Over land kun je Armenië slechts van-uit Georgië en Iran via een paar grens-overgangen binnenkomen. De gren-zen met de twee grootste buurlanden– Turkije en Azerbeidzjan – zitten al

jaren op slot. De toegangswegen naar de vroege-re grensovergangen zijn nu allemaal doodlopend,overal bevinden zich no-goarea’s.

Ook reizen binnen Armenië is geen vanzelf-sprekendheid. Het land is onherbergzaam en erzijn weinig goede wegen. Negentig procent vanhet landoppervlak ligt boven duizend meter. Meerdan vijftien bergtoppen zijn hoger dan 3000 me-ter, onderweg moet je regelmatig een flinke berg-pas over. Daardoor lijkt Armenië – even groot alsBelgië – veel uitgestrekter dan het is.

Landkaarten zijn niet altijd even duidelijk.Voor je het in de gaten hebt, begeef je je in eenno-goarea of in een mijnenveld. Bovendien zijnvele geografische kaarten uitsluitend in de Armeense of Russische taal. Dat geldt ook voorveel wegwijzers op straat.

NiemandslandOns reisdoel is de verkenning van de groten-

deels gesloten buitengrenzen van het land. Wekomen Armenië binnen via de grensovergangbij het Georgische plaatsje Sadachlo. Voordat wedaadwerkelijk het Armeens grondgebied kunnenbetreden, moeten we eerst nog honderden meterslopen door niemandsland dat afgeschermd is metprikkeldraad.

Eenmaal in Armenië rijden we parallel met denoordoostelijke landsgrens richting Nojemberjanen Berd. Het lijkt wel alsof de tijd hier heeft stil-gestaan. We komen regelmatig keuterboertjesmet een paar koeien tegen en herders die op eenpaard een kudde schapen begeleiden. Aan dekant van de weg verkopen mensen groenten enfruit uit de eigen moestuin en boomgaard. Deweinige auto’s onderweg zijn vaak nog van Sovjet -makelij.

Na een tijdje verdwijnt de Georgische grensuit het zicht en rijden we langs de gesloten grensmet Azerbeidzjan. Steeds vaker stuiten we op

32 2 7 F E B R U A R I 2 0 1 3 KNACK EXTRA

Reizen in onherbergzaam Armenië

BELOOND WORDEN MET EENVERGEZICHT VAN 150 KILOMETERDat Armenië bij Europa hoort, weten we dankzij het Eurovisiesongfestival.

Maar de voormalige Sovjetrepubliek in de Transkaukasus draagt littekens,

en maakt het de reiziger allerminst gemakkelijk. D O O R K A R E L O N W I J N

Rondreis

ARMENIË OP ZIJN SMALST

Het Spendarjan-meer met in deverte de grens

met Nachitsjevan.

ruïnes van verlaten woonhuizen die vroeger toe-behoorden aan Azeri’s, mensen uit Azerbeidzjan.In een aantal gevallen gaat het om geannexeerdAzerbeidzjaans grondgebied. Het verklaartwaarom onze mobiele telefoons spontaan wel-komst-sms’jes ontvangen met prijs lijsten voorbellen vanuit Azerbeidzjan.

Het wemelt in deze omgeving van de legerka-zernes. Wanneer ik een foto maak van een Ar-meense kerk, word ik direct kort ondervraagddoor een paar Armeense militairen. Op een gege-ven moment zien we op Azerbeidzjaans grond-gebied een mysterieus meer liggen dat volgensomwonenden ’s nachts regelmatig oplicht doorschietgevechten tussen Armeense en Azer-beidzjaanse soldaten.

Armenië leeft in zware onmin met buurlandAzerbeidzjan vanwege het conflict over de Armeense enclave Nagorno-Karabach. Die ligt opAzerbeidzjaans grondgebied, maar verklaarde zichbegin jaren negentig van de vorige eeuw met Ar-meense militaire steun eenzijdig onafhankelijk. Deoorlog kostte aan ruim 30.000 mensen het leven.Momenteel geldt er een staakt-het-vuren, maar ervallen nog regelmatig dodelijke slachtoffers, metname aan de grens tussen Nagorno-Karabach en derest van Azerbeidzjan.

