voor zonnewarmte systemen In 2013 is er 133 MWp aan zonnestroomprojecten toegekend via de SDE+ In 2013 is 15 MWp daadwerkelijk gerealiseerd met SDE+ subsidie In 2014 is en met oktober 25 MWp met SDE+ gerealiseerd De gegunde projecten in 2013 zijn dus nog maar deels gerealiseerd Ter vergelijking in 2013 zijn in totaal 355 MWp bijgeplaatst volgens CBS In 2014 is in november een massale inschrijving geweest op de laatste fase Tot november zijn573aanvragengedaanmettotaal160MWpvermogenOpdeeerstedagvanfase6(op4novemberjl)zijner2718aanvragengeteldmettotaal1240MWpvermogen

SDE en zonnewarmteZonnewarmte is in 2012 voor het eerst in de SDE gekomen als subsidiabele techniek Er zijn echter nog maar een aantal zonnewarmte projecten tot stand gekomen met SDE subsidie De oorzaken zijn vermoedelijk de hoge ondergrens voor subsidiabele projecten en de relatieveonbekendheidmetdetechniekendesubsidieDeondergrensis100m2collectoroppervlakDatsluiteengrotegroepMKB-ersuitMetnamehotelssportfaciliteitenwellness en veel agrarische bedrijven kunnen niet aanvragen bij de SDE+ daar het collectoroppervlak tussen 25 en 100 m2 ligt

Energie Investeringsaftrek (EIA)DeEnergieInvesteringsaftrek(EIA)iseenfiscaleregelingBedrijvenkunneneendeelvanhuninvesteringskosteninenergiebesparendeenhernieuwbaretechnologieeumlnaftrekkenvanhunfiscalewinstHierdoorbetalenzeminderinkomstenbelastingofvennootschapsbelastingHetgemiddeldebelastingvoordeelvandeEIAis10procentvandeinvesteringskosten

Veel bedrijven maken gebruik van de EIA sinds 2012 gaat dat om duizenden bedrijven die investeren in zonnewarmte of zonnestroom In totaal is er in 2013 voor ruim 200 miljoen geinvesteerd in zonne-energie door bedrijven die EIA aangevraagd worden RVO meldt dat dit met name door agrarische bedrijven wordt gedaan

CombinatievanEIAmetSDE+isnietmogelijksinds2014Menmoetbeslissenwelkeoptiehet best bij de bedrijfsvoering past

De EIA zal voorlopig een interessant instrument zijn om zonne-energie investeringen mee uittelokkenbijbedrijvendiewinstmakenDeondergrensvoorEIAissysteemgroottevan25 kWp

4746

Asbest eraf Zonnepanelen eropVoor agrariers met asbestdaken is er een interessante regeling ldquoAsbest eraf zonnepanelen eroprdquo Dit is een regeling van provincies in samenwerking met het Rijk Deze subsidie mag gecombineerd worden met de SDE+

Btw vrijstellingInjuni2013heefthetEuropesehofbepaalddatdeoverdeaanschafeninstallatiebetaaldebtw kan worden teruggevraagd Dit kan omdat iedereen die tegen vergoeding stroom levert wordtgezienalsbtw-ondernemerParticulierenmoetenontheffingvragenopgrondvandeKleine-ondernemersregeling voor de btw over de terug geleverde energie Door de werking vandekleine-ondernemersregelingbetalenparticuliereeigenarenvanzonnepanelenpasbtw als het per saldo verschuldigde btw-bedrag in een kalenderjaar hoger is dan euro1345 Particuliereeigenarenvanzonnepanelenzullendezegrensindepraktijknietbereikenenkunnendaardooromontheffingvanadministratieveverplichtingenvragen

HetrendementvanzonnepanelenisvoorhuishoudensnoggunstigergewordendoordezemogelijkheidDeadministratievehandelingenzijnnietvooriedereeneenvoudigDezemogelijkheidheeftdaaromookverwarringgegevenopdeconsumentenmarktVerwachtwordt dat men hier snel aan gewend is

De postcoderoos of energiebelastingkorting voor cooumlperatiesNietiedereenheefteeneigendakdatgeschiktisOmparticulierenenMKBzondereigen dak de mogelijkheid te geven ook zonnestroom op te wekken is de zogenaamde postcoderoosregelingontwikkeldInhetEnergieakkoordvandeSERiseenbelastingkortingvan 75 eurocent per kWh afgesproken voor terug levering van hernieuwbare energie door eencooumlperatieofdooreenverenigingvaneigenaren(VvE)Deafspraakisper1januari2014ingevoerdDekortinggeldtalleenwanneerdeopgewekteenergiewordtgebruiktdoor kleinverbruikers waarvan de leden zich binnen de zogenaamde lsquopostcoderoosrsquo (viercijferigepostcodeplusaangrenzendepostcodes)vandecooumlperatieofVvEbevindenenalleenvoorelektriciteitdieaanhetnetwordtgeleverd[BronRapportagevanHernieuwbare Energie RVO]

TotophedenheeftdezeregelinggeengroeiveroorzaaktvanzonnestroomproductiedoorcooumlperatiesDitwordtveroorzaaktdooreencombinatievanadministratievecomplexiteitdeonduidelijkheidoverdekortingsperiodeenhetmoeilijkrondkrijgenvandebusinesscasedoorextrakostenzoalsaansluitingskostenInvesteerdersdeinzenhiervoorterugDeregelingisonlangsverbeterddoorhetterugbrengenvanaansluitingskostenhetverzekerenvan15jaarperiodevandekortingendoorhettoelatenvanondernemersinderegelingHollandSolarverwachtdatderegelinghiermeegaatwerkenvoorcooumlperatiesRuimtevoordergelijke projecten wordt veelal gevonden bij winkelcomplexen kerken scholen of andere utiliteitsgebouwen

Beschikbaarheid van kapitaalDeschaalgroottewaarindegroeivandecentraleplaatsingvanzonnepanelennuzitisteklein voor grote investeringsmaatschappijen waardoor er weinig tot geen grote projecten worden gerealiseerd Een randvoorwaarde voor een pensioenfonds of bank om in duurzameenergieteinvesterenisdathetomeenrelatiefgrotekapitaalinvesteringmoetgaanHetkaraktervanzonnepanelenheeftopditmomentdecomplexiteitdatvooralkleinschalige projecten met elk afzonderlijke contractueel en technisch maatwerk kunnen worden gerealiseerd Het bundelen van panden met homogene contractuele en technische aspecten is nodig voor grote investeerders Het losmaken van dit kapitaal zal nieuwe arrangementen vergen die vragen bundelt

Beschikbaarheid van leningenVia de website wwwikinvesteerslimnl is een energie bespaar lening aan te vragen voor particulierenDitiseenfondsdatinhetlevenisgeroepenvanuithetEnergieakkoordenheeftalsdoelparticuliereninstaattestellenteinvestereninenergiebesparinginclusiefzonnepanelen en zonneboilers

AnderemogelijkhedenzijnGreenLoansenfinancieringviahypotheekleningen

4948

Bijlage 2 Toelichting berekening potentieel zonnewarmte

Cijfers 2013 zijn op basis van CBS Cijfers2020zijnopbasisvaninschattingeninuitvoeringEnergieakkoord(inmiddelsooktevindeninKamerbriefWarmtevisie)naarschattingverdeeltoversectorenCijferover2050huishoudensenutiliteitisberekentopbasisvan

- Roadmap zonnewarmte 2007 Holland Solar

- CBS huishoudenprognoses

- Gemiddeldetapwatervraagperhuishoudenvan300m3aardgasequivalent

- 50vanwarmtapwaterkanmetzonnewarmtegedektwordenDezeisberekendoptotaalvan25PJ(obvinschattinggeschiktedakenenontwikkelingaantalwoningen)Voorruimteverwarmingwordteenpotentieelgeschatvan52PJ(uitgaandevanaantalgeschiktedakenontwikkelingaantalwoningenenbeterewarmteopslag)Inditrapportwordtuitgegaanvan77PJpotentieelinhuishoudens

- 70geschiktdakoppervlakvoorzonnecollectoren[TNOenBeararchitecten2001]

- Ineenalternatieveberekeningwordt40PJbijdrageaanwarmtapwaterbereidinggevonden(uitgaandevanallehuishoudensin2011)en46PJbijdrageaanwoningverwarming(uitgaandevan15vanverwarmingvanallewoningen)

- Deinschattingenpotentieelzonthermischvoorutiliteitvarieumlrenvan2PJ(ECOFYS2007)11PJ(RoadmapZonnewarmte2007)en45PJ(Cloosterman2014)

Cijfer 2050 van industrie is berekend op basis van - BerekeninginIEATask33IVDaarinwordtgestelddat32vandeNederlandse

industrieumllewarmtevraagdoorzonnewarmtegedektkanwordenobvanalyseop12sectorenBijdeberekeningwordtuitgegaanvan15energiebesparingperjaar(conformenergieakkoord)eneengelijkblijvendeindustrie

- AlternatieveinschattingenkomenuitstudiesvanESTIF(Europesebrancheverenigingzonnewarmte)enESTTP(EuropeanSolarThermalTechnologyPlatform)enRVOpublicatieWarmteenKoudeinNederland

- OpbasisvaneeneigenstudievanHollandSolariseenalternatieveinschattinggevondenvan45PJzonnewarmteindeutiliteitDitcijfergaatuitvanmaximaleinzetvanzonnewarmtetechniekeningezondheidszorgsportcultuurenrecreatieentoerisme(hotels)

Literatuur

- Benuttingvanzonne-energieindetuinbouwndasheenstrategischeverkenningWUR2011

- Bouwstenenvoorsociaalndashfactsheetmaatschappelijkvastgoed2011

- Datum25april2014BetreftBeantwoordingKamervragenvanhetlidDik-Faber(ChristenUnie)overdevoortgangvanhetconvenantldquoAsbestdakerafzonnepaneleneroprdquo

- Duurzamewarmteenkoude2008-2020potentieumllenbarriegraveresenbeleidEcofys2007

- EnergieTrend2014ndashECN

- EPIA Market Outlook 2014

- HernieuwbareenergieinNederland2013ndashCBS

- Het energieverbruik voor warmte afgeleid uit de Energiebalans CBS 2010

- HetpotentieelvanPVopdakenengevelsinNederlandCEDelft-februari1997

- KamerbriefWarmtevisieministerKamp02-04-2015referentieDGETM-ED15042827

- KoudeenWarmteinNederlandNationaalExpertisecentrumWarmtehttpwwwrvonlonderwerpenduurzaam-ondernemenduurzame-energie-opwekkennationaal-expertisecentrum-warmtewarmtecijfers januari 2013 RVO Nederland

- PotentialforSolarHeatinIndustrialProcessesIEAtask33IV2008

- PotentialofSolarThermalinEuropendashESTIF

- PVpotentieelstudieHetpotentieelvanzonnestroomindegebouwdeomgevingvan Nederland- DNV GL augustus 2014

- Raming maatschappelijke kosten van ruimtegebruik door het verkeer Ministerie Verkeer en Waterstaat adviesdienst Verkeer en Vervoer 2000

- Rapportage Hernieuwbare Energie RVO

- Versterking van de Nederlandse Energiesector Ecofys 2010

- Zonne-energieplannen en monumenten wegwijzer voor vergunningverleners Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonne-energie en uw monument wegwijzer voor eigenaren en huurders Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonne-energie in de historische omgeving groene gids Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonnewarmte een duurzame toekomst voor warmte en koude in NL Marcel Cloosterman augustus 2014

5150

52

Korte Elisabethstraat 63511 JG UTRECHTNederland

+31(0)302328008hollandsolarhollandsolarnlwwwhollandsolarnl

• _Ref405823173
• _Ref404280813
• _Ref404284250
• _Ref414171328
• _Ref414171306
• _Ref405823142
• _Ref405823150
• _Ref405823205
• _Ref423611428
• _Ref423611433
• _Ref404281853
• _Ref419558763
• _Ref405751564
• _Ref404628328
• _Ref404874034
• hgjdgxs
• _Ref405822566
• _Ref414115828
• _Ref405826809
• _Ref405826816
• _Ref404871298
• ho7ea189wih5m
• hax2szl62zcl8
• _Ref404881914
• _Ref423610973
• _Ref423611247
• _Ref423611259
• _Ref423611281
• _Ref423611315
• _Ref423611330
• _Ref404874093
• _Ref404874120
• _Ref404874132
• _Ref414181969
• _Ref404874063
• _Ref404873534
• hmo2g9zy4s5df
• _Ref406355484
• hkchj0vhoxkgy
• hnewhf4an1u9o
• h82yp4zdna8yy
• h20v0j3qacub2
• h2jdox65fkzfj
• hxa72rbjyz8ei
• hjr4v9ljue2on
• hai4nruq8gnog
• hynmsw35nwcg6
• h9bfapq4x5quo
• hwjzbmhz6nhx7
• h1fob9te
• hdpodf6hd1y4r
• hbmr0nz1352sy
• h3dy6vkm
• h1t3h5sf
• hciy7c818awjh
• h2wiwkg2p08fj
• hp6ja1ymmf5ah
• ht8cj61qisqz1
• hler15y6jsfh
• _Ref405826052
• _Ref405826059
• _Ref405826091
• _Ref297820305
• h3okoskabvdf7
• _Ref414180310
• _Ref419465901
• _Ref404597162
• _Ref404873983
• h72r80rtdv0dm
• h2et92p0
• _Ref403935885

2322

6 Zonnewarmte potentieel in Nederland

61 Inleiding

Zonnewarmte technieken worden al sinds de jaren 70 toegepast op de Nederlandse en Europese markt Zonnewarmte opgewekt met zonnecollectoren wordt opgeslagen in een boilervat Dit wordt vooral toegepast bij warmwaterbereiding maar er zijn ook mogelijkheden voor bijdragen aan ruimteverwarming Zie Figuur 7 voor de ontwikkeling van zonnewarmte

In Nederland is de CV ketel meestal de naverwarmer van de zonneboiler De toepassing van de CV ketel is vooral in huishoudens te vinden maar ook zwembaden veehouderij sportcomplexenenhotelsAlmereheefteengrootzonnewarmtesysteemdateenstadsverwarming voedt De groei van zonnewarmte is vooral te danken aan toepassing in de zwembaden en de nieuwbouw van woningen De techniek wordt nog amper gebruikt in deindustriehoewelerveeltechnischepotentieligtZonnewarmtetechniekenzijngeschiktvoor processen tot 250-400 graden voor verschillend type processen

Nederland kent verschillende aanbieders voor zonnewarmte technieken De producten zijnvolwassen[Ecofys2010]maardemarktisnietdoorontwikkeldondanksdetechnischepotentieDeredenhiervoorwordtgezochtindefinancieumllebelemmeringenendedalendenieuwbouwcijfers Er is weinig gericht overheidsbeleid geweest op ontwikkeling van duurzamewarmteHierkomtnuveranderingindeMinistervanEconomischeZakenheeftnieuwbeleidaangekondigdmiddelseenwarmtevisie[KamerbriefWarmtevisie]Hierinwordtookzonthermischalsbelangrijkpotentieelvoorduurzamewarmtegenoemd

VanalhetNederlandseenergiegebruikbetreft38warmtezieFiguur4paragraaf12Zonnewarmtetechniekenhebbenvanwegedehogewarmtevraagpotentieomsubstantieelbij te dragen aan een duurzame invulling van die warmtevraag

Figuur 7 Ontwikkeling zonnewarmte productie in Nederland

62 Potentieel zonnewarmte in sectoren

ZonnewarmtekantoegepastwordeninverschillendesectorenHetgrootstepotentieelligtde komende jaren in de huishoudens Maar ook bij hotels zwembaden agrarische sector en zorginstellingen kan zonnewarmte een serieuze bijdrage leveren In deze paragraaf wordt hetpotentieelpersectorbehandeld

Indeindustriewordtvooraleenpotentieeloplangeretermijngezien(zieTabel 5)Decijfersvoor2050kunnenopgevatwordenalstotaalpraktischhaalbaarpotentieelEnergiebesparingenvan15perjaarzijnhierinverdisconteerdVerdertoelichtingopdezecijferszijntevindenindeBijlage2Toelichtingberekeningpotentieel

Tabel 5 Potentieel zonnewarmte in Nederland per sector5

Cijfers in PJjaar 2013 2020 2050Huishoudens 060 25 77Industrie 0 05 19Utiliteit 044 20 11

Momenteel zijn de sectoren met het grootste aandeel zonnewarmte de huishoudens en de sectorsportenrecreatieActueleindustrieumlletoepassingenwordengeschatalsnihilhoeweler wel voorbeeldprojecten zijn gerealiseerd zoals bij van Melle in Breda waar een groot zonnewarmtesysteem met 2400 m2 zonnecollectoren isgerealiseerdDepotentieel cijfersvoor de industrie zoals gegeven in Tabel 5 zijn gebaseerd op analyses van IEA en de Roadmap vanHollandSolaruit2007VoorhetpotentieelvanzonnewarmtezijnechtersterkafwijkendeinschattingentevindenindeliteratuurZieTabel 6 en Tabel 7vooralternatieveschattingenvoortotaalpotentieelvoorzonnewarmteinNederland

Tabel 6 inschatting potentieel zonnewarmte obv ESTTP Visie

160 PJjaar Potentieel2030280 PJjaar Potentieel2050

Tabel 7 inschatting potentieel zonnewarmte obv studie ESTIF

41 PJjaar Potentieel2020147 PJjaar Potentieel2030340 PJjaar Potentieel2050Hetverschilligtvooralinverschillendeopvattingenoverhetpotentieelindeindustriein de verschillende scenariorsquos ECN stelt in haar studie ldquoZonnewarmte systemen voor de productievanwarmteenkoudeindeindustrierdquoin2007hetvolgende

ldquoVoor Nederland ligt die waarde [van het zonnewarmte potentieel] op maximaal 56 PJjr Echter reeumlle schattingen voor 2030 varieumlren van 06 tot 2 PJjr Voor Europa ligt die waarde op totaal 230 PJjr (Weiss 2006a)rdquo

Recentere studies van ESTIF en ESTTP laten echter veel hogere cijfers zien voor het potentieelvanzonnewarmteindeindustrieWathetdaadwerkelijkpotentieelinverschillendeindustrieumllesectorenisinNederlandzouverderonderzochtmoetenwordenIn de analyses in deze studie gaan we uit van de cijfers uit Tabel 5

5 Voor2020isuitgegaanvaninschattingenvanEnergieakkoordOpbasisvanBusinessAsUsualgaanweuit van totaal van 2PJ Het scenario 5 PJ is haalbaar bij intensivering

2524

63 Ruimtevraag potentieel zonnewarmte

Het aantal km2datnodigisvoordeopwekkingvanhetpotentieelzonnewarmteis82km2 Hierbij wordt uitgegaan van een lichte toename van het rendement per m2 collector oppervlak van 10 GJm2jaar naar 13 GJm2jaar Er moet worden opgemerkt dat met de huidige technieken zonnewarmte per m2 eenhogereenergieopbrengstheeftdanzonnestroom

Tabel 8 km2 collectoroppervlak potentieel zonnewarmte per sector

Cijfers in km2 collector 2013 2020 2050Huishoudens 06 217 5923Industrie 0 043 1462Utiliteit 044 174 846Totaal 10 43 823

64 Potentieel zonnewarmte bij huishoudens

DegroeivanzonneboilersisinhetverledengestimuleerddoordeEPC(Energieprestatieeis)inhetbouwbesluitendoordesubsidieregelingenDoordeafgenomengroeivannieuwbouw en door weggevallen subsidies is de marktontwikkeling voor zonneboilers bemoeilijktHetverdienpotentieelvoorhuishoudensislaagoadoordelageenergiebelastingopgasHierdooriszonnewarmteinvergelijkingmetzonnepanelenuitbeeldgeraaktbijdewoningbezitterHetpotentieelisechtergrootzoalshierboventoegelicht MetmeeraandachtvooreengelijkspeelveldinenergiebelastingverdergaandeverlagingvandeEPC(enhandhavingerop)enmeeraandachtvoorpromotieverwachtHollandSolarveelvanditpotentieelvoordekomendedecennia

Potentieel zonnewarmte huishoudens per provincieOp basis van aantallen woningen per provincie en het gemiddeld gasverbruik per type woningiseeninschattinggemaaktvanhetpotentieelvanzonnewarmtetoepassingenper provincie Hierbij is uitgegaan van ongeveer een halvering van gemiddeld gasverbruik doorisolatieeneenbijdragevanzonnewarmtevanongeveer50voorzowelwarmwateralsruimteverwarmingHierbijwordtopgemerktdatdecijfersvan2050eentheoretischpotentieelzijnVoorhetcijfervoor2020wordtuitgegaanvantotaal5PJ(waarvan25bijdehuishoudens)dieterealiserenisbijeenversneldscenariovanuithetEnergieakkoordDe maatregelen hiervoor worden momenteel besproken In Tabel 9wordteeninschattinggegevenoverpotentieelperprovinciegebaseerdophuishoudenaantallenperprovincieHet gaat hier om afgeronde getallen

Tabel 9 Inschatting potentieel zonnewarmte huishoudens per provincie 1 PJ = 1000 TJ

Cijfers in TJ 2020 2050Drenthe 70 2200Flevoland 60 1600Friesland 100 3000Gelderland 290 8600Groningen 130 4000Limburg 180 5300Noord Brabant 410 12000Noord Holland 410 12000Overijssel 160 4900Zuid Holland 520 16000Utrecht 180 5200Zeeland 60 1900Nederland 2500 77000

Potentieel zonnewarmte industrie en utiliteit

Dewarmtevraaginindustrieumlleprocessenwas579PJin2013waarvan124PJonderde250graden De agrarische industrie en dan met name de glastuinbouw gebruikte 98 PJ De utiliteithadin2013eenwarmtevraagvan258PJ[RVOWarmteenKoudeinNL2013] EristechnischgesprokeneengrootzonnewarmtepotentieelindezesectorenZonnewarmtekan(theoretisch)bijdragenaanalleprocessenmeteentemperatuureisvan onder de 400oC(zieFiguur8)maarindepraktijkwordtditpotentieelnognietbenutFinancieumlleenpraktischebezwarenbelemmerendegroeiDehuidigeenergieprijzenenndashbelastingenmakeninvesteringeninzonnewarmtenuminderinteressantvoorpotentieumllegebruikers

Figuur 8 Warmtevraag NL industrie verdeeld naar Temperatuurniveau (Bron RVO publicatie Warmte en Koude in Nederland)

2726

Processenwaarzonnewarmtesubstantieelaankanbijdragenzijnruimteverwarmingwarmwaterbereidingschoonmakenspoelendrogenverdampendestillerenblancherenpasteuriseren steriliseren koken smelten verven en oppervlaktebehandelingen Koelen metzonnewarmteisechterookmogelijkSub-sectorenbinnendesectorutiliteitmetzonnewarmtepotentieelzijn

bull recreatie(hotelsencampings)

bull wellness(saunarsquos)

bull horeca

bull sport(zwembadenensportcomplexen)

bull zorginstellingen

bull ziekenhuizen

Sub-sectorenbinnendesectorindustriemet(theoretisch)zonnewarmtepotentieelzijnbull foodsector(drankenzuivelsnoepenvleesindustrie)

bull textielindustrie

bull papier- en kartonindustrie

bull chemische industrie

bull wasserijen

bull transportsector(garages)

Sub-sectorenbinnendeagrarischesectormetzonnewarmtepotentieelzijnbull mestkalveren houderij

bull pluimveehouderij

bull varkenshouderij

bull bloembollen(drogen)

bull kippenmest drogen

bull glastuinbouw

Zonnewarmte en industrieVoedingsindustrie in de foodsector wordt veel warm water gebruikt voor spoelen pasteuriserenenmengen(bierzuivelvlees)Indeliteratuuriseenpotentieelgevondenvoordevleesverwerkendeindustrievan89TJjaarHollandSolarschathettotalepotentieelvoor zonnewarmte in de voedingsindustrie op 10-15 PJ

Papier en karton Nederland kent een papierindustrie en in deze sector is een grote laagwaardigewarmtevraagZonnewarmtepotentieelisechterbeperktomdatdeprocessenveelrestwarmtebenuttenDesectordraagtactiefbijaandeenergietransitiedoorintezettenopefficiencydoorhergebruikvanwarmteenreststoffen

Chemische industrie er zijn nog geen studies gedaan naar de bijdrage van zonnewarmte aan de chemische industrie op lange termijn

Textiel industrieerisonvoldoendebekendoverhetpotentieelindeNederlandsetextielindustrie(inclusiefwasserijen)

Zonnewarmte en utiliteitZiekenhuizen-verzorgingshuizensportaccommodatieszwembadenenhotelshebbeneen grote vraag naar warm tapwater n hoge comforteisen aan ruimteverwarming Er is dus eengrootpotentieelvoorzonnewarmtetechniekenDeinschattingenvoorhetpotentieelvarieumlrenEcofys stelt in 2007 dat de warmtevraag van ziekenhuizen verzorging sport zwembaden enhorecasamen5PJthwasBijdezesectorensameniseenpotentieelvanongeveer25PJthjaar voor zonnewarmte

Detotalewarmtevraaginutiliteitisongeveer230PJwaarvandebovengenoemdesectorenongeveer85PJgebruikenaanwarmte(warmwaterenruimteverwarming)OngeveerdehelfthiervanzoutheoretischmaximaaldoorzonnewarmtetechniekenopgewektkunnenwordenHollandSolarsteltdathetpraktischehaalbare25hiervanisinconcurrentiemetandere(warmte)opwekkingstechniekenHetpotentieelwordtop11PJgesteld

Naarschattingiserreeds044PJjaarbijdragevanzonnewarmteindezwembadeneneenonbekendehoeveelheidbijhotelsencampingsHetpotentieelvoorzwembadenisvolgensHolland Solar 45 PJ Ziekenhuizen passen veelal WKK toe voor eigen elektriciteitsopwekking waardoor de vraag naar zonnewarmte moeilijk ontstaat Hier wordt de komende decennia dan nog niet veel van verwacht Voorverzorgingstehuizenendehotelsectoriswordthetpotentieelgeschatopongeveer2respectievelijk4PJ

DefinancierbaarheidvanzonnewarmteprojectenvaakeenbelemmeringVeelalzijneigendom en gebruik van vastgoed gescheiden waardoor kosten en baten bij verschillende partijenliggenDaarnaastishetinvestereninzonthermischofanderetechniekenmeestaleenbedrijfsvreemdeactiviteitenheeftdaaromvaakgeenprioriteitDeprojectomvangisvaaktekleinvoorfinancieringdoorbankenensubsidieisnietbeschikbaarEIAisindezesectorvaakdeenigestimuleringvanuitdeoverheid(vooruitlegEIAzieBijlage1 Toelichtingfinancieumlleaspectenmarktzonne-energie)

Zonnewarmte en land- en tuinbouwIndeland-entuinbouwis84PJwarmtegebruiktin2010(=24miljardm3aardgas)waarvan

bull 09 PJ voor melkveehouderijbull 35 PJ voor intensieve veehouderijbull 75 PJ voor glastuinbouwbull 5 PJ overige

IndeglastuinbouwwordtveelinspanninggedaanomtotenergieefficiencytekomenNunog draagt voornamelijk WKK bij aan de warmtevoorziening in de glastuinbouw en worden zonthermischetechniekennietactieftoegepastindezesectorErzijnopditmomentwelgoedemogelijkhedenindemelkvee-enintensieveveehouderijHettotalepraktischemarktpotentieelvoorzonnewarmteindeland-entuinbouwwordtvoorlopiggeschatop2-3PJ

2928

Warmtenetten en zonnewarmteZonnewarmteistechnischgeziengeschiktvoorhetinvoedeninwarmtenettenzoalsbijvoorbeeldinAlmerewordttoegepastErisgeeninschattinggemaaktvanhetpotentieelvan deze toepassing in Nederland maar er worden goede resultaten behaald in Denemarken en Duitsland In die landen blijkt dat toepassingen vanaf 6000 m2 collector oppervlak economisch rendabel kunnen zijn

65 Conclusies Potentieel zonnewarmte

Erismet50-100PJveeltechnischpotentieelvoorzonnewarmteinverschillendesectorenDe snelste en eenvoudigste te realiseren groei valt te verwachten bij huishoudens zwembaden en de agrarische sector

Er zijn vooralsnog geen beperkingen gevonden in het ruimtegebruik er is voldoende ruimte op het vastgoed voor het opwekken Zonnewarmte systemen kunnen naast zonnepanelen ruimte vinden op de Nederlandse daken

BelemmeringenzijnvooralhethuidigerendementtovfossielalternatiefvanwegelagebelastingopgaseneenlastigefinancierbaarheidvanprojectenVerhogenvanenergiebelastingopgasverhogenvandeEIAbetereoptiesindeSDE+enbetereregelingenvoorzonnewarmteindelandbouw(parallelaanzonnestroom)zoudendemarktbeterdoenontwikkelenOnderzoeknaarhetpotentieelendebelemmeringenvoorzonnecollectorveldendieinvoedenopwarmtenettenwordtaanbevolenHierligtnaarverwachtingnogeengrootpotentieel

HetinschattenvanhetpotentieelvanzonnewarmtetoepassingenindeNederlandseindustrie kent verschillende versies Het verdient aanbeveling de achtergronden te analyserenenhetdaadwerkelijkpotentieelindeindustrieteonderzoekenVoorlopigmagmenaannemendatertechnischenfinancieelrendementtebereikenisineenaantalindustrieumllesectorenmetnamedefoodsectorHetopenstellenvandeSDE+voormeerzonnewarmtetoepassingenzouhierbijkunnenhelpenOmhetvolledigepotentieeltebenuttenzaldepositievanduurzaamopgewektewarmtemoetenverbeterentenopzichtevan warmte uit fossiele bronnen

7 Zonnestroom potentieel

IndithoofdstukwordthetpotentieelvoorzonnestroominkaartgebrachtHierbijwordt gekeken naar de maximaal beschikbare ruimte en de hoeveelheid energie die op deze ruimte opgewekt kan worden Er wordt hierbij onderscheid gemaakt tussen het theoretischeenhetpraktischepotentieel

Deafzetvanzonnepanelenverdubbelt(ofverdrievoudigt)inNederlandelkjaarsinds2008Figuur 9 laat het totaal opgesteld vermogen van zonnestroom per jaar zien De sector stelt dat in oktober 2014 de grens van 1 GWp aan opgesteld vermogen is gepasseerd

Figuur 9 ontwikkeling zonnestroom in NL (2013 is inmiddels bijgesteld tot 722 MWe) Bron Rapportage Hernieuwbare Energie RVO

71 Theoretisch potentieel zonnestroom

DevermogensdieopdedakeninpotentiegeplaatstkunnenwordenzijninTabel 10 gegeven Hierbij is conform de studie van DNV GL gerekend met 160 Wp per m2 dakoppervlak Dit is op basis van huidige technologie en gaat ook uit van een maximaal gebruik van al het geschikte dakoppervlak Momenteel staat er in Nederland ongeveer 1 GWpwaarvan80woningenenruim10indelandbouwDesectorverwachtin2020intotaal 5 GWptehalenbijgelijkblijvendbeleidBijhetmaximaalstimulerenenhetopheffenvan alle belemmeringen kan dit zelfs oplopen tot 8 GWp

3130

Tabel 10 potentieel PJ zonnestroom op basis van dakoppervlak

Totaal PJjaar potentieel

Alle da-ken in NL Huishoudens

Utiliteits-bouw incl industrie

Asbestdaken agrarisch Tuinbouwkassen

Drenthe 65 38 31 15 01Flevoland 44 28 17 11 01Friesland 87 51 40 22 01Gelderland 251 145 112 45 03

Achterhoek 00 23 00 14 00Groningen 76 66 13 28 00Limburg 142 88 57 17 05

Parkstad 00 21 00 01 00Noord Brabant 316 203 122 50 07Noord Holland 316 194 112 18 05Overijssel 142 83 63 33 01Utrecht 153 85 67 12 01Zeeland 44 32 14 13 01Zuid Holland 381 245 117 37 26Nederland 2016 1258 765 301 50

Tabel 11 potentieel PJ zonnestroom woningen naar type en eigendom

PJjaar poten-tieel

Koop-wo-ningen

Huur-wo-ningen

Huur-woningen overig bezit

Corpor-atie-bezit

Hoog-bouwVVE

Grond-gebon-den wo-ningen

Totaal woningen

Drenthe 23 12 03 09 02 35 35Flevoland 17 09 02 07 02 25 26Friesland 29 18 04 14 03 48 48Gelderland 83 55 16 39 14 131 138

Achterhoek 14 07 02 05 01 22 21Groningen 38 26 07 18 07 59 64Limburg 51 34 11 23 10 77 85

Parkstad 11 09 03 06 03 17 20Noord Brabant 118 77 20 57 21 182 194Noord Holland 100 105 33 71 46 148 204Overijssel 47 31 08 23 08 75 78Utrecht 50 36 10 25 14 71 86Zeeland 20 10 03 07 02 30 30Zuid Holland 84 97 28 71 58 104 181Nederland 710 542 155 386 195 1063 1251

In totaal is er volgens studie van DNV- GL ruimte voor 66 GWp zonnepanelen op de NederlandsedakenOmgerekendinPJprimairverbruikgaatdatompotentieel208PJDit is bepaald op basis van gelijkblijvende rendementen van panelen en gelijkblijvend dakoppervlak(endusgelijkblijvendehoeveelheidwoningenenutiliteit)

72 Praktisch potentieel zonnestroom op huishoudens

Huishoudens met grote daken zullen hun dak niet helemaal volleggen met zonnepanelen Hetaantalzonnepanelenwordtnaarinschattingbegrensddoorheteigenverbruikenanderetoepassingenophetdak(zoalsschoorstenendakramenlichtkoepelszendmasten)

Tabel 12geefthetaantalTJpotentieel(cijfervoor2050)voorhuishoudensengeschatteTJin2020Inditscenarioblijfterongeveer70km2 over op de woningen als geschikt dakoppervlak

Tabel 12 scenario TJ zonnestroom in huishoudens in 2020 en 2050 (NB 1000 TJ is 1 PJ)

ProvincieScenarioTJ in 2020

Potentieel TJ in 2050

Drenthe 360 2600Flevoland 270 2000Friesland 490 3600Gelderland 1438 10000Groningen 440 3300Limburg 880 6400Noord Brabant 1800 13000Noord Holland 2100 16000Overijssel 810 6000Zuid Holland 2800 20000Utrecht 890 6500Zeeland 300 2200Nederland 12600 92000Deberekeningvoor2020isgebaseerdop5GWpschattingvoor2020inhetEnergieakkoordwaarvan 4 GWp op de woningen

3332

73 Potentieel zonnestroom op civiele werken

InHoofdstuk5ishetruimtepotentieelbeschrevenopandereplaatsendanopdedakenHet gaat in Nederland om 200 km2 op civiele werken en nog eens 200 km2 parkeerruimte Daarnaast is op de langere termijn ook honderd tot duizend km2 beschikbaar op de autowegen en rails

Tabel 13 Zonnestroom PJ potentieel op civiele werken

PJpotentieelCiviele werken 200 km2 90Parkeerruimte 200 km2 90Autowegen tot 100km2 440Hieruitblijktdaterdusnogeenaanzienlijkpotentieelteontginnenisopcivielewerkenboven parkeerruimte en boven de wegen Hoeveel daadwerkelijk gerealiseerd kan worden hangtsterkafvandeambitievandeRijksoverheidenallelokaleoverhedenVoor het daadwerkelijk realiseren van projecten op civiele werken en parkeerruimte zijn stimuleringsmaatregelennodigRuimtelijkeordeningenvergunningenzijnhierbijvanbelangalsookstimuleringsmaatregelenvoorafdekkenvandeonrendabeletopvandeopwekking

74 Conclusies potentieel zonnestroom

Binnen de sector woningbouw is het meest in het oog springende woningtype de grondgebondenwoningTweederdevanhetpotentieelvermogenhiervanligtbijdewoningendieinparticulierbezitzijnOpvallendisdathetaandeelvanVVE-enlandelijkgezien klein is in vergelijking met andere bouwtypen De verhoudingen tussen woningtypen varieumlrenechtersterkmetperregioprovinciedushetpotentieelook

Utiliteitendeagrarischesector(mnmetasbestdaken)herbergtookeengrootpotentieelHetpotentieelopandereruimtedandedakenwordtverdernietgeanalyseerdGeziendegroottevanditpotentieelverdienthetaanbevelingdekansenenbelemmeringennaderteonderzoeken

Deachtergrondenhethandelingsperspectiefvoordeverschillendesectorenintermenvanfinancieumlleeninstitutionelebelemmeringenwordtbehandeldinhetvolgendehoofdstuk

8 Beschrijving potentieel zonnestroom in verschillende sectoren

IndithoofdstukwordtdehuidigeenpotentielemarktvanzonnepaneleninNederlandpersector beschreven De sectoren die besproken worden zijn

bull particulierewoningbezittersparticuliereverhuurdersenwoningcorporatiesbull agrosectortuindersveeteeltbedrijvengroente-enfruittelersbull MKBkantoorfunctiesenprocesfunctiesbull overheidutiliteitvanzorginstellingenonderwijskantorensportenrecreatiebull civiele werken snelwegen taluds dijken oevers kanalen gemalen

parkeerplaatsenspoorenstationsbull Groot Vastgoed Privaat

81 Particuliere huiseigenaren

De groei in zonnepanelen van de laatste jaren is vooral te danken aan de groei bij de particulierehuiseigenarenNaarschattingstaatereind2014ruim1GWpaanvermogeninNederlandOngeveer80hiervanligtopdakenvanwoningen[EPIA2014]NaarverwachtingblijftdegroeiopdeparticulierewoningmarktgoedzolangdehuidigesaldeerregelingofdeopvolgerdaarvangunstigblijftDiegroeikanbestendigdwordendoor verdere maatregelen zoals het systeem van energielabels

Een bijzondere categorie zijn de woningen of gebouwen die onder bescherming vallen zoals monumenten of beschermd dorp of stadsgezicht Eigenaren komen in dit geval vaak belemmeringentegenbijvergunningverleningenhetisnietaltijdduidelijkofietsmagofnietmagHoeweldeRijksdienstvoorCultureelErfgoedhiereenpublicatieoverheeftzijnhet de gemeenten die hun eigen afweging maken Vaak speelt ook een gebrek aan duidelijk afwegingskaderbijgemeentenwaardoorinitiatievenstranden

OokVVE-enkunnenhungemeenschappelijkverbruik(liftenventilatieverlichting)salderenopdealgemeneaansluitingDitgeldtnietvoordehuishoudensbinnendeVVEzijhebbenimmers geen eigen dak In sommige gevallen zijn er wel technische mogelijkheden om de geproduceerde stroom vanaf het dak naar de afzonderlijke huishoudens te leiden OokkandepostcoderooseenmogelijkheidbiedenDegroottevanhetdakisdaarbijweleen beperking die is vaak te klein om een serieus deel van elektriciteitsverbruik van alle huishoudens op te wekken Daarbij is het gebruik van het dak formeel een gezamenlijke beslissing van de VVE en daarmee kan de besluitvorming complex zijn Van de groei van zonnepanelen op appartementencomplexen kan daarom niet te veel verwacht worden

3534

82 Huurwoningen

WoningcorporatiesinvesterensomsinzonnepanelenDeverbeterdeenergieprestatiedoorzonnepanelen kan echter niet in de huurprijs verrekend worden De kosten liggen hierdoor bijdeverhuurderendebatenkomenbijdehuurderDeWoningcorporatieslossenditopdoor

bull de investering te bezien in het kader van maatschappelijk sociale doelenbull de investering zelf terug te halen via een vorm van lease naar de bewonerbull de investering door een ESCO te laten doen zie paragraaf 87bull huurders toestaan zelf zonnepanelen te laten plaatsen

Met deze randvoorwaarden wordt enkel een lichte groei voorspeld De groei van zonnepanelen zal veel harder gaan zodra zonnepanelen opgenomen worden in het huurtellingsysteem

Bijparticuliereverhuurderswordt(naarverwachtingvanHollandSolar)geeninteressantegroeimarkt gezien voor zonnepanelen In totaal bezit deze groep 15 km2 aan dakoppervlak De bereidwilligheid tot investeren in zonne-energie zal individueel verschillen en zal sterk afhangenvanhetverdienmodelvoordeverhuurder

83 Agrarische bedrijven

DeagrarischesectoriseengroeimarktvoordeafzetvanzonnepanelenAgrarieumlrszijneigenaar van hun vastgoed en zijn gewend aan een lange termijn investering Daarbij is vaak hetnodigekapitaalbeschikbaarenagrarieumlrskunnengebruikmakenvanSDE+subsidieeventueelincombinatiemetderegelingldquoAsbesterafZonnepaneleneroprdquoEenanderemogelijkheidishetgebruikmakenvandeEIAinplaatsvandeSDE+Erzijnookagrarieumlrsdiehun daken ter beschikking stellen voor buurtbewoners Voorlopig wordt er vanuit gegaan dat de markt voor zonnepanelen in de agrarische sector stevig kan blijven groeien

84 Het MKB

OndernemersuithetMKBdieeigenaarzijnvanhunpand(metdak)eneenverbruikhebbendat onder de 50000 kWh per jaar ligt kunnen een rendabele business case maken De terugverdientijdenzijnechtervaakeenstuklangerdaneenondernemerhanteertinzijneigenbedrijfsvoeringWaareenMKB-ereentermijnvan2tot5jaarheeftwaarinhijvooruitkankijkenisdeterugverdientijdvaneenzonnestroominstallatie8tot10jaarAlserwinstwordt gemaakt kan de EIA helpen Indienhetverbruikhogerisdan50000kWhbetaaltmenminderenergiebelastingIndienmeneengrootverbruikersaansluitingheefteneensysteemkiestvanbovende15kWpkanSDE+ aangevraagd worden Daarbij kan een knelpunt zijn dat het kapitaal niet beschikbaar is Hierbij zal het MKB investeringen in zonnepanelen alleen doen als het raakt aan de missieofvisievanhetbedrijfBedrijfsvreemdeactiviteitenwordenoverhetalgemeengeschuwd Veel MKB-ers zijn huurder van een bedrijfsruimte Deze groep zal niet investeren in zonnepanelen

Zonnepanelen zijn interessant voor die MKB-ers met eigen vastgoedbezit waarbij kostenreductieofvoorspelbaarheidvanenergiekostenterealiserenzijnmetzonnepanelenVoordezegroepvaltgroeiteverwachtenalserrustisoversalderen(ofdeopvolgerervan)en er borgstellingen mogelijk worden naast de SDE+ aanvraag

85 Zonnepanelen op civiele werken

Opdecivielewerkenendeverkeersinfrastructuurisveelpotentieleruimtevoorontwikkelenvanzonne-energieprojectenHoewelerwelinitiatieveneninnovatieveconcepten zijn om grondgebonden projecten te ontwikkelen bijvoorbeeld bij de A20 geluidswalbijNieuwTerbreggeinRotterdamzijneramperprojectengerealiseerdopgeluidswallen

Grondgebonden projecten halen momenteel moeilijk rendement De stroom wordt verkocht aan een leverancier voor ongeveer 5-6 cent per kWh terwijl de kosten geraamd wordenop15centperkWhDezefikseonrendabeletopzalmetSDE+subsidieaangevuldmoetenwordenofviaeenenergiebelastingkortingviacooumlperatiesDaarerwelinitiatievenzijn en interesse is wordt verwacht dat ook hier een groei ontstaat zodra SDE+ beter toegankelijkis(ditwordtalverwachtvandetoekenningenonlangsinfase6vanSDEin2014)enzodradepostcoderegelinggaatwerken

DaarbijwordtopgemerktdathiervergunningsprocesseneenrolspelenIndepraktijkleverenvergunningsprocessenbelemmeringenZosneuvelenprojectinitiatievendooronmogelijkheden in het bestemmingsplan of ontbreekt er een ruimtelijk afwegingskader Bijvoorbeeld zonnepanelen worden in de ruimtelijke ordening gezien als stedelijke objecten watindepraktijkkanleidentotafwijzingvanaanvrageninnietstedelijkgebied

In de toekomst zullen vragen aan de orde komen waarbij ruimtelijke ordeningsprocessen en vergunningsprocedures onder de loep genomen zullen worden Het ruimtelijk instrumentarium(streekplanomgevingsvisiebestemmingsplannenenz)moetwordenonderzochtopeenbeterensnellerhandelingsperpectiefvoornieuweenergietechnieken

Uit de markt zijn geluiden dat de kosten voor vergunningen erg hoog zijn in de voorfinancieringVoorrisicovolleprojectenisditeenmoeilijktenemenhorde

Toekomstigedoelgroepenzijnenergieleveranciersprojectontwikkelaarsencooumlperatiesvanplaatselijke burgers met MKB

3736

86 Groot Vastgoed Privaat

In Nederland is er een aantal grote vastgoedspelers zoals pensioenfondsen Corio Schiphol RealEstateMVGMenNSVastgoedHetbouwbesluitlegteenbelangrijkeenergieambitiein de nieuwbouw van vastgoed Toename de toepassing van zonnepanelen is in deze sector vooralteverwachtenindenieuwbouwEchternieuwbouwismomenteelbijnastilgelegddoorderecessieHetisonduidelijkhoelangdezesituatieblijftvoortbestaan

Op een aantal uitzonderingen na zijn in deze markt nog weinig grote investeringen gedaan indetoepassingvanzonnepanelenHierligtmogelijkweleentoekomstigverdienmodelvan het inclusief verhuren van objecten Ook het maatschappelijk verantwoorde karakter van groene kantoren is een drijfveer die vastgoedbedrijven kan prikkelen om in zonnepanelen te investeren Een cultuuromslag naar duurzaam en een andere kijk op de verhuurdersmarkt naar inclusief is hier voor nodig

Het verduurzamen en transformeren en zoeken van nieuwe business modellen met stakeholder involvement is een nieuw issue in een deel van de vastgoedmarkt Dit wordt veroorzaaktdoordeleegstandenrecessieproblematiekEnerzijdsleidtderecessietoteen onmogelijkheid tot investeren wegens het moeten afwaarderen van het vastgoed Anderzijdswordthierookeentoekomstigekansgezienvoorverduurzaming

Verwacht wordt dat de mogelijkheden van de postcoderoos enige groei in deze sector kunnen veroorzaken denk bijvoorbeeld aan winkelcentra Hoe deze kansen zich vertalen in eenpotentielegroeivandeafzetvanzonnepanelenindezesectorisniettevoorspellen

87 ESCO

DeESCO(EnergyServiceCompany)iseenentiteitdiedeinvesteringdoetvandezonnepanelenvoorbijvoorbeeldhuurwoningenvaneenwoningcorporatieDebatenvandezonnepanelenkomen(deels)terugbijdeESCOdoorhetdoorberekenenvandeinvesteringvia verhoging van de servicekosten De huurder kan gebruik maken van het salderen en heeftdaardooreenlagereenergierekeningDewoningcorporatiehoefthierdoornietteinvesterenenhetrisicotedragenendehuurderheeftmeervoorspelbareenvaakooklagere kosten aan energie

VerwachtwordtdatdezeESCO-constructieookvooranderesectoreneenoplossingkanbieden om de kosten en baten van de huurder en verhuurder bij elkaar te brengen Het verbindenvankennisaandemarktishiereenkritischesuccesfactoraangeziendoordecomplexiteit van de regelgeving de contracten niet makkelijk door de markt alleen kunnen worden opgelost

88 Ziekenhuizen en zorginstellingen

Ziekenhuizen en zorginstellingen worden niet als een groeisector voor zonnepanelen gezien Dehoofdredenhiervoorisdatziekenhuizenaloplossingenhebbenvoorautonomeoff-gridbedrijfszekere energievoorziening Zonnestroom past op korte termijn niet in dat model Opdelangeretermijnzoudecombinatievanzonnepanelenengroteaccursquostechnischeenoplossingkunnenbiedenmaarvoorlopiglijktdatfinancieeloninteressant

Ookzorginstellingenhebbendeprimairefunctietotzorgverlenenenhebbenmeestalniet de mogelijkheid kapitaal vrij te maken voor investeren in duurzaamheid Mocht in dezesectorwelkapitaalbeschikbaarkomendaniserincombinatiemetdeSDEweleenmogelijkheidomkostentebesparenDepotentiehiervanislastiginteschatten

89 Potentieel op overheidsvastgoed

Er is 21 km2potentieelbenutbaardakoppervlakopoverheidsvastgoedenerisveelaandacht voor het verduurzamen ervan In 2018 moet nieuwbouw van overheidsgebouwen energieneutraal gedaan worden Het ligt ook voor de hand dat de landelijke en lokale overheidinvesteertindeduurzaamheidvanhaarvastgoedIndepraktijkiserechtereen aantal hindernissen dat de groei van duurzame toepassingen op overheidsdaken tegenhoudinformatieoverdepandenisvaakniettoegankelijkofnietbeschikbaarhetbezit is niet duidelijk in kaart de energierekeningen zijn complex of onvindbaar en vaak isdeinformatieverspreidoververschillendeafdelingenZowelbijnetbeheerdersalsbijenergieleveranciersisdeadministratieopoverheidsvastgoedlangnietaltijdeenduidigDitbetekentdatmeninpraktijkweiniginzichtheeftinhethistorischenergieverbruikeniserdoorontbrekendenulmetingmoeilijkeenbesparingsplanrondtekrijgenDaarbijisertechnischeinformatienodigvoordeengineering van een zonnepanelen systeem Aangezien veelinformatieontbreektishetlastigaanbiedingenuitdemarkttekrijgendiegoedvergelijkbaar zijn

3938

810 Overheidsvastgoed onderwijs

Het onderwijs kan men onderverdelen in kleinverbruik en grootverbruik van energie Onderwijsinstellingen zoals universiteiten het beroepsonderwijs en het middelbaar onderwijshebbenmeestaleengrootverbruikersaansluitingZijinvesterendaaromzeldenin zonnepanelen omdat de kale energieprijs laag ligt en het investeringsbedrag daardoor tehoogisHetaanvragenvanSDE+subsidieofhetgebruikmakenvaninitiatievenmetcooumlperatiesindebuurtzoueenmogelijkheidbiedenIndepraktijkwordthiermomenteelweinig van verwacht omdat onderwijs zich richt op de kerntaken Om hierin beweging krijgen zal er naar andere arrangementen moeten worden gezocht

Het basisonderwijs valt in de categorie kleinverbruiker met een verbruik dat vaak onder de50000kWhjaarligtZonnepanelenzijndusfinancieelinteressantHeteigendomvan schoolgebouwen kent een complexe structuur Het juridisch eigendom van de openbarescholenligtbijdegemeenteveelalgeregeldviaeenstichtingEenstichtingdiehetjuridischeigendomheeftvaneenobjectwaarbijdegemeentezgclaimrechtheeftzorgtzolangdestichtingactiefisvoorhetonderhoudDeStichtingbetaaltookdeenergierekening Daarmee liggen zowel de kosten als de baten bij dezelfde rechtspersoon Dit maakt dat investeringen in zonnepanelen zullen lonen De beschikbaarheid van kapitaal ishiervaakhetprobleemErzijnoverhetalgemeengeeninvesteringsbudgettenvoorenergiebesparingen bij de basisscholen en aan kapitaal is moeilijk te komen

Bijhetbasisonderwijsgeldtookdatmenzichrichtopdekerntakenendepraktijkwijstuitdat die focus ook hard nodig is Zonnepanelen staan ver buiten die kerntaken Toch zijn erprojectenbekendwaarbijerdoormiddelvanouderparticipatieentechniekonderwijstoch zonnepanelen op de daken komen Alleen al vanwege de aanhoudende interesse van oudersenkinderenkanerenigegroeiverwachtwordenbijdebasisscholenDesituatieleent zich voor investeringen via crowdfunding of mogelijkheden met de postcoderoos

Inditrapportisernietgekekennaardesituatiebijdeniet-openbarescholen

Conclusies en aanbevelingen potentieel zonne-energie

Algemeenkangesteldwordendatereengrootpotentieelisvoorzonne-energieinNederlandVoorzonnestroomisdat200ndash400PJenvoorzonnewarmteisdat100-300PJfinaleenergieTer vergelijking dit is ongeveer gelijk met totale energiegebruik van alle huishoudens (anno 2015)

Zonne-energiekenteengrootdraagvlakindesamenlevingMetgunstigeenstabielevoorwaardenzalfinancieringsbereidheidbijparticulierenbedrijvenenfinancierserggrootblijven en zullen zonne-energie technieken een groot succes worden in Nederland

Ruimtelijke mogelijkheden

Hetruimtelijkepotentieelopennaastdedakenisdermategrootdatopwekkingvanstroomof warmte met de zon grote mogelijkheden biedt in Nederland Ruimtelijke beperkingen zijn er vooralsnog niet Alleen al op de Nederlandse daken is 400 km2 geschikt om te gebruiken voor energieopwekking met de zon Naast de daken is er nog veel extra ruimte te vinden op civiele werken zoals parkeerterreinen taluds geluidsschermen en langs wegen en sporen DitzouintheorieruimtebiedenvoorenkelehonderdenGWpzonnestroom(eind2014staaterinNederland1GWp)Voorzonnewarmtegeldthetzelfdeerisvoldoenderuimteomwarmte met zon op te wekken Over het algemeen zullen zonnewarmte en zonnestroom elkaar niet verdringen door ruimtegebrek

Voor de verdere toekomst is het nodig om dit ruimtegebruik op zorsquon wijze te omkaderen dat bestaande eigenaren van zonne-energie systemen zeker kunnen zijn van rendementen ennieuweinitiatiefnemersvoldoendehandelingsperspectiefhebbenoamiddelstransparante en snelle ruimtelijke processen

Ruimtelijk instrumentariumbull Hetgoedkunnenbenuttenvandakruimtemetzonne-energiesystemenkan

in gevaar komen door nieuwe bouwwerken en bomen Dit kan mogelijk in de toekomsttotbeperkingenleidenvanproductievanzonne-energieHollandSolarziet voor de toekomst een ruimtelijk vraagstuk waarin beperking van schaduw doorbouwwerkenenbomenalseenrechtwordtervarendoorparticulierenenbedrijven met zonne-energie Dit gaat mogelijk om meer dan de reguliere inspraak- enbezwaarproceduresOplossingsrichtingenzoudenuitgewerktkunnenwordenhiervoor

bull Binnen bescherm stad- en dorpsgezicht en op monumenten zijn zonne-energie toepassingenmogelijkHiervoorheeftRijkdienstvoorCultureelErfgoedhandreikingen ontwikkeld met als doel de gemeenten een duidelijk afwegingkader bij vergunning te bieden en gebouweigenaren te helpen bij het plan Het verdient aanbevelingdezepublicatiesgoedintezetten

bull Het reserveren van ruimte in woningen voor opslag- en regelapparatuur van warmte en elektriciteit is wezenlijk voor de toekomst In de nieuwbouw zou dit onderdeel kunnen worden van het bouwbesluit In de bestaande bouw zijn hiervoor soms fysieke beperkingen

4140

bull BouwenmetgrootzonpotentieelvraagtaandachtbijverkavelingorieumlntatievandewoningendeinterneruimtevoorinstallatiesRuimtelijkeordeningsinstrumentenzijnhiernognietoptoegerusthoewelinhetdepraktijkwelregelmatigvoorkomtdat gemeenten sturen op zongericht verkavelen De kennis hiervoor is al jaren beschikbaar oa via infoMil

bull Er is een gebrek aan actuele data van energieopwekking en -verbruik per techniek landelijk en per regio of provincie Dit is wel noodzakelijk voor de monitoring en het kunnensturenopenergietransitielandelijkenregionaalOokvoorhetbedrijfslevenisdergelijkeinformatieommarktkanseninteschattenenverdienmodellenoptebaseren Het wordt aanbevolen dit te verbeteren

Extra aandacht voor gemeentelijk ruimtebull Er zijn veel mogelijkheden voor zonnewarmte en zonnestroom op het

maatschappelijkvastgoed(onderwijsgemeenteenprovinciesportzorg)Dezeruimte voor groei kan op korte termijn benut kunnen worden als gemeenten hier meer op sturen Dit kan voor zonnestroom door ofwel zelf projecten te realiseren ofwel daken ter beschikking te stellen Financierbaarheid hiervan zal eenvoudigkunnenwordenalsditpotentieelindevormvangroteprojectenwordtaangeboden

bull Binnenstedelijke bouwwerken van gemeenten zoals parkeergarages en parkeerterreinenbiedeneengrootpotentieelvoorverduurzamingvanenergievoorzieningErwordtveelverwachtvandecombinatiemetelektrischemobiliteit Hier is echter geen sturing op vanuit overheden Het verdient aanbevelingmogelijkesturingofstimuleringhiervoorteonderzoeken

Belemmeringen voor groei

Debelemmeringendieervoorzorgendathetpotentieelinbepaaldesectorenonder-ofonbenutwordtopkortetermijn(tot2020)zijnveelalfinancieelvanaardErisofweleengebrekaanfinancieringofweleristeveelonzekerheidoverfinancieumllerendementenDitgeldtmetnamevoorzonnewarmteVoorzonnestroomishetfinancieumlleenfiscaleinstrumentarium op een enkele sector na voldoende om de uitrol te bevorderen Hierbij is welzekerheidnodigoverfinancieelrendementvaneventueleopvolgervanhetsalderenna2020

Watbetreftzonnewarmteblijftveeltechnischpotentieelonbenutomdatzonnewarmtemomenteel niet kan concurreren met warmte uit fossiele bronnen Dit komt doordat deexternekostenvanfossielebrandstofzoalsmilieuvervuiling(nog)nietindeprijszijnopgenomenmaarookomdathethuidigefinancieumlleinstrumentariumdatditmarktfalenmoet compenseren voor zonnewarmte beperkt is

Kansen voor groei korte en middellange termijn

DegroeiindeparticulieresectorblijftnaarverwachtinggrootDegroeivanzonnepanelenindeparticulieresectoriseengoedvoorbeeldwaarbijoverheidsbeleiddankzijhetsalderen deze groei verwezenlijkt Deze markt zal nog lang kunnen blijven groeien bij eencontinubeleidvandeoverheidDitvraagtweleenbetrouwbareoverheiddiehelderekeuzenmaaktoverhetsalderenBijaanpassingenvanhetbeleidopenergiebelastinginrelatietothetsalderenzullenparticulierenlangjarigezekerheidnodighebbenoverhetrendement op hun aanschaf

Zonnestroomindehuursector(woningcorporaties)zaleenbeteregroeikrijgenalshethuurtellingsysteem wordt aangepast op aanwezigheid van zonnepanelen Dan wordt hetinteressantervoormeerwoningcorporatiesomteinvestereninzonnepanelenToepassingen van zonnewarmte zijn wel al onderdeel van het huurtellingssysteem De gewenste groei van het gebruik van zonnewarmte vraagt gerichte aandacht Wenselijke oplossingenhebbengeenruimtelijkeaspectenditzijnvooralfiscalemaatregeleneneenbeterepositievanzonnewarmteindeSDE+implementatievanenergieprestatielabelsvoorapparatenenverderehandhavingopenergieprestatiesvangebouwenBinnendeuitvoering van het energieakkoord wordt dit momenteel verder uitgewerkt De groei bij de VVE-en is beperkt Dit is nog niet eenvoudig op te lossen de keuzes drijven sterkopdemotivatiedeorganisatiegraadenhetfinancieelvermogenvandeverenigingErzijnwelveleVVE-enactiefomzonnepanelentegaanrealiserenHollandSolarverwachtpas echt groei als er een oplossing komt waarbij VVE-en met gezamenlijke opwekking via de huishoudelijkeaansluitingadministratiefmogensalderenIndeloopvan2015zalblijkenofde ldquopostcoderoosrdquo hiervoor uitkomst biedt VoorhetMKBgeldtnogsterkerdanvoordeparticulierewoonsectordatzonnepanelenenzonneboilersinteressantwordenzodraerzekerheidisovereigenbedrijfsvoering(enlocatie)eneeninteressanteldquoreturnoninvestmentrdquotehalenvaltDitkangerealiseerdworden met een langjarige zekerheid over salderen of enige zekerheid over kansen in de SDE+ bijvoorbeeld door middel van het verhogen van budget op SDE+ Op de daken van onderwijsinstellingen valt nog veel ruimte te vinden en het lijkt om vele redeneninteressantomzonnestroomprojectenterealiserenopscholenIndepraktijkzijn er vooral belemmeringen zoals complexe eigendomsstructuren en afwezigheid van financieringsmogelijkhedenDaarbijhebbenscholeneenstriktetaakopvattingErzijnveelsoortigeoplossingenvoorhandenvancrowdfundingtotenmetcommercieumlleESCOrsquosIndepraktijkhangtderealisatiesterkafvandewilvanindividuenendegekozenoplossingen

Kapitaal

Er is in Nederland kapitaal beschikbaar voor duurzame projecten Banken en pensioenfondsen willen investeren in decentrale opwekking Er is echter geen interesse in kleine projecten en vanwege het decentrale karakter van zonne-energie is het kapitaal moeilijk beschikbaar te krijgen De markt zal hierin zelf oplossingen kunnen vinden zoals het clusteren van projecten Een overheid zou als partner bij onderwijsinstellingen pensioenfondsenenbankendezeproblematiekookkunnenadresseren

4342

Verdere regelgeving

Het inpassen van decentrale duurzame energie vraagt op langere termijn aanpassingen in de fysieke elektrische infrastructuur Hier wordt momenteel op voorgesorteerd Er zijn verschillende aspecten mbt techniek en regelgeving die uitgewerkt worden Er worden momenteel geen dringende knelpunten gezien

Invoedeninwarmtenettenmetzonne-energievraagtaandachtHiervoorzaltechnischenwatbetreftregelgevinggerichtaanmoetenwordengewerktDezemogelijkheidkande groei van de opwek met zonnecollectoren verhogen De nadere details hiervan kunnen worden uitgewerkt met de sector

Bijlage 1 Toelichting financieumlle aspecten markt zonne-energie

kWh prijs DeenergiebelastingisdominantvoordeprijsvanelektriciteitvoordeconsumentDitwordtzichtbaar gemaakt in Figuur 10

Figuur 10 Opbouw kWh prijs per sector NB elektriciteitsprijs kaal is marktprijs Netbeheerderskosten indicatief deze wisselen per regio en per aansluiting

De variabele kosten per verbruikscategorie worden ook nog in tabel vorm gegeven zie Tabel 14

Tabel 14 variabele kWh kosten per categorie (2015)

0 tm 10000 kWh

10001 tm 50000 kWh

50001 tm mln kWh

gt 10 mln kWhparticulier

gt 10 mln kWhzakelijk

Energiebelasting euro 01196 euro 00469 euro 00125 euro 00010 euro 00005Kale kWh prijs euro 00640 euro 00640 euro 00640 euro 00640 euro 00640Duurzame Energie-opslag euro 00036 euro 00046 euro 00012 euro 0000055 euro 0000055Energiebelastingop totaalprijs 66 45 18 2 1

NB In deze variabele kosten zijn niet de vaste netwerk- en systeemkosten verwerkt

Kleinverbruikers tot 10000 kWh jaar hebben het hoogste rendement op zonnepanelen Hierondervallenvoornamelijkhuishoudens(particulierenhuur)eneendeelvanhetMKBKleinverbruikers tot 50000 kWhjaar hebben ook een redelijk rendement mits zij een aansluitinghebbenvanmax380A(endusmogensalderen)ofeenSDE+subsidiekrijgenHieronder vallen veelal onderwijsgebouwen klein publiek vastgoed MKB en agrarische bedrijvenVVE-enmetliftenenventilatievallenookindezecategorieBedrijven met gebruik boven 50000 kWhjaar zullen SDE+ subsidie nodig hebben om zonnepanelen rendabel te maken

Gasprijs

Tabel 15 variabele gasprijzen per categorie 2015 ex netwerkkosten

0 tm 17000 m3

17001 m3 - 1 mln m3

1 - 10 mln m3

gt 10 mln m3

Energiebelastingeurom3 euro 019 euro 007 euro 002 euro 001Kale gasprijs eurom3 euro 062 euro 062 euro 062 euro 062Duurzame Energie Opslag euro 00074 euro 00028 euro 00008 euro 00006Energiebelastingoptotaalprijs 24 24 10 3VoordegasbelastingvaltopdathetpercentagebelastingvoordelagerecategorieeumlnveellagerligtdanvoorelektriciteitAlternatievewarmtetechniekenzijndaardoormindersnelrendabel in vergelijking met reguliere ketels

4544

Salderen Kleinverbruikers(aansluitingentot380A)mogendestroomdieophetnetingevoedwordtopjaarlijksebasisaftrekkenvandestroomdiehetnetonttrokkenwordtZoheeftmennutvanelkeopgewektekWhHetelektriciteitsnetfungeertzoalsbuffervoordenietgebruiktestroomdiezonnepanelenopwekkenDewettelijkebasishiervoorzijndeElektriciteitswetende WBM

Elektriciteitswet1998steltinArtikel31cldquoVoorkleinverbruikers(le3x80A)betaalthet energiebedrijf tot 5000 kWh voor terug-geleverde stroom dezelfde prijs als zij voor geleverdestroominrekeningbrengt(ongeuro007)Voorhetmeerderebetaaltzijeenredelijkeprijs(minimaal70APXongeuro005)rdquo

WetbelastingenopmilieugrondslagsteltinArtikel50lid1en2datbelastingwordtgehevenopldquohetpositievesaldovandeviadeaansluitinggeleverdeelektriciteitminusdeviadeaansluitingingevoedeelektriciteitrdquoBijnietduurzameelektriciteitsopwekkingwordtdit begrensd tot 5000 kWh invoeding

Gemeten over de afschrijfperiode wekt men met zonnepanelen elektriciteit op voor ongeveer 14 centkWh6 Daar de prijs op het voor kleinverbruikers ongeveer 23 cent kWhof15centkWhisissaldereneengoedstimuleringvoorhetaanschaffenvanzonnepanelen

Ditbetekentdatvoordekomendeperiodevooraldehuishoudenshiervanprofiteren

Salderen was tot voor kort alleen geldig voor huiseigenaren en huurders met eigen zonnepanelen Per 2015 is de regeling ook van kracht voor huurders met zonnepanelen die deverhuurderheeftgeplaatst

6 Hierbij wordt uitgegaan van SDE berekeningen voor basisbedrag Zon PV van ECN

SDE+ subsidie NederlandheeftdeSDE+subsidiealslangjarigsubsidiemogelijkheidvoorenergieopwekkingvoorhernieuwbarebronnenzowelelektriciteit-alswarmteproductieMenkanopprojectbasisexploitatiesubsidievoor15jaaraanvragenJaarlijkswordensubsidiebedragenaangepast op basis van door ECN bepaalde onrendabele top per opwekkingtechniek Het totaalbudgetwordtjaarlijksvastgesteld(2013wasdat15mldeuro2014en20153mldeuro)Per jaar zijn er een aantal fasen waarin ingediend kan worden met elke fase een hoger subsidiebedrag Toekenning van projecten gaat tot het budget overschreven is

