Retraite en van dat soort dingen

Mijn hart zegt u na:‘Zoek mijn nabijheid!’

(Ps 27:8 NBV)

Rinie AltenaTBI / Spil / Haiku 2007

Inhoudsopgave

Voorwoord 3

Retraite en van dat soort dingen 4

Inleiding 4

Deel I De fundamenten en materialen van de retraite 5

Deel II Retraites in soorten en maten 10

Deel III De actoren en het proces 17

Deel IV Het Ontwerpen van een retraite 21

Deel V Een retraitecentrum 24

Tot slot: Retraite als geestelijk begeleider; als mystagoog 25

Nawoord 26

Literatuurlijst 27

Bijlage A: Waar kan het allemaal over gaan; de kapstokken? 28

Bijlage B: Creatieve werkvormen in Geestelijke Begeleiding 32

Bijlage C: Medewerkers bijeenkomst in de Spil over ‘wat is een retraite?’ (2005) 35

2

Voorwoord

Dan vraagt een vriend, Victor, je om even iets over wat een retraite is op papier kunt zetten… Je schrijft wat gedachten op leest wat en zoals ik dat dan doe, bestel wat boeken… Doe daar dan nog een flinke scheut opleiding tot geestelijk begeleider bij en je bent ineens dit boekje verder. Dit werkje vormde tevens een onderdeel van mijn afstuderen aan de opleiding tot geestelijk begeleider aan het Titus Brandsma Instituut in Nijmegen. Ik heb de gebruikte literatuur aan het eind beschreven, maar heb in de tekst nauwelijks gewerkt met verwijzingen.

Ben ik tevreden? Zelf heb ik in ieder geval een scherpere blik gekregen op wat de essentie van een retraite is en wat de bouwstenen zijn en hoe het bouwwerkje van een retraite er uit ziet.

Dit verhaal was nooit zonder Victor van Heusden en de Spil ontstaan. Hij was de man die mijn gestudeer lang geleden al kon gebruiken. Een prachtige samenwerking werd het; waarvan dit de tweede pennenvrucht is. Aan hem draag ik dan ook dit schrijfsel op.

En mijn kinderen natuurlijk. Een ontmoeting en contact met hen is voor mij de meest vreugdevolle retraite die ik kan bedenken. In hun levenslust en enthousiasme ontmoet ik de scheppende hand van God. Hemelse geschenken zijn ze, zoals trouwens alle mensen. Alleen zijn de meeste zich het niet bewust. En daarvoor is nou net een retraite…

Rinie AltenaTBI / Spil / Haiku Doesburg Juni 2007

Begeleider: Prof. Dr. Hein BlommestijnTitus Brandsma Instituut in Nijmegen

3

Retraite en van dat soort dingen

Mijn hart zegt u na:‘Zoek mijn nabijheid!’

(Ps 27:8 NBV)

Inleiding

In dit paper zet ik een aantal zaken rondom het fenomeen ‘retraite’ op een rij. We zullen zien dat het niet van recente datum is. Het is een ‘geestelijke/spirituele oefening’ met een lange geschiedenis.

Ik begin eerst even bij de oorsprong en bron van de christelijke spiritualiteit; Jezus, zoals Hij wordt verteld in de evangeliën.

“en ging Hij de berg op om in de eenzaamheid te bidden” Matt. 13

Dit citaat komt meerdere malen terug in de evangeliën. In deze en andere teksten kom ik de ingrediënten tegen die volgens mij de essentie van een retraite weergeven: eenzaamheid en gebed. Ergens anders in de evangeliën wordt er gesproken van het zich ‘terugtrekken’. Retraite stamt dan ook van het woord ‘retire & retraire’ (= terugtrekken). Daar heb ik het hier dus over: een vorm van ‘terugtrekking’ in tijd en plaats om, in ons geval, God te zoeken. Dat ‘terugtrekken’ is niet een vorm van ‘wereldmijding’ maar een vorm van je losmaken uit de verstrooiing. Een vorm van ‘recollect’/ jezelf herordenen om juist ‘in te gaan op dat wat is’; om God juist te vinden ‘in’ alles. Een retraite vervreemdt dus niet van de wereld maar het is een vorm van ‘naar binnen’ gaan; naar de ‘binnenkamer’ waar God zich laat vinden (Nemeck,48 e.v.). De wereld, het zelf. God en het dagelijkse leven wordt daardoor op een andere wijze teruggevonden.

