Rotterdam · 2018-03-11 · voor het welzijn van de bewoners’ 29 Netwerk deltasteden ideaal...

BenthempleinEerste waterplein ter wereld

Tools voor klimaat-adaptatiestrategieën

Waterkavels Aqua Dock

Connecting Delta CitiesKennisnetwerk deltasteden

De dijken zijn veilig, waakzaamheid blijft geboden

C O NNEC T IN G WAT ER W I T H O P P O RT U NI T IE SRotterdam

Rotterdam is een deltastad en gelegen in de delta van de Rijn en de Maas. Via de Nieuwe Waterweg heeft Rotterdam een open verbinding met de zee waardoor tot in de stad sprake is van eb en vloed.

Rotterdam

Deltasteden staan in de belangstelling door de klimaatverandering. Juist in laaggelegen deltasteden is de bevolkingsgroei hoog en wonen veel

mensen bij elkaar. Hier zullen een stijgende zeespiegel, hogere rivierafvoeren maar ook langere perioden met droogte in sterke mate ervaren worden.

Extreme weergebeurtenissen als de storm Sandy die New York in 2012 trof, versterkt die belangstelling. De beelden van New York, maar ook New Orleans (2005), Bangkok (o.a. 2011) en Jakarta (o.a. 2007) imponeren. De zeer overvloedige regenval die Nederland steeds vaker treft is een voorbeeld van de toename van extremere weergebeurtenissen. Men vraagt zich af: hoe veilig en klimaatbestendig zijn onze kust- en deltasteden eigenlijk? Moeten we geen actie ondernemen?

Rotterdam is een van de veiligste deltasteden ter wereld, maar blijft door zijn ligging in de Nederlandse delta kwetsbaar. In deze uitgave schetsen we u een beeld hoe Rotterdam klimaatadaptatie oppakt. De artikelen geven een indruk wat kennisinstellingen, waterschappen, het bedrijfsleven en de gemeente Rotterdam doen om de stad aan de veranderingen in het klimaat aan te passen. Daarbij zien we de klimaatverandering niet als een bedreiging, maar vooral als een kans om de stad veerkrachtiger, aantrekkelijker en economisch sterker te maken. Zo blijft Rotterdam een veilige en leefbare stad in de Nederlandse delta waar men graag woont, werkt en leeft.

Ahmed AboutalebBurgemeester van Rotterdam

Rotterdam is een van de veiligste deltasteden ter wereld, maar blijft door zijn ligging in de Nederlandse delta kwetsbaar.

CNN interviewt burgemeester Aboutaleb over klimaatadaptatie in Rotterdam (zomer 2013).

Voorwoord

DELTA Rotterdam 3 CONNECTING WATER WITH OPPORTUNITIES

7 Klimaatadaptatie… kansen voor nu en de toekomst!

8 Benthemplein: eerste waterplein ter wereld.

11 Klimaatadaptatie legt nadruk op kansen

14 Gebiedsontwikkeling op het water

16 Rotterdamse tools voor klimaatadaptatiestrategieën

18 Kenniscentrum voor bouwen op het water

20 De dijken zijn veilig, waakzaamheid blijft geboden

24 Meer doen met een dijk

26 ‘Groen is goed voor het stadsklimaat en voor het welzijn van de bewoners’

29 Netwerk deltasteden ideaal platform voor uitwisseling

32 Drijvend visitekaartje van de stad

34 ‘Met groene daken is winst te behalen’

37 3Di maakt het onzichtbare zichtbaar

39 Ook buiten de dijken droge voeten

43 Samenwerken aan een vitale en klimaatbestendige wijk

46 Rotterdam: springplank voor bedrijfsleven

50 Rotterdam kan niet zonder de drie waterschappen

54 Klimaatadaptatie ook rondom Rotterdam steeds belangrijker

57 Rockefeller Foundation kiest voor Rotterdam

32

26

43

8

Inhoudsopgave


Dit magazine geeft een goed beeld van de Rotterdamse kijk op klimaatadaptatie. Het gevoel

van noodzaak én wil om de kansen te benutten die aanpassing biedt, zijn in Rotterdam

inmiddels in alle geledingen doorgedrongen. Het is mooi om te constateren dat het drijvend

paviljoen, bedoeld als eerste steen in de vijver, daadwerkelijk ook dat effect heeft. Kijk naar de

initiatieven op het gebied van drijvend bouwen in bijvoorbeeld Aqua Dock (Dokhaven). Ook het

waterplein Benthemplein kan zo’n rol vervullen, getuige de ambitie om van Zomerhofkwartier

de eerste klimaatbestendige wijk te maken.

De stad is in vele opzichten in transitie, ook in het denken over water en adaptatie. Van sectoraal naar integraal, van integraal naar holistisch: opgaven door extreme weersomstandigheden worden nu gekoppeld aan de ambities van de stad. Klimaatadaptatie, integrale gebiedsontwikkeling en versterking van de stadseconomie zijn nu één verhaal geworden. Momentopname De situatie van nu is een momentopname in een ontwikkeling die ruim tien jaar geleden in gang is gezet. Na het Waterplan Rotterdam 2000-2005 volgden plannen en visies waar sinds 2008 ook klimaatverandering het beeld completeerde. Met de Rotterdamse Adaptatiestrategie (2013) heeft Rotterdam een koers voor waarbij bewoners, bedrijven en stad maximaal kunnen mee profiteren.

Showcase RotterdamWant adaptatie is ook business: Rotterdam Climate Proof heeft in 2008 een vliegwiel op gang gebracht: leren - initiëren - innoveren - implementeren - etaleren - exporteren. Bedrijven in de regio krijgen opdrachten uit onder andere New York en Ho Chi Minh City. Op de RDM-Campus werken studenten aan de proeftuin Aquadock. Kennisinstellingen zoals de Hogeschool Rotterdam en de TU Delft werken steeds meer samen met counterparts in de andere deltasteden. Zo krijgen internationalisering van het onderwijs én het koppelen van onderwijs aan ‘echte’ vraagstukken uit ‘echte’ deltasteden extra dynamiek.

Wereldwijde samenwerkingSamen met haar partners, kan Rotterdam zich verder profileren als de ‘community of practice’ voor duurzame en ‘resilient’ deltasteden. Door te blijven zoeken naar innovaties die de stad en haar omgeving sterker maken. Door meer facetten van stad en haven in die aanpak mee te nemen, zoals energie en ICT, nu mede mogelijk gemaakt door deelname aan de ‘100 resilient city campaign’ van de Rockefeller Foundation. En door te zorgen dat ook anderen profijt kunnen hebben van de bewezen concepten, binnen en buiten Nederland. Het samenwerkingsverband Connecting Delta Cities laat zien dat samenwerken loont en dat steden het verschil kunnen maken.

Inleiding


1) Bijeenkomst Connecting Delta Cities (juni 2013)

2) Opening Drijvend Paviljoen (juni 2010)

3) Koninklijk paar bij de World Expo 2010 in Shanghai (mei 2010)

4) Informatiedagen groene daken (juni 2014)

5) Europese collegasteden in Rotterdam (oktober 2012)

6) World Expo in Shanghai (mei 2010)

7) Dak met 100.000m2 groen in Rotterdam (mei 2012)

8) Officiële opening waterplein Benthemplein (december 2013)

9) Wethouder Pex Langenberg (o.a. duurzaamheid, 2014)

10) Kroonprins Willem Alexander bezoekt de conferentie ‘Deltas in Times

of Climate Change’ (september 2010)

Klimaatadaptatie… kansen voor nu en de toekomst!

1 2 3

9

6 7

10

54

8


‘De trappen van het plein vertonen al slijtageplekken van het skaten,’ constateert architect Florian Boer van De Urbanisten, het bureau dat het concept voor het waterplein bedacht en het eerste grootschalige waterplein ter wereld vormgaf. De slijtage zegt iets over het intensieve gebruik dat de jongeren en scholieren uit de omgeving van het waterplein maken. En dat terwijl het Benthemplein in deze nieuwe staat nog maar nauwelijks een jaar volop in gebruik is. Het plein is populair. ‘Maar ook op het gebied van waterhuishoudkunde is het goed gelukt,’ zegt Florian Boer.

WatermuurWanneer het flink regent, wordt het plein een waterberging. Het water van de scholen en de op het plein gelegen kerk verzamelt zich dan in de twee ondiepe bassins. Water uit de omgeving van het plein loopt in het diepste bassin, dat bij droog weer is te gebruiken als sportveld om te basketballen of voetballen. De loop van het water is op het plein goed te volgen: het stroomt door brede goten naar de bassins. Het water uit de omgeving komt wanneer het heel hard regent als een ‘watermuur’ in het diepste bassin terecht, een gordijn van

Het eerste waterplein ter wereld slaat twee vliegen in één klap. Het vangt bij heftige regenval

een grote hoeveelheid water op en brengt die weer terug in de natuur. Daarnaast maakt het

waterplein de stad mooier. De scholieren die de omliggende gebouwen hun lessen volgen,

brengen vele aangename uren op het plein door. Met basketballen, een balletje trappen, skaten

of gewoon door met elkaar pratend op een van de trappen van het plein te zitten.

Benthemplein:spannende combinatie van

groen, vermaak en waterberging

Eerste waterplein ter wereld


water plenst dan naar beneden. In de bassins zijn de delen die bij regen vollopen met een blauwe kleur aangeduid.Erg lang blijft het water niet in de bassins staan. Binnen een etmaal is het weggelopen en verdwenen in de grond of naar de verderop gelegen Noordsingel. Florian Boer: ‘Zo komt het water weer terug in de natuur en ontlast het Benthemplein het Rotterdamse rioolsysteem, dat grote hoeveelheden regenwater in korte tijd erg moeilijk kan verwerken. Met de GGD zijn afspraken gemaakt hoe snel het water van het plein moet zijn verdwenen. Er mag natuurlijk geen gevaar zijn voor de volksgezondheid en al helemaal niet dat kleine kinderen op het plein onverantwoord risico zouden lopen.’

Kleine kinderen zijn op het Benthemplein niet vaak te vinden. Het plein is ingesloten door het scholencomplex Technikon, in de late jaren zestig ontworpen door de bekende Rotterdamse architect Huig Maaskant. ‘Hij had in zijn tijd geen enkel oog voor de buitenruimte,’ zegt Florian Boer. ‘Volgens de architectuuropvattingen van toen kon het stedelijk leven van de

scholieren zich wel binnen de gebouwen afspelen. Daarom maakte een toren van op elkaar gestapelde gymzalen onderdeel uit van zijn ontwerp: sporten deden de leerlingen maar binnen, buitenspelen was voor provincialen.’

Saaie vlakteHet Benthemplein was lange tijd een saaie vlakte van grijze stoeptegels, waarover eigenlijk niemand tevreden was, zeker de omliggende scholen Zadkine en het Grafisch Lyceum niet. Daarom was het een uitgelezen kans juist hier het eerste grootschalige waterplein vorm te geven. Florian Boer: ‘Het schoolcomplex van Maaskant ontkende het plein. Met het waterplein eist de openbare ruimte nu zijn plek weer op.

‘Zodra het kan schieten we hier een balletje’

Zodra ze even vrij hebben van hun

opleiding aan het Zadkine, de school voor

middelbaar beroepsonderwijs aan het

Benthemplein, zijn Ferhat Guler (21) en

zijn vriend Ajene Wansing (21) buiten op

het plein te vinden. ‘Als het een beetje

mooi weer is, dan zitten we hier,’ zegt

Ferhat. ‘Dan sms’en we elkaar en vraagt

de een waar de ander is. Ook al hebben we

maar tien minuten pauze, dan zijn wij hier

toch even een balletje aan het schieten.’

Ferhat doet de opleiding Medewerker

Evenementenorganisatie, Ajene volgt de

opleiding Mode en Maatkleding.

‘Als het lekker weer is neem ik altijd een

basketbal mee,’ zegt Ferhat. Ajene: ‘Soms

zijn er meer mensen op het plein. Die

doen dan met ons mee. Soms zijn we

met ons tweeën. Als het mooi weer is,

dan zit het plein echt helemaal vol.’ Dat

het Benthemplein niet zomaar een plein

is, daarvan zijn ze zich goed bewust. ‘We

hebben op school te horen gekregen waar

het voor dient,’ zegt Ferhat. ‘Toen het plein

werd aangelegd is ons uitgelegd wat een

waterplein is. Je kunt het ook goed zien,

dat water een grote rol speelt. Wanneer

het regent, dan basketballen we niet, want

dan loopt het plein vol water. Wanneer het

de volgende dag weer goed weer is, dan

heb je van het water nauwelijks meer last,

het is dan allemaal weg.’

Beide studenten zijn tevreden over het

plein, dat hun de mogelijkheid biedt

hun favoriete tijdverdrijf te beoefenen.

Ajene: ‘Ik vind het een mooi plein. Het is

alleen jammer dat er maar één basket

op het sportveld staat, terwijl ze voor

het voetballen wel twee doelen hebben

gemaakt.’ ‘Ik vind het een mooi plein,

maar ik vind het jammer dat het zo snel

vies is,’ vult Ferhat aan. ‘Wanneer het vies

is, komen er minder mensen. Er staan

maar een paar prullenbakken op het plein,

dat mogen er best wat meer zijn.’ Vooral

als het wat warmer weer is valt hun op

hoeveel mensen er van het plein gebruik

maken. Ajene: ‘Sommigen komen om even

een paar minuten om te zonnen.’ Ferhat:

‘Toen ik hier laatst kwam, waren ze net bezig

met een fotoshoot, het is leuk om te zien

dat het plein zelfs daarvoor kan dienen.’

Drie workshops werden gehouden om samen met alle betrokkenen tot het juiste ontwerp te komen. Omwonenden uit de Agniesebuurt waren daarbij, vertegenwoordigers van de kerk, het aan het plein gelegen Hofpleintheater en natuurlijk van de scholen. Tijdens de inspirerende bijeenkomsten maakten de aanwezigen duidelijk welke elementen zij in het plein opgenomen wilden zien, waarbij het water als cruciaal element vaststond. ‘De aanwezigheid van het water vond iedereen interessant en spannend,’ zegt Florian Boer. Het leidde tot drie ontwerpen, waarin de meest gewenste onderdelen waren verwerkt: een sportveld, een groene plek, mogelijkheden om te skaten en een plaats om te kunnen zitten en naar mensen te kijken.

Florian Boer: ‘In de tweede workshop konden de mensen die het meest van het plein gebruik zouden maken kiezen. De twee ontwerpen die het meest bevielen hebben we in elkaar geschoven. We hebben gekeken wat er nog beter kon. Het groen is meer het plein op gekomen. Het water werd gewaardeerd omdat het ook duidelijk onderdeel van het ontwerp was. Het is natuurlijk niet de bedoeling om in het water te spelen, maar iedereen wil als het regent wel goed het water zien stromen.’

Florian Boer is oprichter van De Urbanisten. Hij doceert onder meer aan de TU Delft en de Rotterdamse Academie van Bouwkunst en is betrokken bij het project New Meadowlands (New York).


Kennis over klimaatverandering ligt aan de basis van de Rotterdamse Adaptatiestrategie. Die kennis is overal vandaan gehaald, op nationaal niveau, maar ook veel dichter bij huis: in de Rotterdamse context werd gebruik gemaakt van studies en onderzoeken die duidelijk maakten wat de stad met de verandering van klimaat te wachten staat. De kunst was vervolgens al die kennis om te zetten in een inspirerend verhaal en een duidelijke en aansprekende strategie hoe Rotterdam in de praktijk het beste met klimaatverandering kan omgaan.

‘We wisten dat we bij die adaptatiestrategie moesten uitkomen, maar hoe we daar konden uitkomen, wisten we nog niet,’ zegt Corjan Gebraad, adviseur klimaatadaptatie bij de gemeente Rotterdam. ‘We hebben vanuit ons gezond verstand geredeneerd wat daarvoor nodig zou zijn.’ Toen alle kennis was verzameld, kon de volgende stap worden gezet: het in kaart en beeld brengen hoe en waar de stad kwetsbaar is voor de gevolgen van klimaatverandering. Corjan Gebraad: ‘Ons uitgangspunt was dat Rotterdam honderd procent klimaatbestendig moet zijn. Maar wat houdt dat in, wanneer je daarvoor geen enkele referentie hebt? Pas wanneer je weet waar je als stad kwetsbaar bent, kun je bepalen welke aanpak je op die punten wilt kiezen.’

Kansen‘Door vervolgens de klimaateffecten te verbinden met kansrijke maatregelen werd de RAS concreter,’ zegt Dirk van Peijpe,

Presentatie Rotterdamse

Adaptatiestrategie (oktober 2013)

Klimaatadaptatie legt nadruk op kansen

Sinds eind 2013 heeft Rotterdam een eigen adaptatiestrategie.

De Rotterdamse Adaptatiestrategie (RAS) stippelt de

koers uit waarlangs de stad zich wil voorbereiden op

klimaatverandering. De makers van de strategie ervoeren

hoe de strategie gaandeweg steeds meer dynamiek kreeg.

Dat blijkt vooral uit de toekomstperspectieven, die schetsen

hoe door samenwerking kansen zijn te benutten waarmee de

gehele stad haar voordeel kan doen.

Rotterdamse Adaptatiestrategie als inspirerend verhaal voor de naaste toekomst

Kennis


stedenbouwkundige bij De Urbanisten, het bureau dat de verzamelde ingrediënten samensmeedde tot een aantrekkelijk en samenhangend verhaal. ‘Daardoor werd ook steeds duidelijker wat voor verhaal we wilden vertellen.’ De RAS kwam

zo steeds meer in de steigers te staan. Corjan Gebraad: ‘In het proces was voor ons heel belangrijk dat we bij het uitvoeren van onze analyses niet alleen over risico’s wilden praten, maar vooral ook over kansen die klimaatadaptatie biedt. Die nadruk op kansen wilden we er vanaf het begin goed in hebben, dat was ook een van onze uitgangspunten.’

Door de klimaatadaptatie te integreren met de andere opgaven waar Rotterdam voor staat, kreeg de strategie een eigen dynamiek. ‘Dan gaat het er om wat we voor meerwaarde kunnen creëren en wie we bij klimaatadaptatie kunnen betrekken,’ zegt Dirk van Peijpe. Corjan Gebraad: ‘De basis van de adaptatiestrategie is het robuuste systeem dat we in de stad in eeuwen hebben aangelegd. Dat systeem van stormvloedkeringen, dijken, riolering en gemalen functioneert goed, daarmee kunnen we voorlopig uit de voeten door het te onderhouden en verbeteren. Maar op termijn is het niet genoeg. We moeten veel breder om ons heen kijken: waarom gebruiken we de daken niet, waarom benutten we de pleinen niet? We voegen daarmee een nieuwe laag aan maatregelen toe, gekoppeld aan de buitenruimte waarmee de stad ook nog eens aantrekkelijker

wordt. Dat kunnen private én publieke ruimtes zijn. Dat betekent ook dat er meer partijen mee zijn gemoeid. Die willen we er ook bij betrekken. Dat is wat we in de strategie “meekoppelen” hebben genoemd. Meekoppelen met initiatieven en projecten van anderen. Dat is de enige manier om een klimaatbestendige stad te krijgen waar iedereen zich bij betrokken voelt en waarin de overheid niet meer de enige “speler ” is.’

PerspectievenHet meekoppelen biedt kansen om partijen met elkaar te verbinden, om initiatieven te verbreden en aan elkaar te smeden. Bewoners, bedrijven en overheid kunnen met elkaar voor de meerwaarde zorgen die de klimaatadaptatie kan opleveren, meerwaarde voor de leefomgeving, de ecologie, de economie en de samenleving als geheel. Om dat te illustreren zijn in de RAS verschillende perspectieven geschetst, die laten zien waartoe slim toegepaste klimaatadaptie kan leiden. De perspectieven zijn per gebied in de stad uitgewerkt.

‘Het was precies wat de RAS nodig had,’ zegt Dirk van Peijpe. ‘Het was een geweldig proces uit te zoeken hoe die perspectieven er uit konden zien. De opgaven zijn bekend en we weten welke maatregelen ons ter beschikking staan. We hebben bijvoorbeeld een dijk en we weten dat het op termijn beter is die te verhogen. Maar de meerwaarde is om dan nog iets extra’s met die dijk te doen: het integraal aan te pakken,

Water op de kade van het Noordereiland (2011)


SAMENLEVING

LEEF

OM

GEVING

M E

E K

O P

P E

L E N E N S A M E N W E R K E N

A D A P T A T I E

ECOLOGIE

ECONOMIE

ROBUUSTSYSTEEM

Welke klimaatadaptieve maatregelen kunnen wetoepassen in de compacte stad en wie zijn daarbij aan zet?