Ook de route die wij volgen, stond bekend alsgevaarlijk. De kunstmatige heuveltjes die we te-genkomen, wijzen nog op de aanwezigheid van

sluipschutters. De laatste jaren is het rustiger ge-worden, maar toch raden westerse ambassades deroute af. Her en der liggen nog landmijnen, metname nabij Berd. Een Armeniër uit de omgevingvertelt dat zijn zoontje van zes hier in de jaren ne-gentig werd doodgeschoten door een Azer-beidzjaanse sluipschutter. Het jongetje logeerdebij zijn opa en oma. Hij ging wandelen en werdneergeschoten. De vader, Karen, vertelt dat hij alswraak meerdere Azeri’s de grens heeft overge-jaagd: ‘We zetten hen in een auto en droegenhen op zo hard mogelijk weg te rijden en nooitmeer terug te komen!’

SpijkerschriftToch is deze omgeving vanuit toeristisch oog-

punt aantrekkelijk, dankzij de ongerepte natuuren de prachtige vergezichten. Zo kun je nabij hetMakaravank-klooster in noordelijke richting maarliefst 150 kilometer ver zien. We kijken vanaf Armeense bodem over de Azerbeidzjaanse vlaktenaar de Georgische wijnstreek Kachetië, waar-achter we de besneeuwde bergtoppen van deHoge Kaukasus in de Russische deelrepubliek Dagestan zien liggen.

Het tufstenen Makaravank-klooster uit de elfdeeeuw is de parel van de vele prachtige kloosters indeze omgeving. We komen het echtpaar Stepan enLusine tegen, die op uitstap zijn met hun twee kin-deren en hen vertellen over de eeuwenoude Armeense cultuur en geschiedenis. Hun focus is deark van Noach op de berg Ararat, die nu net bui-ten Armenië op Turks grondgebied ligt. De Armeniërs beschouwen zichzelf als directe nako-melingen van Noachs achterkleinzoon Hajk, watook de reden is waarom de Armeense landsnaamHajastan luidt.

Zichtbaar trots vertellen Stepan en Lusine ookons over het roemrijke Armeense verleden. ‘In deeerste eeuw voor Christus waren zelfs het huidigeTurkije, Syrië, Libanon, Iran en Irak onderdeel

LANDBOUWLANDOp de openbare rijwegstuit je regelmatig oploslopende koeien.

K N A C K E X T R A 2 7 F E B R U A R I 2 0 1 3 3 3

VERKOOPSTERDe lokale bevolking probeert je op de meestonverwachte plekken iets te verkopen.

van ons land. Helaas maakten de Romeinen daareen einde aan. Een paar eeuwen later waren wede eerste christelijke staat in de wereld en kre-gen we ons eigen Armeense alfabet, dat we nogaltijd gebruiken.’ We komen inderdaad overalde op spijkerschrift lijkende Armeense letters te-gen.

We nemen afscheid en rijden verder in zuidelijke richting langs het mysterieuze Sevan-meer, dat tachtig kilometer lang is. Het ligt 1900meter boven de zeespiegel en is een van de hoogstgelegen zoetwatermeren ter wereld. Lokale vis-sers bieden aan de kant van de weg de inheemseforelsoort ishkhan aan, waarbij ze met hun han-den de maat van de vissen aangeven.

Vervolgens nemen we de 2400 meter hoge Selim-pas, die vroeger deel uitmaakte van de zijde -route. We passeren er een goed geconserveerdekaravanserai uit de veertiende eeuw. Handels -reizigers overnachtten er met hun kamelen. Kortdaarna stappen we over in een jeep en rijdenover een extreem steile weg zonder vangrails naarhet vijfde-eeuwse Smbataberd-fort. Onze lokalechauffeur, Ara, is beeldend kunstenaar, maar zegtzijn geld te verdienen als stukadoor in Moskou.

Hij werkt daar acht maanden per jaar, net als demeesten van zijn dorpsgenoten. Gedurende dieperiode moeten zijn vrouw en kinderen het duszonder hem stellen.