"Veel te laat heb ik U lief gekregen, o schoonheid zo oud en toch zo nieuw.

Veel te laat heb ik U lief gekregen. Binnen in mij waart Gij en ik was buiten,

en dáár zocht ik U. Lelijk als ik was, stortte ik mij op de mooie dingen

die Gij gemaakt hebt. Gij waart bij mij, maar ik was niet bij U!

Die dingen hielden mij ver van U verwijderd; en toch zouden ze niet bestaan

als ze niet in U bestonden.

Augustinus, Belijdenissen, XXVII, 38

In de Engelssprekende landen gebruiken ze het woord ‘retraite’ ook wel voor de ‘momenten op de hei’ van een (management)team. Daar ga ik in dit verband niet op in. Hier bezin ik mij in de eerste plaats op de wijze waarop de retraite functioneert binnen de Christelijke traditie (overigens vinden we deze ‘vorm’ ook bij de andere godsdiensten).Voorlopig is mijn uitgangspunt de omschrijving zoals ik die gevonden heb in ‘The Study of Spirituality’:

“Door tijd te nemen om God zoeken en in zijn tegenwoordigheid te rusten met behulp van gebed en reflectie.” (579)

In het eerste deel begin ik met de vragen van ‘wat & waarom & wie & wanneer & waar & wijze’. Dit onderzoek mondt uit in een basale omschrijving van de vormgevende elementen van een retraite. Nadat ik die heb toegelicht ga ik in deel II aan de hand van de bouwstenen van een retraite de vele variaties die er bestaan langs. Die beschrijving maakt duidelijk hoeveel verschillen er kunnen bestaan onder de vlag van een retraite. Deel III geeft een toelichting op de drie spelers die het spel van de retraite maken. In het laatste deel zeg ik iets over het ontwerpen en organiseren van een retraite. In een bijlage heb ik een lijst van mogelijke thema’s voor een retraite opgenomen.

4

Deel I De fundamenten en materialen van de retraite

16 Daarom zal ik haar meelokken naar de woestijn en dan tot haar hart spreken. 17 Daar zal ik haar wijngaarden aan haar teruggeven, het Achordal maak ik tot een poort van hoop. En zij zal mijn liefde beantwoorden als in de tijd van haar jeugd, als op de dag dat ze wegtrok uit Egypte.

Hosea 2

In dit gedeelte ga ik in op de vormgevende elementen van de retraite. Wat is het nu eigenlijk en waar bestaat het in zijn algemeenheid uit?

Wat is het; waar gaat het om?

Hier doe ik een eerste poging de retraite te typeren aan de hand van een aantal ‘bronnen’ en invalshoeken.

a. Een paar bijbelse motieven: berg & woestijn & binnenkamer

In de bijbel kom je deze beweging van eenzaamheid & God zoeken op allerlei manieren tegen. Drie wil ik er in het bijzonder noemen. Zij hebben als voorbeeldfiguren gediend voor dat wat later een retraite zou worden.In de eerste plaats denk ik daarbij aan Mozes die God ontmoette op de berg Sinaï en later in de ‘ontmoetingstent (NBV)’. Deze ontmoetingen hadden een zodanige uitwerking op hem dat hij zijn ‘glanzende’ gezicht moest bedekken voor zijn omgeving (Ex. 34: 29 e.v.). Vervolgens zie ik een vergelijkbare ervaring bij de profeet Elia die God ontmoet op de berg Horeb (1 Kon. 19). Deze ervaring is zelfs de inspiratiebron geweest van de wereldwijde Karmelbeweging. In het Nieuwe testament zien we die terugtrekkende beweging bij Jezus ‘om zijn Vader in de eenzaamheid te ontmoeten’. Meerdere malen gaat Hij de berg op om te bidden (Matth. 14:23 / Marc. 13:14 / Luc. 21:21) en tenslotte zelfs om ‘verheerlijkt’ te worden (Matth. 17). Overigens zie je bij Jezus ook een trek naar de woestijn (na zijn doop) waar Hij door de duivel op de proef wordt gesteld (Marcus 1). Tenslotte nodigt Jezus ons in de Bergrede uit om de Vader ‘die in het verborgen is’ te zoeken door je terug te trekken in je huis en de deur op slot te doen.