SDE en zonnestroom De SDE+ subsidie is gericht op grotere projecten niet voor de kleinverbruiker Voor zonne-energie zijn projecten subsidiabel van hoger dan 15 kWp voor zonnestroom en meer dan 100m2 collector oppervlakte voor zonnewarmte systemen In 2013 is er 133 MWp aan zonnestroomprojecten toegekend via de SDE+ In 2013 is 15 MWp daadwerkelijk gerealiseerd met SDE+ subsidie In 2014 is en met oktober 25 MWp met SDE+ gerealiseerd De gegunde projecten in 2013 zijn dus nog maar deels gerealiseerd Ter vergelijking in 2013 zijn in totaal 355 MWp bijgeplaatst volgens CBS In 2014 is in november een massale inschrijving geweest op de laatste fase Tot november zijn573aanvragengedaanmettotaal160MWpvermogenOpdeeerstedagvanfase6(op4novemberjl)zijner2718aanvragengeteldmettotaal1240MWpvermogen

SDE en zonnewarmteZonnewarmte is in 2012 voor het eerst in de SDE gekomen als subsidiabele techniek Er zijn echter nog maar een aantal zonnewarmte projecten tot stand gekomen met SDE subsidie De oorzaken zijn vermoedelijk de hoge ondergrens voor subsidiabele projecten en de relatieveonbekendheidmetdetechniekendesubsidieDeondergrensis100m2collectoroppervlakDatsluiteengrotegroepMKB-ersuitMetnamehotelssportfaciliteitenwellness en veel agrarische bedrijven kunnen niet aanvragen bij de SDE+ daar het collectoroppervlak tussen 25 en 100 m2 ligt

Energie Investeringsaftrek (EIA)DeEnergieInvesteringsaftrek(EIA)iseenfiscaleregelingBedrijvenkunneneendeelvanhuninvesteringskosteninenergiebesparendeenhernieuwbaretechnologieeumlnaftrekkenvanhunfiscalewinstHierdoorbetalenzeminderinkomstenbelastingofvennootschapsbelastingHetgemiddeldebelastingvoordeelvandeEIAis10procentvandeinvesteringskosten

Veel bedrijven maken gebruik van de EIA sinds 2012 gaat dat om duizenden bedrijven die investeren in zonnewarmte of zonnestroom In totaal is er in 2013 voor ruim 200 miljoen geinvesteerd in zonne-energie door bedrijven die EIA aangevraagd worden RVO meldt dat dit met name door agrarische bedrijven wordt gedaan

CombinatievanEIAmetSDE+isnietmogelijksinds2014Menmoetbeslissenwelkeoptiehet best bij de bedrijfsvoering past

De EIA zal voorlopig een interessant instrument zijn om zonne-energie investeringen mee uittelokkenbijbedrijvendiewinstmakenDeondergrensvoorEIAissysteemgroottevan25 kWp

4746

Asbest eraf Zonnepanelen eropVoor agrariers met asbestdaken is er een interessante regeling ldquoAsbest eraf zonnepanelen eroprdquo Dit is een regeling van provincies in samenwerking met het Rijk Deze subsidie mag gecombineerd worden met de SDE+

Btw vrijstellingInjuni2013heefthetEuropesehofbepaalddatdeoverdeaanschafeninstallatiebetaaldebtw kan worden teruggevraagd Dit kan omdat iedereen die tegen vergoeding stroom levert wordtgezienalsbtw-ondernemerParticulierenmoetenontheffingvragenopgrondvandeKleine-ondernemersregeling voor de btw over de terug geleverde energie Door de werking vandekleine-ondernemersregelingbetalenparticuliereeigenarenvanzonnepanelenpasbtw als het per saldo verschuldigde btw-bedrag in een kalenderjaar hoger is dan euro1345 Particuliereeigenarenvanzonnepanelenzullendezegrensindepraktijknietbereikenenkunnendaardooromontheffingvanadministratieveverplichtingenvragen

HetrendementvanzonnepanelenisvoorhuishoudensnoggunstigergewordendoordezemogelijkheidDeadministratievehandelingenzijnnietvooriedereeneenvoudigDezemogelijkheidheeftdaaromookverwarringgegevenopdeconsumentenmarktVerwachtwordt dat men hier snel aan gewend is

De postcoderoos of energiebelastingkorting voor cooumlperatiesNietiedereenheefteeneigendakdatgeschiktisOmparticulierenenMKBzondereigen dak de mogelijkheid te geven ook zonnestroom op te wekken is de zogenaamde postcoderoosregelingontwikkeldInhetEnergieakkoordvandeSERiseenbelastingkortingvan 75 eurocent per kWh afgesproken voor terug levering van hernieuwbare energie door eencooumlperatieofdooreenverenigingvaneigenaren(VvE)Deafspraakisper1januari2014ingevoerdDekortinggeldtalleenwanneerdeopgewekteenergiewordtgebruiktdoor kleinverbruikers waarvan de leden zich binnen de zogenaamde lsquopostcoderoosrsquo (viercijferigepostcodeplusaangrenzendepostcodes)vandecooumlperatieofVvEbevindenenalleenvoorelektriciteitdieaanhetnetwordtgeleverd[BronRapportagevanHernieuwbare Energie RVO]

TotophedenheeftdezeregelinggeengroeiveroorzaaktvanzonnestroomproductiedoorcooumlperatiesDitwordtveroorzaaktdooreencombinatievanadministratievecomplexiteitdeonduidelijkheidoverdekortingsperiodeenhetmoeilijkrondkrijgenvandebusinesscasedoorextrakostenzoalsaansluitingskostenInvesteerdersdeinzenhiervoorterugDeregelingisonlangsverbeterddoorhetterugbrengenvanaansluitingskostenhetverzekerenvan15jaarperiodevandekortingendoorhettoelatenvanondernemersinderegelingHollandSolarverwachtdatderegelinghiermeegaatwerkenvoorcooumlperatiesRuimtevoordergelijke projecten wordt veelal gevonden bij winkelcomplexen kerken scholen of andere utiliteitsgebouwen

Beschikbaarheid van kapitaalDeschaalgroottewaarindegroeivandecentraleplaatsingvanzonnepanelennuzitisteklein voor grote investeringsmaatschappijen waardoor er weinig tot geen grote projecten worden gerealiseerd Een randvoorwaarde voor een pensioenfonds of bank om in duurzameenergieteinvesterenisdathetomeenrelatiefgrotekapitaalinvesteringmoetgaanHetkaraktervanzonnepanelenheeftopditmomentdecomplexiteitdatvooralkleinschalige projecten met elk afzonderlijke contractueel en technisch maatwerk kunnen worden gerealiseerd Het bundelen van panden met homogene contractuele en technische aspecten is nodig voor grote investeerders Het losmaken van dit kapitaal zal nieuwe arrangementen vergen die vragen bundelt

Beschikbaarheid van leningenVia de website wwwikinvesteerslimnl is een energie bespaar lening aan te vragen voor particulierenDitiseenfondsdatinhetlevenisgeroepenvanuithetEnergieakkoordenheeftalsdoelparticuliereninstaattestellenteinvestereninenergiebesparinginclusiefzonnepanelen en zonneboilers

AnderemogelijkhedenzijnGreenLoansenfinancieringviahypotheekleningen

4948

Bijlage 2 Toelichting berekening potentieel zonnewarmte

Cijfers 2013 zijn op basis van CBS Cijfers2020zijnopbasisvaninschattingeninuitvoeringEnergieakkoord(inmiddelsooktevindeninKamerbriefWarmtevisie)naarschattingverdeeltoversectorenCijferover2050huishoudensenutiliteitisberekentopbasisvan

- Roadmap zonnewarmte 2007 Holland Solar

- CBS huishoudenprognoses

- Gemiddeldetapwatervraagperhuishoudenvan300m3aardgasequivalent

- 50vanwarmtapwaterkanmetzonnewarmtegedektwordenDezeisberekendoptotaalvan25PJ(obvinschattinggeschiktedakenenontwikkelingaantalwoningen)Voorruimteverwarmingwordteenpotentieelgeschatvan52PJ(uitgaandevanaantalgeschiktedakenontwikkelingaantalwoningenenbeterewarmteopslag)Inditrapportwordtuitgegaanvan77PJpotentieelinhuishoudens

- 70geschiktdakoppervlakvoorzonnecollectoren[TNOenBeararchitecten2001]

- Ineenalternatieveberekeningwordt40PJbijdrageaanwarmtapwaterbereidinggevonden(uitgaandevanallehuishoudensin2011)en46PJbijdrageaanwoningverwarming(uitgaandevan15vanverwarmingvanallewoningen)

- Deinschattingenpotentieelzonthermischvoorutiliteitvarieumlrenvan2PJ(ECOFYS2007)11PJ(RoadmapZonnewarmte2007)en45PJ(Cloosterman2014)

Cijfer 2050 van industrie is berekend op basis van - BerekeninginIEATask33IVDaarinwordtgestelddat32vandeNederlandse

industrieumllewarmtevraagdoorzonnewarmtegedektkanwordenobvanalyseop12sectorenBijdeberekeningwordtuitgegaanvan15energiebesparingperjaar(conformenergieakkoord)eneengelijkblijvendeindustrie

- AlternatieveinschattingenkomenuitstudiesvanESTIF(Europesebrancheverenigingzonnewarmte)enESTTP(EuropeanSolarThermalTechnologyPlatform)enRVOpublicatieWarmteenKoudeinNederland

- OpbasisvaneeneigenstudievanHollandSolariseenalternatieveinschattinggevondenvan45PJzonnewarmteindeutiliteitDitcijfergaatuitvanmaximaleinzetvanzonnewarmtetechniekeningezondheidszorgsportcultuurenrecreatieentoerisme(hotels)

Literatuur

- Benuttingvanzonne-energieindetuinbouwndasheenstrategischeverkenningWUR2011

- Bouwstenenvoorsociaalndashfactsheetmaatschappelijkvastgoed2011

- Datum25april2014BetreftBeantwoordingKamervragenvanhetlidDik-Faber(ChristenUnie)overdevoortgangvanhetconvenantldquoAsbestdakerafzonnepaneleneroprdquo

- Duurzamewarmteenkoude2008-2020potentieumllenbarriegraveresenbeleidEcofys2007

- EnergieTrend2014ndashECN

- EPIA Market Outlook 2014

- HernieuwbareenergieinNederland2013ndashCBS

- Het energieverbruik voor warmte afgeleid uit de Energiebalans CBS 2010

- HetpotentieelvanPVopdakenengevelsinNederlandCEDelft-februari1997

- KamerbriefWarmtevisieministerKamp02-04-2015referentieDGETM-ED15042827

- KoudeenWarmteinNederlandNationaalExpertisecentrumWarmtehttpwwwrvonlonderwerpenduurzaam-ondernemenduurzame-energie-opwekkennationaal-expertisecentrum-warmtewarmtecijfers januari 2013 RVO Nederland

- PotentialforSolarHeatinIndustrialProcessesIEAtask33IV2008

- PotentialofSolarThermalinEuropendashESTIF

- PVpotentieelstudieHetpotentieelvanzonnestroomindegebouwdeomgevingvan Nederland- DNV GL augustus 2014

- Raming maatschappelijke kosten van ruimtegebruik door het verkeer Ministerie Verkeer en Waterstaat adviesdienst Verkeer en Vervoer 2000

- Rapportage Hernieuwbare Energie RVO

- Versterking van de Nederlandse Energiesector Ecofys 2010

- Zonne-energieplannen en monumenten wegwijzer voor vergunningverleners Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonne-energie en uw monument wegwijzer voor eigenaren en huurders Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonne-energie in de historische omgeving groene gids Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonnewarmte een duurzame toekomst voor warmte en koude in NL Marcel Cloosterman augustus 2014

5150

52

Korte Elisabethstraat 63511 JG UTRECHTNederland

+31(0)302328008hollandsolarhollandsolarnlwwwhollandsolarnl

• _Ref405823173
• _Ref404280813
• _Ref404284250
• _Ref414171328
• _Ref414171306
• _Ref405823142
• _Ref405823150
• _Ref405823205
• _Ref423611428
• _Ref423611433
• _Ref404281853
• _Ref419558763
• _Ref405751564
• _Ref404628328
• _Ref404874034
• hgjdgxs
• _Ref405822566
• _Ref414115828
• _Ref405826809
• _Ref405826816
• _Ref404871298
• ho7ea189wih5m
• hax2szl62zcl8
• _Ref404881914
• _Ref423610973
• _Ref423611247
• _Ref423611259
• _Ref423611281
• _Ref423611315
• _Ref423611330
• _Ref404874093
• _Ref404874120
• _Ref404874132
• _Ref414181969
• _Ref404874063
• _Ref404873534
• hmo2g9zy4s5df
• _Ref406355484
• hkchj0vhoxkgy
• hnewhf4an1u9o
• h82yp4zdna8yy
• h20v0j3qacub2
• h2jdox65fkzfj
• hxa72rbjyz8ei
• hjr4v9ljue2on
• hai4nruq8gnog
• hynmsw35nwcg6
• h9bfapq4x5quo
• hwjzbmhz6nhx7
• h1fob9te
• hdpodf6hd1y4r
• hbmr0nz1352sy
• h3dy6vkm
• h1t3h5sf
• hciy7c818awjh
• h2wiwkg2p08fj
• hp6ja1ymmf5ah
• ht8cj61qisqz1
• hler15y6jsfh
• _Ref405826052
• _Ref405826059
• _Ref405826091
• _Ref297820305
• h3okoskabvdf7
• _Ref414180310
• _Ref419465901
• _Ref404597162
• _Ref404873983
• h72r80rtdv0dm
• h2et92p0
• _Ref403935885

2524

63 Ruimtevraag potentieel zonnewarmte

Het aantal km2datnodigisvoordeopwekkingvanhetpotentieelzonnewarmteis82km2 Hierbij wordt uitgegaan van een lichte toename van het rendement per m2 collector oppervlak van 10 GJm2jaar naar 13 GJm2jaar Er moet worden opgemerkt dat met de huidige technieken zonnewarmte per m2 eenhogereenergieopbrengstheeftdanzonnestroom

Tabel 8 km2 collectoroppervlak potentieel zonnewarmte per sector

Cijfers in km2 collector 2013 2020 2050Huishoudens 06 217 5923Industrie 0 043 1462Utiliteit 044 174 846Totaal 10 43 823

64 Potentieel zonnewarmte bij huishoudens

DegroeivanzonneboilersisinhetverledengestimuleerddoordeEPC(Energieprestatieeis)inhetbouwbesluitendoordesubsidieregelingenDoordeafgenomengroeivannieuwbouw en door weggevallen subsidies is de marktontwikkeling voor zonneboilers bemoeilijktHetverdienpotentieelvoorhuishoudensislaagoadoordelageenergiebelastingopgasHierdooriszonnewarmteinvergelijkingmetzonnepanelenuitbeeldgeraaktbijdewoningbezitterHetpotentieelisechtergrootzoalshierboventoegelicht MetmeeraandachtvooreengelijkspeelveldinenergiebelastingverdergaandeverlagingvandeEPC(enhandhavingerop)enmeeraandachtvoorpromotieverwachtHollandSolarveelvanditpotentieelvoordekomendedecennia

Potentieel zonnewarmte huishoudens per provincieOp basis van aantallen woningen per provincie en het gemiddeld gasverbruik per type woningiseeninschattinggemaaktvanhetpotentieelvanzonnewarmtetoepassingenper provincie Hierbij is uitgegaan van ongeveer een halvering van gemiddeld gasverbruik doorisolatieeneenbijdragevanzonnewarmtevanongeveer50voorzowelwarmwateralsruimteverwarmingHierbijwordtopgemerktdatdecijfersvan2050eentheoretischpotentieelzijnVoorhetcijfervoor2020wordtuitgegaanvantotaal5PJ(waarvan25bijdehuishoudens)dieterealiserenisbijeenversneldscenariovanuithetEnergieakkoordDe maatregelen hiervoor worden momenteel besproken In Tabel 9wordteeninschattinggegevenoverpotentieelperprovinciegebaseerdophuishoudenaantallenperprovincieHet gaat hier om afgeronde getallen

Tabel 9 Inschatting potentieel zonnewarmte huishoudens per provincie 1 PJ = 1000 TJ

Cijfers in TJ 2020 2050Drenthe 70 2200Flevoland 60 1600Friesland 100 3000Gelderland 290 8600Groningen 130 4000Limburg 180 5300Noord Brabant 410 12000Noord Holland 410 12000Overijssel 160 4900Zuid Holland 520 16000Utrecht 180 5200Zeeland 60 1900Nederland 2500 77000

Potentieel zonnewarmte industrie en utiliteit

Dewarmtevraaginindustrieumlleprocessenwas579PJin2013waarvan124PJonderde250graden De agrarische industrie en dan met name de glastuinbouw gebruikte 98 PJ De utiliteithadin2013eenwarmtevraagvan258PJ[RVOWarmteenKoudeinNL2013] EristechnischgesprokeneengrootzonnewarmtepotentieelindezesectorenZonnewarmtekan(theoretisch)bijdragenaanalleprocessenmeteentemperatuureisvan onder de 400oC(zieFiguur8)maarindepraktijkwordtditpotentieelnognietbenutFinancieumlleenpraktischebezwarenbelemmerendegroeiDehuidigeenergieprijzenenndashbelastingenmakeninvesteringeninzonnewarmtenuminderinteressantvoorpotentieumllegebruikers

Figuur 8 Warmtevraag NL industrie verdeeld naar Temperatuurniveau (Bron RVO publicatie Warmte en Koude in Nederland)

2726

Processenwaarzonnewarmtesubstantieelaankanbijdragenzijnruimteverwarmingwarmwaterbereidingschoonmakenspoelendrogenverdampendestillerenblancherenpasteuriseren steriliseren koken smelten verven en oppervlaktebehandelingen Koelen metzonnewarmteisechterookmogelijkSub-sectorenbinnendesectorutiliteitmetzonnewarmtepotentieelzijn

bull recreatie(hotelsencampings)

bull wellness(saunarsquos)

bull horeca

bull sport(zwembadenensportcomplexen)

bull zorginstellingen

bull ziekenhuizen

Sub-sectorenbinnendesectorindustriemet(theoretisch)zonnewarmtepotentieelzijnbull foodsector(drankenzuivelsnoepenvleesindustrie)

bull textielindustrie

bull papier- en kartonindustrie

bull chemische industrie

bull wasserijen

bull transportsector(garages)

Sub-sectorenbinnendeagrarischesectormetzonnewarmtepotentieelzijnbull mestkalveren houderij

bull pluimveehouderij

bull varkenshouderij

bull bloembollen(drogen)

bull kippenmest drogen

bull glastuinbouw

Zonnewarmte en industrieVoedingsindustrie in de foodsector wordt veel warm water gebruikt voor spoelen pasteuriserenenmengen(bierzuivelvlees)Indeliteratuuriseenpotentieelgevondenvoordevleesverwerkendeindustrievan89TJjaarHollandSolarschathettotalepotentieelvoor zonnewarmte in de voedingsindustrie op 10-15 PJ

Papier en karton Nederland kent een papierindustrie en in deze sector is een grote laagwaardigewarmtevraagZonnewarmtepotentieelisechterbeperktomdatdeprocessenveelrestwarmtebenuttenDesectordraagtactiefbijaandeenergietransitiedoorintezettenopefficiencydoorhergebruikvanwarmteenreststoffen

Chemische industrie er zijn nog geen studies gedaan naar de bijdrage van zonnewarmte aan de chemische industrie op lange termijn

Textiel industrieerisonvoldoendebekendoverhetpotentieelindeNederlandsetextielindustrie(inclusiefwasserijen)

Zonnewarmte en utiliteitZiekenhuizen-verzorgingshuizensportaccommodatieszwembadenenhotelshebbeneen grote vraag naar warm tapwater n hoge comforteisen aan ruimteverwarming Er is dus eengrootpotentieelvoorzonnewarmtetechniekenDeinschattingenvoorhetpotentieelvarieumlrenEcofys stelt in 2007 dat de warmtevraag van ziekenhuizen verzorging sport zwembaden enhorecasamen5PJthwasBijdezesectorensameniseenpotentieelvanongeveer25PJthjaar voor zonnewarmte

Detotalewarmtevraaginutiliteitisongeveer230PJwaarvandebovengenoemdesectorenongeveer85PJgebruikenaanwarmte(warmwaterenruimteverwarming)OngeveerdehelfthiervanzoutheoretischmaximaaldoorzonnewarmtetechniekenopgewektkunnenwordenHollandSolarsteltdathetpraktischehaalbare25hiervanisinconcurrentiemetandere(warmte)opwekkingstechniekenHetpotentieelwordtop11PJgesteld

Naarschattingiserreeds044PJjaarbijdragevanzonnewarmteindezwembadeneneenonbekendehoeveelheidbijhotelsencampingsHetpotentieelvoorzwembadenisvolgensHolland Solar 45 PJ Ziekenhuizen passen veelal WKK toe voor eigen elektriciteitsopwekking waardoor de vraag naar zonnewarmte moeilijk ontstaat Hier wordt de komende decennia dan nog niet veel van verwacht Voorverzorgingstehuizenendehotelsectoriswordthetpotentieelgeschatopongeveer2respectievelijk4PJ

DefinancierbaarheidvanzonnewarmteprojectenvaakeenbelemmeringVeelalzijneigendom en gebruik van vastgoed gescheiden waardoor kosten en baten bij verschillende partijenliggenDaarnaastishetinvestereninzonthermischofanderetechniekenmeestaleenbedrijfsvreemdeactiviteitenheeftdaaromvaakgeenprioriteitDeprojectomvangisvaaktekleinvoorfinancieringdoorbankenensubsidieisnietbeschikbaarEIAisindezesectorvaakdeenigestimuleringvanuitdeoverheid(vooruitlegEIAzieBijlage1 Toelichtingfinancieumlleaspectenmarktzonne-energie)

Zonnewarmte en land- en tuinbouwIndeland-entuinbouwis84PJwarmtegebruiktin2010(=24miljardm3aardgas)waarvan

bull 09 PJ voor melkveehouderijbull 35 PJ voor intensieve veehouderijbull 75 PJ voor glastuinbouwbull 5 PJ overige

IndeglastuinbouwwordtveelinspanninggedaanomtotenergieefficiencytekomenNunog draagt voornamelijk WKK bij aan de warmtevoorziening in de glastuinbouw en worden zonthermischetechniekennietactieftoegepastindezesectorErzijnopditmomentwelgoedemogelijkhedenindemelkvee-enintensieveveehouderijHettotalepraktischemarktpotentieelvoorzonnewarmteindeland-entuinbouwwordtvoorlopiggeschatop2-3PJ

2928

Warmtenetten en zonnewarmteZonnewarmteistechnischgeziengeschiktvoorhetinvoedeninwarmtenettenzoalsbijvoorbeeldinAlmerewordttoegepastErisgeeninschattinggemaaktvanhetpotentieelvan deze toepassing in Nederland maar er worden goede resultaten behaald in Denemarken en Duitsland In die landen blijkt dat toepassingen vanaf 6000 m2 collector oppervlak economisch rendabel kunnen zijn

65 Conclusies Potentieel zonnewarmte

Erismet50-100PJveeltechnischpotentieelvoorzonnewarmteinverschillendesectorenDe snelste en eenvoudigste te realiseren groei valt te verwachten bij huishoudens zwembaden en de agrarische sector

Er zijn vooralsnog geen beperkingen gevonden in het ruimtegebruik er is voldoende ruimte op het vastgoed voor het opwekken Zonnewarmte systemen kunnen naast zonnepanelen ruimte vinden op de Nederlandse daken

BelemmeringenzijnvooralhethuidigerendementtovfossielalternatiefvanwegelagebelastingopgaseneenlastigefinancierbaarheidvanprojectenVerhogenvanenergiebelastingopgasverhogenvandeEIAbetereoptiesindeSDE+enbetereregelingenvoorzonnewarmteindelandbouw(parallelaanzonnestroom)zoudendemarktbeterdoenontwikkelenOnderzoeknaarhetpotentieelendebelemmeringenvoorzonnecollectorveldendieinvoedenopwarmtenettenwordtaanbevolenHierligtnaarverwachtingnogeengrootpotentieel

HetinschattenvanhetpotentieelvanzonnewarmtetoepassingenindeNederlandseindustrie kent verschillende versies Het verdient aanbeveling de achtergronden te analyserenenhetdaadwerkelijkpotentieelindeindustrieteonderzoekenVoorlopigmagmenaannemendatertechnischenfinancieelrendementtebereikenisineenaantalindustrieumllesectorenmetnamedefoodsectorHetopenstellenvandeSDE+voormeerzonnewarmtetoepassingenzouhierbijkunnenhelpenOmhetvolledigepotentieeltebenuttenzaldepositievanduurzaamopgewektewarmtemoetenverbeterentenopzichtevan warmte uit fossiele bronnen

7 Zonnestroom potentieel

IndithoofdstukwordthetpotentieelvoorzonnestroominkaartgebrachtHierbijwordt gekeken naar de maximaal beschikbare ruimte en de hoeveelheid energie die op deze ruimte opgewekt kan worden Er wordt hierbij onderscheid gemaakt tussen het theoretischeenhetpraktischepotentieel

Deafzetvanzonnepanelenverdubbelt(ofverdrievoudigt)inNederlandelkjaarsinds2008Figuur 9 laat het totaal opgesteld vermogen van zonnestroom per jaar zien De sector stelt dat in oktober 2014 de grens van 1 GWp aan opgesteld vermogen is gepasseerd

Figuur 9 ontwikkeling zonnestroom in NL (2013 is inmiddels bijgesteld tot 722 MWe) Bron Rapportage Hernieuwbare Energie RVO

71 Theoretisch potentieel zonnestroom

DevermogensdieopdedakeninpotentiegeplaatstkunnenwordenzijninTabel 10 gegeven Hierbij is conform de studie van DNV GL gerekend met 160 Wp per m2 dakoppervlak Dit is op basis van huidige technologie en gaat ook uit van een maximaal gebruik van al het geschikte dakoppervlak Momenteel staat er in Nederland ongeveer 1 GWpwaarvan80woningenenruim10indelandbouwDesectorverwachtin2020intotaal 5 GWptehalenbijgelijkblijvendbeleidBijhetmaximaalstimulerenenhetopheffenvan alle belemmeringen kan dit zelfs oplopen tot 8 GWp

3130

Tabel 10 potentieel PJ zonnestroom op basis van dakoppervlak

Totaal PJjaar potentieel

Alle da-ken in NL Huishoudens

Utiliteits-bouw incl industrie

Asbestdaken agrarisch Tuinbouwkassen

Drenthe 65 38 31 15 01Flevoland 44 28 17 11 01Friesland 87 51 40 22 01Gelderland 251 145 112 45 03

Achterhoek 00 23 00 14 00Groningen 76 66 13 28 00Limburg 142 88 57 17 05

Parkstad 00 21 00 01 00Noord Brabant 316 203 122 50 07Noord Holland 316 194 112 18 05Overijssel 142 83 63 33 01Utrecht 153 85 67 12 01Zeeland 44 32 14 13 01Zuid Holland 381 245 117 37 26Nederland 2016 1258 765 301 50

Tabel 11 potentieel PJ zonnestroom woningen naar type en eigendom

PJjaar poten-tieel

Koop-wo-ningen

Huur-wo-ningen

Huur-woningen overig bezit

Corpor-atie-bezit

Hoog-bouwVVE

Grond-gebon-den wo-ningen

Totaal woningen

Drenthe 23 12 03 09 02 35 35Flevoland 17 09 02 07 02 25 26Friesland 29 18 04 14 03 48 48Gelderland 83 55 16 39 14 131 138

Achterhoek 14 07 02 05 01 22 21Groningen 38 26 07 18 07 59 64Limburg 51 34 11 23 10 77 85

Parkstad 11 09 03 06 03 17 20Noord Brabant 118 77 20 57 21 182 194Noord Holland 100 105 33 71 46 148 204Overijssel 47 31 08 23 08 75 78Utrecht 50 36 10 25 14 71 86Zeeland 20 10 03 07 02 30 30Zuid Holland 84 97 28 71 58 104 181Nederland 710 542 155 386 195 1063 1251

In totaal is er volgens studie van DNV- GL ruimte voor 66 GWp zonnepanelen op de NederlandsedakenOmgerekendinPJprimairverbruikgaatdatompotentieel208PJDit is bepaald op basis van gelijkblijvende rendementen van panelen en gelijkblijvend dakoppervlak(endusgelijkblijvendehoeveelheidwoningenenutiliteit)

72 Praktisch potentieel zonnestroom op huishoudens

Huishoudens met grote daken zullen hun dak niet helemaal volleggen met zonnepanelen Hetaantalzonnepanelenwordtnaarinschattingbegrensddoorheteigenverbruikenanderetoepassingenophetdak(zoalsschoorstenendakramenlichtkoepelszendmasten)

Tabel 12geefthetaantalTJpotentieel(cijfervoor2050)voorhuishoudensengeschatteTJin2020Inditscenarioblijfterongeveer70km2 over op de woningen als geschikt dakoppervlak

Tabel 12 scenario TJ zonnestroom in huishoudens in 2020 en 2050 (NB 1000 TJ is 1 PJ)

ProvincieScenarioTJ in 2020

Potentieel TJ in 2050

Drenthe 360 2600Flevoland 270 2000Friesland 490 3600Gelderland 1438 10000Groningen 440 3300Limburg 880 6400Noord Brabant 1800 13000Noord Holland 2100 16000Overijssel 810 6000Zuid Holland 2800 20000Utrecht 890 6500Zeeland 300 2200Nederland 12600 92000Deberekeningvoor2020isgebaseerdop5GWpschattingvoor2020inhetEnergieakkoordwaarvan 4 GWp op de woningen

3332

73 Potentieel zonnestroom op civiele werken

InHoofdstuk5ishetruimtepotentieelbeschrevenopandereplaatsendanopdedakenHet gaat in Nederland om 200 km2 op civiele werken en nog eens 200 km2 parkeerruimte Daarnaast is op de langere termijn ook honderd tot duizend km2 beschikbaar op de autowegen en rails

Tabel 13 Zonnestroom PJ potentieel op civiele werken

PJpotentieelCiviele werken 200 km2 90Parkeerruimte 200 km2 90Autowegen tot 100km2 440Hieruitblijktdaterdusnogeenaanzienlijkpotentieelteontginnenisopcivielewerkenboven parkeerruimte en boven de wegen Hoeveel daadwerkelijk gerealiseerd kan worden hangtsterkafvandeambitievandeRijksoverheidenallelokaleoverhedenVoor het daadwerkelijk realiseren van projecten op civiele werken en parkeerruimte zijn stimuleringsmaatregelennodigRuimtelijkeordeningenvergunningenzijnhierbijvanbelangalsookstimuleringsmaatregelenvoorafdekkenvandeonrendabeletopvandeopwekking

74 Conclusies potentieel zonnestroom

Binnen de sector woningbouw is het meest in het oog springende woningtype de grondgebondenwoningTweederdevanhetpotentieelvermogenhiervanligtbijdewoningendieinparticulierbezitzijnOpvallendisdathetaandeelvanVVE-enlandelijkgezien klein is in vergelijking met andere bouwtypen De verhoudingen tussen woningtypen varieumlrenechtersterkmetperregioprovinciedushetpotentieelook

Utiliteitendeagrarischesector(mnmetasbestdaken)herbergtookeengrootpotentieelHetpotentieelopandereruimtedandedakenwordtverdernietgeanalyseerdGeziendegroottevanditpotentieelverdienthetaanbevelingdekansenenbelemmeringennaderteonderzoeken

Deachtergrondenhethandelingsperspectiefvoordeverschillendesectorenintermenvanfinancieumlleeninstitutionelebelemmeringenwordtbehandeldinhetvolgendehoofdstuk

8 Beschrijving potentieel zonnestroom in verschillende sectoren

IndithoofdstukwordtdehuidigeenpotentielemarktvanzonnepaneleninNederlandpersector beschreven De sectoren die besproken worden zijn

bull particulierewoningbezittersparticuliereverhuurdersenwoningcorporatiesbull agrosectortuindersveeteeltbedrijvengroente-enfruittelersbull MKBkantoorfunctiesenprocesfunctiesbull overheidutiliteitvanzorginstellingenonderwijskantorensportenrecreatiebull civiele werken snelwegen taluds dijken oevers kanalen gemalen

parkeerplaatsenspoorenstationsbull Groot Vastgoed Privaat

81 Particuliere huiseigenaren

De groei in zonnepanelen van de laatste jaren is vooral te danken aan de groei bij de particulierehuiseigenarenNaarschattingstaatereind2014ruim1GWpaanvermogeninNederlandOngeveer80hiervanligtopdakenvanwoningen[EPIA2014]NaarverwachtingblijftdegroeiopdeparticulierewoningmarktgoedzolangdehuidigesaldeerregelingofdeopvolgerdaarvangunstigblijftDiegroeikanbestendigdwordendoor verdere maatregelen zoals het systeem van energielabels

Een bijzondere categorie zijn de woningen of gebouwen die onder bescherming vallen zoals monumenten of beschermd dorp of stadsgezicht Eigenaren komen in dit geval vaak belemmeringentegenbijvergunningverleningenhetisnietaltijdduidelijkofietsmagofnietmagHoeweldeRijksdienstvoorCultureelErfgoedhiereenpublicatieoverheeftzijnhet de gemeenten die hun eigen afweging maken Vaak speelt ook een gebrek aan duidelijk afwegingskaderbijgemeentenwaardoorinitiatievenstranden

OokVVE-enkunnenhungemeenschappelijkverbruik(liftenventilatieverlichting)salderenopdealgemeneaansluitingDitgeldtnietvoordehuishoudensbinnendeVVEzijhebbenimmers geen eigen dak In sommige gevallen zijn er wel technische mogelijkheden om de geproduceerde stroom vanaf het dak naar de afzonderlijke huishoudens te leiden OokkandepostcoderooseenmogelijkheidbiedenDegroottevanhetdakisdaarbijweleen beperking die is vaak te klein om een serieus deel van elektriciteitsverbruik van alle huishoudens op te wekken Daarbij is het gebruik van het dak formeel een gezamenlijke beslissing van de VVE en daarmee kan de besluitvorming complex zijn Van de groei van zonnepanelen op appartementencomplexen kan daarom niet te veel verwacht worden

3534

82 Huurwoningen

WoningcorporatiesinvesterensomsinzonnepanelenDeverbeterdeenergieprestatiedoorzonnepanelen kan echter niet in de huurprijs verrekend worden De kosten liggen hierdoor bijdeverhuurderendebatenkomenbijdehuurderDeWoningcorporatieslossenditopdoor

bull de investering te bezien in het kader van maatschappelijk sociale doelenbull de investering zelf terug te halen via een vorm van lease naar de bewonerbull de investering door een ESCO te laten doen zie paragraaf 87bull huurders toestaan zelf zonnepanelen te laten plaatsen

Met deze randvoorwaarden wordt enkel een lichte groei voorspeld De groei van zonnepanelen zal veel harder gaan zodra zonnepanelen opgenomen worden in het huurtellingsysteem

Bijparticuliereverhuurderswordt(naarverwachtingvanHollandSolar)geeninteressantegroeimarkt gezien voor zonnepanelen In totaal bezit deze groep 15 km2 aan dakoppervlak De bereidwilligheid tot investeren in zonne-energie zal individueel verschillen en zal sterk afhangenvanhetverdienmodelvoordeverhuurder

83 Agrarische bedrijven

DeagrarischesectoriseengroeimarktvoordeafzetvanzonnepanelenAgrarieumlrszijneigenaar van hun vastgoed en zijn gewend aan een lange termijn investering Daarbij is vaak hetnodigekapitaalbeschikbaarenagrarieumlrskunnengebruikmakenvanSDE+subsidieeventueelincombinatiemetderegelingldquoAsbesterafZonnepaneleneroprdquoEenanderemogelijkheidishetgebruikmakenvandeEIAinplaatsvandeSDE+Erzijnookagrarieumlrsdiehun daken ter beschikking stellen voor buurtbewoners Voorlopig wordt er vanuit gegaan dat de markt voor zonnepanelen in de agrarische sector stevig kan blijven groeien

84 Het MKB

OndernemersuithetMKBdieeigenaarzijnvanhunpand(metdak)eneenverbruikhebbendat onder de 50000 kWh per jaar ligt kunnen een rendabele business case maken De terugverdientijdenzijnechtervaakeenstuklangerdaneenondernemerhanteertinzijneigenbedrijfsvoeringWaareenMKB-ereentermijnvan2tot5jaarheeftwaarinhijvooruitkankijkenisdeterugverdientijdvaneenzonnestroominstallatie8tot10jaarAlserwinstwordt gemaakt kan de EIA helpen Indienhetverbruikhogerisdan50000kWhbetaaltmenminderenergiebelastingIndienmeneengrootverbruikersaansluitingheefteneensysteemkiestvanbovende15kWpkanSDE+ aangevraagd worden Daarbij kan een knelpunt zijn dat het kapitaal niet beschikbaar is Hierbij zal het MKB investeringen in zonnepanelen alleen doen als het raakt aan de missieofvisievanhetbedrijfBedrijfsvreemdeactiviteitenwordenoverhetalgemeengeschuwd Veel MKB-ers zijn huurder van een bedrijfsruimte Deze groep zal niet investeren in zonnepanelen

Zonnepanelen zijn interessant voor die MKB-ers met eigen vastgoedbezit waarbij kostenreductieofvoorspelbaarheidvanenergiekostenterealiserenzijnmetzonnepanelenVoordezegroepvaltgroeiteverwachtenalserrustisoversalderen(ofdeopvolgerervan)en er borgstellingen mogelijk worden naast de SDE+ aanvraag

85 Zonnepanelen op civiele werken

Opdecivielewerkenendeverkeersinfrastructuurisveelpotentieleruimtevoorontwikkelenvanzonne-energieprojectenHoewelerwelinitiatieveneninnovatieveconcepten zijn om grondgebonden projecten te ontwikkelen bijvoorbeeld bij de A20 geluidswalbijNieuwTerbreggeinRotterdamzijneramperprojectengerealiseerdopgeluidswallen

Grondgebonden projecten halen momenteel moeilijk rendement De stroom wordt verkocht aan een leverancier voor ongeveer 5-6 cent per kWh terwijl de kosten geraamd wordenop15centperkWhDezefikseonrendabeletopzalmetSDE+subsidieaangevuldmoetenwordenofviaeenenergiebelastingkortingviacooumlperatiesDaarerwelinitiatievenzijn en interesse is wordt verwacht dat ook hier een groei ontstaat zodra SDE+ beter toegankelijkis(ditwordtalverwachtvandetoekenningenonlangsinfase6vanSDEin2014)enzodradepostcoderegelinggaatwerken

DaarbijwordtopgemerktdathiervergunningsprocesseneenrolspelenIndepraktijkleverenvergunningsprocessenbelemmeringenZosneuvelenprojectinitiatievendooronmogelijkheden in het bestemmingsplan of ontbreekt er een ruimtelijk afwegingskader Bijvoorbeeld zonnepanelen worden in de ruimtelijke ordening gezien als stedelijke objecten watindepraktijkkanleidentotafwijzingvanaanvrageninnietstedelijkgebied

In de toekomst zullen vragen aan de orde komen waarbij ruimtelijke ordeningsprocessen en vergunningsprocedures onder de loep genomen zullen worden Het ruimtelijk instrumentarium(streekplanomgevingsvisiebestemmingsplannenenz)moetwordenonderzochtopeenbeterensnellerhandelingsperpectiefvoornieuweenergietechnieken

Uit de markt zijn geluiden dat de kosten voor vergunningen erg hoog zijn in de voorfinancieringVoorrisicovolleprojectenisditeenmoeilijktenemenhorde

Toekomstigedoelgroepenzijnenergieleveranciersprojectontwikkelaarsencooumlperatiesvanplaatselijke burgers met MKB

3736

86 Groot Vastgoed Privaat

In Nederland is er een aantal grote vastgoedspelers zoals pensioenfondsen Corio Schiphol RealEstateMVGMenNSVastgoedHetbouwbesluitlegteenbelangrijkeenergieambitiein de nieuwbouw van vastgoed Toename de toepassing van zonnepanelen is in deze sector vooralteverwachtenindenieuwbouwEchternieuwbouwismomenteelbijnastilgelegddoorderecessieHetisonduidelijkhoelangdezesituatieblijftvoortbestaan

Op een aantal uitzonderingen na zijn in deze markt nog weinig grote investeringen gedaan indetoepassingvanzonnepanelenHierligtmogelijkweleentoekomstigverdienmodelvan het inclusief verhuren van objecten Ook het maatschappelijk verantwoorde karakter van groene kantoren is een drijfveer die vastgoedbedrijven kan prikkelen om in zonnepanelen te investeren Een cultuuromslag naar duurzaam en een andere kijk op de verhuurdersmarkt naar inclusief is hier voor nodig

Het verduurzamen en transformeren en zoeken van nieuwe business modellen met stakeholder involvement is een nieuw issue in een deel van de vastgoedmarkt Dit wordt veroorzaaktdoordeleegstandenrecessieproblematiekEnerzijdsleidtderecessietoteen onmogelijkheid tot investeren wegens het moeten afwaarderen van het vastgoed Anderzijdswordthierookeentoekomstigekansgezienvoorverduurzaming

Verwacht wordt dat de mogelijkheden van de postcoderoos enige groei in deze sector kunnen veroorzaken denk bijvoorbeeld aan winkelcentra Hoe deze kansen zich vertalen in eenpotentielegroeivandeafzetvanzonnepanelenindezesectorisniettevoorspellen

87 ESCO

DeESCO(EnergyServiceCompany)iseenentiteitdiedeinvesteringdoetvandezonnepanelenvoorbijvoorbeeldhuurwoningenvaneenwoningcorporatieDebatenvandezonnepanelenkomen(deels)terugbijdeESCOdoorhetdoorberekenenvandeinvesteringvia verhoging van de servicekosten De huurder kan gebruik maken van het salderen en heeftdaardooreenlagereenergierekeningDewoningcorporatiehoefthierdoornietteinvesterenenhetrisicotedragenendehuurderheeftmeervoorspelbareenvaakooklagere kosten aan energie

VerwachtwordtdatdezeESCO-constructieookvooranderesectoreneenoplossingkanbieden om de kosten en baten van de huurder en verhuurder bij elkaar te brengen Het verbindenvankennisaandemarktishiereenkritischesuccesfactoraangeziendoordecomplexiteit van de regelgeving de contracten niet makkelijk door de markt alleen kunnen worden opgelost

88 Ziekenhuizen en zorginstellingen

Ziekenhuizen en zorginstellingen worden niet als een groeisector voor zonnepanelen gezien Dehoofdredenhiervoorisdatziekenhuizenaloplossingenhebbenvoorautonomeoff-gridbedrijfszekere energievoorziening Zonnestroom past op korte termijn niet in dat model Opdelangeretermijnzoudecombinatievanzonnepanelenengroteaccursquostechnischeenoplossingkunnenbiedenmaarvoorlopiglijktdatfinancieeloninteressant

Ookzorginstellingenhebbendeprimairefunctietotzorgverlenenenhebbenmeestalniet de mogelijkheid kapitaal vrij te maken voor investeren in duurzaamheid Mocht in dezesectorwelkapitaalbeschikbaarkomendaniserincombinatiemetdeSDEweleenmogelijkheidomkostentebesparenDepotentiehiervanislastiginteschatten

89 Potentieel op overheidsvastgoed

Er is 21 km2potentieelbenutbaardakoppervlakopoverheidsvastgoedenerisveelaandacht voor het verduurzamen ervan In 2018 moet nieuwbouw van overheidsgebouwen energieneutraal gedaan worden Het ligt ook voor de hand dat de landelijke en lokale overheidinvesteertindeduurzaamheidvanhaarvastgoedIndepraktijkiserechtereen aantal hindernissen dat de groei van duurzame toepassingen op overheidsdaken tegenhoudinformatieoverdepandenisvaakniettoegankelijkofnietbeschikbaarhetbezit is niet duidelijk in kaart de energierekeningen zijn complex of onvindbaar en vaak isdeinformatieverspreidoververschillendeafdelingenZowelbijnetbeheerdersalsbijenergieleveranciersisdeadministratieopoverheidsvastgoedlangnietaltijdeenduidigDitbetekentdatmeninpraktijkweiniginzichtheeftinhethistorischenergieverbruikeniserdoorontbrekendenulmetingmoeilijkeenbesparingsplanrondtekrijgenDaarbijisertechnischeinformatienodigvoordeengineering van een zonnepanelen systeem Aangezien veelinformatieontbreektishetlastigaanbiedingenuitdemarkttekrijgendiegoedvergelijkbaar zijn

3938

810 Overheidsvastgoed onderwijs

Het onderwijs kan men onderverdelen in kleinverbruik en grootverbruik van energie Onderwijsinstellingen zoals universiteiten het beroepsonderwijs en het middelbaar onderwijshebbenmeestaleengrootverbruikersaansluitingZijinvesterendaaromzeldenin zonnepanelen omdat de kale energieprijs laag ligt en het investeringsbedrag daardoor tehoogisHetaanvragenvanSDE+subsidieofhetgebruikmakenvaninitiatievenmetcooumlperatiesindebuurtzoueenmogelijkheidbiedenIndepraktijkwordthiermomenteelweinig van verwacht omdat onderwijs zich richt op de kerntaken Om hierin beweging krijgen zal er naar andere arrangementen moeten worden gezocht

Het basisonderwijs valt in de categorie kleinverbruiker met een verbruik dat vaak onder de50000kWhjaarligtZonnepanelenzijndusfinancieelinteressantHeteigendomvan schoolgebouwen kent een complexe structuur Het juridisch eigendom van de openbarescholenligtbijdegemeenteveelalgeregeldviaeenstichtingEenstichtingdiehetjuridischeigendomheeftvaneenobjectwaarbijdegemeentezgclaimrechtheeftzorgtzolangdestichtingactiefisvoorhetonderhoudDeStichtingbetaaltookdeenergierekening Daarmee liggen zowel de kosten als de baten bij dezelfde rechtspersoon Dit maakt dat investeringen in zonnepanelen zullen lonen De beschikbaarheid van kapitaal ishiervaakhetprobleemErzijnoverhetalgemeengeeninvesteringsbudgettenvoorenergiebesparingen bij de basisscholen en aan kapitaal is moeilijk te komen

Bijhetbasisonderwijsgeldtookdatmenzichrichtopdekerntakenendepraktijkwijstuitdat die focus ook hard nodig is Zonnepanelen staan ver buiten die kerntaken Toch zijn erprojectenbekendwaarbijerdoormiddelvanouderparticipatieentechniekonderwijstoch zonnepanelen op de daken komen Alleen al vanwege de aanhoudende interesse van oudersenkinderenkanerenigegroeiverwachtwordenbijdebasisscholenDesituatieleent zich voor investeringen via crowdfunding of mogelijkheden met de postcoderoos

Inditrapportisernietgekekennaardesituatiebijdeniet-openbarescholen

Conclusies en aanbevelingen potentieel zonne-energie

Algemeenkangesteldwordendatereengrootpotentieelisvoorzonne-energieinNederlandVoorzonnestroomisdat200ndash400PJenvoorzonnewarmteisdat100-300PJfinaleenergieTer vergelijking dit is ongeveer gelijk met totale energiegebruik van alle huishoudens (anno 2015)

Zonne-energiekenteengrootdraagvlakindesamenlevingMetgunstigeenstabielevoorwaardenzalfinancieringsbereidheidbijparticulierenbedrijvenenfinancierserggrootblijven en zullen zonne-energie technieken een groot succes worden in Nederland

Ruimtelijke mogelijkheden

Hetruimtelijkepotentieelopennaastdedakenisdermategrootdatopwekkingvanstroomof warmte met de zon grote mogelijkheden biedt in Nederland Ruimtelijke beperkingen zijn er vooralsnog niet Alleen al op de Nederlandse daken is 400 km2 geschikt om te gebruiken voor energieopwekking met de zon Naast de daken is er nog veel extra ruimte te vinden op civiele werken zoals parkeerterreinen taluds geluidsschermen en langs wegen en sporen DitzouintheorieruimtebiedenvoorenkelehonderdenGWpzonnestroom(eind2014staaterinNederland1GWp)Voorzonnewarmtegeldthetzelfdeerisvoldoenderuimteomwarmte met zon op te wekken Over het algemeen zullen zonnewarmte en zonnestroom elkaar niet verdringen door ruimtegebrek

Voor de verdere toekomst is het nodig om dit ruimtegebruik op zorsquon wijze te omkaderen dat bestaande eigenaren van zonne-energie systemen zeker kunnen zijn van rendementen ennieuweinitiatiefnemersvoldoendehandelingsperspectiefhebbenoamiddelstransparante en snelle ruimtelijke processen

Ruimtelijk instrumentariumbull Hetgoedkunnenbenuttenvandakruimtemetzonne-energiesystemenkan

in gevaar komen door nieuwe bouwwerken en bomen Dit kan mogelijk in de toekomsttotbeperkingenleidenvanproductievanzonne-energieHollandSolarziet voor de toekomst een ruimtelijk vraagstuk waarin beperking van schaduw doorbouwwerkenenbomenalseenrechtwordtervarendoorparticulierenenbedrijven met zonne-energie Dit gaat mogelijk om meer dan de reguliere inspraak- enbezwaarproceduresOplossingsrichtingenzoudenuitgewerktkunnenwordenhiervoor

bull Binnen bescherm stad- en dorpsgezicht en op monumenten zijn zonne-energie toepassingenmogelijkHiervoorheeftRijkdienstvoorCultureelErfgoedhandreikingen ontwikkeld met als doel de gemeenten een duidelijk afwegingkader bij vergunning te bieden en gebouweigenaren te helpen bij het plan Het verdient aanbevelingdezepublicatiesgoedintezetten

bull Het reserveren van ruimte in woningen voor opslag- en regelapparatuur van warmte en elektriciteit is wezenlijk voor de toekomst In de nieuwbouw zou dit onderdeel kunnen worden van het bouwbesluit In de bestaande bouw zijn hiervoor soms fysieke beperkingen

4140

bull BouwenmetgrootzonpotentieelvraagtaandachtbijverkavelingorieumlntatievandewoningendeinterneruimtevoorinstallatiesRuimtelijkeordeningsinstrumentenzijnhiernognietoptoegerusthoewelinhetdepraktijkwelregelmatigvoorkomtdat gemeenten sturen op zongericht verkavelen De kennis hiervoor is al jaren beschikbaar oa via infoMil

bull Er is een gebrek aan actuele data van energieopwekking en -verbruik per techniek landelijk en per regio of provincie Dit is wel noodzakelijk voor de monitoring en het kunnensturenopenergietransitielandelijkenregionaalOokvoorhetbedrijfslevenisdergelijkeinformatieommarktkanseninteschattenenverdienmodellenoptebaseren Het wordt aanbevolen dit te verbeteren

Extra aandacht voor gemeentelijk ruimtebull Er zijn veel mogelijkheden voor zonnewarmte en zonnestroom op het

maatschappelijkvastgoed(onderwijsgemeenteenprovinciesportzorg)Dezeruimte voor groei kan op korte termijn benut kunnen worden als gemeenten hier meer op sturen Dit kan voor zonnestroom door ofwel zelf projecten te realiseren ofwel daken ter beschikking te stellen Financierbaarheid hiervan zal eenvoudigkunnenwordenalsditpotentieelindevormvangroteprojectenwordtaangeboden

bull Binnenstedelijke bouwwerken van gemeenten zoals parkeergarages en parkeerterreinenbiedeneengrootpotentieelvoorverduurzamingvanenergievoorzieningErwordtveelverwachtvandecombinatiemetelektrischemobiliteit Hier is echter geen sturing op vanuit overheden Het verdient aanbevelingmogelijkesturingofstimuleringhiervoorteonderzoeken

Belemmeringen voor groei

Debelemmeringendieervoorzorgendathetpotentieelinbepaaldesectorenonder-ofonbenutwordtopkortetermijn(tot2020)zijnveelalfinancieelvanaardErisofweleengebrekaanfinancieringofweleristeveelonzekerheidoverfinancieumllerendementenDitgeldtmetnamevoorzonnewarmteVoorzonnestroomishetfinancieumlleenfiscaleinstrumentarium op een enkele sector na voldoende om de uitrol te bevorderen Hierbij is welzekerheidnodigoverfinancieelrendementvaneventueleopvolgervanhetsalderenna2020

Watbetreftzonnewarmteblijftveeltechnischpotentieelonbenutomdatzonnewarmtemomenteel niet kan concurreren met warmte uit fossiele bronnen Dit komt doordat deexternekostenvanfossielebrandstofzoalsmilieuvervuiling(nog)nietindeprijszijnopgenomenmaarookomdathethuidigefinancieumlleinstrumentariumdatditmarktfalenmoet compenseren voor zonnewarmte beperkt is

Kansen voor groei korte en middellange termijn

DegroeiindeparticulieresectorblijftnaarverwachtinggrootDegroeivanzonnepanelenindeparticulieresectoriseengoedvoorbeeldwaarbijoverheidsbeleiddankzijhetsalderen deze groei verwezenlijkt Deze markt zal nog lang kunnen blijven groeien bij eencontinubeleidvandeoverheidDitvraagtweleenbetrouwbareoverheiddiehelderekeuzenmaaktoverhetsalderenBijaanpassingenvanhetbeleidopenergiebelastinginrelatietothetsalderenzullenparticulierenlangjarigezekerheidnodighebbenoverhetrendement op hun aanschaf

Zonnestroomindehuursector(woningcorporaties)zaleenbeteregroeikrijgenalshethuurtellingsysteem wordt aangepast op aanwezigheid van zonnepanelen Dan wordt hetinteressantervoormeerwoningcorporatiesomteinvestereninzonnepanelenToepassingen van zonnewarmte zijn wel al onderdeel van het huurtellingssysteem De gewenste groei van het gebruik van zonnewarmte vraagt gerichte aandacht Wenselijke oplossingenhebbengeenruimtelijkeaspectenditzijnvooralfiscalemaatregeleneneenbeterepositievanzonnewarmteindeSDE+implementatievanenergieprestatielabelsvoorapparatenenverderehandhavingopenergieprestatiesvangebouwenBinnendeuitvoering van het energieakkoord wordt dit momenteel verder uitgewerkt De groei bij de VVE-en is beperkt Dit is nog niet eenvoudig op te lossen de keuzes drijven sterkopdemotivatiedeorganisatiegraadenhetfinancieelvermogenvandeverenigingErzijnwelveleVVE-enactiefomzonnepanelentegaanrealiserenHollandSolarverwachtpas echt groei als er een oplossing komt waarbij VVE-en met gezamenlijke opwekking via de huishoudelijkeaansluitingadministratiefmogensalderenIndeloopvan2015zalblijkenofde ldquopostcoderoosrdquo hiervoor uitkomst biedt VoorhetMKBgeldtnogsterkerdanvoordeparticulierewoonsectordatzonnepanelenenzonneboilersinteressantwordenzodraerzekerheidisovereigenbedrijfsvoering(enlocatie)eneeninteressanteldquoreturnoninvestmentrdquotehalenvaltDitkangerealiseerdworden met een langjarige zekerheid over salderen of enige zekerheid over kansen in de SDE+ bijvoorbeeld door middel van het verhogen van budget op SDE+ Op de daken van onderwijsinstellingen valt nog veel ruimte te vinden en het lijkt om vele redeneninteressantomzonnestroomprojectenterealiserenopscholenIndepraktijkzijn er vooral belemmeringen zoals complexe eigendomsstructuren en afwezigheid van financieringsmogelijkhedenDaarbijhebbenscholeneenstriktetaakopvattingErzijnveelsoortigeoplossingenvoorhandenvancrowdfundingtotenmetcommercieumlleESCOrsquosIndepraktijkhangtderealisatiesterkafvandewilvanindividuenendegekozenoplossingen

Kapitaal

Er is in Nederland kapitaal beschikbaar voor duurzame projecten Banken en pensioenfondsen willen investeren in decentrale opwekking Er is echter geen interesse in kleine projecten en vanwege het decentrale karakter van zonne-energie is het kapitaal moeilijk beschikbaar te krijgen De markt zal hierin zelf oplossingen kunnen vinden zoals het clusteren van projecten Een overheid zou als partner bij onderwijsinstellingen pensioenfondsenenbankendezeproblematiekookkunnenadresseren

4342

Verdere regelgeving

Het inpassen van decentrale duurzame energie vraagt op langere termijn aanpassingen in de fysieke elektrische infrastructuur Hier wordt momenteel op voorgesorteerd Er zijn verschillende aspecten mbt techniek en regelgeving die uitgewerkt worden Er worden momenteel geen dringende knelpunten gezien

Invoedeninwarmtenettenmetzonne-energievraagtaandachtHiervoorzaltechnischenwatbetreftregelgevinggerichtaanmoetenwordengewerktDezemogelijkheidkande groei van de opwek met zonnecollectoren verhogen De nadere details hiervan kunnen worden uitgewerkt met de sector

Bijlage 1 Toelichting financieumlle aspecten markt zonne-energie

kWh prijs DeenergiebelastingisdominantvoordeprijsvanelektriciteitvoordeconsumentDitwordtzichtbaar gemaakt in Figuur 10

Figuur 10 Opbouw kWh prijs per sector NB elektriciteitsprijs kaal is marktprijs Netbeheerderskosten indicatief deze wisselen per regio en per aansluiting

De variabele kosten per verbruikscategorie worden ook nog in tabel vorm gegeven zie Tabel 14

Tabel 14 variabele kWh kosten per categorie (2015)

0 tm 10000 kWh

10001 tm 50000 kWh

50001 tm mln kWh

gt 10 mln kWhparticulier

gt 10 mln kWhzakelijk

Energiebelasting euro 01196 euro 00469 euro 00125 euro 00010 euro 00005Kale kWh prijs euro 00640 euro 00640 euro 00640 euro 00640 euro 00640Duurzame Energie-opslag euro 00036 euro 00046 euro 00012 euro 0000055 euro 0000055Energiebelastingop totaalprijs 66 45 18 2 1

NB In deze variabele kosten zijn niet de vaste netwerk- en systeemkosten verwerkt

Kleinverbruikers tot 10000 kWh jaar hebben het hoogste rendement op zonnepanelen Hierondervallenvoornamelijkhuishoudens(particulierenhuur)eneendeelvanhetMKBKleinverbruikers tot 50000 kWhjaar hebben ook een redelijk rendement mits zij een aansluitinghebbenvanmax380A(endusmogensalderen)ofeenSDE+subsidiekrijgenHieronder vallen veelal onderwijsgebouwen klein publiek vastgoed MKB en agrarische bedrijvenVVE-enmetliftenenventilatievallenookindezecategorieBedrijven met gebruik boven 50000 kWhjaar zullen SDE+ subsidie nodig hebben om zonnepanelen rendabel te maken

Gasprijs

Tabel 15 variabele gasprijzen per categorie 2015 ex netwerkkosten

0 tm 17000 m3

17001 m3 - 1 mln m3

1 - 10 mln m3

gt 10 mln m3

Energiebelastingeurom3 euro 019 euro 007 euro 002 euro 001Kale gasprijs eurom3 euro 062 euro 062 euro 062 euro 062Duurzame Energie Opslag euro 00074 euro 00028 euro 00008 euro 00006Energiebelastingoptotaalprijs 24 24 10 3VoordegasbelastingvaltopdathetpercentagebelastingvoordelagerecategorieeumlnveellagerligtdanvoorelektriciteitAlternatievewarmtetechniekenzijndaardoormindersnelrendabel in vergelijking met reguliere ketels

4544

Salderen Kleinverbruikers(aansluitingentot380A)mogendestroomdieophetnetingevoedwordtopjaarlijksebasisaftrekkenvandestroomdiehetnetonttrokkenwordtZoheeftmennutvanelkeopgewektekWhHetelektriciteitsnetfungeertzoalsbuffervoordenietgebruiktestroomdiezonnepanelenopwekkenDewettelijkebasishiervoorzijndeElektriciteitswetende WBM

Elektriciteitswet1998steltinArtikel31cldquoVoorkleinverbruikers(le3x80A)betaalthet energiebedrijf tot 5000 kWh voor terug-geleverde stroom dezelfde prijs als zij voor geleverdestroominrekeningbrengt(ongeuro007)Voorhetmeerderebetaaltzijeenredelijkeprijs(minimaal70APXongeuro005)rdquo

WetbelastingenopmilieugrondslagsteltinArtikel50lid1en2datbelastingwordtgehevenopldquohetpositievesaldovandeviadeaansluitinggeleverdeelektriciteitminusdeviadeaansluitingingevoedeelektriciteitrdquoBijnietduurzameelektriciteitsopwekkingwordtdit begrensd tot 5000 kWh invoeding

Gemeten over de afschrijfperiode wekt men met zonnepanelen elektriciteit op voor ongeveer 14 centkWh6 Daar de prijs op het voor kleinverbruikers ongeveer 23 cent kWhof15centkWhisissaldereneengoedstimuleringvoorhetaanschaffenvanzonnepanelen

Ditbetekentdatvoordekomendeperiodevooraldehuishoudenshiervanprofiteren

Salderen was tot voor kort alleen geldig voor huiseigenaren en huurders met eigen zonnepanelen Per 2015 is de regeling ook van kracht voor huurders met zonnepanelen die deverhuurderheeftgeplaatst

6 Hierbij wordt uitgegaan van SDE berekeningen voor basisbedrag Zon PV van ECN

SDE+ subsidie NederlandheeftdeSDE+subsidiealslangjarigsubsidiemogelijkheidvoorenergieopwekkingvoorhernieuwbarebronnenzowelelektriciteit-alswarmteproductieMenkanopprojectbasisexploitatiesubsidievoor15jaaraanvragenJaarlijkswordensubsidiebedragenaangepast op basis van door ECN bepaalde onrendabele top per opwekkingtechniek Het totaalbudgetwordtjaarlijksvastgesteld(2013wasdat15mldeuro2014en20153mldeuro)Per jaar zijn er een aantal fasen waarin ingediend kan worden met elke fase een hoger subsidiebedrag Toekenning van projecten gaat tot het budget overschreven is

SDE en zonnestroom De SDE+ subsidie is gericht op grotere projecten niet voor de kleinverbruiker Voor zonne-energie zijn projecten subsidiabel van hoger dan 15 kWp voor zonnestroom en meer dan 100m2 collector oppervlakte voor zonnewarmte systemen In 2013 is er 133 MWp aan zonnestroomprojecten toegekend via de SDE+ In 2013 is 15 MWp daadwerkelijk gerealiseerd met SDE+ subsidie In 2014 is en met oktober 25 MWp met SDE+ gerealiseerd De gegunde projecten in 2013 zijn dus nog maar deels gerealiseerd Ter vergelijking in 2013 zijn in totaal 355 MWp bijgeplaatst volgens CBS In 2014 is in november een massale inschrijving geweest op de laatste fase Tot november zijn573aanvragengedaanmettotaal160MWpvermogenOpdeeerstedagvanfase6(op4novemberjl)zijner2718aanvragengeteldmettotaal1240MWpvermogen

SDE en zonnewarmteZonnewarmte is in 2012 voor het eerst in de SDE gekomen als subsidiabele techniek Er zijn echter nog maar een aantal zonnewarmte projecten tot stand gekomen met SDE subsidie De oorzaken zijn vermoedelijk de hoge ondergrens voor subsidiabele projecten en de relatieveonbekendheidmetdetechniekendesubsidieDeondergrensis100m2collectoroppervlakDatsluiteengrotegroepMKB-ersuitMetnamehotelssportfaciliteitenwellness en veel agrarische bedrijven kunnen niet aanvragen bij de SDE+ daar het collectoroppervlak tussen 25 en 100 m2 ligt

Energie Investeringsaftrek (EIA)DeEnergieInvesteringsaftrek(EIA)iseenfiscaleregelingBedrijvenkunneneendeelvanhuninvesteringskosteninenergiebesparendeenhernieuwbaretechnologieeumlnaftrekkenvanhunfiscalewinstHierdoorbetalenzeminderinkomstenbelastingofvennootschapsbelastingHetgemiddeldebelastingvoordeelvandeEIAis10procentvandeinvesteringskosten

Veel bedrijven maken gebruik van de EIA sinds 2012 gaat dat om duizenden bedrijven die investeren in zonnewarmte of zonnestroom In totaal is er in 2013 voor ruim 200 miljoen geinvesteerd in zonne-energie door bedrijven die EIA aangevraagd worden RVO meldt dat dit met name door agrarische bedrijven wordt gedaan

CombinatievanEIAmetSDE+isnietmogelijksinds2014Menmoetbeslissenwelkeoptiehet best bij de bedrijfsvoering past

De EIA zal voorlopig een interessant instrument zijn om zonne-energie investeringen mee uittelokkenbijbedrijvendiewinstmakenDeondergrensvoorEIAissysteemgroottevan25 kWp

4746

Asbest eraf Zonnepanelen eropVoor agrariers met asbestdaken is er een interessante regeling ldquoAsbest eraf zonnepanelen eroprdquo Dit is een regeling van provincies in samenwerking met het Rijk Deze subsidie mag gecombineerd worden met de SDE+

Btw vrijstellingInjuni2013heefthetEuropesehofbepaalddatdeoverdeaanschafeninstallatiebetaaldebtw kan worden teruggevraagd Dit kan omdat iedereen die tegen vergoeding stroom levert wordtgezienalsbtw-ondernemerParticulierenmoetenontheffingvragenopgrondvandeKleine-ondernemersregeling voor de btw over de terug geleverde energie Door de werking vandekleine-ondernemersregelingbetalenparticuliereeigenarenvanzonnepanelenpasbtw als het per saldo verschuldigde btw-bedrag in een kalenderjaar hoger is dan euro1345 Particuliereeigenarenvanzonnepanelenzullendezegrensindepraktijknietbereikenenkunnendaardooromontheffingvanadministratieveverplichtingenvragen

HetrendementvanzonnepanelenisvoorhuishoudensnoggunstigergewordendoordezemogelijkheidDeadministratievehandelingenzijnnietvooriedereeneenvoudigDezemogelijkheidheeftdaaromookverwarringgegevenopdeconsumentenmarktVerwachtwordt dat men hier snel aan gewend is

De postcoderoos of energiebelastingkorting voor cooumlperatiesNietiedereenheefteeneigendakdatgeschiktisOmparticulierenenMKBzondereigen dak de mogelijkheid te geven ook zonnestroom op te wekken is de zogenaamde postcoderoosregelingontwikkeldInhetEnergieakkoordvandeSERiseenbelastingkortingvan 75 eurocent per kWh afgesproken voor terug levering van hernieuwbare energie door eencooumlperatieofdooreenverenigingvaneigenaren(VvE)Deafspraakisper1januari2014ingevoerdDekortinggeldtalleenwanneerdeopgewekteenergiewordtgebruiktdoor kleinverbruikers waarvan de leden zich binnen de zogenaamde lsquopostcoderoosrsquo (viercijferigepostcodeplusaangrenzendepostcodes)vandecooumlperatieofVvEbevindenenalleenvoorelektriciteitdieaanhetnetwordtgeleverd[BronRapportagevanHernieuwbare Energie RVO]

TotophedenheeftdezeregelinggeengroeiveroorzaaktvanzonnestroomproductiedoorcooumlperatiesDitwordtveroorzaaktdooreencombinatievanadministratievecomplexiteitdeonduidelijkheidoverdekortingsperiodeenhetmoeilijkrondkrijgenvandebusinesscasedoorextrakostenzoalsaansluitingskostenInvesteerdersdeinzenhiervoorterugDeregelingisonlangsverbeterddoorhetterugbrengenvanaansluitingskostenhetverzekerenvan15jaarperiodevandekortingendoorhettoelatenvanondernemersinderegelingHollandSolarverwachtdatderegelinghiermeegaatwerkenvoorcooumlperatiesRuimtevoordergelijke projecten wordt veelal gevonden bij winkelcomplexen kerken scholen of andere utiliteitsgebouwen