Boven genieten we van een fantastisch uit-zicht, waarna we onze weg in zuidelijke richtingvervolgen. Al snel steken we weer een bergpasover – de 2344 meter hoge Vorotanpas – en rijdenwe richting Goris. We bevinden ons opnieuw inde buurt van de landsgrens, nu zelfs aan beidekanten van de weg. De bergkammen die we inhet zuidwesten zien, vormen de grens met deAzerbeidzjaanse enclave Nachitsjevan. En debergketen in het noordoosten hoort bij de en-clave Nagorno Karabach. Tussen beide grenzenzit slechts 30 kilometer Armeens grond gebied: ditis Armenië op zijn smalst.

KalasjnikovNa Goris rijden we richting Kapan. De weg

loopt nagenoeg op de grens met Azerbeidzjan.We komen tal van bordjes tegen met een doods-hoofd en in het Russisch het opschrift ‘Stop,mijnen!’. Achter de bordjes zien we een verlatenvlakte met de ruïnes van voormalige woonhui-zen. Eerder stond dit gebied nog onder Azer-beidzjaanse jurisdictie en werden voertuigen opdeze weg regelmatig beschoten door sluip-schutters. Inmiddels is het bezet door de Armeniërs, die er een no-goarea van hebben gemaakt: een verboden stuk niemandsland tus-sen Armenië en Nagorno-Karabach.

Het is opvallend druk op de weg. Vanwege devele haarspeldbochten rijden lange rijen vracht-en tankwagens langzaam in colonne. Nagenoegallemaal Perzischtalige nummerplaten en ze ko-men inderdaad uit Iran. De uithangborden enmenu’s van de eethuisjes aan de kant van de wegzijn eveneens in het Perzisch opgesteld, en uit deluidsprekers klinkt Iraanse muziek. We rijdenover de enige verbindingsweg naar de grensmet Iran. Armenië onderhoudt nauwe handels-contacten met dat land. Zo stroomt door de pijp-leiding die parallel loopt met de weg Iraans gasen zijn hier ’s zomers vele Iraanse toeristen tevinden. Volgens plaatselijke bewoners doen diealles wat Allah hen in eigen land verbiedt, zoalsvarkensvlees eten en wodka drinken.

Nabij Kapan passeren we een verlaten vlieg-veld en stuiten we op verscheidene verlatenspoorbanen, die abrupt eindigen op de Azer-beidzjaanse grens. Stepan, die ons in Kapanrondrijdt, vertelt dat hier tijdens de oorlog in dejaren negentig zwaar is gevochten. Hij brengtons naar een afgelegen kerkje in de bergen, waarhij een kaarsje brandt: ‘Hun doel (van de Azeri’s,nvdr) was Zuid-Armenië te annexeren, maar datis hen uiteraard niet gelukt.’ Plotseling strooptStepan de mouwen op en toont ons grote lit -tekens: ‘Ook ik vocht mee en ben gewond ge-

Rondreis

34 2 7 F E B R U A R I 2 0 1 3 KNACK EXTRA

MAKARAVANKHet tufstenen kloosteris de parel van de veleprachtige kloosters indeze omgeving.

MIJNENVELDVoor je het in de gatenhebt, begeef je je ineen no-goarea.

raakt. Mijn kalasjnikov staat nog thuis, je weetmaar nooit.’

We nemen afscheid en rijden de laatste kilo-meters tot de Iraanse grens over de oostelijke rij-route langs de Azerbeidzjaanse grens. Wanneerwe de top van de Gomaran-pas bereiken, hebbenwe in zuidelijke richting een verbluffend uit-zicht op de nog veel hogere bergen van Iran. Aande voet ervan stroomt de rivier Araks, de natuur- lijke grens tussen Iran en Armenië.

De natuur verandert hier drastisch: ze is dor engrijs, op een enkele granaatappelgaard na. Nie-mand woont hier. We dalen voorzichtig af rich-ting de Araks. Tussen onze weg en de rivier staangrote hekken met prikkeldraad. Ook staan overalwachttorens, bemand door Russische grens-wachters. Aan de overkant van de Araks rijdenIraanse auto’s, aan de rivieroever zien we pick-nickende Iraanse gezinnen. Aan onze kant is hetechter akelig stil. Wel herinneren een zanderigedijk en een vervallen tunnel ons eraan dat hier inde Sovjettijd nog een spoorbaan liep van Na-chitsjevan naar Azerbeidzjan.