Toch wil ik hier gelijk de oorspong van al dat zoeken benoemen. Aan de hand van de genoemde psalm op de titelpagina kun je met nog meer recht zeggen dat God ons eerst zoekt en dat ons zoeken ‘God zelf in ons is die zichzelf zoekt’ (Thomas Merton). Dit is een thema wat je bij al de mystici terugvindt. Mijn zoeken van zijn Aangezicht is een heimwee dat God in onszelf heeft gelegd. b. Beelden uit de kerkgeschiedenis

Vanaf om en nabij het jaar 250 zie je allerlei bewegingen van Godzoekers die zich terugtrekken uit de wereld om in de ‘eenzaamheid/woestijn’ God te zoeken en te vinden; de afzondering (Anachorese). Deze woestijnvaders staan model voor de latere monniken en kluizenaarsbewegingen. Kern van deze Godzoekende activiteit waren de eenzaamheid, het gebed en het afzien van de wereld door kuisheid en armoede. Vele gewone gelovigen zochten vanaf het begin deze Vaders op om ‘een woord’; een wijsheid die hen zou verlossen van allerlei problemen in hun geestelijke leven. Twee thema’s lees ik hierin. In de eerste plaats dat van ‘mensen die God zoeken’ en daarvoor zich uit de wereld terugtrekken en naar een eenzame plaats gaan om daar God te vinden. In de tweede plaats dat van mensen die deze ‘Godzoekers’ (= monniken) opzoeken om ‘een woord’ van God te vinden.

Vele grote leermeesters op het gebied van spiritualiteit hebben zich laten inspireren door deze woestijnmonniken zoals Benedictus, Bernardus van Clairveaux en Franciscus. Later gingen gewone gelovigen weer naar de door hen gestichte kloosters om geestelijke begeleiding te vinden, te bidden en te biechten. Dit om hun geloofsleven te verdiepen of opnieuw op te pakken.Eigenlijk is er een rode draad in de geschiedenis van de kerk om naar een eenzame plaats te gaan ‘waar Jezus/God’ te vinden is, om uit te rusten en te bidden (Marc.6: 30,31). In de katholieke en later de Anglicaanse kerk heeft zich dat de laatste eeuwen ontwikkeld tot de gewoonte van een regelmatig(= jaarlijks) terugkerende retraite en een steeds meer georganiseerd karakter daarvan. In de katholieke kerk gebeurde dat in het kader van de Contra-Reformatie (16e eeuw) en onder invloed van Ignatius van Loyola met zijn ‘geestelijke oefeningen’ (de Jezuïeten). Sleutelwoorden daarin werden biecht, gebed en geestelijke begeleiding / geestelijk gesprek. Later ontstonden binnen de vele spirituele lekenbewegingen(bijv. Focolare), retraites in de vorm van voettochten, bezinningsdagen e.d.. In de Anglicaanse / Amerikaanse protestantse kerken ontwikkelden deze retraitecentra zich onder invloed van o.a. de methodisten en de Oxford-Beweging (1856). In deze landen heeft zich zelfs een verregaande vorm van professionalisering van de retraites voorgedaan inclusief allerlei

5

(internationale) organisaties. In deze landen vind je zelfs allerlei retraitebewegingen met een redelijk gestructureerde opzet (bijv. Marriage Encounter).In Nederland is deze gewoonte in de jaren zestig grotendeels verdwenen onder invloed van de secularisatie. In de Engelstalige landen is zij nooit uit beeld geweest en vind je dan ook nu (nog) vele ‘Retreat Centers’ op Internet. Allerlei kerkelijke denominaties zijn op dit gebied zeer actief. Soms zelfs met zeer intensieve ‘retraites’ van wel een maand. Soms vanuit het perspectief van geestelijke begeleiding, soms binnen de charismatisch/pinkster setting met het oog op o.a. innerlijke genezing.