Welke meerwaarden creëren de gecombineerde maatregelen voor de leefomgeving, samenleving, economie en ecologie en wie profiteren daarvan?

Perspectief voor de compacte stad

Klimaatadaptieve maatregelen Creatie meerwaarde

gedifferentieerde overstromingsbestendige inrichting buitendijks

verminderen hittestress

verkleinen van effect van droogteperioden

dijkversterkingsmaatregelen

hemelwateropvang

hogere zee- en rivierwaterstandengrotere kans op overstroming buitendijks vaker sluiten Maeslantkering kans op overstroming binnendijks neemt toe

meer intensieve neerslagwater kan moeilijker weggrotere kans op wateroverlast en schade

langere periodes van droogtelagere grondwaterpeilenafname van de waterkwaliteitkans op schade aan gebouwde omgeving, flora en faunabelemmering voor scheepvaart door lage waterstanden op de rivier

langere hete periodes (hitte)afname van thermisch comfort van de stadnegatieve invloed op gezondheid en welbevinden kans op schade aan flora en fauna

HDST 4 HDST 5





hemelwateropvang





HDST 4 HDST 5

dijkversterking 5

Strategieën Maatregelen

verminderen hittestress 1 2 3

verkleinen van effect van droogteperiodes 4





hemelwateropvang





HDST 4 HDST 5





hemelwateropvang





HDST 4 HDST 5

hemelwateropvang 1 2 3

SAMENLEVING

LEEF

OM

GEVING

M E

E K

O P

P E

L E N E N S A M E N W E R K E N

A D A P T A T I E

ECOLOGIE

ECONOMIE

ROBUUSTSYSTEEM

Welke klimaatadaptieve maatregelen kunnen wetoepassen in de compacte stad en wie zijn daarbij aan zet?

Welke meerwaarden creëren de gecombineerde maatregelen voor de leefomgeving, samenleving, economie en ecologie en wie profiteren daarvan?

Perspectief voor de compacte stad

Klimaatadaptieve maatregelen Creatie meerwaarde





hemelwateropvang





HDST 4 HDST 5





hemelwateropvang





HDST 4 HDST 5

dijkversterking 5

Strategieën Maatregelen

verminderen hittestress 1 2 3

verkleinen van effect van droogteperiodes 4





hemelwateropvang





HDST 4 HDST 5





hemelwateropvang





HDST 4 HDST 5

hemelwateropvang 1 2 3

bijvoorbeeld door de dijkversterking te koppelen aan een park of zo breed te maken dat er op gebouwd kan worden. Daarbij hebben we ook geïnventariseerd welke partijen in welke gebieden actief zijn en mee kunnen doen. In het buitendijkse gebied zijn dat bijvoorbeeld andere partijen dan in de binnenstad.’Een van de aansprekende voorbeelden van klimaatadaptatie volgens de RAS is het Benthemplein, dat als eerste grootschalige waterplein in Europa is ontwikkeld. Corjan Gebraad: ‘Het was een adaptieve maatregel, waarbij de wateropgave is gekoppeld aan de openbare ruimte en dat weer aan de buurt en aan de wijk. Er kwam Europese subsidie voor. Het levert veel op: economisch profijt, maar ook sociaal: het plein brengt mensen bij elkaar.’ De volgende stap is om op gebiedsniveau te kijken wat mogelijk is, bijvoorbeeld in een buurt of wijk. Zoals op dit moment in het Zomerhofkwartier gebeurt. Dirk

van Peijpe: ‘Ga in zo’n gebied dan met alle betrokkenen praten en probeer alle initiatieven die er zijn te verbinden aan klimaatadaptieve maatregelen. Je kunt zeggen dat we in het Zomerhofkwartier bezig zijn de adaptatiestrategie uit te voeren. Dat kunnen we op veel meer plaatsen in de stad doen.’

OptimismeDe samenstellers van de adaptatiestrategie zijn vol optimisme over de mogelijkheden en handvatten die het document biedt. Dirk van Peijpe: ‘We zitten midden in een tijd van transitie, we komen er steeds meer achter wat klimaatverandering voor de stad en haar inwoners betekent. Daarmee komt klimaatadaptatie steeds meer op de agenda van de stedenbouwers te staan. Dat is een mooie ruimtelijke opgave. En ook economisch is het interessant, want adaptatie loont, op alle gebieden, groot-, maar ook kleinschalig.’

Dirk van Peijpe is stedenbouwkundige en directeur van DE URBANISTEN. Hij was recent betrokken bij de Rotterdamse Adaptatiestrategie, de ‘deltaproeftuin’Klimaatbestendig Zomerhofkwartier en ‘Rebuild by Design’in New York / New Jersey.

Corjan Gebraad studeerde Civiele Techniek aan de Technische Universiteit Delft. Hij werkt bij de gemeente Rotterdam onder meer aan de Rotterdamse klimaatadaptatiestrategie, het deltaprogramma Rijnmond-Drechtsteden en kennis- en beleidsontwikkeling op het gebied van ‘stedelijke resilience’.


Rotterdamse tools voor klimaatadaptatiestrategieën

Climategame

Eind 2012 is de Climategame opgeleverd. Met deze game – een initiatief van Rotterdam Climate Proof, het Deltaprogramma Nieuwbouw en Herstructurering en het Watergovernance Centre – kunnen voorstellen worden gedaan die het dilemma van klimaatadaptief bouwen/herstructureren en een waterveilige omgeving, zowel binnendijks als buitendijks, duidelijk tot uitdrukking brengen. Er kan naar hartenlust worden geëxperimenteerd in een realistische visualisatie van de wijk Rotterdam Feijenoord. Spelenderwijs verkrijgen de spelers ook inzicht in meerlaagseveiligheid. Bovendien kunnen maatregelen tegen elkaar worden afgewogen. Binnen de game spelen ook het beschikbare budget en eventuele subsidiemogelijkheden een rol.

Klimaatadaptatie barometerOm de voortgang van de ontwikkeling van een klimaatadapta-

tiestrategie te volgen is een stappenplan ontwikkeld: de

klimaatadaptatiebarometer. Dit stappenplan bestaat uit

acht onderdelen die weliswaar volgtijdelijk worden doorlopen

(eerst een probleemanalyse, dan pas maatregelen etc.),

maar uiteindelijk in de praktijk een zeer cyclisch karakter

heeft. Nieuwe inzichten, extreme gebeurtenissen, andere

financieringsmogelijkheden of ervaringen met maatregelen

kunnen tot bijstelling van prioriteiten en/of tot andere

maatregelen en uitvoeringsconstructies leiden. Uiteindelijk

wordt per stap op kwalitatieve wijze bekeken hoe ver de

betreffende partij is, waarna een score wordt toegekend.


Rotterdamse klimaat MKBA

Als onderdeel van de Rotterdamse Adaptatiestrategie is de Rotterdamse klimaat MKBA ontwikkeld. In een MKBA worden de kosten van een investering tegen de baten afgewogen, vanuit het perspectief van de maatschappij als geheel. Om de baten te kunnen waarderen, moet het effect van een project in kaart worden gebracht. Hiertoe worden als het ware twee filmpjes met elkaar vergeleken: een filmpje van hoe de wereld eruit ziet zonder uitvoering van het project (het nulalternatief ), en een filmpje van hoe de wereld er uit ziet met uitvoering van het project (het projectalternatief ). Het effect dat het project heeft op de maatschappij, is het verschil tussen de filmpjes.

Bijzonder aan deze MKBA is dat er voor het eerst een model is gemaakt voor stedelijke klimaatadaptatie die niet uitgaat van één investering, maar diverse maatregelen en een dynamisch rekenmodel hanteert dat gebruikt kan worden voor strategievorming.

Bij het bestuderen van de eerste uitkomsten valt op dat diverse maatregelen zeer positief scoren, dus de baten de lasten duidelijk overschrijden. Dat wordt veroorzaakt door de aanname ‘meeliften met gepland onderhoud’ waardoor de investeringskosten beperkt zijn en de baten relatief groot. Daarnaast valt op dat het aantrekkelijk is om naast klimaatadaptatie in te zetten op het bereiken van neveneffecten zoals luchtkwaliteit en leefomgeving.

Klimaateffect Atlas

De stichting Climate Adaptation Services heeft een interactieve klimaateffectatlas gemaakt voor de stad Rotterdam. Deze atlas laat voor de onderwerpen waterveiligheid, wateroverlast, hitte en droogte zien wat er als gevolg van klimaatverandering op Rotterdam afkomt: nu en in 2050. Verschillende klimaatscenario’s zijn gecombineerd met mogelijk knelpunten en opgaven. Zo wordt in één oogopslag duidelijk wat er speelt, hoe dit zich voor verschillende scenario’s ontwikkelt in de tijd en welke delen van de stad extra aandacht nodig hebben. Daardoor is dit instrument ook gebruikt voor de ontwikkeling van de Rotterdamse Adaptatiestrategie.

Kennis


De gemeente Rotterdam heeft in 2013 een aanbesteding uitgeschreven waarin bedrijven werden uitgenodigd met plannen en ideeën te komen hoe deze haven de komende jaren bij de stad is te betrekken. Niet door de haven te dempen, maar door innovatief gebruik te maken van het water en daarbij rekening te houden met factoren als zeespiegelstijging en toename van de hoeveelheid rivieren regenwater. De bedrijven werden uitgedaagd om met verrassende en vernieuwende oplossingen te komen om de Rijnhaven weer tot leven te wekken en onderdeel te laten uitmaken van de dynamische omgeving waarin het havenbekken ligt.

Robuuste ingrepen‘De grote vraag is hoe zo’n gebied als de Rijnhaven functioneel is te maken zonder robuuste ingrepen als er hoge dijklichamen omheen te leggen,’ zegt Maarten Nypels, creatief projectmanager bij Stadshavens Rotterdam, waaronder de Rijnhaven valt. ‘Niets doen met het water is voor Rotterdam geen optie. De klimaatverandering heeft hoe dan ook gevolgen, of we dat nu willen of niet. Veel van de oorzaken liggen ver buiten de gemeentegrenzen en dat geldt ook voor veel oplossingen, maar

we kunnen wel kijken hoe we er zo goed mogelijk op kunnen inspelen.’De Rijnhaven geldt als uitgelezen proefgebied. Het was daarom ook niet verwonderlijk dat op het moment waarop de Rotterdamse gemeenteraad de Structuurvisie Stadshavens in 2011 unaniem had aangenomen, alle ogen onmiddellijk waren gericht op de Rijnhaven. Hier kan Rotterdam laten zien wat het waard is als het gaat om het zich aanpassen aan klimaatveranderingen. De bedoeling was eerst om in de haven ‘drijvende kavels’ uit te geven, waarop bedrijven met ideeën aan de slag konden. ‘Maar,’ zegt Nypels, ‘dat kon anders en beter: waarom zetten we niet de hele haven als uitdaging voor het bedrijfsleven in de markt?’Dat gebeurde. Waarmee de eerste gebiedsontwikkeling te water voor Rotterdam een feit was. Er werd een bidboek gemaakt voor belangstellende bedrijven. ‘Met als kenmerk zo min mogelijk randvoorwaarden, een concessieperiode van 30 jaar en het gegeven dat de gemeente niet in staat is er geld in te steken,’ zegt Sander Geenen, zakelijk projectmanager van het Rijnhavenproject vanuit de gemeente Rotterdam.

Nieuw: Gebiedsontwikkeling op het water

Verschillende consortia maken plannen voor transformatie van de Rijnhaven

Resultaat

De Rijnhaven, een van de oudste havenbekkens op de Zuidelijke Maasoever van Rotterdam,

ligt ingeklemd tussen een aantal van de interessantste buurten die er op dit moment in de stad

zijn te vinden: Wilhelminapier en Katendrecht, nieuwe woongebieden die volop in ontwikkeling

zijn en oudere, kleurrijke havenwijken, zoals de Afrikaanderwijk die de afgelopen jaren vele

veranderingen hebben ondergaan. Juist die bijzondere plaats in de stad maakt de Rijnhaven

bij uitstek geschikt voor een opzienbarend project: gebiedsontwikkeling op het water.


Slimme ideeënHet bidboek was halverwege 2013 klaar. Zeven consortia reageerden. Hun plannen zijn beoordeeld door een internationale ‘Rijnhaven assessment committee’ onder voorzitterschap van oud-minister Pieter Winsemius. In de jury zitten verder onder anderen de Spaanse architect Joan Busquets, Michael Braungart, auteur van het boek ‘Cradle to Cradle’, en Patrick Janssens, oud-burgemeester van de stad Antwerpen. Drie consortia voldeden aan de gestelde aanbestedingseisen en hebben inmiddels een tussenbeoordeling gehad die ze kunnen gebruiken om hun plannen verder te verbeteren.

Het is een bijzonder traject, want voor alle betrokken partijen is deze gebiedsontwikkeling op water volkomen nieuw. In dialoog met de gemeente werken de consortia hun visies verder uit tot levensvatbare businesscases. Op kennismarkten, waarop kleinere bedrijven hun innovatieve plannen presenteren, kunnen de consortia rondkijken en hun visies met slimme ideeën verrijken. ‘Zo proberen we tegelijk het speelveld zo groot mogelijk te maken,’ zegt Maarten Nypels.

Sander Geenen: ‘Wij zijn heel benieuwd naar de uitkomsten. Het is eigenlijk een groot experiment. Een experiment met een open vraag: waar moet het heen met dit gebied?’ Het feit dat de gemeente er geen geld voor beschikbaar stelt en ook de financiering aan de consortia overlaat is uniek en innovatief te noemen. Maarten Nypels: ‘Dat zet de consortia nog extra aan het denken om tot bijzondere oplossingen te komen.’ Daarmee lijkt het project Rijnhaven in niets op een traditionele aanbesteding. Ook het uiteindelijke doel is anders. ‘Het gaat

om maatschappelijke baten,’ zegt Maarten Nypels. ‘Dat is een heel ander mechanisme dan wanneer alleen opbrengst en winst centraal staan. Ook daarin moeten de consortia een stap verder zetten dan ze gewend zijn.’

Internationaal voorbeeldOnder die maatschappelijke baten vallen drie belangrijke aspecten. De ontwikkeling van de Rijnhaven moet een wezenlijke bijdrage leveren aan het innovatief inspelen op klimaatverandering en daarvan liefst internationaal voorbeeld zijn. Daarnaast moet het de kwaliteit van het leven verbeteren van de bewoners in de omgeving: door hen onder meer volop mee te laten doen met de te ontplooien activiteiten en de werkgelegenheid te verbeteren. Ten slotte moeten de plannen een stimulans zijn voor de verandering die in Rotterdam gaande is, waarbij de stad zich steeds meer op de rivier richt dan zich ervan af wendt. Bij dat alles moet het karakter van de Rijnhaven als een van de oudste havenbekkens van Rotterdam-Zuid behouden blijven. ‘Stel je voor dat de Rijnhaven een ontmoetingsplaats wordt voor alle bewoners in de omliggende wijken,’ zegt Maarten Nypels.

De transformatie van de Rijnhaven zal internationaal zeker aandacht trekken, verwachten de twee projectmanagers. ‘Het is een verschijnsel waarmee steden over de hele wereld te maken krijgen. Havens raken in onbruik en wat doe je er dan mee? Dat is voor havensteden wereldwijd de grote uitdaging. Dat we de gebiedsontwikkeling te water hier op deze schaal doen, maakt het uniek.’

Maarten Nypelsis senior project-, programma- en innovatiemanager bij de gemeente Rotterdam. Hij is ambassadeur voor Stadshavens, werkt aan innovatieve gebiedsontwikkelingen - nu in de Rijnhaven - en is actief betrokken bij veranderprocessen.

Sander Geenen is civiel ingenieur en senior projectmanager bij de gemeente Rotterdam. Hij werkt in Rotterdam aan de gebiedsontwikkeling Rijnhaven, als ook Katendrecht en de Kop van Zuid.


Het water van de Dokhaven, op Heijplaat kabbelend tussen de oude loodsen van de vroegere Rotterdamse Droogdok Maatschappij, ligt klaar om zich te ontwikkelen tot een enorme proeftuin voor wat er op water mogelijk is. Vooral het drijvend bouwen staat hoog op de prioriteitenlijst, maar ook het ontwikkelen, demonstreren en uittesten van nieuwe, innovatieve producten en technieken speelt een belangrijke rol. Al deze verschillende elementen moeten bijdragen aan een passend antwoord op de vraag hoe in de nabije toekomst een drijvende stad is te maken.

Aqua Dock heet deze proeftuin, die onderdeel uitmaakt van de RDM Campus en waaraan inmiddels allerlei verschillende partijen zich hebben verbonden en een bijdrage leveren: de gemeente Rotterdam, het Havenbedrijf Rotterdam en de Hogeschool Rotterdam zijn drie partners die Aqua Dock hebben ontwikkeld. Daarnaast zijn instellingen als de TU Delft, Clean Tech Delta en het Valorisatieprogramma Deltatechnologie en Water er bij betrokken. Ook het bedrijfsleven doet volop mee.

Drijvende wegAqua Dock stelt in het water kavels beschikbaar aan belangstellenden die met drijvend bouwen willen experimenteren of hun innovaties in de juiste omgeving willen uitproberen. De kavels zijn gelegen langs een drijvende weg over het water, beschikbaar gesteld door het bedrijf Bayards. De weg vormt de ruggengraat van het waterrijke laboratorium. Wie op een kavel aan de slag gaat, kan een beroep doen op de rijkdom aan kennis die de RDM Campus ter beschikking heeft. Niet voor niets staan de letters RDM tegenwoordig voor Research, Design en Manufacturing.

‘Aqua Dock is een fysieke testplek,’ zeggen Gabrielle Muris (directeur van RDM Campus) en Bert Hooijer (directeur onderzoek en onderwijs van RDM Campus). ‘Alles is er op gericht de kennis die hier wordt opgedaan toegankelijk te maken, te testen en verder te ontwikkelen. Allerlei verschillende disciplines komen hier bij elkaar. Dat is ook in het belang van de stad. Dat stijgt ver uit boven het alleen maar testen en demonstreren.’

SamenwerkingBij het welslagen van Aqua Dock is samenwerking het sleutelwoord. Niet alleen door de partijen die elkaar in het opzetten van Aqua Dock hebben gevonden, maar ook met andere, zelfs internationale partijen. Het gaat om een

Aqua Dock is een laboratorium op het water,

waar mogelijkheden voor drijvend bouwen

worden onderzocht. Door samenwerking

van tal van partijen wordt hier een integrale

speurtocht ondernomen naar bouwen op

het water, maar ook naar vraagstukken als

omgaan met energie en het aanpassen van de

stad aan klimaatverandering. Op waterkavels

kunnen de experimenten plaatsvinden. Tegelijk

is Aqua Dock een etalage voor wat er op het

gebied van drijvend bouwen mogelijk is.

Resultaat

Kenniscentrum voorbouwen op het water


bruisende ‘community of practice’. Bert Hooijer: ‘Rotterdam heeft een goede naam op het gebied van watermanagement, maar het is ook goed om dingen te kunnen laten zien. Daarvoor bestaat ook veel internationale belangstelling. Er zijn connecties met de stad New York, met verschillende universiteiten daar.’ Gabrielle Muris: ‘Bovendien sluiten we aan bij het netwerk Connecting Delta Cities. Studenten kunnen in het kader van hun studie stages krijgen bij bedrijven als Arcadis en komen zo over de gehele wereld.’De integrale benadering is de kracht van Aqua Dock, benadrukken beide directeuren. ‘Hier komt alles bij elkaar, de overheid maakt het mogelijk, andere partijen participeren,’ zegt Bert Hooijer. Het gaat dan ook niet alleen om vraagstukken van drijvend bouwen, maar ook om omgaan met

energievraagstukken en met klimaatadaptatie, het maken van een ‘resilient city’, een weerbare stad. ‘Maar het heeft natuurlijk ook alles te maken de inspirerende kracht van ideeën, van de plannen die worden ontwikkeld. Daardoor zijn we een soort etalage waarmee we heel Nederland en ver daarbuiten kunnen laten zien wat mogelijk is,’ vult Gabrielle Muris aan.

In die etalage van Aqua Dock komt bijvoorbeeld een drijvend hotel te liggen. Verder staat het ontwikkelen en testen van een drijvende woning op het programma en het onderzoeken van de waterkwaliteit onder drijvende objecten. Ook participeert RDM Campus in het internationale onderzoek Horizon 2020, waarin de opwekking van energie door getijden centraal staat. Aqua Dock zal in dat onderzoek als testlocatie gelden.

Waterkavels van Aqua Dock vormen laboratorium voor innovatie naast RDM Campus

Bert Hooijer heeft als directeur en consultant verschillende functies gehad in het bedrijfsleven en het hoger onderwijs. Als directeur van het RDM Centre of Expertise is hij verantwoordelijk voor het creëren van langdurige samenwerking tussen onderwijs en bedrijfsleven en kennisdeling voor de strategische ontwikkeling en commerciële activiteiten.