Beschikbaarheid van kapitaalDeschaalgroottewaarindegroeivandecentraleplaatsingvanzonnepanelennuzitisteklein voor grote investeringsmaatschappijen waardoor er weinig tot geen grote projecten worden gerealiseerd Een randvoorwaarde voor een pensioenfonds of bank om in duurzameenergieteinvesterenisdathetomeenrelatiefgrotekapitaalinvesteringmoetgaanHetkaraktervanzonnepanelenheeftopditmomentdecomplexiteitdatvooralkleinschalige projecten met elk afzonderlijke contractueel en technisch maatwerk kunnen worden gerealiseerd Het bundelen van panden met homogene contractuele en technische aspecten is nodig voor grote investeerders Het losmaken van dit kapitaal zal nieuwe arrangementen vergen die vragen bundelt

Beschikbaarheid van leningenVia de website wwwikinvesteerslimnl is een energie bespaar lening aan te vragen voor particulierenDitiseenfondsdatinhetlevenisgeroepenvanuithetEnergieakkoordenheeftalsdoelparticuliereninstaattestellenteinvestereninenergiebesparinginclusiefzonnepanelen en zonneboilers

AnderemogelijkhedenzijnGreenLoansenfinancieringviahypotheekleningen

4948

Bijlage 2 Toelichting berekening potentieel zonnewarmte

Cijfers 2013 zijn op basis van CBS Cijfers2020zijnopbasisvaninschattingeninuitvoeringEnergieakkoord(inmiddelsooktevindeninKamerbriefWarmtevisie)naarschattingverdeeltoversectorenCijferover2050huishoudensenutiliteitisberekentopbasisvan

- Roadmap zonnewarmte 2007 Holland Solar

- CBS huishoudenprognoses

- Gemiddeldetapwatervraagperhuishoudenvan300m3aardgasequivalent

- 50vanwarmtapwaterkanmetzonnewarmtegedektwordenDezeisberekendoptotaalvan25PJ(obvinschattinggeschiktedakenenontwikkelingaantalwoningen)Voorruimteverwarmingwordteenpotentieelgeschatvan52PJ(uitgaandevanaantalgeschiktedakenontwikkelingaantalwoningenenbeterewarmteopslag)Inditrapportwordtuitgegaanvan77PJpotentieelinhuishoudens

- 70geschiktdakoppervlakvoorzonnecollectoren[TNOenBeararchitecten2001]

- Ineenalternatieveberekeningwordt40PJbijdrageaanwarmtapwaterbereidinggevonden(uitgaandevanallehuishoudensin2011)en46PJbijdrageaanwoningverwarming(uitgaandevan15vanverwarmingvanallewoningen)

- Deinschattingenpotentieelzonthermischvoorutiliteitvarieumlrenvan2PJ(ECOFYS2007)11PJ(RoadmapZonnewarmte2007)en45PJ(Cloosterman2014)

Cijfer 2050 van industrie is berekend op basis van - BerekeninginIEATask33IVDaarinwordtgestelddat32vandeNederlandse

industrieumllewarmtevraagdoorzonnewarmtegedektkanwordenobvanalyseop12sectorenBijdeberekeningwordtuitgegaanvan15energiebesparingperjaar(conformenergieakkoord)eneengelijkblijvendeindustrie

- AlternatieveinschattingenkomenuitstudiesvanESTIF(Europesebrancheverenigingzonnewarmte)enESTTP(EuropeanSolarThermalTechnologyPlatform)enRVOpublicatieWarmteenKoudeinNederland

- OpbasisvaneeneigenstudievanHollandSolariseenalternatieveinschattinggevondenvan45PJzonnewarmteindeutiliteitDitcijfergaatuitvanmaximaleinzetvanzonnewarmtetechniekeningezondheidszorgsportcultuurenrecreatieentoerisme(hotels)

Literatuur

- Benuttingvanzonne-energieindetuinbouwndasheenstrategischeverkenningWUR2011

- Bouwstenenvoorsociaalndashfactsheetmaatschappelijkvastgoed2011

- Datum25april2014BetreftBeantwoordingKamervragenvanhetlidDik-Faber(ChristenUnie)overdevoortgangvanhetconvenantldquoAsbestdakerafzonnepaneleneroprdquo

- Duurzamewarmteenkoude2008-2020potentieumllenbarriegraveresenbeleidEcofys2007

- EnergieTrend2014ndashECN

- EPIA Market Outlook 2014

- HernieuwbareenergieinNederland2013ndashCBS

- Het energieverbruik voor warmte afgeleid uit de Energiebalans CBS 2010

- HetpotentieelvanPVopdakenengevelsinNederlandCEDelft-februari1997

- KamerbriefWarmtevisieministerKamp02-04-2015referentieDGETM-ED15042827

- KoudeenWarmteinNederlandNationaalExpertisecentrumWarmtehttpwwwrvonlonderwerpenduurzaam-ondernemenduurzame-energie-opwekkennationaal-expertisecentrum-warmtewarmtecijfers januari 2013 RVO Nederland

- PotentialforSolarHeatinIndustrialProcessesIEAtask33IV2008

- PotentialofSolarThermalinEuropendashESTIF

- PVpotentieelstudieHetpotentieelvanzonnestroomindegebouwdeomgevingvan Nederland- DNV GL augustus 2014

- Raming maatschappelijke kosten van ruimtegebruik door het verkeer Ministerie Verkeer en Waterstaat adviesdienst Verkeer en Vervoer 2000

- Rapportage Hernieuwbare Energie RVO

- Versterking van de Nederlandse Energiesector Ecofys 2010

- Zonne-energieplannen en monumenten wegwijzer voor vergunningverleners Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonne-energie en uw monument wegwijzer voor eigenaren en huurders Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonne-energie in de historische omgeving groene gids Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonnewarmte een duurzame toekomst voor warmte en koude in NL Marcel Cloosterman augustus 2014

5150

52

Korte Elisabethstraat 63511 JG UTRECHTNederland

+31(0)302328008hollandsolarhollandsolarnlwwwhollandsolarnl

• _Ref405823173
• _Ref404280813
• _Ref404284250
• _Ref414171328
• _Ref414171306
• _Ref405823142
• _Ref405823150
• _Ref405823205
• _Ref423611428
• _Ref423611433
• _Ref404281853
• _Ref419558763
• _Ref405751564
• _Ref404628328
• _Ref404874034
• hgjdgxs
• _Ref405822566
• _Ref414115828
• _Ref405826809
• _Ref405826816
• _Ref404871298
• ho7ea189wih5m
• hax2szl62zcl8
• _Ref404881914
• _Ref423610973
• _Ref423611247
• _Ref423611259
• _Ref423611281
• _Ref423611315
• _Ref423611330
• _Ref404874093
• _Ref404874120
• _Ref404874132
• _Ref414181969
• _Ref404874063
• _Ref404873534
• hmo2g9zy4s5df
• _Ref406355484
• hkchj0vhoxkgy
• hnewhf4an1u9o
• h82yp4zdna8yy
• h20v0j3qacub2
• h2jdox65fkzfj
• hxa72rbjyz8ei
• hjr4v9ljue2on
• hai4nruq8gnog
• hynmsw35nwcg6
• h9bfapq4x5quo
• hwjzbmhz6nhx7
• h1fob9te
• hdpodf6hd1y4r
• hbmr0nz1352sy
• h3dy6vkm
• h1t3h5sf
• hciy7c818awjh
• h2wiwkg2p08fj
• hp6ja1ymmf5ah
• ht8cj61qisqz1
• hler15y6jsfh
• _Ref405826052
• _Ref405826059
• _Ref405826091
• _Ref297820305
• h3okoskabvdf7
• _Ref414180310
• _Ref419465901
• _Ref404597162
• _Ref404873983
• h72r80rtdv0dm
• h2et92p0
• _Ref403935885

2726

Processenwaarzonnewarmtesubstantieelaankanbijdragenzijnruimteverwarmingwarmwaterbereidingschoonmakenspoelendrogenverdampendestillerenblancherenpasteuriseren steriliseren koken smelten verven en oppervlaktebehandelingen Koelen metzonnewarmteisechterookmogelijkSub-sectorenbinnendesectorutiliteitmetzonnewarmtepotentieelzijn

bull recreatie(hotelsencampings)

bull wellness(saunarsquos)

bull horeca

bull sport(zwembadenensportcomplexen)

bull zorginstellingen

bull ziekenhuizen

Sub-sectorenbinnendesectorindustriemet(theoretisch)zonnewarmtepotentieelzijnbull foodsector(drankenzuivelsnoepenvleesindustrie)

bull textielindustrie

bull papier- en kartonindustrie

bull chemische industrie

bull wasserijen

bull transportsector(garages)

Sub-sectorenbinnendeagrarischesectormetzonnewarmtepotentieelzijnbull mestkalveren houderij

bull pluimveehouderij

bull varkenshouderij

bull bloembollen(drogen)

bull kippenmest drogen

bull glastuinbouw

Zonnewarmte en industrieVoedingsindustrie in de foodsector wordt veel warm water gebruikt voor spoelen pasteuriserenenmengen(bierzuivelvlees)Indeliteratuuriseenpotentieelgevondenvoordevleesverwerkendeindustrievan89TJjaarHollandSolarschathettotalepotentieelvoor zonnewarmte in de voedingsindustrie op 10-15 PJ

Papier en karton Nederland kent een papierindustrie en in deze sector is een grote laagwaardigewarmtevraagZonnewarmtepotentieelisechterbeperktomdatdeprocessenveelrestwarmtebenuttenDesectordraagtactiefbijaandeenergietransitiedoorintezettenopefficiencydoorhergebruikvanwarmteenreststoffen

Chemische industrie er zijn nog geen studies gedaan naar de bijdrage van zonnewarmte aan de chemische industrie op lange termijn

Textiel industrieerisonvoldoendebekendoverhetpotentieelindeNederlandsetextielindustrie(inclusiefwasserijen)

Zonnewarmte en utiliteitZiekenhuizen-verzorgingshuizensportaccommodatieszwembadenenhotelshebbeneen grote vraag naar warm tapwater n hoge comforteisen aan ruimteverwarming Er is dus eengrootpotentieelvoorzonnewarmtetechniekenDeinschattingenvoorhetpotentieelvarieumlrenEcofys stelt in 2007 dat de warmtevraag van ziekenhuizen verzorging sport zwembaden enhorecasamen5PJthwasBijdezesectorensameniseenpotentieelvanongeveer25PJthjaar voor zonnewarmte

Detotalewarmtevraaginutiliteitisongeveer230PJwaarvandebovengenoemdesectorenongeveer85PJgebruikenaanwarmte(warmwaterenruimteverwarming)OngeveerdehelfthiervanzoutheoretischmaximaaldoorzonnewarmtetechniekenopgewektkunnenwordenHollandSolarsteltdathetpraktischehaalbare25hiervanisinconcurrentiemetandere(warmte)opwekkingstechniekenHetpotentieelwordtop11PJgesteld

Naarschattingiserreeds044PJjaarbijdragevanzonnewarmteindezwembadeneneenonbekendehoeveelheidbijhotelsencampingsHetpotentieelvoorzwembadenisvolgensHolland Solar 45 PJ Ziekenhuizen passen veelal WKK toe voor eigen elektriciteitsopwekking waardoor de vraag naar zonnewarmte moeilijk ontstaat Hier wordt de komende decennia dan nog niet veel van verwacht Voorverzorgingstehuizenendehotelsectoriswordthetpotentieelgeschatopongeveer2respectievelijk4PJ

DefinancierbaarheidvanzonnewarmteprojectenvaakeenbelemmeringVeelalzijneigendom en gebruik van vastgoed gescheiden waardoor kosten en baten bij verschillende partijenliggenDaarnaastishetinvestereninzonthermischofanderetechniekenmeestaleenbedrijfsvreemdeactiviteitenheeftdaaromvaakgeenprioriteitDeprojectomvangisvaaktekleinvoorfinancieringdoorbankenensubsidieisnietbeschikbaarEIAisindezesectorvaakdeenigestimuleringvanuitdeoverheid(vooruitlegEIAzieBijlage1 Toelichtingfinancieumlleaspectenmarktzonne-energie)

Zonnewarmte en land- en tuinbouwIndeland-entuinbouwis84PJwarmtegebruiktin2010(=24miljardm3aardgas)waarvan

bull 09 PJ voor melkveehouderijbull 35 PJ voor intensieve veehouderijbull 75 PJ voor glastuinbouwbull 5 PJ overige

IndeglastuinbouwwordtveelinspanninggedaanomtotenergieefficiencytekomenNunog draagt voornamelijk WKK bij aan de warmtevoorziening in de glastuinbouw en worden zonthermischetechniekennietactieftoegepastindezesectorErzijnopditmomentwelgoedemogelijkhedenindemelkvee-enintensieveveehouderijHettotalepraktischemarktpotentieelvoorzonnewarmteindeland-entuinbouwwordtvoorlopiggeschatop2-3PJ

2928

Warmtenetten en zonnewarmteZonnewarmteistechnischgeziengeschiktvoorhetinvoedeninwarmtenettenzoalsbijvoorbeeldinAlmerewordttoegepastErisgeeninschattinggemaaktvanhetpotentieelvan deze toepassing in Nederland maar er worden goede resultaten behaald in Denemarken en Duitsland In die landen blijkt dat toepassingen vanaf 6000 m2 collector oppervlak economisch rendabel kunnen zijn

65 Conclusies Potentieel zonnewarmte

Erismet50-100PJveeltechnischpotentieelvoorzonnewarmteinverschillendesectorenDe snelste en eenvoudigste te realiseren groei valt te verwachten bij huishoudens zwembaden en de agrarische sector

Er zijn vooralsnog geen beperkingen gevonden in het ruimtegebruik er is voldoende ruimte op het vastgoed voor het opwekken Zonnewarmte systemen kunnen naast zonnepanelen ruimte vinden op de Nederlandse daken

BelemmeringenzijnvooralhethuidigerendementtovfossielalternatiefvanwegelagebelastingopgaseneenlastigefinancierbaarheidvanprojectenVerhogenvanenergiebelastingopgasverhogenvandeEIAbetereoptiesindeSDE+enbetereregelingenvoorzonnewarmteindelandbouw(parallelaanzonnestroom)zoudendemarktbeterdoenontwikkelenOnderzoeknaarhetpotentieelendebelemmeringenvoorzonnecollectorveldendieinvoedenopwarmtenettenwordtaanbevolenHierligtnaarverwachtingnogeengrootpotentieel

HetinschattenvanhetpotentieelvanzonnewarmtetoepassingenindeNederlandseindustrie kent verschillende versies Het verdient aanbeveling de achtergronden te analyserenenhetdaadwerkelijkpotentieelindeindustrieteonderzoekenVoorlopigmagmenaannemendatertechnischenfinancieelrendementtebereikenisineenaantalindustrieumllesectorenmetnamedefoodsectorHetopenstellenvandeSDE+voormeerzonnewarmtetoepassingenzouhierbijkunnenhelpenOmhetvolledigepotentieeltebenuttenzaldepositievanduurzaamopgewektewarmtemoetenverbeterentenopzichtevan warmte uit fossiele bronnen

7 Zonnestroom potentieel

IndithoofdstukwordthetpotentieelvoorzonnestroominkaartgebrachtHierbijwordt gekeken naar de maximaal beschikbare ruimte en de hoeveelheid energie die op deze ruimte opgewekt kan worden Er wordt hierbij onderscheid gemaakt tussen het theoretischeenhetpraktischepotentieel

Deafzetvanzonnepanelenverdubbelt(ofverdrievoudigt)inNederlandelkjaarsinds2008Figuur 9 laat het totaal opgesteld vermogen van zonnestroom per jaar zien De sector stelt dat in oktober 2014 de grens van 1 GWp aan opgesteld vermogen is gepasseerd

Figuur 9 ontwikkeling zonnestroom in NL (2013 is inmiddels bijgesteld tot 722 MWe) Bron Rapportage Hernieuwbare Energie RVO

71 Theoretisch potentieel zonnestroom

DevermogensdieopdedakeninpotentiegeplaatstkunnenwordenzijninTabel 10 gegeven Hierbij is conform de studie van DNV GL gerekend met 160 Wp per m2 dakoppervlak Dit is op basis van huidige technologie en gaat ook uit van een maximaal gebruik van al het geschikte dakoppervlak Momenteel staat er in Nederland ongeveer 1 GWpwaarvan80woningenenruim10indelandbouwDesectorverwachtin2020intotaal 5 GWptehalenbijgelijkblijvendbeleidBijhetmaximaalstimulerenenhetopheffenvan alle belemmeringen kan dit zelfs oplopen tot 8 GWp

3130

Tabel 10 potentieel PJ zonnestroom op basis van dakoppervlak

Totaal PJjaar potentieel

Alle da-ken in NL Huishoudens

Utiliteits-bouw incl industrie

Asbestdaken agrarisch Tuinbouwkassen

Drenthe 65 38 31 15 01Flevoland 44 28 17 11 01Friesland 87 51 40 22 01Gelderland 251 145 112 45 03

Achterhoek 00 23 00 14 00Groningen 76 66 13 28 00Limburg 142 88 57 17 05

Parkstad 00 21 00 01 00Noord Brabant 316 203 122 50 07Noord Holland 316 194 112 18 05Overijssel 142 83 63 33 01Utrecht 153 85 67 12 01Zeeland 44 32 14 13 01Zuid Holland 381 245 117 37 26Nederland 2016 1258 765 301 50

Tabel 11 potentieel PJ zonnestroom woningen naar type en eigendom

PJjaar poten-tieel

Koop-wo-ningen

Huur-wo-ningen

Huur-woningen overig bezit

Corpor-atie-bezit

Hoog-bouwVVE

Grond-gebon-den wo-ningen

Totaal woningen

Drenthe 23 12 03 09 02 35 35Flevoland 17 09 02 07 02 25 26Friesland 29 18 04 14 03 48 48Gelderland 83 55 16 39 14 131 138

Achterhoek 14 07 02 05 01 22 21Groningen 38 26 07 18 07 59 64Limburg 51 34 11 23 10 77 85

Parkstad 11 09 03 06 03 17 20Noord Brabant 118 77 20 57 21 182 194Noord Holland 100 105 33 71 46 148 204Overijssel 47 31 08 23 08 75 78Utrecht 50 36 10 25 14 71 86Zeeland 20 10 03 07 02 30 30Zuid Holland 84 97 28 71 58 104 181Nederland 710 542 155 386 195 1063 1251

In totaal is er volgens studie van DNV- GL ruimte voor 66 GWp zonnepanelen op de NederlandsedakenOmgerekendinPJprimairverbruikgaatdatompotentieel208PJDit is bepaald op basis van gelijkblijvende rendementen van panelen en gelijkblijvend dakoppervlak(endusgelijkblijvendehoeveelheidwoningenenutiliteit)

72 Praktisch potentieel zonnestroom op huishoudens

Huishoudens met grote daken zullen hun dak niet helemaal volleggen met zonnepanelen Hetaantalzonnepanelenwordtnaarinschattingbegrensddoorheteigenverbruikenanderetoepassingenophetdak(zoalsschoorstenendakramenlichtkoepelszendmasten)

Tabel 12geefthetaantalTJpotentieel(cijfervoor2050)voorhuishoudensengeschatteTJin2020Inditscenarioblijfterongeveer70km2 over op de woningen als geschikt dakoppervlak

Tabel 12 scenario TJ zonnestroom in huishoudens in 2020 en 2050 (NB 1000 TJ is 1 PJ)

ProvincieScenarioTJ in 2020

Potentieel TJ in 2050

Drenthe 360 2600Flevoland 270 2000Friesland 490 3600Gelderland 1438 10000Groningen 440 3300Limburg 880 6400Noord Brabant 1800 13000Noord Holland 2100 16000Overijssel 810 6000Zuid Holland 2800 20000Utrecht 890 6500Zeeland 300 2200Nederland 12600 92000Deberekeningvoor2020isgebaseerdop5GWpschattingvoor2020inhetEnergieakkoordwaarvan 4 GWp op de woningen

3332

73 Potentieel zonnestroom op civiele werken

InHoofdstuk5ishetruimtepotentieelbeschrevenopandereplaatsendanopdedakenHet gaat in Nederland om 200 km2 op civiele werken en nog eens 200 km2 parkeerruimte Daarnaast is op de langere termijn ook honderd tot duizend km2 beschikbaar op de autowegen en rails

Tabel 13 Zonnestroom PJ potentieel op civiele werken

PJpotentieelCiviele werken 200 km2 90Parkeerruimte 200 km2 90Autowegen tot 100km2 440Hieruitblijktdaterdusnogeenaanzienlijkpotentieelteontginnenisopcivielewerkenboven parkeerruimte en boven de wegen Hoeveel daadwerkelijk gerealiseerd kan worden hangtsterkafvandeambitievandeRijksoverheidenallelokaleoverhedenVoor het daadwerkelijk realiseren van projecten op civiele werken en parkeerruimte zijn stimuleringsmaatregelennodigRuimtelijkeordeningenvergunningenzijnhierbijvanbelangalsookstimuleringsmaatregelenvoorafdekkenvandeonrendabeletopvandeopwekking

74 Conclusies potentieel zonnestroom

Binnen de sector woningbouw is het meest in het oog springende woningtype de grondgebondenwoningTweederdevanhetpotentieelvermogenhiervanligtbijdewoningendieinparticulierbezitzijnOpvallendisdathetaandeelvanVVE-enlandelijkgezien klein is in vergelijking met andere bouwtypen De verhoudingen tussen woningtypen varieumlrenechtersterkmetperregioprovinciedushetpotentieelook

Utiliteitendeagrarischesector(mnmetasbestdaken)herbergtookeengrootpotentieelHetpotentieelopandereruimtedandedakenwordtverdernietgeanalyseerdGeziendegroottevanditpotentieelverdienthetaanbevelingdekansenenbelemmeringennaderteonderzoeken

Deachtergrondenhethandelingsperspectiefvoordeverschillendesectorenintermenvanfinancieumlleeninstitutionelebelemmeringenwordtbehandeldinhetvolgendehoofdstuk

8 Beschrijving potentieel zonnestroom in verschillende sectoren

IndithoofdstukwordtdehuidigeenpotentielemarktvanzonnepaneleninNederlandpersector beschreven De sectoren die besproken worden zijn

bull particulierewoningbezittersparticuliereverhuurdersenwoningcorporatiesbull agrosectortuindersveeteeltbedrijvengroente-enfruittelersbull MKBkantoorfunctiesenprocesfunctiesbull overheidutiliteitvanzorginstellingenonderwijskantorensportenrecreatiebull civiele werken snelwegen taluds dijken oevers kanalen gemalen

parkeerplaatsenspoorenstationsbull Groot Vastgoed Privaat

81 Particuliere huiseigenaren

De groei in zonnepanelen van de laatste jaren is vooral te danken aan de groei bij de particulierehuiseigenarenNaarschattingstaatereind2014ruim1GWpaanvermogeninNederlandOngeveer80hiervanligtopdakenvanwoningen[EPIA2014]NaarverwachtingblijftdegroeiopdeparticulierewoningmarktgoedzolangdehuidigesaldeerregelingofdeopvolgerdaarvangunstigblijftDiegroeikanbestendigdwordendoor verdere maatregelen zoals het systeem van energielabels

Een bijzondere categorie zijn de woningen of gebouwen die onder bescherming vallen zoals monumenten of beschermd dorp of stadsgezicht Eigenaren komen in dit geval vaak belemmeringentegenbijvergunningverleningenhetisnietaltijdduidelijkofietsmagofnietmagHoeweldeRijksdienstvoorCultureelErfgoedhiereenpublicatieoverheeftzijnhet de gemeenten die hun eigen afweging maken Vaak speelt ook een gebrek aan duidelijk afwegingskaderbijgemeentenwaardoorinitiatievenstranden

OokVVE-enkunnenhungemeenschappelijkverbruik(liftenventilatieverlichting)salderenopdealgemeneaansluitingDitgeldtnietvoordehuishoudensbinnendeVVEzijhebbenimmers geen eigen dak In sommige gevallen zijn er wel technische mogelijkheden om de geproduceerde stroom vanaf het dak naar de afzonderlijke huishoudens te leiden OokkandepostcoderooseenmogelijkheidbiedenDegroottevanhetdakisdaarbijweleen beperking die is vaak te klein om een serieus deel van elektriciteitsverbruik van alle huishoudens op te wekken Daarbij is het gebruik van het dak formeel een gezamenlijke beslissing van de VVE en daarmee kan de besluitvorming complex zijn Van de groei van zonnepanelen op appartementencomplexen kan daarom niet te veel verwacht worden

3534

82 Huurwoningen

WoningcorporatiesinvesterensomsinzonnepanelenDeverbeterdeenergieprestatiedoorzonnepanelen kan echter niet in de huurprijs verrekend worden De kosten liggen hierdoor bijdeverhuurderendebatenkomenbijdehuurderDeWoningcorporatieslossenditopdoor

bull de investering te bezien in het kader van maatschappelijk sociale doelenbull de investering zelf terug te halen via een vorm van lease naar de bewonerbull de investering door een ESCO te laten doen zie paragraaf 87bull huurders toestaan zelf zonnepanelen te laten plaatsen

Met deze randvoorwaarden wordt enkel een lichte groei voorspeld De groei van zonnepanelen zal veel harder gaan zodra zonnepanelen opgenomen worden in het huurtellingsysteem

Bijparticuliereverhuurderswordt(naarverwachtingvanHollandSolar)geeninteressantegroeimarkt gezien voor zonnepanelen In totaal bezit deze groep 15 km2 aan dakoppervlak De bereidwilligheid tot investeren in zonne-energie zal individueel verschillen en zal sterk afhangenvanhetverdienmodelvoordeverhuurder

83 Agrarische bedrijven

DeagrarischesectoriseengroeimarktvoordeafzetvanzonnepanelenAgrarieumlrszijneigenaar van hun vastgoed en zijn gewend aan een lange termijn investering Daarbij is vaak hetnodigekapitaalbeschikbaarenagrarieumlrskunnengebruikmakenvanSDE+subsidieeventueelincombinatiemetderegelingldquoAsbesterafZonnepaneleneroprdquoEenanderemogelijkheidishetgebruikmakenvandeEIAinplaatsvandeSDE+Erzijnookagrarieumlrsdiehun daken ter beschikking stellen voor buurtbewoners Voorlopig wordt er vanuit gegaan dat de markt voor zonnepanelen in de agrarische sector stevig kan blijven groeien

84 Het MKB

OndernemersuithetMKBdieeigenaarzijnvanhunpand(metdak)eneenverbruikhebbendat onder de 50000 kWh per jaar ligt kunnen een rendabele business case maken De terugverdientijdenzijnechtervaakeenstuklangerdaneenondernemerhanteertinzijneigenbedrijfsvoeringWaareenMKB-ereentermijnvan2tot5jaarheeftwaarinhijvooruitkankijkenisdeterugverdientijdvaneenzonnestroominstallatie8tot10jaarAlserwinstwordt gemaakt kan de EIA helpen Indienhetverbruikhogerisdan50000kWhbetaaltmenminderenergiebelastingIndienmeneengrootverbruikersaansluitingheefteneensysteemkiestvanbovende15kWpkanSDE+ aangevraagd worden Daarbij kan een knelpunt zijn dat het kapitaal niet beschikbaar is Hierbij zal het MKB investeringen in zonnepanelen alleen doen als het raakt aan de missieofvisievanhetbedrijfBedrijfsvreemdeactiviteitenwordenoverhetalgemeengeschuwd Veel MKB-ers zijn huurder van een bedrijfsruimte Deze groep zal niet investeren in zonnepanelen

Zonnepanelen zijn interessant voor die MKB-ers met eigen vastgoedbezit waarbij kostenreductieofvoorspelbaarheidvanenergiekostenterealiserenzijnmetzonnepanelenVoordezegroepvaltgroeiteverwachtenalserrustisoversalderen(ofdeopvolgerervan)en er borgstellingen mogelijk worden naast de SDE+ aanvraag

85 Zonnepanelen op civiele werken

Opdecivielewerkenendeverkeersinfrastructuurisveelpotentieleruimtevoorontwikkelenvanzonne-energieprojectenHoewelerwelinitiatieveneninnovatieveconcepten zijn om grondgebonden projecten te ontwikkelen bijvoorbeeld bij de A20 geluidswalbijNieuwTerbreggeinRotterdamzijneramperprojectengerealiseerdopgeluidswallen

Grondgebonden projecten halen momenteel moeilijk rendement De stroom wordt verkocht aan een leverancier voor ongeveer 5-6 cent per kWh terwijl de kosten geraamd wordenop15centperkWhDezefikseonrendabeletopzalmetSDE+subsidieaangevuldmoetenwordenofviaeenenergiebelastingkortingviacooumlperatiesDaarerwelinitiatievenzijn en interesse is wordt verwacht dat ook hier een groei ontstaat zodra SDE+ beter toegankelijkis(ditwordtalverwachtvandetoekenningenonlangsinfase6vanSDEin2014)enzodradepostcoderegelinggaatwerken

DaarbijwordtopgemerktdathiervergunningsprocesseneenrolspelenIndepraktijkleverenvergunningsprocessenbelemmeringenZosneuvelenprojectinitiatievendooronmogelijkheden in het bestemmingsplan of ontbreekt er een ruimtelijk afwegingskader Bijvoorbeeld zonnepanelen worden in de ruimtelijke ordening gezien als stedelijke objecten watindepraktijkkanleidentotafwijzingvanaanvrageninnietstedelijkgebied

In de toekomst zullen vragen aan de orde komen waarbij ruimtelijke ordeningsprocessen en vergunningsprocedures onder de loep genomen zullen worden Het ruimtelijk instrumentarium(streekplanomgevingsvisiebestemmingsplannenenz)moetwordenonderzochtopeenbeterensnellerhandelingsperpectiefvoornieuweenergietechnieken

Uit de markt zijn geluiden dat de kosten voor vergunningen erg hoog zijn in de voorfinancieringVoorrisicovolleprojectenisditeenmoeilijktenemenhorde

Toekomstigedoelgroepenzijnenergieleveranciersprojectontwikkelaarsencooumlperatiesvanplaatselijke burgers met MKB

3736

86 Groot Vastgoed Privaat

In Nederland is er een aantal grote vastgoedspelers zoals pensioenfondsen Corio Schiphol RealEstateMVGMenNSVastgoedHetbouwbesluitlegteenbelangrijkeenergieambitiein de nieuwbouw van vastgoed Toename de toepassing van zonnepanelen is in deze sector vooralteverwachtenindenieuwbouwEchternieuwbouwismomenteelbijnastilgelegddoorderecessieHetisonduidelijkhoelangdezesituatieblijftvoortbestaan

Op een aantal uitzonderingen na zijn in deze markt nog weinig grote investeringen gedaan indetoepassingvanzonnepanelenHierligtmogelijkweleentoekomstigverdienmodelvan het inclusief verhuren van objecten Ook het maatschappelijk verantwoorde karakter van groene kantoren is een drijfveer die vastgoedbedrijven kan prikkelen om in zonnepanelen te investeren Een cultuuromslag naar duurzaam en een andere kijk op de verhuurdersmarkt naar inclusief is hier voor nodig

Het verduurzamen en transformeren en zoeken van nieuwe business modellen met stakeholder involvement is een nieuw issue in een deel van de vastgoedmarkt Dit wordt veroorzaaktdoordeleegstandenrecessieproblematiekEnerzijdsleidtderecessietoteen onmogelijkheid tot investeren wegens het moeten afwaarderen van het vastgoed Anderzijdswordthierookeentoekomstigekansgezienvoorverduurzaming

Verwacht wordt dat de mogelijkheden van de postcoderoos enige groei in deze sector kunnen veroorzaken denk bijvoorbeeld aan winkelcentra Hoe deze kansen zich vertalen in eenpotentielegroeivandeafzetvanzonnepanelenindezesectorisniettevoorspellen

87 ESCO

DeESCO(EnergyServiceCompany)iseenentiteitdiedeinvesteringdoetvandezonnepanelenvoorbijvoorbeeldhuurwoningenvaneenwoningcorporatieDebatenvandezonnepanelenkomen(deels)terugbijdeESCOdoorhetdoorberekenenvandeinvesteringvia verhoging van de servicekosten De huurder kan gebruik maken van het salderen en heeftdaardooreenlagereenergierekeningDewoningcorporatiehoefthierdoornietteinvesterenenhetrisicotedragenendehuurderheeftmeervoorspelbareenvaakooklagere kosten aan energie

VerwachtwordtdatdezeESCO-constructieookvooranderesectoreneenoplossingkanbieden om de kosten en baten van de huurder en verhuurder bij elkaar te brengen Het verbindenvankennisaandemarktishiereenkritischesuccesfactoraangeziendoordecomplexiteit van de regelgeving de contracten niet makkelijk door de markt alleen kunnen worden opgelost

88 Ziekenhuizen en zorginstellingen

Ziekenhuizen en zorginstellingen worden niet als een groeisector voor zonnepanelen gezien Dehoofdredenhiervoorisdatziekenhuizenaloplossingenhebbenvoorautonomeoff-gridbedrijfszekere energievoorziening Zonnestroom past op korte termijn niet in dat model Opdelangeretermijnzoudecombinatievanzonnepanelenengroteaccursquostechnischeenoplossingkunnenbiedenmaarvoorlopiglijktdatfinancieeloninteressant

Ookzorginstellingenhebbendeprimairefunctietotzorgverlenenenhebbenmeestalniet de mogelijkheid kapitaal vrij te maken voor investeren in duurzaamheid Mocht in dezesectorwelkapitaalbeschikbaarkomendaniserincombinatiemetdeSDEweleenmogelijkheidomkostentebesparenDepotentiehiervanislastiginteschatten

89 Potentieel op overheidsvastgoed

Er is 21 km2potentieelbenutbaardakoppervlakopoverheidsvastgoedenerisveelaandacht voor het verduurzamen ervan In 2018 moet nieuwbouw van overheidsgebouwen energieneutraal gedaan worden Het ligt ook voor de hand dat de landelijke en lokale overheidinvesteertindeduurzaamheidvanhaarvastgoedIndepraktijkiserechtereen aantal hindernissen dat de groei van duurzame toepassingen op overheidsdaken tegenhoudinformatieoverdepandenisvaakniettoegankelijkofnietbeschikbaarhetbezit is niet duidelijk in kaart de energierekeningen zijn complex of onvindbaar en vaak isdeinformatieverspreidoververschillendeafdelingenZowelbijnetbeheerdersalsbijenergieleveranciersisdeadministratieopoverheidsvastgoedlangnietaltijdeenduidigDitbetekentdatmeninpraktijkweiniginzichtheeftinhethistorischenergieverbruikeniserdoorontbrekendenulmetingmoeilijkeenbesparingsplanrondtekrijgenDaarbijisertechnischeinformatienodigvoordeengineering van een zonnepanelen systeem Aangezien veelinformatieontbreektishetlastigaanbiedingenuitdemarkttekrijgendiegoedvergelijkbaar zijn

3938

810 Overheidsvastgoed onderwijs

Het onderwijs kan men onderverdelen in kleinverbruik en grootverbruik van energie Onderwijsinstellingen zoals universiteiten het beroepsonderwijs en het middelbaar onderwijshebbenmeestaleengrootverbruikersaansluitingZijinvesterendaaromzeldenin zonnepanelen omdat de kale energieprijs laag ligt en het investeringsbedrag daardoor tehoogisHetaanvragenvanSDE+subsidieofhetgebruikmakenvaninitiatievenmetcooumlperatiesindebuurtzoueenmogelijkheidbiedenIndepraktijkwordthiermomenteelweinig van verwacht omdat onderwijs zich richt op de kerntaken Om hierin beweging krijgen zal er naar andere arrangementen moeten worden gezocht

Het basisonderwijs valt in de categorie kleinverbruiker met een verbruik dat vaak onder de50000kWhjaarligtZonnepanelenzijndusfinancieelinteressantHeteigendomvan schoolgebouwen kent een complexe structuur Het juridisch eigendom van de openbarescholenligtbijdegemeenteveelalgeregeldviaeenstichtingEenstichtingdiehetjuridischeigendomheeftvaneenobjectwaarbijdegemeentezgclaimrechtheeftzorgtzolangdestichtingactiefisvoorhetonderhoudDeStichtingbetaaltookdeenergierekening Daarmee liggen zowel de kosten als de baten bij dezelfde rechtspersoon Dit maakt dat investeringen in zonnepanelen zullen lonen De beschikbaarheid van kapitaal ishiervaakhetprobleemErzijnoverhetalgemeengeeninvesteringsbudgettenvoorenergiebesparingen bij de basisscholen en aan kapitaal is moeilijk te komen

Bijhetbasisonderwijsgeldtookdatmenzichrichtopdekerntakenendepraktijkwijstuitdat die focus ook hard nodig is Zonnepanelen staan ver buiten die kerntaken Toch zijn erprojectenbekendwaarbijerdoormiddelvanouderparticipatieentechniekonderwijstoch zonnepanelen op de daken komen Alleen al vanwege de aanhoudende interesse van oudersenkinderenkanerenigegroeiverwachtwordenbijdebasisscholenDesituatieleent zich voor investeringen via crowdfunding of mogelijkheden met de postcoderoos

Inditrapportisernietgekekennaardesituatiebijdeniet-openbarescholen

Conclusies en aanbevelingen potentieel zonne-energie

Algemeenkangesteldwordendatereengrootpotentieelisvoorzonne-energieinNederlandVoorzonnestroomisdat200ndash400PJenvoorzonnewarmteisdat100-300PJfinaleenergieTer vergelijking dit is ongeveer gelijk met totale energiegebruik van alle huishoudens (anno 2015)

Zonne-energiekenteengrootdraagvlakindesamenlevingMetgunstigeenstabielevoorwaardenzalfinancieringsbereidheidbijparticulierenbedrijvenenfinancierserggrootblijven en zullen zonne-energie technieken een groot succes worden in Nederland

Ruimtelijke mogelijkheden

Hetruimtelijkepotentieelopennaastdedakenisdermategrootdatopwekkingvanstroomof warmte met de zon grote mogelijkheden biedt in Nederland Ruimtelijke beperkingen zijn er vooralsnog niet Alleen al op de Nederlandse daken is 400 km2 geschikt om te gebruiken voor energieopwekking met de zon Naast de daken is er nog veel extra ruimte te vinden op civiele werken zoals parkeerterreinen taluds geluidsschermen en langs wegen en sporen DitzouintheorieruimtebiedenvoorenkelehonderdenGWpzonnestroom(eind2014staaterinNederland1GWp)Voorzonnewarmtegeldthetzelfdeerisvoldoenderuimteomwarmte met zon op te wekken Over het algemeen zullen zonnewarmte en zonnestroom elkaar niet verdringen door ruimtegebrek

Voor de verdere toekomst is het nodig om dit ruimtegebruik op zorsquon wijze te omkaderen dat bestaande eigenaren van zonne-energie systemen zeker kunnen zijn van rendementen ennieuweinitiatiefnemersvoldoendehandelingsperspectiefhebbenoamiddelstransparante en snelle ruimtelijke processen

Ruimtelijk instrumentariumbull Hetgoedkunnenbenuttenvandakruimtemetzonne-energiesystemenkan

in gevaar komen door nieuwe bouwwerken en bomen Dit kan mogelijk in de toekomsttotbeperkingenleidenvanproductievanzonne-energieHollandSolarziet voor de toekomst een ruimtelijk vraagstuk waarin beperking van schaduw doorbouwwerkenenbomenalseenrechtwordtervarendoorparticulierenenbedrijven met zonne-energie Dit gaat mogelijk om meer dan de reguliere inspraak- enbezwaarproceduresOplossingsrichtingenzoudenuitgewerktkunnenwordenhiervoor

bull Binnen bescherm stad- en dorpsgezicht en op monumenten zijn zonne-energie toepassingenmogelijkHiervoorheeftRijkdienstvoorCultureelErfgoedhandreikingen ontwikkeld met als doel de gemeenten een duidelijk afwegingkader bij vergunning te bieden en gebouweigenaren te helpen bij het plan Het verdient aanbevelingdezepublicatiesgoedintezetten

bull Het reserveren van ruimte in woningen voor opslag- en regelapparatuur van warmte en elektriciteit is wezenlijk voor de toekomst In de nieuwbouw zou dit onderdeel kunnen worden van het bouwbesluit In de bestaande bouw zijn hiervoor soms fysieke beperkingen

4140

bull BouwenmetgrootzonpotentieelvraagtaandachtbijverkavelingorieumlntatievandewoningendeinterneruimtevoorinstallatiesRuimtelijkeordeningsinstrumentenzijnhiernognietoptoegerusthoewelinhetdepraktijkwelregelmatigvoorkomtdat gemeenten sturen op zongericht verkavelen De kennis hiervoor is al jaren beschikbaar oa via infoMil

bull Er is een gebrek aan actuele data van energieopwekking en -verbruik per techniek landelijk en per regio of provincie Dit is wel noodzakelijk voor de monitoring en het kunnensturenopenergietransitielandelijkenregionaalOokvoorhetbedrijfslevenisdergelijkeinformatieommarktkanseninteschattenenverdienmodellenoptebaseren Het wordt aanbevolen dit te verbeteren

Extra aandacht voor gemeentelijk ruimtebull Er zijn veel mogelijkheden voor zonnewarmte en zonnestroom op het

maatschappelijkvastgoed(onderwijsgemeenteenprovinciesportzorg)Dezeruimte voor groei kan op korte termijn benut kunnen worden als gemeenten hier meer op sturen Dit kan voor zonnestroom door ofwel zelf projecten te realiseren ofwel daken ter beschikking te stellen Financierbaarheid hiervan zal eenvoudigkunnenwordenalsditpotentieelindevormvangroteprojectenwordtaangeboden

bull Binnenstedelijke bouwwerken van gemeenten zoals parkeergarages en parkeerterreinenbiedeneengrootpotentieelvoorverduurzamingvanenergievoorzieningErwordtveelverwachtvandecombinatiemetelektrischemobiliteit Hier is echter geen sturing op vanuit overheden Het verdient aanbevelingmogelijkesturingofstimuleringhiervoorteonderzoeken

Belemmeringen voor groei

Debelemmeringendieervoorzorgendathetpotentieelinbepaaldesectorenonder-ofonbenutwordtopkortetermijn(tot2020)zijnveelalfinancieelvanaardErisofweleengebrekaanfinancieringofweleristeveelonzekerheidoverfinancieumllerendementenDitgeldtmetnamevoorzonnewarmteVoorzonnestroomishetfinancieumlleenfiscaleinstrumentarium op een enkele sector na voldoende om de uitrol te bevorderen Hierbij is welzekerheidnodigoverfinancieelrendementvaneventueleopvolgervanhetsalderenna2020

Watbetreftzonnewarmteblijftveeltechnischpotentieelonbenutomdatzonnewarmtemomenteel niet kan concurreren met warmte uit fossiele bronnen Dit komt doordat deexternekostenvanfossielebrandstofzoalsmilieuvervuiling(nog)nietindeprijszijnopgenomenmaarookomdathethuidigefinancieumlleinstrumentariumdatditmarktfalenmoet compenseren voor zonnewarmte beperkt is

Kansen voor groei korte en middellange termijn

DegroeiindeparticulieresectorblijftnaarverwachtinggrootDegroeivanzonnepanelenindeparticulieresectoriseengoedvoorbeeldwaarbijoverheidsbeleiddankzijhetsalderen deze groei verwezenlijkt Deze markt zal nog lang kunnen blijven groeien bij eencontinubeleidvandeoverheidDitvraagtweleenbetrouwbareoverheiddiehelderekeuzenmaaktoverhetsalderenBijaanpassingenvanhetbeleidopenergiebelastinginrelatietothetsalderenzullenparticulierenlangjarigezekerheidnodighebbenoverhetrendement op hun aanschaf

Zonnestroomindehuursector(woningcorporaties)zaleenbeteregroeikrijgenalshethuurtellingsysteem wordt aangepast op aanwezigheid van zonnepanelen Dan wordt hetinteressantervoormeerwoningcorporatiesomteinvestereninzonnepanelenToepassingen van zonnewarmte zijn wel al onderdeel van het huurtellingssysteem De gewenste groei van het gebruik van zonnewarmte vraagt gerichte aandacht Wenselijke oplossingenhebbengeenruimtelijkeaspectenditzijnvooralfiscalemaatregeleneneenbeterepositievanzonnewarmteindeSDE+implementatievanenergieprestatielabelsvoorapparatenenverderehandhavingopenergieprestatiesvangebouwenBinnendeuitvoering van het energieakkoord wordt dit momenteel verder uitgewerkt De groei bij de VVE-en is beperkt Dit is nog niet eenvoudig op te lossen de keuzes drijven sterkopdemotivatiedeorganisatiegraadenhetfinancieelvermogenvandeverenigingErzijnwelveleVVE-enactiefomzonnepanelentegaanrealiserenHollandSolarverwachtpas echt groei als er een oplossing komt waarbij VVE-en met gezamenlijke opwekking via de huishoudelijkeaansluitingadministratiefmogensalderenIndeloopvan2015zalblijkenofde ldquopostcoderoosrdquo hiervoor uitkomst biedt VoorhetMKBgeldtnogsterkerdanvoordeparticulierewoonsectordatzonnepanelenenzonneboilersinteressantwordenzodraerzekerheidisovereigenbedrijfsvoering(enlocatie)eneeninteressanteldquoreturnoninvestmentrdquotehalenvaltDitkangerealiseerdworden met een langjarige zekerheid over salderen of enige zekerheid over kansen in de SDE+ bijvoorbeeld door middel van het verhogen van budget op SDE+ Op de daken van onderwijsinstellingen valt nog veel ruimte te vinden en het lijkt om vele redeneninteressantomzonnestroomprojectenterealiserenopscholenIndepraktijkzijn er vooral belemmeringen zoals complexe eigendomsstructuren en afwezigheid van financieringsmogelijkhedenDaarbijhebbenscholeneenstriktetaakopvattingErzijnveelsoortigeoplossingenvoorhandenvancrowdfundingtotenmetcommercieumlleESCOrsquosIndepraktijkhangtderealisatiesterkafvandewilvanindividuenendegekozenoplossingen

Kapitaal

Er is in Nederland kapitaal beschikbaar voor duurzame projecten Banken en pensioenfondsen willen investeren in decentrale opwekking Er is echter geen interesse in kleine projecten en vanwege het decentrale karakter van zonne-energie is het kapitaal moeilijk beschikbaar te krijgen De markt zal hierin zelf oplossingen kunnen vinden zoals het clusteren van projecten Een overheid zou als partner bij onderwijsinstellingen pensioenfondsenenbankendezeproblematiekookkunnenadresseren

4342

Verdere regelgeving

Het inpassen van decentrale duurzame energie vraagt op langere termijn aanpassingen in de fysieke elektrische infrastructuur Hier wordt momenteel op voorgesorteerd Er zijn verschillende aspecten mbt techniek en regelgeving die uitgewerkt worden Er worden momenteel geen dringende knelpunten gezien

Invoedeninwarmtenettenmetzonne-energievraagtaandachtHiervoorzaltechnischenwatbetreftregelgevinggerichtaanmoetenwordengewerktDezemogelijkheidkande groei van de opwek met zonnecollectoren verhogen De nadere details hiervan kunnen worden uitgewerkt met de sector

Bijlage 1 Toelichting financieumlle aspecten markt zonne-energie

kWh prijs DeenergiebelastingisdominantvoordeprijsvanelektriciteitvoordeconsumentDitwordtzichtbaar gemaakt in Figuur 10

Figuur 10 Opbouw kWh prijs per sector NB elektriciteitsprijs kaal is marktprijs Netbeheerderskosten indicatief deze wisselen per regio en per aansluiting

De variabele kosten per verbruikscategorie worden ook nog in tabel vorm gegeven zie Tabel 14

Tabel 14 variabele kWh kosten per categorie (2015)

0 tm 10000 kWh

10001 tm 50000 kWh

50001 tm mln kWh

gt 10 mln kWhparticulier

gt 10 mln kWhzakelijk

Energiebelasting euro 01196 euro 00469 euro 00125 euro 00010 euro 00005Kale kWh prijs euro 00640 euro 00640 euro 00640 euro 00640 euro 00640Duurzame Energie-opslag euro 00036 euro 00046 euro 00012 euro 0000055 euro 0000055Energiebelastingop totaalprijs 66 45 18 2 1

NB In deze variabele kosten zijn niet de vaste netwerk- en systeemkosten verwerkt

Kleinverbruikers tot 10000 kWh jaar hebben het hoogste rendement op zonnepanelen Hierondervallenvoornamelijkhuishoudens(particulierenhuur)eneendeelvanhetMKBKleinverbruikers tot 50000 kWhjaar hebben ook een redelijk rendement mits zij een aansluitinghebbenvanmax380A(endusmogensalderen)ofeenSDE+subsidiekrijgenHieronder vallen veelal onderwijsgebouwen klein publiek vastgoed MKB en agrarische bedrijvenVVE-enmetliftenenventilatievallenookindezecategorieBedrijven met gebruik boven 50000 kWhjaar zullen SDE+ subsidie nodig hebben om zonnepanelen rendabel te maken

Gasprijs

Tabel 15 variabele gasprijzen per categorie 2015 ex netwerkkosten

0 tm 17000 m3

17001 m3 - 1 mln m3

1 - 10 mln m3

gt 10 mln m3

Energiebelastingeurom3 euro 019 euro 007 euro 002 euro 001Kale gasprijs eurom3 euro 062 euro 062 euro 062 euro 062Duurzame Energie Opslag euro 00074 euro 00028 euro 00008 euro 00006Energiebelastingoptotaalprijs 24 24 10 3VoordegasbelastingvaltopdathetpercentagebelastingvoordelagerecategorieeumlnveellagerligtdanvoorelektriciteitAlternatievewarmtetechniekenzijndaardoormindersnelrendabel in vergelijking met reguliere ketels

4544

Salderen Kleinverbruikers(aansluitingentot380A)mogendestroomdieophetnetingevoedwordtopjaarlijksebasisaftrekkenvandestroomdiehetnetonttrokkenwordtZoheeftmennutvanelkeopgewektekWhHetelektriciteitsnetfungeertzoalsbuffervoordenietgebruiktestroomdiezonnepanelenopwekkenDewettelijkebasishiervoorzijndeElektriciteitswetende WBM

Elektriciteitswet1998steltinArtikel31cldquoVoorkleinverbruikers(le3x80A)betaalthet energiebedrijf tot 5000 kWh voor terug-geleverde stroom dezelfde prijs als zij voor geleverdestroominrekeningbrengt(ongeuro007)Voorhetmeerderebetaaltzijeenredelijkeprijs(minimaal70APXongeuro005)rdquo

WetbelastingenopmilieugrondslagsteltinArtikel50lid1en2datbelastingwordtgehevenopldquohetpositievesaldovandeviadeaansluitinggeleverdeelektriciteitminusdeviadeaansluitingingevoedeelektriciteitrdquoBijnietduurzameelektriciteitsopwekkingwordtdit begrensd tot 5000 kWh invoeding

Gemeten over de afschrijfperiode wekt men met zonnepanelen elektriciteit op voor ongeveer 14 centkWh6 Daar de prijs op het voor kleinverbruikers ongeveer 23 cent kWhof15centkWhisissaldereneengoedstimuleringvoorhetaanschaffenvanzonnepanelen

Ditbetekentdatvoordekomendeperiodevooraldehuishoudenshiervanprofiteren

Salderen was tot voor kort alleen geldig voor huiseigenaren en huurders met eigen zonnepanelen Per 2015 is de regeling ook van kracht voor huurders met zonnepanelen die deverhuurderheeftgeplaatst

6 Hierbij wordt uitgegaan van SDE berekeningen voor basisbedrag Zon PV van ECN

SDE+ subsidie NederlandheeftdeSDE+subsidiealslangjarigsubsidiemogelijkheidvoorenergieopwekkingvoorhernieuwbarebronnenzowelelektriciteit-alswarmteproductieMenkanopprojectbasisexploitatiesubsidievoor15jaaraanvragenJaarlijkswordensubsidiebedragenaangepast op basis van door ECN bepaalde onrendabele top per opwekkingtechniek Het totaalbudgetwordtjaarlijksvastgesteld(2013wasdat15mldeuro2014en20153mldeuro)Per jaar zijn er een aantal fasen waarin ingediend kan worden met elke fase een hoger subsidiebedrag Toekenning van projecten gaat tot het budget overschreven is

SDE en zonnestroom De SDE+ subsidie is gericht op grotere projecten niet voor de kleinverbruiker Voor zonne-energie zijn projecten subsidiabel van hoger dan 15 kWp voor zonnestroom en meer dan 100m2 collector oppervlakte voor zonnewarmte systemen In 2013 is er 133 MWp aan zonnestroomprojecten toegekend via de SDE+ In 2013 is 15 MWp daadwerkelijk gerealiseerd met SDE+ subsidie In 2014 is en met oktober 25 MWp met SDE+ gerealiseerd De gegunde projecten in 2013 zijn dus nog maar deels gerealiseerd Ter vergelijking in 2013 zijn in totaal 355 MWp bijgeplaatst volgens CBS In 2014 is in november een massale inschrijving geweest op de laatste fase Tot november zijn573aanvragengedaanmettotaal160MWpvermogenOpdeeerstedagvanfase6(op4novemberjl)zijner2718aanvragengeteldmettotaal1240MWpvermogen

SDE en zonnewarmteZonnewarmte is in 2012 voor het eerst in de SDE gekomen als subsidiabele techniek Er zijn echter nog maar een aantal zonnewarmte projecten tot stand gekomen met SDE subsidie De oorzaken zijn vermoedelijk de hoge ondergrens voor subsidiabele projecten en de relatieveonbekendheidmetdetechniekendesubsidieDeondergrensis100m2collectoroppervlakDatsluiteengrotegroepMKB-ersuitMetnamehotelssportfaciliteitenwellness en veel agrarische bedrijven kunnen niet aanvragen bij de SDE+ daar het collectoroppervlak tussen 25 en 100 m2 ligt

Energie Investeringsaftrek (EIA)DeEnergieInvesteringsaftrek(EIA)iseenfiscaleregelingBedrijvenkunneneendeelvanhuninvesteringskosteninenergiebesparendeenhernieuwbaretechnologieeumlnaftrekkenvanhunfiscalewinstHierdoorbetalenzeminderinkomstenbelastingofvennootschapsbelastingHetgemiddeldebelastingvoordeelvandeEIAis10procentvandeinvesteringskosten

Veel bedrijven maken gebruik van de EIA sinds 2012 gaat dat om duizenden bedrijven die investeren in zonnewarmte of zonnestroom In totaal is er in 2013 voor ruim 200 miljoen geinvesteerd in zonne-energie door bedrijven die EIA aangevraagd worden RVO meldt dat dit met name door agrarische bedrijven wordt gedaan

CombinatievanEIAmetSDE+isnietmogelijksinds2014Menmoetbeslissenwelkeoptiehet best bij de bedrijfsvoering past

De EIA zal voorlopig een interessant instrument zijn om zonne-energie investeringen mee uittelokkenbijbedrijvendiewinstmakenDeondergrensvoorEIAissysteemgroottevan25 kWp

4746

Asbest eraf Zonnepanelen eropVoor agrariers met asbestdaken is er een interessante regeling ldquoAsbest eraf zonnepanelen eroprdquo Dit is een regeling van provincies in samenwerking met het Rijk Deze subsidie mag gecombineerd worden met de SDE+

Btw vrijstellingInjuni2013heefthetEuropesehofbepaalddatdeoverdeaanschafeninstallatiebetaaldebtw kan worden teruggevraagd Dit kan omdat iedereen die tegen vergoeding stroom levert wordtgezienalsbtw-ondernemerParticulierenmoetenontheffingvragenopgrondvandeKleine-ondernemersregeling voor de btw over de terug geleverde energie Door de werking vandekleine-ondernemersregelingbetalenparticuliereeigenarenvanzonnepanelenpasbtw als het per saldo verschuldigde btw-bedrag in een kalenderjaar hoger is dan euro1345 Particuliereeigenarenvanzonnepanelenzullendezegrensindepraktijknietbereikenenkunnendaardooromontheffingvanadministratieveverplichtingenvragen

HetrendementvanzonnepanelenisvoorhuishoudensnoggunstigergewordendoordezemogelijkheidDeadministratievehandelingenzijnnietvooriedereeneenvoudigDezemogelijkheidheeftdaaromookverwarringgegevenopdeconsumentenmarktVerwachtwordt dat men hier snel aan gewend is

De postcoderoos of energiebelastingkorting voor cooumlperatiesNietiedereenheefteeneigendakdatgeschiktisOmparticulierenenMKBzondereigen dak de mogelijkheid te geven ook zonnestroom op te wekken is de zogenaamde postcoderoosregelingontwikkeldInhetEnergieakkoordvandeSERiseenbelastingkortingvan 75 eurocent per kWh afgesproken voor terug levering van hernieuwbare energie door eencooumlperatieofdooreenverenigingvaneigenaren(VvE)Deafspraakisper1januari2014ingevoerdDekortinggeldtalleenwanneerdeopgewekteenergiewordtgebruiktdoor kleinverbruikers waarvan de leden zich binnen de zogenaamde lsquopostcoderoosrsquo (viercijferigepostcodeplusaangrenzendepostcodes)vandecooumlperatieofVvEbevindenenalleenvoorelektriciteitdieaanhetnetwordtgeleverd[BronRapportagevanHernieuwbare Energie RVO]

TotophedenheeftdezeregelinggeengroeiveroorzaaktvanzonnestroomproductiedoorcooumlperatiesDitwordtveroorzaaktdooreencombinatievanadministratievecomplexiteitdeonduidelijkheidoverdekortingsperiodeenhetmoeilijkrondkrijgenvandebusinesscasedoorextrakostenzoalsaansluitingskostenInvesteerdersdeinzenhiervoorterugDeregelingisonlangsverbeterddoorhetterugbrengenvanaansluitingskostenhetverzekerenvan15jaarperiodevandekortingendoorhettoelatenvanondernemersinderegelingHollandSolarverwachtdatderegelinghiermeegaatwerkenvoorcooumlperatiesRuimtevoordergelijke projecten wordt veelal gevonden bij winkelcomplexen kerken scholen of andere utiliteitsgebouwen

Beschikbaarheid van kapitaalDeschaalgroottewaarindegroeivandecentraleplaatsingvanzonnepanelennuzitisteklein voor grote investeringsmaatschappijen waardoor er weinig tot geen grote projecten worden gerealiseerd Een randvoorwaarde voor een pensioenfonds of bank om in duurzameenergieteinvesterenisdathetomeenrelatiefgrotekapitaalinvesteringmoetgaanHetkaraktervanzonnepanelenheeftopditmomentdecomplexiteitdatvooralkleinschalige projecten met elk afzonderlijke contractueel en technisch maatwerk kunnen worden gerealiseerd Het bundelen van panden met homogene contractuele en technische aspecten is nodig voor grote investeerders Het losmaken van dit kapitaal zal nieuwe arrangementen vergen die vragen bundelt

Beschikbaarheid van leningenVia de website wwwikinvesteerslimnl is een energie bespaar lening aan te vragen voor particulierenDitiseenfondsdatinhetlevenisgeroepenvanuithetEnergieakkoordenheeftalsdoelparticuliereninstaattestellenteinvestereninenergiebesparinginclusiefzonnepanelen en zonneboilers

AnderemogelijkhedenzijnGreenLoansenfinancieringviahypotheekleningen

4948

Bijlage 2 Toelichting berekening potentieel zonnewarmte

Cijfers 2013 zijn op basis van CBS Cijfers2020zijnopbasisvaninschattingeninuitvoeringEnergieakkoord(inmiddelsooktevindeninKamerbriefWarmtevisie)naarschattingverdeeltoversectorenCijferover2050huishoudensenutiliteitisberekentopbasisvan

- Roadmap zonnewarmte 2007 Holland Solar

- CBS huishoudenprognoses

- Gemiddeldetapwatervraagperhuishoudenvan300m3aardgasequivalent

- 50vanwarmtapwaterkanmetzonnewarmtegedektwordenDezeisberekendoptotaalvan25PJ(obvinschattinggeschiktedakenenontwikkelingaantalwoningen)Voorruimteverwarmingwordteenpotentieelgeschatvan52PJ(uitgaandevanaantalgeschiktedakenontwikkelingaantalwoningenenbeterewarmteopslag)Inditrapportwordtuitgegaanvan77PJpotentieelinhuishoudens

- 70geschiktdakoppervlakvoorzonnecollectoren[TNOenBeararchitecten2001]

- Ineenalternatieveberekeningwordt40PJbijdrageaanwarmtapwaterbereidinggevonden(uitgaandevanallehuishoudensin2011)en46PJbijdrageaanwoningverwarming(uitgaandevan15vanverwarmingvanallewoningen)

- Deinschattingenpotentieelzonthermischvoorutiliteitvarieumlrenvan2PJ(ECOFYS2007)11PJ(RoadmapZonnewarmte2007)en45PJ(Cloosterman2014)

Cijfer 2050 van industrie is berekend op basis van - BerekeninginIEATask33IVDaarinwordtgestelddat32vandeNederlandse

industrieumllewarmtevraagdoorzonnewarmtegedektkanwordenobvanalyseop12sectorenBijdeberekeningwordtuitgegaanvan15energiebesparingperjaar(conformenergieakkoord)eneengelijkblijvendeindustrie

- AlternatieveinschattingenkomenuitstudiesvanESTIF(Europesebrancheverenigingzonnewarmte)enESTTP(EuropeanSolarThermalTechnologyPlatform)enRVOpublicatieWarmteenKoudeinNederland

- OpbasisvaneeneigenstudievanHollandSolariseenalternatieveinschattinggevondenvan45PJzonnewarmteindeutiliteitDitcijfergaatuitvanmaximaleinzetvanzonnewarmtetechniekeningezondheidszorgsportcultuurenrecreatieentoerisme(hotels)

Literatuur

- Benuttingvanzonne-energieindetuinbouwndasheenstrategischeverkenningWUR2011

- Bouwstenenvoorsociaalndashfactsheetmaatschappelijkvastgoed2011

- Datum25april2014BetreftBeantwoordingKamervragenvanhetlidDik-Faber(ChristenUnie)overdevoortgangvanhetconvenantldquoAsbestdakerafzonnepaneleneroprdquo

- Duurzamewarmteenkoude2008-2020potentieumllenbarriegraveresenbeleidEcofys2007

- EnergieTrend2014ndashECN

- EPIA Market Outlook 2014

- HernieuwbareenergieinNederland2013ndashCBS

- Het energieverbruik voor warmte afgeleid uit de Energiebalans CBS 2010

- HetpotentieelvanPVopdakenengevelsinNederlandCEDelft-februari1997

- KamerbriefWarmtevisieministerKamp02-04-2015referentieDGETM-ED15042827

- KoudeenWarmteinNederlandNationaalExpertisecentrumWarmtehttpwwwrvonlonderwerpenduurzaam-ondernemenduurzame-energie-opwekkennationaal-expertisecentrum-warmtewarmtecijfers januari 2013 RVO Nederland

- PotentialforSolarHeatinIndustrialProcessesIEAtask33IV2008

- PotentialofSolarThermalinEuropendashESTIF

- PVpotentieelstudieHetpotentieelvanzonnestroomindegebouwdeomgevingvan Nederland- DNV GL augustus 2014

- Raming maatschappelijke kosten van ruimtegebruik door het verkeer Ministerie Verkeer en Waterstaat adviesdienst Verkeer en Vervoer 2000

- Rapportage Hernieuwbare Energie RVO

- Versterking van de Nederlandse Energiesector Ecofys 2010

- Zonne-energieplannen en monumenten wegwijzer voor vergunningverleners Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonne-energie en uw monument wegwijzer voor eigenaren en huurders Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonne-energie in de historische omgeving groene gids Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonnewarmte een duurzame toekomst voor warmte en koude in NL Marcel Cloosterman augustus 2014

5150

52

Korte Elisabethstraat 63511 JG UTRECHTNederland

+31(0)302328008hollandsolarhollandsolarnlwwwhollandsolarnl

• _Ref405823173
• _Ref404280813
• _Ref404284250
• _Ref414171328
• _Ref414171306
• _Ref405823142
• _Ref405823150
• _Ref405823205
• _Ref423611428
• _Ref423611433
• _Ref404281853
• _Ref419558763
• _Ref405751564
• _Ref404628328
• _Ref404874034
• hgjdgxs
• _Ref405822566
• _Ref414115828
• _Ref405826809
• _Ref405826816
• _Ref404871298
• ho7ea189wih5m
• hax2szl62zcl8
• _Ref404881914
• _Ref423610973
• _Ref423611247
• _Ref423611259
• _Ref423611281
• _Ref423611315
• _Ref423611330
• _Ref404874093
• _Ref404874120
• _Ref404874132
• _Ref414181969
• _Ref404874063
• _Ref404873534
• hmo2g9zy4s5df
• _Ref406355484
• hkchj0vhoxkgy
• hnewhf4an1u9o
• h82yp4zdna8yy
• h20v0j3qacub2
• h2jdox65fkzfj
• hxa72rbjyz8ei
• hjr4v9ljue2on
• hai4nruq8gnog
• hynmsw35nwcg6
• h9bfapq4x5quo
• hwjzbmhz6nhx7
• h1fob9te
• hdpodf6hd1y4r
• hbmr0nz1352sy
• h3dy6vkm
• h1t3h5sf
• hciy7c818awjh
• h2wiwkg2p08fj
• hp6ja1ymmf5ah
• ht8cj61qisqz1
• hler15y6jsfh
• _Ref405826052
• _Ref405826059
• _Ref405826091
• _Ref297820305
• h3okoskabvdf7
• _Ref414180310
• _Ref419465901
• _Ref404597162
• _Ref404873983
• h72r80rtdv0dm
• h2et92p0
• _Ref403935885

2928

Warmtenetten en zonnewarmteZonnewarmteistechnischgeziengeschiktvoorhetinvoedeninwarmtenettenzoalsbijvoorbeeldinAlmerewordttoegepastErisgeeninschattinggemaaktvanhetpotentieelvan deze toepassing in Nederland maar er worden goede resultaten behaald in Denemarken en Duitsland In die landen blijkt dat toepassingen vanaf 6000 m2 collector oppervlak economisch rendabel kunnen zijn

65 Conclusies Potentieel zonnewarmte

Erismet50-100PJveeltechnischpotentieelvoorzonnewarmteinverschillendesectorenDe snelste en eenvoudigste te realiseren groei valt te verwachten bij huishoudens zwembaden en de agrarische sector

Er zijn vooralsnog geen beperkingen gevonden in het ruimtegebruik er is voldoende ruimte op het vastgoed voor het opwekken Zonnewarmte systemen kunnen naast zonnepanelen ruimte vinden op de Nederlandse daken

BelemmeringenzijnvooralhethuidigerendementtovfossielalternatiefvanwegelagebelastingopgaseneenlastigefinancierbaarheidvanprojectenVerhogenvanenergiebelastingopgasverhogenvandeEIAbetereoptiesindeSDE+enbetereregelingenvoorzonnewarmteindelandbouw(parallelaanzonnestroom)zoudendemarktbeterdoenontwikkelenOnderzoeknaarhetpotentieelendebelemmeringenvoorzonnecollectorveldendieinvoedenopwarmtenettenwordtaanbevolenHierligtnaarverwachtingnogeengrootpotentieel