De laatste jaren zie je retraite ook weer terugkeren in Nederland, in de vorm ‘cursussen’a en vele ‘stiltecentra’ waar men zich met of zonder begeleiding voor een aantal dagen kan terugtrekken. Taizé heeft m.i. daarin binnen de kerken een niet onbelangrijke rol in gespeeld.Bewegingen als New Age, de Boeddhistische centra en Zen-trainingen hebben het ook weer ‘modern’ gemaakt om op de één of andere vorm in retraite te gaan. Uiteraard spelen hier de behoefte aan bezinning op loopbaan en invulling van het leven vanuit ervaringen als burn-out ook een rol. Zie de vele retraites die worden aangekondigd in bladen als Herademing, Bress, Happinez e.d.. Het is ‘hot’.Binnen de evangelische en charismatische wereld zie je de doelstelling van de retraite min of meer terug maar dan in vaak veel grootser opgezette conferenties.Een laatste variant die we ook steeds meer zien de laatste jaren zijn de bedrijfsretraites. Hier worden bezinningsdagen bedoeld waarbij men zich verdiept in de ‘kern’, ‘essentie’ van een zaak of thema. Bijvoorbeeld in een retraite over de essentie van coaching en/of leidinggeven.

c. Beeldvorming over retraite in de literatuur

Bij mijn zoektocht hiernaar viel het mij op dat er geen enkele recente (=vanaf ±1980) Nederlandstalige literatuur bestaat over de retraite. Zelfs het boek ‘Werken met Spiritualiteit’ rept er met geen woord over. Ik heb mij dan ook moeten beperken tot de Engelstalige literatuur. De verschillende perspectieven die ik hier aanlever geven tezamen steeds meer inhoud aan het verschijnsel van de retraite.

Ik beantwoord hier de vraag naar wat een retraite is, aan de hand van een m.i. mooie zin uit het boekje van Margaret Silf(3) over retraites:

“How can we turn ordinary time into graced time” Of om het in de taal van het retraitecentrum De Spil te zeggen: “Hoe kan een gewoon huis worden tot een plaats waar de hemel de aarde raakt?”. Een retraite wil zo’n moment en plek zijn. Apart gestelde, geheiligde, gewijde tijd en ruimte. Uit de literatuur blijkt dan dat er een aantal zaken zijn die tezamen een retraite maken; meestal is dat met behulp van de ‘wijding’ van tijd, plaats en onderwerp.In de eerste plaats is er natuurlijk de persoon die ‘God zoekt’ en met een verlangen naar die ontmoeting zich afzondertb; zich toewijdt aan de verwachting van die ontmoeting. De tijd van de retraite wordt gewijd door de dagorde die is ingebed in momenten van gebed/stilte. Bijvoorbeeld door een avond- en een ochtendgebed. Dit dagritme van gebed en verstilling schept op zich al een retraite. De plaats doordat er vaak een kapel of religieuze symbolen en rituelen aanwezig zijn (bijv. een beeld, een paaskaars en/of icoon). Tenslotte staat het onderwerp ook in verband spiritualiteit; het dragende geheim van ons leven. De wijding in dat alles is dan steeds de focus op de ontmoeting met God. Deze focus op God zelf onderscheidt de retraite van alle andere activiteiten zoals een cursus of conferentie.

d. Wat existentieel psychologische perspectieven

Vanuit het perspectief van het gewone dagelijkse leven komen de mensen naar een retraite met heel hun hebben en houden. Met hun persoonlijk verhaal en alles wat daar mee samenhangt. Allen ontlopen ze bewust de afleiding van geluid, verplichtingen en drukte om het gesprek met zichzelf en het geleefde leven aan te gaan.