Gabrielle Muris heeft verschillende functies gehad bij onderzoeksuniversiteiten en heeft als senior strateeg gewerkt aan onderwerpen als de creatieve industrie en de kenniseconomie. Als directeur van RDM Campus is ze verantwoordelijk voor de strategische ontwikkeling en commerciële activiteiten.


De dijken zijn veilig, waakzaamheid blijft geboden ‘Bewoners moeten zich meer

bewust zijn van de risico’s die ze lopen’

Een overstroming in Rotterdam? De meeste inwoners kunnen zich het nauwelijks

voorstellen. Zo vanzelfsprekend is de veiligheid van de stad de laatste tientallen jaren

geworden. Toch dwingen de verandering van het klimaat en sociaal-economische groei tot

maatregelen om de waterveiligheid nog verder te vergroten. Daarbij gaat het om preventieve

maatregelen en waterbestendig bouwen, maar ook om het maken van goede draaiboeken bij

crisisbeheersing. Waterveiligheid is lang niet zo vanzelfsprekend als het lijkt.

Primaire dijken houden in Rotterdam al jarenlang het water tegen. Rotterdam ligt midden in een deltagebied. De Noordzee en de rivieren Maas, Rijn en Waal komen er samen, waardoor het risico op overstroming er is zo lang de stad bestaat. Tegenwoordig ligt een groot deel van de stad onder Nieuw Amsterdams Peil (NAP). Het water komt van twee kanten. ‘De stad heeft te maken met invloed van de zee, waardoor er veel

zout water voorbijkomt. Maar er is ook invloed van de rivier, dan gaat het om zoet water,’ zegt Nick van Barneveld, senior beleidsadviseur waterveiligheid en klimaatadaptatie. ‘Wanneer een van de primaire dijken zou doorbreken, dan betekent dat nogal wat voor Rotterdam: de schade aan woningen en infrastructuur zal groot zijn, er zullen slachtoffers vallen.’ Vooral het noorden en noordoosten van Rotterdam

Dijk Maasboulevard

Kennis


blijken dan erg kwetsbaar: ‘Een woongebied als de Prins Alexanderpolder ligt heel laag, ver onder de zeespiegel. Het landschap loopt op in de richting van de rivier, daar waar ook de primaire keringen liggen.’

DijkversterkingDat vrijwel niemand van zulke angstscenario’s wakker ligt, is door de jaren heen zo gegroeid. ‘We hebben het met de dijken goed gedaan,’ constateert Van Barneveld. ‘Ze zijn hier erg veilig. De primaire dijken zijn voormalige zeedijken, die het ook bij de watersnoodramp in 1953 hebben gehouden. Van die ramp, een combinatie van storm en springtij, hebben we veel geleerd. We zijn doorgegaan op het thema dijkversterking en kustlijnverkorting.’ Dat beleid heeft geleid tot de toevoeging van drie belangrijke waterkeringen: de Maeslantkering, de Hartelkering en de Hollandse IJsselkering, die bij hoog water sluiten.

‘Vaak roept men dan dat de haven onbereikbaar is als die keringen dichtgaan, maar het gaat er juist om dat de haven veilig is,’ reageert Nick van Barneveld op de mogelijke kritiek. ‘Het buitendijkse gebied biedt onderdak aan de haven, een van de belangrijkste motoren van de economie. Met het dicht gaan van de stormvloedkering is de veiligheid van die economische motor gegarandeerd.’

De dijken op beide rivieroevers van de stad zijn, mede door de aanwezigheid van de waterkeringen, op dit moment aan de hoge kant. De ‘overhoogte’ van de dijken komt met het huidige beleid goed uit. Toch is het niet raadzaam om achterover te zitten en niets meer te doen, onderstreept Nick van Barneveld. ‘Er zijn maatregelen nodig, zeker. We gaan nu nog uit van een stijging van de zeespiegel van 35 tot 85 centimeter in 2100. Dat betekent dat de Maeslantkering op den duur hoe dan ook moet worden aangepast.’

Risico’sBij het ontwikkelen van beleid om de stad en haar bevolking tegen het water te beschermen is de afgelopen tijd veel veranderd. Nick van Barneveld: ‘We zijn bijvoorbeeld meer gaan denken in overstromingsrisico’s. Dan kijk je niet alleen naar de kans dat een overstroming zich voordoet, maar ook naar de gevolgen die een overstroming kan hebben. Vroeger dachten we in dijkringen en wat daar kon gebeuren. Tegenwoordig kunnen we beter en veel preciezer analyseren waar een overstroming zich kan voordoen en wat dan de gevolgen zijn. Dat is veel beter in beeld te brengen. Het leidt er toe dat nu elk dijktraject van een eigen normspecificatie wordt voorzien. We hebben hier met de hoogste normen te maken die er te vinden zijn, omdat de regio Rijnmond een waterrijk

rivierengebied is met grote overstromingsrisico’s en tegelijk van het grootste economische belang is. Het gaat daarbij ook om het groepsrisico, omdat de regio dicht bevolkt is en er dus veel mensen bij een mogelijke calamiteit betrokken zijn.’

Het denken in overstromingsrisico’s gebeurt op drie verschillende niveaus: het voorkomen van overstromingen door het treffen van maatregelen (preventie), het waterbestendig maken van woningen en infrastructuur op het niveau van ruimtelijke ordening en het maken van deugdelijke rampenplannen voor adequate crisisbestrijding wanneer zich

een ramp zou voordoen. Vooral voor de laatste laag groeit de belangstelling, tegelijk met het besef dat zulke plannen echt klaar moeten liggen. Nick van Barneveld: ‘Wanneer er iets mis gaat in deze, door de zee gedomineerde regio, dan is er bijna geen mogelijkheid meer om mensen snel te kunnen evacueren. Dat moet je dus voor zijn, maar hoe doe je dat, wanneer de reactietijd zo kort is? Het is ook een lastig bestuurlijk besluit om mensen uit voorzorg te evacueren, zonder te weten of het echt nodig zal zijn.’

EvacuatieplannenDe vanzelfsprekendheid van de ogenschijnlijke veiligheid waarin Rotterdam en omstreken verkeren baart Nick van Barneveld enigszins zorgen. ‘Veel mensen weten niet

Westzeedijk


eens of ze binnendijks of buitendijks wonen’. Daarnaast is er nog veel in kaart te brengen als het gaat om crisisbeheersing. ‘Evacuatieplannen moeten klaarliggen en duidelijk zijn,’ zegt Van Barneveld. ‘Overheden moeten precies weten wat er mis kan gaan en hoeveel mensen je in korte tijd kunt evacueren. Op die vragen zijn op dit moment geen duidelijke antwoorden te geven.’ Natuurlijk is het moeilijk de toekomst te voorspellen en voor elk risico een kant en klare oplossing klaar te hebben liggen voor het geval het zich voordoet. ‘Maar het zou toch fijn zijn wanneer de overheid haar inwoners zou kunnen vertellen wat precies de risico’s zijn en wat de overheid doet en burgers zelf kunnen doen wanneer het misgaat. Daarvoor leunen we nu nog te veel op algemene protocollen voor calamiteitenbestrijding.’

Toch is er wel degelijk veel aan voorbereiding te doen. Rotterdam Climate Proof heeft enkele studies gedaan naar de gevolgen van mogelijke overstromingen in de regio Rotterdam. Zo is gekeken wat er zou gebeuren, wanneer zich een dijkdoorbraak zou voordoen in de Schie tussen Rotterdam en Delft, door extreme regenval of uitdroging van de veenkade. Vooral de economische schade zou enorm zijn en zich naar alle mogelijke maatschappelijke geledingen uitstrekken, wanneer de polders Zestienhoven en Schiebroek zouden vollopen vanuit het regionale boezemsysteem. Maar ook infrastructurele slagaders als rijksweg A13, de belangrijkste autoverbinding naar Den Haag en Amsterdam, de Hogesnelheidslijn en RandstadRail en het vliegveld The Hague Rotterdam Airport zouden onderlopen en niet meer bruikbaar zijn.

IngewikkeldAlleen al een globale inventarisatie van de mogelijke gevolgen van zo’n ramp

Oostzeedijk

Hilledijk

Duinen


Investeren in bescherming is kwestie van nood-zaak

Beschermen tegen overstromingen en

zorgen voor voldoende zoet water zijn

de speerpunten in het advies dat de

Stuurgroep Rijnmond-Drechtsteden onder

leiding van Rotterdams burgemeester

Aboutaleb juni 2014 heeft uitgebracht. De

stuurgroep onderzocht hoe de inwoners

in het gebied Rijnmond-Drechtsteden op

de lange termijn beschermd blijven tegen

overstromingen en voldoende zoet water

ter beschikking hebben.

In dit gebied is het aantal inwoners en

de waarde van woningen, bedrijven,

infrastructuur sinds de jaren zestig flink

toegenomen. De economische schade bij

een overstroming zou enorm zijn, vele

malen groter dan de watersnoodramp van

1953. Alleen door te blijven investeren

in de bescherming van de delta, kunnen

inwoners van de regio ook in de toekomst

veilig wonen en werken.

Bestaande dijken, stormvloedkeringen

en rivierverruiming blijven in deze regio

de basis van de veiligheid, zo adviseert

de Stuurgroep Rijnmond-Drechtsteden.

Dijkversterkingen en verhogingen zijn

tegenwoordig steeds vaker maatwerk.

Daarbij biedt integraal ontwerp de

meeste kansen voor ruimtelijke kwaliteit.

De regio Rijnmond-Drechtsteden is

groot en divers en de maatregelen zijn

veelomvattend, maar niet alles hoeft

tegelijk te gebeuren. De regio Rijnmond-

Drechtsteden heeft relatief veel buitendijks

gebied waar gewoond en gewerkt wordt.

Alle havenindustrie ligt buitendijks.

Partijen in deze regio hebben afgesproken

een veiligheidsstrategie voor het gehele

buitendijkse gebied te ontwikkelen.

Zoet water is van levensbelang voor mens,

landbouw, scheepvaart en industrie.

West-Nederland verdroogt en verzilt. De

regio Rijnmond-Drechtsteden kiest voor

een robuuste zoetwatervoorziening en

innovatieve maatregelen voor een slimmer

en effectiever gebruik van zoetwater en

tegengaan van het binnendringen van zout

water. Om de beschikbaarheid ervan in

extreem droge jaren te garanderen, gaan

rijk, regio en gebruikers gezamenlijk aan

de slag. Geadviseerd wordt het bestaande

stelsel van rivieren en kanalen dat in tijden

van watertekort zoet water aanvoert, uit

te breiden. Innovatie en efficiënter omgaan

met water door burgers en bedrijven

moeten leiden tot waterbesparing.

maakt het ontwikkelen van een adaptatiestrategie mogelijk en urgent. Tegelijk is het uitkristalliseren van zo’n strategie onwaarschijnlijk ingewikkeld, benadrukt Nick van Barneveld: ‘Veel van de trends die uit de toekomstverwachtingen naar voren komen zijn onzeker en ongewis. Dat maakt het maken van zo’n adaptatiestrategie zo complex. Je wilt maatregelen nemen die ergens toe dienen en niet in een traject terecht komen van voorzorgsmaatregelen die uiteindelijk geen enkel nut blijken te hebben.’De studie voor de polder Zestienhoven wees wel uit dat een aantal maatregelen zeker mogelijk is, zowel nu als in de toekomst. Het maken van goede keringen en het afdammen van het boezemsysteem kan een overstroming snel stoppen. Juist op klein niveau is veel te doen. ‘Dat was voor ons een eye-opener,’ zegt Nick van Barneveld. ‘Met regionalekeringen kun je risico’s goed sturen. Dat hadden we niet in die mate verwacht. Ook in een polder als Zestienhoven kun je je dan afvragen of we daar adaptief moeten bouwen,

Maeslantkering

bijvoorbeeld bij nieuwbouwwoningen. Het is goed verdedigbaar om investeringen voor waterveiligheid vooral te doen in compartimentering in het boezemsysteem en bescherming van vitale infrastructuur.’

Bij het creëren van veiligheid zijn de belangen groot. Er staat veel op het spel. Nick van Barneveld: ‘Waterveiligheid is iets wat ons bindt. Iedereen heeft ermee te maken, maar bijna iedereen op een andere manier.’

Deltaprogramma 2014

Nick van Barneveld is senior beleidsadviseur bij de gemeente Rotterdam op het gebied van klimaatadaptatie en waterveiligheid. Vanuit de gemeente heeft hij afgelopen jaren tevens gewerkt voor het Deltaprogramma (Rijnmond-Drechtsteden).


Meer doen met een dijkRotterdam ontwikkelde de multifunctionele trapdijk: een dijk die in opgehoogde vorm zijn

functie behoudt, maar voor meer doeleinden is te gebruiken dan als dijk alleen. In Rotterdam-

Zuid komt de eerste trapdijk, als onderdeel van de gebiedsontwikkeling die de Afrikaanderwijk

met de Kop van Zuid verbindt.

Alweer enige tijd geleden bedacht Joep van Leeuwen, als senior adviseur werkzaam bij de gemeente Rotterdam, het concept voor een multifunctionele dijk: de trapdijk. De trapdijk is nauwelijks te herkennen als een traditionele dijk. Dat komt doordat aan weerszijden van het verhoogde dijklichaam brede ‘traptreden’ zijn aangebracht. Deze treden zijn te benutten om er wegen op aan te leggen, ze van groen te voorzien of er zelfs gebouwen neer te zetten, zonder dat de dijk zijn oorspronkelijke functie van waterkering verliest.

‘Hoe groter de dijk, des te meer inkomsten en waardecreatie hij oplevert,’ legt Joep van Leeuwen een van de voordelen van de trapdijk uit. ‘De overdimensionering van de dijk is een van de kenmerken van de trapdijk. Overtollige grond kan worden gebruikt om de dijk te verhogen en de treden aan te leggen. Een brede dijk met vlakke treden levert zo meerwaarde op door uitgeefbare grond of kwaliteit van de buitenruimte. Wanneer je de dijk zo groot kunt maken, heeft ook niemand meer in de gaten dat het een dijk is.’

Wat er met een dijk gebeurt is in Nederland aan strenge regels gebonden. De waterschappen waken over de dijken met de bedoeling dat zij niets aan kracht zullen inboeten en blijven doen waarvoor zij zijn gemaakt: het water tegenhouden, wanneer dat nodig is. Toch wil Rotterdam de ruimte langs en op de dijken graag benutten. Joep van Leeuwen: ‘In deze stad blijft het nodig het waterfront langs de rivier te ontwikkelen en tegelijk de waterveiligheid te waarborgen. Nieuwe dijken aanleggen is erg duur. Maar wanneer je slim en multifunctioneel met bestaande dijken omgaat, dan blijkt het aantrekkelijk en betaalbaar.’

Resultaat

Het idee voor de trapdijk was baanbrekend, maar doordat de economische crisis de bouwproductiviteit aanzienlijk deed afnemen, was het moeilijk het concept in de praktijk te brengen. Daarin komt nu verandering. In Rotterdam-Zuid zal de multifunctionele dijk een belangrijke rol spelen. Dat gebeurt op het punt waar de verbinding tot stand komt tussen de Afrikaanderwijk en de Kop van Zuid. Jarenlang waren beide stadsdelen van elkaar gescheiden door spoorwegemplacementen en een dijk. Met het project Parkstad moet die verbinding tussen de twee stadswijken werkelijkheid worden. De emplacementen zijn weggehaald. De dijk wordt vanaf weerskanten opgehoogd.‘

Eerste multifunctionele trapdijk legt verbinding tussen Rotterdamse wijken

De dijk is drager geworden van de stedenbouwkundige opzet,’ aldus Marcel van Blijswijk, projectmanager Afrikaanderwijk bij de gemeente Rotterdam. ‘Binnen de randvoorwaarden die het waterschap heeft gesteld, heeft de dijk een plaats gekregen als een groene route door het gebied.’ De dijk geldt als een belangrijke hoofdwaterkering, waardoor bij het maken van de plannen nauw overleg met het waterschap Hollandse Delta noodzakelijk was. ‘Met het waterschap hebben we gekeken hoe we zo slim mogelijk met de dijk konden omgaan,’ zegt Hans van der Aar van het Ingenieursbureau van de gemeente Rotterdam. ‘Het resultaat is dat de plannen van de gemeente en de eisen van het waterschap in elkaar zijn geschoven. De dijk is daardoor geen barrière meer, maar een bindende schakel. Een deel van het succes is dat men bij de gemeente precies weet wat er wel en niet mag met een dijk.’

Start van de constructie van de trapdijk aan de Hilledijk Schematische doorsnede trapdijk

Joep van Leeuwen is afgestudeerd als Civiel Ingenieur (TU Delft). Sinds 1988 werkt hij bij de gemeente Rotterdam als senior-adviseur op het snijvlak van duurzaamheid en techniek.

Hans van der Aaris project leider bij de Gemeente Rotterdam. Hij werkt nu als projectleider van Nieuw Zuid (Parkstad en Afrikaanderwijk-Oost).

Marcel van Blijswijk is projectmanager bij de gemeente Rotterdam. Nu is hij gebiedsprojectmanager voor de Afrikaanderwijk, de Kop van Zuid, de Kop van Feijenoord en het Noordereiland en Afrikaanderwijk-Oost.


‘Groen is goed voor het stadsklimaat en voor het welzijn van de bewoners’

Wiebke Klemm onderzoekt hoe mensen in

steden warmte ervaren. Een van de conclusies

van haar onderzoek: groen draagt bij aan

het thermisch comfort van de stadsbewoner.

Sterker nog: alleen al het zien van groen zorgt

ervoor dat mensen zich minder warm voelen.

Daarom is meer groen in de stad goed om

hittestress tegen te gaan. Dat hoeven niet

eens nieuwe grote parken te zijn, maar ook

kleinschalige toevoegingen zijn welkom, hoe

meer hoe beter. Door het cumulatieve effect

geldt dat alle beetjes helpen.

Wanneer we niets doen zullen steden alleen maar warmer worden. ‘De steden zijn nu al warmer dan hun ommeland,’ zegt Wiebke Klemm, als onderzoeker verbonden aan de Wageningen UR. ‘Dat betekent voor steden dat de kans op hittestress verder toeneemt. Steden ontwikkelen zich, ze worden groter en verdichten zich. Er komen meer gebouwen en verharde oppervlaktes bij, die de warmte langer zullen vasthouden. Dat heeft invloed op het stadsklimaat, maar ook op de gezondheid en het welzijn van de inwoners.’ Mensen die onder een plat dak slapen, hebben bij aanhoudende warmte een slechtere nachtrust, wie slecht slaapt presteert minder, terwijl de prestaties ook door de warmte zelf al afnemen. ‘Vooral ouderen en jonge kinderen zijn het kwetsbaarst,’ constateert Wiebke Klemm.

‘Mensen hebben het al minder warm als ze groen zien’

Resultaat


BakfietsVoor haar onderzoek onderzocht ze drie grote steden: Utrecht, Arnhem en Rotterdam. Daar richtte ze zich vooral op het uitvoeren van metingen in het microklimaat en het verzamelen van data. In elk van de drie steden ondervroeg ze ongeveer 180 mensen uit alle leeftijdscategorieën en alle delen van de stad welke ruimtes zij op warme dagen in de stedelijke omgeving het prettigst vonden..

In een stad als Rotterdam bedraagt in warme periodes het verschil tussen stad en ommeland soms 8 graden Celsius, zo blijkt uit metingen van haar collega-onderzoeker Bert Heusinkveld. Maar ook in de stad zelf zijn bij aanhoudende hitte grote verschillen te constateren. De groenste plekken zijn ook het koelst. De plaatsen in de stad die nauwelijks groen hebben, maar waar gebouwen en asfalt domineren, zijn het warmst.

De interviews wijzen uit dat stadsbewoners in een hittegolf vooral hun toevlucht nemen tot de rijk van groen voorziene plaatsen in de stad. Wiebke Klemm: ‘Daar voelen ze zich het meest comfortabel. Dat geldt voor alle drie de steden waar we mensen hebben ondervraagd. Parken zijn de favoriete plekken en krijgen duidelijk de voorkeur boven verharde plaatsen en plaatsen met water.’ Die voorkeur van de stadsbewoners is begrijpelijk: ze willen daar zijn waar het het koelst is. ‘De metingen met de bakfiets bevestigen dat ook. De parken zijn gemiddeld 1 graad Celsius koeler dan het stadscentrum.’