HetinschattenvanhetpotentieelvanzonnewarmtetoepassingenindeNederlandseindustrie kent verschillende versies Het verdient aanbeveling de achtergronden te analyserenenhetdaadwerkelijkpotentieelindeindustrieteonderzoekenVoorlopigmagmenaannemendatertechnischenfinancieelrendementtebereikenisineenaantalindustrieumllesectorenmetnamedefoodsectorHetopenstellenvandeSDE+voormeerzonnewarmtetoepassingenzouhierbijkunnenhelpenOmhetvolledigepotentieeltebenuttenzaldepositievanduurzaamopgewektewarmtemoetenverbeterentenopzichtevan warmte uit fossiele bronnen

7 Zonnestroom potentieel

IndithoofdstukwordthetpotentieelvoorzonnestroominkaartgebrachtHierbijwordt gekeken naar de maximaal beschikbare ruimte en de hoeveelheid energie die op deze ruimte opgewekt kan worden Er wordt hierbij onderscheid gemaakt tussen het theoretischeenhetpraktischepotentieel

Deafzetvanzonnepanelenverdubbelt(ofverdrievoudigt)inNederlandelkjaarsinds2008Figuur 9 laat het totaal opgesteld vermogen van zonnestroom per jaar zien De sector stelt dat in oktober 2014 de grens van 1 GWp aan opgesteld vermogen is gepasseerd

Figuur 9 ontwikkeling zonnestroom in NL (2013 is inmiddels bijgesteld tot 722 MWe) Bron Rapportage Hernieuwbare Energie RVO

71 Theoretisch potentieel zonnestroom

DevermogensdieopdedakeninpotentiegeplaatstkunnenwordenzijninTabel 10 gegeven Hierbij is conform de studie van DNV GL gerekend met 160 Wp per m2 dakoppervlak Dit is op basis van huidige technologie en gaat ook uit van een maximaal gebruik van al het geschikte dakoppervlak Momenteel staat er in Nederland ongeveer 1 GWpwaarvan80woningenenruim10indelandbouwDesectorverwachtin2020intotaal 5 GWptehalenbijgelijkblijvendbeleidBijhetmaximaalstimulerenenhetopheffenvan alle belemmeringen kan dit zelfs oplopen tot 8 GWp

3130

Tabel 10 potentieel PJ zonnestroom op basis van dakoppervlak

Totaal PJjaar potentieel

Alle da-ken in NL Huishoudens

Utiliteits-bouw incl industrie

Asbestdaken agrarisch Tuinbouwkassen

Drenthe 65 38 31 15 01Flevoland 44 28 17 11 01Friesland 87 51 40 22 01Gelderland 251 145 112 45 03

Achterhoek 00 23 00 14 00Groningen 76 66 13 28 00Limburg 142 88 57 17 05

Parkstad 00 21 00 01 00Noord Brabant 316 203 122 50 07Noord Holland 316 194 112 18 05Overijssel 142 83 63 33 01Utrecht 153 85 67 12 01Zeeland 44 32 14 13 01Zuid Holland 381 245 117 37 26Nederland 2016 1258 765 301 50

Tabel 11 potentieel PJ zonnestroom woningen naar type en eigendom

PJjaar poten-tieel

Koop-wo-ningen

Huur-wo-ningen

Huur-woningen overig bezit

Corpor-atie-bezit

Hoog-bouwVVE

Grond-gebon-den wo-ningen

Totaal woningen

Drenthe 23 12 03 09 02 35 35Flevoland 17 09 02 07 02 25 26Friesland 29 18 04 14 03 48 48Gelderland 83 55 16 39 14 131 138

Achterhoek 14 07 02 05 01 22 21Groningen 38 26 07 18 07 59 64Limburg 51 34 11 23 10 77 85

Parkstad 11 09 03 06 03 17 20Noord Brabant 118 77 20 57 21 182 194Noord Holland 100 105 33 71 46 148 204Overijssel 47 31 08 23 08 75 78Utrecht 50 36 10 25 14 71 86Zeeland 20 10 03 07 02 30 30Zuid Holland 84 97 28 71 58 104 181Nederland 710 542 155 386 195 1063 1251

In totaal is er volgens studie van DNV- GL ruimte voor 66 GWp zonnepanelen op de NederlandsedakenOmgerekendinPJprimairverbruikgaatdatompotentieel208PJDit is bepaald op basis van gelijkblijvende rendementen van panelen en gelijkblijvend dakoppervlak(endusgelijkblijvendehoeveelheidwoningenenutiliteit)

72 Praktisch potentieel zonnestroom op huishoudens

Huishoudens met grote daken zullen hun dak niet helemaal volleggen met zonnepanelen Hetaantalzonnepanelenwordtnaarinschattingbegrensddoorheteigenverbruikenanderetoepassingenophetdak(zoalsschoorstenendakramenlichtkoepelszendmasten)

Tabel 12geefthetaantalTJpotentieel(cijfervoor2050)voorhuishoudensengeschatteTJin2020Inditscenarioblijfterongeveer70km2 over op de woningen als geschikt dakoppervlak

Tabel 12 scenario TJ zonnestroom in huishoudens in 2020 en 2050 (NB 1000 TJ is 1 PJ)

ProvincieScenarioTJ in 2020

Potentieel TJ in 2050

Drenthe 360 2600Flevoland 270 2000Friesland 490 3600Gelderland 1438 10000Groningen 440 3300Limburg 880 6400Noord Brabant 1800 13000Noord Holland 2100 16000Overijssel 810 6000Zuid Holland 2800 20000Utrecht 890 6500Zeeland 300 2200Nederland 12600 92000Deberekeningvoor2020isgebaseerdop5GWpschattingvoor2020inhetEnergieakkoordwaarvan 4 GWp op de woningen

3332

73 Potentieel zonnestroom op civiele werken

InHoofdstuk5ishetruimtepotentieelbeschrevenopandereplaatsendanopdedakenHet gaat in Nederland om 200 km2 op civiele werken en nog eens 200 km2 parkeerruimte Daarnaast is op de langere termijn ook honderd tot duizend km2 beschikbaar op de autowegen en rails

Tabel 13 Zonnestroom PJ potentieel op civiele werken

PJpotentieelCiviele werken 200 km2 90Parkeerruimte 200 km2 90Autowegen tot 100km2 440Hieruitblijktdaterdusnogeenaanzienlijkpotentieelteontginnenisopcivielewerkenboven parkeerruimte en boven de wegen Hoeveel daadwerkelijk gerealiseerd kan worden hangtsterkafvandeambitievandeRijksoverheidenallelokaleoverhedenVoor het daadwerkelijk realiseren van projecten op civiele werken en parkeerruimte zijn stimuleringsmaatregelennodigRuimtelijkeordeningenvergunningenzijnhierbijvanbelangalsookstimuleringsmaatregelenvoorafdekkenvandeonrendabeletopvandeopwekking

74 Conclusies potentieel zonnestroom

Binnen de sector woningbouw is het meest in het oog springende woningtype de grondgebondenwoningTweederdevanhetpotentieelvermogenhiervanligtbijdewoningendieinparticulierbezitzijnOpvallendisdathetaandeelvanVVE-enlandelijkgezien klein is in vergelijking met andere bouwtypen De verhoudingen tussen woningtypen varieumlrenechtersterkmetperregioprovinciedushetpotentieelook

Utiliteitendeagrarischesector(mnmetasbestdaken)herbergtookeengrootpotentieelHetpotentieelopandereruimtedandedakenwordtverdernietgeanalyseerdGeziendegroottevanditpotentieelverdienthetaanbevelingdekansenenbelemmeringennaderteonderzoeken

Deachtergrondenhethandelingsperspectiefvoordeverschillendesectorenintermenvanfinancieumlleeninstitutionelebelemmeringenwordtbehandeldinhetvolgendehoofdstuk

8 Beschrijving potentieel zonnestroom in verschillende sectoren

IndithoofdstukwordtdehuidigeenpotentielemarktvanzonnepaneleninNederlandpersector beschreven De sectoren die besproken worden zijn

bull particulierewoningbezittersparticuliereverhuurdersenwoningcorporatiesbull agrosectortuindersveeteeltbedrijvengroente-enfruittelersbull MKBkantoorfunctiesenprocesfunctiesbull overheidutiliteitvanzorginstellingenonderwijskantorensportenrecreatiebull civiele werken snelwegen taluds dijken oevers kanalen gemalen

parkeerplaatsenspoorenstationsbull Groot Vastgoed Privaat

81 Particuliere huiseigenaren

De groei in zonnepanelen van de laatste jaren is vooral te danken aan de groei bij de particulierehuiseigenarenNaarschattingstaatereind2014ruim1GWpaanvermogeninNederlandOngeveer80hiervanligtopdakenvanwoningen[EPIA2014]NaarverwachtingblijftdegroeiopdeparticulierewoningmarktgoedzolangdehuidigesaldeerregelingofdeopvolgerdaarvangunstigblijftDiegroeikanbestendigdwordendoor verdere maatregelen zoals het systeem van energielabels

Een bijzondere categorie zijn de woningen of gebouwen die onder bescherming vallen zoals monumenten of beschermd dorp of stadsgezicht Eigenaren komen in dit geval vaak belemmeringentegenbijvergunningverleningenhetisnietaltijdduidelijkofietsmagofnietmagHoeweldeRijksdienstvoorCultureelErfgoedhiereenpublicatieoverheeftzijnhet de gemeenten die hun eigen afweging maken Vaak speelt ook een gebrek aan duidelijk afwegingskaderbijgemeentenwaardoorinitiatievenstranden

OokVVE-enkunnenhungemeenschappelijkverbruik(liftenventilatieverlichting)salderenopdealgemeneaansluitingDitgeldtnietvoordehuishoudensbinnendeVVEzijhebbenimmers geen eigen dak In sommige gevallen zijn er wel technische mogelijkheden om de geproduceerde stroom vanaf het dak naar de afzonderlijke huishoudens te leiden OokkandepostcoderooseenmogelijkheidbiedenDegroottevanhetdakisdaarbijweleen beperking die is vaak te klein om een serieus deel van elektriciteitsverbruik van alle huishoudens op te wekken Daarbij is het gebruik van het dak formeel een gezamenlijke beslissing van de VVE en daarmee kan de besluitvorming complex zijn Van de groei van zonnepanelen op appartementencomplexen kan daarom niet te veel verwacht worden

3534

82 Huurwoningen

WoningcorporatiesinvesterensomsinzonnepanelenDeverbeterdeenergieprestatiedoorzonnepanelen kan echter niet in de huurprijs verrekend worden De kosten liggen hierdoor bijdeverhuurderendebatenkomenbijdehuurderDeWoningcorporatieslossenditopdoor

bull de investering te bezien in het kader van maatschappelijk sociale doelenbull de investering zelf terug te halen via een vorm van lease naar de bewonerbull de investering door een ESCO te laten doen zie paragraaf 87bull huurders toestaan zelf zonnepanelen te laten plaatsen

Met deze randvoorwaarden wordt enkel een lichte groei voorspeld De groei van zonnepanelen zal veel harder gaan zodra zonnepanelen opgenomen worden in het huurtellingsysteem

Bijparticuliereverhuurderswordt(naarverwachtingvanHollandSolar)geeninteressantegroeimarkt gezien voor zonnepanelen In totaal bezit deze groep 15 km2 aan dakoppervlak De bereidwilligheid tot investeren in zonne-energie zal individueel verschillen en zal sterk afhangenvanhetverdienmodelvoordeverhuurder

83 Agrarische bedrijven

DeagrarischesectoriseengroeimarktvoordeafzetvanzonnepanelenAgrarieumlrszijneigenaar van hun vastgoed en zijn gewend aan een lange termijn investering Daarbij is vaak hetnodigekapitaalbeschikbaarenagrarieumlrskunnengebruikmakenvanSDE+subsidieeventueelincombinatiemetderegelingldquoAsbesterafZonnepaneleneroprdquoEenanderemogelijkheidishetgebruikmakenvandeEIAinplaatsvandeSDE+Erzijnookagrarieumlrsdiehun daken ter beschikking stellen voor buurtbewoners Voorlopig wordt er vanuit gegaan dat de markt voor zonnepanelen in de agrarische sector stevig kan blijven groeien

84 Het MKB

OndernemersuithetMKBdieeigenaarzijnvanhunpand(metdak)eneenverbruikhebbendat onder de 50000 kWh per jaar ligt kunnen een rendabele business case maken De terugverdientijdenzijnechtervaakeenstuklangerdaneenondernemerhanteertinzijneigenbedrijfsvoeringWaareenMKB-ereentermijnvan2tot5jaarheeftwaarinhijvooruitkankijkenisdeterugverdientijdvaneenzonnestroominstallatie8tot10jaarAlserwinstwordt gemaakt kan de EIA helpen Indienhetverbruikhogerisdan50000kWhbetaaltmenminderenergiebelastingIndienmeneengrootverbruikersaansluitingheefteneensysteemkiestvanbovende15kWpkanSDE+ aangevraagd worden Daarbij kan een knelpunt zijn dat het kapitaal niet beschikbaar is Hierbij zal het MKB investeringen in zonnepanelen alleen doen als het raakt aan de missieofvisievanhetbedrijfBedrijfsvreemdeactiviteitenwordenoverhetalgemeengeschuwd Veel MKB-ers zijn huurder van een bedrijfsruimte Deze groep zal niet investeren in zonnepanelen

Zonnepanelen zijn interessant voor die MKB-ers met eigen vastgoedbezit waarbij kostenreductieofvoorspelbaarheidvanenergiekostenterealiserenzijnmetzonnepanelenVoordezegroepvaltgroeiteverwachtenalserrustisoversalderen(ofdeopvolgerervan)en er borgstellingen mogelijk worden naast de SDE+ aanvraag

85 Zonnepanelen op civiele werken

Opdecivielewerkenendeverkeersinfrastructuurisveelpotentieleruimtevoorontwikkelenvanzonne-energieprojectenHoewelerwelinitiatieveneninnovatieveconcepten zijn om grondgebonden projecten te ontwikkelen bijvoorbeeld bij de A20 geluidswalbijNieuwTerbreggeinRotterdamzijneramperprojectengerealiseerdopgeluidswallen

Grondgebonden projecten halen momenteel moeilijk rendement De stroom wordt verkocht aan een leverancier voor ongeveer 5-6 cent per kWh terwijl de kosten geraamd wordenop15centperkWhDezefikseonrendabeletopzalmetSDE+subsidieaangevuldmoetenwordenofviaeenenergiebelastingkortingviacooumlperatiesDaarerwelinitiatievenzijn en interesse is wordt verwacht dat ook hier een groei ontstaat zodra SDE+ beter toegankelijkis(ditwordtalverwachtvandetoekenningenonlangsinfase6vanSDEin2014)enzodradepostcoderegelinggaatwerken

DaarbijwordtopgemerktdathiervergunningsprocesseneenrolspelenIndepraktijkleverenvergunningsprocessenbelemmeringenZosneuvelenprojectinitiatievendooronmogelijkheden in het bestemmingsplan of ontbreekt er een ruimtelijk afwegingskader Bijvoorbeeld zonnepanelen worden in de ruimtelijke ordening gezien als stedelijke objecten watindepraktijkkanleidentotafwijzingvanaanvrageninnietstedelijkgebied

In de toekomst zullen vragen aan de orde komen waarbij ruimtelijke ordeningsprocessen en vergunningsprocedures onder de loep genomen zullen worden Het ruimtelijk instrumentarium(streekplanomgevingsvisiebestemmingsplannenenz)moetwordenonderzochtopeenbeterensnellerhandelingsperpectiefvoornieuweenergietechnieken

Uit de markt zijn geluiden dat de kosten voor vergunningen erg hoog zijn in de voorfinancieringVoorrisicovolleprojectenisditeenmoeilijktenemenhorde

Toekomstigedoelgroepenzijnenergieleveranciersprojectontwikkelaarsencooumlperatiesvanplaatselijke burgers met MKB

3736

86 Groot Vastgoed Privaat

In Nederland is er een aantal grote vastgoedspelers zoals pensioenfondsen Corio Schiphol RealEstateMVGMenNSVastgoedHetbouwbesluitlegteenbelangrijkeenergieambitiein de nieuwbouw van vastgoed Toename de toepassing van zonnepanelen is in deze sector vooralteverwachtenindenieuwbouwEchternieuwbouwismomenteelbijnastilgelegddoorderecessieHetisonduidelijkhoelangdezesituatieblijftvoortbestaan

Op een aantal uitzonderingen na zijn in deze markt nog weinig grote investeringen gedaan indetoepassingvanzonnepanelenHierligtmogelijkweleentoekomstigverdienmodelvan het inclusief verhuren van objecten Ook het maatschappelijk verantwoorde karakter van groene kantoren is een drijfveer die vastgoedbedrijven kan prikkelen om in zonnepanelen te investeren Een cultuuromslag naar duurzaam en een andere kijk op de verhuurdersmarkt naar inclusief is hier voor nodig

Het verduurzamen en transformeren en zoeken van nieuwe business modellen met stakeholder involvement is een nieuw issue in een deel van de vastgoedmarkt Dit wordt veroorzaaktdoordeleegstandenrecessieproblematiekEnerzijdsleidtderecessietoteen onmogelijkheid tot investeren wegens het moeten afwaarderen van het vastgoed Anderzijdswordthierookeentoekomstigekansgezienvoorverduurzaming

Verwacht wordt dat de mogelijkheden van de postcoderoos enige groei in deze sector kunnen veroorzaken denk bijvoorbeeld aan winkelcentra Hoe deze kansen zich vertalen in eenpotentielegroeivandeafzetvanzonnepanelenindezesectorisniettevoorspellen

87 ESCO

DeESCO(EnergyServiceCompany)iseenentiteitdiedeinvesteringdoetvandezonnepanelenvoorbijvoorbeeldhuurwoningenvaneenwoningcorporatieDebatenvandezonnepanelenkomen(deels)terugbijdeESCOdoorhetdoorberekenenvandeinvesteringvia verhoging van de servicekosten De huurder kan gebruik maken van het salderen en heeftdaardooreenlagereenergierekeningDewoningcorporatiehoefthierdoornietteinvesterenenhetrisicotedragenendehuurderheeftmeervoorspelbareenvaakooklagere kosten aan energie

VerwachtwordtdatdezeESCO-constructieookvooranderesectoreneenoplossingkanbieden om de kosten en baten van de huurder en verhuurder bij elkaar te brengen Het verbindenvankennisaandemarktishiereenkritischesuccesfactoraangeziendoordecomplexiteit van de regelgeving de contracten niet makkelijk door de markt alleen kunnen worden opgelost

88 Ziekenhuizen en zorginstellingen

Ziekenhuizen en zorginstellingen worden niet als een groeisector voor zonnepanelen gezien Dehoofdredenhiervoorisdatziekenhuizenaloplossingenhebbenvoorautonomeoff-gridbedrijfszekere energievoorziening Zonnestroom past op korte termijn niet in dat model Opdelangeretermijnzoudecombinatievanzonnepanelenengroteaccursquostechnischeenoplossingkunnenbiedenmaarvoorlopiglijktdatfinancieeloninteressant

Ookzorginstellingenhebbendeprimairefunctietotzorgverlenenenhebbenmeestalniet de mogelijkheid kapitaal vrij te maken voor investeren in duurzaamheid Mocht in dezesectorwelkapitaalbeschikbaarkomendaniserincombinatiemetdeSDEweleenmogelijkheidomkostentebesparenDepotentiehiervanislastiginteschatten

89 Potentieel op overheidsvastgoed

Er is 21 km2potentieelbenutbaardakoppervlakopoverheidsvastgoedenerisveelaandacht voor het verduurzamen ervan In 2018 moet nieuwbouw van overheidsgebouwen energieneutraal gedaan worden Het ligt ook voor de hand dat de landelijke en lokale overheidinvesteertindeduurzaamheidvanhaarvastgoedIndepraktijkiserechtereen aantal hindernissen dat de groei van duurzame toepassingen op overheidsdaken tegenhoudinformatieoverdepandenisvaakniettoegankelijkofnietbeschikbaarhetbezit is niet duidelijk in kaart de energierekeningen zijn complex of onvindbaar en vaak isdeinformatieverspreidoververschillendeafdelingenZowelbijnetbeheerdersalsbijenergieleveranciersisdeadministratieopoverheidsvastgoedlangnietaltijdeenduidigDitbetekentdatmeninpraktijkweiniginzichtheeftinhethistorischenergieverbruikeniserdoorontbrekendenulmetingmoeilijkeenbesparingsplanrondtekrijgenDaarbijisertechnischeinformatienodigvoordeengineering van een zonnepanelen systeem Aangezien veelinformatieontbreektishetlastigaanbiedingenuitdemarkttekrijgendiegoedvergelijkbaar zijn

3938

810 Overheidsvastgoed onderwijs

Het onderwijs kan men onderverdelen in kleinverbruik en grootverbruik van energie Onderwijsinstellingen zoals universiteiten het beroepsonderwijs en het middelbaar onderwijshebbenmeestaleengrootverbruikersaansluitingZijinvesterendaaromzeldenin zonnepanelen omdat de kale energieprijs laag ligt en het investeringsbedrag daardoor tehoogisHetaanvragenvanSDE+subsidieofhetgebruikmakenvaninitiatievenmetcooumlperatiesindebuurtzoueenmogelijkheidbiedenIndepraktijkwordthiermomenteelweinig van verwacht omdat onderwijs zich richt op de kerntaken Om hierin beweging krijgen zal er naar andere arrangementen moeten worden gezocht

Het basisonderwijs valt in de categorie kleinverbruiker met een verbruik dat vaak onder de50000kWhjaarligtZonnepanelenzijndusfinancieelinteressantHeteigendomvan schoolgebouwen kent een complexe structuur Het juridisch eigendom van de openbarescholenligtbijdegemeenteveelalgeregeldviaeenstichtingEenstichtingdiehetjuridischeigendomheeftvaneenobjectwaarbijdegemeentezgclaimrechtheeftzorgtzolangdestichtingactiefisvoorhetonderhoudDeStichtingbetaaltookdeenergierekening Daarmee liggen zowel de kosten als de baten bij dezelfde rechtspersoon Dit maakt dat investeringen in zonnepanelen zullen lonen De beschikbaarheid van kapitaal ishiervaakhetprobleemErzijnoverhetalgemeengeeninvesteringsbudgettenvoorenergiebesparingen bij de basisscholen en aan kapitaal is moeilijk te komen

Bijhetbasisonderwijsgeldtookdatmenzichrichtopdekerntakenendepraktijkwijstuitdat die focus ook hard nodig is Zonnepanelen staan ver buiten die kerntaken Toch zijn erprojectenbekendwaarbijerdoormiddelvanouderparticipatieentechniekonderwijstoch zonnepanelen op de daken komen Alleen al vanwege de aanhoudende interesse van oudersenkinderenkanerenigegroeiverwachtwordenbijdebasisscholenDesituatieleent zich voor investeringen via crowdfunding of mogelijkheden met de postcoderoos

Inditrapportisernietgekekennaardesituatiebijdeniet-openbarescholen

Conclusies en aanbevelingen potentieel zonne-energie

Algemeenkangesteldwordendatereengrootpotentieelisvoorzonne-energieinNederlandVoorzonnestroomisdat200ndash400PJenvoorzonnewarmteisdat100-300PJfinaleenergieTer vergelijking dit is ongeveer gelijk met totale energiegebruik van alle huishoudens (anno 2015)

Zonne-energiekenteengrootdraagvlakindesamenlevingMetgunstigeenstabielevoorwaardenzalfinancieringsbereidheidbijparticulierenbedrijvenenfinancierserggrootblijven en zullen zonne-energie technieken een groot succes worden in Nederland

Ruimtelijke mogelijkheden

Hetruimtelijkepotentieelopennaastdedakenisdermategrootdatopwekkingvanstroomof warmte met de zon grote mogelijkheden biedt in Nederland Ruimtelijke beperkingen zijn er vooralsnog niet Alleen al op de Nederlandse daken is 400 km2 geschikt om te gebruiken voor energieopwekking met de zon Naast de daken is er nog veel extra ruimte te vinden op civiele werken zoals parkeerterreinen taluds geluidsschermen en langs wegen en sporen DitzouintheorieruimtebiedenvoorenkelehonderdenGWpzonnestroom(eind2014staaterinNederland1GWp)Voorzonnewarmtegeldthetzelfdeerisvoldoenderuimteomwarmte met zon op te wekken Over het algemeen zullen zonnewarmte en zonnestroom elkaar niet verdringen door ruimtegebrek

Voor de verdere toekomst is het nodig om dit ruimtegebruik op zorsquon wijze te omkaderen dat bestaande eigenaren van zonne-energie systemen zeker kunnen zijn van rendementen ennieuweinitiatiefnemersvoldoendehandelingsperspectiefhebbenoamiddelstransparante en snelle ruimtelijke processen

Ruimtelijk instrumentariumbull Hetgoedkunnenbenuttenvandakruimtemetzonne-energiesystemenkan

in gevaar komen door nieuwe bouwwerken en bomen Dit kan mogelijk in de toekomsttotbeperkingenleidenvanproductievanzonne-energieHollandSolarziet voor de toekomst een ruimtelijk vraagstuk waarin beperking van schaduw doorbouwwerkenenbomenalseenrechtwordtervarendoorparticulierenenbedrijven met zonne-energie Dit gaat mogelijk om meer dan de reguliere inspraak- enbezwaarproceduresOplossingsrichtingenzoudenuitgewerktkunnenwordenhiervoor

bull Binnen bescherm stad- en dorpsgezicht en op monumenten zijn zonne-energie toepassingenmogelijkHiervoorheeftRijkdienstvoorCultureelErfgoedhandreikingen ontwikkeld met als doel de gemeenten een duidelijk afwegingkader bij vergunning te bieden en gebouweigenaren te helpen bij het plan Het verdient aanbevelingdezepublicatiesgoedintezetten

bull Het reserveren van ruimte in woningen voor opslag- en regelapparatuur van warmte en elektriciteit is wezenlijk voor de toekomst In de nieuwbouw zou dit onderdeel kunnen worden van het bouwbesluit In de bestaande bouw zijn hiervoor soms fysieke beperkingen

4140

bull BouwenmetgrootzonpotentieelvraagtaandachtbijverkavelingorieumlntatievandewoningendeinterneruimtevoorinstallatiesRuimtelijkeordeningsinstrumentenzijnhiernognietoptoegerusthoewelinhetdepraktijkwelregelmatigvoorkomtdat gemeenten sturen op zongericht verkavelen De kennis hiervoor is al jaren beschikbaar oa via infoMil

bull Er is een gebrek aan actuele data van energieopwekking en -verbruik per techniek landelijk en per regio of provincie Dit is wel noodzakelijk voor de monitoring en het kunnensturenopenergietransitielandelijkenregionaalOokvoorhetbedrijfslevenisdergelijkeinformatieommarktkanseninteschattenenverdienmodellenoptebaseren Het wordt aanbevolen dit te verbeteren

Extra aandacht voor gemeentelijk ruimtebull Er zijn veel mogelijkheden voor zonnewarmte en zonnestroom op het

maatschappelijkvastgoed(onderwijsgemeenteenprovinciesportzorg)Dezeruimte voor groei kan op korte termijn benut kunnen worden als gemeenten hier meer op sturen Dit kan voor zonnestroom door ofwel zelf projecten te realiseren ofwel daken ter beschikking te stellen Financierbaarheid hiervan zal eenvoudigkunnenwordenalsditpotentieelindevormvangroteprojectenwordtaangeboden

bull Binnenstedelijke bouwwerken van gemeenten zoals parkeergarages en parkeerterreinenbiedeneengrootpotentieelvoorverduurzamingvanenergievoorzieningErwordtveelverwachtvandecombinatiemetelektrischemobiliteit Hier is echter geen sturing op vanuit overheden Het verdient aanbevelingmogelijkesturingofstimuleringhiervoorteonderzoeken

Belemmeringen voor groei

Debelemmeringendieervoorzorgendathetpotentieelinbepaaldesectorenonder-ofonbenutwordtopkortetermijn(tot2020)zijnveelalfinancieelvanaardErisofweleengebrekaanfinancieringofweleristeveelonzekerheidoverfinancieumllerendementenDitgeldtmetnamevoorzonnewarmteVoorzonnestroomishetfinancieumlleenfiscaleinstrumentarium op een enkele sector na voldoende om de uitrol te bevorderen Hierbij is welzekerheidnodigoverfinancieelrendementvaneventueleopvolgervanhetsalderenna2020

Watbetreftzonnewarmteblijftveeltechnischpotentieelonbenutomdatzonnewarmtemomenteel niet kan concurreren met warmte uit fossiele bronnen Dit komt doordat deexternekostenvanfossielebrandstofzoalsmilieuvervuiling(nog)nietindeprijszijnopgenomenmaarookomdathethuidigefinancieumlleinstrumentariumdatditmarktfalenmoet compenseren voor zonnewarmte beperkt is

Kansen voor groei korte en middellange termijn

DegroeiindeparticulieresectorblijftnaarverwachtinggrootDegroeivanzonnepanelenindeparticulieresectoriseengoedvoorbeeldwaarbijoverheidsbeleiddankzijhetsalderen deze groei verwezenlijkt Deze markt zal nog lang kunnen blijven groeien bij eencontinubeleidvandeoverheidDitvraagtweleenbetrouwbareoverheiddiehelderekeuzenmaaktoverhetsalderenBijaanpassingenvanhetbeleidopenergiebelastinginrelatietothetsalderenzullenparticulierenlangjarigezekerheidnodighebbenoverhetrendement op hun aanschaf

Zonnestroomindehuursector(woningcorporaties)zaleenbeteregroeikrijgenalshethuurtellingsysteem wordt aangepast op aanwezigheid van zonnepanelen Dan wordt hetinteressantervoormeerwoningcorporatiesomteinvestereninzonnepanelenToepassingen van zonnewarmte zijn wel al onderdeel van het huurtellingssysteem De gewenste groei van het gebruik van zonnewarmte vraagt gerichte aandacht Wenselijke oplossingenhebbengeenruimtelijkeaspectenditzijnvooralfiscalemaatregeleneneenbeterepositievanzonnewarmteindeSDE+implementatievanenergieprestatielabelsvoorapparatenenverderehandhavingopenergieprestatiesvangebouwenBinnendeuitvoering van het energieakkoord wordt dit momenteel verder uitgewerkt De groei bij de VVE-en is beperkt Dit is nog niet eenvoudig op te lossen de keuzes drijven sterkopdemotivatiedeorganisatiegraadenhetfinancieelvermogenvandeverenigingErzijnwelveleVVE-enactiefomzonnepanelentegaanrealiserenHollandSolarverwachtpas echt groei als er een oplossing komt waarbij VVE-en met gezamenlijke opwekking via de huishoudelijkeaansluitingadministratiefmogensalderenIndeloopvan2015zalblijkenofde ldquopostcoderoosrdquo hiervoor uitkomst biedt VoorhetMKBgeldtnogsterkerdanvoordeparticulierewoonsectordatzonnepanelenenzonneboilersinteressantwordenzodraerzekerheidisovereigenbedrijfsvoering(enlocatie)eneeninteressanteldquoreturnoninvestmentrdquotehalenvaltDitkangerealiseerdworden met een langjarige zekerheid over salderen of enige zekerheid over kansen in de SDE+ bijvoorbeeld door middel van het verhogen van budget op SDE+ Op de daken van onderwijsinstellingen valt nog veel ruimte te vinden en het lijkt om vele redeneninteressantomzonnestroomprojectenterealiserenopscholenIndepraktijkzijn er vooral belemmeringen zoals complexe eigendomsstructuren en afwezigheid van financieringsmogelijkhedenDaarbijhebbenscholeneenstriktetaakopvattingErzijnveelsoortigeoplossingenvoorhandenvancrowdfundingtotenmetcommercieumlleESCOrsquosIndepraktijkhangtderealisatiesterkafvandewilvanindividuenendegekozenoplossingen

Kapitaal

Er is in Nederland kapitaal beschikbaar voor duurzame projecten Banken en pensioenfondsen willen investeren in decentrale opwekking Er is echter geen interesse in kleine projecten en vanwege het decentrale karakter van zonne-energie is het kapitaal moeilijk beschikbaar te krijgen De markt zal hierin zelf oplossingen kunnen vinden zoals het clusteren van projecten Een overheid zou als partner bij onderwijsinstellingen pensioenfondsenenbankendezeproblematiekookkunnenadresseren

4342

Verdere regelgeving

Het inpassen van decentrale duurzame energie vraagt op langere termijn aanpassingen in de fysieke elektrische infrastructuur Hier wordt momenteel op voorgesorteerd Er zijn verschillende aspecten mbt techniek en regelgeving die uitgewerkt worden Er worden momenteel geen dringende knelpunten gezien

Invoedeninwarmtenettenmetzonne-energievraagtaandachtHiervoorzaltechnischenwatbetreftregelgevinggerichtaanmoetenwordengewerktDezemogelijkheidkande groei van de opwek met zonnecollectoren verhogen De nadere details hiervan kunnen worden uitgewerkt met de sector

Bijlage 1 Toelichting financieumlle aspecten markt zonne-energie

kWh prijs DeenergiebelastingisdominantvoordeprijsvanelektriciteitvoordeconsumentDitwordtzichtbaar gemaakt in Figuur 10

Figuur 10 Opbouw kWh prijs per sector NB elektriciteitsprijs kaal is marktprijs Netbeheerderskosten indicatief deze wisselen per regio en per aansluiting

De variabele kosten per verbruikscategorie worden ook nog in tabel vorm gegeven zie Tabel 14

Tabel 14 variabele kWh kosten per categorie (2015)

0 tm 10000 kWh

10001 tm 50000 kWh

50001 tm mln kWh

gt 10 mln kWhparticulier

gt 10 mln kWhzakelijk

Energiebelasting euro 01196 euro 00469 euro 00125 euro 00010 euro 00005Kale kWh prijs euro 00640 euro 00640 euro 00640 euro 00640 euro 00640Duurzame Energie-opslag euro 00036 euro 00046 euro 00012 euro 0000055 euro 0000055Energiebelastingop totaalprijs 66 45 18 2 1

NB In deze variabele kosten zijn niet de vaste netwerk- en systeemkosten verwerkt

Kleinverbruikers tot 10000 kWh jaar hebben het hoogste rendement op zonnepanelen Hierondervallenvoornamelijkhuishoudens(particulierenhuur)eneendeelvanhetMKBKleinverbruikers tot 50000 kWhjaar hebben ook een redelijk rendement mits zij een aansluitinghebbenvanmax380A(endusmogensalderen)ofeenSDE+subsidiekrijgenHieronder vallen veelal onderwijsgebouwen klein publiek vastgoed MKB en agrarische bedrijvenVVE-enmetliftenenventilatievallenookindezecategorieBedrijven met gebruik boven 50000 kWhjaar zullen SDE+ subsidie nodig hebben om zonnepanelen rendabel te maken

Gasprijs

Tabel 15 variabele gasprijzen per categorie 2015 ex netwerkkosten

0 tm 17000 m3

17001 m3 - 1 mln m3

1 - 10 mln m3

gt 10 mln m3

Energiebelastingeurom3 euro 019 euro 007 euro 002 euro 001Kale gasprijs eurom3 euro 062 euro 062 euro 062 euro 062Duurzame Energie Opslag euro 00074 euro 00028 euro 00008 euro 00006Energiebelastingoptotaalprijs 24 24 10 3VoordegasbelastingvaltopdathetpercentagebelastingvoordelagerecategorieeumlnveellagerligtdanvoorelektriciteitAlternatievewarmtetechniekenzijndaardoormindersnelrendabel in vergelijking met reguliere ketels

4544

Salderen Kleinverbruikers(aansluitingentot380A)mogendestroomdieophetnetingevoedwordtopjaarlijksebasisaftrekkenvandestroomdiehetnetonttrokkenwordtZoheeftmennutvanelkeopgewektekWhHetelektriciteitsnetfungeertzoalsbuffervoordenietgebruiktestroomdiezonnepanelenopwekkenDewettelijkebasishiervoorzijndeElektriciteitswetende WBM

Elektriciteitswet1998steltinArtikel31cldquoVoorkleinverbruikers(le3x80A)betaalthet energiebedrijf tot 5000 kWh voor terug-geleverde stroom dezelfde prijs als zij voor geleverdestroominrekeningbrengt(ongeuro007)Voorhetmeerderebetaaltzijeenredelijkeprijs(minimaal70APXongeuro005)rdquo

WetbelastingenopmilieugrondslagsteltinArtikel50lid1en2datbelastingwordtgehevenopldquohetpositievesaldovandeviadeaansluitinggeleverdeelektriciteitminusdeviadeaansluitingingevoedeelektriciteitrdquoBijnietduurzameelektriciteitsopwekkingwordtdit begrensd tot 5000 kWh invoeding

Gemeten over de afschrijfperiode wekt men met zonnepanelen elektriciteit op voor ongeveer 14 centkWh6 Daar de prijs op het voor kleinverbruikers ongeveer 23 cent kWhof15centkWhisissaldereneengoedstimuleringvoorhetaanschaffenvanzonnepanelen

Ditbetekentdatvoordekomendeperiodevooraldehuishoudenshiervanprofiteren

Salderen was tot voor kort alleen geldig voor huiseigenaren en huurders met eigen zonnepanelen Per 2015 is de regeling ook van kracht voor huurders met zonnepanelen die deverhuurderheeftgeplaatst

6 Hierbij wordt uitgegaan van SDE berekeningen voor basisbedrag Zon PV van ECN

SDE+ subsidie NederlandheeftdeSDE+subsidiealslangjarigsubsidiemogelijkheidvoorenergieopwekkingvoorhernieuwbarebronnenzowelelektriciteit-alswarmteproductieMenkanopprojectbasisexploitatiesubsidievoor15jaaraanvragenJaarlijkswordensubsidiebedragenaangepast op basis van door ECN bepaalde onrendabele top per opwekkingtechniek Het totaalbudgetwordtjaarlijksvastgesteld(2013wasdat15mldeuro2014en20153mldeuro)Per jaar zijn er een aantal fasen waarin ingediend kan worden met elke fase een hoger subsidiebedrag Toekenning van projecten gaat tot het budget overschreven is

SDE en zonnestroom De SDE+ subsidie is gericht op grotere projecten niet voor de kleinverbruiker Voor zonne-energie zijn projecten subsidiabel van hoger dan 15 kWp voor zonnestroom en meer dan 100m2 collector oppervlakte voor zonnewarmte systemen In 2013 is er 133 MWp aan zonnestroomprojecten toegekend via de SDE+ In 2013 is 15 MWp daadwerkelijk gerealiseerd met SDE+ subsidie In 2014 is en met oktober 25 MWp met SDE+ gerealiseerd De gegunde projecten in 2013 zijn dus nog maar deels gerealiseerd Ter vergelijking in 2013 zijn in totaal 355 MWp bijgeplaatst volgens CBS In 2014 is in november een massale inschrijving geweest op de laatste fase Tot november zijn573aanvragengedaanmettotaal160MWpvermogenOpdeeerstedagvanfase6(op4novemberjl)zijner2718aanvragengeteldmettotaal1240MWpvermogen

SDE en zonnewarmteZonnewarmte is in 2012 voor het eerst in de SDE gekomen als subsidiabele techniek Er zijn echter nog maar een aantal zonnewarmte projecten tot stand gekomen met SDE subsidie De oorzaken zijn vermoedelijk de hoge ondergrens voor subsidiabele projecten en de relatieveonbekendheidmetdetechniekendesubsidieDeondergrensis100m2collectoroppervlakDatsluiteengrotegroepMKB-ersuitMetnamehotelssportfaciliteitenwellness en veel agrarische bedrijven kunnen niet aanvragen bij de SDE+ daar het collectoroppervlak tussen 25 en 100 m2 ligt

Energie Investeringsaftrek (EIA)DeEnergieInvesteringsaftrek(EIA)iseenfiscaleregelingBedrijvenkunneneendeelvanhuninvesteringskosteninenergiebesparendeenhernieuwbaretechnologieeumlnaftrekkenvanhunfiscalewinstHierdoorbetalenzeminderinkomstenbelastingofvennootschapsbelastingHetgemiddeldebelastingvoordeelvandeEIAis10procentvandeinvesteringskosten

Veel bedrijven maken gebruik van de EIA sinds 2012 gaat dat om duizenden bedrijven die investeren in zonnewarmte of zonnestroom In totaal is er in 2013 voor ruim 200 miljoen geinvesteerd in zonne-energie door bedrijven die EIA aangevraagd worden RVO meldt dat dit met name door agrarische bedrijven wordt gedaan

CombinatievanEIAmetSDE+isnietmogelijksinds2014Menmoetbeslissenwelkeoptiehet best bij de bedrijfsvoering past

De EIA zal voorlopig een interessant instrument zijn om zonne-energie investeringen mee uittelokkenbijbedrijvendiewinstmakenDeondergrensvoorEIAissysteemgroottevan25 kWp

4746

Asbest eraf Zonnepanelen eropVoor agrariers met asbestdaken is er een interessante regeling ldquoAsbest eraf zonnepanelen eroprdquo Dit is een regeling van provincies in samenwerking met het Rijk Deze subsidie mag gecombineerd worden met de SDE+

Btw vrijstellingInjuni2013heefthetEuropesehofbepaalddatdeoverdeaanschafeninstallatiebetaaldebtw kan worden teruggevraagd Dit kan omdat iedereen die tegen vergoeding stroom levert wordtgezienalsbtw-ondernemerParticulierenmoetenontheffingvragenopgrondvandeKleine-ondernemersregeling voor de btw over de terug geleverde energie Door de werking vandekleine-ondernemersregelingbetalenparticuliereeigenarenvanzonnepanelenpasbtw als het per saldo verschuldigde btw-bedrag in een kalenderjaar hoger is dan euro1345 Particuliereeigenarenvanzonnepanelenzullendezegrensindepraktijknietbereikenenkunnendaardooromontheffingvanadministratieveverplichtingenvragen

HetrendementvanzonnepanelenisvoorhuishoudensnoggunstigergewordendoordezemogelijkheidDeadministratievehandelingenzijnnietvooriedereeneenvoudigDezemogelijkheidheeftdaaromookverwarringgegevenopdeconsumentenmarktVerwachtwordt dat men hier snel aan gewend is

De postcoderoos of energiebelastingkorting voor cooumlperatiesNietiedereenheefteeneigendakdatgeschiktisOmparticulierenenMKBzondereigen dak de mogelijkheid te geven ook zonnestroom op te wekken is de zogenaamde postcoderoosregelingontwikkeldInhetEnergieakkoordvandeSERiseenbelastingkortingvan 75 eurocent per kWh afgesproken voor terug levering van hernieuwbare energie door eencooumlperatieofdooreenverenigingvaneigenaren(VvE)Deafspraakisper1januari2014ingevoerdDekortinggeldtalleenwanneerdeopgewekteenergiewordtgebruiktdoor kleinverbruikers waarvan de leden zich binnen de zogenaamde lsquopostcoderoosrsquo (viercijferigepostcodeplusaangrenzendepostcodes)vandecooumlperatieofVvEbevindenenalleenvoorelektriciteitdieaanhetnetwordtgeleverd[BronRapportagevanHernieuwbare Energie RVO]

TotophedenheeftdezeregelinggeengroeiveroorzaaktvanzonnestroomproductiedoorcooumlperatiesDitwordtveroorzaaktdooreencombinatievanadministratievecomplexiteitdeonduidelijkheidoverdekortingsperiodeenhetmoeilijkrondkrijgenvandebusinesscasedoorextrakostenzoalsaansluitingskostenInvesteerdersdeinzenhiervoorterugDeregelingisonlangsverbeterddoorhetterugbrengenvanaansluitingskostenhetverzekerenvan15jaarperiodevandekortingendoorhettoelatenvanondernemersinderegelingHollandSolarverwachtdatderegelinghiermeegaatwerkenvoorcooumlperatiesRuimtevoordergelijke projecten wordt veelal gevonden bij winkelcomplexen kerken scholen of andere utiliteitsgebouwen

Beschikbaarheid van kapitaalDeschaalgroottewaarindegroeivandecentraleplaatsingvanzonnepanelennuzitisteklein voor grote investeringsmaatschappijen waardoor er weinig tot geen grote projecten worden gerealiseerd Een randvoorwaarde voor een pensioenfonds of bank om in duurzameenergieteinvesterenisdathetomeenrelatiefgrotekapitaalinvesteringmoetgaanHetkaraktervanzonnepanelenheeftopditmomentdecomplexiteitdatvooralkleinschalige projecten met elk afzonderlijke contractueel en technisch maatwerk kunnen worden gerealiseerd Het bundelen van panden met homogene contractuele en technische aspecten is nodig voor grote investeerders Het losmaken van dit kapitaal zal nieuwe arrangementen vergen die vragen bundelt

Beschikbaarheid van leningenVia de website wwwikinvesteerslimnl is een energie bespaar lening aan te vragen voor particulierenDitiseenfondsdatinhetlevenisgeroepenvanuithetEnergieakkoordenheeftalsdoelparticuliereninstaattestellenteinvestereninenergiebesparinginclusiefzonnepanelen en zonneboilers

AnderemogelijkhedenzijnGreenLoansenfinancieringviahypotheekleningen

4948

Bijlage 2 Toelichting berekening potentieel zonnewarmte

Cijfers 2013 zijn op basis van CBS Cijfers2020zijnopbasisvaninschattingeninuitvoeringEnergieakkoord(inmiddelsooktevindeninKamerbriefWarmtevisie)naarschattingverdeeltoversectorenCijferover2050huishoudensenutiliteitisberekentopbasisvan

- Roadmap zonnewarmte 2007 Holland Solar

- CBS huishoudenprognoses

- Gemiddeldetapwatervraagperhuishoudenvan300m3aardgasequivalent

- 50vanwarmtapwaterkanmetzonnewarmtegedektwordenDezeisberekendoptotaalvan25PJ(obvinschattinggeschiktedakenenontwikkelingaantalwoningen)Voorruimteverwarmingwordteenpotentieelgeschatvan52PJ(uitgaandevanaantalgeschiktedakenontwikkelingaantalwoningenenbeterewarmteopslag)Inditrapportwordtuitgegaanvan77PJpotentieelinhuishoudens

- 70geschiktdakoppervlakvoorzonnecollectoren[TNOenBeararchitecten2001]

- Ineenalternatieveberekeningwordt40PJbijdrageaanwarmtapwaterbereidinggevonden(uitgaandevanallehuishoudensin2011)en46PJbijdrageaanwoningverwarming(uitgaandevan15vanverwarmingvanallewoningen)

- Deinschattingenpotentieelzonthermischvoorutiliteitvarieumlrenvan2PJ(ECOFYS2007)11PJ(RoadmapZonnewarmte2007)en45PJ(Cloosterman2014)

Cijfer 2050 van industrie is berekend op basis van - BerekeninginIEATask33IVDaarinwordtgestelddat32vandeNederlandse

industrieumllewarmtevraagdoorzonnewarmtegedektkanwordenobvanalyseop12sectorenBijdeberekeningwordtuitgegaanvan15energiebesparingperjaar(conformenergieakkoord)eneengelijkblijvendeindustrie

- AlternatieveinschattingenkomenuitstudiesvanESTIF(Europesebrancheverenigingzonnewarmte)enESTTP(EuropeanSolarThermalTechnologyPlatform)enRVOpublicatieWarmteenKoudeinNederland

- OpbasisvaneeneigenstudievanHollandSolariseenalternatieveinschattinggevondenvan45PJzonnewarmteindeutiliteitDitcijfergaatuitvanmaximaleinzetvanzonnewarmtetechniekeningezondheidszorgsportcultuurenrecreatieentoerisme(hotels)

Literatuur

- Benuttingvanzonne-energieindetuinbouwndasheenstrategischeverkenningWUR2011

- Bouwstenenvoorsociaalndashfactsheetmaatschappelijkvastgoed2011

- Datum25april2014BetreftBeantwoordingKamervragenvanhetlidDik-Faber(ChristenUnie)overdevoortgangvanhetconvenantldquoAsbestdakerafzonnepaneleneroprdquo

- Duurzamewarmteenkoude2008-2020potentieumllenbarriegraveresenbeleidEcofys2007

- EnergieTrend2014ndashECN

- EPIA Market Outlook 2014

- HernieuwbareenergieinNederland2013ndashCBS

- Het energieverbruik voor warmte afgeleid uit de Energiebalans CBS 2010

- HetpotentieelvanPVopdakenengevelsinNederlandCEDelft-februari1997

- KamerbriefWarmtevisieministerKamp02-04-2015referentieDGETM-ED15042827

- KoudeenWarmteinNederlandNationaalExpertisecentrumWarmtehttpwwwrvonlonderwerpenduurzaam-ondernemenduurzame-energie-opwekkennationaal-expertisecentrum-warmtewarmtecijfers januari 2013 RVO Nederland

- PotentialforSolarHeatinIndustrialProcessesIEAtask33IV2008

- PotentialofSolarThermalinEuropendashESTIF

- PVpotentieelstudieHetpotentieelvanzonnestroomindegebouwdeomgevingvan Nederland- DNV GL augustus 2014

- Raming maatschappelijke kosten van ruimtegebruik door het verkeer Ministerie Verkeer en Waterstaat adviesdienst Verkeer en Vervoer 2000

- Rapportage Hernieuwbare Energie RVO

- Versterking van de Nederlandse Energiesector Ecofys 2010

- Zonne-energieplannen en monumenten wegwijzer voor vergunningverleners Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonne-energie en uw monument wegwijzer voor eigenaren en huurders Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonne-energie in de historische omgeving groene gids Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonnewarmte een duurzame toekomst voor warmte en koude in NL Marcel Cloosterman augustus 2014

5150

52

Korte Elisabethstraat 63511 JG UTRECHTNederland

+31(0)302328008hollandsolarhollandsolarnlwwwhollandsolarnl

• _Ref405823173
• _Ref404280813
• _Ref404284250
• _Ref414171328
• _Ref414171306
• _Ref405823142
• _Ref405823150
• _Ref405823205
• _Ref423611428
• _Ref423611433
• _Ref404281853
• _Ref419558763
• _Ref405751564
• _Ref404628328
• _Ref404874034
• hgjdgxs
• _Ref405822566
• _Ref414115828
• _Ref405826809
• _Ref405826816
• _Ref404871298
• ho7ea189wih5m
• hax2szl62zcl8
• _Ref404881914
• _Ref423610973
• _Ref423611247
• _Ref423611259
• _Ref423611281
• _Ref423611315
• _Ref423611330
• _Ref404874093
• _Ref404874120
• _Ref404874132
• _Ref414181969
• _Ref404874063
• _Ref404873534
• hmo2g9zy4s5df
• _Ref406355484
• hkchj0vhoxkgy
• hnewhf4an1u9o
• h82yp4zdna8yy
• h20v0j3qacub2
• h2jdox65fkzfj
• hxa72rbjyz8ei
• hjr4v9ljue2on
• hai4nruq8gnog
• hynmsw35nwcg6
• h9bfapq4x5quo
• hwjzbmhz6nhx7
• h1fob9te
• hdpodf6hd1y4r
• hbmr0nz1352sy
• h3dy6vkm
• h1t3h5sf
• hciy7c818awjh
• h2wiwkg2p08fj
• hp6ja1ymmf5ah
• ht8cj61qisqz1
• hler15y6jsfh
• _Ref405826052
• _Ref405826059
• _Ref405826091
• _Ref297820305
• h3okoskabvdf7
• _Ref414180310
• _Ref419465901
• _Ref404597162
• _Ref404873983
• h72r80rtdv0dm
• h2et92p0
• _Ref403935885

3130

Tabel 10 potentieel PJ zonnestroom op basis van dakoppervlak

Totaal PJjaar potentieel

Alle da-ken in NL Huishoudens

Utiliteits-bouw incl industrie

Asbestdaken agrarisch Tuinbouwkassen

Drenthe 65 38 31 15 01Flevoland 44 28 17 11 01Friesland 87 51 40 22 01Gelderland 251 145 112 45 03

Achterhoek 00 23 00 14 00Groningen 76 66 13 28 00Limburg 142 88 57 17 05

Parkstad 00 21 00 01 00Noord Brabant 316 203 122 50 07Noord Holland 316 194 112 18 05Overijssel 142 83 63 33 01Utrecht 153 85 67 12 01Zeeland 44 32 14 13 01Zuid Holland 381 245 117 37 26Nederland 2016 1258 765 301 50

Tabel 11 potentieel PJ zonnestroom woningen naar type en eigendom

PJjaar poten-tieel

Koop-wo-ningen

Huur-wo-ningen

Huur-woningen overig bezit

Corpor-atie-bezit

Hoog-bouwVVE

Grond-gebon-den wo-ningen

Totaal woningen

Drenthe 23 12 03 09 02 35 35Flevoland 17 09 02 07 02 25 26Friesland 29 18 04 14 03 48 48Gelderland 83 55 16 39 14 131 138

Achterhoek 14 07 02 05 01 22 21Groningen 38 26 07 18 07 59 64Limburg 51 34 11 23 10 77 85

Parkstad 11 09 03 06 03 17 20Noord Brabant 118 77 20 57 21 182 194Noord Holland 100 105 33 71 46 148 204Overijssel 47 31 08 23 08 75 78Utrecht 50 36 10 25 14 71 86Zeeland 20 10 03 07 02 30 30Zuid Holland 84 97 28 71 58 104 181Nederland 710 542 155 386 195 1063 1251

In totaal is er volgens studie van DNV- GL ruimte voor 66 GWp zonnepanelen op de NederlandsedakenOmgerekendinPJprimairverbruikgaatdatompotentieel208PJDit is bepaald op basis van gelijkblijvende rendementen van panelen en gelijkblijvend dakoppervlak(endusgelijkblijvendehoeveelheidwoningenenutiliteit)

72 Praktisch potentieel zonnestroom op huishoudens

Huishoudens met grote daken zullen hun dak niet helemaal volleggen met zonnepanelen Hetaantalzonnepanelenwordtnaarinschattingbegrensddoorheteigenverbruikenanderetoepassingenophetdak(zoalsschoorstenendakramenlichtkoepelszendmasten)

Tabel 12geefthetaantalTJpotentieel(cijfervoor2050)voorhuishoudensengeschatteTJin2020Inditscenarioblijfterongeveer70km2 over op de woningen als geschikt dakoppervlak

Tabel 12 scenario TJ zonnestroom in huishoudens in 2020 en 2050 (NB 1000 TJ is 1 PJ)

ProvincieScenarioTJ in 2020

Potentieel TJ in 2050

Drenthe 360 2600Flevoland 270 2000Friesland 490 3600Gelderland 1438 10000Groningen 440 3300Limburg 880 6400Noord Brabant 1800 13000Noord Holland 2100 16000Overijssel 810 6000Zuid Holland 2800 20000Utrecht 890 6500Zeeland 300 2200Nederland 12600 92000Deberekeningvoor2020isgebaseerdop5GWpschattingvoor2020inhetEnergieakkoordwaarvan 4 GWp op de woningen

3332

73 Potentieel zonnestroom op civiele werken

InHoofdstuk5ishetruimtepotentieelbeschrevenopandereplaatsendanopdedakenHet gaat in Nederland om 200 km2 op civiele werken en nog eens 200 km2 parkeerruimte Daarnaast is op de langere termijn ook honderd tot duizend km2 beschikbaar op de autowegen en rails

Tabel 13 Zonnestroom PJ potentieel op civiele werken

PJpotentieelCiviele werken 200 km2 90Parkeerruimte 200 km2 90Autowegen tot 100km2 440Hieruitblijktdaterdusnogeenaanzienlijkpotentieelteontginnenisopcivielewerkenboven parkeerruimte en boven de wegen Hoeveel daadwerkelijk gerealiseerd kan worden hangtsterkafvandeambitievandeRijksoverheidenallelokaleoverhedenVoor het daadwerkelijk realiseren van projecten op civiele werken en parkeerruimte zijn stimuleringsmaatregelennodigRuimtelijkeordeningenvergunningenzijnhierbijvanbelangalsookstimuleringsmaatregelenvoorafdekkenvandeonrendabeletopvandeopwekking

74 Conclusies potentieel zonnestroom

Binnen de sector woningbouw is het meest in het oog springende woningtype de grondgebondenwoningTweederdevanhetpotentieelvermogenhiervanligtbijdewoningendieinparticulierbezitzijnOpvallendisdathetaandeelvanVVE-enlandelijkgezien klein is in vergelijking met andere bouwtypen De verhoudingen tussen woningtypen varieumlrenechtersterkmetperregioprovinciedushetpotentieelook

Utiliteitendeagrarischesector(mnmetasbestdaken)herbergtookeengrootpotentieelHetpotentieelopandereruimtedandedakenwordtverdernietgeanalyseerdGeziendegroottevanditpotentieelverdienthetaanbevelingdekansenenbelemmeringennaderteonderzoeken

Deachtergrondenhethandelingsperspectiefvoordeverschillendesectorenintermenvanfinancieumlleeninstitutionelebelemmeringenwordtbehandeldinhetvolgendehoofdstuk

8 Beschrijving potentieel zonnestroom in verschillende sectoren

IndithoofdstukwordtdehuidigeenpotentielemarktvanzonnepaneleninNederlandpersector beschreven De sectoren die besproken worden zijn

bull particulierewoningbezittersparticuliereverhuurdersenwoningcorporatiesbull agrosectortuindersveeteeltbedrijvengroente-enfruittelersbull MKBkantoorfunctiesenprocesfunctiesbull overheidutiliteitvanzorginstellingenonderwijskantorensportenrecreatiebull civiele werken snelwegen taluds dijken oevers kanalen gemalen

parkeerplaatsenspoorenstationsbull Groot Vastgoed Privaat

81 Particuliere huiseigenaren

De groei in zonnepanelen van de laatste jaren is vooral te danken aan de groei bij de particulierehuiseigenarenNaarschattingstaatereind2014ruim1GWpaanvermogeninNederlandOngeveer80hiervanligtopdakenvanwoningen[EPIA2014]NaarverwachtingblijftdegroeiopdeparticulierewoningmarktgoedzolangdehuidigesaldeerregelingofdeopvolgerdaarvangunstigblijftDiegroeikanbestendigdwordendoor verdere maatregelen zoals het systeem van energielabels

Een bijzondere categorie zijn de woningen of gebouwen die onder bescherming vallen zoals monumenten of beschermd dorp of stadsgezicht Eigenaren komen in dit geval vaak belemmeringentegenbijvergunningverleningenhetisnietaltijdduidelijkofietsmagofnietmagHoeweldeRijksdienstvoorCultureelErfgoedhiereenpublicatieoverheeftzijnhet de gemeenten die hun eigen afweging maken Vaak speelt ook een gebrek aan duidelijk afwegingskaderbijgemeentenwaardoorinitiatievenstranden

OokVVE-enkunnenhungemeenschappelijkverbruik(liftenventilatieverlichting)salderenopdealgemeneaansluitingDitgeldtnietvoordehuishoudensbinnendeVVEzijhebbenimmers geen eigen dak In sommige gevallen zijn er wel technische mogelijkheden om de geproduceerde stroom vanaf het dak naar de afzonderlijke huishoudens te leiden OokkandepostcoderooseenmogelijkheidbiedenDegroottevanhetdakisdaarbijweleen beperking die is vaak te klein om een serieus deel van elektriciteitsverbruik van alle huishoudens op te wekken Daarbij is het gebruik van het dak formeel een gezamenlijke beslissing van de VVE en daarmee kan de besluitvorming complex zijn Van de groei van zonnepanelen op appartementencomplexen kan daarom niet te veel verwacht worden

3534

82 Huurwoningen

WoningcorporatiesinvesterensomsinzonnepanelenDeverbeterdeenergieprestatiedoorzonnepanelen kan echter niet in de huurprijs verrekend worden De kosten liggen hierdoor bijdeverhuurderendebatenkomenbijdehuurderDeWoningcorporatieslossenditopdoor

bull de investering te bezien in het kader van maatschappelijk sociale doelenbull de investering zelf terug te halen via een vorm van lease naar de bewonerbull de investering door een ESCO te laten doen zie paragraaf 87bull huurders toestaan zelf zonnepanelen te laten plaatsen

Met deze randvoorwaarden wordt enkel een lichte groei voorspeld De groei van zonnepanelen zal veel harder gaan zodra zonnepanelen opgenomen worden in het huurtellingsysteem

Bijparticuliereverhuurderswordt(naarverwachtingvanHollandSolar)geeninteressantegroeimarkt gezien voor zonnepanelen In totaal bezit deze groep 15 km2 aan dakoppervlak De bereidwilligheid tot investeren in zonne-energie zal individueel verschillen en zal sterk afhangenvanhetverdienmodelvoordeverhuurder

83 Agrarische bedrijven

DeagrarischesectoriseengroeimarktvoordeafzetvanzonnepanelenAgrarieumlrszijneigenaar van hun vastgoed en zijn gewend aan een lange termijn investering Daarbij is vaak hetnodigekapitaalbeschikbaarenagrarieumlrskunnengebruikmakenvanSDE+subsidieeventueelincombinatiemetderegelingldquoAsbesterafZonnepaneleneroprdquoEenanderemogelijkheidishetgebruikmakenvandeEIAinplaatsvandeSDE+Erzijnookagrarieumlrsdiehun daken ter beschikking stellen voor buurtbewoners Voorlopig wordt er vanuit gegaan dat de markt voor zonnepanelen in de agrarische sector stevig kan blijven groeien

84 Het MKB

OndernemersuithetMKBdieeigenaarzijnvanhunpand(metdak)eneenverbruikhebbendat onder de 50000 kWh per jaar ligt kunnen een rendabele business case maken De terugverdientijdenzijnechtervaakeenstuklangerdaneenondernemerhanteertinzijneigenbedrijfsvoeringWaareenMKB-ereentermijnvan2tot5jaarheeftwaarinhijvooruitkankijkenisdeterugverdientijdvaneenzonnestroominstallatie8tot10jaarAlserwinstwordt gemaakt kan de EIA helpen Indienhetverbruikhogerisdan50000kWhbetaaltmenminderenergiebelastingIndienmeneengrootverbruikersaansluitingheefteneensysteemkiestvanbovende15kWpkanSDE+ aangevraagd worden Daarbij kan een knelpunt zijn dat het kapitaal niet beschikbaar is Hierbij zal het MKB investeringen in zonnepanelen alleen doen als het raakt aan de missieofvisievanhetbedrijfBedrijfsvreemdeactiviteitenwordenoverhetalgemeengeschuwd Veel MKB-ers zijn huurder van een bedrijfsruimte Deze groep zal niet investeren in zonnepanelen

Zonnepanelen zijn interessant voor die MKB-ers met eigen vastgoedbezit waarbij kostenreductieofvoorspelbaarheidvanenergiekostenterealiserenzijnmetzonnepanelenVoordezegroepvaltgroeiteverwachtenalserrustisoversalderen(ofdeopvolgerervan)en er borgstellingen mogelijk worden naast de SDE+ aanvraag

85 Zonnepanelen op civiele werken

Opdecivielewerkenendeverkeersinfrastructuurisveelpotentieleruimtevoorontwikkelenvanzonne-energieprojectenHoewelerwelinitiatieveneninnovatieveconcepten zijn om grondgebonden projecten te ontwikkelen bijvoorbeeld bij de A20 geluidswalbijNieuwTerbreggeinRotterdamzijneramperprojectengerealiseerdopgeluidswallen

Grondgebonden projecten halen momenteel moeilijk rendement De stroom wordt verkocht aan een leverancier voor ongeveer 5-6 cent per kWh terwijl de kosten geraamd wordenop15centperkWhDezefikseonrendabeletopzalmetSDE+subsidieaangevuldmoetenwordenofviaeenenergiebelastingkortingviacooumlperatiesDaarerwelinitiatievenzijn en interesse is wordt verwacht dat ook hier een groei ontstaat zodra SDE+ beter toegankelijkis(ditwordtalverwachtvandetoekenningenonlangsinfase6vanSDEin2014)enzodradepostcoderegelinggaatwerken

DaarbijwordtopgemerktdathiervergunningsprocesseneenrolspelenIndepraktijkleverenvergunningsprocessenbelemmeringenZosneuvelenprojectinitiatievendooronmogelijkheden in het bestemmingsplan of ontbreekt er een ruimtelijk afwegingskader Bijvoorbeeld zonnepanelen worden in de ruimtelijke ordening gezien als stedelijke objecten watindepraktijkkanleidentotafwijzingvanaanvrageninnietstedelijkgebied

In de toekomst zullen vragen aan de orde komen waarbij ruimtelijke ordeningsprocessen en vergunningsprocedures onder de loep genomen zullen worden Het ruimtelijk instrumentarium(streekplanomgevingsvisiebestemmingsplannenenz)moetwordenonderzochtopeenbeterensnellerhandelingsperpectiefvoornieuweenergietechnieken

Uit de markt zijn geluiden dat de kosten voor vergunningen erg hoog zijn in de voorfinancieringVoorrisicovolleprojectenisditeenmoeilijktenemenhorde

Toekomstigedoelgroepenzijnenergieleveranciersprojectontwikkelaarsencooumlperatiesvanplaatselijke burgers met MKB

3736

86 Groot Vastgoed Privaat

In Nederland is er een aantal grote vastgoedspelers zoals pensioenfondsen Corio Schiphol RealEstateMVGMenNSVastgoedHetbouwbesluitlegteenbelangrijkeenergieambitiein de nieuwbouw van vastgoed Toename de toepassing van zonnepanelen is in deze sector vooralteverwachtenindenieuwbouwEchternieuwbouwismomenteelbijnastilgelegddoorderecessieHetisonduidelijkhoelangdezesituatieblijftvoortbestaan

Op een aantal uitzonderingen na zijn in deze markt nog weinig grote investeringen gedaan indetoepassingvanzonnepanelenHierligtmogelijkweleentoekomstigverdienmodelvan het inclusief verhuren van objecten Ook het maatschappelijk verantwoorde karakter van groene kantoren is een drijfveer die vastgoedbedrijven kan prikkelen om in zonnepanelen te investeren Een cultuuromslag naar duurzaam en een andere kijk op de verhuurdersmarkt naar inclusief is hier voor nodig

Het verduurzamen en transformeren en zoeken van nieuwe business modellen met stakeholder involvement is een nieuw issue in een deel van de vastgoedmarkt Dit wordt veroorzaaktdoordeleegstandenrecessieproblematiekEnerzijdsleidtderecessietoteen onmogelijkheid tot investeren wegens het moeten afwaarderen van het vastgoed Anderzijdswordthierookeentoekomstigekansgezienvoorverduurzaming

Verwacht wordt dat de mogelijkheden van de postcoderoos enige groei in deze sector kunnen veroorzaken denk bijvoorbeeld aan winkelcentra Hoe deze kansen zich vertalen in eenpotentielegroeivandeafzetvanzonnepanelenindezesectorisniettevoorspellen

87 ESCO

DeESCO(EnergyServiceCompany)iseenentiteitdiedeinvesteringdoetvandezonnepanelenvoorbijvoorbeeldhuurwoningenvaneenwoningcorporatieDebatenvandezonnepanelenkomen(deels)terugbijdeESCOdoorhetdoorberekenenvandeinvesteringvia verhoging van de servicekosten De huurder kan gebruik maken van het salderen en heeftdaardooreenlagereenergierekeningDewoningcorporatiehoefthierdoornietteinvesterenenhetrisicotedragenendehuurderheeftmeervoorspelbareenvaakooklagere kosten aan energie