Deze op zichzelf en eigen wereld gerichte blik confronteert de mensen met hun eigen leven. Deze weg van bewustwording betekent, voor een moment, de ontmoeting met onbewuste, soms afgeweerde of vergeten herinneringen, verlangens, trauma’s en conflicten. De dingen uit het verleden, heden en toekomst die tot dan toe zijn blijven liggen vragen om aandacht. Meestal wordt die confrontatie bewust gezocht maar soms ook gebeurt dat spontaan. Deze weg ‘naar binnen’ kan lang en pijnlijk zijnc. Allerlei vragen kunnen op de mensen afkomen. Vragen als waarom, waartoe en wat moet ik hier mee. Dit proces van bewustwording vraagt om een antwoord: aanvaarding en verantwoordelijkheid nemen voor de persoonlijke levensweg. Wat door ‘toeval, noodlot en/of keuze op hun weg is gekomen vraagt om een antwoord in liefde en geloof. Onderscheid tussen het ‘ware’ en

a Zie als voorbeeld de ‘Alpha-cursussen’ binnen de evangelische kringenb In de eerste plaats is het natuurlijk God zelf die de mens zoekt: “ Adam(mens) waar ben je?”.c Maar natuurlijk ook heel avontuurlijk, bevrijdend en mooi.

6

‘valse’ zelf moet worden gemaakt. Wat gedissocieerd is moet een plek in het persoonlijke levensverhaal krijgen. Soms moeten ervaringen in een nieuw licht worden herzien en herschreven.

Vandaar dat levensverhalen dan ook zo’n belangrijke rol gaan spelen in een retraite. Mensen willen hun verhaal vertellen of opschrijven. Verhalen over het verleden, de actualiteit en/of de toekomst. Al naar gelang wat zich naar voren dringt op dat moment. Het ‘verhalen’ van het eigen leven in een vorm van ‘autobiografie’ (Bohlmeijer). Dat persoonlijke levensverhaal vraagt naast bewustwording vervolgens om compassie en verantwoordelijkheid nemen (Banning). Vandaar dat mensen soms ook weggaan met plannen en keuzes. Dit vertellen ‘doet’ iets met deze mensen. Vandaar ook de opkomst van de narratieve methoden in de hulpverlening.

In de ‘existentiële’ zin kan het dan gaan over: levensloop en keuzes levenskunst; omgang met jezelf, partner, kinderen, werk en lijden angst en vertrouwen; (wan-)hoop; geluk en lijden, verlies en winst bewustwording en verantwoordelijkheid inzet en overgaveIn de ‘psychologische’ zin kan het dan gaan over rouw en trauma verwerking integratie innerlijke genezing en heling ware en valse zelf authenticiteit zelfonthulling aanvaarding en compassie

Uiteindelijk gaat het, vanuit dit perspectief gezien, om de psychische gezondheid temidden van het dagelijkse bestaan. In de existentiële en psychologische zin betekent dat jezelf de vraag stellen wat werkelijk tot heil, genezing is. In de filosofische zin kan men hier dan spreken van de levenskunst (Hadot) en het maken van levenskeuzes. Het gaat daarin om de zoektocht naar en het zich eigen maken van het goede leven. Vooral de laatste jaren heeft men die bijdragen van de filosofie aan de cultuurvorming hervonden.

Als we echter op deze lijn door denken zou je binnen de filosofie en religie ook kunnen spreken van een ‘ongezonde spiritualiteit’. Het gaat dan vaak om een spiritualiteit/filosofie die door ‘extremiteit’ gekenmerkt wordt. “Te” heilig, te vroom, te eenzijdig. Vaak te vinden in ‘sektarische’ groepen. Religieus ‘terrorisme’. Een antwoord hierop is het zoeken naar het juiste ‘midden’ in alles. De stichters van veel monastieke bewegingen hielden zich in hun vormingswerk nadrukkelijk daar mee bezig. Niet te rechtvaardig en niet al te onrechtvaardig (Prediker). Vooral in je geestelijke oefeningen. Niet te veel vasten, niet te veel bidden.