PsychologischHet klinkt voor de hand liggend. ‘Inderdaad,’ zegt Wiebke Klemm. ‘Van veel mensen krijg ik te horen: dat wisten we toch allang? Maar in mijn onderzoek is het nu echt met cijfers onder Nederlandse klimaatcondities aangetoond.’ Bovendien blijkt er een psychologische component: mensen ervaren de warmte al als minder, wanneer zij groen zien. ‘Mensen zijn zich over het algemeen bewust van hun thermisch comfort,’ zegt de onderzoekster. ‘Ze zoeken verkoeling, wanneer het te warm wordt en proberen zich aan te passen. Door aan de schaduwkant van de straat te gaan lopen, door onder een boom te gaan zitten. Behoeftes zijn verschillend. Veel ouderen weten precies op welke banken in de parken ze moeten gaan zitten, omdat ze weten dat die in de schaduw staan. Jongeren weten waar ze het langst van de avondzon in een park kunnen genieten.’

In Rotterdam steekt het Kralingse Bos met kop en schouders boven de andere parken uit als favoriete plaats om de hitte in de stad te ontvluchten. ‘Mensen uit de hele stad gaan daarnaartoe,’ zegt Wiebke Klemm. De kwaliteit van het park

Start actie ‘Tegel eruit, groen erin’.

Groen op de Coolsingel

is dan van doorslaggevende betekenis: ‘Veel mensen willen op warme zomerse dagen toch ontspannen. Sommigen zoeken schaduw en afkoeling, anderen geven de voorkeur aan een zonnig plekje aan het water. Het Kralingse Bos biedt allebei en is daarom zo populair.

Daarnaast is het Kralingse Bos goed bereikbaar, want mensen hebben vaak weinig tijd.’Aanleg van nieuwe, omvangrijke groene verblijfsruimtes is een van de aanbevelingen die uit haar onderzoek naar voren komen. ‘Maar daarvoor is in de steden niet altijd ruimte,’ verklaart de onderzoekster. ‘Je zou er ook aan kunnen denken de grote parken die er zijn goed of beter bereikbaar te maken. Of om kleine groenvoorzieningen aan te leggen, zoals “pocket parks”, die ook al veel kunnen opleveren.’ Al het groen in de stad draagt bij aan verbetering van het stedelijke klimaat, onderstreept Wiebke Klemm: ‘Hoe groener, hoe koeler. Ook kleine elementen dragen daaraan zeker bij. Je krijgt dan een openstapeling van effecten. Groene daken zorgen voor verlaging van de oppervlaktetemperatuur. Op straatniveau dragen bomen bij het thermisch comfort van de voetgangers te verbeteren. Tussen een straat met en een zonder bomen


Hoe het stadsklimaat is te beïnvloedenOntwerpers kunnen van alles doen om

de stad aangenamer te maken, is het

uitgangspunt van het boek ‘Het weer in de

stad’ dat vorig jaar bij nai010 uitgevers

verscheen. Landschapsarchitecte en

stedenbouwkundige Sanda Lenzholzer

biedt in haar boek handvatten voor

ontwerpers om bij het vormgeven van

de stad rekening te houden met het

stadsklimaat en dat te beïnvloeden op het

niveau van de stad zelf en op microniveau.

Op stadsniveau gaat het om de aanleg

van parken, waarbij parken met open

grasvelden vooral ’s nachts de omgeving

verkoelen en parken met bomen overdag.

Of om het creëren van ventilatie tussen

wijken en het vermijden van barrières.

Voor het microniveau is een catalogus

van zo’n honderd pagina’s aan mogelijke

maatregelen opgenomen, ingedeeld

naar ingrepen die betrekking hebben op

temperatuur, wind, neerslag en beleving.

Om hittestress te voorkomen zijn

begroeide pergola’s voor gebouwen neer

te zetten, of leibomen om de gebouwen

te beschaduwen. Gevelbeplanting van

klimplanten, geleide planten of fruitbomen

helpt ook aanzienlijk om de gevels

minder op te warmen: dit kan soms 30

graden Celsius

schelen. ‘Groene

gevels vormen

vaak ook een

verbijzondering van

de architectuur,’

schrijft Lenzholzer.

Voorzetelementen

met groen

kunnen gebouwen

beschaduwen,

evenals groene

erfafscheidingen.

Bomen doen het ook

goed om schaduw te creëren en de stad

op microniveau aangenamer te maken.

Lijsten met allerlei soorten bomen zijn

opgenomen die voor de meeste schaduw

kunnen zorgen en zo de luchttemperatuur

temperen of die een goede tot zeer goede

droogtetolerantie hebben. Bomen zijn

overal te plaatsen: in tuinen, op pleinen en

in parken, maar ook op parkeerplaatsen

om voor schaduw te zorgen.

Ontwerpers kunnen ook materialen

kiezen die minder warmte absorberen.

Hout is dan een aantrekkelijk alternatief.

Dat geldt ook voor bestratingen: asfalt

absorbeert de meeste warmte en versterkt

hittestress. Vervanging door lichte en

poreuze materialen waar dat kan, ligt

dan voor de hand. Ook de combinatie van

water en groen levert goede resultaten op.

Waterbergingen kunnen ook een verkoelend

effect hebben, zoals op een plat dak: een

oude methode, die volgens Lenzholzer

‘nieuw leven ingeblazen kan worden.’

zit een verschil in stralingstemperatuur van 4 graden Celsius, heeft mijn onderzoek aangetoond.’

KlimplantOp straatniveau is het ook mogelijk op het psychologische effect van groen in te spelen. Groen zien verbetert de beleving van warmte. ‘Door groen tegen de gevel, groen bij de voorgevel, groen in de voortuin. Het hoeft maar een enkele klimplant te zijn die de waarneming van thermisch comfort al kan verbeteren. Niet alleen de stad, maar elke inwoner kan daar zijn bijdrage aan leveren. Dat kan dan weer allerlei neveneffecten hebben, zoals bijvoorbeeld bevordering van

de sociale cohesie, wanneer bewoners in een straat samen voor vergroening zorgen. Daarnaast verbetert groen de biodiversiteit en de aantrekkelijkheid van de woonomgeving. Het is voor iedereen een win-win situatie.’

Schaduw in het Zuiderpark

Wiebke Klemmis promovenda landschapsarchitectuur aan de Universiteit Wageningen. Zij is ervaren onderzoekster en ontwerpster op het gebied van het stedelijke landschap.

Het Connecting Delta Cities (CDC) netwerk

telt wereldwijd inmiddels dertien steden.

Andere steden staan te dringen om zich

bij het netwerk aan te sluiten. CDC is in

de zes jaar van zijn bestaan steeds sterker

geworden en speelt een belangrijke rol als

platform waarop deltasteden met elkaar

kennis kunnen delen en ervaringen kunnen

uitwisselen.

De aanzet voor het netwerk van delta- of kuststeden vond plaats in 2008 in de Japanse hoofdstad Tokyo. Daar werd in oktober van dat jaar de eerste adaptatie-conferentie gehouden van de C40 Cities Climate Leadership Group, een samenwerkingsverband van veertig steden die behoren tot de grootste van de wereld, om gezamenlijk iets aan de gevolgen van klimaatverandering te doen. De roep om het niet alleen bij woorden te laten maar ook actie te ondernemen was bij de Rotterdamse delegatie niet aan dovemansoren gericht. Rotterdam is zelf geen ‘megastad’, maar is als ‘innovator city’ wel bij het C40 netwerk betrokken. De stad nam de toegeworpen handschoen op en lanceerde het idee om een netwerk van deltasteden in het leven te roepen. Connecting Delta Cities was daarmee geboren.

Kwetsbaar‘Het gaat om een netwerk van kuststeden, steden die aan het water liggen en daardoor kwetsbaar zijn,’ zegt Chantal Oudkerk Pool, adviseur water en adaptatie bij de gemeente Rotterdam. ‘Hoewel de culturele, institutionele en economische verschillen tussen de deltasteden soms groot zijn, hebben ze toch met dezelfde uitdagingen te maken. De nadruk in het netwerk ligt op water, dat is de schakel die alle aangesloten deltasteden met elkaar verbindt.’

Connecting Delta Cities bijeen in Rotterdam (2013)

Netwerk deltasteden Ideaal platform voor uitwisseling

Acht steden sloten zich onmiddellijk bij het netwerk aan. Naast Rotterdam waren dat Tokyo, New York, New Orleans, Londen, Jakarta, Ho Chi Minh City, Hong Kong. Later kwamen daar nog Kopenhagen en Melbourne bij.

Medio 2014 sloten Venetië, Changwon en Singapore zich aan. De steden lopen wereldwijd voorop als het om klimaatadaptatie gaat. Belangrijkste doel van CDC is om met elkaar kennis en ervaringen uit te wisselen en voordeel te trekken uit die uitwisseling.

Connecting Delta Cities


‘Netwerk biedt snelle antwoorden én inspiratie’

‘Connecting Delta Cities is een erg op de

praktijk georiënteerd netwerk, waarvan we

veel profijt hebben,’ zegt Lykke

Leonardsen, hoofd strategische planning

in de Deense hoofdstad Kopenhagen.

Kopenhagen was al bezig met het maken

van een plan voor klimaatadaptatie,

maar een plotselinge stortregen op 2 juli

2011 veranderde alles ingrijpend. ‘We

wisten dat het harder zou gaan regenen,’

zegt Lykke Leonardsen, ‘maar dat het zo

heftig zou zijn als op die dag, dat verraste

iedereen. We realiseerden ons toen pas

hoe ontzettend kwetsbaar we als stad

zijn en hoe afhankelijk we zijn van allerlei

primaire voorzieningen als elektriciteit.

Mensen staan er niet bij stil wat er

allemaal kan gebeuren. Ze gebruiken de

kelders van hun woningen, hoewel ze dat

beter niet kunnen doen, want die kelders

lopen bij zulke stortbuien onder.’

In de nasleep van de gedenkwaardige

hoosbui bleek hoe waardevol een netwerk

als Connecting Delta Cities kon zijn. Lykke

Leonardsen: ‘We konden in het netwerk

met andere steden overleggen die ook

door extreme weersomstandigheden

waren getroffen, zoals New Orleans dat te

maken had gehad met orkaan Katrina en

New York met orkaan Sandy.’ Ervaringen

konden gemakkelijk worden uitgewisseld.

Het leidde mede tot een plan om in de

toekomst op dit soort extreme regenval

voorbereid te zijn, een plan waarvoor

Kopenhagen in zeven verschillende regio’s

werd opgedeeld en dat bij elkaar 470

activiteiten omvat. ‘Niet dat die

onderdelen allemaal in een keer

werkelijkheid moeten zijn,’ verduidelijkt

Lykke Leonardsen, ‘want daar is zo’n

twintig tot dertig jaar mee gemoeid. We

zien het tegelijk als een kans om de stad

verder te verbeteren.’

Het plan in de praktijk brengen is een

enerverend proces. Lykke Leonardsen:

‘Dat komt omdat alles nieuw is. We

moeten als overheid met verschillende

partijen samenwerken, dat is voor ons nog

onontgonnen terrein. Dat geldt ook voor

watermanagement. Mensen kunnen het

zich ook moeilijk voorstellen. Een fietspad

is te smal of te breed en dan doe je daar

wat aan. Maar bij water ligt

dat anders, dat is veel abstracter.

Bovendien is het moeilijk uit te leggen dat

er veel geld is gemoeid met de plannen.’

In dat proces is het goed om ervaringen

te kunnen delen. ‘We hebben dan heel

veel aan de feedback van andere steden

die bij het netwerk zijn aangesloten,’

onderstreept Lykke Leonardsen. ‘Het is ook

goed die feedback te krijgen, want je houdt

er altijd rekening mee dat er in je eigen

benadering misschien nog blinde vlekken

zitten, elementen waarmee je geen

rekening had gehouden. Daarom hebben

we graag de gelegenheid aangegrepen

ervaringen uit te wisselen. In het netwerk

zijn de lijnen heel kort: als we vragen

hebben kunnen we die ook heel snel

bilateraal aan andere steden stellen. Het

netwerk biedt niet alleen feedback, maar

ook inspiratie. Het werkt heel praktisch om

snel een duidelijk antwoord te krijgen, het

is gelukkig geen academische benadering

met vage antwoorden voor de langere

termijn.’

Deelnemers aan de CDC-workshops in Rotterdam (2013)

Lykke Leonardsenis hoofd van de Climate Unit van de gemeente Kopenhagen. Zij is verantwoordelijk voor twee grote en ambitieuze programma’s The Climate Action Plan (doel CO2 neutrale stad in 2012) en het Climate Adaptation Plan.


PlatformDe aangesloten steden hebben doorgaans al hun handen vol aan het werk dat bij klimaatadaptatie komt kijken. Daarom wil het netwerk het liefst met een minimale inspanning maximale effecten bereiken. Chantal Oudkerk Pool: ‘Het doel is niet om meer werk te creëren. Het CDC is geen netwerk om het netwerk. Nee, het is vooral bedoeld om hulp te bieden en suggesties te doen bij het oplossen van problemen die met klimaatadaptatie hebben te maken. We bieden als netwerk een platform. De deelnemers kunnen uit de aangeleverde informatie halen wat hun van pas komt. Uitwisseling vindt onder andere plaats via webinars. Wanneer steden onderling met elkaar willen overleggen, dan kan dat natuurlijk ook. Zo kunnen we als netwerk telkens maatwerk bieden.’

Ook organiseert het netwerk bijeenkomsten, zoals een driedaagse workshop, die in juni 2013 in Rotterdam werd gehouden. In totaal deden 23 steden mee, veel meer dan de tien die toen nog bij het netwerk aangesloten steden. ‘De deelnemers konden daar inhoudelijk met elkaar praten,’ zegt Chantal Oudkerk Pool. ‘Maar omdat ze elkaar dan ook zien, worden de onderlinge contacten en relaties beter. Zo werkt het meestal wel. Want ook dat is een van onze uitgangspunten: mensen met elkaar in contact brengen, mensen met elkaar verbinden. Wanneer daar dan bilaterale contacten uit voortkomen is dat alleen maar goed, we hoeven natuurlijk ook niet alles met ons tienen te doen.’

BalansConnecting Delta Cities heeft zich in de zes jaar van zijn bestaan ontpopt tot een actief netwerk, dat flink aan de weg timmert. De website van het netwerk wordt goed bezocht. ‘Wanneer je dan eenmaal zo’n sterke groep hebt, wil opeens iedereen daarvan lid worden,’ constateert Chantal Oudkerk Pool. ‘We zijn daarin wel kieskeurig. Er is een ballotage en we willen in het netwerk graag een balans houden tussen steden die informatie brengen en die informatie halen.’ Een aantal steden geldt inmiddels als potentiële leden.

Burgemeester Aboutaleb overhandigt voormalig burgemeester Bloomberg van New York het eerste exemplaar

Co

nn

ecting

Delta C

ities III

Socioeconomic trends, combined with ongoing subsidence in most deltas, further amplify the possible consequences of future floods and other extreme climatic events, as more people move towards urban delta areas and capital is continuously invested in ports, industrial centres and financial businesses in flood-prone areas. In 2013 the World Bank stated that taking climate change and land subsidence into account, present protection will need to be upgraded to avoid unacceptable losses of US$1 trillion or more per year.

This third CDC book goes beyond exploration of the challenges delta cities face around the world. This volume shows the recent progress made in Rotterdam, New York, Jakarta, London, New Orleans, Hong Kong, Tokyo, Ho Chi Minh City, Melbourne and Copenhagen. Progress many cities make in close collaboration, enabled by the international networks like CDC. As many cities have entered a new phase in developing and implementing their adaptation strategies, knowledge exchange will prove crucial in the next few years.

Connecting Delta Cities

R e s i l i e n t C i t i e s a n d C l i m a t e a d a p t a t i o n s t R a t e g i e s

Boek III over deltasteden en klimaatadaptatie

Begin 2014 is het boek ‘Resilient Cities and Climate

Adaptation Strategies’ uitgebracht. Het gaat in op de

vraag hoe deltasteden over de hele wereld omgaan met

de gevolgen van klimaatverandering. ‘Resilient Cities and

Climate Adaptation Strategies’ is het derde deel in een

serie boeken die het Connecting Delta Cities netwerk heeft

uitgebracht. Het eerste deel uit 2008 gaf vooral een beeld

van de opgaven en uitdagingen waar deltasteden voor

staan, gericht op awareness, in 2010 verkende deel twee

de best practices, op een wetenschappelijke, analytische

manier. Alle boeken zijn ontwikkeld onder redactie van

Jeroen Aerts (VU, Amsterdam), Piet Dircke (ARCADIS) en

Arnoud Molenaar (gemeente Rotterdam).

Het boek is verschenen als hardcopy en is digitaal gratis

beschikbaar via www.deltacities.com.

Chantal Oudkerk Poolis binnen Rotterdam Climate Proof verantwoordelijk voor de ontwikkeling van relevante kennis en internationale samenwerking. Als coördinator van het internationale stedennetwerk Connecting Delta Cities faciliteert zij de uitwisseling van kennis en ervaringen tussen deltasteden.

Paula Verhoevenwas appointed Director of Sustainability and Climate Change in 2009, assuming responsibility for the continued development of Rotterdam’s policy. One important accomplishment is the initialisation of the CDC network, which she chairs.


Drijvend visitekaartje van de stad

Een opvallend bouwwerk domineert het zicht over de

Rotterdamse Rijnhaven: een complex van drie drijvende

bollen. Dit drijvend paviljoen is een van de eerste

voorbeelden van duurzaam bouwen op het water. Niet alleen

de bij de bouw toegepaste techniek en klimaatbestendigheid

zijn innovatief, het gehele proces waarin het paviljoen tot

stand kwam was vernieuwend.

Het eerste dat opvalt in het water van de Rijnhaven, zijn de drie doorzichtige halve bollen die op de waterspiegel dobberen, glinsterend in de zon. Met elkaar vormen de bollen een ruimte met een vloeroppervlak ter grootte van vier tennisvelden, waarin allerlei activiteiten kunnen plaatsvinden. Het paviljoen gaat op en neer met de getijden. Het werd in de zomer van 2010 geopend en heeft sindsdien duizenden bezoekers verwelkomd. ‘Het drijvend paviljoen is een visitekaartje geworden van de stad,’ zegt John Jacobs, strategisch adviseur bij de afdeling water van de gemeente Rotterdam. ‘Dat wilden we ook, maar het is gelukt: alle mogelijke media zijn in het paviljoen langs geweest, van de regionale Havenloods tot en met CNN.’

ZoektochtHet tot stand komen van het drijvende paviljoen was al een innovatieve zoektocht op zich. Terwijl de bouw al aan de gang was, vonden nog intensieve onderzoeken plaats hoe het paviljoen zo duurzaam en klimaatbestendig mogelijk kon worden gemaakt. ‘Het doel was om niet alleen een drijvend gebouw te maken, maar tegelijk een gebouw dat in duurzaamheid veel beter scoort dan andere gebouwen,’ zegt Bart Roeffen, creatief directeur van DeltaSync, het bureau dat het drijvende paviljoen samen met PublicDomain Architecten ontwikkelde. ‘Wanneer je duurzaamheid goed wilt doorzetten, dan betekent dat dat je anders met een gebouw moet omgaan.’

Duurzaam drijvend bouwen was nog nooit eerder in Rotterdam vertoond en al helemaal niet in een havenbekken dat in open verbinding staat met de zee en een flink getijverschil kent. Maar het plan oogstte steeds meer enthousiasme. ‘We kregen in het voorjaar van 2009 groen licht om aan de slag te gaan,’ herinnert John Jacobs zich. ‘Maar dat hield wel in dat we binnen een jaar klaar moesten zijn.’ Die snelheid leidde ertoe dat ook de organisatie van het project uitermate innovatief verliep. Jacobs: ‘We werkten met een bouwteam, dat bleek het snelst en meest efficiënt. Alle betrokkenen zaten in het team, waardoor de lijnen kort waren, we steeds onmiddellijk

In de Rijnhaven ligt het eerste voorbeeld van bouwen op water in een getijdegebied

Resultaat

5

4

1

2

3


door konden gaan en alle risico’s werden gedeeld. Het was een heel bijzonder proces, maar het heeft zich wel bewezen. We hebben het gehaald, binnen de tijd.’ Bart Roeffen: ‘Het paviljoen is gemaakt in de Heijsehaven bij de RDM Campus op Heijplaat. Daar werd het gebruikt als leer- en werktraject voor studenten van de Hogeschool Rotterdam en Albeda College. Van de Heijsehaven is het naar de Rijnhaven versleept.’