VerwachtwordtdatdezeESCO-constructieookvooranderesectoreneenoplossingkanbieden om de kosten en baten van de huurder en verhuurder bij elkaar te brengen Het verbindenvankennisaandemarktishiereenkritischesuccesfactoraangeziendoordecomplexiteit van de regelgeving de contracten niet makkelijk door de markt alleen kunnen worden opgelost

88 Ziekenhuizen en zorginstellingen

Ziekenhuizen en zorginstellingen worden niet als een groeisector voor zonnepanelen gezien Dehoofdredenhiervoorisdatziekenhuizenaloplossingenhebbenvoorautonomeoff-gridbedrijfszekere energievoorziening Zonnestroom past op korte termijn niet in dat model Opdelangeretermijnzoudecombinatievanzonnepanelenengroteaccursquostechnischeenoplossingkunnenbiedenmaarvoorlopiglijktdatfinancieeloninteressant

Ookzorginstellingenhebbendeprimairefunctietotzorgverlenenenhebbenmeestalniet de mogelijkheid kapitaal vrij te maken voor investeren in duurzaamheid Mocht in dezesectorwelkapitaalbeschikbaarkomendaniserincombinatiemetdeSDEweleenmogelijkheidomkostentebesparenDepotentiehiervanislastiginteschatten

89 Potentieel op overheidsvastgoed

Er is 21 km2potentieelbenutbaardakoppervlakopoverheidsvastgoedenerisveelaandacht voor het verduurzamen ervan In 2018 moet nieuwbouw van overheidsgebouwen energieneutraal gedaan worden Het ligt ook voor de hand dat de landelijke en lokale overheidinvesteertindeduurzaamheidvanhaarvastgoedIndepraktijkiserechtereen aantal hindernissen dat de groei van duurzame toepassingen op overheidsdaken tegenhoudinformatieoverdepandenisvaakniettoegankelijkofnietbeschikbaarhetbezit is niet duidelijk in kaart de energierekeningen zijn complex of onvindbaar en vaak isdeinformatieverspreidoververschillendeafdelingenZowelbijnetbeheerdersalsbijenergieleveranciersisdeadministratieopoverheidsvastgoedlangnietaltijdeenduidigDitbetekentdatmeninpraktijkweiniginzichtheeftinhethistorischenergieverbruikeniserdoorontbrekendenulmetingmoeilijkeenbesparingsplanrondtekrijgenDaarbijisertechnischeinformatienodigvoordeengineering van een zonnepanelen systeem Aangezien veelinformatieontbreektishetlastigaanbiedingenuitdemarkttekrijgendiegoedvergelijkbaar zijn

3938

810 Overheidsvastgoed onderwijs

Het onderwijs kan men onderverdelen in kleinverbruik en grootverbruik van energie Onderwijsinstellingen zoals universiteiten het beroepsonderwijs en het middelbaar onderwijshebbenmeestaleengrootverbruikersaansluitingZijinvesterendaaromzeldenin zonnepanelen omdat de kale energieprijs laag ligt en het investeringsbedrag daardoor tehoogisHetaanvragenvanSDE+subsidieofhetgebruikmakenvaninitiatievenmetcooumlperatiesindebuurtzoueenmogelijkheidbiedenIndepraktijkwordthiermomenteelweinig van verwacht omdat onderwijs zich richt op de kerntaken Om hierin beweging krijgen zal er naar andere arrangementen moeten worden gezocht

Het basisonderwijs valt in de categorie kleinverbruiker met een verbruik dat vaak onder de50000kWhjaarligtZonnepanelenzijndusfinancieelinteressantHeteigendomvan schoolgebouwen kent een complexe structuur Het juridisch eigendom van de openbarescholenligtbijdegemeenteveelalgeregeldviaeenstichtingEenstichtingdiehetjuridischeigendomheeftvaneenobjectwaarbijdegemeentezgclaimrechtheeftzorgtzolangdestichtingactiefisvoorhetonderhoudDeStichtingbetaaltookdeenergierekening Daarmee liggen zowel de kosten als de baten bij dezelfde rechtspersoon Dit maakt dat investeringen in zonnepanelen zullen lonen De beschikbaarheid van kapitaal ishiervaakhetprobleemErzijnoverhetalgemeengeeninvesteringsbudgettenvoorenergiebesparingen bij de basisscholen en aan kapitaal is moeilijk te komen

Bijhetbasisonderwijsgeldtookdatmenzichrichtopdekerntakenendepraktijkwijstuitdat die focus ook hard nodig is Zonnepanelen staan ver buiten die kerntaken Toch zijn erprojectenbekendwaarbijerdoormiddelvanouderparticipatieentechniekonderwijstoch zonnepanelen op de daken komen Alleen al vanwege de aanhoudende interesse van oudersenkinderenkanerenigegroeiverwachtwordenbijdebasisscholenDesituatieleent zich voor investeringen via crowdfunding of mogelijkheden met de postcoderoos

Inditrapportisernietgekekennaardesituatiebijdeniet-openbarescholen

Conclusies en aanbevelingen potentieel zonne-energie

Algemeenkangesteldwordendatereengrootpotentieelisvoorzonne-energieinNederlandVoorzonnestroomisdat200ndash400PJenvoorzonnewarmteisdat100-300PJfinaleenergieTer vergelijking dit is ongeveer gelijk met totale energiegebruik van alle huishoudens (anno 2015)

Zonne-energiekenteengrootdraagvlakindesamenlevingMetgunstigeenstabielevoorwaardenzalfinancieringsbereidheidbijparticulierenbedrijvenenfinancierserggrootblijven en zullen zonne-energie technieken een groot succes worden in Nederland

Ruimtelijke mogelijkheden

Hetruimtelijkepotentieelopennaastdedakenisdermategrootdatopwekkingvanstroomof warmte met de zon grote mogelijkheden biedt in Nederland Ruimtelijke beperkingen zijn er vooralsnog niet Alleen al op de Nederlandse daken is 400 km2 geschikt om te gebruiken voor energieopwekking met de zon Naast de daken is er nog veel extra ruimte te vinden op civiele werken zoals parkeerterreinen taluds geluidsschermen en langs wegen en sporen DitzouintheorieruimtebiedenvoorenkelehonderdenGWpzonnestroom(eind2014staaterinNederland1GWp)Voorzonnewarmtegeldthetzelfdeerisvoldoenderuimteomwarmte met zon op te wekken Over het algemeen zullen zonnewarmte en zonnestroom elkaar niet verdringen door ruimtegebrek

Voor de verdere toekomst is het nodig om dit ruimtegebruik op zorsquon wijze te omkaderen dat bestaande eigenaren van zonne-energie systemen zeker kunnen zijn van rendementen ennieuweinitiatiefnemersvoldoendehandelingsperspectiefhebbenoamiddelstransparante en snelle ruimtelijke processen

Ruimtelijk instrumentariumbull Hetgoedkunnenbenuttenvandakruimtemetzonne-energiesystemenkan

in gevaar komen door nieuwe bouwwerken en bomen Dit kan mogelijk in de toekomsttotbeperkingenleidenvanproductievanzonne-energieHollandSolarziet voor de toekomst een ruimtelijk vraagstuk waarin beperking van schaduw doorbouwwerkenenbomenalseenrechtwordtervarendoorparticulierenenbedrijven met zonne-energie Dit gaat mogelijk om meer dan de reguliere inspraak- enbezwaarproceduresOplossingsrichtingenzoudenuitgewerktkunnenwordenhiervoor

bull Binnen bescherm stad- en dorpsgezicht en op monumenten zijn zonne-energie toepassingenmogelijkHiervoorheeftRijkdienstvoorCultureelErfgoedhandreikingen ontwikkeld met als doel de gemeenten een duidelijk afwegingkader bij vergunning te bieden en gebouweigenaren te helpen bij het plan Het verdient aanbevelingdezepublicatiesgoedintezetten

bull Het reserveren van ruimte in woningen voor opslag- en regelapparatuur van warmte en elektriciteit is wezenlijk voor de toekomst In de nieuwbouw zou dit onderdeel kunnen worden van het bouwbesluit In de bestaande bouw zijn hiervoor soms fysieke beperkingen

4140

bull BouwenmetgrootzonpotentieelvraagtaandachtbijverkavelingorieumlntatievandewoningendeinterneruimtevoorinstallatiesRuimtelijkeordeningsinstrumentenzijnhiernognietoptoegerusthoewelinhetdepraktijkwelregelmatigvoorkomtdat gemeenten sturen op zongericht verkavelen De kennis hiervoor is al jaren beschikbaar oa via infoMil

bull Er is een gebrek aan actuele data van energieopwekking en -verbruik per techniek landelijk en per regio of provincie Dit is wel noodzakelijk voor de monitoring en het kunnensturenopenergietransitielandelijkenregionaalOokvoorhetbedrijfslevenisdergelijkeinformatieommarktkanseninteschattenenverdienmodellenoptebaseren Het wordt aanbevolen dit te verbeteren

Extra aandacht voor gemeentelijk ruimtebull Er zijn veel mogelijkheden voor zonnewarmte en zonnestroom op het

maatschappelijkvastgoed(onderwijsgemeenteenprovinciesportzorg)Dezeruimte voor groei kan op korte termijn benut kunnen worden als gemeenten hier meer op sturen Dit kan voor zonnestroom door ofwel zelf projecten te realiseren ofwel daken ter beschikking te stellen Financierbaarheid hiervan zal eenvoudigkunnenwordenalsditpotentieelindevormvangroteprojectenwordtaangeboden

bull Binnenstedelijke bouwwerken van gemeenten zoals parkeergarages en parkeerterreinenbiedeneengrootpotentieelvoorverduurzamingvanenergievoorzieningErwordtveelverwachtvandecombinatiemetelektrischemobiliteit Hier is echter geen sturing op vanuit overheden Het verdient aanbevelingmogelijkesturingofstimuleringhiervoorteonderzoeken

Belemmeringen voor groei

Debelemmeringendieervoorzorgendathetpotentieelinbepaaldesectorenonder-ofonbenutwordtopkortetermijn(tot2020)zijnveelalfinancieelvanaardErisofweleengebrekaanfinancieringofweleristeveelonzekerheidoverfinancieumllerendementenDitgeldtmetnamevoorzonnewarmteVoorzonnestroomishetfinancieumlleenfiscaleinstrumentarium op een enkele sector na voldoende om de uitrol te bevorderen Hierbij is welzekerheidnodigoverfinancieelrendementvaneventueleopvolgervanhetsalderenna2020

Watbetreftzonnewarmteblijftveeltechnischpotentieelonbenutomdatzonnewarmtemomenteel niet kan concurreren met warmte uit fossiele bronnen Dit komt doordat deexternekostenvanfossielebrandstofzoalsmilieuvervuiling(nog)nietindeprijszijnopgenomenmaarookomdathethuidigefinancieumlleinstrumentariumdatditmarktfalenmoet compenseren voor zonnewarmte beperkt is

Kansen voor groei korte en middellange termijn

DegroeiindeparticulieresectorblijftnaarverwachtinggrootDegroeivanzonnepanelenindeparticulieresectoriseengoedvoorbeeldwaarbijoverheidsbeleiddankzijhetsalderen deze groei verwezenlijkt Deze markt zal nog lang kunnen blijven groeien bij eencontinubeleidvandeoverheidDitvraagtweleenbetrouwbareoverheiddiehelderekeuzenmaaktoverhetsalderenBijaanpassingenvanhetbeleidopenergiebelastinginrelatietothetsalderenzullenparticulierenlangjarigezekerheidnodighebbenoverhetrendement op hun aanschaf

Zonnestroomindehuursector(woningcorporaties)zaleenbeteregroeikrijgenalshethuurtellingsysteem wordt aangepast op aanwezigheid van zonnepanelen Dan wordt hetinteressantervoormeerwoningcorporatiesomteinvestereninzonnepanelenToepassingen van zonnewarmte zijn wel al onderdeel van het huurtellingssysteem De gewenste groei van het gebruik van zonnewarmte vraagt gerichte aandacht Wenselijke oplossingenhebbengeenruimtelijkeaspectenditzijnvooralfiscalemaatregeleneneenbeterepositievanzonnewarmteindeSDE+implementatievanenergieprestatielabelsvoorapparatenenverderehandhavingopenergieprestatiesvangebouwenBinnendeuitvoering van het energieakkoord wordt dit momenteel verder uitgewerkt De groei bij de VVE-en is beperkt Dit is nog niet eenvoudig op te lossen de keuzes drijven sterkopdemotivatiedeorganisatiegraadenhetfinancieelvermogenvandeverenigingErzijnwelveleVVE-enactiefomzonnepanelentegaanrealiserenHollandSolarverwachtpas echt groei als er een oplossing komt waarbij VVE-en met gezamenlijke opwekking via de huishoudelijkeaansluitingadministratiefmogensalderenIndeloopvan2015zalblijkenofde ldquopostcoderoosrdquo hiervoor uitkomst biedt VoorhetMKBgeldtnogsterkerdanvoordeparticulierewoonsectordatzonnepanelenenzonneboilersinteressantwordenzodraerzekerheidisovereigenbedrijfsvoering(enlocatie)eneeninteressanteldquoreturnoninvestmentrdquotehalenvaltDitkangerealiseerdworden met een langjarige zekerheid over salderen of enige zekerheid over kansen in de SDE+ bijvoorbeeld door middel van het verhogen van budget op SDE+ Op de daken van onderwijsinstellingen valt nog veel ruimte te vinden en het lijkt om vele redeneninteressantomzonnestroomprojectenterealiserenopscholenIndepraktijkzijn er vooral belemmeringen zoals complexe eigendomsstructuren en afwezigheid van financieringsmogelijkhedenDaarbijhebbenscholeneenstriktetaakopvattingErzijnveelsoortigeoplossingenvoorhandenvancrowdfundingtotenmetcommercieumlleESCOrsquosIndepraktijkhangtderealisatiesterkafvandewilvanindividuenendegekozenoplossingen

Kapitaal

Er is in Nederland kapitaal beschikbaar voor duurzame projecten Banken en pensioenfondsen willen investeren in decentrale opwekking Er is echter geen interesse in kleine projecten en vanwege het decentrale karakter van zonne-energie is het kapitaal moeilijk beschikbaar te krijgen De markt zal hierin zelf oplossingen kunnen vinden zoals het clusteren van projecten Een overheid zou als partner bij onderwijsinstellingen pensioenfondsenenbankendezeproblematiekookkunnenadresseren

4342

Verdere regelgeving

Het inpassen van decentrale duurzame energie vraagt op langere termijn aanpassingen in de fysieke elektrische infrastructuur Hier wordt momenteel op voorgesorteerd Er zijn verschillende aspecten mbt techniek en regelgeving die uitgewerkt worden Er worden momenteel geen dringende knelpunten gezien

Invoedeninwarmtenettenmetzonne-energievraagtaandachtHiervoorzaltechnischenwatbetreftregelgevinggerichtaanmoetenwordengewerktDezemogelijkheidkande groei van de opwek met zonnecollectoren verhogen De nadere details hiervan kunnen worden uitgewerkt met de sector

Bijlage 1 Toelichting financieumlle aspecten markt zonne-energie

kWh prijs DeenergiebelastingisdominantvoordeprijsvanelektriciteitvoordeconsumentDitwordtzichtbaar gemaakt in Figuur 10

Figuur 10 Opbouw kWh prijs per sector NB elektriciteitsprijs kaal is marktprijs Netbeheerderskosten indicatief deze wisselen per regio en per aansluiting

De variabele kosten per verbruikscategorie worden ook nog in tabel vorm gegeven zie Tabel 14

Tabel 14 variabele kWh kosten per categorie (2015)

0 tm 10000 kWh

10001 tm 50000 kWh

50001 tm mln kWh

gt 10 mln kWhparticulier

gt 10 mln kWhzakelijk

Energiebelasting euro 01196 euro 00469 euro 00125 euro 00010 euro 00005Kale kWh prijs euro 00640 euro 00640 euro 00640 euro 00640 euro 00640Duurzame Energie-opslag euro 00036 euro 00046 euro 00012 euro 0000055 euro 0000055Energiebelastingop totaalprijs 66 45 18 2 1

NB In deze variabele kosten zijn niet de vaste netwerk- en systeemkosten verwerkt

Kleinverbruikers tot 10000 kWh jaar hebben het hoogste rendement op zonnepanelen Hierondervallenvoornamelijkhuishoudens(particulierenhuur)eneendeelvanhetMKBKleinverbruikers tot 50000 kWhjaar hebben ook een redelijk rendement mits zij een aansluitinghebbenvanmax380A(endusmogensalderen)ofeenSDE+subsidiekrijgenHieronder vallen veelal onderwijsgebouwen klein publiek vastgoed MKB en agrarische bedrijvenVVE-enmetliftenenventilatievallenookindezecategorieBedrijven met gebruik boven 50000 kWhjaar zullen SDE+ subsidie nodig hebben om zonnepanelen rendabel te maken

Gasprijs

Tabel 15 variabele gasprijzen per categorie 2015 ex netwerkkosten

0 tm 17000 m3

17001 m3 - 1 mln m3

1 - 10 mln m3

gt 10 mln m3

Energiebelastingeurom3 euro 019 euro 007 euro 002 euro 001Kale gasprijs eurom3 euro 062 euro 062 euro 062 euro 062Duurzame Energie Opslag euro 00074 euro 00028 euro 00008 euro 00006Energiebelastingoptotaalprijs 24 24 10 3VoordegasbelastingvaltopdathetpercentagebelastingvoordelagerecategorieeumlnveellagerligtdanvoorelektriciteitAlternatievewarmtetechniekenzijndaardoormindersnelrendabel in vergelijking met reguliere ketels

4544

Salderen Kleinverbruikers(aansluitingentot380A)mogendestroomdieophetnetingevoedwordtopjaarlijksebasisaftrekkenvandestroomdiehetnetonttrokkenwordtZoheeftmennutvanelkeopgewektekWhHetelektriciteitsnetfungeertzoalsbuffervoordenietgebruiktestroomdiezonnepanelenopwekkenDewettelijkebasishiervoorzijndeElektriciteitswetende WBM

Elektriciteitswet1998steltinArtikel31cldquoVoorkleinverbruikers(le3x80A)betaalthet energiebedrijf tot 5000 kWh voor terug-geleverde stroom dezelfde prijs als zij voor geleverdestroominrekeningbrengt(ongeuro007)Voorhetmeerderebetaaltzijeenredelijkeprijs(minimaal70APXongeuro005)rdquo

WetbelastingenopmilieugrondslagsteltinArtikel50lid1en2datbelastingwordtgehevenopldquohetpositievesaldovandeviadeaansluitinggeleverdeelektriciteitminusdeviadeaansluitingingevoedeelektriciteitrdquoBijnietduurzameelektriciteitsopwekkingwordtdit begrensd tot 5000 kWh invoeding

Gemeten over de afschrijfperiode wekt men met zonnepanelen elektriciteit op voor ongeveer 14 centkWh6 Daar de prijs op het voor kleinverbruikers ongeveer 23 cent kWhof15centkWhisissaldereneengoedstimuleringvoorhetaanschaffenvanzonnepanelen

Ditbetekentdatvoordekomendeperiodevooraldehuishoudenshiervanprofiteren

Salderen was tot voor kort alleen geldig voor huiseigenaren en huurders met eigen zonnepanelen Per 2015 is de regeling ook van kracht voor huurders met zonnepanelen die deverhuurderheeftgeplaatst

6 Hierbij wordt uitgegaan van SDE berekeningen voor basisbedrag Zon PV van ECN

SDE+ subsidie NederlandheeftdeSDE+subsidiealslangjarigsubsidiemogelijkheidvoorenergieopwekkingvoorhernieuwbarebronnenzowelelektriciteit-alswarmteproductieMenkanopprojectbasisexploitatiesubsidievoor15jaaraanvragenJaarlijkswordensubsidiebedragenaangepast op basis van door ECN bepaalde onrendabele top per opwekkingtechniek Het totaalbudgetwordtjaarlijksvastgesteld(2013wasdat15mldeuro2014en20153mldeuro)Per jaar zijn er een aantal fasen waarin ingediend kan worden met elke fase een hoger subsidiebedrag Toekenning van projecten gaat tot het budget overschreven is

SDE en zonnestroom De SDE+ subsidie is gericht op grotere projecten niet voor de kleinverbruiker Voor zonne-energie zijn projecten subsidiabel van hoger dan 15 kWp voor zonnestroom en meer dan 100m2 collector oppervlakte voor zonnewarmte systemen In 2013 is er 133 MWp aan zonnestroomprojecten toegekend via de SDE+ In 2013 is 15 MWp daadwerkelijk gerealiseerd met SDE+ subsidie In 2014 is en met oktober 25 MWp met SDE+ gerealiseerd De gegunde projecten in 2013 zijn dus nog maar deels gerealiseerd Ter vergelijking in 2013 zijn in totaal 355 MWp bijgeplaatst volgens CBS In 2014 is in november een massale inschrijving geweest op de laatste fase Tot november zijn573aanvragengedaanmettotaal160MWpvermogenOpdeeerstedagvanfase6(op4novemberjl)zijner2718aanvragengeteldmettotaal1240MWpvermogen

SDE en zonnewarmteZonnewarmte is in 2012 voor het eerst in de SDE gekomen als subsidiabele techniek Er zijn echter nog maar een aantal zonnewarmte projecten tot stand gekomen met SDE subsidie De oorzaken zijn vermoedelijk de hoge ondergrens voor subsidiabele projecten en de relatieveonbekendheidmetdetechniekendesubsidieDeondergrensis100m2collectoroppervlakDatsluiteengrotegroepMKB-ersuitMetnamehotelssportfaciliteitenwellness en veel agrarische bedrijven kunnen niet aanvragen bij de SDE+ daar het collectoroppervlak tussen 25 en 100 m2 ligt

Energie Investeringsaftrek (EIA)DeEnergieInvesteringsaftrek(EIA)iseenfiscaleregelingBedrijvenkunneneendeelvanhuninvesteringskosteninenergiebesparendeenhernieuwbaretechnologieeumlnaftrekkenvanhunfiscalewinstHierdoorbetalenzeminderinkomstenbelastingofvennootschapsbelastingHetgemiddeldebelastingvoordeelvandeEIAis10procentvandeinvesteringskosten

Veel bedrijven maken gebruik van de EIA sinds 2012 gaat dat om duizenden bedrijven die investeren in zonnewarmte of zonnestroom In totaal is er in 2013 voor ruim 200 miljoen geinvesteerd in zonne-energie door bedrijven die EIA aangevraagd worden RVO meldt dat dit met name door agrarische bedrijven wordt gedaan

CombinatievanEIAmetSDE+isnietmogelijksinds2014Menmoetbeslissenwelkeoptiehet best bij de bedrijfsvoering past

De EIA zal voorlopig een interessant instrument zijn om zonne-energie investeringen mee uittelokkenbijbedrijvendiewinstmakenDeondergrensvoorEIAissysteemgroottevan25 kWp

4746

Asbest eraf Zonnepanelen eropVoor agrariers met asbestdaken is er een interessante regeling ldquoAsbest eraf zonnepanelen eroprdquo Dit is een regeling van provincies in samenwerking met het Rijk Deze subsidie mag gecombineerd worden met de SDE+

Btw vrijstellingInjuni2013heefthetEuropesehofbepaalddatdeoverdeaanschafeninstallatiebetaaldebtw kan worden teruggevraagd Dit kan omdat iedereen die tegen vergoeding stroom levert wordtgezienalsbtw-ondernemerParticulierenmoetenontheffingvragenopgrondvandeKleine-ondernemersregeling voor de btw over de terug geleverde energie Door de werking vandekleine-ondernemersregelingbetalenparticuliereeigenarenvanzonnepanelenpasbtw als het per saldo verschuldigde btw-bedrag in een kalenderjaar hoger is dan euro1345 Particuliereeigenarenvanzonnepanelenzullendezegrensindepraktijknietbereikenenkunnendaardooromontheffingvanadministratieveverplichtingenvragen

HetrendementvanzonnepanelenisvoorhuishoudensnoggunstigergewordendoordezemogelijkheidDeadministratievehandelingenzijnnietvooriedereeneenvoudigDezemogelijkheidheeftdaaromookverwarringgegevenopdeconsumentenmarktVerwachtwordt dat men hier snel aan gewend is

De postcoderoos of energiebelastingkorting voor cooumlperatiesNietiedereenheefteeneigendakdatgeschiktisOmparticulierenenMKBzondereigen dak de mogelijkheid te geven ook zonnestroom op te wekken is de zogenaamde postcoderoosregelingontwikkeldInhetEnergieakkoordvandeSERiseenbelastingkortingvan 75 eurocent per kWh afgesproken voor terug levering van hernieuwbare energie door eencooumlperatieofdooreenverenigingvaneigenaren(VvE)Deafspraakisper1januari2014ingevoerdDekortinggeldtalleenwanneerdeopgewekteenergiewordtgebruiktdoor kleinverbruikers waarvan de leden zich binnen de zogenaamde lsquopostcoderoosrsquo (viercijferigepostcodeplusaangrenzendepostcodes)vandecooumlperatieofVvEbevindenenalleenvoorelektriciteitdieaanhetnetwordtgeleverd[BronRapportagevanHernieuwbare Energie RVO]

TotophedenheeftdezeregelinggeengroeiveroorzaaktvanzonnestroomproductiedoorcooumlperatiesDitwordtveroorzaaktdooreencombinatievanadministratievecomplexiteitdeonduidelijkheidoverdekortingsperiodeenhetmoeilijkrondkrijgenvandebusinesscasedoorextrakostenzoalsaansluitingskostenInvesteerdersdeinzenhiervoorterugDeregelingisonlangsverbeterddoorhetterugbrengenvanaansluitingskostenhetverzekerenvan15jaarperiodevandekortingendoorhettoelatenvanondernemersinderegelingHollandSolarverwachtdatderegelinghiermeegaatwerkenvoorcooumlperatiesRuimtevoordergelijke projecten wordt veelal gevonden bij winkelcomplexen kerken scholen of andere utiliteitsgebouwen

Beschikbaarheid van kapitaalDeschaalgroottewaarindegroeivandecentraleplaatsingvanzonnepanelennuzitisteklein voor grote investeringsmaatschappijen waardoor er weinig tot geen grote projecten worden gerealiseerd Een randvoorwaarde voor een pensioenfonds of bank om in duurzameenergieteinvesterenisdathetomeenrelatiefgrotekapitaalinvesteringmoetgaanHetkaraktervanzonnepanelenheeftopditmomentdecomplexiteitdatvooralkleinschalige projecten met elk afzonderlijke contractueel en technisch maatwerk kunnen worden gerealiseerd Het bundelen van panden met homogene contractuele en technische aspecten is nodig voor grote investeerders Het losmaken van dit kapitaal zal nieuwe arrangementen vergen die vragen bundelt

Beschikbaarheid van leningenVia de website wwwikinvesteerslimnl is een energie bespaar lening aan te vragen voor particulierenDitiseenfondsdatinhetlevenisgeroepenvanuithetEnergieakkoordenheeftalsdoelparticuliereninstaattestellenteinvestereninenergiebesparinginclusiefzonnepanelen en zonneboilers

AnderemogelijkhedenzijnGreenLoansenfinancieringviahypotheekleningen

4948

Bijlage 2 Toelichting berekening potentieel zonnewarmte

Cijfers 2013 zijn op basis van CBS Cijfers2020zijnopbasisvaninschattingeninuitvoeringEnergieakkoord(inmiddelsooktevindeninKamerbriefWarmtevisie)naarschattingverdeeltoversectorenCijferover2050huishoudensenutiliteitisberekentopbasisvan

- Roadmap zonnewarmte 2007 Holland Solar

- CBS huishoudenprognoses

- Gemiddeldetapwatervraagperhuishoudenvan300m3aardgasequivalent

- 50vanwarmtapwaterkanmetzonnewarmtegedektwordenDezeisberekendoptotaalvan25PJ(obvinschattinggeschiktedakenenontwikkelingaantalwoningen)Voorruimteverwarmingwordteenpotentieelgeschatvan52PJ(uitgaandevanaantalgeschiktedakenontwikkelingaantalwoningenenbeterewarmteopslag)Inditrapportwordtuitgegaanvan77PJpotentieelinhuishoudens

- 70geschiktdakoppervlakvoorzonnecollectoren[TNOenBeararchitecten2001]

- Ineenalternatieveberekeningwordt40PJbijdrageaanwarmtapwaterbereidinggevonden(uitgaandevanallehuishoudensin2011)en46PJbijdrageaanwoningverwarming(uitgaandevan15vanverwarmingvanallewoningen)

- Deinschattingenpotentieelzonthermischvoorutiliteitvarieumlrenvan2PJ(ECOFYS2007)11PJ(RoadmapZonnewarmte2007)en45PJ(Cloosterman2014)

Cijfer 2050 van industrie is berekend op basis van - BerekeninginIEATask33IVDaarinwordtgestelddat32vandeNederlandse

industrieumllewarmtevraagdoorzonnewarmtegedektkanwordenobvanalyseop12sectorenBijdeberekeningwordtuitgegaanvan15energiebesparingperjaar(conformenergieakkoord)eneengelijkblijvendeindustrie

- AlternatieveinschattingenkomenuitstudiesvanESTIF(Europesebrancheverenigingzonnewarmte)enESTTP(EuropeanSolarThermalTechnologyPlatform)enRVOpublicatieWarmteenKoudeinNederland

- OpbasisvaneeneigenstudievanHollandSolariseenalternatieveinschattinggevondenvan45PJzonnewarmteindeutiliteitDitcijfergaatuitvanmaximaleinzetvanzonnewarmtetechniekeningezondheidszorgsportcultuurenrecreatieentoerisme(hotels)

Literatuur

- Benuttingvanzonne-energieindetuinbouwndasheenstrategischeverkenningWUR2011

- Bouwstenenvoorsociaalndashfactsheetmaatschappelijkvastgoed2011

- Datum25april2014BetreftBeantwoordingKamervragenvanhetlidDik-Faber(ChristenUnie)overdevoortgangvanhetconvenantldquoAsbestdakerafzonnepaneleneroprdquo

- Duurzamewarmteenkoude2008-2020potentieumllenbarriegraveresenbeleidEcofys2007

- EnergieTrend2014ndashECN

- EPIA Market Outlook 2014

- HernieuwbareenergieinNederland2013ndashCBS

- Het energieverbruik voor warmte afgeleid uit de Energiebalans CBS 2010

- HetpotentieelvanPVopdakenengevelsinNederlandCEDelft-februari1997

- KamerbriefWarmtevisieministerKamp02-04-2015referentieDGETM-ED15042827

- KoudeenWarmteinNederlandNationaalExpertisecentrumWarmtehttpwwwrvonlonderwerpenduurzaam-ondernemenduurzame-energie-opwekkennationaal-expertisecentrum-warmtewarmtecijfers januari 2013 RVO Nederland

- PotentialforSolarHeatinIndustrialProcessesIEAtask33IV2008

- PotentialofSolarThermalinEuropendashESTIF

- PVpotentieelstudieHetpotentieelvanzonnestroomindegebouwdeomgevingvan Nederland- DNV GL augustus 2014

- Raming maatschappelijke kosten van ruimtegebruik door het verkeer Ministerie Verkeer en Waterstaat adviesdienst Verkeer en Vervoer 2000

- Rapportage Hernieuwbare Energie RVO

- Versterking van de Nederlandse Energiesector Ecofys 2010

- Zonne-energieplannen en monumenten wegwijzer voor vergunningverleners Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonne-energie en uw monument wegwijzer voor eigenaren en huurders Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonne-energie in de historische omgeving groene gids Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonnewarmte een duurzame toekomst voor warmte en koude in NL Marcel Cloosterman augustus 2014

5150

52

Korte Elisabethstraat 63511 JG UTRECHTNederland

+31(0)302328008hollandsolarhollandsolarnlwwwhollandsolarnl

• _Ref405823173
• _Ref404280813
• _Ref404284250
• _Ref414171328
• _Ref414171306
• _Ref405823142
• _Ref405823150
• _Ref405823205
• _Ref423611428
• _Ref423611433
• _Ref404281853
• _Ref419558763
• _Ref405751564
• _Ref404628328
• _Ref404874034
• hgjdgxs
• _Ref405822566
• _Ref414115828
• _Ref405826809
• _Ref405826816
• _Ref404871298
• ho7ea189wih5m
• hax2szl62zcl8
• _Ref404881914
• _Ref423610973
• _Ref423611247
• _Ref423611259
• _Ref423611281
• _Ref423611315
• _Ref423611330
• _Ref404874093
• _Ref404874120
• _Ref404874132
• _Ref414181969
• _Ref404874063
• _Ref404873534
• hmo2g9zy4s5df
• _Ref406355484
• hkchj0vhoxkgy
• hnewhf4an1u9o
• h82yp4zdna8yy
• h20v0j3qacub2
• h2jdox65fkzfj
• hxa72rbjyz8ei
• hjr4v9ljue2on
• hai4nruq8gnog
• hynmsw35nwcg6
• h9bfapq4x5quo
• hwjzbmhz6nhx7
• h1fob9te
• hdpodf6hd1y4r
• hbmr0nz1352sy
• h3dy6vkm
• h1t3h5sf
• hciy7c818awjh
• h2wiwkg2p08fj
• hp6ja1ymmf5ah
• ht8cj61qisqz1
• hler15y6jsfh
• _Ref405826052
• _Ref405826059
• _Ref405826091
• _Ref297820305
• h3okoskabvdf7
• _Ref414180310
• _Ref419465901
• _Ref404597162
• _Ref404873983
• h72r80rtdv0dm
• h2et92p0
• _Ref403935885

3332

73 Potentieel zonnestroom op civiele werken

InHoofdstuk5ishetruimtepotentieelbeschrevenopandereplaatsendanopdedakenHet gaat in Nederland om 200 km2 op civiele werken en nog eens 200 km2 parkeerruimte Daarnaast is op de langere termijn ook honderd tot duizend km2 beschikbaar op de autowegen en rails

Tabel 13 Zonnestroom PJ potentieel op civiele werken

PJpotentieelCiviele werken 200 km2 90Parkeerruimte 200 km2 90Autowegen tot 100km2 440Hieruitblijktdaterdusnogeenaanzienlijkpotentieelteontginnenisopcivielewerkenboven parkeerruimte en boven de wegen Hoeveel daadwerkelijk gerealiseerd kan worden hangtsterkafvandeambitievandeRijksoverheidenallelokaleoverhedenVoor het daadwerkelijk realiseren van projecten op civiele werken en parkeerruimte zijn stimuleringsmaatregelennodigRuimtelijkeordeningenvergunningenzijnhierbijvanbelangalsookstimuleringsmaatregelenvoorafdekkenvandeonrendabeletopvandeopwekking

74 Conclusies potentieel zonnestroom

Binnen de sector woningbouw is het meest in het oog springende woningtype de grondgebondenwoningTweederdevanhetpotentieelvermogenhiervanligtbijdewoningendieinparticulierbezitzijnOpvallendisdathetaandeelvanVVE-enlandelijkgezien klein is in vergelijking met andere bouwtypen De verhoudingen tussen woningtypen varieumlrenechtersterkmetperregioprovinciedushetpotentieelook

Utiliteitendeagrarischesector(mnmetasbestdaken)herbergtookeengrootpotentieelHetpotentieelopandereruimtedandedakenwordtverdernietgeanalyseerdGeziendegroottevanditpotentieelverdienthetaanbevelingdekansenenbelemmeringennaderteonderzoeken

Deachtergrondenhethandelingsperspectiefvoordeverschillendesectorenintermenvanfinancieumlleeninstitutionelebelemmeringenwordtbehandeldinhetvolgendehoofdstuk

8 Beschrijving potentieel zonnestroom in verschillende sectoren

IndithoofdstukwordtdehuidigeenpotentielemarktvanzonnepaneleninNederlandpersector beschreven De sectoren die besproken worden zijn

bull particulierewoningbezittersparticuliereverhuurdersenwoningcorporatiesbull agrosectortuindersveeteeltbedrijvengroente-enfruittelersbull MKBkantoorfunctiesenprocesfunctiesbull overheidutiliteitvanzorginstellingenonderwijskantorensportenrecreatiebull civiele werken snelwegen taluds dijken oevers kanalen gemalen

parkeerplaatsenspoorenstationsbull Groot Vastgoed Privaat

81 Particuliere huiseigenaren

De groei in zonnepanelen van de laatste jaren is vooral te danken aan de groei bij de particulierehuiseigenarenNaarschattingstaatereind2014ruim1GWpaanvermogeninNederlandOngeveer80hiervanligtopdakenvanwoningen[EPIA2014]NaarverwachtingblijftdegroeiopdeparticulierewoningmarktgoedzolangdehuidigesaldeerregelingofdeopvolgerdaarvangunstigblijftDiegroeikanbestendigdwordendoor verdere maatregelen zoals het systeem van energielabels

Een bijzondere categorie zijn de woningen of gebouwen die onder bescherming vallen zoals monumenten of beschermd dorp of stadsgezicht Eigenaren komen in dit geval vaak belemmeringentegenbijvergunningverleningenhetisnietaltijdduidelijkofietsmagofnietmagHoeweldeRijksdienstvoorCultureelErfgoedhiereenpublicatieoverheeftzijnhet de gemeenten die hun eigen afweging maken Vaak speelt ook een gebrek aan duidelijk afwegingskaderbijgemeentenwaardoorinitiatievenstranden

OokVVE-enkunnenhungemeenschappelijkverbruik(liftenventilatieverlichting)salderenopdealgemeneaansluitingDitgeldtnietvoordehuishoudensbinnendeVVEzijhebbenimmers geen eigen dak In sommige gevallen zijn er wel technische mogelijkheden om de geproduceerde stroom vanaf het dak naar de afzonderlijke huishoudens te leiden OokkandepostcoderooseenmogelijkheidbiedenDegroottevanhetdakisdaarbijweleen beperking die is vaak te klein om een serieus deel van elektriciteitsverbruik van alle huishoudens op te wekken Daarbij is het gebruik van het dak formeel een gezamenlijke beslissing van de VVE en daarmee kan de besluitvorming complex zijn Van de groei van zonnepanelen op appartementencomplexen kan daarom niet te veel verwacht worden

3534

82 Huurwoningen

WoningcorporatiesinvesterensomsinzonnepanelenDeverbeterdeenergieprestatiedoorzonnepanelen kan echter niet in de huurprijs verrekend worden De kosten liggen hierdoor bijdeverhuurderendebatenkomenbijdehuurderDeWoningcorporatieslossenditopdoor

bull de investering te bezien in het kader van maatschappelijk sociale doelenbull de investering zelf terug te halen via een vorm van lease naar de bewonerbull de investering door een ESCO te laten doen zie paragraaf 87bull huurders toestaan zelf zonnepanelen te laten plaatsen

Met deze randvoorwaarden wordt enkel een lichte groei voorspeld De groei van zonnepanelen zal veel harder gaan zodra zonnepanelen opgenomen worden in het huurtellingsysteem

Bijparticuliereverhuurderswordt(naarverwachtingvanHollandSolar)geeninteressantegroeimarkt gezien voor zonnepanelen In totaal bezit deze groep 15 km2 aan dakoppervlak De bereidwilligheid tot investeren in zonne-energie zal individueel verschillen en zal sterk afhangenvanhetverdienmodelvoordeverhuurder

83 Agrarische bedrijven

DeagrarischesectoriseengroeimarktvoordeafzetvanzonnepanelenAgrarieumlrszijneigenaar van hun vastgoed en zijn gewend aan een lange termijn investering Daarbij is vaak hetnodigekapitaalbeschikbaarenagrarieumlrskunnengebruikmakenvanSDE+subsidieeventueelincombinatiemetderegelingldquoAsbesterafZonnepaneleneroprdquoEenanderemogelijkheidishetgebruikmakenvandeEIAinplaatsvandeSDE+Erzijnookagrarieumlrsdiehun daken ter beschikking stellen voor buurtbewoners Voorlopig wordt er vanuit gegaan dat de markt voor zonnepanelen in de agrarische sector stevig kan blijven groeien

84 Het MKB

OndernemersuithetMKBdieeigenaarzijnvanhunpand(metdak)eneenverbruikhebbendat onder de 50000 kWh per jaar ligt kunnen een rendabele business case maken De terugverdientijdenzijnechtervaakeenstuklangerdaneenondernemerhanteertinzijneigenbedrijfsvoeringWaareenMKB-ereentermijnvan2tot5jaarheeftwaarinhijvooruitkankijkenisdeterugverdientijdvaneenzonnestroominstallatie8tot10jaarAlserwinstwordt gemaakt kan de EIA helpen Indienhetverbruikhogerisdan50000kWhbetaaltmenminderenergiebelastingIndienmeneengrootverbruikersaansluitingheefteneensysteemkiestvanbovende15kWpkanSDE+ aangevraagd worden Daarbij kan een knelpunt zijn dat het kapitaal niet beschikbaar is Hierbij zal het MKB investeringen in zonnepanelen alleen doen als het raakt aan de missieofvisievanhetbedrijfBedrijfsvreemdeactiviteitenwordenoverhetalgemeengeschuwd Veel MKB-ers zijn huurder van een bedrijfsruimte Deze groep zal niet investeren in zonnepanelen

Zonnepanelen zijn interessant voor die MKB-ers met eigen vastgoedbezit waarbij kostenreductieofvoorspelbaarheidvanenergiekostenterealiserenzijnmetzonnepanelenVoordezegroepvaltgroeiteverwachtenalserrustisoversalderen(ofdeopvolgerervan)en er borgstellingen mogelijk worden naast de SDE+ aanvraag

85 Zonnepanelen op civiele werken

Opdecivielewerkenendeverkeersinfrastructuurisveelpotentieleruimtevoorontwikkelenvanzonne-energieprojectenHoewelerwelinitiatieveneninnovatieveconcepten zijn om grondgebonden projecten te ontwikkelen bijvoorbeeld bij de A20 geluidswalbijNieuwTerbreggeinRotterdamzijneramperprojectengerealiseerdopgeluidswallen

Grondgebonden projecten halen momenteel moeilijk rendement De stroom wordt verkocht aan een leverancier voor ongeveer 5-6 cent per kWh terwijl de kosten geraamd wordenop15centperkWhDezefikseonrendabeletopzalmetSDE+subsidieaangevuldmoetenwordenofviaeenenergiebelastingkortingviacooumlperatiesDaarerwelinitiatievenzijn en interesse is wordt verwacht dat ook hier een groei ontstaat zodra SDE+ beter toegankelijkis(ditwordtalverwachtvandetoekenningenonlangsinfase6vanSDEin2014)enzodradepostcoderegelinggaatwerken

DaarbijwordtopgemerktdathiervergunningsprocesseneenrolspelenIndepraktijkleverenvergunningsprocessenbelemmeringenZosneuvelenprojectinitiatievendooronmogelijkheden in het bestemmingsplan of ontbreekt er een ruimtelijk afwegingskader Bijvoorbeeld zonnepanelen worden in de ruimtelijke ordening gezien als stedelijke objecten watindepraktijkkanleidentotafwijzingvanaanvrageninnietstedelijkgebied

In de toekomst zullen vragen aan de orde komen waarbij ruimtelijke ordeningsprocessen en vergunningsprocedures onder de loep genomen zullen worden Het ruimtelijk instrumentarium(streekplanomgevingsvisiebestemmingsplannenenz)moetwordenonderzochtopeenbeterensnellerhandelingsperpectiefvoornieuweenergietechnieken

Uit de markt zijn geluiden dat de kosten voor vergunningen erg hoog zijn in de voorfinancieringVoorrisicovolleprojectenisditeenmoeilijktenemenhorde

Toekomstigedoelgroepenzijnenergieleveranciersprojectontwikkelaarsencooumlperatiesvanplaatselijke burgers met MKB

3736

86 Groot Vastgoed Privaat

In Nederland is er een aantal grote vastgoedspelers zoals pensioenfondsen Corio Schiphol RealEstateMVGMenNSVastgoedHetbouwbesluitlegteenbelangrijkeenergieambitiein de nieuwbouw van vastgoed Toename de toepassing van zonnepanelen is in deze sector vooralteverwachtenindenieuwbouwEchternieuwbouwismomenteelbijnastilgelegddoorderecessieHetisonduidelijkhoelangdezesituatieblijftvoortbestaan

Op een aantal uitzonderingen na zijn in deze markt nog weinig grote investeringen gedaan indetoepassingvanzonnepanelenHierligtmogelijkweleentoekomstigverdienmodelvan het inclusief verhuren van objecten Ook het maatschappelijk verantwoorde karakter van groene kantoren is een drijfveer die vastgoedbedrijven kan prikkelen om in zonnepanelen te investeren Een cultuuromslag naar duurzaam en een andere kijk op de verhuurdersmarkt naar inclusief is hier voor nodig

Het verduurzamen en transformeren en zoeken van nieuwe business modellen met stakeholder involvement is een nieuw issue in een deel van de vastgoedmarkt Dit wordt veroorzaaktdoordeleegstandenrecessieproblematiekEnerzijdsleidtderecessietoteen onmogelijkheid tot investeren wegens het moeten afwaarderen van het vastgoed Anderzijdswordthierookeentoekomstigekansgezienvoorverduurzaming

Verwacht wordt dat de mogelijkheden van de postcoderoos enige groei in deze sector kunnen veroorzaken denk bijvoorbeeld aan winkelcentra Hoe deze kansen zich vertalen in eenpotentielegroeivandeafzetvanzonnepanelenindezesectorisniettevoorspellen

87 ESCO

DeESCO(EnergyServiceCompany)iseenentiteitdiedeinvesteringdoetvandezonnepanelenvoorbijvoorbeeldhuurwoningenvaneenwoningcorporatieDebatenvandezonnepanelenkomen(deels)terugbijdeESCOdoorhetdoorberekenenvandeinvesteringvia verhoging van de servicekosten De huurder kan gebruik maken van het salderen en heeftdaardooreenlagereenergierekeningDewoningcorporatiehoefthierdoornietteinvesterenenhetrisicotedragenendehuurderheeftmeervoorspelbareenvaakooklagere kosten aan energie

VerwachtwordtdatdezeESCO-constructieookvooranderesectoreneenoplossingkanbieden om de kosten en baten van de huurder en verhuurder bij elkaar te brengen Het verbindenvankennisaandemarktishiereenkritischesuccesfactoraangeziendoordecomplexiteit van de regelgeving de contracten niet makkelijk door de markt alleen kunnen worden opgelost

88 Ziekenhuizen en zorginstellingen

Ziekenhuizen en zorginstellingen worden niet als een groeisector voor zonnepanelen gezien Dehoofdredenhiervoorisdatziekenhuizenaloplossingenhebbenvoorautonomeoff-gridbedrijfszekere energievoorziening Zonnestroom past op korte termijn niet in dat model Opdelangeretermijnzoudecombinatievanzonnepanelenengroteaccursquostechnischeenoplossingkunnenbiedenmaarvoorlopiglijktdatfinancieeloninteressant

Ookzorginstellingenhebbendeprimairefunctietotzorgverlenenenhebbenmeestalniet de mogelijkheid kapitaal vrij te maken voor investeren in duurzaamheid Mocht in dezesectorwelkapitaalbeschikbaarkomendaniserincombinatiemetdeSDEweleenmogelijkheidomkostentebesparenDepotentiehiervanislastiginteschatten

89 Potentieel op overheidsvastgoed

Er is 21 km2potentieelbenutbaardakoppervlakopoverheidsvastgoedenerisveelaandacht voor het verduurzamen ervan In 2018 moet nieuwbouw van overheidsgebouwen energieneutraal gedaan worden Het ligt ook voor de hand dat de landelijke en lokale overheidinvesteertindeduurzaamheidvanhaarvastgoedIndepraktijkiserechtereen aantal hindernissen dat de groei van duurzame toepassingen op overheidsdaken tegenhoudinformatieoverdepandenisvaakniettoegankelijkofnietbeschikbaarhetbezit is niet duidelijk in kaart de energierekeningen zijn complex of onvindbaar en vaak isdeinformatieverspreidoververschillendeafdelingenZowelbijnetbeheerdersalsbijenergieleveranciersisdeadministratieopoverheidsvastgoedlangnietaltijdeenduidigDitbetekentdatmeninpraktijkweiniginzichtheeftinhethistorischenergieverbruikeniserdoorontbrekendenulmetingmoeilijkeenbesparingsplanrondtekrijgenDaarbijisertechnischeinformatienodigvoordeengineering van een zonnepanelen systeem Aangezien veelinformatieontbreektishetlastigaanbiedingenuitdemarkttekrijgendiegoedvergelijkbaar zijn

3938

810 Overheidsvastgoed onderwijs

Het onderwijs kan men onderverdelen in kleinverbruik en grootverbruik van energie Onderwijsinstellingen zoals universiteiten het beroepsonderwijs en het middelbaar onderwijshebbenmeestaleengrootverbruikersaansluitingZijinvesterendaaromzeldenin zonnepanelen omdat de kale energieprijs laag ligt en het investeringsbedrag daardoor tehoogisHetaanvragenvanSDE+subsidieofhetgebruikmakenvaninitiatievenmetcooumlperatiesindebuurtzoueenmogelijkheidbiedenIndepraktijkwordthiermomenteelweinig van verwacht omdat onderwijs zich richt op de kerntaken Om hierin beweging krijgen zal er naar andere arrangementen moeten worden gezocht

Het basisonderwijs valt in de categorie kleinverbruiker met een verbruik dat vaak onder de50000kWhjaarligtZonnepanelenzijndusfinancieelinteressantHeteigendomvan schoolgebouwen kent een complexe structuur Het juridisch eigendom van de openbarescholenligtbijdegemeenteveelalgeregeldviaeenstichtingEenstichtingdiehetjuridischeigendomheeftvaneenobjectwaarbijdegemeentezgclaimrechtheeftzorgtzolangdestichtingactiefisvoorhetonderhoudDeStichtingbetaaltookdeenergierekening Daarmee liggen zowel de kosten als de baten bij dezelfde rechtspersoon Dit maakt dat investeringen in zonnepanelen zullen lonen De beschikbaarheid van kapitaal ishiervaakhetprobleemErzijnoverhetalgemeengeeninvesteringsbudgettenvoorenergiebesparingen bij de basisscholen en aan kapitaal is moeilijk te komen

Bijhetbasisonderwijsgeldtookdatmenzichrichtopdekerntakenendepraktijkwijstuitdat die focus ook hard nodig is Zonnepanelen staan ver buiten die kerntaken Toch zijn erprojectenbekendwaarbijerdoormiddelvanouderparticipatieentechniekonderwijstoch zonnepanelen op de daken komen Alleen al vanwege de aanhoudende interesse van oudersenkinderenkanerenigegroeiverwachtwordenbijdebasisscholenDesituatieleent zich voor investeringen via crowdfunding of mogelijkheden met de postcoderoos

Inditrapportisernietgekekennaardesituatiebijdeniet-openbarescholen

Conclusies en aanbevelingen potentieel zonne-energie

Algemeenkangesteldwordendatereengrootpotentieelisvoorzonne-energieinNederlandVoorzonnestroomisdat200ndash400PJenvoorzonnewarmteisdat100-300PJfinaleenergieTer vergelijking dit is ongeveer gelijk met totale energiegebruik van alle huishoudens (anno 2015)

Zonne-energiekenteengrootdraagvlakindesamenlevingMetgunstigeenstabielevoorwaardenzalfinancieringsbereidheidbijparticulierenbedrijvenenfinancierserggrootblijven en zullen zonne-energie technieken een groot succes worden in Nederland

Ruimtelijke mogelijkheden

Hetruimtelijkepotentieelopennaastdedakenisdermategrootdatopwekkingvanstroomof warmte met de zon grote mogelijkheden biedt in Nederland Ruimtelijke beperkingen zijn er vooralsnog niet Alleen al op de Nederlandse daken is 400 km2 geschikt om te gebruiken voor energieopwekking met de zon Naast de daken is er nog veel extra ruimte te vinden op civiele werken zoals parkeerterreinen taluds geluidsschermen en langs wegen en sporen DitzouintheorieruimtebiedenvoorenkelehonderdenGWpzonnestroom(eind2014staaterinNederland1GWp)Voorzonnewarmtegeldthetzelfdeerisvoldoenderuimteomwarmte met zon op te wekken Over het algemeen zullen zonnewarmte en zonnestroom elkaar niet verdringen door ruimtegebrek

Voor de verdere toekomst is het nodig om dit ruimtegebruik op zorsquon wijze te omkaderen dat bestaande eigenaren van zonne-energie systemen zeker kunnen zijn van rendementen ennieuweinitiatiefnemersvoldoendehandelingsperspectiefhebbenoamiddelstransparante en snelle ruimtelijke processen

Ruimtelijk instrumentariumbull Hetgoedkunnenbenuttenvandakruimtemetzonne-energiesystemenkan

in gevaar komen door nieuwe bouwwerken en bomen Dit kan mogelijk in de toekomsttotbeperkingenleidenvanproductievanzonne-energieHollandSolarziet voor de toekomst een ruimtelijk vraagstuk waarin beperking van schaduw doorbouwwerkenenbomenalseenrechtwordtervarendoorparticulierenenbedrijven met zonne-energie Dit gaat mogelijk om meer dan de reguliere inspraak- enbezwaarproceduresOplossingsrichtingenzoudenuitgewerktkunnenwordenhiervoor

bull Binnen bescherm stad- en dorpsgezicht en op monumenten zijn zonne-energie toepassingenmogelijkHiervoorheeftRijkdienstvoorCultureelErfgoedhandreikingen ontwikkeld met als doel de gemeenten een duidelijk afwegingkader bij vergunning te bieden en gebouweigenaren te helpen bij het plan Het verdient aanbevelingdezepublicatiesgoedintezetten

bull Het reserveren van ruimte in woningen voor opslag- en regelapparatuur van warmte en elektriciteit is wezenlijk voor de toekomst In de nieuwbouw zou dit onderdeel kunnen worden van het bouwbesluit In de bestaande bouw zijn hiervoor soms fysieke beperkingen

4140

bull BouwenmetgrootzonpotentieelvraagtaandachtbijverkavelingorieumlntatievandewoningendeinterneruimtevoorinstallatiesRuimtelijkeordeningsinstrumentenzijnhiernognietoptoegerusthoewelinhetdepraktijkwelregelmatigvoorkomtdat gemeenten sturen op zongericht verkavelen De kennis hiervoor is al jaren beschikbaar oa via infoMil

bull Er is een gebrek aan actuele data van energieopwekking en -verbruik per techniek landelijk en per regio of provincie Dit is wel noodzakelijk voor de monitoring en het kunnensturenopenergietransitielandelijkenregionaalOokvoorhetbedrijfslevenisdergelijkeinformatieommarktkanseninteschattenenverdienmodellenoptebaseren Het wordt aanbevolen dit te verbeteren

Extra aandacht voor gemeentelijk ruimtebull Er zijn veel mogelijkheden voor zonnewarmte en zonnestroom op het

maatschappelijkvastgoed(onderwijsgemeenteenprovinciesportzorg)Dezeruimte voor groei kan op korte termijn benut kunnen worden als gemeenten hier meer op sturen Dit kan voor zonnestroom door ofwel zelf projecten te realiseren ofwel daken ter beschikking te stellen Financierbaarheid hiervan zal eenvoudigkunnenwordenalsditpotentieelindevormvangroteprojectenwordtaangeboden

bull Binnenstedelijke bouwwerken van gemeenten zoals parkeergarages en parkeerterreinenbiedeneengrootpotentieelvoorverduurzamingvanenergievoorzieningErwordtveelverwachtvandecombinatiemetelektrischemobiliteit Hier is echter geen sturing op vanuit overheden Het verdient aanbevelingmogelijkesturingofstimuleringhiervoorteonderzoeken

Belemmeringen voor groei

Debelemmeringendieervoorzorgendathetpotentieelinbepaaldesectorenonder-ofonbenutwordtopkortetermijn(tot2020)zijnveelalfinancieelvanaardErisofweleengebrekaanfinancieringofweleristeveelonzekerheidoverfinancieumllerendementenDitgeldtmetnamevoorzonnewarmteVoorzonnestroomishetfinancieumlleenfiscaleinstrumentarium op een enkele sector na voldoende om de uitrol te bevorderen Hierbij is welzekerheidnodigoverfinancieelrendementvaneventueleopvolgervanhetsalderenna2020

Watbetreftzonnewarmteblijftveeltechnischpotentieelonbenutomdatzonnewarmtemomenteel niet kan concurreren met warmte uit fossiele bronnen Dit komt doordat deexternekostenvanfossielebrandstofzoalsmilieuvervuiling(nog)nietindeprijszijnopgenomenmaarookomdathethuidigefinancieumlleinstrumentariumdatditmarktfalenmoet compenseren voor zonnewarmte beperkt is

Kansen voor groei korte en middellange termijn

DegroeiindeparticulieresectorblijftnaarverwachtinggrootDegroeivanzonnepanelenindeparticulieresectoriseengoedvoorbeeldwaarbijoverheidsbeleiddankzijhetsalderen deze groei verwezenlijkt Deze markt zal nog lang kunnen blijven groeien bij eencontinubeleidvandeoverheidDitvraagtweleenbetrouwbareoverheiddiehelderekeuzenmaaktoverhetsalderenBijaanpassingenvanhetbeleidopenergiebelastinginrelatietothetsalderenzullenparticulierenlangjarigezekerheidnodighebbenoverhetrendement op hun aanschaf

Zonnestroomindehuursector(woningcorporaties)zaleenbeteregroeikrijgenalshethuurtellingsysteem wordt aangepast op aanwezigheid van zonnepanelen Dan wordt hetinteressantervoormeerwoningcorporatiesomteinvestereninzonnepanelenToepassingen van zonnewarmte zijn wel al onderdeel van het huurtellingssysteem De gewenste groei van het gebruik van zonnewarmte vraagt gerichte aandacht Wenselijke oplossingenhebbengeenruimtelijkeaspectenditzijnvooralfiscalemaatregeleneneenbeterepositievanzonnewarmteindeSDE+implementatievanenergieprestatielabelsvoorapparatenenverderehandhavingopenergieprestatiesvangebouwenBinnendeuitvoering van het energieakkoord wordt dit momenteel verder uitgewerkt De groei bij de VVE-en is beperkt Dit is nog niet eenvoudig op te lossen de keuzes drijven sterkopdemotivatiedeorganisatiegraadenhetfinancieelvermogenvandeverenigingErzijnwelveleVVE-enactiefomzonnepanelentegaanrealiserenHollandSolarverwachtpas echt groei als er een oplossing komt waarbij VVE-en met gezamenlijke opwekking via de huishoudelijkeaansluitingadministratiefmogensalderenIndeloopvan2015zalblijkenofde ldquopostcoderoosrdquo hiervoor uitkomst biedt VoorhetMKBgeldtnogsterkerdanvoordeparticulierewoonsectordatzonnepanelenenzonneboilersinteressantwordenzodraerzekerheidisovereigenbedrijfsvoering(enlocatie)eneeninteressanteldquoreturnoninvestmentrdquotehalenvaltDitkangerealiseerdworden met een langjarige zekerheid over salderen of enige zekerheid over kansen in de SDE+ bijvoorbeeld door middel van het verhogen van budget op SDE+ Op de daken van onderwijsinstellingen valt nog veel ruimte te vinden en het lijkt om vele redeneninteressantomzonnestroomprojectenterealiserenopscholenIndepraktijkzijn er vooral belemmeringen zoals complexe eigendomsstructuren en afwezigheid van financieringsmogelijkhedenDaarbijhebbenscholeneenstriktetaakopvattingErzijnveelsoortigeoplossingenvoorhandenvancrowdfundingtotenmetcommercieumlleESCOrsquosIndepraktijkhangtderealisatiesterkafvandewilvanindividuenendegekozenoplossingen

Kapitaal

Er is in Nederland kapitaal beschikbaar voor duurzame projecten Banken en pensioenfondsen willen investeren in decentrale opwekking Er is echter geen interesse in kleine projecten en vanwege het decentrale karakter van zonne-energie is het kapitaal moeilijk beschikbaar te krijgen De markt zal hierin zelf oplossingen kunnen vinden zoals het clusteren van projecten Een overheid zou als partner bij onderwijsinstellingen pensioenfondsenenbankendezeproblematiekookkunnenadresseren

4342

Verdere regelgeving

Het inpassen van decentrale duurzame energie vraagt op langere termijn aanpassingen in de fysieke elektrische infrastructuur Hier wordt momenteel op voorgesorteerd Er zijn verschillende aspecten mbt techniek en regelgeving die uitgewerkt worden Er worden momenteel geen dringende knelpunten gezien

Invoedeninwarmtenettenmetzonne-energievraagtaandachtHiervoorzaltechnischenwatbetreftregelgevinggerichtaanmoetenwordengewerktDezemogelijkheidkande groei van de opwek met zonnecollectoren verhogen De nadere details hiervan kunnen worden uitgewerkt met de sector

Bijlage 1 Toelichting financieumlle aspecten markt zonne-energie

kWh prijs DeenergiebelastingisdominantvoordeprijsvanelektriciteitvoordeconsumentDitwordtzichtbaar gemaakt in Figuur 10

Figuur 10 Opbouw kWh prijs per sector NB elektriciteitsprijs kaal is marktprijs Netbeheerderskosten indicatief deze wisselen per regio en per aansluiting

De variabele kosten per verbruikscategorie worden ook nog in tabel vorm gegeven zie Tabel 14

Tabel 14 variabele kWh kosten per categorie (2015)

0 tm 10000 kWh

10001 tm 50000 kWh

50001 tm mln kWh

gt 10 mln kWhparticulier

gt 10 mln kWhzakelijk

Energiebelasting euro 01196 euro 00469 euro 00125 euro 00010 euro 00005Kale kWh prijs euro 00640 euro 00640 euro 00640 euro 00640 euro 00640Duurzame Energie-opslag euro 00036 euro 00046 euro 00012 euro 0000055 euro 0000055Energiebelastingop totaalprijs 66 45 18 2 1

NB In deze variabele kosten zijn niet de vaste netwerk- en systeemkosten verwerkt

Kleinverbruikers tot 10000 kWh jaar hebben het hoogste rendement op zonnepanelen Hierondervallenvoornamelijkhuishoudens(particulierenhuur)eneendeelvanhetMKBKleinverbruikers tot 50000 kWhjaar hebben ook een redelijk rendement mits zij een aansluitinghebbenvanmax380A(endusmogensalderen)ofeenSDE+subsidiekrijgenHieronder vallen veelal onderwijsgebouwen klein publiek vastgoed MKB en agrarische bedrijvenVVE-enmetliftenenventilatievallenookindezecategorieBedrijven met gebruik boven 50000 kWhjaar zullen SDE+ subsidie nodig hebben om zonnepanelen rendabel te maken

Gasprijs

Tabel 15 variabele gasprijzen per categorie 2015 ex netwerkkosten

0 tm 17000 m3

17001 m3 - 1 mln m3

1 - 10 mln m3

gt 10 mln m3

Energiebelastingeurom3 euro 019 euro 007 euro 002 euro 001Kale gasprijs eurom3 euro 062 euro 062 euro 062 euro 062Duurzame Energie Opslag euro 00074 euro 00028 euro 00008 euro 00006Energiebelastingoptotaalprijs 24 24 10 3VoordegasbelastingvaltopdathetpercentagebelastingvoordelagerecategorieeumlnveellagerligtdanvoorelektriciteitAlternatievewarmtetechniekenzijndaardoormindersnelrendabel in vergelijking met reguliere ketels

4544

Salderen Kleinverbruikers(aansluitingentot380A)mogendestroomdieophetnetingevoedwordtopjaarlijksebasisaftrekkenvandestroomdiehetnetonttrokkenwordtZoheeftmennutvanelkeopgewektekWhHetelektriciteitsnetfungeertzoalsbuffervoordenietgebruiktestroomdiezonnepanelenopwekkenDewettelijkebasishiervoorzijndeElektriciteitswetende WBM

Elektriciteitswet1998steltinArtikel31cldquoVoorkleinverbruikers(le3x80A)betaalthet energiebedrijf tot 5000 kWh voor terug-geleverde stroom dezelfde prijs als zij voor geleverdestroominrekeningbrengt(ongeuro007)Voorhetmeerderebetaaltzijeenredelijkeprijs(minimaal70APXongeuro005)rdquo

WetbelastingenopmilieugrondslagsteltinArtikel50lid1en2datbelastingwordtgehevenopldquohetpositievesaldovandeviadeaansluitinggeleverdeelektriciteitminusdeviadeaansluitingingevoedeelektriciteitrdquoBijnietduurzameelektriciteitsopwekkingwordtdit begrensd tot 5000 kWh invoeding

Gemeten over de afschrijfperiode wekt men met zonnepanelen elektriciteit op voor ongeveer 14 centkWh6 Daar de prijs op het voor kleinverbruikers ongeveer 23 cent kWhof15centkWhisissaldereneengoedstimuleringvoorhetaanschaffenvanzonnepanelen

Ditbetekentdatvoordekomendeperiodevooraldehuishoudenshiervanprofiteren

Salderen was tot voor kort alleen geldig voor huiseigenaren en huurders met eigen zonnepanelen Per 2015 is de regeling ook van kracht voor huurders met zonnepanelen die deverhuurderheeftgeplaatst

6 Hierbij wordt uitgegaan van SDE berekeningen voor basisbedrag Zon PV van ECN

SDE+ subsidie NederlandheeftdeSDE+subsidiealslangjarigsubsidiemogelijkheidvoorenergieopwekkingvoorhernieuwbarebronnenzowelelektriciteit-alswarmteproductieMenkanopprojectbasisexploitatiesubsidievoor15jaaraanvragenJaarlijkswordensubsidiebedragenaangepast op basis van door ECN bepaalde onrendabele top per opwekkingtechniek Het totaalbudgetwordtjaarlijksvastgesteld(2013wasdat15mldeuro2014en20153mldeuro)Per jaar zijn er een aantal fasen waarin ingediend kan worden met elke fase een hoger subsidiebedrag Toekenning van projecten gaat tot het budget overschreven is

SDE en zonnestroom De SDE+ subsidie is gericht op grotere projecten niet voor de kleinverbruiker Voor zonne-energie zijn projecten subsidiabel van hoger dan 15 kWp voor zonnestroom en meer dan 100m2 collector oppervlakte voor zonnewarmte systemen In 2013 is er 133 MWp aan zonnestroomprojecten toegekend via de SDE+ In 2013 is 15 MWp daadwerkelijk gerealiseerd met SDE+ subsidie In 2014 is en met oktober 25 MWp met SDE+ gerealiseerd De gegunde projecten in 2013 zijn dus nog maar deels gerealiseerd Ter vergelijking in 2013 zijn in totaal 355 MWp bijgeplaatst volgens CBS In 2014 is in november een massale inschrijving geweest op de laatste fase Tot november zijn573aanvragengedaanmettotaal160MWpvermogenOpdeeerstedagvanfase6(op4novemberjl)zijner2718aanvragengeteldmettotaal1240MWpvermogen