De enige grensovergang met Iran ligt bij hetplaatsje Agarak, wij rijden verder naar Meghri. Ditstadje is mooi gelegen in een diepe vallei, omgevendoor rotsachtige bergtoppen. De sfeer is er ont-spannen en doet zelfs Zuid-Italiaans aan. Maardat we ons in het Midden-Oosten bevinden, tonende fresco’s in de Sint-Sargiskerk, die nadrukkelijkArabische invloeden hebben.

Christelijk broedervolkVoor de terugreis naar Kapan kiezen we voor de

westelijke rijroute langs de grens met Nachitsjevan.Ook hier is het weer flink klimmen. Als we de 2359meter hoge Tasjtoen-pas hebben overwonnen, dientzich meteen de ruim 100 meter hogere Kadzjaran-pas aan. Ook na Kapan en Goris houden we zo veelmogelijk de zuidwestgrens met Nachitsjevan aan.Die loopt gedeeltelijk over de top van een enormebergketen, waar we zo nu en dan wachttorens enmilitaire stellingen zien. Dichterbij zijn op som-mige plekken extra dijken opgeworpen en weg-versperringen aangebracht, als extra voorzorgs-maatregel.

Op een bepaald moment buigt onze weg scherpaf naar rechts. Recht voor ons begint de grens metTurkije, die eveneens potdicht zit. Reden is deTurkse steun aan broederland Azerbeidzjan en deaanhoudende Turkse ontkenning van de Ar-meense genocide. Daarbij verloren honderd jaargeleden in het Ottomaanse Rijk meer dan een mil-joen Armeniërs het leven.

In de verte, op Turks grondgebied, zien we de5165 meter hoge en met eeuwige sneeuw bedekteArarat. Op die berg zou Noachs ark zijn gestrand;voor Armeniërs is de plek heilig. Inmiddels klinktuit de luidsprekers van onze auto vrolijke muziekvan de Turkse radio. Eerder hadden we geluisterd

naar de mysterieuze stemmen en muziek van deAzerbeidzjaanse en de Iraanse radio. Buiten zienwe in de verte vooral veel prikkeldraad en wacht-torens, en vangen we zo nu en dan een glimp opvan een Turkse minaret.

We rijden langs Jerevan noordelijk richtingGjoemri. Vanaf het plaatsje Anikajaran pal op deTurkse grens zien we op Turks grondgebied denog redelijk gave ruïnes van de vroegere tiende-eeuwse Armeense hoofdstad Ani liggen. Terwijlwe nu de Russische radio kunnen ontvangen,komen we onderweg ook steeds vaker Russischesoldaten tegen. In Gjoemri bevindt zich een groteRussische legerbasis: Russische soldaten zijn ver-antwoordelijk voor de bewaking van de Ar-meens-Turkse grens.

Onze chauffeur op dit traject heeft een Russi-sche naam – Joeri – maar heeft geen Russische fa-milie. ‘Mijn vader vernoemde me naar een Russi-sche vriend, uit respect voor het Russische volk.De Russen zijn immers ons christelijk broeder-volk. Ze hebben ons altijd geholpen met de ver-dediging tegen onze moslimvijanden, die vrijwelons gehele land omringen. Zie maar, er staatoveral prikkeldraad aan onze grenzen!’

Inmiddels is de eerste open grensovergangsinds vele honderden kilometers in zicht: we zijnweer terug bij de Georgische grens. We nemen af-scheid van Joeri, stappen de auto uit en bereidenons voor op de tijdrovende grensoversteek naarGeorgië.

In mei verschijnt van Karel Onwijn een vernieuwde editie van zijn

reisgids Dominicus Georgië-Armenië, Gottmer Uitgevers Groep.

VERGEZICHTPrachtig uitzicht vanafhet vijfde-eeuwseSmbataberd-fort.

De Iraansetoeristenkomenhier doenwat Allahhen ineigen landverbiedt,zoalsvarkens -vlees etenen wodkadrinken.

K N A C K E X T R A 2 7 F E B R U A R I 2 0 1 3 3 5