VederlichtDe doorzichtige halve bollen zijn samengesteld uit elementen van een transparante folie die vele malen lichter is dan glas. De bodem van het paviljoen bestaat uit licht piepschuim, terwijl zwaarder beton alles bijeen houdt, waardoor het paviljoen stabiel in het water ligt. ‘Het paviljoen heeft iets weg van een kas, dat heeft met de klimaathuishouding in het paviljoen te maken,’ legt Bart Roeffen uit. ‘Er is een open ruimte, die doorgaans functioneert als welkomsthal en grotendeels natuurlijk verwarmd en gekoeld kan worden. Daaraan wilden we zo min mogelijk energie verbruiken. In de andere ruimten, zoals het auditorium, is een gecontroleerd binnenklimaat essentieel. Deze ruimten zijn extra geïsoleerd en worden gekoeld met phase-change materials en zonne-energie.’

Een apart probleem was het afvalwater. ‘Dat is altijd moeilijk bij drijvende gebouwen die met het getij meegaan,’ zegt Bart Roeffen. ‘We hebben gezocht naar alternatieve innovatieve

systemen, waardoor er uiteindelijk zuiver water wordt geloosd.’ Ook de regelgeving leverde nu en dan obstakels op. John Jacobs: ‘Hoe moesten we het paviljoen bijvoorbeeld vastmaken? Deden we dat met ankers, dan is het een schip. Nu het aan meerpalen ligt, is het een huis, al is nog steeds niet helemaal duidelijk wat de definitie van een drijvend gebouw is.’ Vanwege de strenge eisen voor vluchtroutes op drijvende objecten moest het aantal verbindingen met de oever worden verdubbeld: van één brug naar twee bruggen.

‘Dat maakte het vaak ook erg spannend,’ zegt John Jacobs. ‘Veel mensen hebben er grijze haren van gekregen, maar het mooie was dat iedereen enthousiast bleef. En het heeft gewerkt. Na vier jaar kun je zeggen dat het paviljoen heel stabiel is en dat de techniek die is toegepast goed werkt.’ Voor DeltaSync heeft het paviljoen in elk geval tot internationale naamsbekendheid geleid. Inmiddels heeft DeltaSync een opdracht uit Californië voor het ontwerpen van een drijvende wijk. Ook heeft het paviljoen normen gesteld voor het bouwen van drijvende projecten. ‘De crisis heeft niet geholpen om de ontwikkelingen te bespoedigen,’ zegt John Jacobs. ‘Maar het denken is niet opgehouden. Het drijvend paviljoen is nog maar het begin en staat aan de wieg van grootschaliger toepassingen. Het zou voor Rotterdam een mooi exportproduct kunnen worden.’ Bart Roeffen: ‘Dit is een eerste voorbeeld van bouwen op water in een getijdegebied. De volgende stap is: kunnen we drijvend bouwen op zee?’

Linker pagina

1. De constructie blijft licht en onzinkbaar door toepassing van geëxpandeerd polystyreen (EPS), ook wel: piepschuim

2. De koepels zijn bekleed met ETFE-folie: 100 keer lichter dan glas 3. Het Drijvend Paviljoen is gebouw in de Heijsehaven 4. De officiële opening in de Rijnhaven 5. Het Drijvend Paviljoen kent open dagen voor publiek en is een

evenementenlocatie voor duurzaamheid

Bart Roeffen is mede-oprichter en directielid van DeltaSync, toonaangevend specialist op het gebied van drijvende verstedelijking. Als architect was hij nauw betrokken bij het ontwerp en de realisatie van het drijvende paviljoen in Rotterdam.

John Jacobs werkt bij de gemeente Rotterdam. Hij was verantwoordelijk voor het opstellen en uitvoeren van Waterplan 2 Rotterdam. Dit plan was de basis voor het programma Rotterdam Climate Proof waar hij vanaf het begin bij betrokken is.

actief. Steden als Basel en Stuttgart zijn al veel langer bezig: Basel sinds 1996, Stuttgart zelfs sinds 1986. Ook Chicago (2003) en Londen (2004) hebben het beleid al langer op de agenda staan dan Rotterdam.

GoedkoperBasel en Stuttgart verschillen ook van Rotterdam in aanpak. In beide steden is bij nieuwbouw of bij verbouw het aanleggen van een groen dak verplicht. Heleen Mees: ‘Basel is begonnen met een beleid als in Rotterdam, waarbij subsidies werden gegeven voor het maken van groene daken. Maar dat is in 2003 omgezet in een verplichtstelling. Ook in Stuttgart is dat zo gegaan. Ondanks de subsidie is het in Rotterdam nog altijd relatief duur om een groen dak te maken. In Basel en Stuttgart is het veel goedkoper. Door het verplicht te stellen is er een markt ontstaan, bedrijven concurreren met elkaar, waardoor de prijzen zijn gedaald.

Rotterdam is goed bezig met de aanleg

van groene daken. Die conclusie trekt

onderzoekster Heleen Mees, verbonden

aan de universiteit van Utrecht, uit haar

onderzoek, waarin ze het beleid omtrent

groene daken in vier verschillende steden

met Rotterdam vergeleek. Rotterdam

geeft subsidie voor wie een groen dak wil

maken en werkt zo hard aan de algemene

acceptatie van groene daken in de stad.

Maar er moet wel een vervolg op dit beleid

komen, vindt de onderzoekster: ‘Subsidies

kun je niet eeuwig blijven geven.’

Met groene daken is winst te behalenHeleen Mees onderzoekt hoe vijf wereldsteden hun daken vergroenen

DakAkker Schieblock

Rotterdam loopt in Nederland voorop als het gaat om de aanleg van groene daken op nieuwe en bestaande gebouwen. ‘De gemeente heeft de groene daken op de agenda gezet en een subsidiebeleid ontwikkeld omdat ze het grote belang van groene daken inziet,’ zegt Heleen Mees, die dit jaar aan de Utrechtse universiteit op haar onderzoek promoveert.

Heleen Mees legde het Rotterdamse beleid naast dat van andere steden die in de westerse wereld flink aan de weg timmeren als het om het uitbreiden van het aantal groene daken gaat. Basel en Stuttgart zijn koplopers in Zwitserland en Duitsland. Londen is dat in het Verenigd Koninkrijk en Chicago in de Verenigde Staten. Wanneer de Rotterdamse bevindingen naast die van de andere steden tegen het licht worden gehouden, dan blijken opeens grote verschillen. Rotterdam heeft het beleid voor groene daken eigenlijk nog maar pas ontwikkeld: sinds 2008 is de gemeente hiermee

Resultaat


schakeringen. De plaggen sedum werden

zorgvuldig over het nieuwe dak uitgerold.

Doordat de ene sedumplant op het ene

deel van het dak meer de overhand krijgt

dan op het andere, ontstaat mettertijd

een kleurverschil, wat de aanblik nog

aantrekkelijker maakt.

Het groene dak van het winkelcentrum,

het grootste groene renovatiedak

in Europa, is tot stand gekomen in

samenwerking met de winkeliers, de

omwonenden, de gemeente Rotterdam,

de deelgemeente Prins Alexander en het

Hoogheemraadschap van Schieland en de

Krimpenerwaard. De laatste drie partijen

verstrekten subsidie voor het omvangrijke

project.

Het groene dak heeft alleen maar

voordelen, verwacht Guillaume Kriek: ‘Het

dak is in staat bij flinke regen 730.000

liter water te bufferen, waardoor het als

waterberging dient. Ook neemt dit dak

meer fijnstof op en dempt het geluiden

uit de omgeving. De winkeliers zullen in

hun energierekening merken dat er een

nieuw dak ligt, omdat een groen dak zo’n

35 procent minder warm wordt dan een

grinddak als de zon er op schijnt. Daardoor

hoeft de airco minder hard te draaien. De

omwonenden hebben wel even overlast

gehad van de werkzaamheden, maar ze

hebben er een veel beter uitzicht voor

terug gekregen. En ook voor onszelf komt

het goed uit: een groen dak gaat 15 jaar

langer mee dan een traditioneel dak.’

Een terras op het groene dak is er nog

niet, maar het winkelend publiek kan wel

in aanraking komen met een tastbaar

resultaat: het dak heeft inmiddels een eigen

bijenvolk, dat volop honing produceert.

Deze Alexandriumhoning is dit jaar voor

het eerst in het winkelcentrum te koop.

De kosten voor groene daken vallen daardoor in Basel en Stuttgart erg mee. Mensen krijgen geen subsidies, maar krijgen wel een tegemoetkoming in belastingheffing wanneer ze een groen dak hebben.’Het beleid in Stuttgart en Basel heeft geleid tot een enorme toename van het aantal groene daken. In beide steden is meer dan een miljoen vierkante meter aan groen in de hoogte te vinden. In Basel is inmiddels een kwart van de daken vergroend. Ter vergelijking: in Rotterdam is nauwelijks één procent van het aantal daken groen. ‘Het is in Basel een bewust beleid geweest: eerst zijn de geesten rijp gemaakt,

waardoor iedereen de schoonheid van groene daken inzag. Door die bewustwording was het verplicht stellen van groene daken een logische volgende stap.’

TaboeDie kant zou het in Rotterdam ook op moeten, gezien de grote extra waterbergingsopgave door klimaatverandering, analyseert Heleen Mees. Maar op het verplicht stellen van iets rust in Nederland al snel een taboe. Hoe moet het dan wel? ‘Rotterdam zou moeten kijken of er met grote partijen als woningcorporaties is samen te werken,’ zegt Mees.

Toen het dak van Alexandrium Shopping

Center enkele jaren geleden aan

vervanging toe was, luidde de grote vraag

voor eigenaar Corio: ‘Gaan we het dak

opnieuw met grind belasten, zoals het

was, of kunnen we dat duurzamer doen?’

De keuze viel op het laatste. Guillaume

Kriek, namens Corio facility manager

van Alexandrium Shopping Center: ‘Het

aanleggen van een groen dak past precies

in de duurzaamheidsfilosofie van ons

bedrijf. We zijn in 2011 met de renovatie

begonnen, eind 2013 was het klaar.’

Het was een flinke klus. ‘De daken moesten

allemaal leeg gemaakt, het grind werd

weggezogen, apparatuur van de winkeliers

die op het dak was geplaatst, vooral voor

airconditioning, moest eerst losgekoppeld

en later weer aangekoppeld worden,’

zegt Guillaume Kriek. Het uitgestrekte

winkelcentrum heeft verschillende

dakniveaus, die één voor één een behandeling

kregen. Ze werden opnieuw met bitumen

bekleed, maar nu kwam er geen grind op,

maar sedumplanten.

Omwonenden die uitzicht hebben op het

dak, kijken nu over maar liefst 22.000

vierkante meter groen, in verschillende

Alexandrium: grootste groene renovatiedak van Europa

‘Vooral in sterk versteende delen van de stad is dan winst te behalen. Ik verwacht dat er met corporaties best afspraken zijn te maken om probleemgebieden aan te pakken op het gebied van klimaatadaptatie.’ Juist met zulke grote partijen als woningcorporaties is het aantal groene daken snel flink uit te breiden. ‘Dan zijn er echt kilometers te maken,’ zegt Heleen Mees. ‘Dat geldt ook voor afspraken met eigenaren van winkelcentra, die vaak ook veel platte daken hebben waarop van alles mogelijk is. Een aantal is al groen, maar dat kan verder worden uitgebreid. Dan kan het opeens heel snel gaan.’

Een stad als Chicago voert weer een ander beleid. Hier zijn groene daken niet verplicht, maar wie een bouwaanvraag indient voor een gebouw met een groen dak krijgt de vergunning om te bouwen sneller dan voor een gebouw zonder groen dak. In Londen is de regelgeving het minst vergaand. Hier moet een bouwer uitleggen waarom hij geen groen dak in zijn plan heeft opgenomen. De verdere behandeling van deze regel verschilt verder in de 33 boroughs die de stad rijk is.

Vogels en bijenIn Nederland is Rotterdam het langst bezig met het ontwikkelen van beleid voor groene daken. De subsidies zijn hier hoog, er is veel budget voor. ‘In Rotterdam is ook de waterbergingsopgave omvangrijk,’ legt Heleen Mees uit. ‘Groene daken kunnen daarin een grote rol spelen.’ Naarmate haar onderzoek vorderde is Heleen Mees steeds meer overtuigd geraakt van de noodzaak van groene daken. ‘Groene daken werken verkoelend in de zomer en geven de stad een vriendelijker gezicht: het is aangenamer op groen te kijken, dan op een uitgestrekte vlakte bitumen. En het is ook goed voor de natuur in de stad: voor de vogels en voor de bijen. Bij nieuwbouw zijn de daken ook toegankelijk te maken, waardoor ze kunnen dienen als tuin en openbaar groen.’

Het mooist zou nog zijn om de groene daken te combineren met andere duurzame prioriteiten, zoals het aanbrengen van zonnecollectoren en verdergaande voorzieningen voor waterberging en het tegengaan van hittestress. Heleen Mees: ‘In Basel zijn ze al heel ver met het ontwikkelen van de juiste combinatie van zonnepanelen en groene daken, en met het ontwikkelen van zaden die op het dak ontkiemen en vervolgens en eigen ecosysteem creëren. Dat soort slimme innovaties ontstaat door de verschillende actieve marktpartijen.’

Nieuwe fase voor groene daken in RotterdamRotterdam probeert op meerdere manieren het aanleggen

van groene daken te bevorderen. Met een subsidieregeling

bijvoorbeeld, zodat het financieel extra aantrekkelijk wordt

een groen dak aan te leggen. Het gemeentelijk vastgoed wordt

daar waar mogelijk voorzien van een groen dak. Ook op het

vastgoed van derden, zoals woningcorporaties en bedrijven,

wordt het aanleggen van groene daken gestimuleerd. “De

afgelopen jaren was de subsidieregeling een groot succes,

inmiddels ligt er zo’n 150.000m2 groen dak“, aldus Paul

van Roosmalen, programmanager Groene Daken bij de

gemeente Rotterdam, ‘Eind 2014 loopt de subsidieregeling

af. De komende jaren zullen we de aanleg van groene daken

op andere manieren stimuleren en faciliteren. Daarbij kijken

wij zowel naar de resultaten die bereikt zijn in Rotterdam,

als naar de effecten van maatregelen in andere steden. Ik

verwacht dat de voordelen van groene daken door steeds meer

Rotterdammers gezien worden en het aantal meters groene

daken ook zonder een subsidieregeling verder groeit.”

Heleen Mees is onderzoeker bij de Universiteit Utrecht. Zij promoveert eind 2014 op het vraagstuk van verantwoordelijkheids-verdelingen tussen publieke en private actoren voor het klimaatbestendig maken van steden. Daarvoor heeft Heleen 15 jaar in het bedrijfsleven gewerkt als internationale marketeer.

Paul van Roosmalen werkt sinds zijn studie aan de TU Eindhoven, met een tussenstop als docent Engels in Ecuador, bij de gemeente Rotterdam als projectleider voor bouwkundige projecten. Thans is hij ook programma-manager begroeide daken bij de gemeente Rotterdam.


3Di maakt het onzichtbare zichtbaar

Een onverwachte dijkdoorbraak, extreme regenval: we kunnen onze maatregelen ertegen nemen, maar het blijft moeilijk voor te stellen wat de gevolgen van zulke rampspoed zijn. Daarin is sinds kort verandering gekomen. Door een ingrijpend snellere rekenmethode is met het simulatieprogramma 3Di niet alleen te berekenen, maar ook zichtbaar te maken wat de gevolgen van overstromingen en extreme stortbuien zijn. Het revolutionaire systeem is voor iedereen die met waterbeheer te maken heeft toegankelijk.

‘Het is te vergelijken met het verschil tussen lopen en met de auto gaan,’ zegt Wytze Schuurmans, directeur van wateradviesbureau Nelen & Schuurmans dat de afgelopen vijf jaar samen met de TU Delft en Deltares het computerprogramma 3Di ontwikkelde. Het maken van berekeningen van mogelijke waterstanden was een opgave

waarmee voorheen dagen van rekenwerk gemoeid waren. Wanneer de uitslag eenmaal beschikbaar kwam, was er vaak al veel kostbare tijd verloren. In een ontwerpproces is dat nog tot daaraantoe, maar wanneer zich een ramp als een dijkdoorbraak of extreme neerslag voordoet, is die tijd er niet.De aanzet tot de ontwikkeling van 3Di gaf emeritus hoogleraar

Overstromingssimulatie voor Rotterdam door hoog water Nieuwe Maas

Computerprogramma brengt waterbeheer razendsnel in beeld

Kennis


Guus Stelling. Wytze Schuurmans: ‘Hij presenteerde zijn idee hoe de berekening van waterstanden honderd maal sneller is uit te voeren dan nu het geval is.’ Die ingrijpende versnelling sprak Schuurmans aan: ‘Er komen steeds meer data beschikbaar, ook over waterbeheer, maar met onze huidige modellen en apparatuur kunnen we die hoeveelheid niet aan. Wanneer we berekeningen honderd keer sneller maken, dan kunnen we wel met de beschikbare data aan de slag.’

VoordelenDe versnelling biedt ongekende voordelen. Schuurmans: ‘Vooral in stedelijke gebieden is die versnelling relevant, want daar verschillen de waterdiepten bijna per meter. Wanneer er in de stad iets mis gaat, wil iedereen heel gedetailleerd weten wat er gebeurt en liefst zo snel mogelijk. Moest je daar vroeger dagenlang op wachten, nu kan dat vrijwel onmiddellijk. De nieuwe berekening is een wiskundige innovatie, maar wat je daarmee in beweging zet is nog het meest interessant.’

Met de nieuwe rekenmethode brengt 3Di meteen op het scherm in beeld wat de gevolgen zijn van een ramp, maar ook van een stedenbouwkundige ingreep. ‘Dat laatste maakt interactief ontwerpen mogelijk,’ legt Wytze Schuurmans uit. ‘Je kunt aangeven waar je een groen dak wilt hebben en krijgt meteen te zien wat daarvan de gevolgen zijn. Dat is een nieuwe manier van ontwerpen, die integraal en in samenwerking kan plaatsvinden. Dat komt doordat de berekening meteen op internet is uit te voeren. Er zijn geen hindernissen in apparatuur, iedereen kan dit achter zijn eigen pc of iPad doen.’

Verschillende waterschappen en de grote steden Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht hebben zich al geabonneerd op de rekenservice die 3Di biedt. Een abonnement biedt de mogelijkheid om berekeningen uit te voeren en visualisaties te maken. Een klik op een regenbui brengt onmiddellijk de mogelijke overlast in beeld in nauwkeurige 3D-modellen, klikken op het symbool van een kraan maakt een overstroming zichtbaar.

3Di in RotterdamIn de (herijking van) het Waterplan 2 Rotterdam en de Rotterdamse Adaptatiestrategie (RAS) wordt o.a. beschreven hoe de gemeente omgaat met waterveiligheid en het voorkomen van wateroverlast ten gevolge van extreme neerslag. Gezocht wordt naar integrale oplossingen om waterberging te creëren en tegelijkertijd de stad aantrekkelijker, groener en economisch sterker te maken. ‘We maken gebruik van de nieuwste technieken om droge voeten te houden en daarmee hebben we al veel knelpunten

in het watersysteem en de buitenruimte weggenomen. Op dit moment wordt de hele stad Rotterdam in 3Di gemodelleerd, zodat op korte termijn duidelijk wordt waar nog knelpunten resteren, ook bij toekomstige extreme buien’, aldus Jorg Pieneman, senior adviseur stedelijk water en riolering bij de gemeente Rotterdam. Tevens kan met 3Di bekeken worden welke (innovatieve) maatregelen het meest effectief zullen zijn, op wijk-, straat en zelfs gebouwniveau. ‘Door 3Di te combineren met een instrument als bijvoorbeeld de Rotterdamse Regenradar kan de gemeente wateroverlast eenvoudiger voorkomen en de schade bij overstromingen beperken.’

Borrelglaasje‘Wanneer ons model een overstroming simuleert, dan is de foutmarge met de werkelijkheid niet veel meer dan een borrelglaasje,’ zegt Wytze Schuurmans. Dat is machineprecisie en een baanbrekende verbetering. Jaren geleden hanteerde men schaalmodellen om te laten zien wat er bij overstromingen kon gebeuren. Die gaven een duidelijk beeld, maar de nauwkeurigheid was ver te zoeken. Computerberekeningen gaven hun uitkomsten vervolgens in grafieken en tabellen, die alleen specialisten konden ontcijferen. Doordat 3Di vrijwel alle beschikbare data kan verwerken en in de berekeningen betrekt, komt een visualisatie tevoorschijn die nauwelijks van de werkelijkheid verschilt. ‘Het onzichtbare wordt weer zichtbaar,’ zegt Schuurmans.

Jorg Pieneman is senior adviseur stedelijk water en riolering bij de gemeente Rotterdam. Thans is hij betrokken bij Waterplan 2 en diverse uitvoeringsprojecten ter verbetering van het water- en rioolsysteem in Rotterdam).