SDE en zonnewarmteZonnewarmte is in 2012 voor het eerst in de SDE gekomen als subsidiabele techniek Er zijn echter nog maar een aantal zonnewarmte projecten tot stand gekomen met SDE subsidie De oorzaken zijn vermoedelijk de hoge ondergrens voor subsidiabele projecten en de relatieveonbekendheidmetdetechniekendesubsidieDeondergrensis100m2collectoroppervlakDatsluiteengrotegroepMKB-ersuitMetnamehotelssportfaciliteitenwellness en veel agrarische bedrijven kunnen niet aanvragen bij de SDE+ daar het collectoroppervlak tussen 25 en 100 m2 ligt

Energie Investeringsaftrek (EIA)DeEnergieInvesteringsaftrek(EIA)iseenfiscaleregelingBedrijvenkunneneendeelvanhuninvesteringskosteninenergiebesparendeenhernieuwbaretechnologieeumlnaftrekkenvanhunfiscalewinstHierdoorbetalenzeminderinkomstenbelastingofvennootschapsbelastingHetgemiddeldebelastingvoordeelvandeEIAis10procentvandeinvesteringskosten

Veel bedrijven maken gebruik van de EIA sinds 2012 gaat dat om duizenden bedrijven die investeren in zonnewarmte of zonnestroom In totaal is er in 2013 voor ruim 200 miljoen geinvesteerd in zonne-energie door bedrijven die EIA aangevraagd worden RVO meldt dat dit met name door agrarische bedrijven wordt gedaan

CombinatievanEIAmetSDE+isnietmogelijksinds2014Menmoetbeslissenwelkeoptiehet best bij de bedrijfsvoering past

De EIA zal voorlopig een interessant instrument zijn om zonne-energie investeringen mee uittelokkenbijbedrijvendiewinstmakenDeondergrensvoorEIAissysteemgroottevan25 kWp

4746

Asbest eraf Zonnepanelen eropVoor agrariers met asbestdaken is er een interessante regeling ldquoAsbest eraf zonnepanelen eroprdquo Dit is een regeling van provincies in samenwerking met het Rijk Deze subsidie mag gecombineerd worden met de SDE+

Btw vrijstellingInjuni2013heefthetEuropesehofbepaalddatdeoverdeaanschafeninstallatiebetaaldebtw kan worden teruggevraagd Dit kan omdat iedereen die tegen vergoeding stroom levert wordtgezienalsbtw-ondernemerParticulierenmoetenontheffingvragenopgrondvandeKleine-ondernemersregeling voor de btw over de terug geleverde energie Door de werking vandekleine-ondernemersregelingbetalenparticuliereeigenarenvanzonnepanelenpasbtw als het per saldo verschuldigde btw-bedrag in een kalenderjaar hoger is dan euro1345 Particuliereeigenarenvanzonnepanelenzullendezegrensindepraktijknietbereikenenkunnendaardooromontheffingvanadministratieveverplichtingenvragen

HetrendementvanzonnepanelenisvoorhuishoudensnoggunstigergewordendoordezemogelijkheidDeadministratievehandelingenzijnnietvooriedereeneenvoudigDezemogelijkheidheeftdaaromookverwarringgegevenopdeconsumentenmarktVerwachtwordt dat men hier snel aan gewend is

De postcoderoos of energiebelastingkorting voor cooumlperatiesNietiedereenheefteeneigendakdatgeschiktisOmparticulierenenMKBzondereigen dak de mogelijkheid te geven ook zonnestroom op te wekken is de zogenaamde postcoderoosregelingontwikkeldInhetEnergieakkoordvandeSERiseenbelastingkortingvan 75 eurocent per kWh afgesproken voor terug levering van hernieuwbare energie door eencooumlperatieofdooreenverenigingvaneigenaren(VvE)Deafspraakisper1januari2014ingevoerdDekortinggeldtalleenwanneerdeopgewekteenergiewordtgebruiktdoor kleinverbruikers waarvan de leden zich binnen de zogenaamde lsquopostcoderoosrsquo (viercijferigepostcodeplusaangrenzendepostcodes)vandecooumlperatieofVvEbevindenenalleenvoorelektriciteitdieaanhetnetwordtgeleverd[BronRapportagevanHernieuwbare Energie RVO]

TotophedenheeftdezeregelinggeengroeiveroorzaaktvanzonnestroomproductiedoorcooumlperatiesDitwordtveroorzaaktdooreencombinatievanadministratievecomplexiteitdeonduidelijkheidoverdekortingsperiodeenhetmoeilijkrondkrijgenvandebusinesscasedoorextrakostenzoalsaansluitingskostenInvesteerdersdeinzenhiervoorterugDeregelingisonlangsverbeterddoorhetterugbrengenvanaansluitingskostenhetverzekerenvan15jaarperiodevandekortingendoorhettoelatenvanondernemersinderegelingHollandSolarverwachtdatderegelinghiermeegaatwerkenvoorcooumlperatiesRuimtevoordergelijke projecten wordt veelal gevonden bij winkelcomplexen kerken scholen of andere utiliteitsgebouwen

Beschikbaarheid van kapitaalDeschaalgroottewaarindegroeivandecentraleplaatsingvanzonnepanelennuzitisteklein voor grote investeringsmaatschappijen waardoor er weinig tot geen grote projecten worden gerealiseerd Een randvoorwaarde voor een pensioenfonds of bank om in duurzameenergieteinvesterenisdathetomeenrelatiefgrotekapitaalinvesteringmoetgaanHetkaraktervanzonnepanelenheeftopditmomentdecomplexiteitdatvooralkleinschalige projecten met elk afzonderlijke contractueel en technisch maatwerk kunnen worden gerealiseerd Het bundelen van panden met homogene contractuele en technische aspecten is nodig voor grote investeerders Het losmaken van dit kapitaal zal nieuwe arrangementen vergen die vragen bundelt

Beschikbaarheid van leningenVia de website wwwikinvesteerslimnl is een energie bespaar lening aan te vragen voor particulierenDitiseenfondsdatinhetlevenisgeroepenvanuithetEnergieakkoordenheeftalsdoelparticuliereninstaattestellenteinvestereninenergiebesparinginclusiefzonnepanelen en zonneboilers

AnderemogelijkhedenzijnGreenLoansenfinancieringviahypotheekleningen

4948

Bijlage 2 Toelichting berekening potentieel zonnewarmte

Cijfers 2013 zijn op basis van CBS Cijfers2020zijnopbasisvaninschattingeninuitvoeringEnergieakkoord(inmiddelsooktevindeninKamerbriefWarmtevisie)naarschattingverdeeltoversectorenCijferover2050huishoudensenutiliteitisberekentopbasisvan

- Roadmap zonnewarmte 2007 Holland Solar

- CBS huishoudenprognoses

- Gemiddeldetapwatervraagperhuishoudenvan300m3aardgasequivalent

- 50vanwarmtapwaterkanmetzonnewarmtegedektwordenDezeisberekendoptotaalvan25PJ(obvinschattinggeschiktedakenenontwikkelingaantalwoningen)Voorruimteverwarmingwordteenpotentieelgeschatvan52PJ(uitgaandevanaantalgeschiktedakenontwikkelingaantalwoningenenbeterewarmteopslag)Inditrapportwordtuitgegaanvan77PJpotentieelinhuishoudens

- 70geschiktdakoppervlakvoorzonnecollectoren[TNOenBeararchitecten2001]

- Ineenalternatieveberekeningwordt40PJbijdrageaanwarmtapwaterbereidinggevonden(uitgaandevanallehuishoudensin2011)en46PJbijdrageaanwoningverwarming(uitgaandevan15vanverwarmingvanallewoningen)

- Deinschattingenpotentieelzonthermischvoorutiliteitvarieumlrenvan2PJ(ECOFYS2007)11PJ(RoadmapZonnewarmte2007)en45PJ(Cloosterman2014)

Cijfer 2050 van industrie is berekend op basis van - BerekeninginIEATask33IVDaarinwordtgestelddat32vandeNederlandse

industrieumllewarmtevraagdoorzonnewarmtegedektkanwordenobvanalyseop12sectorenBijdeberekeningwordtuitgegaanvan15energiebesparingperjaar(conformenergieakkoord)eneengelijkblijvendeindustrie

- AlternatieveinschattingenkomenuitstudiesvanESTIF(Europesebrancheverenigingzonnewarmte)enESTTP(EuropeanSolarThermalTechnologyPlatform)enRVOpublicatieWarmteenKoudeinNederland

- OpbasisvaneeneigenstudievanHollandSolariseenalternatieveinschattinggevondenvan45PJzonnewarmteindeutiliteitDitcijfergaatuitvanmaximaleinzetvanzonnewarmtetechniekeningezondheidszorgsportcultuurenrecreatieentoerisme(hotels)

Literatuur

- Benuttingvanzonne-energieindetuinbouwndasheenstrategischeverkenningWUR2011

- Bouwstenenvoorsociaalndashfactsheetmaatschappelijkvastgoed2011

- Datum25april2014BetreftBeantwoordingKamervragenvanhetlidDik-Faber(ChristenUnie)overdevoortgangvanhetconvenantldquoAsbestdakerafzonnepaneleneroprdquo

- Duurzamewarmteenkoude2008-2020potentieumllenbarriegraveresenbeleidEcofys2007

- EnergieTrend2014ndashECN

- EPIA Market Outlook 2014

- HernieuwbareenergieinNederland2013ndashCBS

- Het energieverbruik voor warmte afgeleid uit de Energiebalans CBS 2010

- HetpotentieelvanPVopdakenengevelsinNederlandCEDelft-februari1997

- KamerbriefWarmtevisieministerKamp02-04-2015referentieDGETM-ED15042827

- KoudeenWarmteinNederlandNationaalExpertisecentrumWarmtehttpwwwrvonlonderwerpenduurzaam-ondernemenduurzame-energie-opwekkennationaal-expertisecentrum-warmtewarmtecijfers januari 2013 RVO Nederland

- PotentialforSolarHeatinIndustrialProcessesIEAtask33IV2008

- PotentialofSolarThermalinEuropendashESTIF

- PVpotentieelstudieHetpotentieelvanzonnestroomindegebouwdeomgevingvan Nederland- DNV GL augustus 2014

- Raming maatschappelijke kosten van ruimtegebruik door het verkeer Ministerie Verkeer en Waterstaat adviesdienst Verkeer en Vervoer 2000

- Rapportage Hernieuwbare Energie RVO

- Versterking van de Nederlandse Energiesector Ecofys 2010

- Zonne-energieplannen en monumenten wegwijzer voor vergunningverleners Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonne-energie en uw monument wegwijzer voor eigenaren en huurders Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonne-energie in de historische omgeving groene gids Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonnewarmte een duurzame toekomst voor warmte en koude in NL Marcel Cloosterman augustus 2014

5150

52

Korte Elisabethstraat 63511 JG UTRECHTNederland

+31(0)302328008hollandsolarhollandsolarnlwwwhollandsolarnl

• _Ref405823173
• _Ref404280813
• _Ref404284250
• _Ref414171328
• _Ref414171306
• _Ref405823142
• _Ref405823150
• _Ref405823205
• _Ref423611428
• _Ref423611433
• _Ref404281853
• _Ref419558763
• _Ref405751564
• _Ref404628328
• _Ref404874034
• hgjdgxs
• _Ref405822566
• _Ref414115828
• _Ref405826809
• _Ref405826816
• _Ref404871298
• ho7ea189wih5m
• hax2szl62zcl8
• _Ref404881914
• _Ref423610973
• _Ref423611247
• _Ref423611259
• _Ref423611281
• _Ref423611315
• _Ref423611330
• _Ref404874093
• _Ref404874120
• _Ref404874132
• _Ref414181969
• _Ref404874063
• _Ref404873534
• hmo2g9zy4s5df
• _Ref406355484
• hkchj0vhoxkgy
• hnewhf4an1u9o
• h82yp4zdna8yy
• h20v0j3qacub2
• h2jdox65fkzfj
• hxa72rbjyz8ei
• hjr4v9ljue2on
• hai4nruq8gnog
• hynmsw35nwcg6
• h9bfapq4x5quo
• hwjzbmhz6nhx7
• h1fob9te
• hdpodf6hd1y4r
• hbmr0nz1352sy
• h3dy6vkm
• h1t3h5sf
• hciy7c818awjh
• h2wiwkg2p08fj
• hp6ja1ymmf5ah
• ht8cj61qisqz1
• hler15y6jsfh
• _Ref405826052
• _Ref405826059
• _Ref405826091
• _Ref297820305
• h3okoskabvdf7
• _Ref414180310
• _Ref419465901
• _Ref404597162
• _Ref404873983
• h72r80rtdv0dm
• h2et92p0
• _Ref403935885

3534

82 Huurwoningen

WoningcorporatiesinvesterensomsinzonnepanelenDeverbeterdeenergieprestatiedoorzonnepanelen kan echter niet in de huurprijs verrekend worden De kosten liggen hierdoor bijdeverhuurderendebatenkomenbijdehuurderDeWoningcorporatieslossenditopdoor

bull de investering te bezien in het kader van maatschappelijk sociale doelenbull de investering zelf terug te halen via een vorm van lease naar de bewonerbull de investering door een ESCO te laten doen zie paragraaf 87bull huurders toestaan zelf zonnepanelen te laten plaatsen

Met deze randvoorwaarden wordt enkel een lichte groei voorspeld De groei van zonnepanelen zal veel harder gaan zodra zonnepanelen opgenomen worden in het huurtellingsysteem

Bijparticuliereverhuurderswordt(naarverwachtingvanHollandSolar)geeninteressantegroeimarkt gezien voor zonnepanelen In totaal bezit deze groep 15 km2 aan dakoppervlak De bereidwilligheid tot investeren in zonne-energie zal individueel verschillen en zal sterk afhangenvanhetverdienmodelvoordeverhuurder

83 Agrarische bedrijven

DeagrarischesectoriseengroeimarktvoordeafzetvanzonnepanelenAgrarieumlrszijneigenaar van hun vastgoed en zijn gewend aan een lange termijn investering Daarbij is vaak hetnodigekapitaalbeschikbaarenagrarieumlrskunnengebruikmakenvanSDE+subsidieeventueelincombinatiemetderegelingldquoAsbesterafZonnepaneleneroprdquoEenanderemogelijkheidishetgebruikmakenvandeEIAinplaatsvandeSDE+Erzijnookagrarieumlrsdiehun daken ter beschikking stellen voor buurtbewoners Voorlopig wordt er vanuit gegaan dat de markt voor zonnepanelen in de agrarische sector stevig kan blijven groeien

84 Het MKB

OndernemersuithetMKBdieeigenaarzijnvanhunpand(metdak)eneenverbruikhebbendat onder de 50000 kWh per jaar ligt kunnen een rendabele business case maken De terugverdientijdenzijnechtervaakeenstuklangerdaneenondernemerhanteertinzijneigenbedrijfsvoeringWaareenMKB-ereentermijnvan2tot5jaarheeftwaarinhijvooruitkankijkenisdeterugverdientijdvaneenzonnestroominstallatie8tot10jaarAlserwinstwordt gemaakt kan de EIA helpen Indienhetverbruikhogerisdan50000kWhbetaaltmenminderenergiebelastingIndienmeneengrootverbruikersaansluitingheefteneensysteemkiestvanbovende15kWpkanSDE+ aangevraagd worden Daarbij kan een knelpunt zijn dat het kapitaal niet beschikbaar is Hierbij zal het MKB investeringen in zonnepanelen alleen doen als het raakt aan de missieofvisievanhetbedrijfBedrijfsvreemdeactiviteitenwordenoverhetalgemeengeschuwd Veel MKB-ers zijn huurder van een bedrijfsruimte Deze groep zal niet investeren in zonnepanelen

Zonnepanelen zijn interessant voor die MKB-ers met eigen vastgoedbezit waarbij kostenreductieofvoorspelbaarheidvanenergiekostenterealiserenzijnmetzonnepanelenVoordezegroepvaltgroeiteverwachtenalserrustisoversalderen(ofdeopvolgerervan)en er borgstellingen mogelijk worden naast de SDE+ aanvraag

85 Zonnepanelen op civiele werken

Opdecivielewerkenendeverkeersinfrastructuurisveelpotentieleruimtevoorontwikkelenvanzonne-energieprojectenHoewelerwelinitiatieveneninnovatieveconcepten zijn om grondgebonden projecten te ontwikkelen bijvoorbeeld bij de A20 geluidswalbijNieuwTerbreggeinRotterdamzijneramperprojectengerealiseerdopgeluidswallen

Grondgebonden projecten halen momenteel moeilijk rendement De stroom wordt verkocht aan een leverancier voor ongeveer 5-6 cent per kWh terwijl de kosten geraamd wordenop15centperkWhDezefikseonrendabeletopzalmetSDE+subsidieaangevuldmoetenwordenofviaeenenergiebelastingkortingviacooumlperatiesDaarerwelinitiatievenzijn en interesse is wordt verwacht dat ook hier een groei ontstaat zodra SDE+ beter toegankelijkis(ditwordtalverwachtvandetoekenningenonlangsinfase6vanSDEin2014)enzodradepostcoderegelinggaatwerken

DaarbijwordtopgemerktdathiervergunningsprocesseneenrolspelenIndepraktijkleverenvergunningsprocessenbelemmeringenZosneuvelenprojectinitiatievendooronmogelijkheden in het bestemmingsplan of ontbreekt er een ruimtelijk afwegingskader Bijvoorbeeld zonnepanelen worden in de ruimtelijke ordening gezien als stedelijke objecten watindepraktijkkanleidentotafwijzingvanaanvrageninnietstedelijkgebied

In de toekomst zullen vragen aan de orde komen waarbij ruimtelijke ordeningsprocessen en vergunningsprocedures onder de loep genomen zullen worden Het ruimtelijk instrumentarium(streekplanomgevingsvisiebestemmingsplannenenz)moetwordenonderzochtopeenbeterensnellerhandelingsperpectiefvoornieuweenergietechnieken

Uit de markt zijn geluiden dat de kosten voor vergunningen erg hoog zijn in de voorfinancieringVoorrisicovolleprojectenisditeenmoeilijktenemenhorde

Toekomstigedoelgroepenzijnenergieleveranciersprojectontwikkelaarsencooumlperatiesvanplaatselijke burgers met MKB

3736

86 Groot Vastgoed Privaat

In Nederland is er een aantal grote vastgoedspelers zoals pensioenfondsen Corio Schiphol RealEstateMVGMenNSVastgoedHetbouwbesluitlegteenbelangrijkeenergieambitiein de nieuwbouw van vastgoed Toename de toepassing van zonnepanelen is in deze sector vooralteverwachtenindenieuwbouwEchternieuwbouwismomenteelbijnastilgelegddoorderecessieHetisonduidelijkhoelangdezesituatieblijftvoortbestaan

Op een aantal uitzonderingen na zijn in deze markt nog weinig grote investeringen gedaan indetoepassingvanzonnepanelenHierligtmogelijkweleentoekomstigverdienmodelvan het inclusief verhuren van objecten Ook het maatschappelijk verantwoorde karakter van groene kantoren is een drijfveer die vastgoedbedrijven kan prikkelen om in zonnepanelen te investeren Een cultuuromslag naar duurzaam en een andere kijk op de verhuurdersmarkt naar inclusief is hier voor nodig

Het verduurzamen en transformeren en zoeken van nieuwe business modellen met stakeholder involvement is een nieuw issue in een deel van de vastgoedmarkt Dit wordt veroorzaaktdoordeleegstandenrecessieproblematiekEnerzijdsleidtderecessietoteen onmogelijkheid tot investeren wegens het moeten afwaarderen van het vastgoed Anderzijdswordthierookeentoekomstigekansgezienvoorverduurzaming

Verwacht wordt dat de mogelijkheden van de postcoderoos enige groei in deze sector kunnen veroorzaken denk bijvoorbeeld aan winkelcentra Hoe deze kansen zich vertalen in eenpotentielegroeivandeafzetvanzonnepanelenindezesectorisniettevoorspellen

87 ESCO

DeESCO(EnergyServiceCompany)iseenentiteitdiedeinvesteringdoetvandezonnepanelenvoorbijvoorbeeldhuurwoningenvaneenwoningcorporatieDebatenvandezonnepanelenkomen(deels)terugbijdeESCOdoorhetdoorberekenenvandeinvesteringvia verhoging van de servicekosten De huurder kan gebruik maken van het salderen en heeftdaardooreenlagereenergierekeningDewoningcorporatiehoefthierdoornietteinvesterenenhetrisicotedragenendehuurderheeftmeervoorspelbareenvaakooklagere kosten aan energie

VerwachtwordtdatdezeESCO-constructieookvooranderesectoreneenoplossingkanbieden om de kosten en baten van de huurder en verhuurder bij elkaar te brengen Het verbindenvankennisaandemarktishiereenkritischesuccesfactoraangeziendoordecomplexiteit van de regelgeving de contracten niet makkelijk door de markt alleen kunnen worden opgelost

88 Ziekenhuizen en zorginstellingen

Ziekenhuizen en zorginstellingen worden niet als een groeisector voor zonnepanelen gezien Dehoofdredenhiervoorisdatziekenhuizenaloplossingenhebbenvoorautonomeoff-gridbedrijfszekere energievoorziening Zonnestroom past op korte termijn niet in dat model Opdelangeretermijnzoudecombinatievanzonnepanelenengroteaccursquostechnischeenoplossingkunnenbiedenmaarvoorlopiglijktdatfinancieeloninteressant

Ookzorginstellingenhebbendeprimairefunctietotzorgverlenenenhebbenmeestalniet de mogelijkheid kapitaal vrij te maken voor investeren in duurzaamheid Mocht in dezesectorwelkapitaalbeschikbaarkomendaniserincombinatiemetdeSDEweleenmogelijkheidomkostentebesparenDepotentiehiervanislastiginteschatten

89 Potentieel op overheidsvastgoed

Er is 21 km2potentieelbenutbaardakoppervlakopoverheidsvastgoedenerisveelaandacht voor het verduurzamen ervan In 2018 moet nieuwbouw van overheidsgebouwen energieneutraal gedaan worden Het ligt ook voor de hand dat de landelijke en lokale overheidinvesteertindeduurzaamheidvanhaarvastgoedIndepraktijkiserechtereen aantal hindernissen dat de groei van duurzame toepassingen op overheidsdaken tegenhoudinformatieoverdepandenisvaakniettoegankelijkofnietbeschikbaarhetbezit is niet duidelijk in kaart de energierekeningen zijn complex of onvindbaar en vaak isdeinformatieverspreidoververschillendeafdelingenZowelbijnetbeheerdersalsbijenergieleveranciersisdeadministratieopoverheidsvastgoedlangnietaltijdeenduidigDitbetekentdatmeninpraktijkweiniginzichtheeftinhethistorischenergieverbruikeniserdoorontbrekendenulmetingmoeilijkeenbesparingsplanrondtekrijgenDaarbijisertechnischeinformatienodigvoordeengineering van een zonnepanelen systeem Aangezien veelinformatieontbreektishetlastigaanbiedingenuitdemarkttekrijgendiegoedvergelijkbaar zijn

3938

810 Overheidsvastgoed onderwijs

Het onderwijs kan men onderverdelen in kleinverbruik en grootverbruik van energie Onderwijsinstellingen zoals universiteiten het beroepsonderwijs en het middelbaar onderwijshebbenmeestaleengrootverbruikersaansluitingZijinvesterendaaromzeldenin zonnepanelen omdat de kale energieprijs laag ligt en het investeringsbedrag daardoor tehoogisHetaanvragenvanSDE+subsidieofhetgebruikmakenvaninitiatievenmetcooumlperatiesindebuurtzoueenmogelijkheidbiedenIndepraktijkwordthiermomenteelweinig van verwacht omdat onderwijs zich richt op de kerntaken Om hierin beweging krijgen zal er naar andere arrangementen moeten worden gezocht

Het basisonderwijs valt in de categorie kleinverbruiker met een verbruik dat vaak onder de50000kWhjaarligtZonnepanelenzijndusfinancieelinteressantHeteigendomvan schoolgebouwen kent een complexe structuur Het juridisch eigendom van de openbarescholenligtbijdegemeenteveelalgeregeldviaeenstichtingEenstichtingdiehetjuridischeigendomheeftvaneenobjectwaarbijdegemeentezgclaimrechtheeftzorgtzolangdestichtingactiefisvoorhetonderhoudDeStichtingbetaaltookdeenergierekening Daarmee liggen zowel de kosten als de baten bij dezelfde rechtspersoon Dit maakt dat investeringen in zonnepanelen zullen lonen De beschikbaarheid van kapitaal ishiervaakhetprobleemErzijnoverhetalgemeengeeninvesteringsbudgettenvoorenergiebesparingen bij de basisscholen en aan kapitaal is moeilijk te komen

Bijhetbasisonderwijsgeldtookdatmenzichrichtopdekerntakenendepraktijkwijstuitdat die focus ook hard nodig is Zonnepanelen staan ver buiten die kerntaken Toch zijn erprojectenbekendwaarbijerdoormiddelvanouderparticipatieentechniekonderwijstoch zonnepanelen op de daken komen Alleen al vanwege de aanhoudende interesse van oudersenkinderenkanerenigegroeiverwachtwordenbijdebasisscholenDesituatieleent zich voor investeringen via crowdfunding of mogelijkheden met de postcoderoos

Inditrapportisernietgekekennaardesituatiebijdeniet-openbarescholen

Conclusies en aanbevelingen potentieel zonne-energie

Algemeenkangesteldwordendatereengrootpotentieelisvoorzonne-energieinNederlandVoorzonnestroomisdat200ndash400PJenvoorzonnewarmteisdat100-300PJfinaleenergieTer vergelijking dit is ongeveer gelijk met totale energiegebruik van alle huishoudens (anno 2015)

Zonne-energiekenteengrootdraagvlakindesamenlevingMetgunstigeenstabielevoorwaardenzalfinancieringsbereidheidbijparticulierenbedrijvenenfinancierserggrootblijven en zullen zonne-energie technieken een groot succes worden in Nederland

Ruimtelijke mogelijkheden

Hetruimtelijkepotentieelopennaastdedakenisdermategrootdatopwekkingvanstroomof warmte met de zon grote mogelijkheden biedt in Nederland Ruimtelijke beperkingen zijn er vooralsnog niet Alleen al op de Nederlandse daken is 400 km2 geschikt om te gebruiken voor energieopwekking met de zon Naast de daken is er nog veel extra ruimte te vinden op civiele werken zoals parkeerterreinen taluds geluidsschermen en langs wegen en sporen DitzouintheorieruimtebiedenvoorenkelehonderdenGWpzonnestroom(eind2014staaterinNederland1GWp)Voorzonnewarmtegeldthetzelfdeerisvoldoenderuimteomwarmte met zon op te wekken Over het algemeen zullen zonnewarmte en zonnestroom elkaar niet verdringen door ruimtegebrek

Voor de verdere toekomst is het nodig om dit ruimtegebruik op zorsquon wijze te omkaderen dat bestaande eigenaren van zonne-energie systemen zeker kunnen zijn van rendementen ennieuweinitiatiefnemersvoldoendehandelingsperspectiefhebbenoamiddelstransparante en snelle ruimtelijke processen

Ruimtelijk instrumentariumbull Hetgoedkunnenbenuttenvandakruimtemetzonne-energiesystemenkan

in gevaar komen door nieuwe bouwwerken en bomen Dit kan mogelijk in de toekomsttotbeperkingenleidenvanproductievanzonne-energieHollandSolarziet voor de toekomst een ruimtelijk vraagstuk waarin beperking van schaduw doorbouwwerkenenbomenalseenrechtwordtervarendoorparticulierenenbedrijven met zonne-energie Dit gaat mogelijk om meer dan de reguliere inspraak- enbezwaarproceduresOplossingsrichtingenzoudenuitgewerktkunnenwordenhiervoor

bull Binnen bescherm stad- en dorpsgezicht en op monumenten zijn zonne-energie toepassingenmogelijkHiervoorheeftRijkdienstvoorCultureelErfgoedhandreikingen ontwikkeld met als doel de gemeenten een duidelijk afwegingkader bij vergunning te bieden en gebouweigenaren te helpen bij het plan Het verdient aanbevelingdezepublicatiesgoedintezetten

bull Het reserveren van ruimte in woningen voor opslag- en regelapparatuur van warmte en elektriciteit is wezenlijk voor de toekomst In de nieuwbouw zou dit onderdeel kunnen worden van het bouwbesluit In de bestaande bouw zijn hiervoor soms fysieke beperkingen

4140

bull BouwenmetgrootzonpotentieelvraagtaandachtbijverkavelingorieumlntatievandewoningendeinterneruimtevoorinstallatiesRuimtelijkeordeningsinstrumentenzijnhiernognietoptoegerusthoewelinhetdepraktijkwelregelmatigvoorkomtdat gemeenten sturen op zongericht verkavelen De kennis hiervoor is al jaren beschikbaar oa via infoMil

bull Er is een gebrek aan actuele data van energieopwekking en -verbruik per techniek landelijk en per regio of provincie Dit is wel noodzakelijk voor de monitoring en het kunnensturenopenergietransitielandelijkenregionaalOokvoorhetbedrijfslevenisdergelijkeinformatieommarktkanseninteschattenenverdienmodellenoptebaseren Het wordt aanbevolen dit te verbeteren

Extra aandacht voor gemeentelijk ruimtebull Er zijn veel mogelijkheden voor zonnewarmte en zonnestroom op het

maatschappelijkvastgoed(onderwijsgemeenteenprovinciesportzorg)Dezeruimte voor groei kan op korte termijn benut kunnen worden als gemeenten hier meer op sturen Dit kan voor zonnestroom door ofwel zelf projecten te realiseren ofwel daken ter beschikking te stellen Financierbaarheid hiervan zal eenvoudigkunnenwordenalsditpotentieelindevormvangroteprojectenwordtaangeboden

bull Binnenstedelijke bouwwerken van gemeenten zoals parkeergarages en parkeerterreinenbiedeneengrootpotentieelvoorverduurzamingvanenergievoorzieningErwordtveelverwachtvandecombinatiemetelektrischemobiliteit Hier is echter geen sturing op vanuit overheden Het verdient aanbevelingmogelijkesturingofstimuleringhiervoorteonderzoeken

Belemmeringen voor groei

Debelemmeringendieervoorzorgendathetpotentieelinbepaaldesectorenonder-ofonbenutwordtopkortetermijn(tot2020)zijnveelalfinancieelvanaardErisofweleengebrekaanfinancieringofweleristeveelonzekerheidoverfinancieumllerendementenDitgeldtmetnamevoorzonnewarmteVoorzonnestroomishetfinancieumlleenfiscaleinstrumentarium op een enkele sector na voldoende om de uitrol te bevorderen Hierbij is welzekerheidnodigoverfinancieelrendementvaneventueleopvolgervanhetsalderenna2020

Watbetreftzonnewarmteblijftveeltechnischpotentieelonbenutomdatzonnewarmtemomenteel niet kan concurreren met warmte uit fossiele bronnen Dit komt doordat deexternekostenvanfossielebrandstofzoalsmilieuvervuiling(nog)nietindeprijszijnopgenomenmaarookomdathethuidigefinancieumlleinstrumentariumdatditmarktfalenmoet compenseren voor zonnewarmte beperkt is

Kansen voor groei korte en middellange termijn

DegroeiindeparticulieresectorblijftnaarverwachtinggrootDegroeivanzonnepanelenindeparticulieresectoriseengoedvoorbeeldwaarbijoverheidsbeleiddankzijhetsalderen deze groei verwezenlijkt Deze markt zal nog lang kunnen blijven groeien bij eencontinubeleidvandeoverheidDitvraagtweleenbetrouwbareoverheiddiehelderekeuzenmaaktoverhetsalderenBijaanpassingenvanhetbeleidopenergiebelastinginrelatietothetsalderenzullenparticulierenlangjarigezekerheidnodighebbenoverhetrendement op hun aanschaf

Zonnestroomindehuursector(woningcorporaties)zaleenbeteregroeikrijgenalshethuurtellingsysteem wordt aangepast op aanwezigheid van zonnepanelen Dan wordt hetinteressantervoormeerwoningcorporatiesomteinvestereninzonnepanelenToepassingen van zonnewarmte zijn wel al onderdeel van het huurtellingssysteem De gewenste groei van het gebruik van zonnewarmte vraagt gerichte aandacht Wenselijke oplossingenhebbengeenruimtelijkeaspectenditzijnvooralfiscalemaatregeleneneenbeterepositievanzonnewarmteindeSDE+implementatievanenergieprestatielabelsvoorapparatenenverderehandhavingopenergieprestatiesvangebouwenBinnendeuitvoering van het energieakkoord wordt dit momenteel verder uitgewerkt De groei bij de VVE-en is beperkt Dit is nog niet eenvoudig op te lossen de keuzes drijven sterkopdemotivatiedeorganisatiegraadenhetfinancieelvermogenvandeverenigingErzijnwelveleVVE-enactiefomzonnepanelentegaanrealiserenHollandSolarverwachtpas echt groei als er een oplossing komt waarbij VVE-en met gezamenlijke opwekking via de huishoudelijkeaansluitingadministratiefmogensalderenIndeloopvan2015zalblijkenofde ldquopostcoderoosrdquo hiervoor uitkomst biedt VoorhetMKBgeldtnogsterkerdanvoordeparticulierewoonsectordatzonnepanelenenzonneboilersinteressantwordenzodraerzekerheidisovereigenbedrijfsvoering(enlocatie)eneeninteressanteldquoreturnoninvestmentrdquotehalenvaltDitkangerealiseerdworden met een langjarige zekerheid over salderen of enige zekerheid over kansen in de SDE+ bijvoorbeeld door middel van het verhogen van budget op SDE+ Op de daken van onderwijsinstellingen valt nog veel ruimte te vinden en het lijkt om vele redeneninteressantomzonnestroomprojectenterealiserenopscholenIndepraktijkzijn er vooral belemmeringen zoals complexe eigendomsstructuren en afwezigheid van financieringsmogelijkhedenDaarbijhebbenscholeneenstriktetaakopvattingErzijnveelsoortigeoplossingenvoorhandenvancrowdfundingtotenmetcommercieumlleESCOrsquosIndepraktijkhangtderealisatiesterkafvandewilvanindividuenendegekozenoplossingen

Kapitaal

Er is in Nederland kapitaal beschikbaar voor duurzame projecten Banken en pensioenfondsen willen investeren in decentrale opwekking Er is echter geen interesse in kleine projecten en vanwege het decentrale karakter van zonne-energie is het kapitaal moeilijk beschikbaar te krijgen De markt zal hierin zelf oplossingen kunnen vinden zoals het clusteren van projecten Een overheid zou als partner bij onderwijsinstellingen pensioenfondsenenbankendezeproblematiekookkunnenadresseren

4342

Verdere regelgeving

Het inpassen van decentrale duurzame energie vraagt op langere termijn aanpassingen in de fysieke elektrische infrastructuur Hier wordt momenteel op voorgesorteerd Er zijn verschillende aspecten mbt techniek en regelgeving die uitgewerkt worden Er worden momenteel geen dringende knelpunten gezien

Invoedeninwarmtenettenmetzonne-energievraagtaandachtHiervoorzaltechnischenwatbetreftregelgevinggerichtaanmoetenwordengewerktDezemogelijkheidkande groei van de opwek met zonnecollectoren verhogen De nadere details hiervan kunnen worden uitgewerkt met de sector

Bijlage 1 Toelichting financieumlle aspecten markt zonne-energie

kWh prijs DeenergiebelastingisdominantvoordeprijsvanelektriciteitvoordeconsumentDitwordtzichtbaar gemaakt in Figuur 10

Figuur 10 Opbouw kWh prijs per sector NB elektriciteitsprijs kaal is marktprijs Netbeheerderskosten indicatief deze wisselen per regio en per aansluiting

De variabele kosten per verbruikscategorie worden ook nog in tabel vorm gegeven zie Tabel 14

Tabel 14 variabele kWh kosten per categorie (2015)

0 tm 10000 kWh

10001 tm 50000 kWh

50001 tm mln kWh

gt 10 mln kWhparticulier

gt 10 mln kWhzakelijk

Energiebelasting euro 01196 euro 00469 euro 00125 euro 00010 euro 00005Kale kWh prijs euro 00640 euro 00640 euro 00640 euro 00640 euro 00640Duurzame Energie-opslag euro 00036 euro 00046 euro 00012 euro 0000055 euro 0000055Energiebelastingop totaalprijs 66 45 18 2 1

NB In deze variabele kosten zijn niet de vaste netwerk- en systeemkosten verwerkt

Kleinverbruikers tot 10000 kWh jaar hebben het hoogste rendement op zonnepanelen Hierondervallenvoornamelijkhuishoudens(particulierenhuur)eneendeelvanhetMKBKleinverbruikers tot 50000 kWhjaar hebben ook een redelijk rendement mits zij een aansluitinghebbenvanmax380A(endusmogensalderen)ofeenSDE+subsidiekrijgenHieronder vallen veelal onderwijsgebouwen klein publiek vastgoed MKB en agrarische bedrijvenVVE-enmetliftenenventilatievallenookindezecategorieBedrijven met gebruik boven 50000 kWhjaar zullen SDE+ subsidie nodig hebben om zonnepanelen rendabel te maken

Gasprijs

Tabel 15 variabele gasprijzen per categorie 2015 ex netwerkkosten

0 tm 17000 m3

17001 m3 - 1 mln m3

1 - 10 mln m3

gt 10 mln m3

Energiebelastingeurom3 euro 019 euro 007 euro 002 euro 001Kale gasprijs eurom3 euro 062 euro 062 euro 062 euro 062Duurzame Energie Opslag euro 00074 euro 00028 euro 00008 euro 00006Energiebelastingoptotaalprijs 24 24 10 3VoordegasbelastingvaltopdathetpercentagebelastingvoordelagerecategorieeumlnveellagerligtdanvoorelektriciteitAlternatievewarmtetechniekenzijndaardoormindersnelrendabel in vergelijking met reguliere ketels

4544

Salderen Kleinverbruikers(aansluitingentot380A)mogendestroomdieophetnetingevoedwordtopjaarlijksebasisaftrekkenvandestroomdiehetnetonttrokkenwordtZoheeftmennutvanelkeopgewektekWhHetelektriciteitsnetfungeertzoalsbuffervoordenietgebruiktestroomdiezonnepanelenopwekkenDewettelijkebasishiervoorzijndeElektriciteitswetende WBM

Elektriciteitswet1998steltinArtikel31cldquoVoorkleinverbruikers(le3x80A)betaalthet energiebedrijf tot 5000 kWh voor terug-geleverde stroom dezelfde prijs als zij voor geleverdestroominrekeningbrengt(ongeuro007)Voorhetmeerderebetaaltzijeenredelijkeprijs(minimaal70APXongeuro005)rdquo

WetbelastingenopmilieugrondslagsteltinArtikel50lid1en2datbelastingwordtgehevenopldquohetpositievesaldovandeviadeaansluitinggeleverdeelektriciteitminusdeviadeaansluitingingevoedeelektriciteitrdquoBijnietduurzameelektriciteitsopwekkingwordtdit begrensd tot 5000 kWh invoeding

Gemeten over de afschrijfperiode wekt men met zonnepanelen elektriciteit op voor ongeveer 14 centkWh6 Daar de prijs op het voor kleinverbruikers ongeveer 23 cent kWhof15centkWhisissaldereneengoedstimuleringvoorhetaanschaffenvanzonnepanelen

Ditbetekentdatvoordekomendeperiodevooraldehuishoudenshiervanprofiteren

Salderen was tot voor kort alleen geldig voor huiseigenaren en huurders met eigen zonnepanelen Per 2015 is de regeling ook van kracht voor huurders met zonnepanelen die deverhuurderheeftgeplaatst

6 Hierbij wordt uitgegaan van SDE berekeningen voor basisbedrag Zon PV van ECN

SDE+ subsidie NederlandheeftdeSDE+subsidiealslangjarigsubsidiemogelijkheidvoorenergieopwekkingvoorhernieuwbarebronnenzowelelektriciteit-alswarmteproductieMenkanopprojectbasisexploitatiesubsidievoor15jaaraanvragenJaarlijkswordensubsidiebedragenaangepast op basis van door ECN bepaalde onrendabele top per opwekkingtechniek Het totaalbudgetwordtjaarlijksvastgesteld(2013wasdat15mldeuro2014en20153mldeuro)Per jaar zijn er een aantal fasen waarin ingediend kan worden met elke fase een hoger subsidiebedrag Toekenning van projecten gaat tot het budget overschreven is

SDE en zonnestroom De SDE+ subsidie is gericht op grotere projecten niet voor de kleinverbruiker Voor zonne-energie zijn projecten subsidiabel van hoger dan 15 kWp voor zonnestroom en meer dan 100m2 collector oppervlakte voor zonnewarmte systemen In 2013 is er 133 MWp aan zonnestroomprojecten toegekend via de SDE+ In 2013 is 15 MWp daadwerkelijk gerealiseerd met SDE+ subsidie In 2014 is en met oktober 25 MWp met SDE+ gerealiseerd De gegunde projecten in 2013 zijn dus nog maar deels gerealiseerd Ter vergelijking in 2013 zijn in totaal 355 MWp bijgeplaatst volgens CBS In 2014 is in november een massale inschrijving geweest op de laatste fase Tot november zijn573aanvragengedaanmettotaal160MWpvermogenOpdeeerstedagvanfase6(op4novemberjl)zijner2718aanvragengeteldmettotaal1240MWpvermogen

SDE en zonnewarmteZonnewarmte is in 2012 voor het eerst in de SDE gekomen als subsidiabele techniek Er zijn echter nog maar een aantal zonnewarmte projecten tot stand gekomen met SDE subsidie De oorzaken zijn vermoedelijk de hoge ondergrens voor subsidiabele projecten en de relatieveonbekendheidmetdetechniekendesubsidieDeondergrensis100m2collectoroppervlakDatsluiteengrotegroepMKB-ersuitMetnamehotelssportfaciliteitenwellness en veel agrarische bedrijven kunnen niet aanvragen bij de SDE+ daar het collectoroppervlak tussen 25 en 100 m2 ligt

Energie Investeringsaftrek (EIA)DeEnergieInvesteringsaftrek(EIA)iseenfiscaleregelingBedrijvenkunneneendeelvanhuninvesteringskosteninenergiebesparendeenhernieuwbaretechnologieeumlnaftrekkenvanhunfiscalewinstHierdoorbetalenzeminderinkomstenbelastingofvennootschapsbelastingHetgemiddeldebelastingvoordeelvandeEIAis10procentvandeinvesteringskosten

Veel bedrijven maken gebruik van de EIA sinds 2012 gaat dat om duizenden bedrijven die investeren in zonnewarmte of zonnestroom In totaal is er in 2013 voor ruim 200 miljoen geinvesteerd in zonne-energie door bedrijven die EIA aangevraagd worden RVO meldt dat dit met name door agrarische bedrijven wordt gedaan

CombinatievanEIAmetSDE+isnietmogelijksinds2014Menmoetbeslissenwelkeoptiehet best bij de bedrijfsvoering past

De EIA zal voorlopig een interessant instrument zijn om zonne-energie investeringen mee uittelokkenbijbedrijvendiewinstmakenDeondergrensvoorEIAissysteemgroottevan25 kWp

4746

Asbest eraf Zonnepanelen eropVoor agrariers met asbestdaken is er een interessante regeling ldquoAsbest eraf zonnepanelen eroprdquo Dit is een regeling van provincies in samenwerking met het Rijk Deze subsidie mag gecombineerd worden met de SDE+

Btw vrijstellingInjuni2013heefthetEuropesehofbepaalddatdeoverdeaanschafeninstallatiebetaaldebtw kan worden teruggevraagd Dit kan omdat iedereen die tegen vergoeding stroom levert wordtgezienalsbtw-ondernemerParticulierenmoetenontheffingvragenopgrondvandeKleine-ondernemersregeling voor de btw over de terug geleverde energie Door de werking vandekleine-ondernemersregelingbetalenparticuliereeigenarenvanzonnepanelenpasbtw als het per saldo verschuldigde btw-bedrag in een kalenderjaar hoger is dan euro1345 Particuliereeigenarenvanzonnepanelenzullendezegrensindepraktijknietbereikenenkunnendaardooromontheffingvanadministratieveverplichtingenvragen

HetrendementvanzonnepanelenisvoorhuishoudensnoggunstigergewordendoordezemogelijkheidDeadministratievehandelingenzijnnietvooriedereeneenvoudigDezemogelijkheidheeftdaaromookverwarringgegevenopdeconsumentenmarktVerwachtwordt dat men hier snel aan gewend is

De postcoderoos of energiebelastingkorting voor cooumlperatiesNietiedereenheefteeneigendakdatgeschiktisOmparticulierenenMKBzondereigen dak de mogelijkheid te geven ook zonnestroom op te wekken is de zogenaamde postcoderoosregelingontwikkeldInhetEnergieakkoordvandeSERiseenbelastingkortingvan 75 eurocent per kWh afgesproken voor terug levering van hernieuwbare energie door eencooumlperatieofdooreenverenigingvaneigenaren(VvE)Deafspraakisper1januari2014ingevoerdDekortinggeldtalleenwanneerdeopgewekteenergiewordtgebruiktdoor kleinverbruikers waarvan de leden zich binnen de zogenaamde lsquopostcoderoosrsquo (viercijferigepostcodeplusaangrenzendepostcodes)vandecooumlperatieofVvEbevindenenalleenvoorelektriciteitdieaanhetnetwordtgeleverd[BronRapportagevanHernieuwbare Energie RVO]

TotophedenheeftdezeregelinggeengroeiveroorzaaktvanzonnestroomproductiedoorcooumlperatiesDitwordtveroorzaaktdooreencombinatievanadministratievecomplexiteitdeonduidelijkheidoverdekortingsperiodeenhetmoeilijkrondkrijgenvandebusinesscasedoorextrakostenzoalsaansluitingskostenInvesteerdersdeinzenhiervoorterugDeregelingisonlangsverbeterddoorhetterugbrengenvanaansluitingskostenhetverzekerenvan15jaarperiodevandekortingendoorhettoelatenvanondernemersinderegelingHollandSolarverwachtdatderegelinghiermeegaatwerkenvoorcooumlperatiesRuimtevoordergelijke projecten wordt veelal gevonden bij winkelcomplexen kerken scholen of andere utiliteitsgebouwen

Beschikbaarheid van kapitaalDeschaalgroottewaarindegroeivandecentraleplaatsingvanzonnepanelennuzitisteklein voor grote investeringsmaatschappijen waardoor er weinig tot geen grote projecten worden gerealiseerd Een randvoorwaarde voor een pensioenfonds of bank om in duurzameenergieteinvesterenisdathetomeenrelatiefgrotekapitaalinvesteringmoetgaanHetkaraktervanzonnepanelenheeftopditmomentdecomplexiteitdatvooralkleinschalige projecten met elk afzonderlijke contractueel en technisch maatwerk kunnen worden gerealiseerd Het bundelen van panden met homogene contractuele en technische aspecten is nodig voor grote investeerders Het losmaken van dit kapitaal zal nieuwe arrangementen vergen die vragen bundelt

Beschikbaarheid van leningenVia de website wwwikinvesteerslimnl is een energie bespaar lening aan te vragen voor particulierenDitiseenfondsdatinhetlevenisgeroepenvanuithetEnergieakkoordenheeftalsdoelparticuliereninstaattestellenteinvestereninenergiebesparinginclusiefzonnepanelen en zonneboilers

AnderemogelijkhedenzijnGreenLoansenfinancieringviahypotheekleningen

4948

Bijlage 2 Toelichting berekening potentieel zonnewarmte

Cijfers 2013 zijn op basis van CBS Cijfers2020zijnopbasisvaninschattingeninuitvoeringEnergieakkoord(inmiddelsooktevindeninKamerbriefWarmtevisie)naarschattingverdeeltoversectorenCijferover2050huishoudensenutiliteitisberekentopbasisvan

- Roadmap zonnewarmte 2007 Holland Solar

- CBS huishoudenprognoses

- Gemiddeldetapwatervraagperhuishoudenvan300m3aardgasequivalent

- 50vanwarmtapwaterkanmetzonnewarmtegedektwordenDezeisberekendoptotaalvan25PJ(obvinschattinggeschiktedakenenontwikkelingaantalwoningen)Voorruimteverwarmingwordteenpotentieelgeschatvan52PJ(uitgaandevanaantalgeschiktedakenontwikkelingaantalwoningenenbeterewarmteopslag)Inditrapportwordtuitgegaanvan77PJpotentieelinhuishoudens

- 70geschiktdakoppervlakvoorzonnecollectoren[TNOenBeararchitecten2001]

- Ineenalternatieveberekeningwordt40PJbijdrageaanwarmtapwaterbereidinggevonden(uitgaandevanallehuishoudensin2011)en46PJbijdrageaanwoningverwarming(uitgaandevan15vanverwarmingvanallewoningen)

- Deinschattingenpotentieelzonthermischvoorutiliteitvarieumlrenvan2PJ(ECOFYS2007)11PJ(RoadmapZonnewarmte2007)en45PJ(Cloosterman2014)

Cijfer 2050 van industrie is berekend op basis van - BerekeninginIEATask33IVDaarinwordtgestelddat32vandeNederlandse

industrieumllewarmtevraagdoorzonnewarmtegedektkanwordenobvanalyseop12sectorenBijdeberekeningwordtuitgegaanvan15energiebesparingperjaar(conformenergieakkoord)eneengelijkblijvendeindustrie

- AlternatieveinschattingenkomenuitstudiesvanESTIF(Europesebrancheverenigingzonnewarmte)enESTTP(EuropeanSolarThermalTechnologyPlatform)enRVOpublicatieWarmteenKoudeinNederland

- OpbasisvaneeneigenstudievanHollandSolariseenalternatieveinschattinggevondenvan45PJzonnewarmteindeutiliteitDitcijfergaatuitvanmaximaleinzetvanzonnewarmtetechniekeningezondheidszorgsportcultuurenrecreatieentoerisme(hotels)

Literatuur

- Benuttingvanzonne-energieindetuinbouwndasheenstrategischeverkenningWUR2011

- Bouwstenenvoorsociaalndashfactsheetmaatschappelijkvastgoed2011

- Datum25april2014BetreftBeantwoordingKamervragenvanhetlidDik-Faber(ChristenUnie)overdevoortgangvanhetconvenantldquoAsbestdakerafzonnepaneleneroprdquo

- Duurzamewarmteenkoude2008-2020potentieumllenbarriegraveresenbeleidEcofys2007

- EnergieTrend2014ndashECN

- EPIA Market Outlook 2014

- HernieuwbareenergieinNederland2013ndashCBS

- Het energieverbruik voor warmte afgeleid uit de Energiebalans CBS 2010

- HetpotentieelvanPVopdakenengevelsinNederlandCEDelft-februari1997

- KamerbriefWarmtevisieministerKamp02-04-2015referentieDGETM-ED15042827

- KoudeenWarmteinNederlandNationaalExpertisecentrumWarmtehttpwwwrvonlonderwerpenduurzaam-ondernemenduurzame-energie-opwekkennationaal-expertisecentrum-warmtewarmtecijfers januari 2013 RVO Nederland

- PotentialforSolarHeatinIndustrialProcessesIEAtask33IV2008

- PotentialofSolarThermalinEuropendashESTIF

- PVpotentieelstudieHetpotentieelvanzonnestroomindegebouwdeomgevingvan Nederland- DNV GL augustus 2014

- Raming maatschappelijke kosten van ruimtegebruik door het verkeer Ministerie Verkeer en Waterstaat adviesdienst Verkeer en Vervoer 2000

- Rapportage Hernieuwbare Energie RVO

- Versterking van de Nederlandse Energiesector Ecofys 2010

- Zonne-energieplannen en monumenten wegwijzer voor vergunningverleners Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonne-energie en uw monument wegwijzer voor eigenaren en huurders Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonne-energie in de historische omgeving groene gids Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonnewarmte een duurzame toekomst voor warmte en koude in NL Marcel Cloosterman augustus 2014

5150

52

Korte Elisabethstraat 63511 JG UTRECHTNederland

+31(0)302328008hollandsolarhollandsolarnlwwwhollandsolarnl

• _Ref405823173
• _Ref404280813
• _Ref404284250
• _Ref414171328
• _Ref414171306
• _Ref405823142
• _Ref405823150
• _Ref405823205
• _Ref423611428
• _Ref423611433
• _Ref404281853
• _Ref419558763
• _Ref405751564
• _Ref404628328
• _Ref404874034
• hgjdgxs
• _Ref405822566
• _Ref414115828
• _Ref405826809
• _Ref405826816
• _Ref404871298
• ho7ea189wih5m
• hax2szl62zcl8
• _Ref404881914
• _Ref423610973
• _Ref423611247
• _Ref423611259
• _Ref423611281
• _Ref423611315
• _Ref423611330
• _Ref404874093
• _Ref404874120
• _Ref404874132
• _Ref414181969
• _Ref404874063
• _Ref404873534
• hmo2g9zy4s5df
• _Ref406355484
• hkchj0vhoxkgy
• hnewhf4an1u9o
• h82yp4zdna8yy
• h20v0j3qacub2
• h2jdox65fkzfj
• hxa72rbjyz8ei
• hjr4v9ljue2on
• hai4nruq8gnog
• hynmsw35nwcg6
• h9bfapq4x5quo
• hwjzbmhz6nhx7
• h1fob9te
• hdpodf6hd1y4r
• hbmr0nz1352sy
• h3dy6vkm
• h1t3h5sf
• hciy7c818awjh
• h2wiwkg2p08fj
• hp6ja1ymmf5ah
• ht8cj61qisqz1
• hler15y6jsfh
• _Ref405826052
• _Ref405826059
• _Ref405826091
• _Ref297820305
• h3okoskabvdf7
• _Ref414180310
• _Ref419465901
• _Ref404597162
• _Ref404873983
• h72r80rtdv0dm
• h2et92p0
• _Ref403935885

3736

86 Groot Vastgoed Privaat

In Nederland is er een aantal grote vastgoedspelers zoals pensioenfondsen Corio Schiphol RealEstateMVGMenNSVastgoedHetbouwbesluitlegteenbelangrijkeenergieambitiein de nieuwbouw van vastgoed Toename de toepassing van zonnepanelen is in deze sector vooralteverwachtenindenieuwbouwEchternieuwbouwismomenteelbijnastilgelegddoorderecessieHetisonduidelijkhoelangdezesituatieblijftvoortbestaan

Op een aantal uitzonderingen na zijn in deze markt nog weinig grote investeringen gedaan indetoepassingvanzonnepanelenHierligtmogelijkweleentoekomstigverdienmodelvan het inclusief verhuren van objecten Ook het maatschappelijk verantwoorde karakter van groene kantoren is een drijfveer die vastgoedbedrijven kan prikkelen om in zonnepanelen te investeren Een cultuuromslag naar duurzaam en een andere kijk op de verhuurdersmarkt naar inclusief is hier voor nodig

Het verduurzamen en transformeren en zoeken van nieuwe business modellen met stakeholder involvement is een nieuw issue in een deel van de vastgoedmarkt Dit wordt veroorzaaktdoordeleegstandenrecessieproblematiekEnerzijdsleidtderecessietoteen onmogelijkheid tot investeren wegens het moeten afwaarderen van het vastgoed Anderzijdswordthierookeentoekomstigekansgezienvoorverduurzaming

Verwacht wordt dat de mogelijkheden van de postcoderoos enige groei in deze sector kunnen veroorzaken denk bijvoorbeeld aan winkelcentra Hoe deze kansen zich vertalen in eenpotentielegroeivandeafzetvanzonnepanelenindezesectorisniettevoorspellen

87 ESCO

DeESCO(EnergyServiceCompany)iseenentiteitdiedeinvesteringdoetvandezonnepanelenvoorbijvoorbeeldhuurwoningenvaneenwoningcorporatieDebatenvandezonnepanelenkomen(deels)terugbijdeESCOdoorhetdoorberekenenvandeinvesteringvia verhoging van de servicekosten De huurder kan gebruik maken van het salderen en heeftdaardooreenlagereenergierekeningDewoningcorporatiehoefthierdoornietteinvesterenenhetrisicotedragenendehuurderheeftmeervoorspelbareenvaakooklagere kosten aan energie

VerwachtwordtdatdezeESCO-constructieookvooranderesectoreneenoplossingkanbieden om de kosten en baten van de huurder en verhuurder bij elkaar te brengen Het verbindenvankennisaandemarktishiereenkritischesuccesfactoraangeziendoordecomplexiteit van de regelgeving de contracten niet makkelijk door de markt alleen kunnen worden opgelost

88 Ziekenhuizen en zorginstellingen

Ziekenhuizen en zorginstellingen worden niet als een groeisector voor zonnepanelen gezien Dehoofdredenhiervoorisdatziekenhuizenaloplossingenhebbenvoorautonomeoff-gridbedrijfszekere energievoorziening Zonnestroom past op korte termijn niet in dat model Opdelangeretermijnzoudecombinatievanzonnepanelenengroteaccursquostechnischeenoplossingkunnenbiedenmaarvoorlopiglijktdatfinancieeloninteressant

Ookzorginstellingenhebbendeprimairefunctietotzorgverlenenenhebbenmeestalniet de mogelijkheid kapitaal vrij te maken voor investeren in duurzaamheid Mocht in dezesectorwelkapitaalbeschikbaarkomendaniserincombinatiemetdeSDEweleenmogelijkheidomkostentebesparenDepotentiehiervanislastiginteschatten

89 Potentieel op overheidsvastgoed

Er is 21 km2potentieelbenutbaardakoppervlakopoverheidsvastgoedenerisveelaandacht voor het verduurzamen ervan In 2018 moet nieuwbouw van overheidsgebouwen energieneutraal gedaan worden Het ligt ook voor de hand dat de landelijke en lokale overheidinvesteertindeduurzaamheidvanhaarvastgoedIndepraktijkiserechtereen aantal hindernissen dat de groei van duurzame toepassingen op overheidsdaken tegenhoudinformatieoverdepandenisvaakniettoegankelijkofnietbeschikbaarhetbezit is niet duidelijk in kaart de energierekeningen zijn complex of onvindbaar en vaak isdeinformatieverspreidoververschillendeafdelingenZowelbijnetbeheerdersalsbijenergieleveranciersisdeadministratieopoverheidsvastgoedlangnietaltijdeenduidigDitbetekentdatmeninpraktijkweiniginzichtheeftinhethistorischenergieverbruikeniserdoorontbrekendenulmetingmoeilijkeenbesparingsplanrondtekrijgenDaarbijisertechnischeinformatienodigvoordeengineering van een zonnepanelen systeem Aangezien veelinformatieontbreektishetlastigaanbiedingenuitdemarkttekrijgendiegoedvergelijkbaar zijn

3938

810 Overheidsvastgoed onderwijs

Het onderwijs kan men onderverdelen in kleinverbruik en grootverbruik van energie Onderwijsinstellingen zoals universiteiten het beroepsonderwijs en het middelbaar onderwijshebbenmeestaleengrootverbruikersaansluitingZijinvesterendaaromzeldenin zonnepanelen omdat de kale energieprijs laag ligt en het investeringsbedrag daardoor tehoogisHetaanvragenvanSDE+subsidieofhetgebruikmakenvaninitiatievenmetcooumlperatiesindebuurtzoueenmogelijkheidbiedenIndepraktijkwordthiermomenteelweinig van verwacht omdat onderwijs zich richt op de kerntaken Om hierin beweging krijgen zal er naar andere arrangementen moeten worden gezocht

Het basisonderwijs valt in de categorie kleinverbruiker met een verbruik dat vaak onder de50000kWhjaarligtZonnepanelenzijndusfinancieelinteressantHeteigendomvan schoolgebouwen kent een complexe structuur Het juridisch eigendom van de openbarescholenligtbijdegemeenteveelalgeregeldviaeenstichtingEenstichtingdiehetjuridischeigendomheeftvaneenobjectwaarbijdegemeentezgclaimrechtheeftzorgtzolangdestichtingactiefisvoorhetonderhoudDeStichtingbetaaltookdeenergierekening Daarmee liggen zowel de kosten als de baten bij dezelfde rechtspersoon Dit maakt dat investeringen in zonnepanelen zullen lonen De beschikbaarheid van kapitaal ishiervaakhetprobleemErzijnoverhetalgemeengeeninvesteringsbudgettenvoorenergiebesparingen bij de basisscholen en aan kapitaal is moeilijk te komen

Bijhetbasisonderwijsgeldtookdatmenzichrichtopdekerntakenendepraktijkwijstuitdat die focus ook hard nodig is Zonnepanelen staan ver buiten die kerntaken Toch zijn erprojectenbekendwaarbijerdoormiddelvanouderparticipatieentechniekonderwijstoch zonnepanelen op de daken komen Alleen al vanwege de aanhoudende interesse van oudersenkinderenkanerenigegroeiverwachtwordenbijdebasisscholenDesituatieleent zich voor investeringen via crowdfunding of mogelijkheden met de postcoderoos

Inditrapportisernietgekekennaardesituatiebijdeniet-openbarescholen

Conclusies en aanbevelingen potentieel zonne-energie

Algemeenkangesteldwordendatereengrootpotentieelisvoorzonne-energieinNederlandVoorzonnestroomisdat200ndash400PJenvoorzonnewarmteisdat100-300PJfinaleenergieTer vergelijking dit is ongeveer gelijk met totale energiegebruik van alle huishoudens (anno 2015)

Zonne-energiekenteengrootdraagvlakindesamenlevingMetgunstigeenstabielevoorwaardenzalfinancieringsbereidheidbijparticulierenbedrijvenenfinancierserggrootblijven en zullen zonne-energie technieken een groot succes worden in Nederland

Ruimtelijke mogelijkheden

Hetruimtelijkepotentieelopennaastdedakenisdermategrootdatopwekkingvanstroomof warmte met de zon grote mogelijkheden biedt in Nederland Ruimtelijke beperkingen zijn er vooralsnog niet Alleen al op de Nederlandse daken is 400 km2 geschikt om te gebruiken voor energieopwekking met de zon Naast de daken is er nog veel extra ruimte te vinden op civiele werken zoals parkeerterreinen taluds geluidsschermen en langs wegen en sporen DitzouintheorieruimtebiedenvoorenkelehonderdenGWpzonnestroom(eind2014staaterinNederland1GWp)Voorzonnewarmtegeldthetzelfdeerisvoldoenderuimteomwarmte met zon op te wekken Over het algemeen zullen zonnewarmte en zonnestroom elkaar niet verdringen door ruimtegebrek

Voor de verdere toekomst is het nodig om dit ruimtegebruik op zorsquon wijze te omkaderen dat bestaande eigenaren van zonne-energie systemen zeker kunnen zijn van rendementen ennieuweinitiatiefnemersvoldoendehandelingsperspectiefhebbenoamiddelstransparante en snelle ruimtelijke processen

Ruimtelijk instrumentariumbull Hetgoedkunnenbenuttenvandakruimtemetzonne-energiesystemenkan

in gevaar komen door nieuwe bouwwerken en bomen Dit kan mogelijk in de toekomsttotbeperkingenleidenvanproductievanzonne-energieHollandSolarziet voor de toekomst een ruimtelijk vraagstuk waarin beperking van schaduw doorbouwwerkenenbomenalseenrechtwordtervarendoorparticulierenenbedrijven met zonne-energie Dit gaat mogelijk om meer dan de reguliere inspraak- enbezwaarproceduresOplossingsrichtingenzoudenuitgewerktkunnenwordenhiervoor

bull Binnen bescherm stad- en dorpsgezicht en op monumenten zijn zonne-energie toepassingenmogelijkHiervoorheeftRijkdienstvoorCultureelErfgoedhandreikingen ontwikkeld met als doel de gemeenten een duidelijk afwegingkader bij vergunning te bieden en gebouweigenaren te helpen bij het plan Het verdient aanbevelingdezepublicatiesgoedintezetten

bull Het reserveren van ruimte in woningen voor opslag- en regelapparatuur van warmte en elektriciteit is wezenlijk voor de toekomst In de nieuwbouw zou dit onderdeel kunnen worden van het bouwbesluit In de bestaande bouw zijn hiervoor soms fysieke beperkingen

4140

bull BouwenmetgrootzonpotentieelvraagtaandachtbijverkavelingorieumlntatievandewoningendeinterneruimtevoorinstallatiesRuimtelijkeordeningsinstrumentenzijnhiernognietoptoegerusthoewelinhetdepraktijkwelregelmatigvoorkomtdat gemeenten sturen op zongericht verkavelen De kennis hiervoor is al jaren beschikbaar oa via infoMil

bull Er is een gebrek aan actuele data van energieopwekking en -verbruik per techniek landelijk en per regio of provincie Dit is wel noodzakelijk voor de monitoring en het kunnensturenopenergietransitielandelijkenregionaalOokvoorhetbedrijfslevenisdergelijkeinformatieommarktkanseninteschattenenverdienmodellenoptebaseren Het wordt aanbevolen dit te verbeteren

Extra aandacht voor gemeentelijk ruimtebull Er zijn veel mogelijkheden voor zonnewarmte en zonnestroom op het

maatschappelijkvastgoed(onderwijsgemeenteenprovinciesportzorg)Dezeruimte voor groei kan op korte termijn benut kunnen worden als gemeenten hier meer op sturen Dit kan voor zonnestroom door ofwel zelf projecten te realiseren ofwel daken ter beschikking te stellen Financierbaarheid hiervan zal eenvoudigkunnenwordenalsditpotentieelindevormvangroteprojectenwordtaangeboden

bull Binnenstedelijke bouwwerken van gemeenten zoals parkeergarages en parkeerterreinenbiedeneengrootpotentieelvoorverduurzamingvanenergievoorzieningErwordtveelverwachtvandecombinatiemetelektrischemobiliteit Hier is echter geen sturing op vanuit overheden Het verdient aanbevelingmogelijkesturingofstimuleringhiervoorteonderzoeken

Belemmeringen voor groei

Debelemmeringendieervoorzorgendathetpotentieelinbepaaldesectorenonder-ofonbenutwordtopkortetermijn(tot2020)zijnveelalfinancieelvanaardErisofweleengebrekaanfinancieringofweleristeveelonzekerheidoverfinancieumllerendementenDitgeldtmetnamevoorzonnewarmteVoorzonnestroomishetfinancieumlleenfiscaleinstrumentarium op een enkele sector na voldoende om de uitrol te bevorderen Hierbij is welzekerheidnodigoverfinancieelrendementvaneventueleopvolgervanhetsalderenna2020

Watbetreftzonnewarmteblijftveeltechnischpotentieelonbenutomdatzonnewarmtemomenteel niet kan concurreren met warmte uit fossiele bronnen Dit komt doordat deexternekostenvanfossielebrandstofzoalsmilieuvervuiling(nog)nietindeprijszijnopgenomenmaarookomdathethuidigefinancieumlleinstrumentariumdatditmarktfalenmoet compenseren voor zonnewarmte beperkt is

Kansen voor groei korte en middellange termijn

DegroeiindeparticulieresectorblijftnaarverwachtinggrootDegroeivanzonnepanelenindeparticulieresectoriseengoedvoorbeeldwaarbijoverheidsbeleiddankzijhetsalderen deze groei verwezenlijkt Deze markt zal nog lang kunnen blijven groeien bij eencontinubeleidvandeoverheidDitvraagtweleenbetrouwbareoverheiddiehelderekeuzenmaaktoverhetsalderenBijaanpassingenvanhetbeleidopenergiebelastinginrelatietothetsalderenzullenparticulierenlangjarigezekerheidnodighebbenoverhetrendement op hun aanschaf