Voor een retraite centrum betekent dit dat ze oog hebben voor heel de mens: hoofd, hart, lichaam en handen. Het goede leven. Denken, voelen, willen en doen. Heel de mens; door God gewild en voor het geluk geschapen. En het juiste en milde evenwicht in alle dingen. Psychische gezondheid en welbevinden waarin plek is voor zichzelf, de ander en de wereld; in liefde.

“God wants men fully alive” Ireneaus (ca. 130-202)

e. Reflecties vanuit spiritualiteit en geestelijke begeleiding: Retraite als mystagogie

Waar gaat het nu echt om in een retraite? Ik wil daar vanuit de omschrijving van spiritualiteit van Kees Waaijman een paar dingen over zeggen. Ten diepste gaat het in spiritualiteit om de omvorming in God. Dit is het mystiek hart van het christelijke geloof. Christus komt in mij tot leven. De vergoddelijking van ons. Daar wil een retraite een bijdrage in zijn; in meewerken.Vanuit mezelf gezien betekent dat ik in een retraite op zoek ben naar mijn weg met God. Ten diepste naar God zelf in mijn leven. Ik wil dus in de verwarring van mijn bestaan Gods spoor vinden. Een weg waarlangs mijn voet kan gaan. Dat vraagt een moment van bezinning & verstilling en gebed. Daarvoor ‘trek ik mij terug uit’a de dagelijkse beslommeringen. En daar kan ik best wat hulp bij gebruiken in de vorm van een begeleider, en plek oom te bidden en werkvormen die dit proces stimuleren en ondersteunen.Ten diepste is dit een verlangen wat in mij ‘gelegd’ is door God. Deze onrust, die alleen met God zelf genoegen neemt, drijft mij naar God toe. God in mij zoekt God (Merton). En in de woestijn en op de berg wordt Hij gevonden; in de liturgie van een avondgebed; in de stilte. In een gesprek met een geestelijk begeleider.

a Zie eerder: ‘me verzamelen’ / positioneer ik ‘mezelf’ anders t.o.v. de dagelijkse beslommeringen: rust

7

Dat vraagt een plek en een vorm. Maar het blijft een uniek gebeuren waar wij geen controle over hebben. God en omvorming vallen niet te organiseren! Het blijft geloof en een geschenk. Maar een retraite wil zo’n ‘berg/woestijn’ zijn waar iets gebeurd.

Vanuit het perspectief van geestelijke begeleiding is een retraite ook een moment van toetsing/onderscheiding:

Doorgrond mij, God, en ken mijn hart,peil mij, weet wat mij kwelt,

zie of geen verkeerde weg ga,en leid mij over de weg die eeuwig is.

Ps 139: 23,24Dat betekent een kritische evaluatie van de levensweg tot nu toe en de koers die voor je ligt. Onderscheid maken tussen wat uit God is en wat ‘rubbisch’. Wat hout snijdt en wat afgodenrommel is. Waar gaat het werkelijk om in het leven. Liefde; maar ja wat is dat? Dat betekent diep luisteren en eerlijk kijken naar jezelf. Soms iemand eerlijk mee laten luisteren omdat we vaak onszelf voor de gek houden. We willen onszelf echt doorgronden en eerlijk zijn.

Een retraite is vanuit het perspectief van de geestelijke begeleiding ook een ‘geestelijke oefening’; een discipline. Dat wil zeggen een poging tot ordening, richting geven van ons leven om God te ontmoeten. Om omgevormd te worden in Gods beeld en gelijkenis; Jezus, de alles gevende liefde.

Maar ten diepste heeft de retraite een ‘contemplatief’ hart (Vennard). Het gaat uiteindelijk om de bewustwording van en het leven in de alles doordringende aanwezigheid van God. De innerlijke grond van alles: God/Liefde (Thomas Merton).