Wytze Schuurmans is directeur/senior adviseur bij Nelen & Schuurmans. Hij heeft veel ervaring als projectmanager en senior adviseur in onder meer water(gebieds)plannen, waterstructuurplannen en normeringstudies.


Ook buiten de dijken droge voeten

Enkele buitendijkse gebieden in Rotterdam,

zoals het Noordereiland en de kop van

Feijenoord, lopen gevaar bij hoog water.

Peter van Veelen zoekt naar een integraal

model waarmee met medewerking van

betrokkenen in het gebied ook op langere

termijn resultaat is te boeken. De keuze gaat

twee kanten op: buiten houden van het water

of waterbestendig bouwen. Zelfredzame

bewoners zijn daarbij hoe dan ook van groot

belang.

Rotterdam is door zijn haven uniek in Nederland. Nergens is zoveel verstedelijkt buitendijks gebied te vinden als in deze

Waterbestendig maken van buitendijks gebied wordt steeds meer integrale opgave

Het Noordereiland ligt buitendijks

Kennis


stad. Dat het buitendijkse gebied zo omvangrijk is, heeft alles te maken met de ontwikkeling van de haven door de jaren heen. Toen de stad zich uitbreidde met de aanleg van nieuwe havens, volgde daarop onmiddellijk de bouw van nieuwe woningen. Maar: de havens en veel van die woningen bevonden zich in gebieden die niet door dijken tegen het water zijn beschermd. Vandaag de dag wonen zo’n 40.000 Rotterdammers in buitendijks gebied.

Dat klinkt heel onveilig, maar lang niet al het buitendijkse gebied van Rotterdam loopt onmiddellijk gevaar bij een zeespiegelstijging en een toename van het water in de Nieuwe Maas. Rotterdam behoort tot de veiligste havens van de wereld. Dat komt vooral doordat de kades hoog liggen. Verstedelijkte gebieden als de Wilhelminapier en Kop van Zuid zijn bovendien eerst opgehoogd, voordat ze zijn bebouwd.

Toch zijn er wel degelijk kwetsbare gebieden aan te wijzen in het verstedelijkte buitendijkse gebied. Het Noordereiland is zo’n gebied vol woningen in de stad, dat bij hoog water wel eens wil onderlopen, gemiddeld eens in de twee jaar. Het overstromingsrisisco is door de aanleg van de Maeslantkering afgenomen. De oudere bewoners

van het Noordereiland kunnen zich nog herinneren dat er vroeger meer overstromingen plaatsvonden. Door de lage stroomsnelheden beperkt de schade zich aan hun woningen vaak tot de interieurs van de benedenverdiepingen. Toch is de kans groot dat zulke overstromingen in de naaste toekomst vaker zullen gebeuren. Andere kwetsbare punten zijn het Scheepvaartkwartier op de noordelijke Maasoever, en de kop van Feijenoord bij de Nassauhaven en Heijplaat in Rotterdam-Zuid. Voor zulke gebieden zijn wel degelijk maatregelen nodig om ze te beschermen tegen hoog water.

TransformatiefaseOok bij nieuwe woningbouwontwikkelingen in buitendijks gebied zijn dergelijke maatregelen onontbeerlijk. ‘Tot niet zo heel lang geleden gingen we daarbij altijd uit van de methodiek die is gevolgd bij de bouw van de Kop van Zuid,’ zegt Peter van Veelen, werkzaam bij de gemeente Rotterdam en onderzoeker bij de Technische Universiteit Delft. ‘Die methodiek ging uit van eerst alles slopen, vervolgens het gebied ophogen en dan opnieuw bouwen. Maar de tijd is veranderd. Gebiedsontwikkelingen werken zo niet meer. Het economische model dat met die werkwijze samenhing is door de economische crisis vastgelopen. Daarom bevinden we ons nu in een transformatiefase en zoeken we naar nieuwe ontwikkelingsmodellen.’

Zoeken naar zulke nieuwe modellen is precies wat Peter van Veelen doet, in zijn werk voor de gemeente, maar ook in zijn onderzoek voor de universiteit dat moet leiden tot een promotie. Daarbij hoort ook het zoeken naar manieren om bestaande gebieden in Feijenoord en op het Noordereiland tegen hoog water te beschermen. ‘Want als het een keer echt misgaat op het Noordereiland, dan heeft dat grote gevolgen,’ stelt hij vast. Te denken is dan aan uitval van de stroomvoorziening, schade aan woningen en auto’s.

Het waterbestendig maken van nieuw te ontwikkelen buitendijks bebouwd gebied is tegenwoordig veel meer een integrale opgave, waarin allerlei verschillende maatschappelijke aspecten samenkomen. Peter van Veelen: ‘Gebiedsontwikkeling is kleinschaliger geworden. Bovendien gaat het ook om waardeontwikkeling op de langere termijn. En daarbij komen ook die andere facetten om de hoek kijken, zoals armoedebestrijding, energietransitie en het verbeteren van de buitenruimte. De koers is nu veeleer een integrale aanpak op de langere termijn, waarbij we tot een jaar of 30 vooruit kijken.’ Een van de maatregelen die worden onderzocht is of het ophogen van de kades is te combineren met het verbeteren van de buitenruimte en is te koppelen aan nieuwbouwontwikkeling.

Wateroverlast op het Noordereiland (2013)

Scheepvaartkwartier ligt buitendijks


BadkuipDe kop van Feijenoord, tussen de Rosestraat en de Nieuwe Maas, is wat Van Veelen noemt ‘een badkuip’ en daarmee een risicogebied. Daar moet iets gebeuren, maar de overheid heeft weinig geld meer en ook traditionele gebiedsontwikkeling zou weinig opleveren. Dan is het zaak te kijken wie er in het gebied actief zijn. Naast bewoners zijn dat woningcorporaties en bedrijven, waarvan Unilever en Hunter Douglas tot de grootste behoren. Samenwerken met die partijen is nodig bij het treffen van maatregelen. ‘Als het gaat om waterveiligheid, profiteren die partijen daar ook van,’ zegt Peter van Veelen. ‘Daarom is het een logische gedachte wanneer zij ook meedoen bij het ontwikkelen van maatregelen.’

Van Veelen begon zijn onderzoek met het ontwerpen van multifunctionele waterkeringen, maar zijn aandacht verplaatste zich steeds meer naar de fase die aan het ontwerpen vooraf gaat: ‘Hoe kan ik een instrument ontwikkelen om bij gebiedsontwikkeling alle verschillende factoren aan elkaar te koppelen, zodat een innovatieve oplossing ontstaat? Zo is het mogelijk een groeimodel te maken dat op den duur zijn vruchten afwerpt.’

Voor Feijenoord en het Noordereiland is precies uitgezocht waar zich de grootste kwetsbaarheden bevinden, welke panden het meest te lijden zullen hebben van overstromingen en wat er met de elektrische voorzieningen gebeurt, wanneer het water over de oevers klotst. Ook is precies geïnventariseerd welke maatregelen genomen moeten worden. Grofweg komt het neer op twee verschillende strategieën. De ene is om het water zoveel mogelijk buiten te houden door muren te bouwen, zodat het buitendijkse gebied toch droog blijft. De andere is om waterbestendig te bouwen door bijvoorbeeld woningen aan te passen en transformatorhuisjes waterdicht te maken.

ExcursiesEen belangrijke rol is weggelegd voor bewoners. ‘Die zijn nu nog niet gewend om daarin mee te denken,’ constateert Peter van Veelen. Daarin zou snel verandering moeten komen. ‘Op het Noordereiland beginnen we dit jaar om te bekijken wat bewoners zelf kunnen doen. Dat gebeurt door excursies, bijvoorbeeld naar Dordrecht dat daarin al erg ver is. Maar ook door te zorgen dat de bewoners de zandzakken klaar hebben liggen voor als het nodig is.’

De medewerking van bewoners is cruciaal bij het waterbestendig maken van buitendijkse gebieden. Peter van Veelen: ‘De tijd dat de overheid overal voor moest zorgen is voorbij. Er is al heel veel mogelijk door onder bewoners bewustzijn te kweken.’ Ook kijkt hij naar steden als Londen en New York: ‘Daar ligt de nadruk erg op zelfredzaamheid van de bewoners, op community resilience. In Rotterdam moeten we ons afvragen waar we de nadruk leggen op die zelfredzaamheid van bewoners en waar een meer collectief gerichte aanpak op gebiedsniveau voor de hand ligt.’ Dat de hele wereld inmiddels naar Rotterdam kijkt als een voorbeeldstad waarbij water en klimaatopgaven geïntegreerd zijn met stedelijke ontwikkeling ziet Peter van Veelen als een grote kans. ‘De opgave om de stad aan te passen aan stijgende waterstanden levert ook kansen op voor het Rotterdamse bedrijfsleven. Kijk hoe de gemeente samen met Rotterdamse bedrijven werkt aan het klimaatbestendig maken van Ho Chi Minh City.’

Katendrecht en de Wilhelminapier zijn buitendijksgebied

Peter van Veelen is stedenbouwkundige bij de Gemeente Rotterdam en werkt aan waterveilige buitendijkse gebieden. Daarnaast promoveert hij bij de TU Delft op de vraag op welke manier waterveiligheid geintegreerd kan worden in stedelijke ontwikkeling.


Zomerhofkwartier als proeftuin om klimaat-beleid in de praktijk te brengen

Stadslandbouw op de Hofbogen, het vroegere spoortracé van de Hofpleinlijn

Resultaat


Lange tijd was het Zomerhofkwartier, ingeklemd tussen de Heer Bokelweg, Schiekade, Teilingerstraat en Noordsingel, een vergeten gebied tegen de rand van het Rotterdamse stadscentrum. De wijk werd vlak na de oorlog gebouwd om vooral bedrijven en scholen onderdak te bieden. De trein reed over het viaduct van de Hofpleinlijn dwars door het gebied. Daarin is veel verandering gekomen. De trein rijdt niet meer, veel panden kwamen leeg te staan. Woningcorporatie Havensteder wilde van de wijk een rustig en aantrekkelijk woongebied maken. Maar toen bleek dat de plannen voor sloop en nieuwbouw voorlopig niet zouden lukken, besloot de corporatie tot een andere aanpak, waarin zij de verdere ontwikkeling voor tien jaar overliet aan initiatieven vanuit de wijk zelf.

Jeroen Laven is met zijn bedrijf Stipo, bureau voor stedelijke ontwikkeling, neergestreken in het ‘gele gebouw’ aan de Zomerhofstraat. ‘Havensteder heeft met ons gesproken met de vraag of we ons hier wilden vestigen. Dat wilden we, maar alleen wanneer we dit gebouw verder mochten vullen met samenwerkende partijen en dat we samen met de corporatie invulling zouden geven aan het begrip “slow urbanism”. Tien jaar is een goede termijn om het gebied een kans te geven. Dat Havensteder geen investeringsbudget heeft vinden veel mensen hier helemaal niet erg. Die zien het als een kans en zeggen: dan doen we het zelf.’

AmbachtelijkDe afgelopen tijd hebben tal van bedrijven en instellingen in het Zomerhofkwartier hun intrek genomen. Jeroen Laven: ‘Het gaat vooral om ambachtelijke en kleinschalige maakbedrijven, architectenbureaus, culturele partijen, kenniscentra.’ Samenwerken met elkaar staat hoog in het vaandel en de wijk

aanpassen aan klimaatverandering blijkt de bindende schakel om het gebied aantrekkelijker te maken. Het openbreken van de plinten van de gebouwen zorgt voor meer aantrekkelijkheid, maar voor klimaatadaptatie leent zich vooral de openbare ruimte die nu de inrichting heeft van een bedrijventerrein.

‘De aantrekkelijkheid van de stad hangt nauw samen met verscheidenheid aan functies en gebruiksmogelijkheden van de openbare ruimte,’ zegt Dirk van Peijpe van De Urbanisten, het bureau dat in het Zomerhofkwartier al het Benthemplein ontwierp, het eerste grootschalige waterplein ter wereld. ‘Het waterplein is eigenlijk de eerste steen in de vijver,’ zegt Van Peijpe, want De Urbanisten hebben nog meer plannen voor het klimaatbestendig inrichten van het Zomerhofkwartier. ‘De openbare ruimte is bij uitstek de plaats waar mensen elkaar ontmoeten. Maar aantrekkelijke groene plekken zijn hier maar heel beperkt aanwezig. Daarnaast is er in het Zomerhofkwartier een klimaatopgave, vooral wat betreft extreme neerslag en droogte.’

Dirk van Peijpe: ‘Het gaat er om, de Rotterdamse Adaptatiestrategie in de praktijk te brengen. Het Zomerhofkwartier leent zich daar uitstekend voor. Daarvoor willen we graag verder gaan na het waterplein. We zijn heel benieuwd of we hier de klimaatbestendige stad op gebiedsniveau tot stand kunnen brengen. Niet alleen top-down, maar tegelijkertijd bottom-up. De dynamiek die hier steeds meer aanwezig komt daarbij prima van pas.’

Lange ademBij die ontwikkeling is niet het doel om uitvoerige masterplannen te maken, maar om juist met de enthousiaste partijen in het gebied tot een perspectief voor de toekomst te

In het Zomerhofkwartier staan talrijke ondernemers en bewoners te popelen om met elkaar

aan de slag te gaan om de verscholen wijk een impuls te geven en klimaatbestendig te maken.

Parkeerplaatsen veranderen in regentuinen, daken worden voorzien van groen of omgezet

in een polderdak. Vooral in de ‘stenige’ buitenruimte kunnen ideeën voor klimaatadaptatie

werkelijkheid worden. De unieke combinatie van ‘langzame’ stedenbouw en de nieuwe

vitaliteit van de wijk zijn daarvoor een uitstekende voedingsbodem.

Samenwerken aan een vitale en

klimaatbestendige wijk


komen. Jeroen Laven: ‘Voor zo’n richtinggevend perspectief heb je wel een langere adem nodig. Maar er gebeurt hier nu zoveel, ik denk dat het mogelijk is. Havensteder begeleidt het proces, de gemeente faciliteert, het gebied heeft belangstelling van Den Haag, omdat minister Blok pas op bezoek is geweest.’

In het Zomerhofkwartier gaan klimaatbestendigheid en gebiedsontwikkeling samen op. Er zijn inmiddels twee workshop geweest, waarin de in het Zomerhofkwartier actieve partijen kansrijke klimaatprojecten hebben benoemd. Die komen neer op het vervangen van overbodige parkeerplaatsen en te brede wegen en trottoirs in openbaar groen, waardoor de stad meer als spons kan functioneren en regen in de bodem kan infiltreren. Het tweede project richt zich op het maken van drie ‘zomerhoven’. Aanvullend op het waterplein is een ‘Polderdak’met ruimte voor waterberging en voedselproductie op het dak de parkeergarage Katshoek kansrijk Het derde is het veranderen van de Hofbogen, het vroege spoortracé van

de Hofpleinlijn, tot een groene route. ‘Dat is misschien nog de ingewikkeldste opgave, maar ik verwacht dat het ook daarmee goed komt,’ zegt Jeroen Laven. Voor het Gele Gebouw is er al mee begonnen. Daar is door De Urbanisten met hulp van velen een eerste deel van de regentuin aangelegd. Bewoners hielpen mee met planten.

Ook financieel ziet Jeroen Laven mogelijkheden: ‘Er zit nu zoveel energie in de wijk, dat trekt vanzelf weer nieuwe activiteit aan. Zodra iemand zelf in het gebied gaat investeren, zullen anderen volgen. Dat komt omdat iedereen met hetzelfde bezig is en het besef overheerst dat je samen meer kunt bereiken.’ Dirk van Peijpe: ‘En we kunnen meeliften op investeringen in bijvoorbeeld rioolvervanging om de openbare ruimte klimaatbestendig in te richten.’ De gemeente heeft inmiddels ook € 100.000 voor vergroening uitgetrokken! We zijn echt aan de slag.’

De regentuin


Dirk van Peijpe is stedenbouwkundige en directeur van DE URBANISTEN. Hij was recent betrokken bij de Rotterdamse Adaptatiestrategie, de ‘deltaproeftuin’ Klimaatbestendig Zomerhofkwartier en ‘Rebuild by Design’ in New York / New Jersey.

Jeroen Laven is partner van Stipo en bevlogen Rotterdammer. Als publiek ontwikkelaar werkt hij aan diverse trajecten, van slow urbanism in ZoHo, de woonvisie van Eindhoven tot de aanpak van de NieuweZijds Voorburgwal in Amsterdam en een plintenstrategie in Stockholm

Rotterdam: springplank voor bedrijfsleven

Om als Nederlands bedrijf succes in het buitenland te hebben, is een goede thuisbasis onontbeerlijk, luidt de stellige overtuiging van Piet Dircke, Global leader Water Management water van advies- en ingenieursbureau Arcadis. ‘Een thuisbasis die kennis vergaart, maar die ook aanschouwelijk maakt wat er te koop is. Heel Nederland is wat mij betreft een living showcase, een levend laboratorium. Het buitenland wil

in Nederland zien wat we precies aan het doen zijn, dat het land in beweging is, dat hier nieuwe kennis wordt ontwikkeld.’Nederland mag dan een grote proeftuin zijn, ‘Rotterdam is onze deltastad,’ zegt Piet Dircke. ‘Het is een iconische stad, een stad die van oudsher leeft met het water. Tegelijk is het een plaats waar kennis wordt ontwikkeld: op de RDM Campus en bij de TU Delft, die op een steenworp afstand

Rotterdam is voorbeeldstad als het om klimaatadaptatie gaat. Overheid, kennisinstellingen

en bedrijfsleven zijn druk in de weer nieuwe wegen in te slaan en tot innovatieve oplossingen

te komen. Voor het bedrijfsleven kan de aandacht voor Rotterdam een welkome springplank

betekenen naar opdrachten elders in de wereld.

Bron: Courtesy of The BIG Team

Bedrijven slaan wereldwijd hun vleugels uit met Rotterdam als etalage

Resultaat


van Rotterdam ligt. Ook daarvan zijn de resultaten te zien, kijk naar het drijvende paviljoen in de Rijnhaven of de Maeslantkering in de Nieuwe Waterweg die bij hoog water dicht gaat. Dat hoort allemaal bij Rotterdam, de deltastad die we moeten koesteren.’

VoorbeeldNatuurlijk, Rotterdam is geen miljoenenstad als New York, Londen of Jakarta. ‘Maar,’ onderstreept Piet Dircke, ‘we kunnen hier wel goed nadenken over welk voorbeeld we de rest van de wereld willen geven.’ Mede dankzij de rol die Arcadis bij

projecten in Rotterdam speelt, heeft het bedrijf zijn reikwijdte tot ver over de landsgrenzen kunnen uitbreiden. ‘We hebben een belangrijke rol gespeeld in New Orleans nadat die stad getroffen was door de orkaan Katrina.’

Ook in New York is Arcadis actief. Het bedrijf maakt deel uit van het consortium dat een plan maakt voor de ‘Big U’, een ring van 16 kilometer rondom de zuidpunt van Manhattan, die overstromingen moet voorkomen. New York is er op gebrand klimaatadaptieve maatregelen te nemen, nadat de stad in 2012 getroffen werd door de orkaan Sandy. Naast de ‘Big U’

Rotterdamse bedrijven aan de slag in VSNadat de staten New York en New

Jersey in 2012 werden getroffen door

de orkaan Sandy staat klimaatadaptatie

daar hoog op de agenda. New York

en omgeving maken serieus werk van

het klimaatbestendig maken van de

stad en de ommelanden. Onderdeel

daarvan is het grootscheepse project

‘Rebuild by Design’, een internationale

ontwerpcompetitie die bedrijven uitdaagt

met stedenbouwkundige oplossingen te

komen voor de stijgende zeespiegel en

orkanen die de staten New York en New

Jersey bedreigen.

Henk Ovink werkt als adviseur van

de Amerikaanse regering aan de

wederopbouw van de New Yorkse regio.

‘Ik heb ‘Rebuild by Design’ voor de New

Yorkse regio ontwikkeld met een echt

Nederlands-Amerikaans perspectief:

een integrale ontwerpaanpak met

communities, lokale allianties, een

competitief proces met winnaars en een

miljard dollar voor de realisatie. Zo komen

talent, proces en financiering innovatief bij

elkaar voor een echt veerkrachtige regio.

Niet gek dat er veel Nederlandse bedrijven

meedoen en tot de winnaars behoren.

Onze ontwerpers en onze ingenieurs

maken over de hele wereld het verschil.