Zonnestroomindehuursector(woningcorporaties)zaleenbeteregroeikrijgenalshethuurtellingsysteem wordt aangepast op aanwezigheid van zonnepanelen Dan wordt hetinteressantervoormeerwoningcorporatiesomteinvestereninzonnepanelenToepassingen van zonnewarmte zijn wel al onderdeel van het huurtellingssysteem De gewenste groei van het gebruik van zonnewarmte vraagt gerichte aandacht Wenselijke oplossingenhebbengeenruimtelijkeaspectenditzijnvooralfiscalemaatregeleneneenbeterepositievanzonnewarmteindeSDE+implementatievanenergieprestatielabelsvoorapparatenenverderehandhavingopenergieprestatiesvangebouwenBinnendeuitvoering van het energieakkoord wordt dit momenteel verder uitgewerkt De groei bij de VVE-en is beperkt Dit is nog niet eenvoudig op te lossen de keuzes drijven sterkopdemotivatiedeorganisatiegraadenhetfinancieelvermogenvandeverenigingErzijnwelveleVVE-enactiefomzonnepanelentegaanrealiserenHollandSolarverwachtpas echt groei als er een oplossing komt waarbij VVE-en met gezamenlijke opwekking via de huishoudelijkeaansluitingadministratiefmogensalderenIndeloopvan2015zalblijkenofde ldquopostcoderoosrdquo hiervoor uitkomst biedt VoorhetMKBgeldtnogsterkerdanvoordeparticulierewoonsectordatzonnepanelenenzonneboilersinteressantwordenzodraerzekerheidisovereigenbedrijfsvoering(enlocatie)eneeninteressanteldquoreturnoninvestmentrdquotehalenvaltDitkangerealiseerdworden met een langjarige zekerheid over salderen of enige zekerheid over kansen in de SDE+ bijvoorbeeld door middel van het verhogen van budget op SDE+ Op de daken van onderwijsinstellingen valt nog veel ruimte te vinden en het lijkt om vele redeneninteressantomzonnestroomprojectenterealiserenopscholenIndepraktijkzijn er vooral belemmeringen zoals complexe eigendomsstructuren en afwezigheid van financieringsmogelijkhedenDaarbijhebbenscholeneenstriktetaakopvattingErzijnveelsoortigeoplossingenvoorhandenvancrowdfundingtotenmetcommercieumlleESCOrsquosIndepraktijkhangtderealisatiesterkafvandewilvanindividuenendegekozenoplossingen

Kapitaal

Er is in Nederland kapitaal beschikbaar voor duurzame projecten Banken en pensioenfondsen willen investeren in decentrale opwekking Er is echter geen interesse in kleine projecten en vanwege het decentrale karakter van zonne-energie is het kapitaal moeilijk beschikbaar te krijgen De markt zal hierin zelf oplossingen kunnen vinden zoals het clusteren van projecten Een overheid zou als partner bij onderwijsinstellingen pensioenfondsenenbankendezeproblematiekookkunnenadresseren

4342

Verdere regelgeving

Het inpassen van decentrale duurzame energie vraagt op langere termijn aanpassingen in de fysieke elektrische infrastructuur Hier wordt momenteel op voorgesorteerd Er zijn verschillende aspecten mbt techniek en regelgeving die uitgewerkt worden Er worden momenteel geen dringende knelpunten gezien

Invoedeninwarmtenettenmetzonne-energievraagtaandachtHiervoorzaltechnischenwatbetreftregelgevinggerichtaanmoetenwordengewerktDezemogelijkheidkande groei van de opwek met zonnecollectoren verhogen De nadere details hiervan kunnen worden uitgewerkt met de sector

Bijlage 1 Toelichting financieumlle aspecten markt zonne-energie

kWh prijs DeenergiebelastingisdominantvoordeprijsvanelektriciteitvoordeconsumentDitwordtzichtbaar gemaakt in Figuur 10

Figuur 10 Opbouw kWh prijs per sector NB elektriciteitsprijs kaal is marktprijs Netbeheerderskosten indicatief deze wisselen per regio en per aansluiting

De variabele kosten per verbruikscategorie worden ook nog in tabel vorm gegeven zie Tabel 14

Tabel 14 variabele kWh kosten per categorie (2015)

0 tm 10000 kWh

10001 tm 50000 kWh

50001 tm mln kWh

gt 10 mln kWhparticulier

gt 10 mln kWhzakelijk

Energiebelasting euro 01196 euro 00469 euro 00125 euro 00010 euro 00005Kale kWh prijs euro 00640 euro 00640 euro 00640 euro 00640 euro 00640Duurzame Energie-opslag euro 00036 euro 00046 euro 00012 euro 0000055 euro 0000055Energiebelastingop totaalprijs 66 45 18 2 1

NB In deze variabele kosten zijn niet de vaste netwerk- en systeemkosten verwerkt

Kleinverbruikers tot 10000 kWh jaar hebben het hoogste rendement op zonnepanelen Hierondervallenvoornamelijkhuishoudens(particulierenhuur)eneendeelvanhetMKBKleinverbruikers tot 50000 kWhjaar hebben ook een redelijk rendement mits zij een aansluitinghebbenvanmax380A(endusmogensalderen)ofeenSDE+subsidiekrijgenHieronder vallen veelal onderwijsgebouwen klein publiek vastgoed MKB en agrarische bedrijvenVVE-enmetliftenenventilatievallenookindezecategorieBedrijven met gebruik boven 50000 kWhjaar zullen SDE+ subsidie nodig hebben om zonnepanelen rendabel te maken

Gasprijs

Tabel 15 variabele gasprijzen per categorie 2015 ex netwerkkosten

0 tm 17000 m3

17001 m3 - 1 mln m3

1 - 10 mln m3

gt 10 mln m3

Energiebelastingeurom3 euro 019 euro 007 euro 002 euro 001Kale gasprijs eurom3 euro 062 euro 062 euro 062 euro 062Duurzame Energie Opslag euro 00074 euro 00028 euro 00008 euro 00006Energiebelastingoptotaalprijs 24 24 10 3VoordegasbelastingvaltopdathetpercentagebelastingvoordelagerecategorieeumlnveellagerligtdanvoorelektriciteitAlternatievewarmtetechniekenzijndaardoormindersnelrendabel in vergelijking met reguliere ketels

4544

Salderen Kleinverbruikers(aansluitingentot380A)mogendestroomdieophetnetingevoedwordtopjaarlijksebasisaftrekkenvandestroomdiehetnetonttrokkenwordtZoheeftmennutvanelkeopgewektekWhHetelektriciteitsnetfungeertzoalsbuffervoordenietgebruiktestroomdiezonnepanelenopwekkenDewettelijkebasishiervoorzijndeElektriciteitswetende WBM

Elektriciteitswet1998steltinArtikel31cldquoVoorkleinverbruikers(le3x80A)betaalthet energiebedrijf tot 5000 kWh voor terug-geleverde stroom dezelfde prijs als zij voor geleverdestroominrekeningbrengt(ongeuro007)Voorhetmeerderebetaaltzijeenredelijkeprijs(minimaal70APXongeuro005)rdquo

WetbelastingenopmilieugrondslagsteltinArtikel50lid1en2datbelastingwordtgehevenopldquohetpositievesaldovandeviadeaansluitinggeleverdeelektriciteitminusdeviadeaansluitingingevoedeelektriciteitrdquoBijnietduurzameelektriciteitsopwekkingwordtdit begrensd tot 5000 kWh invoeding

Gemeten over de afschrijfperiode wekt men met zonnepanelen elektriciteit op voor ongeveer 14 centkWh6 Daar de prijs op het voor kleinverbruikers ongeveer 23 cent kWhof15centkWhisissaldereneengoedstimuleringvoorhetaanschaffenvanzonnepanelen

Ditbetekentdatvoordekomendeperiodevooraldehuishoudenshiervanprofiteren

Salderen was tot voor kort alleen geldig voor huiseigenaren en huurders met eigen zonnepanelen Per 2015 is de regeling ook van kracht voor huurders met zonnepanelen die deverhuurderheeftgeplaatst

6 Hierbij wordt uitgegaan van SDE berekeningen voor basisbedrag Zon PV van ECN

SDE+ subsidie NederlandheeftdeSDE+subsidiealslangjarigsubsidiemogelijkheidvoorenergieopwekkingvoorhernieuwbarebronnenzowelelektriciteit-alswarmteproductieMenkanopprojectbasisexploitatiesubsidievoor15jaaraanvragenJaarlijkswordensubsidiebedragenaangepast op basis van door ECN bepaalde onrendabele top per opwekkingtechniek Het totaalbudgetwordtjaarlijksvastgesteld(2013wasdat15mldeuro2014en20153mldeuro)Per jaar zijn er een aantal fasen waarin ingediend kan worden met elke fase een hoger subsidiebedrag Toekenning van projecten gaat tot het budget overschreven is

SDE en zonnestroom De SDE+ subsidie is gericht op grotere projecten niet voor de kleinverbruiker Voor zonne-energie zijn projecten subsidiabel van hoger dan 15 kWp voor zonnestroom en meer dan 100m2 collector oppervlakte voor zonnewarmte systemen In 2013 is er 133 MWp aan zonnestroomprojecten toegekend via de SDE+ In 2013 is 15 MWp daadwerkelijk gerealiseerd met SDE+ subsidie In 2014 is en met oktober 25 MWp met SDE+ gerealiseerd De gegunde projecten in 2013 zijn dus nog maar deels gerealiseerd Ter vergelijking in 2013 zijn in totaal 355 MWp bijgeplaatst volgens CBS In 2014 is in november een massale inschrijving geweest op de laatste fase Tot november zijn573aanvragengedaanmettotaal160MWpvermogenOpdeeerstedagvanfase6(op4novemberjl)zijner2718aanvragengeteldmettotaal1240MWpvermogen

SDE en zonnewarmteZonnewarmte is in 2012 voor het eerst in de SDE gekomen als subsidiabele techniek Er zijn echter nog maar een aantal zonnewarmte projecten tot stand gekomen met SDE subsidie De oorzaken zijn vermoedelijk de hoge ondergrens voor subsidiabele projecten en de relatieveonbekendheidmetdetechniekendesubsidieDeondergrensis100m2collectoroppervlakDatsluiteengrotegroepMKB-ersuitMetnamehotelssportfaciliteitenwellness en veel agrarische bedrijven kunnen niet aanvragen bij de SDE+ daar het collectoroppervlak tussen 25 en 100 m2 ligt

Energie Investeringsaftrek (EIA)DeEnergieInvesteringsaftrek(EIA)iseenfiscaleregelingBedrijvenkunneneendeelvanhuninvesteringskosteninenergiebesparendeenhernieuwbaretechnologieeumlnaftrekkenvanhunfiscalewinstHierdoorbetalenzeminderinkomstenbelastingofvennootschapsbelastingHetgemiddeldebelastingvoordeelvandeEIAis10procentvandeinvesteringskosten

Veel bedrijven maken gebruik van de EIA sinds 2012 gaat dat om duizenden bedrijven die investeren in zonnewarmte of zonnestroom In totaal is er in 2013 voor ruim 200 miljoen geinvesteerd in zonne-energie door bedrijven die EIA aangevraagd worden RVO meldt dat dit met name door agrarische bedrijven wordt gedaan

CombinatievanEIAmetSDE+isnietmogelijksinds2014Menmoetbeslissenwelkeoptiehet best bij de bedrijfsvoering past

De EIA zal voorlopig een interessant instrument zijn om zonne-energie investeringen mee uittelokkenbijbedrijvendiewinstmakenDeondergrensvoorEIAissysteemgroottevan25 kWp

4746

Asbest eraf Zonnepanelen eropVoor agrariers met asbestdaken is er een interessante regeling ldquoAsbest eraf zonnepanelen eroprdquo Dit is een regeling van provincies in samenwerking met het Rijk Deze subsidie mag gecombineerd worden met de SDE+

Btw vrijstellingInjuni2013heefthetEuropesehofbepaalddatdeoverdeaanschafeninstallatiebetaaldebtw kan worden teruggevraagd Dit kan omdat iedereen die tegen vergoeding stroom levert wordtgezienalsbtw-ondernemerParticulierenmoetenontheffingvragenopgrondvandeKleine-ondernemersregeling voor de btw over de terug geleverde energie Door de werking vandekleine-ondernemersregelingbetalenparticuliereeigenarenvanzonnepanelenpasbtw als het per saldo verschuldigde btw-bedrag in een kalenderjaar hoger is dan euro1345 Particuliereeigenarenvanzonnepanelenzullendezegrensindepraktijknietbereikenenkunnendaardooromontheffingvanadministratieveverplichtingenvragen

HetrendementvanzonnepanelenisvoorhuishoudensnoggunstigergewordendoordezemogelijkheidDeadministratievehandelingenzijnnietvooriedereeneenvoudigDezemogelijkheidheeftdaaromookverwarringgegevenopdeconsumentenmarktVerwachtwordt dat men hier snel aan gewend is

De postcoderoos of energiebelastingkorting voor cooumlperatiesNietiedereenheefteeneigendakdatgeschiktisOmparticulierenenMKBzondereigen dak de mogelijkheid te geven ook zonnestroom op te wekken is de zogenaamde postcoderoosregelingontwikkeldInhetEnergieakkoordvandeSERiseenbelastingkortingvan 75 eurocent per kWh afgesproken voor terug levering van hernieuwbare energie door eencooumlperatieofdooreenverenigingvaneigenaren(VvE)Deafspraakisper1januari2014ingevoerdDekortinggeldtalleenwanneerdeopgewekteenergiewordtgebruiktdoor kleinverbruikers waarvan de leden zich binnen de zogenaamde lsquopostcoderoosrsquo (viercijferigepostcodeplusaangrenzendepostcodes)vandecooumlperatieofVvEbevindenenalleenvoorelektriciteitdieaanhetnetwordtgeleverd[BronRapportagevanHernieuwbare Energie RVO]

TotophedenheeftdezeregelinggeengroeiveroorzaaktvanzonnestroomproductiedoorcooumlperatiesDitwordtveroorzaaktdooreencombinatievanadministratievecomplexiteitdeonduidelijkheidoverdekortingsperiodeenhetmoeilijkrondkrijgenvandebusinesscasedoorextrakostenzoalsaansluitingskostenInvesteerdersdeinzenhiervoorterugDeregelingisonlangsverbeterddoorhetterugbrengenvanaansluitingskostenhetverzekerenvan15jaarperiodevandekortingendoorhettoelatenvanondernemersinderegelingHollandSolarverwachtdatderegelinghiermeegaatwerkenvoorcooumlperatiesRuimtevoordergelijke projecten wordt veelal gevonden bij winkelcomplexen kerken scholen of andere utiliteitsgebouwen

Beschikbaarheid van kapitaalDeschaalgroottewaarindegroeivandecentraleplaatsingvanzonnepanelennuzitisteklein voor grote investeringsmaatschappijen waardoor er weinig tot geen grote projecten worden gerealiseerd Een randvoorwaarde voor een pensioenfonds of bank om in duurzameenergieteinvesterenisdathetomeenrelatiefgrotekapitaalinvesteringmoetgaanHetkaraktervanzonnepanelenheeftopditmomentdecomplexiteitdatvooralkleinschalige projecten met elk afzonderlijke contractueel en technisch maatwerk kunnen worden gerealiseerd Het bundelen van panden met homogene contractuele en technische aspecten is nodig voor grote investeerders Het losmaken van dit kapitaal zal nieuwe arrangementen vergen die vragen bundelt

Beschikbaarheid van leningenVia de website wwwikinvesteerslimnl is een energie bespaar lening aan te vragen voor particulierenDitiseenfondsdatinhetlevenisgeroepenvanuithetEnergieakkoordenheeftalsdoelparticuliereninstaattestellenteinvestereninenergiebesparinginclusiefzonnepanelen en zonneboilers

AnderemogelijkhedenzijnGreenLoansenfinancieringviahypotheekleningen

4948

Bijlage 2 Toelichting berekening potentieel zonnewarmte

Cijfers 2013 zijn op basis van CBS Cijfers2020zijnopbasisvaninschattingeninuitvoeringEnergieakkoord(inmiddelsooktevindeninKamerbriefWarmtevisie)naarschattingverdeeltoversectorenCijferover2050huishoudensenutiliteitisberekentopbasisvan

- Roadmap zonnewarmte 2007 Holland Solar

- CBS huishoudenprognoses

- Gemiddeldetapwatervraagperhuishoudenvan300m3aardgasequivalent

- 50vanwarmtapwaterkanmetzonnewarmtegedektwordenDezeisberekendoptotaalvan25PJ(obvinschattinggeschiktedakenenontwikkelingaantalwoningen)Voorruimteverwarmingwordteenpotentieelgeschatvan52PJ(uitgaandevanaantalgeschiktedakenontwikkelingaantalwoningenenbeterewarmteopslag)Inditrapportwordtuitgegaanvan77PJpotentieelinhuishoudens

- 70geschiktdakoppervlakvoorzonnecollectoren[TNOenBeararchitecten2001]

- Ineenalternatieveberekeningwordt40PJbijdrageaanwarmtapwaterbereidinggevonden(uitgaandevanallehuishoudensin2011)en46PJbijdrageaanwoningverwarming(uitgaandevan15vanverwarmingvanallewoningen)

- Deinschattingenpotentieelzonthermischvoorutiliteitvarieumlrenvan2PJ(ECOFYS2007)11PJ(RoadmapZonnewarmte2007)en45PJ(Cloosterman2014)

Cijfer 2050 van industrie is berekend op basis van - BerekeninginIEATask33IVDaarinwordtgestelddat32vandeNederlandse

industrieumllewarmtevraagdoorzonnewarmtegedektkanwordenobvanalyseop12sectorenBijdeberekeningwordtuitgegaanvan15energiebesparingperjaar(conformenergieakkoord)eneengelijkblijvendeindustrie

- AlternatieveinschattingenkomenuitstudiesvanESTIF(Europesebrancheverenigingzonnewarmte)enESTTP(EuropeanSolarThermalTechnologyPlatform)enRVOpublicatieWarmteenKoudeinNederland

- OpbasisvaneeneigenstudievanHollandSolariseenalternatieveinschattinggevondenvan45PJzonnewarmteindeutiliteitDitcijfergaatuitvanmaximaleinzetvanzonnewarmtetechniekeningezondheidszorgsportcultuurenrecreatieentoerisme(hotels)

Literatuur

- Benuttingvanzonne-energieindetuinbouwndasheenstrategischeverkenningWUR2011

- Bouwstenenvoorsociaalndashfactsheetmaatschappelijkvastgoed2011

- Datum25april2014BetreftBeantwoordingKamervragenvanhetlidDik-Faber(ChristenUnie)overdevoortgangvanhetconvenantldquoAsbestdakerafzonnepaneleneroprdquo

- Duurzamewarmteenkoude2008-2020potentieumllenbarriegraveresenbeleidEcofys2007

- EnergieTrend2014ndashECN

- EPIA Market Outlook 2014

- HernieuwbareenergieinNederland2013ndashCBS

- Het energieverbruik voor warmte afgeleid uit de Energiebalans CBS 2010

- HetpotentieelvanPVopdakenengevelsinNederlandCEDelft-februari1997

- KamerbriefWarmtevisieministerKamp02-04-2015referentieDGETM-ED15042827

- KoudeenWarmteinNederlandNationaalExpertisecentrumWarmtehttpwwwrvonlonderwerpenduurzaam-ondernemenduurzame-energie-opwekkennationaal-expertisecentrum-warmtewarmtecijfers januari 2013 RVO Nederland

- PotentialforSolarHeatinIndustrialProcessesIEAtask33IV2008

- PotentialofSolarThermalinEuropendashESTIF

- PVpotentieelstudieHetpotentieelvanzonnestroomindegebouwdeomgevingvan Nederland- DNV GL augustus 2014

- Raming maatschappelijke kosten van ruimtegebruik door het verkeer Ministerie Verkeer en Waterstaat adviesdienst Verkeer en Vervoer 2000

- Rapportage Hernieuwbare Energie RVO

- Versterking van de Nederlandse Energiesector Ecofys 2010

- Zonne-energieplannen en monumenten wegwijzer voor vergunningverleners Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonne-energie en uw monument wegwijzer voor eigenaren en huurders Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonne-energie in de historische omgeving groene gids Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonnewarmte een duurzame toekomst voor warmte en koude in NL Marcel Cloosterman augustus 2014

5150

52

Korte Elisabethstraat 63511 JG UTRECHTNederland

+31(0)302328008hollandsolarhollandsolarnlwwwhollandsolarnl

• _Ref405823173
• _Ref404280813
• _Ref404284250
• _Ref414171328
• _Ref414171306
• _Ref405823142
• _Ref405823150
• _Ref405823205
• _Ref423611428
• _Ref423611433
• _Ref404281853
• _Ref419558763
• _Ref405751564
• _Ref404628328
• _Ref404874034
• hgjdgxs
• _Ref405822566
• _Ref414115828
• _Ref405826809
• _Ref405826816
• _Ref404871298
• ho7ea189wih5m
• hax2szl62zcl8
• _Ref404881914
• _Ref423610973
• _Ref423611247
• _Ref423611259
• _Ref423611281
• _Ref423611315
• _Ref423611330
• _Ref404874093
• _Ref404874120
• _Ref404874132
• _Ref414181969
• _Ref404874063
• _Ref404873534
• hmo2g9zy4s5df
• _Ref406355484
• hkchj0vhoxkgy
• hnewhf4an1u9o
• h82yp4zdna8yy
• h20v0j3qacub2
• h2jdox65fkzfj
• hxa72rbjyz8ei
• hjr4v9ljue2on
• hai4nruq8gnog
• hynmsw35nwcg6
• h9bfapq4x5quo
• hwjzbmhz6nhx7
• h1fob9te
• hdpodf6hd1y4r
• hbmr0nz1352sy
• h3dy6vkm
• h1t3h5sf
• hciy7c818awjh
• h2wiwkg2p08fj
• hp6ja1ymmf5ah
• ht8cj61qisqz1
• hler15y6jsfh
• _Ref405826052
• _Ref405826059
• _Ref405826091
• _Ref297820305
• h3okoskabvdf7
• _Ref414180310
• _Ref419465901
• _Ref404597162
• _Ref404873983
• h72r80rtdv0dm
• h2et92p0
• _Ref403935885

3938

810 Overheidsvastgoed onderwijs

Het onderwijs kan men onderverdelen in kleinverbruik en grootverbruik van energie Onderwijsinstellingen zoals universiteiten het beroepsonderwijs en het middelbaar onderwijshebbenmeestaleengrootverbruikersaansluitingZijinvesterendaaromzeldenin zonnepanelen omdat de kale energieprijs laag ligt en het investeringsbedrag daardoor tehoogisHetaanvragenvanSDE+subsidieofhetgebruikmakenvaninitiatievenmetcooumlperatiesindebuurtzoueenmogelijkheidbiedenIndepraktijkwordthiermomenteelweinig van verwacht omdat onderwijs zich richt op de kerntaken Om hierin beweging krijgen zal er naar andere arrangementen moeten worden gezocht

Het basisonderwijs valt in de categorie kleinverbruiker met een verbruik dat vaak onder de50000kWhjaarligtZonnepanelenzijndusfinancieelinteressantHeteigendomvan schoolgebouwen kent een complexe structuur Het juridisch eigendom van de openbarescholenligtbijdegemeenteveelalgeregeldviaeenstichtingEenstichtingdiehetjuridischeigendomheeftvaneenobjectwaarbijdegemeentezgclaimrechtheeftzorgtzolangdestichtingactiefisvoorhetonderhoudDeStichtingbetaaltookdeenergierekening Daarmee liggen zowel de kosten als de baten bij dezelfde rechtspersoon Dit maakt dat investeringen in zonnepanelen zullen lonen De beschikbaarheid van kapitaal ishiervaakhetprobleemErzijnoverhetalgemeengeeninvesteringsbudgettenvoorenergiebesparingen bij de basisscholen en aan kapitaal is moeilijk te komen

Bijhetbasisonderwijsgeldtookdatmenzichrichtopdekerntakenendepraktijkwijstuitdat die focus ook hard nodig is Zonnepanelen staan ver buiten die kerntaken Toch zijn erprojectenbekendwaarbijerdoormiddelvanouderparticipatieentechniekonderwijstoch zonnepanelen op de daken komen Alleen al vanwege de aanhoudende interesse van oudersenkinderenkanerenigegroeiverwachtwordenbijdebasisscholenDesituatieleent zich voor investeringen via crowdfunding of mogelijkheden met de postcoderoos

Inditrapportisernietgekekennaardesituatiebijdeniet-openbarescholen

Conclusies en aanbevelingen potentieel zonne-energie

Algemeenkangesteldwordendatereengrootpotentieelisvoorzonne-energieinNederlandVoorzonnestroomisdat200ndash400PJenvoorzonnewarmteisdat100-300PJfinaleenergieTer vergelijking dit is ongeveer gelijk met totale energiegebruik van alle huishoudens (anno 2015)

Zonne-energiekenteengrootdraagvlakindesamenlevingMetgunstigeenstabielevoorwaardenzalfinancieringsbereidheidbijparticulierenbedrijvenenfinancierserggrootblijven en zullen zonne-energie technieken een groot succes worden in Nederland

Ruimtelijke mogelijkheden

Hetruimtelijkepotentieelopennaastdedakenisdermategrootdatopwekkingvanstroomof warmte met de zon grote mogelijkheden biedt in Nederland Ruimtelijke beperkingen zijn er vooralsnog niet Alleen al op de Nederlandse daken is 400 km2 geschikt om te gebruiken voor energieopwekking met de zon Naast de daken is er nog veel extra ruimte te vinden op civiele werken zoals parkeerterreinen taluds geluidsschermen en langs wegen en sporen DitzouintheorieruimtebiedenvoorenkelehonderdenGWpzonnestroom(eind2014staaterinNederland1GWp)Voorzonnewarmtegeldthetzelfdeerisvoldoenderuimteomwarmte met zon op te wekken Over het algemeen zullen zonnewarmte en zonnestroom elkaar niet verdringen door ruimtegebrek

Voor de verdere toekomst is het nodig om dit ruimtegebruik op zorsquon wijze te omkaderen dat bestaande eigenaren van zonne-energie systemen zeker kunnen zijn van rendementen ennieuweinitiatiefnemersvoldoendehandelingsperspectiefhebbenoamiddelstransparante en snelle ruimtelijke processen

Ruimtelijk instrumentariumbull Hetgoedkunnenbenuttenvandakruimtemetzonne-energiesystemenkan

in gevaar komen door nieuwe bouwwerken en bomen Dit kan mogelijk in de toekomsttotbeperkingenleidenvanproductievanzonne-energieHollandSolarziet voor de toekomst een ruimtelijk vraagstuk waarin beperking van schaduw doorbouwwerkenenbomenalseenrechtwordtervarendoorparticulierenenbedrijven met zonne-energie Dit gaat mogelijk om meer dan de reguliere inspraak- enbezwaarproceduresOplossingsrichtingenzoudenuitgewerktkunnenwordenhiervoor

bull Binnen bescherm stad- en dorpsgezicht en op monumenten zijn zonne-energie toepassingenmogelijkHiervoorheeftRijkdienstvoorCultureelErfgoedhandreikingen ontwikkeld met als doel de gemeenten een duidelijk afwegingkader bij vergunning te bieden en gebouweigenaren te helpen bij het plan Het verdient aanbevelingdezepublicatiesgoedintezetten

bull Het reserveren van ruimte in woningen voor opslag- en regelapparatuur van warmte en elektriciteit is wezenlijk voor de toekomst In de nieuwbouw zou dit onderdeel kunnen worden van het bouwbesluit In de bestaande bouw zijn hiervoor soms fysieke beperkingen

4140

bull BouwenmetgrootzonpotentieelvraagtaandachtbijverkavelingorieumlntatievandewoningendeinterneruimtevoorinstallatiesRuimtelijkeordeningsinstrumentenzijnhiernognietoptoegerusthoewelinhetdepraktijkwelregelmatigvoorkomtdat gemeenten sturen op zongericht verkavelen De kennis hiervoor is al jaren beschikbaar oa via infoMil

bull Er is een gebrek aan actuele data van energieopwekking en -verbruik per techniek landelijk en per regio of provincie Dit is wel noodzakelijk voor de monitoring en het kunnensturenopenergietransitielandelijkenregionaalOokvoorhetbedrijfslevenisdergelijkeinformatieommarktkanseninteschattenenverdienmodellenoptebaseren Het wordt aanbevolen dit te verbeteren

Extra aandacht voor gemeentelijk ruimtebull Er zijn veel mogelijkheden voor zonnewarmte en zonnestroom op het

maatschappelijkvastgoed(onderwijsgemeenteenprovinciesportzorg)Dezeruimte voor groei kan op korte termijn benut kunnen worden als gemeenten hier meer op sturen Dit kan voor zonnestroom door ofwel zelf projecten te realiseren ofwel daken ter beschikking te stellen Financierbaarheid hiervan zal eenvoudigkunnenwordenalsditpotentieelindevormvangroteprojectenwordtaangeboden

bull Binnenstedelijke bouwwerken van gemeenten zoals parkeergarages en parkeerterreinenbiedeneengrootpotentieelvoorverduurzamingvanenergievoorzieningErwordtveelverwachtvandecombinatiemetelektrischemobiliteit Hier is echter geen sturing op vanuit overheden Het verdient aanbevelingmogelijkesturingofstimuleringhiervoorteonderzoeken

Belemmeringen voor groei

Debelemmeringendieervoorzorgendathetpotentieelinbepaaldesectorenonder-ofonbenutwordtopkortetermijn(tot2020)zijnveelalfinancieelvanaardErisofweleengebrekaanfinancieringofweleristeveelonzekerheidoverfinancieumllerendementenDitgeldtmetnamevoorzonnewarmteVoorzonnestroomishetfinancieumlleenfiscaleinstrumentarium op een enkele sector na voldoende om de uitrol te bevorderen Hierbij is welzekerheidnodigoverfinancieelrendementvaneventueleopvolgervanhetsalderenna2020

Watbetreftzonnewarmteblijftveeltechnischpotentieelonbenutomdatzonnewarmtemomenteel niet kan concurreren met warmte uit fossiele bronnen Dit komt doordat deexternekostenvanfossielebrandstofzoalsmilieuvervuiling(nog)nietindeprijszijnopgenomenmaarookomdathethuidigefinancieumlleinstrumentariumdatditmarktfalenmoet compenseren voor zonnewarmte beperkt is

Kansen voor groei korte en middellange termijn

DegroeiindeparticulieresectorblijftnaarverwachtinggrootDegroeivanzonnepanelenindeparticulieresectoriseengoedvoorbeeldwaarbijoverheidsbeleiddankzijhetsalderen deze groei verwezenlijkt Deze markt zal nog lang kunnen blijven groeien bij eencontinubeleidvandeoverheidDitvraagtweleenbetrouwbareoverheiddiehelderekeuzenmaaktoverhetsalderenBijaanpassingenvanhetbeleidopenergiebelastinginrelatietothetsalderenzullenparticulierenlangjarigezekerheidnodighebbenoverhetrendement op hun aanschaf

Zonnestroomindehuursector(woningcorporaties)zaleenbeteregroeikrijgenalshethuurtellingsysteem wordt aangepast op aanwezigheid van zonnepanelen Dan wordt hetinteressantervoormeerwoningcorporatiesomteinvestereninzonnepanelenToepassingen van zonnewarmte zijn wel al onderdeel van het huurtellingssysteem De gewenste groei van het gebruik van zonnewarmte vraagt gerichte aandacht Wenselijke oplossingenhebbengeenruimtelijkeaspectenditzijnvooralfiscalemaatregeleneneenbeterepositievanzonnewarmteindeSDE+implementatievanenergieprestatielabelsvoorapparatenenverderehandhavingopenergieprestatiesvangebouwenBinnendeuitvoering van het energieakkoord wordt dit momenteel verder uitgewerkt De groei bij de VVE-en is beperkt Dit is nog niet eenvoudig op te lossen de keuzes drijven sterkopdemotivatiedeorganisatiegraadenhetfinancieelvermogenvandeverenigingErzijnwelveleVVE-enactiefomzonnepanelentegaanrealiserenHollandSolarverwachtpas echt groei als er een oplossing komt waarbij VVE-en met gezamenlijke opwekking via de huishoudelijkeaansluitingadministratiefmogensalderenIndeloopvan2015zalblijkenofde ldquopostcoderoosrdquo hiervoor uitkomst biedt VoorhetMKBgeldtnogsterkerdanvoordeparticulierewoonsectordatzonnepanelenenzonneboilersinteressantwordenzodraerzekerheidisovereigenbedrijfsvoering(enlocatie)eneeninteressanteldquoreturnoninvestmentrdquotehalenvaltDitkangerealiseerdworden met een langjarige zekerheid over salderen of enige zekerheid over kansen in de SDE+ bijvoorbeeld door middel van het verhogen van budget op SDE+ Op de daken van onderwijsinstellingen valt nog veel ruimte te vinden en het lijkt om vele redeneninteressantomzonnestroomprojectenterealiserenopscholenIndepraktijkzijn er vooral belemmeringen zoals complexe eigendomsstructuren en afwezigheid van financieringsmogelijkhedenDaarbijhebbenscholeneenstriktetaakopvattingErzijnveelsoortigeoplossingenvoorhandenvancrowdfundingtotenmetcommercieumlleESCOrsquosIndepraktijkhangtderealisatiesterkafvandewilvanindividuenendegekozenoplossingen

Kapitaal

Er is in Nederland kapitaal beschikbaar voor duurzame projecten Banken en pensioenfondsen willen investeren in decentrale opwekking Er is echter geen interesse in kleine projecten en vanwege het decentrale karakter van zonne-energie is het kapitaal moeilijk beschikbaar te krijgen De markt zal hierin zelf oplossingen kunnen vinden zoals het clusteren van projecten Een overheid zou als partner bij onderwijsinstellingen pensioenfondsenenbankendezeproblematiekookkunnenadresseren

4342

Verdere regelgeving

Het inpassen van decentrale duurzame energie vraagt op langere termijn aanpassingen in de fysieke elektrische infrastructuur Hier wordt momenteel op voorgesorteerd Er zijn verschillende aspecten mbt techniek en regelgeving die uitgewerkt worden Er worden momenteel geen dringende knelpunten gezien

Invoedeninwarmtenettenmetzonne-energievraagtaandachtHiervoorzaltechnischenwatbetreftregelgevinggerichtaanmoetenwordengewerktDezemogelijkheidkande groei van de opwek met zonnecollectoren verhogen De nadere details hiervan kunnen worden uitgewerkt met de sector

Bijlage 1 Toelichting financieumlle aspecten markt zonne-energie

kWh prijs DeenergiebelastingisdominantvoordeprijsvanelektriciteitvoordeconsumentDitwordtzichtbaar gemaakt in Figuur 10

Figuur 10 Opbouw kWh prijs per sector NB elektriciteitsprijs kaal is marktprijs Netbeheerderskosten indicatief deze wisselen per regio en per aansluiting

De variabele kosten per verbruikscategorie worden ook nog in tabel vorm gegeven zie Tabel 14

Tabel 14 variabele kWh kosten per categorie (2015)

0 tm 10000 kWh

10001 tm 50000 kWh

50001 tm mln kWh

gt 10 mln kWhparticulier

gt 10 mln kWhzakelijk

Energiebelasting euro 01196 euro 00469 euro 00125 euro 00010 euro 00005Kale kWh prijs euro 00640 euro 00640 euro 00640 euro 00640 euro 00640Duurzame Energie-opslag euro 00036 euro 00046 euro 00012 euro 0000055 euro 0000055Energiebelastingop totaalprijs 66 45 18 2 1

NB In deze variabele kosten zijn niet de vaste netwerk- en systeemkosten verwerkt

Kleinverbruikers tot 10000 kWh jaar hebben het hoogste rendement op zonnepanelen Hierondervallenvoornamelijkhuishoudens(particulierenhuur)eneendeelvanhetMKBKleinverbruikers tot 50000 kWhjaar hebben ook een redelijk rendement mits zij een aansluitinghebbenvanmax380A(endusmogensalderen)ofeenSDE+subsidiekrijgenHieronder vallen veelal onderwijsgebouwen klein publiek vastgoed MKB en agrarische bedrijvenVVE-enmetliftenenventilatievallenookindezecategorieBedrijven met gebruik boven 50000 kWhjaar zullen SDE+ subsidie nodig hebben om zonnepanelen rendabel te maken

Gasprijs

Tabel 15 variabele gasprijzen per categorie 2015 ex netwerkkosten

0 tm 17000 m3

17001 m3 - 1 mln m3

1 - 10 mln m3

gt 10 mln m3

Energiebelastingeurom3 euro 019 euro 007 euro 002 euro 001Kale gasprijs eurom3 euro 062 euro 062 euro 062 euro 062Duurzame Energie Opslag euro 00074 euro 00028 euro 00008 euro 00006Energiebelastingoptotaalprijs 24 24 10 3VoordegasbelastingvaltopdathetpercentagebelastingvoordelagerecategorieeumlnveellagerligtdanvoorelektriciteitAlternatievewarmtetechniekenzijndaardoormindersnelrendabel in vergelijking met reguliere ketels

4544

Salderen Kleinverbruikers(aansluitingentot380A)mogendestroomdieophetnetingevoedwordtopjaarlijksebasisaftrekkenvandestroomdiehetnetonttrokkenwordtZoheeftmennutvanelkeopgewektekWhHetelektriciteitsnetfungeertzoalsbuffervoordenietgebruiktestroomdiezonnepanelenopwekkenDewettelijkebasishiervoorzijndeElektriciteitswetende WBM

Elektriciteitswet1998steltinArtikel31cldquoVoorkleinverbruikers(le3x80A)betaalthet energiebedrijf tot 5000 kWh voor terug-geleverde stroom dezelfde prijs als zij voor geleverdestroominrekeningbrengt(ongeuro007)Voorhetmeerderebetaaltzijeenredelijkeprijs(minimaal70APXongeuro005)rdquo

WetbelastingenopmilieugrondslagsteltinArtikel50lid1en2datbelastingwordtgehevenopldquohetpositievesaldovandeviadeaansluitinggeleverdeelektriciteitminusdeviadeaansluitingingevoedeelektriciteitrdquoBijnietduurzameelektriciteitsopwekkingwordtdit begrensd tot 5000 kWh invoeding

Gemeten over de afschrijfperiode wekt men met zonnepanelen elektriciteit op voor ongeveer 14 centkWh6 Daar de prijs op het voor kleinverbruikers ongeveer 23 cent kWhof15centkWhisissaldereneengoedstimuleringvoorhetaanschaffenvanzonnepanelen

Ditbetekentdatvoordekomendeperiodevooraldehuishoudenshiervanprofiteren

Salderen was tot voor kort alleen geldig voor huiseigenaren en huurders met eigen zonnepanelen Per 2015 is de regeling ook van kracht voor huurders met zonnepanelen die deverhuurderheeftgeplaatst

6 Hierbij wordt uitgegaan van SDE berekeningen voor basisbedrag Zon PV van ECN

SDE+ subsidie NederlandheeftdeSDE+subsidiealslangjarigsubsidiemogelijkheidvoorenergieopwekkingvoorhernieuwbarebronnenzowelelektriciteit-alswarmteproductieMenkanopprojectbasisexploitatiesubsidievoor15jaaraanvragenJaarlijkswordensubsidiebedragenaangepast op basis van door ECN bepaalde onrendabele top per opwekkingtechniek Het totaalbudgetwordtjaarlijksvastgesteld(2013wasdat15mldeuro2014en20153mldeuro)Per jaar zijn er een aantal fasen waarin ingediend kan worden met elke fase een hoger subsidiebedrag Toekenning van projecten gaat tot het budget overschreven is

SDE en zonnestroom De SDE+ subsidie is gericht op grotere projecten niet voor de kleinverbruiker Voor zonne-energie zijn projecten subsidiabel van hoger dan 15 kWp voor zonnestroom en meer dan 100m2 collector oppervlakte voor zonnewarmte systemen In 2013 is er 133 MWp aan zonnestroomprojecten toegekend via de SDE+ In 2013 is 15 MWp daadwerkelijk gerealiseerd met SDE+ subsidie In 2014 is en met oktober 25 MWp met SDE+ gerealiseerd De gegunde projecten in 2013 zijn dus nog maar deels gerealiseerd Ter vergelijking in 2013 zijn in totaal 355 MWp bijgeplaatst volgens CBS In 2014 is in november een massale inschrijving geweest op de laatste fase Tot november zijn573aanvragengedaanmettotaal160MWpvermogenOpdeeerstedagvanfase6(op4novemberjl)zijner2718aanvragengeteldmettotaal1240MWpvermogen

SDE en zonnewarmteZonnewarmte is in 2012 voor het eerst in de SDE gekomen als subsidiabele techniek Er zijn echter nog maar een aantal zonnewarmte projecten tot stand gekomen met SDE subsidie De oorzaken zijn vermoedelijk de hoge ondergrens voor subsidiabele projecten en de relatieveonbekendheidmetdetechniekendesubsidieDeondergrensis100m2collectoroppervlakDatsluiteengrotegroepMKB-ersuitMetnamehotelssportfaciliteitenwellness en veel agrarische bedrijven kunnen niet aanvragen bij de SDE+ daar het collectoroppervlak tussen 25 en 100 m2 ligt

Energie Investeringsaftrek (EIA)DeEnergieInvesteringsaftrek(EIA)iseenfiscaleregelingBedrijvenkunneneendeelvanhuninvesteringskosteninenergiebesparendeenhernieuwbaretechnologieeumlnaftrekkenvanhunfiscalewinstHierdoorbetalenzeminderinkomstenbelastingofvennootschapsbelastingHetgemiddeldebelastingvoordeelvandeEIAis10procentvandeinvesteringskosten

Veel bedrijven maken gebruik van de EIA sinds 2012 gaat dat om duizenden bedrijven die investeren in zonnewarmte of zonnestroom In totaal is er in 2013 voor ruim 200 miljoen geinvesteerd in zonne-energie door bedrijven die EIA aangevraagd worden RVO meldt dat dit met name door agrarische bedrijven wordt gedaan

CombinatievanEIAmetSDE+isnietmogelijksinds2014Menmoetbeslissenwelkeoptiehet best bij de bedrijfsvoering past

De EIA zal voorlopig een interessant instrument zijn om zonne-energie investeringen mee uittelokkenbijbedrijvendiewinstmakenDeondergrensvoorEIAissysteemgroottevan25 kWp

4746

Asbest eraf Zonnepanelen eropVoor agrariers met asbestdaken is er een interessante regeling ldquoAsbest eraf zonnepanelen eroprdquo Dit is een regeling van provincies in samenwerking met het Rijk Deze subsidie mag gecombineerd worden met de SDE+

Btw vrijstellingInjuni2013heefthetEuropesehofbepaalddatdeoverdeaanschafeninstallatiebetaaldebtw kan worden teruggevraagd Dit kan omdat iedereen die tegen vergoeding stroom levert wordtgezienalsbtw-ondernemerParticulierenmoetenontheffingvragenopgrondvandeKleine-ondernemersregeling voor de btw over de terug geleverde energie Door de werking vandekleine-ondernemersregelingbetalenparticuliereeigenarenvanzonnepanelenpasbtw als het per saldo verschuldigde btw-bedrag in een kalenderjaar hoger is dan euro1345 Particuliereeigenarenvanzonnepanelenzullendezegrensindepraktijknietbereikenenkunnendaardooromontheffingvanadministratieveverplichtingenvragen

HetrendementvanzonnepanelenisvoorhuishoudensnoggunstigergewordendoordezemogelijkheidDeadministratievehandelingenzijnnietvooriedereeneenvoudigDezemogelijkheidheeftdaaromookverwarringgegevenopdeconsumentenmarktVerwachtwordt dat men hier snel aan gewend is

De postcoderoos of energiebelastingkorting voor cooumlperatiesNietiedereenheefteeneigendakdatgeschiktisOmparticulierenenMKBzondereigen dak de mogelijkheid te geven ook zonnestroom op te wekken is de zogenaamde postcoderoosregelingontwikkeldInhetEnergieakkoordvandeSERiseenbelastingkortingvan 75 eurocent per kWh afgesproken voor terug levering van hernieuwbare energie door eencooumlperatieofdooreenverenigingvaneigenaren(VvE)Deafspraakisper1januari2014ingevoerdDekortinggeldtalleenwanneerdeopgewekteenergiewordtgebruiktdoor kleinverbruikers waarvan de leden zich binnen de zogenaamde lsquopostcoderoosrsquo (viercijferigepostcodeplusaangrenzendepostcodes)vandecooumlperatieofVvEbevindenenalleenvoorelektriciteitdieaanhetnetwordtgeleverd[BronRapportagevanHernieuwbare Energie RVO]

TotophedenheeftdezeregelinggeengroeiveroorzaaktvanzonnestroomproductiedoorcooumlperatiesDitwordtveroorzaaktdooreencombinatievanadministratievecomplexiteitdeonduidelijkheidoverdekortingsperiodeenhetmoeilijkrondkrijgenvandebusinesscasedoorextrakostenzoalsaansluitingskostenInvesteerdersdeinzenhiervoorterugDeregelingisonlangsverbeterddoorhetterugbrengenvanaansluitingskostenhetverzekerenvan15jaarperiodevandekortingendoorhettoelatenvanondernemersinderegelingHollandSolarverwachtdatderegelinghiermeegaatwerkenvoorcooumlperatiesRuimtevoordergelijke projecten wordt veelal gevonden bij winkelcomplexen kerken scholen of andere utiliteitsgebouwen

Beschikbaarheid van kapitaalDeschaalgroottewaarindegroeivandecentraleplaatsingvanzonnepanelennuzitisteklein voor grote investeringsmaatschappijen waardoor er weinig tot geen grote projecten worden gerealiseerd Een randvoorwaarde voor een pensioenfonds of bank om in duurzameenergieteinvesterenisdathetomeenrelatiefgrotekapitaalinvesteringmoetgaanHetkaraktervanzonnepanelenheeftopditmomentdecomplexiteitdatvooralkleinschalige projecten met elk afzonderlijke contractueel en technisch maatwerk kunnen worden gerealiseerd Het bundelen van panden met homogene contractuele en technische aspecten is nodig voor grote investeerders Het losmaken van dit kapitaal zal nieuwe arrangementen vergen die vragen bundelt

Beschikbaarheid van leningenVia de website wwwikinvesteerslimnl is een energie bespaar lening aan te vragen voor particulierenDitiseenfondsdatinhetlevenisgeroepenvanuithetEnergieakkoordenheeftalsdoelparticuliereninstaattestellenteinvestereninenergiebesparinginclusiefzonnepanelen en zonneboilers

AnderemogelijkhedenzijnGreenLoansenfinancieringviahypotheekleningen

4948

Bijlage 2 Toelichting berekening potentieel zonnewarmte

Cijfers 2013 zijn op basis van CBS Cijfers2020zijnopbasisvaninschattingeninuitvoeringEnergieakkoord(inmiddelsooktevindeninKamerbriefWarmtevisie)naarschattingverdeeltoversectorenCijferover2050huishoudensenutiliteitisberekentopbasisvan

- Roadmap zonnewarmte 2007 Holland Solar

- CBS huishoudenprognoses

- Gemiddeldetapwatervraagperhuishoudenvan300m3aardgasequivalent

- 50vanwarmtapwaterkanmetzonnewarmtegedektwordenDezeisberekendoptotaalvan25PJ(obvinschattinggeschiktedakenenontwikkelingaantalwoningen)Voorruimteverwarmingwordteenpotentieelgeschatvan52PJ(uitgaandevanaantalgeschiktedakenontwikkelingaantalwoningenenbeterewarmteopslag)Inditrapportwordtuitgegaanvan77PJpotentieelinhuishoudens

- 70geschiktdakoppervlakvoorzonnecollectoren[TNOenBeararchitecten2001]

- Ineenalternatieveberekeningwordt40PJbijdrageaanwarmtapwaterbereidinggevonden(uitgaandevanallehuishoudensin2011)en46PJbijdrageaanwoningverwarming(uitgaandevan15vanverwarmingvanallewoningen)

- Deinschattingenpotentieelzonthermischvoorutiliteitvarieumlrenvan2PJ(ECOFYS2007)11PJ(RoadmapZonnewarmte2007)en45PJ(Cloosterman2014)

Cijfer 2050 van industrie is berekend op basis van - BerekeninginIEATask33IVDaarinwordtgestelddat32vandeNederlandse

industrieumllewarmtevraagdoorzonnewarmtegedektkanwordenobvanalyseop12sectorenBijdeberekeningwordtuitgegaanvan15energiebesparingperjaar(conformenergieakkoord)eneengelijkblijvendeindustrie

- AlternatieveinschattingenkomenuitstudiesvanESTIF(Europesebrancheverenigingzonnewarmte)enESTTP(EuropeanSolarThermalTechnologyPlatform)enRVOpublicatieWarmteenKoudeinNederland

- OpbasisvaneeneigenstudievanHollandSolariseenalternatieveinschattinggevondenvan45PJzonnewarmteindeutiliteitDitcijfergaatuitvanmaximaleinzetvanzonnewarmtetechniekeningezondheidszorgsportcultuurenrecreatieentoerisme(hotels)

Literatuur

- Benuttingvanzonne-energieindetuinbouwndasheenstrategischeverkenningWUR2011

- Bouwstenenvoorsociaalndashfactsheetmaatschappelijkvastgoed2011

- Datum25april2014BetreftBeantwoordingKamervragenvanhetlidDik-Faber(ChristenUnie)overdevoortgangvanhetconvenantldquoAsbestdakerafzonnepaneleneroprdquo

- Duurzamewarmteenkoude2008-2020potentieumllenbarriegraveresenbeleidEcofys2007

- EnergieTrend2014ndashECN

- EPIA Market Outlook 2014

- HernieuwbareenergieinNederland2013ndashCBS

- Het energieverbruik voor warmte afgeleid uit de Energiebalans CBS 2010

- HetpotentieelvanPVopdakenengevelsinNederlandCEDelft-februari1997

- KamerbriefWarmtevisieministerKamp02-04-2015referentieDGETM-ED15042827

- KoudeenWarmteinNederlandNationaalExpertisecentrumWarmtehttpwwwrvonlonderwerpenduurzaam-ondernemenduurzame-energie-opwekkennationaal-expertisecentrum-warmtewarmtecijfers januari 2013 RVO Nederland

- PotentialforSolarHeatinIndustrialProcessesIEAtask33IV2008

- PotentialofSolarThermalinEuropendashESTIF

- PVpotentieelstudieHetpotentieelvanzonnestroomindegebouwdeomgevingvan Nederland- DNV GL augustus 2014

- Raming maatschappelijke kosten van ruimtegebruik door het verkeer Ministerie Verkeer en Waterstaat adviesdienst Verkeer en Vervoer 2000

- Rapportage Hernieuwbare Energie RVO

- Versterking van de Nederlandse Energiesector Ecofys 2010

- Zonne-energieplannen en monumenten wegwijzer voor vergunningverleners Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonne-energie en uw monument wegwijzer voor eigenaren en huurders Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonne-energie in de historische omgeving groene gids Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonnewarmte een duurzame toekomst voor warmte en koude in NL Marcel Cloosterman augustus 2014

5150

52

Korte Elisabethstraat 63511 JG UTRECHTNederland

+31(0)302328008hollandsolarhollandsolarnlwwwhollandsolarnl

• _Ref405823173
• _Ref404280813
• _Ref404284250
• _Ref414171328
• _Ref414171306
• _Ref405823142
• _Ref405823150
• _Ref405823205
• _Ref423611428
• _Ref423611433
• _Ref404281853
• _Ref419558763
• _Ref405751564
• _Ref404628328
• _Ref404874034
• hgjdgxs
• _Ref405822566
• _Ref414115828
• _Ref405826809
• _Ref405826816
• _Ref404871298
• ho7ea189wih5m
• hax2szl62zcl8
• _Ref404881914
• _Ref423610973
• _Ref423611247
• _Ref423611259
• _Ref423611281
• _Ref423611315
• _Ref423611330
• _Ref404874093
• _Ref404874120
• _Ref404874132
• _Ref414181969
• _Ref404874063
• _Ref404873534
• hmo2g9zy4s5df
• _Ref406355484
• hkchj0vhoxkgy
• hnewhf4an1u9o
• h82yp4zdna8yy
• h20v0j3qacub2
• h2jdox65fkzfj
• hxa72rbjyz8ei
• hjr4v9ljue2on
• hai4nruq8gnog
• hynmsw35nwcg6
• h9bfapq4x5quo
• hwjzbmhz6nhx7
• h1fob9te
• hdpodf6hd1y4r
• hbmr0nz1352sy
• h3dy6vkm
• h1t3h5sf
• hciy7c818awjh
• h2wiwkg2p08fj
• hp6ja1ymmf5ah
• ht8cj61qisqz1
• hler15y6jsfh
• _Ref405826052
• _Ref405826059
• _Ref405826091
• _Ref297820305
• h3okoskabvdf7
• _Ref414180310
• _Ref419465901
• _Ref404597162
• _Ref404873983
• h72r80rtdv0dm
• h2et92p0
• _Ref403935885

4140

bull BouwenmetgrootzonpotentieelvraagtaandachtbijverkavelingorieumlntatievandewoningendeinterneruimtevoorinstallatiesRuimtelijkeordeningsinstrumentenzijnhiernognietoptoegerusthoewelinhetdepraktijkwelregelmatigvoorkomtdat gemeenten sturen op zongericht verkavelen De kennis hiervoor is al jaren beschikbaar oa via infoMil

bull Er is een gebrek aan actuele data van energieopwekking en -verbruik per techniek landelijk en per regio of provincie Dit is wel noodzakelijk voor de monitoring en het kunnensturenopenergietransitielandelijkenregionaalOokvoorhetbedrijfslevenisdergelijkeinformatieommarktkanseninteschattenenverdienmodellenoptebaseren Het wordt aanbevolen dit te verbeteren

Extra aandacht voor gemeentelijk ruimtebull Er zijn veel mogelijkheden voor zonnewarmte en zonnestroom op het

maatschappelijkvastgoed(onderwijsgemeenteenprovinciesportzorg)Dezeruimte voor groei kan op korte termijn benut kunnen worden als gemeenten hier meer op sturen Dit kan voor zonnestroom door ofwel zelf projecten te realiseren ofwel daken ter beschikking te stellen Financierbaarheid hiervan zal eenvoudigkunnenwordenalsditpotentieelindevormvangroteprojectenwordtaangeboden

bull Binnenstedelijke bouwwerken van gemeenten zoals parkeergarages en parkeerterreinenbiedeneengrootpotentieelvoorverduurzamingvanenergievoorzieningErwordtveelverwachtvandecombinatiemetelektrischemobiliteit Hier is echter geen sturing op vanuit overheden Het verdient aanbevelingmogelijkesturingofstimuleringhiervoorteonderzoeken

Belemmeringen voor groei

Debelemmeringendieervoorzorgendathetpotentieelinbepaaldesectorenonder-ofonbenutwordtopkortetermijn(tot2020)zijnveelalfinancieelvanaardErisofweleengebrekaanfinancieringofweleristeveelonzekerheidoverfinancieumllerendementenDitgeldtmetnamevoorzonnewarmteVoorzonnestroomishetfinancieumlleenfiscaleinstrumentarium op een enkele sector na voldoende om de uitrol te bevorderen Hierbij is welzekerheidnodigoverfinancieelrendementvaneventueleopvolgervanhetsalderenna2020

Watbetreftzonnewarmteblijftveeltechnischpotentieelonbenutomdatzonnewarmtemomenteel niet kan concurreren met warmte uit fossiele bronnen Dit komt doordat deexternekostenvanfossielebrandstofzoalsmilieuvervuiling(nog)nietindeprijszijnopgenomenmaarookomdathethuidigefinancieumlleinstrumentariumdatditmarktfalenmoet compenseren voor zonnewarmte beperkt is

Kansen voor groei korte en middellange termijn

DegroeiindeparticulieresectorblijftnaarverwachtinggrootDegroeivanzonnepanelenindeparticulieresectoriseengoedvoorbeeldwaarbijoverheidsbeleiddankzijhetsalderen deze groei verwezenlijkt Deze markt zal nog lang kunnen blijven groeien bij eencontinubeleidvandeoverheidDitvraagtweleenbetrouwbareoverheiddiehelderekeuzenmaaktoverhetsalderenBijaanpassingenvanhetbeleidopenergiebelastinginrelatietothetsalderenzullenparticulierenlangjarigezekerheidnodighebbenoverhetrendement op hun aanschaf

Zonnestroomindehuursector(woningcorporaties)zaleenbeteregroeikrijgenalshethuurtellingsysteem wordt aangepast op aanwezigheid van zonnepanelen Dan wordt hetinteressantervoormeerwoningcorporatiesomteinvestereninzonnepanelenToepassingen van zonnewarmte zijn wel al onderdeel van het huurtellingssysteem De gewenste groei van het gebruik van zonnewarmte vraagt gerichte aandacht Wenselijke oplossingenhebbengeenruimtelijkeaspectenditzijnvooralfiscalemaatregeleneneenbeterepositievanzonnewarmteindeSDE+implementatievanenergieprestatielabelsvoorapparatenenverderehandhavingopenergieprestatiesvangebouwenBinnendeuitvoering van het energieakkoord wordt dit momenteel verder uitgewerkt De groei bij de VVE-en is beperkt Dit is nog niet eenvoudig op te lossen de keuzes drijven sterkopdemotivatiedeorganisatiegraadenhetfinancieelvermogenvandeverenigingErzijnwelveleVVE-enactiefomzonnepanelentegaanrealiserenHollandSolarverwachtpas echt groei als er een oplossing komt waarbij VVE-en met gezamenlijke opwekking via de huishoudelijkeaansluitingadministratiefmogensalderenIndeloopvan2015zalblijkenofde ldquopostcoderoosrdquo hiervoor uitkomst biedt VoorhetMKBgeldtnogsterkerdanvoordeparticulierewoonsectordatzonnepanelenenzonneboilersinteressantwordenzodraerzekerheidisovereigenbedrijfsvoering(enlocatie)eneeninteressanteldquoreturnoninvestmentrdquotehalenvaltDitkangerealiseerdworden met een langjarige zekerheid over salderen of enige zekerheid over kansen in de SDE+ bijvoorbeeld door middel van het verhogen van budget op SDE+ Op de daken van onderwijsinstellingen valt nog veel ruimte te vinden en het lijkt om vele redeneninteressantomzonnestroomprojectenterealiserenopscholenIndepraktijkzijn er vooral belemmeringen zoals complexe eigendomsstructuren en afwezigheid van financieringsmogelijkhedenDaarbijhebbenscholeneenstriktetaakopvattingErzijnveelsoortigeoplossingenvoorhandenvancrowdfundingtotenmetcommercieumlleESCOrsquosIndepraktijkhangtderealisatiesterkafvandewilvanindividuenendegekozenoplossingen

Kapitaal

Er is in Nederland kapitaal beschikbaar voor duurzame projecten Banken en pensioenfondsen willen investeren in decentrale opwekking Er is echter geen interesse in kleine projecten en vanwege het decentrale karakter van zonne-energie is het kapitaal moeilijk beschikbaar te krijgen De markt zal hierin zelf oplossingen kunnen vinden zoals het clusteren van projecten Een overheid zou als partner bij onderwijsinstellingen pensioenfondsenenbankendezeproblematiekookkunnenadresseren

4342

Verdere regelgeving

Het inpassen van decentrale duurzame energie vraagt op langere termijn aanpassingen in de fysieke elektrische infrastructuur Hier wordt momenteel op voorgesorteerd Er zijn verschillende aspecten mbt techniek en regelgeving die uitgewerkt worden Er worden momenteel geen dringende knelpunten gezien

Invoedeninwarmtenettenmetzonne-energievraagtaandachtHiervoorzaltechnischenwatbetreftregelgevinggerichtaanmoetenwordengewerktDezemogelijkheidkande groei van de opwek met zonnecollectoren verhogen De nadere details hiervan kunnen worden uitgewerkt met de sector

Bijlage 1 Toelichting financieumlle aspecten markt zonne-energie

kWh prijs DeenergiebelastingisdominantvoordeprijsvanelektriciteitvoordeconsumentDitwordtzichtbaar gemaakt in Figuur 10

Figuur 10 Opbouw kWh prijs per sector NB elektriciteitsprijs kaal is marktprijs Netbeheerderskosten indicatief deze wisselen per regio en per aansluiting

De variabele kosten per verbruikscategorie worden ook nog in tabel vorm gegeven zie Tabel 14

Tabel 14 variabele kWh kosten per categorie (2015)

0 tm 10000 kWh

10001 tm 50000 kWh

50001 tm mln kWh

gt 10 mln kWhparticulier

gt 10 mln kWhzakelijk

Energiebelasting euro 01196 euro 00469 euro 00125 euro 00010 euro 00005Kale kWh prijs euro 00640 euro 00640 euro 00640 euro 00640 euro 00640Duurzame Energie-opslag euro 00036 euro 00046 euro 00012 euro 0000055 euro 0000055Energiebelastingop totaalprijs 66 45 18 2 1

NB In deze variabele kosten zijn niet de vaste netwerk- en systeemkosten verwerkt

Kleinverbruikers tot 10000 kWh jaar hebben het hoogste rendement op zonnepanelen Hierondervallenvoornamelijkhuishoudens(particulierenhuur)eneendeelvanhetMKBKleinverbruikers tot 50000 kWhjaar hebben ook een redelijk rendement mits zij een aansluitinghebbenvanmax380A(endusmogensalderen)ofeenSDE+subsidiekrijgenHieronder vallen veelal onderwijsgebouwen klein publiek vastgoed MKB en agrarische bedrijvenVVE-enmetliftenenventilatievallenookindezecategorieBedrijven met gebruik boven 50000 kWhjaar zullen SDE+ subsidie nodig hebben om zonnepanelen rendabel te maken

Gasprijs

Tabel 15 variabele gasprijzen per categorie 2015 ex netwerkkosten

0 tm 17000 m3

17001 m3 - 1 mln m3

1 - 10 mln m3

gt 10 mln m3

Energiebelastingeurom3 euro 019 euro 007 euro 002 euro 001Kale gasprijs eurom3 euro 062 euro 062 euro 062 euro 062Duurzame Energie Opslag euro 00074 euro 00028 euro 00008 euro 00006Energiebelastingoptotaalprijs 24 24 10 3VoordegasbelastingvaltopdathetpercentagebelastingvoordelagerecategorieeumlnveellagerligtdanvoorelektriciteitAlternatievewarmtetechniekenzijndaardoormindersnelrendabel in vergelijking met reguliere ketels

4544

Salderen Kleinverbruikers(aansluitingentot380A)mogendestroomdieophetnetingevoedwordtopjaarlijksebasisaftrekkenvandestroomdiehetnetonttrokkenwordtZoheeftmennutvanelkeopgewektekWhHetelektriciteitsnetfungeertzoalsbuffervoordenietgebruiktestroomdiezonnepanelenopwekkenDewettelijkebasishiervoorzijndeElektriciteitswetende WBM

Elektriciteitswet1998steltinArtikel31cldquoVoorkleinverbruikers(le3x80A)betaalthet energiebedrijf tot 5000 kWh voor terug-geleverde stroom dezelfde prijs als zij voor geleverdestroominrekeningbrengt(ongeuro007)Voorhetmeerderebetaaltzijeenredelijkeprijs(minimaal70APXongeuro005)rdquo

WetbelastingenopmilieugrondslagsteltinArtikel50lid1en2datbelastingwordtgehevenopldquohetpositievesaldovandeviadeaansluitinggeleverdeelektriciteitminusdeviadeaansluitingingevoedeelektriciteitrdquoBijnietduurzameelektriciteitsopwekkingwordtdit begrensd tot 5000 kWh invoeding

Gemeten over de afschrijfperiode wekt men met zonnepanelen elektriciteit op voor ongeveer 14 centkWh6 Daar de prijs op het voor kleinverbruikers ongeveer 23 cent kWhof15centkWhisissaldereneengoedstimuleringvoorhetaanschaffenvanzonnepanelen

Ditbetekentdatvoordekomendeperiodevooraldehuishoudenshiervanprofiteren

Salderen was tot voor kort alleen geldig voor huiseigenaren en huurders met eigen zonnepanelen Per 2015 is de regeling ook van kracht voor huurders met zonnepanelen die deverhuurderheeftgeplaatst

6 Hierbij wordt uitgegaan van SDE berekeningen voor basisbedrag Zon PV van ECN

SDE+ subsidie NederlandheeftdeSDE+subsidiealslangjarigsubsidiemogelijkheidvoorenergieopwekkingvoorhernieuwbarebronnenzowelelektriciteit-alswarmteproductieMenkanopprojectbasisexploitatiesubsidievoor15jaaraanvragenJaarlijkswordensubsidiebedragenaangepast op basis van door ECN bepaalde onrendabele top per opwekkingtechniek Het totaalbudgetwordtjaarlijksvastgesteld(2013wasdat15mldeuro2014en20153mldeuro)Per jaar zijn er een aantal fasen waarin ingediend kan worden met elke fase een hoger subsidiebedrag Toekenning van projecten gaat tot het budget overschreven is

SDE en zonnestroom De SDE+ subsidie is gericht op grotere projecten niet voor de kleinverbruiker Voor zonne-energie zijn projecten subsidiabel van hoger dan 15 kWp voor zonnestroom en meer dan 100m2 collector oppervlakte voor zonnewarmte systemen In 2013 is er 133 MWp aan zonnestroomprojecten toegekend via de SDE+ In 2013 is 15 MWp daadwerkelijk gerealiseerd met SDE+ subsidie In 2014 is en met oktober 25 MWp met SDE+ gerealiseerd De gegunde projecten in 2013 zijn dus nog maar deels gerealiseerd Ter vergelijking in 2013 zijn in totaal 355 MWp bijgeplaatst volgens CBS In 2014 is in november een massale inschrijving geweest op de laatste fase Tot november zijn573aanvragengedaanmettotaal160MWpvermogenOpdeeerstedagvanfase6(op4novemberjl)zijner2718aanvragengeteldmettotaal1240MWpvermogen

SDE en zonnewarmteZonnewarmte is in 2012 voor het eerst in de SDE gekomen als subsidiabele techniek Er zijn echter nog maar een aantal zonnewarmte projecten tot stand gekomen met SDE subsidie De oorzaken zijn vermoedelijk de hoge ondergrens voor subsidiabele projecten en de relatieveonbekendheidmetdetechniekendesubsidieDeondergrensis100m2collectoroppervlakDatsluiteengrotegroepMKB-ersuitMetnamehotelssportfaciliteitenwellness en veel agrarische bedrijven kunnen niet aanvragen bij de SDE+ daar het collectoroppervlak tussen 25 en 100 m2 ligt

Energie Investeringsaftrek (EIA)DeEnergieInvesteringsaftrek(EIA)iseenfiscaleregelingBedrijvenkunneneendeelvanhuninvesteringskosteninenergiebesparendeenhernieuwbaretechnologieeumlnaftrekkenvanhunfiscalewinstHierdoorbetalenzeminderinkomstenbelastingofvennootschapsbelastingHetgemiddeldebelastingvoordeelvandeEIAis10procentvandeinvesteringskosten

Veel bedrijven maken gebruik van de EIA sinds 2012 gaat dat om duizenden bedrijven die investeren in zonnewarmte of zonnestroom In totaal is er in 2013 voor ruim 200 miljoen geinvesteerd in zonne-energie door bedrijven die EIA aangevraagd worden RVO meldt dat dit met name door agrarische bedrijven wordt gedaan