Tenslotte zou men vanuit ‘liturgisch’ perspectief een retraite met een ‘ritueel’ kunnen vergelijken. In het christelijke ritueel gaat het dan om een verhaal, een symbool en een handeling ineen omwille van 'heil en genezing’ bij God (Lukken). Hierin worden de dagelijkse werkelijkheid en de goddelijke werkelijkheid in een ‘handelingsgebeuren’ met ‘verwachting’ aan elkaar verbonden. Het gaan naar en het doen van een retraite is dan de handeling waarbij men van die tocht en plek een ‘oplossing’ een heilzame ontmoeting met God verwacht. Zoals men vroeger naar een woestijnvader ging om een ‘woord’. In deze ‘gang’ hoopt men ‘toegang’ tot God te vinden. Ik associeer het ook nadrukkelijk met een pelgrimage.

Daarmee wordt de retraite een ‘mystagoog’; een vroedvrouw van de bewustwording van wie we zijn ‘in God’. Zij stimuleert, ondersteunt en begeleidt de ontdekking van het geheim wat we zijn. Gods geliefde kinderen; voor het geluk geschapen. Dit proces van ontdekken, van inwijding wil de retraite in al haar elementen op gang brengen. Alles wat er op een retraite gebeurt wil dat stimuleren. De plek, de stiltes, de gesprekken, de vieringen enz. Heilige ruimte binnengaan. God ontmoeten. Het Hart van deze werelda.

Samenvattend: Een globale definitieIn al deze ‘losse draden’ valt m.i. een rode draad te herkennen. Daarbij vallen woorden als God, eenzaamheid, gebed en begeleider. Aan de hand van de bovenstaande beschrijvingen wil ik mij wagen aan een globale omschrijving van de kernelementen waar een christelijke retraite uit bestaat.

Een retraite is een weloverwogen handeling van een persoon waarin hij verwacht een ontmoeting met

God te vinden een vorm van afzondering in tijd & ruimte & plaats & leefvorm van het dagelijkse leven; het

is even ‘anders’ (woestijn & stilte) waarbij de aandacht wordt gevestigd op een specifieke levens- & geloofsvraag, thema en/of

onderwerp met als doel op dat gebied ‘vooruitgang’ (bewustwording en verinnerlijking) te boeken in ons geval op ‘het brandpunt’ van God, jezelf en de wereld = spiritualiteit (God zelf /

‘het beste deel’ / de omvorming); God vinden in alles; onvoorwaardelijke Liefde daarbij gebruik makend van veelal specifieke individuele en groepsgerichte werkvormen

en/of methodiek zoals: vragen, reflectie, rituelen, groepsgesprekken, bezinningsmomenten, creatieve werkvormen en stiltes

en soms een milde vorm van input in de vorm van een inleider, boek, thema of persoonlijke vraag

en een vorm van begeleiding

a ‘Grunt’ zie McGinn over Eckhart

8

In de eerstgenoemde onderdelen uit deze omschrijvingen zit m.i. de kern van wat een retraite is: de ontmoeting en het ‘gesprek’ met God; het gevecht om de zegen. De zoektocht om God zelf te ontmoeten; van aangezicht tot Aangezicht. Als ziende de Onzienlijke. Alle andere dingen zijn daar dienstbaar aan.

In de volgende delen zal ik in de verdieping de ‘thuisretraite’ en de ‘uithuizige retraite’ naast elkaar behandelen. Waarbij ik er inderdaad van uit ga dat de ‘binnenkamer’ en de ‘woestijn’ een vergelijkbare plek kunnen zijn.

9

Deel II Retraites in soorten en maten

In de bovenstaande omschrijving aan het eind van deel I vind je een aantal bouwstenen/elementen die je kunt variëren waardoor er allerlei soorten retraites gaan ontstaan. Deze elementen en variaties daarbinnen wil ik hieronder toelichten. Het is mij erom te doen een duidelijker beeld te schetsen van bouwstenen van de retraite. Hierbij focus ik mij weer bijna uitsluitend op de ‘christelijke’ variant.