Nederland staat daarbij model voor

onze integrale aanpak van ontwerp en

watermanagement. Die cultuur van

water is de cultuur van Rotterdam, de

stad waar die culturele kracht altijd voorop

staat. Rotterdam laat zien dat ze de

dynamiek en complexiteit aankan. Tegelijk

is er voor de Rotterdamse regio nog

een wereld te winnen. De internationale

positie en aantrekkingskracht en de

Rotterdamse opgave en aanpak zijn dé

kans voor de stad om opnieuw stappen

vooruit te zetten. Water, ruimte, mensen,

ze maken deze deltastad samen sterk.

De agenda voor de toekomst kan met de

sterke Rotterdamse coalitie van bedrijven,

overheid en kennisinstellingen de wereld

en zichzelf inspireren. Misschien is het

tijd voor een Rotterdamse ‘Rebuild by

Design’?’

Winnaars

De Amerikaanse minister van

Infrastructuur Shaun Donovan maakte

begin juni de winnaars bekend van

‘Rebuild by Design’. Tot die winnaars

behoren opvallend veel innovatieve en

ambitieuze Rotterdamse bedrijven. De

Rotterdamse ontwerpbureaus ZUS, 75B

en De Urbanisten werken samen met

het toonaangevende Massachusetts

Institute of Technology (MIT) aan het

New Meadowlands project voor New York

en New Jersey. Voor hun innovatieve en

veelomvattende plan wordt 150 miljoen

dollar vrijgemaakt, gericht op verschillende

‘overstromingsdistricten’ met voor ieder

district een eigen infrastructuur en

rampenplan.

Het Rotterdamse architectenbureau OMA

van architect Rem Koolhaas behoort ook

tot de winnaars. Er is 230 miljoen dollar

voor het prestigieuze project in New

Jersey gereserveerd, waarbij een ingenieus

systeem van waterpompen, wateropslag

en ingrepen in het landschap de steden

Jersey City, Hoboken en Weehawken

zal beschermen tegen de stijgende

waterspiegel.

Ingenieursbureau Arcadis, waarvan de

waterdivisie in Rotterdam is gehuisvest,

maakt ook deel uit van een van de

winnende teams. Het ‘Big Team’ heeft

groen licht gekregen voor een gigantisch

project, ‘Big U’, dat Manhattan zal

beschermen tegen overstromingsgevaar.

Voor dit project is 335 miljoen dollar

uitgetrokken.

Veel winnende teams bestaan uit

samenwerkingen tussen verschillende

internationale bureaus en bedrijven. Zo

ook het Interboro Team, waarin onder

meer het Rotterdamse Palmbout en de

Rebel Group deelnemen. Het team werkte

aan het voorstel ‘Living With the Bay’

in Nassau County, Long Island om te

komen tot veilige, schone en natuurlijke

baaien aan de kust van Long Island. Voor

realisatie van hun voorstel is 125 miljoen

dollar toegekend.


werkt Arcadis aan het project ‘Seaport City’, dat bescherming moet bieden aan de zuidoostelijke punt van Manhattan. Piet Dircke: ‘Het gaat dan om bescherming tegen hoog water, gebiedsontwikkeling en eventueel landuitbreiding. Voor ons speelt hierin de multifunctionele dijk een belangrijke rol. We hebben allerlei varianten van zo’n dijk doorgerekend, maar aan de basis liggen de Nederlandse multifunctionele dijken zoals in Noordwijk, Scheveningen, Katwijk en Rotterdam.’Veel deltasteden hebben door toenemende verstedelijking en de trek naar de grote steden nauwelijks meer plaats om bewoners te huisvesten en tegen overstromingen te beschermen. ‘Dat is een probleem dat zich voordoet in Jakarta, waar we bezig zijn met het Great Garuda Project,’ constateert Enrico Moens, programmamanager adapting cities bij advies- en ingenieursbureau Grontmij. De bodem van Jakarta zakt jaarlijks verder weg, overstromingen zijn aan de orde van de dag. Een langgerekte zeedijk moet het overstromingsgevaar tegengaan. Op die zeedijk en in de baai die ontstaat tussen de dijk en de stad is nieuwe gebiedsontwikkeling mogelijk. Nederland en het Nederlandse bedrijfsleven werken samen

met de overheden van Indonesië en Jakarta aan de verdere ontwikkeling van dit omvangrijke plan, waarbij gedacht wordt aan een nieuwe stad in de vorm van een garuda, de nationale vogel van Indonesië.

Verdienmodel‘De kunst is om een goed verdienmodel te ontwikkelen, waarin de Nederlandse bedrijven die zich met watermanagement bezighouden kunnen participeren,’ zegt Piet Dircke. Ook Enrico Moens benadrukt het belang van zo’n verdienmodel: ‘Het is zaak kansen te creëren en als Nederland een rol te blijven spelen in watermanagement wereldwijd, zodat het Nederlandse bedrijfsleven daarvan kan profiteren. Daarbij is een koppeling nodig tussen publieke instellingen, private instellingen en kennisinstellingen.’Zo’n koppeling kwam tot stand in Ho Chi Minh City, waar Grontmij in nauwe samenwerking met de gemeente Rotterdam een klimaatadaptatiestrategie ontwikkelde. Ho Chi Minh City heeft opvallende overeenkomsten met Rotterdam. Enrico Moens: ‘Het ligt aan een rivier en na verloop van tijd is de

Piet Dircke is Global Leader Water Management bij ARCADIS en heeft gewerkt voor onder meer deltasteden als Rotterdam, New Orleans, New York en Jakarta.

Enrico Moens is werkzaam als ontwikkelmanager bij het advies- en ingenieursbureau Grontmij. Hij is onder meer actief betrokken bij het programma Kennis voor Klimaat en draagt bij aan het internationaal vermarkten van de ontwikkelde kennis.


Klimaatgerelateerde uitdagingen Ho Chi Minh Stad

haven vanuit de stad steeds meer in de richting van de zee opgeschoven, zoals dat in Rotterdam ook is gebeurd. Daardoor ontstond er ruimte voor stedelijke ontwikkelingen.’

Bij het maken van de adaptatiestrategie van Ho Chi Minh speelden de Nederlanders een adviserende rol. Nadat het project in 2011 van start was gegaan, is eerst een atlas gemaakt waarin de problematiek zichtbaar werd. Daarna volgde het werk aan de strategie om de stad klimaatbestendig te maken. Daarbij stonden zes hoofdlijnen centraal: het watersysteem als uitgangspunt nemen voor ruimtelijke ontwikkeling, stapsgewijs en op meerdere lagen werken aan waterveiligheid, het stedelijk watersysteem voorbereiden op meer regenval in de toekomst, de verzilting door het opdringende zeewater tegengaan, bodemdaling tegengaan

en groenblauwe netwerken aanleggen om de stad leefbaar te houden bij stijgende temperaturen. Kernboodschap daarbij is dit te doen op een manier die problemen oplost maar ook waarde toevoegt aan de stad.

IntensiefIn dezelfde periode werd ook in Rotterdam aan een adaptatiestrategie gewerkt. ‘Inderdaad,’ zegt Enrico Moens, ‘beide strategieën waren ook bijna tegelijkertijd af. Er is intensieve samenwerking tussen beide steden geweest en je kunt vaststellen dat veel van het Rotterdamse gedachtegoed in de strategie van Ho Chi Minh City is verwerkt.’

‘Na de atlas en de adaptatiestrategie was de derde fase het opstellen van een actieplan, de derde a,’ zegt Enrico Moens. ‘Dat is een belangrijk punt: in hoeverre kan Nederland een bijdrage leveren bij de toepassing van de adaptatiestrategie in de stad. Een van de kernvragen in Ho Chi Minh City is of daar dijken moeten komen. Die zijn er nu nog bijna niet. Wij kunnen daar onze Nederlandse kennis inbrengen, wat we hebben geleerd van de Deltawerken, maar ook wat we hebben geleerd van wat daarbij minder goed is gegaan, zoals de waterkwaliteit. Het gaat er steeds om vast te stellen welke maatregel past bij welk gebied.’

Henk Ovink is senior advisor van minister Donovan en Principal van Rebuild by Design. Hij was daarvoor waarnemend Directeur Generaal Water en Ruimte bij het Ministerie van Infrastructuur en Milieu.


Rotterdam kan niet zonder de drie waterschappen

De stad Rotterdam heeft wat betreft waterbeheer te maken met drie waterschappen.

Op de noordelijke Maasoever zijn dat het Hoogheemraadschap van Schieland en de

Krimpenerwaard en het Hoogheemraadschap van Delfland dat zetelt in Delft. Op de zuidelijke

Maasoever is dat het waterschap Hollandse Delta. Bij het uitvoeren van maatregelen

voor klimaatadaptatie kan Rotterdam niet zonder deze belangrijke partijen. Wat doen de

waterschappen eigenlijk en hoe is dat zo gegroeid? Zijn zulke organisaties nog wel bij de tijd?

We vroegen het twee dijkgraven en een hoogheemraad.

Hoe zou u het waterschap willen karakteriseren?Hans Oosters, dijkgraaf van het Hoogheemraadschap van Schieland en de Krimpenerwaard: ‘Rotterdam was oorspronkelijk een stedelijke ontwikkeling in het veel grotere Schieland. We hebben dus vanaf het ontstaan van dit waterschap met de groei van de stad te maken gehad. De waterschappen hebben verschillende taken, waarbij

het belang wordt afgemeten aan de intensiteit ervan. Een daarvan is het peilbeheer: wij zorgen ervoor dat er hier gewoond en gewerkt kan worden met zo min mogelijk wateroverlast. Andere taken zijn zorgen voor stevige dijken en kades, voor goede waterkwaliteit en voor het zuiveren van het afvalwater van bij elkaar zo’n 800.000 mensen. De waterschappen in de Rotterdamse regio hebben qua

Willem Alexander roeibaan (Hoogheemraadschap van Schieland en de Krimpenerwaard)

Waterschappen

‘De samenwerking met zo’nresultaatgerichte stad verloopt prima ‘


takenpakket wel een hoofdaandeel in het Nederlandse waterbeheer.’Jan Geluk, dijkgraaf van het waterschap Hollandse Delta: ‘Wij zijn de oudste bestuurslaag van Nederland, maar ook de modernste. In 1950 waren er nog om en nabij de 2500 verschillende waterschappen. Dat aantal is door fusies teruggebracht tot 23 nu. We werken innovatief, bijvoorbeeld door met high-tech apparatuur het water te zuiveren. Daarnaast zijn we efficiënt en zakelijk ingesteld. We zijn een functionele democratische organisatie, die zuinig met het geld omgaat. Het bijzondere is dat we in Nederland voor het water een eigen bestuurslaag hebben gevormd, die is gekozen door de bevolking: de inwoners, de bedrijven en de boeren. Dat maakt dit systeem uniek, want daardoor krijgt in de besluitvorming water altijd voorrang.’

Hans Oosters: ‘Dat is inderdaad uniek. In tijden van krapte en nood kom je dan niet tot de verkeerde keuzes. In veel landen zie je dat, als het economisch minder goed gaat, men snel verkeerde prioriteiten stelt. Dan wordt bezuinigd op onderhoud van dijken of installaties, waardoor de kans op wateroverlast toeneemt. Ga maar eens bij ons in een gemaal kijken: het lijkt of de installaties daar gisteren zijn geplaatst. Met andere woorden: het is een bestuursvorm die garantie biedt voor veiligheid.’ Ingrid ter Woorst, hoogheemraad van het

Hoogheemraadschap van Delfland: ‘Het mooie van onze organisatie vind ik ook onze onafhankelijkheid, waardoor we vaak op de wat langere termijn kunnen denken. We hebben geen andere belangen die we steeds tegen elkaar moeten afwegen. We heffen onze eigen belasting, specifiek voor onze eigen taken. De waterschappen hebben niet zoals gemeenten te maken met andere partijen als projectontwikkelaars of grondexploitanten. Toch kunnen wij het niet alleen. Wij kunnen vanuit Delft wel iets roepen, maar we hebben andere partijen nodig, zoals het Rijk of de gemeenten, die beschikken over ruimte of geld. Zo hebben we ook met Rotterdam te maken, samen met de twee andere waterschappen. We hebben besloten om gezamenlijk als één waterschap op te treden, dat is wel zo duidelijk. De onderlinge samenwerking is heel erg goed en ook de samenwerking met Rotterdam verloopt prima. De stad is heel resultaatgericht, wil echt iets laten zien en tot stand brengen.’

Hans Oosters: ‘Ik vind het altijd mooi om te vertellen hoe die rol van de waterschappen tot stand is gekomen. Die functionele taak is terug te voeren naar de dertiende eeuw, toen graaf Floris de Vijfde de eerste waterschappen in dit gebied oprichtte. Dat gebeurde in een gebied dat een drassig moeras was met rivieren die met grote regelmaat over het land spoelden. Mensen hadden snel door dat door

Dakpark ligt op een dijk van Hoogheemraadschap van Delfland


een sloot te graven het land droog kwam te liggen. Maar dan zakt het land wel in. Wanneer je waterstaatkundige werken maakt, zoals dijken, dan wordt het omgaan met wateroverlast beheersbaar. Dat was geen private taak, nee, dat moest een publieke taak worden. Daarom benoemde de graaf bestuurders om daarop toe te zien. Iedereen moest zelf met een schep aan de slag. Later kwam de eigen bijdrage aan de waterveiligheid in de vorm van belastingen. In ruil daarvoor ontvangt men zeggenschap in het waterschapsbestuur. Zo is het begonnen, en zo is het nu nog steeds. Het mooie is dat deze bestuurslaag direct is afgeleid uit de fysieke omgeving van de laaggelegen delta.’Ingrid ter Woorst: ‘De discussie die steeds weer oplaait is of we de waterschappen moeten opheffen. Natuurlijk kunnen we ze opheffen, maar dan zijn we wel onze onafhankelijkheid kwijt, want dan komt het geld voor een stevige dijk uit dezelfde pot als die voor bijvoorbeeld een nieuw ziekenhuis. En moet je keuzes maken tussen veiligheid of zorg. Wat mensen vaak vergeten is dat we hier, in een gebied onder de zeespiegel, rustig kunnen wonen en werken. Natuurlijk, ook bij de waterschappen is het kostenbewustzijn bij de uitvoering van taken de laatste jaren flink toegenomen. Er wordt meer op het geld gelet. Maar ook daarin schuilt een kans: wanneer iets niet voor het vastgestelde bedrag kan, dan moeten we het anders doen. Dat leidt dan altijd tot innovaties.’

Wat is de grootste uitdaging voor de waterschappen?Jan Geluk: ‘De zeespiegel stijgt en het land zakt. Dat is een geologisch verschijnsel. Dit heeft gevolgen voor onze dijken, naast de klimaatverandering. Bij meer neerslag moeten de rivieren dat aan kunnen. Zowel Rotterdam als Dordrecht zit met het probleem dat het water zich aan die gemeenten opdringt. Dan is het een enorme opgave om in dat stedelijke gebied nog dijken in te passen. Bovendien is dat veel duurder dan in landelijk gebied. Dat is één van onze belangrijkste taken, maar het vergt ook maatregelen op het gebied van ruimtelijke ordening. Dat ligt meer bij de competentie van de steden en de provincie. Daarnaast komt er door de voorspelde lage rivierafvoer een probleem bij de inname van zoet water. Het zoute zeewater rukt op en leidt tot verzilting. Dat zijn best grote zorgen.’

Hans Oosters: ‘We moeten elke dag ons nut en onze noodzaak bewijzen. Wanneer we doorgaan met werken aan de waterveiligheid zoals we dat sinds 1953 doen, blijven we de ontwikkelingen en dreigingen van klimaatverandering voor. Stijging van de waterspiegel en meer water door de rivieren zullen steeds opnieuw vragen om verhoging van de dijken en meer ruimte voor de rivieren.’

Ingrid ter Woorst: ‘Een van mijn speerpunten is om door waterbeheer net iets meer te doen, waarvan de hele samenleving kan profiteren. Samenwerking is daarin heel belangrijk. Ik was vorig jaar bij de opening van het Bellamyplein, een van de twee waterpleinen in Rotterdam. De buurt had een lunch georganiseerd, bewoners waren er aan het tuinieren en er was een veld waar de kinderen uit de omgeving voetbalden. Dan zie je dat bij goede samenwerking één en één drie is. Het gaat dan niet alleen om droge voeten, maar ook om een betere leefomgeving, om sociale cohesie en om wijkgevoel. Dan zie je dat je door waterbeheer daar ook een bijdrage aan kunt leveren en dat vind ik mooi om te zien.’

De OESO stelde onlangs vast dat in Nederland de vanzelfsprekendheid van waterveiligheid wel erg groot is. Iedereen gaat er van uit dat Nederland veilig is. Wat moeten de waterschappen daarmee?Ingrid ter Woorst: ‘Inderdaad, dat is een zorg, want het gaat immers heel vaak en al heel lang grotendeels goed. Daardoor vinden de mensen het werk van de waterschappen vanzelfsprekend of hebben ze geen weet van wat er wordt gedaan om hun voeten droog te houden. We hebben in Rotterdam mooie dingen gerealiseerd, zoals het Bellamyplein en het Benthemplein. Maar wat we nu moeten doen is in de haarvaten van de samenleving aan de slag. We moeten bij de mensen thuis zien te komen, ook in hun hoofden. Hoe we kunnen zorgen dat het bewustzijn beter wordt, dat is echt de grote uitdaging van morgen.’

Hans Oosters: ‘Er is inderdaad sprake van een awareness-gap. Mensen hebben het gevoel dat we toch nergens last van hebben en zijn zich niet bewust van de risico’s. Onze opdracht is om daar iets aan te doen. Dat betekent dat

Hans Oosters is dijkgraaf van het hoogheemraadschap van Schieland en de Krimpenerwaard sinds 1 september 2005. Ook is hij lid van het bestuur van de Unie van Waterschappen, met portefeuille waterveiligheid. Hans Oosters is tevens lid van het Comité van aanbeveling van de conferentie Deltas in times of Climate change.

Jan Geluk is sinds 1 juli 2005 dijkgraaf bij waterschap Hollandse Delta. Hij is lid van de VVD en zat voor deze partij van 1998-2005 in de Tweede Kamer. Geluk had zijn opleiding aan de Hogere Landbouw School te Dordrecht en behaalde later deelcerficaten recht en staatsrecht aan de Open Universiteit. Hij werkte als landbouwer en werkte van 1991 tot en met 1996 in Centraal Azië voor Cebeco Handelsraad. Van 1987 tot 1991 was hij lid van de Provinciale Staten van Zeeland.


Deelopening Blauwe Verbinding (Waterschap Hollandse Delta)

we telkens weer moeten uitleggen wat er aan de hand is. Daar zijn we niet voor uitgevonden, dat klopt, maar desalniettemin is de opdracht onmiskenbaar groot. We willen daarin zichtbaar zijn. We hebben als waterschappen al heel wat bereikt omdat we de afgelopen jaren flink naar elkaar zijn toegegroeid en elkaar versterken. Maar we moeten met elkaar het hele verhaal kunnen vertellen.’Jan Geluk: ‘Wat die bewustwording betreft helpt het buitenland ons. Kijk naar wat er gebeurt bij een orkaan als Katrina, of Sandy. Die gebeurtenissen zijn voortdurend in het nieuws en dat geeft mensen te denken. Maar inderdaad, bij ons wordt heel gemakkelijk gezegd: wij zitten hier wel goed. In het uitdragen van dat bewustzijn ligt een taak. Voor de steden, maar ook voor de waterschappen. Ik zie daarin een verschil tussen land en stad: de boeren weten vaak precies wat er speelt, de mensen in de stad minder. Daarom wil ik ook graag de mensen uit de stad aan boord krijgen: dat is de grote opgave die we hebben. Daarvoor moet ons bestuur goed zijn bemenst. Wat misschien ook helpt is dat we als waterschap verschillende apps hebben gemaakt: voor de waterveiligheid, voor de blauwe verbinding tussen het Zuiderpark en de Oude Maas.’

Kan het eeuwenoude bestuursmodel van het waterschap dienen als exportartikel voor klimaatadaptatie over de grenzen?Ingrid ter Woorst: ‘Het is al een exportproduct. We ontvangen heel veel buitenlandse delegaties. Maar ik vind dat we onszelf niet op de borst moeten kloppen dat we het zo goed doen en denken dat anderen het precies zo moeten doen. We moeten goed laten zien wat we tot stand hebben gebracht, projecten als het Benthemplein en het Bellamyplein. Wanneer je een goedgevulde etalage hebt, dan komen de nieuwsgierigheid en de belangstelling vanzelf wel, daarvan ben ik overtuigd. Aan de andere kant kunnen mensen uit het buitenland ons ook een spiegel voorhouden. Buitenlandse gasten verbaasden zich er pas nog over dat we wel heel veel doen voor de glastuinbouw. De OESO heeft ons gewezen op de waterkwaliteit. Je moet ook bereid zijn dat te accepteren. Waar het mij vooral om gaat is: wat kunnen we van elkaar leren?’Jan Geluk: ‘Wij krijgen veel vragen uit andere delen van

de wereld en sommige vragen komen er op neer of ze niet ook zo’n systeem kunnen maken als dat van ons. In Zuid-Afrika zijn we bezig in de buurt van Durban waterschappen in te richten volgens Nederlands model. In die zin kan ons bestuursmodel dus zeker een exportartikel zijn.’