CombinatievanEIAmetSDE+isnietmogelijksinds2014Menmoetbeslissenwelkeoptiehet best bij de bedrijfsvoering past

De EIA zal voorlopig een interessant instrument zijn om zonne-energie investeringen mee uittelokkenbijbedrijvendiewinstmakenDeondergrensvoorEIAissysteemgroottevan25 kWp

4746

Asbest eraf Zonnepanelen eropVoor agrariers met asbestdaken is er een interessante regeling ldquoAsbest eraf zonnepanelen eroprdquo Dit is een regeling van provincies in samenwerking met het Rijk Deze subsidie mag gecombineerd worden met de SDE+

Btw vrijstellingInjuni2013heefthetEuropesehofbepaalddatdeoverdeaanschafeninstallatiebetaaldebtw kan worden teruggevraagd Dit kan omdat iedereen die tegen vergoeding stroom levert wordtgezienalsbtw-ondernemerParticulierenmoetenontheffingvragenopgrondvandeKleine-ondernemersregeling voor de btw over de terug geleverde energie Door de werking vandekleine-ondernemersregelingbetalenparticuliereeigenarenvanzonnepanelenpasbtw als het per saldo verschuldigde btw-bedrag in een kalenderjaar hoger is dan euro1345 Particuliereeigenarenvanzonnepanelenzullendezegrensindepraktijknietbereikenenkunnendaardooromontheffingvanadministratieveverplichtingenvragen

HetrendementvanzonnepanelenisvoorhuishoudensnoggunstigergewordendoordezemogelijkheidDeadministratievehandelingenzijnnietvooriedereeneenvoudigDezemogelijkheidheeftdaaromookverwarringgegevenopdeconsumentenmarktVerwachtwordt dat men hier snel aan gewend is

De postcoderoos of energiebelastingkorting voor cooumlperatiesNietiedereenheefteeneigendakdatgeschiktisOmparticulierenenMKBzondereigen dak de mogelijkheid te geven ook zonnestroom op te wekken is de zogenaamde postcoderoosregelingontwikkeldInhetEnergieakkoordvandeSERiseenbelastingkortingvan 75 eurocent per kWh afgesproken voor terug levering van hernieuwbare energie door eencooumlperatieofdooreenverenigingvaneigenaren(VvE)Deafspraakisper1januari2014ingevoerdDekortinggeldtalleenwanneerdeopgewekteenergiewordtgebruiktdoor kleinverbruikers waarvan de leden zich binnen de zogenaamde lsquopostcoderoosrsquo (viercijferigepostcodeplusaangrenzendepostcodes)vandecooumlperatieofVvEbevindenenalleenvoorelektriciteitdieaanhetnetwordtgeleverd[BronRapportagevanHernieuwbare Energie RVO]

TotophedenheeftdezeregelinggeengroeiveroorzaaktvanzonnestroomproductiedoorcooumlperatiesDitwordtveroorzaaktdooreencombinatievanadministratievecomplexiteitdeonduidelijkheidoverdekortingsperiodeenhetmoeilijkrondkrijgenvandebusinesscasedoorextrakostenzoalsaansluitingskostenInvesteerdersdeinzenhiervoorterugDeregelingisonlangsverbeterddoorhetterugbrengenvanaansluitingskostenhetverzekerenvan15jaarperiodevandekortingendoorhettoelatenvanondernemersinderegelingHollandSolarverwachtdatderegelinghiermeegaatwerkenvoorcooumlperatiesRuimtevoordergelijke projecten wordt veelal gevonden bij winkelcomplexen kerken scholen of andere utiliteitsgebouwen

Beschikbaarheid van kapitaalDeschaalgroottewaarindegroeivandecentraleplaatsingvanzonnepanelennuzitisteklein voor grote investeringsmaatschappijen waardoor er weinig tot geen grote projecten worden gerealiseerd Een randvoorwaarde voor een pensioenfonds of bank om in duurzameenergieteinvesterenisdathetomeenrelatiefgrotekapitaalinvesteringmoetgaanHetkaraktervanzonnepanelenheeftopditmomentdecomplexiteitdatvooralkleinschalige projecten met elk afzonderlijke contractueel en technisch maatwerk kunnen worden gerealiseerd Het bundelen van panden met homogene contractuele en technische aspecten is nodig voor grote investeerders Het losmaken van dit kapitaal zal nieuwe arrangementen vergen die vragen bundelt

Beschikbaarheid van leningenVia de website wwwikinvesteerslimnl is een energie bespaar lening aan te vragen voor particulierenDitiseenfondsdatinhetlevenisgeroepenvanuithetEnergieakkoordenheeftalsdoelparticuliereninstaattestellenteinvestereninenergiebesparinginclusiefzonnepanelen en zonneboilers

AnderemogelijkhedenzijnGreenLoansenfinancieringviahypotheekleningen

4948

Bijlage 2 Toelichting berekening potentieel zonnewarmte

Cijfers 2013 zijn op basis van CBS Cijfers2020zijnopbasisvaninschattingeninuitvoeringEnergieakkoord(inmiddelsooktevindeninKamerbriefWarmtevisie)naarschattingverdeeltoversectorenCijferover2050huishoudensenutiliteitisberekentopbasisvan

- Roadmap zonnewarmte 2007 Holland Solar

- CBS huishoudenprognoses

- Gemiddeldetapwatervraagperhuishoudenvan300m3aardgasequivalent

- 50vanwarmtapwaterkanmetzonnewarmtegedektwordenDezeisberekendoptotaalvan25PJ(obvinschattinggeschiktedakenenontwikkelingaantalwoningen)Voorruimteverwarmingwordteenpotentieelgeschatvan52PJ(uitgaandevanaantalgeschiktedakenontwikkelingaantalwoningenenbeterewarmteopslag)Inditrapportwordtuitgegaanvan77PJpotentieelinhuishoudens

- 70geschiktdakoppervlakvoorzonnecollectoren[TNOenBeararchitecten2001]

- Ineenalternatieveberekeningwordt40PJbijdrageaanwarmtapwaterbereidinggevonden(uitgaandevanallehuishoudensin2011)en46PJbijdrageaanwoningverwarming(uitgaandevan15vanverwarmingvanallewoningen)

- Deinschattingenpotentieelzonthermischvoorutiliteitvarieumlrenvan2PJ(ECOFYS2007)11PJ(RoadmapZonnewarmte2007)en45PJ(Cloosterman2014)

Cijfer 2050 van industrie is berekend op basis van - BerekeninginIEATask33IVDaarinwordtgestelddat32vandeNederlandse

industrieumllewarmtevraagdoorzonnewarmtegedektkanwordenobvanalyseop12sectorenBijdeberekeningwordtuitgegaanvan15energiebesparingperjaar(conformenergieakkoord)eneengelijkblijvendeindustrie

- AlternatieveinschattingenkomenuitstudiesvanESTIF(Europesebrancheverenigingzonnewarmte)enESTTP(EuropeanSolarThermalTechnologyPlatform)enRVOpublicatieWarmteenKoudeinNederland

- OpbasisvaneeneigenstudievanHollandSolariseenalternatieveinschattinggevondenvan45PJzonnewarmteindeutiliteitDitcijfergaatuitvanmaximaleinzetvanzonnewarmtetechniekeningezondheidszorgsportcultuurenrecreatieentoerisme(hotels)

Literatuur

- Benuttingvanzonne-energieindetuinbouwndasheenstrategischeverkenningWUR2011

- Bouwstenenvoorsociaalndashfactsheetmaatschappelijkvastgoed2011

- Datum25april2014BetreftBeantwoordingKamervragenvanhetlidDik-Faber(ChristenUnie)overdevoortgangvanhetconvenantldquoAsbestdakerafzonnepaneleneroprdquo

- Duurzamewarmteenkoude2008-2020potentieumllenbarriegraveresenbeleidEcofys2007

- EnergieTrend2014ndashECN

- EPIA Market Outlook 2014

- HernieuwbareenergieinNederland2013ndashCBS

- Het energieverbruik voor warmte afgeleid uit de Energiebalans CBS 2010

- HetpotentieelvanPVopdakenengevelsinNederlandCEDelft-februari1997

- KamerbriefWarmtevisieministerKamp02-04-2015referentieDGETM-ED15042827

- KoudeenWarmteinNederlandNationaalExpertisecentrumWarmtehttpwwwrvonlonderwerpenduurzaam-ondernemenduurzame-energie-opwekkennationaal-expertisecentrum-warmtewarmtecijfers januari 2013 RVO Nederland

- PotentialforSolarHeatinIndustrialProcessesIEAtask33IV2008

- PotentialofSolarThermalinEuropendashESTIF

- PVpotentieelstudieHetpotentieelvanzonnestroomindegebouwdeomgevingvan Nederland- DNV GL augustus 2014

- Raming maatschappelijke kosten van ruimtegebruik door het verkeer Ministerie Verkeer en Waterstaat adviesdienst Verkeer en Vervoer 2000

- Rapportage Hernieuwbare Energie RVO

- Versterking van de Nederlandse Energiesector Ecofys 2010

- Zonne-energieplannen en monumenten wegwijzer voor vergunningverleners Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonne-energie en uw monument wegwijzer voor eigenaren en huurders Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonne-energie in de historische omgeving groene gids Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonnewarmte een duurzame toekomst voor warmte en koude in NL Marcel Cloosterman augustus 2014

5150

52

Korte Elisabethstraat 63511 JG UTRECHTNederland

+31(0)302328008hollandsolarhollandsolarnlwwwhollandsolarnl

• _Ref405823173
• _Ref404280813
• _Ref404284250
• _Ref414171328
• _Ref414171306
• _Ref405823142
• _Ref405823150
• _Ref405823205
• _Ref423611428
• _Ref423611433
• _Ref404281853
• _Ref419558763
• _Ref405751564
• _Ref404628328
• _Ref404874034
• hgjdgxs
• _Ref405822566
• _Ref414115828
• _Ref405826809
• _Ref405826816
• _Ref404871298
• ho7ea189wih5m
• hax2szl62zcl8
• _Ref404881914
• _Ref423610973
• _Ref423611247
• _Ref423611259
• _Ref423611281
• _Ref423611315
• _Ref423611330
• _Ref404874093
• _Ref404874120
• _Ref404874132
• _Ref414181969
• _Ref404874063
• _Ref404873534
• hmo2g9zy4s5df
• _Ref406355484
• hkchj0vhoxkgy
• hnewhf4an1u9o
• h82yp4zdna8yy
• h20v0j3qacub2
• h2jdox65fkzfj
• hxa72rbjyz8ei
• hjr4v9ljue2on
• hai4nruq8gnog
• hynmsw35nwcg6
• h9bfapq4x5quo
• hwjzbmhz6nhx7
• h1fob9te
• hdpodf6hd1y4r
• hbmr0nz1352sy
• h3dy6vkm
• h1t3h5sf
• hciy7c818awjh
• h2wiwkg2p08fj
• hp6ja1ymmf5ah
• ht8cj61qisqz1
• hler15y6jsfh
• _Ref405826052
• _Ref405826059
• _Ref405826091
• _Ref297820305
• h3okoskabvdf7
• _Ref414180310
• _Ref419465901
• _Ref404597162
• _Ref404873983
• h72r80rtdv0dm
• h2et92p0
• _Ref403935885

4342

Verdere regelgeving

Het inpassen van decentrale duurzame energie vraagt op langere termijn aanpassingen in de fysieke elektrische infrastructuur Hier wordt momenteel op voorgesorteerd Er zijn verschillende aspecten mbt techniek en regelgeving die uitgewerkt worden Er worden momenteel geen dringende knelpunten gezien

Invoedeninwarmtenettenmetzonne-energievraagtaandachtHiervoorzaltechnischenwatbetreftregelgevinggerichtaanmoetenwordengewerktDezemogelijkheidkande groei van de opwek met zonnecollectoren verhogen De nadere details hiervan kunnen worden uitgewerkt met de sector

Bijlage 1 Toelichting financieumlle aspecten markt zonne-energie

kWh prijs DeenergiebelastingisdominantvoordeprijsvanelektriciteitvoordeconsumentDitwordtzichtbaar gemaakt in Figuur 10

Figuur 10 Opbouw kWh prijs per sector NB elektriciteitsprijs kaal is marktprijs Netbeheerderskosten indicatief deze wisselen per regio en per aansluiting

De variabele kosten per verbruikscategorie worden ook nog in tabel vorm gegeven zie Tabel 14

Tabel 14 variabele kWh kosten per categorie (2015)

0 tm 10000 kWh

10001 tm 50000 kWh

50001 tm mln kWh

gt 10 mln kWhparticulier

gt 10 mln kWhzakelijk

Energiebelasting euro 01196 euro 00469 euro 00125 euro 00010 euro 00005Kale kWh prijs euro 00640 euro 00640 euro 00640 euro 00640 euro 00640Duurzame Energie-opslag euro 00036 euro 00046 euro 00012 euro 0000055 euro 0000055Energiebelastingop totaalprijs 66 45 18 2 1

NB In deze variabele kosten zijn niet de vaste netwerk- en systeemkosten verwerkt

Kleinverbruikers tot 10000 kWh jaar hebben het hoogste rendement op zonnepanelen Hierondervallenvoornamelijkhuishoudens(particulierenhuur)eneendeelvanhetMKBKleinverbruikers tot 50000 kWhjaar hebben ook een redelijk rendement mits zij een aansluitinghebbenvanmax380A(endusmogensalderen)ofeenSDE+subsidiekrijgenHieronder vallen veelal onderwijsgebouwen klein publiek vastgoed MKB en agrarische bedrijvenVVE-enmetliftenenventilatievallenookindezecategorieBedrijven met gebruik boven 50000 kWhjaar zullen SDE+ subsidie nodig hebben om zonnepanelen rendabel te maken

Gasprijs

Tabel 15 variabele gasprijzen per categorie 2015 ex netwerkkosten

0 tm 17000 m3

17001 m3 - 1 mln m3

1 - 10 mln m3

gt 10 mln m3

Energiebelastingeurom3 euro 019 euro 007 euro 002 euro 001Kale gasprijs eurom3 euro 062 euro 062 euro 062 euro 062Duurzame Energie Opslag euro 00074 euro 00028 euro 00008 euro 00006Energiebelastingoptotaalprijs 24 24 10 3VoordegasbelastingvaltopdathetpercentagebelastingvoordelagerecategorieeumlnveellagerligtdanvoorelektriciteitAlternatievewarmtetechniekenzijndaardoormindersnelrendabel in vergelijking met reguliere ketels

4544

Salderen Kleinverbruikers(aansluitingentot380A)mogendestroomdieophetnetingevoedwordtopjaarlijksebasisaftrekkenvandestroomdiehetnetonttrokkenwordtZoheeftmennutvanelkeopgewektekWhHetelektriciteitsnetfungeertzoalsbuffervoordenietgebruiktestroomdiezonnepanelenopwekkenDewettelijkebasishiervoorzijndeElektriciteitswetende WBM

Elektriciteitswet1998steltinArtikel31cldquoVoorkleinverbruikers(le3x80A)betaalthet energiebedrijf tot 5000 kWh voor terug-geleverde stroom dezelfde prijs als zij voor geleverdestroominrekeningbrengt(ongeuro007)Voorhetmeerderebetaaltzijeenredelijkeprijs(minimaal70APXongeuro005)rdquo

WetbelastingenopmilieugrondslagsteltinArtikel50lid1en2datbelastingwordtgehevenopldquohetpositievesaldovandeviadeaansluitinggeleverdeelektriciteitminusdeviadeaansluitingingevoedeelektriciteitrdquoBijnietduurzameelektriciteitsopwekkingwordtdit begrensd tot 5000 kWh invoeding

Gemeten over de afschrijfperiode wekt men met zonnepanelen elektriciteit op voor ongeveer 14 centkWh6 Daar de prijs op het voor kleinverbruikers ongeveer 23 cent kWhof15centkWhisissaldereneengoedstimuleringvoorhetaanschaffenvanzonnepanelen

Ditbetekentdatvoordekomendeperiodevooraldehuishoudenshiervanprofiteren

Salderen was tot voor kort alleen geldig voor huiseigenaren en huurders met eigen zonnepanelen Per 2015 is de regeling ook van kracht voor huurders met zonnepanelen die deverhuurderheeftgeplaatst

6 Hierbij wordt uitgegaan van SDE berekeningen voor basisbedrag Zon PV van ECN

SDE+ subsidie NederlandheeftdeSDE+subsidiealslangjarigsubsidiemogelijkheidvoorenergieopwekkingvoorhernieuwbarebronnenzowelelektriciteit-alswarmteproductieMenkanopprojectbasisexploitatiesubsidievoor15jaaraanvragenJaarlijkswordensubsidiebedragenaangepast op basis van door ECN bepaalde onrendabele top per opwekkingtechniek Het totaalbudgetwordtjaarlijksvastgesteld(2013wasdat15mldeuro2014en20153mldeuro)Per jaar zijn er een aantal fasen waarin ingediend kan worden met elke fase een hoger subsidiebedrag Toekenning van projecten gaat tot het budget overschreven is

SDE en zonnestroom De SDE+ subsidie is gericht op grotere projecten niet voor de kleinverbruiker Voor zonne-energie zijn projecten subsidiabel van hoger dan 15 kWp voor zonnestroom en meer dan 100m2 collector oppervlakte voor zonnewarmte systemen In 2013 is er 133 MWp aan zonnestroomprojecten toegekend via de SDE+ In 2013 is 15 MWp daadwerkelijk gerealiseerd met SDE+ subsidie In 2014 is en met oktober 25 MWp met SDE+ gerealiseerd De gegunde projecten in 2013 zijn dus nog maar deels gerealiseerd Ter vergelijking in 2013 zijn in totaal 355 MWp bijgeplaatst volgens CBS In 2014 is in november een massale inschrijving geweest op de laatste fase Tot november zijn573aanvragengedaanmettotaal160MWpvermogenOpdeeerstedagvanfase6(op4novemberjl)zijner2718aanvragengeteldmettotaal1240MWpvermogen

SDE en zonnewarmteZonnewarmte is in 2012 voor het eerst in de SDE gekomen als subsidiabele techniek Er zijn echter nog maar een aantal zonnewarmte projecten tot stand gekomen met SDE subsidie De oorzaken zijn vermoedelijk de hoge ondergrens voor subsidiabele projecten en de relatieveonbekendheidmetdetechniekendesubsidieDeondergrensis100m2collectoroppervlakDatsluiteengrotegroepMKB-ersuitMetnamehotelssportfaciliteitenwellness en veel agrarische bedrijven kunnen niet aanvragen bij de SDE+ daar het collectoroppervlak tussen 25 en 100 m2 ligt

Energie Investeringsaftrek (EIA)DeEnergieInvesteringsaftrek(EIA)iseenfiscaleregelingBedrijvenkunneneendeelvanhuninvesteringskosteninenergiebesparendeenhernieuwbaretechnologieeumlnaftrekkenvanhunfiscalewinstHierdoorbetalenzeminderinkomstenbelastingofvennootschapsbelastingHetgemiddeldebelastingvoordeelvandeEIAis10procentvandeinvesteringskosten

Veel bedrijven maken gebruik van de EIA sinds 2012 gaat dat om duizenden bedrijven die investeren in zonnewarmte of zonnestroom In totaal is er in 2013 voor ruim 200 miljoen geinvesteerd in zonne-energie door bedrijven die EIA aangevraagd worden RVO meldt dat dit met name door agrarische bedrijven wordt gedaan

CombinatievanEIAmetSDE+isnietmogelijksinds2014Menmoetbeslissenwelkeoptiehet best bij de bedrijfsvoering past

De EIA zal voorlopig een interessant instrument zijn om zonne-energie investeringen mee uittelokkenbijbedrijvendiewinstmakenDeondergrensvoorEIAissysteemgroottevan25 kWp

4746

Asbest eraf Zonnepanelen eropVoor agrariers met asbestdaken is er een interessante regeling ldquoAsbest eraf zonnepanelen eroprdquo Dit is een regeling van provincies in samenwerking met het Rijk Deze subsidie mag gecombineerd worden met de SDE+

Btw vrijstellingInjuni2013heefthetEuropesehofbepaalddatdeoverdeaanschafeninstallatiebetaaldebtw kan worden teruggevraagd Dit kan omdat iedereen die tegen vergoeding stroom levert wordtgezienalsbtw-ondernemerParticulierenmoetenontheffingvragenopgrondvandeKleine-ondernemersregeling voor de btw over de terug geleverde energie Door de werking vandekleine-ondernemersregelingbetalenparticuliereeigenarenvanzonnepanelenpasbtw als het per saldo verschuldigde btw-bedrag in een kalenderjaar hoger is dan euro1345 Particuliereeigenarenvanzonnepanelenzullendezegrensindepraktijknietbereikenenkunnendaardooromontheffingvanadministratieveverplichtingenvragen

HetrendementvanzonnepanelenisvoorhuishoudensnoggunstigergewordendoordezemogelijkheidDeadministratievehandelingenzijnnietvooriedereeneenvoudigDezemogelijkheidheeftdaaromookverwarringgegevenopdeconsumentenmarktVerwachtwordt dat men hier snel aan gewend is

De postcoderoos of energiebelastingkorting voor cooumlperatiesNietiedereenheefteeneigendakdatgeschiktisOmparticulierenenMKBzondereigen dak de mogelijkheid te geven ook zonnestroom op te wekken is de zogenaamde postcoderoosregelingontwikkeldInhetEnergieakkoordvandeSERiseenbelastingkortingvan 75 eurocent per kWh afgesproken voor terug levering van hernieuwbare energie door eencooumlperatieofdooreenverenigingvaneigenaren(VvE)Deafspraakisper1januari2014ingevoerdDekortinggeldtalleenwanneerdeopgewekteenergiewordtgebruiktdoor kleinverbruikers waarvan de leden zich binnen de zogenaamde lsquopostcoderoosrsquo (viercijferigepostcodeplusaangrenzendepostcodes)vandecooumlperatieofVvEbevindenenalleenvoorelektriciteitdieaanhetnetwordtgeleverd[BronRapportagevanHernieuwbare Energie RVO]

TotophedenheeftdezeregelinggeengroeiveroorzaaktvanzonnestroomproductiedoorcooumlperatiesDitwordtveroorzaaktdooreencombinatievanadministratievecomplexiteitdeonduidelijkheidoverdekortingsperiodeenhetmoeilijkrondkrijgenvandebusinesscasedoorextrakostenzoalsaansluitingskostenInvesteerdersdeinzenhiervoorterugDeregelingisonlangsverbeterddoorhetterugbrengenvanaansluitingskostenhetverzekerenvan15jaarperiodevandekortingendoorhettoelatenvanondernemersinderegelingHollandSolarverwachtdatderegelinghiermeegaatwerkenvoorcooumlperatiesRuimtevoordergelijke projecten wordt veelal gevonden bij winkelcomplexen kerken scholen of andere utiliteitsgebouwen

Beschikbaarheid van kapitaalDeschaalgroottewaarindegroeivandecentraleplaatsingvanzonnepanelennuzitisteklein voor grote investeringsmaatschappijen waardoor er weinig tot geen grote projecten worden gerealiseerd Een randvoorwaarde voor een pensioenfonds of bank om in duurzameenergieteinvesterenisdathetomeenrelatiefgrotekapitaalinvesteringmoetgaanHetkaraktervanzonnepanelenheeftopditmomentdecomplexiteitdatvooralkleinschalige projecten met elk afzonderlijke contractueel en technisch maatwerk kunnen worden gerealiseerd Het bundelen van panden met homogene contractuele en technische aspecten is nodig voor grote investeerders Het losmaken van dit kapitaal zal nieuwe arrangementen vergen die vragen bundelt

Beschikbaarheid van leningenVia de website wwwikinvesteerslimnl is een energie bespaar lening aan te vragen voor particulierenDitiseenfondsdatinhetlevenisgeroepenvanuithetEnergieakkoordenheeftalsdoelparticuliereninstaattestellenteinvestereninenergiebesparinginclusiefzonnepanelen en zonneboilers

AnderemogelijkhedenzijnGreenLoansenfinancieringviahypotheekleningen

4948

Bijlage 2 Toelichting berekening potentieel zonnewarmte

Cijfers 2013 zijn op basis van CBS Cijfers2020zijnopbasisvaninschattingeninuitvoeringEnergieakkoord(inmiddelsooktevindeninKamerbriefWarmtevisie)naarschattingverdeeltoversectorenCijferover2050huishoudensenutiliteitisberekentopbasisvan

- Roadmap zonnewarmte 2007 Holland Solar

- CBS huishoudenprognoses

- Gemiddeldetapwatervraagperhuishoudenvan300m3aardgasequivalent

- 50vanwarmtapwaterkanmetzonnewarmtegedektwordenDezeisberekendoptotaalvan25PJ(obvinschattinggeschiktedakenenontwikkelingaantalwoningen)Voorruimteverwarmingwordteenpotentieelgeschatvan52PJ(uitgaandevanaantalgeschiktedakenontwikkelingaantalwoningenenbeterewarmteopslag)Inditrapportwordtuitgegaanvan77PJpotentieelinhuishoudens

- 70geschiktdakoppervlakvoorzonnecollectoren[TNOenBeararchitecten2001]

- Ineenalternatieveberekeningwordt40PJbijdrageaanwarmtapwaterbereidinggevonden(uitgaandevanallehuishoudensin2011)en46PJbijdrageaanwoningverwarming(uitgaandevan15vanverwarmingvanallewoningen)

- Deinschattingenpotentieelzonthermischvoorutiliteitvarieumlrenvan2PJ(ECOFYS2007)11PJ(RoadmapZonnewarmte2007)en45PJ(Cloosterman2014)

Cijfer 2050 van industrie is berekend op basis van - BerekeninginIEATask33IVDaarinwordtgestelddat32vandeNederlandse

industrieumllewarmtevraagdoorzonnewarmtegedektkanwordenobvanalyseop12sectorenBijdeberekeningwordtuitgegaanvan15energiebesparingperjaar(conformenergieakkoord)eneengelijkblijvendeindustrie

- AlternatieveinschattingenkomenuitstudiesvanESTIF(Europesebrancheverenigingzonnewarmte)enESTTP(EuropeanSolarThermalTechnologyPlatform)enRVOpublicatieWarmteenKoudeinNederland

- OpbasisvaneeneigenstudievanHollandSolariseenalternatieveinschattinggevondenvan45PJzonnewarmteindeutiliteitDitcijfergaatuitvanmaximaleinzetvanzonnewarmtetechniekeningezondheidszorgsportcultuurenrecreatieentoerisme(hotels)

Literatuur

- Benuttingvanzonne-energieindetuinbouwndasheenstrategischeverkenningWUR2011

- Bouwstenenvoorsociaalndashfactsheetmaatschappelijkvastgoed2011

- Datum25april2014BetreftBeantwoordingKamervragenvanhetlidDik-Faber(ChristenUnie)overdevoortgangvanhetconvenantldquoAsbestdakerafzonnepaneleneroprdquo

- Duurzamewarmteenkoude2008-2020potentieumllenbarriegraveresenbeleidEcofys2007

- EnergieTrend2014ndashECN

- EPIA Market Outlook 2014

- HernieuwbareenergieinNederland2013ndashCBS

- Het energieverbruik voor warmte afgeleid uit de Energiebalans CBS 2010

- HetpotentieelvanPVopdakenengevelsinNederlandCEDelft-februari1997

- KamerbriefWarmtevisieministerKamp02-04-2015referentieDGETM-ED15042827

- KoudeenWarmteinNederlandNationaalExpertisecentrumWarmtehttpwwwrvonlonderwerpenduurzaam-ondernemenduurzame-energie-opwekkennationaal-expertisecentrum-warmtewarmtecijfers januari 2013 RVO Nederland

- PotentialforSolarHeatinIndustrialProcessesIEAtask33IV2008

- PotentialofSolarThermalinEuropendashESTIF

- PVpotentieelstudieHetpotentieelvanzonnestroomindegebouwdeomgevingvan Nederland- DNV GL augustus 2014

- Raming maatschappelijke kosten van ruimtegebruik door het verkeer Ministerie Verkeer en Waterstaat adviesdienst Verkeer en Vervoer 2000

- Rapportage Hernieuwbare Energie RVO

- Versterking van de Nederlandse Energiesector Ecofys 2010

- Zonne-energieplannen en monumenten wegwijzer voor vergunningverleners Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonne-energie en uw monument wegwijzer voor eigenaren en huurders Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonne-energie in de historische omgeving groene gids Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonnewarmte een duurzame toekomst voor warmte en koude in NL Marcel Cloosterman augustus 2014

5150

52

Korte Elisabethstraat 63511 JG UTRECHTNederland

+31(0)302328008hollandsolarhollandsolarnlwwwhollandsolarnl

• _Ref405823173
• _Ref404280813
• _Ref404284250
• _Ref414171328
• _Ref414171306
• _Ref405823142
• _Ref405823150
• _Ref405823205
• _Ref423611428
• _Ref423611433
• _Ref404281853
• _Ref419558763
• _Ref405751564
• _Ref404628328
• _Ref404874034
• hgjdgxs
• _Ref405822566
• _Ref414115828
• _Ref405826809
• _Ref405826816
• _Ref404871298
• ho7ea189wih5m
• hax2szl62zcl8
• _Ref404881914
• _Ref423610973
• _Ref423611247
• _Ref423611259
• _Ref423611281
• _Ref423611315
• _Ref423611330
• _Ref404874093
• _Ref404874120
• _Ref404874132
• _Ref414181969
• _Ref404874063
• _Ref404873534
• hmo2g9zy4s5df
• _Ref406355484
• hkchj0vhoxkgy
• hnewhf4an1u9o
• h82yp4zdna8yy
• h20v0j3qacub2
• h2jdox65fkzfj
• hxa72rbjyz8ei
• hjr4v9ljue2on
• hai4nruq8gnog
• hynmsw35nwcg6
• h9bfapq4x5quo
• hwjzbmhz6nhx7
• h1fob9te
• hdpodf6hd1y4r
• hbmr0nz1352sy
• h3dy6vkm
• h1t3h5sf
• hciy7c818awjh
• h2wiwkg2p08fj
• hp6ja1ymmf5ah
• ht8cj61qisqz1
• hler15y6jsfh
• _Ref405826052
• _Ref405826059
• _Ref405826091
• _Ref297820305
• h3okoskabvdf7
• _Ref414180310
• _Ref419465901
• _Ref404597162
• _Ref404873983
• h72r80rtdv0dm
• h2et92p0
• _Ref403935885

4544

Salderen Kleinverbruikers(aansluitingentot380A)mogendestroomdieophetnetingevoedwordtopjaarlijksebasisaftrekkenvandestroomdiehetnetonttrokkenwordtZoheeftmennutvanelkeopgewektekWhHetelektriciteitsnetfungeertzoalsbuffervoordenietgebruiktestroomdiezonnepanelenopwekkenDewettelijkebasishiervoorzijndeElektriciteitswetende WBM

Elektriciteitswet1998steltinArtikel31cldquoVoorkleinverbruikers(le3x80A)betaalthet energiebedrijf tot 5000 kWh voor terug-geleverde stroom dezelfde prijs als zij voor geleverdestroominrekeningbrengt(ongeuro007)Voorhetmeerderebetaaltzijeenredelijkeprijs(minimaal70APXongeuro005)rdquo

WetbelastingenopmilieugrondslagsteltinArtikel50lid1en2datbelastingwordtgehevenopldquohetpositievesaldovandeviadeaansluitinggeleverdeelektriciteitminusdeviadeaansluitingingevoedeelektriciteitrdquoBijnietduurzameelektriciteitsopwekkingwordtdit begrensd tot 5000 kWh invoeding

Gemeten over de afschrijfperiode wekt men met zonnepanelen elektriciteit op voor ongeveer 14 centkWh6 Daar de prijs op het voor kleinverbruikers ongeveer 23 cent kWhof15centkWhisissaldereneengoedstimuleringvoorhetaanschaffenvanzonnepanelen

Ditbetekentdatvoordekomendeperiodevooraldehuishoudenshiervanprofiteren

Salderen was tot voor kort alleen geldig voor huiseigenaren en huurders met eigen zonnepanelen Per 2015 is de regeling ook van kracht voor huurders met zonnepanelen die deverhuurderheeftgeplaatst

6 Hierbij wordt uitgegaan van SDE berekeningen voor basisbedrag Zon PV van ECN

SDE+ subsidie NederlandheeftdeSDE+subsidiealslangjarigsubsidiemogelijkheidvoorenergieopwekkingvoorhernieuwbarebronnenzowelelektriciteit-alswarmteproductieMenkanopprojectbasisexploitatiesubsidievoor15jaaraanvragenJaarlijkswordensubsidiebedragenaangepast op basis van door ECN bepaalde onrendabele top per opwekkingtechniek Het totaalbudgetwordtjaarlijksvastgesteld(2013wasdat15mldeuro2014en20153mldeuro)Per jaar zijn er een aantal fasen waarin ingediend kan worden met elke fase een hoger subsidiebedrag Toekenning van projecten gaat tot het budget overschreven is

SDE en zonnestroom De SDE+ subsidie is gericht op grotere projecten niet voor de kleinverbruiker Voor zonne-energie zijn projecten subsidiabel van hoger dan 15 kWp voor zonnestroom en meer dan 100m2 collector oppervlakte voor zonnewarmte systemen In 2013 is er 133 MWp aan zonnestroomprojecten toegekend via de SDE+ In 2013 is 15 MWp daadwerkelijk gerealiseerd met SDE+ subsidie In 2014 is en met oktober 25 MWp met SDE+ gerealiseerd De gegunde projecten in 2013 zijn dus nog maar deels gerealiseerd Ter vergelijking in 2013 zijn in totaal 355 MWp bijgeplaatst volgens CBS In 2014 is in november een massale inschrijving geweest op de laatste fase Tot november zijn573aanvragengedaanmettotaal160MWpvermogenOpdeeerstedagvanfase6(op4novemberjl)zijner2718aanvragengeteldmettotaal1240MWpvermogen

SDE en zonnewarmteZonnewarmte is in 2012 voor het eerst in de SDE gekomen als subsidiabele techniek Er zijn echter nog maar een aantal zonnewarmte projecten tot stand gekomen met SDE subsidie De oorzaken zijn vermoedelijk de hoge ondergrens voor subsidiabele projecten en de relatieveonbekendheidmetdetechniekendesubsidieDeondergrensis100m2collectoroppervlakDatsluiteengrotegroepMKB-ersuitMetnamehotelssportfaciliteitenwellness en veel agrarische bedrijven kunnen niet aanvragen bij de SDE+ daar het collectoroppervlak tussen 25 en 100 m2 ligt

Energie Investeringsaftrek (EIA)DeEnergieInvesteringsaftrek(EIA)iseenfiscaleregelingBedrijvenkunneneendeelvanhuninvesteringskosteninenergiebesparendeenhernieuwbaretechnologieeumlnaftrekkenvanhunfiscalewinstHierdoorbetalenzeminderinkomstenbelastingofvennootschapsbelastingHetgemiddeldebelastingvoordeelvandeEIAis10procentvandeinvesteringskosten

Veel bedrijven maken gebruik van de EIA sinds 2012 gaat dat om duizenden bedrijven die investeren in zonnewarmte of zonnestroom In totaal is er in 2013 voor ruim 200 miljoen geinvesteerd in zonne-energie door bedrijven die EIA aangevraagd worden RVO meldt dat dit met name door agrarische bedrijven wordt gedaan

CombinatievanEIAmetSDE+isnietmogelijksinds2014Menmoetbeslissenwelkeoptiehet best bij de bedrijfsvoering past

De EIA zal voorlopig een interessant instrument zijn om zonne-energie investeringen mee uittelokkenbijbedrijvendiewinstmakenDeondergrensvoorEIAissysteemgroottevan25 kWp

4746

Asbest eraf Zonnepanelen eropVoor agrariers met asbestdaken is er een interessante regeling ldquoAsbest eraf zonnepanelen eroprdquo Dit is een regeling van provincies in samenwerking met het Rijk Deze subsidie mag gecombineerd worden met de SDE+

Btw vrijstellingInjuni2013heefthetEuropesehofbepaalddatdeoverdeaanschafeninstallatiebetaaldebtw kan worden teruggevraagd Dit kan omdat iedereen die tegen vergoeding stroom levert wordtgezienalsbtw-ondernemerParticulierenmoetenontheffingvragenopgrondvandeKleine-ondernemersregeling voor de btw over de terug geleverde energie Door de werking vandekleine-ondernemersregelingbetalenparticuliereeigenarenvanzonnepanelenpasbtw als het per saldo verschuldigde btw-bedrag in een kalenderjaar hoger is dan euro1345 Particuliereeigenarenvanzonnepanelenzullendezegrensindepraktijknietbereikenenkunnendaardooromontheffingvanadministratieveverplichtingenvragen

HetrendementvanzonnepanelenisvoorhuishoudensnoggunstigergewordendoordezemogelijkheidDeadministratievehandelingenzijnnietvooriedereeneenvoudigDezemogelijkheidheeftdaaromookverwarringgegevenopdeconsumentenmarktVerwachtwordt dat men hier snel aan gewend is

De postcoderoos of energiebelastingkorting voor cooumlperatiesNietiedereenheefteeneigendakdatgeschiktisOmparticulierenenMKBzondereigen dak de mogelijkheid te geven ook zonnestroom op te wekken is de zogenaamde postcoderoosregelingontwikkeldInhetEnergieakkoordvandeSERiseenbelastingkortingvan 75 eurocent per kWh afgesproken voor terug levering van hernieuwbare energie door eencooumlperatieofdooreenverenigingvaneigenaren(VvE)Deafspraakisper1januari2014ingevoerdDekortinggeldtalleenwanneerdeopgewekteenergiewordtgebruiktdoor kleinverbruikers waarvan de leden zich binnen de zogenaamde lsquopostcoderoosrsquo (viercijferigepostcodeplusaangrenzendepostcodes)vandecooumlperatieofVvEbevindenenalleenvoorelektriciteitdieaanhetnetwordtgeleverd[BronRapportagevanHernieuwbare Energie RVO]

TotophedenheeftdezeregelinggeengroeiveroorzaaktvanzonnestroomproductiedoorcooumlperatiesDitwordtveroorzaaktdooreencombinatievanadministratievecomplexiteitdeonduidelijkheidoverdekortingsperiodeenhetmoeilijkrondkrijgenvandebusinesscasedoorextrakostenzoalsaansluitingskostenInvesteerdersdeinzenhiervoorterugDeregelingisonlangsverbeterddoorhetterugbrengenvanaansluitingskostenhetverzekerenvan15jaarperiodevandekortingendoorhettoelatenvanondernemersinderegelingHollandSolarverwachtdatderegelinghiermeegaatwerkenvoorcooumlperatiesRuimtevoordergelijke projecten wordt veelal gevonden bij winkelcomplexen kerken scholen of andere utiliteitsgebouwen

Beschikbaarheid van kapitaalDeschaalgroottewaarindegroeivandecentraleplaatsingvanzonnepanelennuzitisteklein voor grote investeringsmaatschappijen waardoor er weinig tot geen grote projecten worden gerealiseerd Een randvoorwaarde voor een pensioenfonds of bank om in duurzameenergieteinvesterenisdathetomeenrelatiefgrotekapitaalinvesteringmoetgaanHetkaraktervanzonnepanelenheeftopditmomentdecomplexiteitdatvooralkleinschalige projecten met elk afzonderlijke contractueel en technisch maatwerk kunnen worden gerealiseerd Het bundelen van panden met homogene contractuele en technische aspecten is nodig voor grote investeerders Het losmaken van dit kapitaal zal nieuwe arrangementen vergen die vragen bundelt

Beschikbaarheid van leningenVia de website wwwikinvesteerslimnl is een energie bespaar lening aan te vragen voor particulierenDitiseenfondsdatinhetlevenisgeroepenvanuithetEnergieakkoordenheeftalsdoelparticuliereninstaattestellenteinvestereninenergiebesparinginclusiefzonnepanelen en zonneboilers

AnderemogelijkhedenzijnGreenLoansenfinancieringviahypotheekleningen

4948

Bijlage 2 Toelichting berekening potentieel zonnewarmte

Cijfers 2013 zijn op basis van CBS Cijfers2020zijnopbasisvaninschattingeninuitvoeringEnergieakkoord(inmiddelsooktevindeninKamerbriefWarmtevisie)naarschattingverdeeltoversectorenCijferover2050huishoudensenutiliteitisberekentopbasisvan

- Roadmap zonnewarmte 2007 Holland Solar

- CBS huishoudenprognoses

- Gemiddeldetapwatervraagperhuishoudenvan300m3aardgasequivalent

- 50vanwarmtapwaterkanmetzonnewarmtegedektwordenDezeisberekendoptotaalvan25PJ(obvinschattinggeschiktedakenenontwikkelingaantalwoningen)Voorruimteverwarmingwordteenpotentieelgeschatvan52PJ(uitgaandevanaantalgeschiktedakenontwikkelingaantalwoningenenbeterewarmteopslag)Inditrapportwordtuitgegaanvan77PJpotentieelinhuishoudens

- 70geschiktdakoppervlakvoorzonnecollectoren[TNOenBeararchitecten2001]

- Ineenalternatieveberekeningwordt40PJbijdrageaanwarmtapwaterbereidinggevonden(uitgaandevanallehuishoudensin2011)en46PJbijdrageaanwoningverwarming(uitgaandevan15vanverwarmingvanallewoningen)

- Deinschattingenpotentieelzonthermischvoorutiliteitvarieumlrenvan2PJ(ECOFYS2007)11PJ(RoadmapZonnewarmte2007)en45PJ(Cloosterman2014)

Cijfer 2050 van industrie is berekend op basis van - BerekeninginIEATask33IVDaarinwordtgestelddat32vandeNederlandse

industrieumllewarmtevraagdoorzonnewarmtegedektkanwordenobvanalyseop12sectorenBijdeberekeningwordtuitgegaanvan15energiebesparingperjaar(conformenergieakkoord)eneengelijkblijvendeindustrie

- AlternatieveinschattingenkomenuitstudiesvanESTIF(Europesebrancheverenigingzonnewarmte)enESTTP(EuropeanSolarThermalTechnologyPlatform)enRVOpublicatieWarmteenKoudeinNederland

- OpbasisvaneeneigenstudievanHollandSolariseenalternatieveinschattinggevondenvan45PJzonnewarmteindeutiliteitDitcijfergaatuitvanmaximaleinzetvanzonnewarmtetechniekeningezondheidszorgsportcultuurenrecreatieentoerisme(hotels)

Literatuur

- Benuttingvanzonne-energieindetuinbouwndasheenstrategischeverkenningWUR2011

- Bouwstenenvoorsociaalndashfactsheetmaatschappelijkvastgoed2011

- Datum25april2014BetreftBeantwoordingKamervragenvanhetlidDik-Faber(ChristenUnie)overdevoortgangvanhetconvenantldquoAsbestdakerafzonnepaneleneroprdquo

- Duurzamewarmteenkoude2008-2020potentieumllenbarriegraveresenbeleidEcofys2007

- EnergieTrend2014ndashECN

- EPIA Market Outlook 2014

- HernieuwbareenergieinNederland2013ndashCBS

- Het energieverbruik voor warmte afgeleid uit de Energiebalans CBS 2010

- HetpotentieelvanPVopdakenengevelsinNederlandCEDelft-februari1997

- KamerbriefWarmtevisieministerKamp02-04-2015referentieDGETM-ED15042827

- KoudeenWarmteinNederlandNationaalExpertisecentrumWarmtehttpwwwrvonlonderwerpenduurzaam-ondernemenduurzame-energie-opwekkennationaal-expertisecentrum-warmtewarmtecijfers januari 2013 RVO Nederland

- PotentialforSolarHeatinIndustrialProcessesIEAtask33IV2008

- PotentialofSolarThermalinEuropendashESTIF

- PVpotentieelstudieHetpotentieelvanzonnestroomindegebouwdeomgevingvan Nederland- DNV GL augustus 2014

- Raming maatschappelijke kosten van ruimtegebruik door het verkeer Ministerie Verkeer en Waterstaat adviesdienst Verkeer en Vervoer 2000

- Rapportage Hernieuwbare Energie RVO

- Versterking van de Nederlandse Energiesector Ecofys 2010

- Zonne-energieplannen en monumenten wegwijzer voor vergunningverleners Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonne-energie en uw monument wegwijzer voor eigenaren en huurders Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonne-energie in de historische omgeving groene gids Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonnewarmte een duurzame toekomst voor warmte en koude in NL Marcel Cloosterman augustus 2014

5150

52

Korte Elisabethstraat 63511 JG UTRECHTNederland

+31(0)302328008hollandsolarhollandsolarnlwwwhollandsolarnl

• _Ref405823173
• _Ref404280813
• _Ref404284250
• _Ref414171328
• _Ref414171306
• _Ref405823142
• _Ref405823150
• _Ref405823205
• _Ref423611428
• _Ref423611433
• _Ref404281853
• _Ref419558763
• _Ref405751564
• _Ref404628328
• _Ref404874034
• hgjdgxs
• _Ref405822566
• _Ref414115828
• _Ref405826809
• _Ref405826816
• _Ref404871298
• ho7ea189wih5m
• hax2szl62zcl8
• _Ref404881914
• _Ref423610973
• _Ref423611247
• _Ref423611259
• _Ref423611281
• _Ref423611315
• _Ref423611330
• _Ref404874093
• _Ref404874120
• _Ref404874132
• _Ref414181969
• _Ref404874063
• _Ref404873534
• hmo2g9zy4s5df
• _Ref406355484
• hkchj0vhoxkgy
• hnewhf4an1u9o
• h82yp4zdna8yy
• h20v0j3qacub2
• h2jdox65fkzfj
• hxa72rbjyz8ei
• hjr4v9ljue2on
• hai4nruq8gnog
• hynmsw35nwcg6
• h9bfapq4x5quo
• hwjzbmhz6nhx7
• h1fob9te
• hdpodf6hd1y4r
• hbmr0nz1352sy
• h3dy6vkm
• h1t3h5sf
• hciy7c818awjh
• h2wiwkg2p08fj
• hp6ja1ymmf5ah
• ht8cj61qisqz1
• hler15y6jsfh
• _Ref405826052
• _Ref405826059
• _Ref405826091
• _Ref297820305
• h3okoskabvdf7
• _Ref414180310
• _Ref419465901
• _Ref404597162
• _Ref404873983
• h72r80rtdv0dm
• h2et92p0
• _Ref403935885

4746

Asbest eraf Zonnepanelen eropVoor agrariers met asbestdaken is er een interessante regeling ldquoAsbest eraf zonnepanelen eroprdquo Dit is een regeling van provincies in samenwerking met het Rijk Deze subsidie mag gecombineerd worden met de SDE+

Btw vrijstellingInjuni2013heefthetEuropesehofbepaalddatdeoverdeaanschafeninstallatiebetaaldebtw kan worden teruggevraagd Dit kan omdat iedereen die tegen vergoeding stroom levert wordtgezienalsbtw-ondernemerParticulierenmoetenontheffingvragenopgrondvandeKleine-ondernemersregeling voor de btw over de terug geleverde energie Door de werking vandekleine-ondernemersregelingbetalenparticuliereeigenarenvanzonnepanelenpasbtw als het per saldo verschuldigde btw-bedrag in een kalenderjaar hoger is dan euro1345 Particuliereeigenarenvanzonnepanelenzullendezegrensindepraktijknietbereikenenkunnendaardooromontheffingvanadministratieveverplichtingenvragen

HetrendementvanzonnepanelenisvoorhuishoudensnoggunstigergewordendoordezemogelijkheidDeadministratievehandelingenzijnnietvooriedereeneenvoudigDezemogelijkheidheeftdaaromookverwarringgegevenopdeconsumentenmarktVerwachtwordt dat men hier snel aan gewend is

De postcoderoos of energiebelastingkorting voor cooumlperatiesNietiedereenheefteeneigendakdatgeschiktisOmparticulierenenMKBzondereigen dak de mogelijkheid te geven ook zonnestroom op te wekken is de zogenaamde postcoderoosregelingontwikkeldInhetEnergieakkoordvandeSERiseenbelastingkortingvan 75 eurocent per kWh afgesproken voor terug levering van hernieuwbare energie door eencooumlperatieofdooreenverenigingvaneigenaren(VvE)Deafspraakisper1januari2014ingevoerdDekortinggeldtalleenwanneerdeopgewekteenergiewordtgebruiktdoor kleinverbruikers waarvan de leden zich binnen de zogenaamde lsquopostcoderoosrsquo (viercijferigepostcodeplusaangrenzendepostcodes)vandecooumlperatieofVvEbevindenenalleenvoorelektriciteitdieaanhetnetwordtgeleverd[BronRapportagevanHernieuwbare Energie RVO]

TotophedenheeftdezeregelinggeengroeiveroorzaaktvanzonnestroomproductiedoorcooumlperatiesDitwordtveroorzaaktdooreencombinatievanadministratievecomplexiteitdeonduidelijkheidoverdekortingsperiodeenhetmoeilijkrondkrijgenvandebusinesscasedoorextrakostenzoalsaansluitingskostenInvesteerdersdeinzenhiervoorterugDeregelingisonlangsverbeterddoorhetterugbrengenvanaansluitingskostenhetverzekerenvan15jaarperiodevandekortingendoorhettoelatenvanondernemersinderegelingHollandSolarverwachtdatderegelinghiermeegaatwerkenvoorcooumlperatiesRuimtevoordergelijke projecten wordt veelal gevonden bij winkelcomplexen kerken scholen of andere utiliteitsgebouwen

Beschikbaarheid van kapitaalDeschaalgroottewaarindegroeivandecentraleplaatsingvanzonnepanelennuzitisteklein voor grote investeringsmaatschappijen waardoor er weinig tot geen grote projecten worden gerealiseerd Een randvoorwaarde voor een pensioenfonds of bank om in duurzameenergieteinvesterenisdathetomeenrelatiefgrotekapitaalinvesteringmoetgaanHetkaraktervanzonnepanelenheeftopditmomentdecomplexiteitdatvooralkleinschalige projecten met elk afzonderlijke contractueel en technisch maatwerk kunnen worden gerealiseerd Het bundelen van panden met homogene contractuele en technische aspecten is nodig voor grote investeerders Het losmaken van dit kapitaal zal nieuwe arrangementen vergen die vragen bundelt

Beschikbaarheid van leningenVia de website wwwikinvesteerslimnl is een energie bespaar lening aan te vragen voor particulierenDitiseenfondsdatinhetlevenisgeroepenvanuithetEnergieakkoordenheeftalsdoelparticuliereninstaattestellenteinvestereninenergiebesparinginclusiefzonnepanelen en zonneboilers

AnderemogelijkhedenzijnGreenLoansenfinancieringviahypotheekleningen

4948

Bijlage 2 Toelichting berekening potentieel zonnewarmte

Cijfers 2013 zijn op basis van CBS Cijfers2020zijnopbasisvaninschattingeninuitvoeringEnergieakkoord(inmiddelsooktevindeninKamerbriefWarmtevisie)naarschattingverdeeltoversectorenCijferover2050huishoudensenutiliteitisberekentopbasisvan

- Roadmap zonnewarmte 2007 Holland Solar

- CBS huishoudenprognoses

- Gemiddeldetapwatervraagperhuishoudenvan300m3aardgasequivalent

- 50vanwarmtapwaterkanmetzonnewarmtegedektwordenDezeisberekendoptotaalvan25PJ(obvinschattinggeschiktedakenenontwikkelingaantalwoningen)Voorruimteverwarmingwordteenpotentieelgeschatvan52PJ(uitgaandevanaantalgeschiktedakenontwikkelingaantalwoningenenbeterewarmteopslag)Inditrapportwordtuitgegaanvan77PJpotentieelinhuishoudens

- 70geschiktdakoppervlakvoorzonnecollectoren[TNOenBeararchitecten2001]

- Ineenalternatieveberekeningwordt40PJbijdrageaanwarmtapwaterbereidinggevonden(uitgaandevanallehuishoudensin2011)en46PJbijdrageaanwoningverwarming(uitgaandevan15vanverwarmingvanallewoningen)

- Deinschattingenpotentieelzonthermischvoorutiliteitvarieumlrenvan2PJ(ECOFYS2007)11PJ(RoadmapZonnewarmte2007)en45PJ(Cloosterman2014)

Cijfer 2050 van industrie is berekend op basis van - BerekeninginIEATask33IVDaarinwordtgestelddat32vandeNederlandse

industrieumllewarmtevraagdoorzonnewarmtegedektkanwordenobvanalyseop12sectorenBijdeberekeningwordtuitgegaanvan15energiebesparingperjaar(conformenergieakkoord)eneengelijkblijvendeindustrie

- AlternatieveinschattingenkomenuitstudiesvanESTIF(Europesebrancheverenigingzonnewarmte)enESTTP(EuropeanSolarThermalTechnologyPlatform)enRVOpublicatieWarmteenKoudeinNederland

- OpbasisvaneeneigenstudievanHollandSolariseenalternatieveinschattinggevondenvan45PJzonnewarmteindeutiliteitDitcijfergaatuitvanmaximaleinzetvanzonnewarmtetechniekeningezondheidszorgsportcultuurenrecreatieentoerisme(hotels)

Literatuur

- Benuttingvanzonne-energieindetuinbouwndasheenstrategischeverkenningWUR2011

- Bouwstenenvoorsociaalndashfactsheetmaatschappelijkvastgoed2011

- Datum25april2014BetreftBeantwoordingKamervragenvanhetlidDik-Faber(ChristenUnie)overdevoortgangvanhetconvenantldquoAsbestdakerafzonnepaneleneroprdquo

- Duurzamewarmteenkoude2008-2020potentieumllenbarriegraveresenbeleidEcofys2007

- EnergieTrend2014ndashECN

- EPIA Market Outlook 2014

- HernieuwbareenergieinNederland2013ndashCBS

- Het energieverbruik voor warmte afgeleid uit de Energiebalans CBS 2010

- HetpotentieelvanPVopdakenengevelsinNederlandCEDelft-februari1997

- KamerbriefWarmtevisieministerKamp02-04-2015referentieDGETM-ED15042827

- KoudeenWarmteinNederlandNationaalExpertisecentrumWarmtehttpwwwrvonlonderwerpenduurzaam-ondernemenduurzame-energie-opwekkennationaal-expertisecentrum-warmtewarmtecijfers januari 2013 RVO Nederland

- PotentialforSolarHeatinIndustrialProcessesIEAtask33IV2008

- PotentialofSolarThermalinEuropendashESTIF

- PVpotentieelstudieHetpotentieelvanzonnestroomindegebouwdeomgevingvan Nederland- DNV GL augustus 2014

- Raming maatschappelijke kosten van ruimtegebruik door het verkeer Ministerie Verkeer en Waterstaat adviesdienst Verkeer en Vervoer 2000

- Rapportage Hernieuwbare Energie RVO

- Versterking van de Nederlandse Energiesector Ecofys 2010

- Zonne-energieplannen en monumenten wegwijzer voor vergunningverleners Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonne-energie en uw monument wegwijzer voor eigenaren en huurders Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonne-energie in de historische omgeving groene gids Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonnewarmte een duurzame toekomst voor warmte en koude in NL Marcel Cloosterman augustus 2014

5150

52

Korte Elisabethstraat 63511 JG UTRECHTNederland

+31(0)302328008hollandsolarhollandsolarnlwwwhollandsolarnl

• _Ref405823173
• _Ref404280813
• _Ref404284250
• _Ref414171328
• _Ref414171306
• _Ref405823142
• _Ref405823150
• _Ref405823205
• _Ref423611428
• _Ref423611433
• _Ref404281853
• _Ref419558763
• _Ref405751564
• _Ref404628328
• _Ref404874034
• hgjdgxs
• _Ref405822566
• _Ref414115828
• _Ref405826809
• _Ref405826816
• _Ref404871298
• ho7ea189wih5m
• hax2szl62zcl8
• _Ref404881914
• _Ref423610973
• _Ref423611247
• _Ref423611259
• _Ref423611281
• _Ref423611315
• _Ref423611330
• _Ref404874093
• _Ref404874120
• _Ref404874132
• _Ref414181969
• _Ref404874063
• _Ref404873534
• hmo2g9zy4s5df
• _Ref406355484
• hkchj0vhoxkgy
• hnewhf4an1u9o
• h82yp4zdna8yy
• h20v0j3qacub2
• h2jdox65fkzfj
• hxa72rbjyz8ei
• hjr4v9ljue2on
• hai4nruq8gnog
• hynmsw35nwcg6
• h9bfapq4x5quo
• hwjzbmhz6nhx7
• h1fob9te
• hdpodf6hd1y4r
• hbmr0nz1352sy
• h3dy6vkm
• h1t3h5sf
• hciy7c818awjh
• h2wiwkg2p08fj
• hp6ja1ymmf5ah
• ht8cj61qisqz1
• hler15y6jsfh
• _Ref405826052
• _Ref405826059
• _Ref405826091
• _Ref297820305
• h3okoskabvdf7
• _Ref414180310
• _Ref419465901
• _Ref404597162
• _Ref404873983
• h72r80rtdv0dm
• h2et92p0
• _Ref403935885

4948

Bijlage 2 Toelichting berekening potentieel zonnewarmte

Cijfers 2013 zijn op basis van CBS Cijfers2020zijnopbasisvaninschattingeninuitvoeringEnergieakkoord(inmiddelsooktevindeninKamerbriefWarmtevisie)naarschattingverdeeltoversectorenCijferover2050huishoudensenutiliteitisberekentopbasisvan

- Roadmap zonnewarmte 2007 Holland Solar

- CBS huishoudenprognoses

- Gemiddeldetapwatervraagperhuishoudenvan300m3aardgasequivalent

- 50vanwarmtapwaterkanmetzonnewarmtegedektwordenDezeisberekendoptotaalvan25PJ(obvinschattinggeschiktedakenenontwikkelingaantalwoningen)Voorruimteverwarmingwordteenpotentieelgeschatvan52PJ(uitgaandevanaantalgeschiktedakenontwikkelingaantalwoningenenbeterewarmteopslag)Inditrapportwordtuitgegaanvan77PJpotentieelinhuishoudens

- 70geschiktdakoppervlakvoorzonnecollectoren[TNOenBeararchitecten2001]

- Ineenalternatieveberekeningwordt40PJbijdrageaanwarmtapwaterbereidinggevonden(uitgaandevanallehuishoudensin2011)en46PJbijdrageaanwoningverwarming(uitgaandevan15vanverwarmingvanallewoningen)

- Deinschattingenpotentieelzonthermischvoorutiliteitvarieumlrenvan2PJ(ECOFYS2007)11PJ(RoadmapZonnewarmte2007)en45PJ(Cloosterman2014)

Cijfer 2050 van industrie is berekend op basis van - BerekeninginIEATask33IVDaarinwordtgestelddat32vandeNederlandse

industrieumllewarmtevraagdoorzonnewarmtegedektkanwordenobvanalyseop12sectorenBijdeberekeningwordtuitgegaanvan15energiebesparingperjaar(conformenergieakkoord)eneengelijkblijvendeindustrie

- AlternatieveinschattingenkomenuitstudiesvanESTIF(Europesebrancheverenigingzonnewarmte)enESTTP(EuropeanSolarThermalTechnologyPlatform)enRVOpublicatieWarmteenKoudeinNederland

- OpbasisvaneeneigenstudievanHollandSolariseenalternatieveinschattinggevondenvan45PJzonnewarmteindeutiliteitDitcijfergaatuitvanmaximaleinzetvanzonnewarmtetechniekeningezondheidszorgsportcultuurenrecreatieentoerisme(hotels)

Literatuur

- Benuttingvanzonne-energieindetuinbouwndasheenstrategischeverkenningWUR2011

- Bouwstenenvoorsociaalndashfactsheetmaatschappelijkvastgoed2011

- Datum25april2014BetreftBeantwoordingKamervragenvanhetlidDik-Faber(ChristenUnie)overdevoortgangvanhetconvenantldquoAsbestdakerafzonnepaneleneroprdquo

- Duurzamewarmteenkoude2008-2020potentieumllenbarriegraveresenbeleidEcofys2007

- EnergieTrend2014ndashECN

- EPIA Market Outlook 2014

- HernieuwbareenergieinNederland2013ndashCBS

- Het energieverbruik voor warmte afgeleid uit de Energiebalans CBS 2010

- HetpotentieelvanPVopdakenengevelsinNederlandCEDelft-februari1997

- KamerbriefWarmtevisieministerKamp02-04-2015referentieDGETM-ED15042827

- KoudeenWarmteinNederlandNationaalExpertisecentrumWarmtehttpwwwrvonlonderwerpenduurzaam-ondernemenduurzame-energie-opwekkennationaal-expertisecentrum-warmtewarmtecijfers januari 2013 RVO Nederland

- PotentialforSolarHeatinIndustrialProcessesIEAtask33IV2008

- PotentialofSolarThermalinEuropendashESTIF

- PVpotentieelstudieHetpotentieelvanzonnestroomindegebouwdeomgevingvan Nederland- DNV GL augustus 2014

- Raming maatschappelijke kosten van ruimtegebruik door het verkeer Ministerie Verkeer en Waterstaat adviesdienst Verkeer en Vervoer 2000

- Rapportage Hernieuwbare Energie RVO

- Versterking van de Nederlandse Energiesector Ecofys 2010

- Zonne-energieplannen en monumenten wegwijzer voor vergunningverleners Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonne-energie en uw monument wegwijzer voor eigenaren en huurders Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonne-energie in de historische omgeving groene gids Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

- Zonnewarmte een duurzame toekomst voor warmte en koude in NL Marcel Cloosterman augustus 2014

5150

52

Korte Elisabethstraat 63511 JG UTRECHTNederland

+31(0)302328008hollandsolarhollandsolarnlwwwhollandsolarnl

• _Ref405823173
• _Ref404280813
• _Ref404284250
• _Ref414171328
• _Ref414171306
• _Ref405823142
• _Ref405823150
• _Ref405823205
• _Ref423611428
• _Ref423611433
• _Ref404281853
• _Ref419558763
• _Ref405751564
• _Ref404628328
• _Ref404874034
• hgjdgxs
• _Ref405822566
• _Ref414115828
• _Ref405826809
• _Ref405826816
• _Ref404871298
• ho7ea189wih5m
• hax2szl62zcl8
• _Ref404881914
• _Ref423610973
• _Ref423611247
• _Ref423611259
• _Ref423611281
• _Ref423611315
• _Ref423611330
• _Ref404874093
• _Ref404874120
• _Ref404874132
• _Ref414181969
• _Ref404874063
• _Ref404873534
• hmo2g9zy4s5df
• _Ref406355484
• hkchj0vhoxkgy
• hnewhf4an1u9o
• h82yp4zdna8yy
• h20v0j3qacub2
• h2jdox65fkzfj
• hxa72rbjyz8ei
• hjr4v9ljue2on
• hai4nruq8gnog
• hynmsw35nwcg6
• h9bfapq4x5quo
• hwjzbmhz6nhx7
• h1fob9te
• hdpodf6hd1y4r
• hbmr0nz1352sy
• h3dy6vkm
• h1t3h5sf
• hciy7c818awjh
• h2wiwkg2p08fj
• hp6ja1ymmf5ah
• ht8cj61qisqz1
• hler15y6jsfh
• _Ref405826052
• _Ref405826059
• _Ref405826091
• _Ref297820305
• h3okoskabvdf7
• _Ref414180310
• _Ref419465901
• _Ref404597162
• _Ref404873983
• h72r80rtdv0dm
• h2et92p0
• _Ref403935885

5150

52

Korte Elisabethstraat 63511 JG UTRECHTNederland

+31(0)302328008hollandsolarhollandsolarnlwwwhollandsolarnl

• _Ref405823173
• _Ref404280813
• _Ref404284250
• _Ref414171328
• _Ref414171306
• _Ref405823142
• _Ref405823150
• _Ref405823205
• _Ref423611428
• _Ref423611433
• _Ref404281853
• _Ref419558763
• _Ref405751564
• _Ref404628328
• _Ref404874034
• hgjdgxs
• _Ref405822566
• _Ref414115828
• _Ref405826809
• _Ref405826816
• _Ref404871298
• ho7ea189wih5m
• hax2szl62zcl8
• _Ref404881914
• _Ref423610973
• _Ref423611247
• _Ref423611259
• _Ref423611281
• _Ref423611315
• _Ref423611330
• _Ref404874093
• _Ref404874120
• _Ref404874132
• _Ref414181969
• _Ref404874063
• _Ref404873534
• hmo2g9zy4s5df
• _Ref406355484
• hkchj0vhoxkgy
• hnewhf4an1u9o
• h82yp4zdna8yy
• h20v0j3qacub2
• h2jdox65fkzfj
• hxa72rbjyz8ei
• hjr4v9ljue2on
• hai4nruq8gnog
• hynmsw35nwcg6
• h9bfapq4x5quo
• hwjzbmhz6nhx7
• h1fob9te
• hdpodf6hd1y4r
• hbmr0nz1352sy
• h3dy6vkm
• h1t3h5sf
• hciy7c818awjh
• h2wiwkg2p08fj
• hp6ja1ymmf5ah
• ht8cj61qisqz1
• hler15y6jsfh
• _Ref405826052
• _Ref405826059
• _Ref405826091
• _Ref297820305
• h3okoskabvdf7
• _Ref414180310
• _Ref419465901
• _Ref404597162
• _Ref404873983
• h72r80rtdv0dm
• h2et92p0
• _Ref403935885

52

Korte Elisabethstraat 63511 JG UTRECHTNederland

+31(0)302328008hollandsolarhollandsolarnlwwwhollandsolarnl

• _Ref405823173
• _Ref404280813
• _Ref404284250
• _Ref414171328
• _Ref414171306
• _Ref405823142
• _Ref405823150
• _Ref405823205
• _Ref423611428
• _Ref423611433
• _Ref404281853
• _Ref419558763
• _Ref405751564
• _Ref404628328
• _Ref404874034
• hgjdgxs
• _Ref405822566
• _Ref414115828
• _Ref405826809
• _Ref405826816
• _Ref404871298
• ho7ea189wih5m
• hax2szl62zcl8
• _Ref404881914
• _Ref423610973
• _Ref423611247
• _Ref423611259
• _Ref423611281
• _Ref423611315
• _Ref423611330
• _Ref404874093
• _Ref404874120
• _Ref404874132
• _Ref414181969
• _Ref404874063
• _Ref404873534
• hmo2g9zy4s5df
• _Ref406355484
• hkchj0vhoxkgy
• hnewhf4an1u9o
• h82yp4zdna8yy
• h20v0j3qacub2
• h2jdox65fkzfj
• hxa72rbjyz8ei
• hjr4v9ljue2on
• hai4nruq8gnog
• hynmsw35nwcg6
• h9bfapq4x5quo
• hwjzbmhz6nhx7
• h1fob9te
• hdpodf6hd1y4r
• hbmr0nz1352sy
• h3dy6vkm
• h1t3h5sf
• hciy7c818awjh
• h2wiwkg2p08fj
• hp6ja1ymmf5ah
• ht8cj61qisqz1
• hler15y6jsfh
• _Ref405826052
• _Ref405826059
• _Ref405826091
• _Ref297820305
• h3okoskabvdf7
• _Ref414180310
• _Ref419465901
• _Ref404597162
• _Ref404873983
• h72r80rtdv0dm
• h2et92p0
• _Ref403935885