Hans Oosters: ‘Zeker is het waterschap een exportproduct. In de eerste plaats gaat het dan om de technische kennis die we in huis hebben: deltatechnologie zoals het aanleggen van dijken en het zuiveren van het water. Maar ook de manier waarop we hier het waterbeheer geregeld hebben is een exportproduct. Zo zijn wij een paar jaar geleden gevraagd om in Semarang op het Indonesische eiland Java te helpen bij een polder die twee keer per dag vol loopt met water, terwijl de bodem inzakt door wateronttrekking. Ons werk zit dan in het vormgeven van de organisatie: het waterbeheer is gedelegeerd aan een gekozen bestuur dat verantwoordelijk is voor dijken en onderhoud van installaties. Mensen betalen daar belasting voor. Indonesië heeft dat opgepakt als een model dat ook in andere steden toepasbaar is.’

Ingrid J.A. ter Woorst is sinds 2009 lid van het dagelijks bestuur van het Hoogheemraadschap van Delfland. In portefeuille heeft zij Waterkwaliteit, Duurzaamheid, waterplan Rotterdam en Schiedam. Daarvoor was zij lid van het algemeen bestuur en werkzaam voor de gemeente Midden-Delfland.


Klimaatadaptatie ook rondom Rotterdam steeds belangrijker

Rotterdam is druk bezig om klimaatadaptatie in de praktijk te brengen. De stad is omringd

door veertien andere gemeenten, die samen met Rotterdam de stadsregio Rotterdam vormen

met een inwonertal van 1,2 miljoen mensen. Hoe gaat de regio om met klimaatadaptatie?

Welke overlast de regiogemeenten van de klimaatverandering hebben en welke kansen die

hun biedt, verschilt per plaats. Daarom is het zaak dat die gemeenten inventariseren welke

thema’s er binnen hun grenzen spelen. Vervolgens kunnen ze zelf beleid ontwikkelen om de

toekomst te trotseren en kansen te grijpen.

Regiogemeenten inventariseren welke kansen en problemen zich voordoen

Groen dak op het gemeentehuis van Barendrecht

Kennis

In veel van de regiogemeenten rond Rotterdam is op dit moment een bewustwordingsproces aan de gang: de gemeenten beseffen dat de klimaatverandering gevolgen heeft en dat die gevolgen ook op hen betrekking hebben. ‘Mensen realiseren zich dat er langer dan normaal water in hun tuinen staat en gaan linken leggen: ze constateren dat er sprake is van meer piekbuien en van bodemdaling,’ zegt Andy van Rossem, werkzaam bij de gemeente Barendrecht. ‘De vraag is dan: kunnen we dat probleem verhelpen door meer drainage aan te leggen, of zijn er structurelere maatregelen nodig? Ook collega’s worden zich er steeds meer van bewust dat er iets aan de hand is.’

In Schiedam, gelegen aan de oever van de Nieuwe Waterweg, is hetzelfde proces gaande. Saskia van Walwijk, planoloog bij de gemeente Schiedam: ‘Er worden wel problemen aangepakt, maar dat gebeurt nog niet onder de noemer van klimaatadaptatie of in het teken van duurzaamheid. Zo zijn we bezig om funderingsproblemen en verzakkingen in een aantal woonwijken aan te pakken. Dat heeft natuurlijk ook met klimaatadaptatie te maken, alleen noemden we dat tot voor kort nog niet zo.’

Buitenruimte‘Wateroverlast is in veel gemeenten rondom Rotterdam een probleem,’ zegt Lissy Nijhuis, die vanuit de stadsregio Rotterdam de samenwerking tussen de regiogemeenten op

het gebied van klimaatadaptatie coördineert. ‘Veel gemeenten zeggen dan dat ze wel iemand hebben die met wateroverlast bezig is, maar de vraag is of dat op termijn genoeg is. Je kunt het ook zien als een kans, door het vraagstuk van wateroverlast te betrekken bij het inrichten van de buitenruimte of de wijze waarop je de bestrating uitvoert.’

De stadsregio, met vijftien aangesloten gemeenten het overkoepelende orgaan van de Rotterdamse agglomeratie, vindt het van het grootste belang dat klimaatadaptatie hoog op de agenda staat. Daarom stimuleert de stadsregio gemeenten nu al om mogelijke klimaatproblemen en kansen tijdig te herkennen en te weten wat ze eraan kunnen doen. Zo kan de regio economisch sterk blijven en aantrekkelijk voor de inwoners.

Met het oog daarop is eind 2013 de nota ‘Bouwstenen voor adaptatiestrategieën in de regio Rotterdam’ uitgebracht. De belangrijkste boodschap van de nota: de problemen zijn in hoofdlijnen voor de gehele regio gelijk, maar oplossingen zijn zo plaatsgebonden dat elke gemeente haar eigen beleid moet ontwikkelen. Samenwerking is daarbij essentieel. Lissy Nijhuis: ‘Wanneer je met elkaar samenwerkt, dan is het mogelijk kosten en verantwoordelijkheden te delen, maar ook ervaringen uit te wisselen en van elkaar te leren.’

StresstestEen van de uitgangspunten van de nota is dat de gemeenten er goed aan doen zelf een ‘stresstest’ uit te voeren, om te inventariseren welke problemen én kansen zich binnen de gemeentegrenzen voordoen. Barendrecht houdt zo’n stresstest in het najaar van 2014, Schiedam is al met de test bezig. Saskia van Walwijk: ‘Bij die test gaat het niet om één vakgebied, er zijn allerlei disciplines mee gemoeid. Het is een lastige tijd voor de gemeentelijke organisatie die kleiner moet worden en waarin mensen prioriteiten moeten stellen. Het gaat om abstracte ontwikkelingen op de lange termijn en we weten maar ten dele welke oplossingen effectief zijn. Maar we doen de test toch. Het is vooral een kwestie van informatie verzamelen, inventariseren en oplossingen zoeken die op meerdere fronten goed zijn. Neem bijvoorbeeld hittestress. We denken nu dat het goed is de stad te “koelen” door meer groen aan te leggen. Maar je weet niet of het voldoende is en of je het op het juiste moment doet. Meer groen is ook goed voor het leefklimaat in Schiedam. We maken daarmee wel een mooiere stad, met een prettiger leefomgeving. Zo snijdt het mes aan twee kanten.’Samenwerking is ook in de regiogemeenten een cruciaal begrip. Samenwerking met de stadsregio en de stad Rotterdam, waar al veel kennis beschikbaar is over

De Nieuwe Maas stroomt over de kade.


‘Ga aan de slag!’Het belangrijkste advies aan de gemeenten

van de stadsregio in de nota ‘Bouwstenen voor

adaptatiestrategieën in de regio Rotterdam luidt: ‘ga aan

de slag’. De aangesloten gemeenten kunnen dat doen door

een analyse van kansen en opgaven te maken door het

toepassen van een ‘besef- en stresstest’. Op die manier

krijgen de gemeenten een beeld wat op hun grondgebied

nodig is of welke kennis nog ontbreekt om het beeld

duidelijk te krijgen. Het formuleren van een ambitie is een

volgend advies: zo maken de gemeenten duidelijk welke

koers ze willen varen en waar ze op de langere termijn

willen uitkomen.

De derde stap in deze aanpak is het selecteren en

toepassen van de maatregelen die op het gebied van

klimaatadaptatie nodig zijn. Samenwerking met andere

partijen is hier van groot belang en kan leiden tot

innovatieve oplossingen en nieuwe kansen. Het werken

aan klimaatadaptatie onderdeel maken van het reguliere

werk is het vierde advies. Het vijfde advies komt neer op

het zorgvuldig in de gaten houden van de voortgang en van

de behaalde resultaten. Alleen zo is waar te nemen of de

klimaatadaptieve maatregelen op de langere termijn ook

inderdaad dat doen waarom ze zijn genomen.

verzamelen: onze kennis wordt steeds groter. Met wat we willen doen kunnen we uiteindelijk ook meerwaarde creëren, dat maakt dit onderwerp zo interessant. Natuurlijk kunnen we kijken naar wat ze in Rotterdam doen, maar Rotterdam heeft een grootstedelijke ambiance. Barendrecht is meer suburbaan. Dat betekent dat we in Barendrecht andere oplossingen moeten kiezen.’De stadsregio Rotterdam is groot en telt gemeenten met sterk uiteenlopende omstandigheden. Wat goed is voor het suburbane Barendrecht, hoeft nog niet te gelden voor het landelijke en aan de kust gelegen Oostvoorne. Dat vereist maatwerk: elke gemeente ontwikkelt een eigen adaptatiebeleid. Terwijl toch ook het grote geheel niet uit het oog mag worden verloren, onderstreept Lissy Nijhuis: ‘We vormen met elkaar een groot deltagebied, waardoor we moeten inzien dat we gezamenlijke belangen hebben. De kunst is ervoor te zorgen dat daarin iedereen zijn eigen verantwoordelijkheid neemt.’ De bouwstenennota moet daarin uitkomst bieden: elke gemeente kan er die bouwstenen uit halen die op haar van toepassing zijn en ermee aan de slag gaan.

Kennis bundelen, dat is waar de kansen liggen voor het maken van een klimaatbestendige regio. Saskia van Walwijk: ‘Zo zouden we ook tot adaptatiestrategieën kunnen komen die voor verschillende plaatsen gelden, dus niet alleen voor Schiedam maar ook voor Vlaardingen en Maassluis. Of voor gemeenten als Barendrecht, Ridderkerk en Albrandswaard. Het zou mooi zijn een gezamenlijke adaptatiestrategie te hebben voor de gehele stadsregio en een zwaan-kleef-aan effect tot stand te brengen, waarbij alle gemeenten meedoen en we tot gebiedsspecifieke oplossingen komen. Dat verrijkt de identiteit van de stadsregio en de afzonderlijke gemeenten.’

klimaatverandering en adaptatie, maar ook met bewoners. Lissy Nijhuis: ‘Het blijft een zoektocht voor veel gemeenten: ze moeten vaststellen wat ze willen doen en met wie.’

MeerwaardeVeel onderdelen van beleid zijn in wezen al klimaatadaptatie, stelt Andy van Rossem vast: ‘Barendrecht heeft een gemeentehuis met een groen dak. Dat is ook klimaatadaptatie. We worden er ons steeds meer van bewust dat we onderdeel zijn van een groot watersysteem. Daarom hebben we in de Zuidpolder een klimaatbuffer gemaakt, waar bij heftige regenval water wordt opgevangen en bewaard voor droge perioden. Het gaat erom dat we steeds onder de aandacht blijven brengen dat er sprake is van klimaatverandering en samen met anderen kansen en opgaven formuleren. En kennis

Andy van Rossem is adviseur bij de BAR-organisatie (ambtelijke samenwerking Barendrecht, Albrandswaard, Ridderkerk) voor de beleidsvelden openbare ruimte en duurzame ontwikkeling.

Lissy Nijhuis was werkzaam werkt bij de gemeente Rotterdam. Momenteel is zij in opdracht van de stadsregio Rotterdam projectleider voor de regionale klimaatadaptatiestrategie.

Saskia van Walwijk is planoloog bij de gemeente Schiedam. Gebiedsontwikkeling, duurzame stedelijke ontwikkeling, klimaatadaptatie en het verbinden van ruimtelijke vraagstukken met wateropgaven hebben haar bijzondere interesse.


Rotterdam behoort tot de eerste 33 steden die

de Rockefeller Foundation heeft geselecteerd

voor het programma ‘100 Resilient Cities’.

Met dat programma wil de filantropische

instelling wereldwijd steden ondersteunen

om ze resilient te maken: voorbereid op

klimaatverandering, veerkrachtig en flexibel

in geval van rampspoed en in staat om te

leren van de verandering.

Het eerste contact tussen Rotterdam en de Rockefeller Foundation kwam in mei 2013 tot stand, toen burgemeester Aboutaleb in New York was op uitnodiging van de toenmalige New Yorkse burgemeester Michael Bloomberg en oud-president Bill Clinton om te praten

over klimaatadaptatie in steden. Bij die bijeenkomst was ook Judith Rodin, de voorzitter van de Rockefeller Foundation. Deze instelling, opgericht in 1913 door de rijke oliemagnaat John D. Rockefeller, vierde in mei 2013 het honderdjarig bestaan. Bij het eeuwfeest presenteerde Judith Rodin het voornemen van de Rockefeller Foundation om ter gelegenheid van het bereiken van deze mijlpaal honderd steden te ondersteunen in het streven naar effectieve klimaatadaptatie en weerbaar te worden voor andere ‘shocks’ en ‘stresses’. De Rockefeller Foundation had daar 100 miljoen dollar voor beschikbaar.Voor Rotterdam was dat het startsein om zich bij de Rockefeller Foundation aan te melden om voor die ondersteuning in aanmerking te komen. In december 2013 werd bekend welke van de ruim 400 aanmeldingen waren geselecteerd: Rotterdam behoorde tot de 33 steden die als eerste groep toetreden tot het netwerk van de 100 Resilient

Burgemeester Aboutaleb van Rotterdam ontmoet Bill Clinton (2013).

Rockefeller Foundation kiest voor Rotterdam


Cities. ‘Dat was een mooi moment,’ zegt Arnoud Molenaar die als programmamanager Rotterdam Climate Proof verantwoordelijk was voor de aanvraag en bij de prijsuitreiking aanwezig was. ‘Het ging gepaard met een lofzang op Nederland Waterland en een lofzang op deltastad Rotterdam en hoe we hier met klimaatadaptatie bezig zijn. Dan voel je je wel trots, vooral als je ziet dat we van de 400 bij de eerste 33 behoren, waarbij verder maar vijf Europese steden zaten.’

Cyber-veiligheidVolgens Arnoud Molenaar is deelname aan het programma van de Rockefeller Foundation een logische stap in een ontwikkeling: ‘We zijn indertijd in Rotterdam begonnen met water en watermanagement. Dat is steeds meer verbreed tot klimaatadaptatie. Met het programma “100 Resilient Cities” kunnen we het weer verder verbreden naar andere beleidsvelden. Want hoewel er nog contracten met de Amerikanen moeten worden getekend, zijn we natuurlijk al wel begonnen om te onderzoeken op welke punten onze stad nog kwetsbaar is en wat de kansen zijn om weerbaarder en veerkrachtiger te worden. Bij het resilient maken van de stad gaat het ook om cyber-veiligheid en energiezekerheid en om sociaaleconomische weerbaarheid. We kunnen het wel voortdurend hebben over waterveiligheid, maar wanneer je als stad de ICT niet op orde hebt bij een calamiteit, dan ben je nergens meer. Of wanneer de energie opeens uitvalt bij wateroverlast en de 1000 gemalen in de stad het niet meer doen.’

In de aanvraag die Rotterdam heeft ingediend stonden drie speerpunten genoemd, waarop de stad de aandacht wil richten bij het uitvoeren van het programma van de Rockefeller Foundation. Dan gaat het om het verder verdiepen van de Rotterdamse Adaptatiestrategie (RAS). Molenaar: ‘Daar kunnen we nog wat kennishiaten opvullen en willen we de vraag beantwoorden hoe we de adaptatiestrategie in de gehele stad kunnen toepassen.’ Verbreding naar andere beleidsterreinen als ICT en sociaaleconomische vraagstukken is het tweede speerpunt. ‘En het derde gaat om het vergaren, opslaan en delen van kennis en het leren van wat andere steden die aan het programma deelnemen doen.’

VraagbaakDat is ook een van de doelstellingen die de Rockefeller Foundation zelf aan het programma heeft meegegeven: de geselecteerde steden maken deel uit van een eigen netwerk en kunnen kennis met elkaar delen. Bovendien kunnen de steden gebruik maken van een kennisplatform, dat uiteindelijk kan dienen als gemeenschappelijke vraagbaak om resilient te worden. De steden moeten verder een strategie uitstippelen

hoe zij denken de beoogde resiliency te bereiken. En tenslotte krijgt elke geselecteerde stad een eigen Chief Resilience Officer (CRO) om het proces aan te sturen en te begeleiden.

In het voorjaar van 2014 is al een eerste stap gezet om in Rotterdam tot een strategie te komen. Deze zal zich in de loop van het jaar verder uitkristalliseren. Intussen ziet Rotterdam de uitverkiezing door de Rockefeller Foundation als een grote opsteker. Arnoud Molenaar: ‘Het versterkt de koppositie die Rotterdam heeft als voorbeeldstad als het om klimaatadaptatie gaat, het versterkt het imago als innovatieve deltastad en het biedt inhoudelijk mogelijkheden tot verdere verdieping én verbreding. Dat is alleen maar winst.’

‘Resilience’: Aanpassen aan de tijd

De term ‘resilience’ laat zich moeilijk vertalen. Het komt in

de buurt van bestendigheid en veerkracht. Maar het gaat

ook om ‘financiële resilience’: de mogelijkheden om aan

te haken op bestaande grote bouwen renovatieprojecten

bestaan, maar nemen af. Adaptatiemaatregelen moeten

onderdeel worden van stedelijke onderhoudsplannen.

Het opschalen van projecten is begonnen, van objectniveau

(groene daken en waterpleinen) naar wijkniveau (met pilots

in Zomerhofkwartier en op Noordereiland) en stadsniveau.

We moeten komen tot in de haarvaten van de stad, door

kleinschalige oplossingen in te zetten op een hele grote

schaal.

Deze benadering moet zoveel mogelijk ruimte laten voor

ecologische oplossingen, en voor de Rotterdamse ambitie

om te vergroenen. De nieuwe aanpak op wijkniveau vereist

samenwerking met een scala aan stakeholders, met soms

weinig ervaring op dit gebied.

Woningcorporaties, nutsbedrijven en bewoners worden

van harte uitgenodigd mee te doen aan de implementatie

van de Rotterdamse Adaptatiestrategie. Zelfredzaamheid

en –organisatie (kortweg: ‘community resilience’) worden

steeds belangrijker bij adaptatie.

Arnoud Molenaar is programmamanager van Rotterdam Climate Proof, het klimaatadaptatieprogramma van de gemeente Rotterdam, coördinator hotspot Rotterdam van het nationaal onderzoeksprogramma Kennis voor Klimaat, en initiator van het netwerk Connecting Delta Cities.


ColofonDit magazine is samengesteld in opdracht van het programma Rotterdam Climate Proof en de Gemeente Rotterdam.© 2014.

TekstBen Maandag

OpmaakUit de Kunst

CoördinatieChantal Oudkerk PoolMaarten de Vries Nicolien Wirschell

FotografieRogier Bos, Roel Dijkstra, Eric Fecken, Luuk van Kaathoven, Paul Martens, Arnoud Molenaar, Johannes Odé, Jan van der

Ploeg, Gemeente Rotterdam, Ossip van Duivenbode, RNW conceptdesign, 12 Provinciën, De Urbanisten.We hebben ons uiterste best gedaan om alle rechthebbenden van beeldmateriaal te achterhalen en te herleiden. Eventueel niet-genoemde rechthebbenden kunnen zich melden bij de gemeente Rotterdam zodat dit aangepast kan worden in een volgende versie.

www.rotterdamclimateinitiative.nl

Ontdek deltastad Rotterdam met de

Delta City AppNavigeer door de duurzame wereldhavenstad Rotterdam met de Rotterdam Delta City App. Door de ligging aan de rivier de Maas en de Noordzee is Rotterdam een deltastad bij uitstek. De App biedt een geweldige manier om de stad te verkennen en te ontdekken welke verbinding Rotterdam heeft met het altijd aanwezige water.

De Delta City App geeft een overzicht van locaties en bouwwerken waarmee Rotterdam zich voorbereidt op steeds extremere weerssituaties met hevige regenval en zich beschermt tegen het water. Deze unieke hotspots tonen het brede netwerk van innovatieve toepassingen die de stad en haven groener, gezonder en economisch sterker maken. Inspirerende voorbeelden zijn ondermeer waterpleinen, multifunctionele dijken en drijvende gebouwen. De gebruikersvriendelijke applicatie is gratis te downloaden in de App Store en Google Play voor zowel smartphones als tablets.


Rotterdam · 2018-03-11 · voor het welzijn van de bewoners’ 29 Netwerk deltasteden ideaal...

Documents

Transcript of Rotterdam · 2018-03-11 · voor het welzijn van de bewoners’ 29 Netwerk deltasteden ideaal...