Bij een retraite is er dus, zoals ik al zei, sprake van: een persoon die God zoekt en deze retraite doet (a) een vorm van afzondering (b) een plek / een plaats (c) een moment / een tijd (d) een ‘aantal’ betrokkenen (e) het gaat ergens om & over (God / geloofs- en levens-thema / -vraag / zoektocht) (f,g,h) een vorm waarin dat gebeurt (i) met behulp van bepaalde werkvormen (j) onder begeleiding van (k) alles onder een ‘gewijd’ karakter (l)

a. De persoon: werelden van verschilDe mensen die op retraite gaan zijn ‘werelden van verschil’. Verschillen in spiritualiteit, persoonlijkheid, levensfase en levenssituaties bepalen het gebeuren. Maar allemaal gaan ze met een verlangen/verwachting de retraite in. Deze dynamiek maakt elke retraite tot een uniek moment. Als ik dieper inga op de ‘actoren’ in de retraite zal ik uitgebreider ingaan op de variaties bij de retraitant.

b. Een vorm van afzonderingDit is een essentieel aspect van de retraite. Het kenmerkt zich altijd door een vorm van ‘afzondering’ in vorm, tijd en ruimte. ‘Apartstelling’ om…. Deze ritualisering van tijd en plaats schept op zich al een ‘heilige ruimte’. Door bijvoorbeeld een aparte plek in je huis te creëren en vervolgens als je die plaats betreed je schoenen uit te doen en een diepe buiging te maken schep je door je handelingen al een focus op de ontmoeting met / bewustwording van Gods aanwezigheid. Natuurlijk is God er altijd als en overal maar je zou kunnen zeggen dat wij dit soort handelingen nodig hebben om ons bewustzijn te richten op God zelf. Het is een vorm van naar de ‘woestijn/stilte’ gaan om nadrukkelijker bij God te zijn. Ons bewustzijn heeft blijkbaar dit soort rituelen nodig om gefocust te raken.

c. Een plek: Thuis of elders om je ‘terug te trekken’Als het om de plek gaat kun je globaal twee plaatsen onderscheiden; Thuis of ‘elders’.Eigenlijk is de ‘stille tijd’ de kleinste vorm van thuisretraite. Je trekt je terug op een rustige plek, vaak omgeven door eenvoudige symbolen en rituelen. Je kunt daarbij denken aan een icoon, een knielbankje en een paaskaars. Een buiging, een gebedshouding en een eenvoudige liturgie horen daar ook bij. Een getijdenboek / gebedsboek is daarbij een prachtig hulpmiddel. Een complexere en uitgebreidere vorm kan een vasten- en/of veertigdagentijd zijn. Inmiddels bevinden zich op Internet allerlei (online) vormen ter ondersteuning van een thuisretraite. Het grote probleem thuis is de afleiding van de dagelijkse dingen en de grote mate aan discipline die het houden van zo’n stille tijd vergt. Tenslotte is het vaak iets wat men alleen doet. In sommige kerken heeft men vormen ontwikkeld waarbij een wekelijkse ontmoeting die tijd ondersteunt. Een actueel voorbeeld uit de evangelische wereld is het boek van Rick Warren (Doelgerichte gemeente) wat aan de hand van veertig dagen allerlei aspecten van het gelovig leven aan de orde stelt. Hulpmiddelen voor thuis zijn inmiddels ook de cd’s en DVD’s.

Onder de ‘uithuizige’ vorm versta ik alle vormen waarbij de retraite geheel buitenshuis plaatsvindt. Vaak is zo’n plek verbonden aan een klooster of een religieuze leefgemeenschap. Soms zijn het huizen die zich speciaal toeleggen op het geven van retraite. In Nederland rouleren er inmiddels meerdere lijsten van zulke ‘stiltecentra’s. Op deze plekken is er soms sprake van begeleiding. Vaak is er een kapel of speciale plek van gebed aanwezig. Regelmatig is er een ‘minimaal programma’ die structuur en inhoud geeft aan de retraite. De architectuur en inrichting van de ruimte spelen hun eigen rol in de ‘verstilling’. De ‘afwezigheid’ van radio, tv, telefoons en laptops zijn volgens mij een must.Het grote voordeel van weggaan is dat men zich letterlijk terugtrekt uit het dagelijks leven wat de aandacht makkelijker richt op wat men zoekt. Er is sprake van veel minder afleiding.

Een belangrijk probleem van de residentiële vorm is de ‘transfer’ van de retraiteervaring naar de thuissituatie. Hoe neem je dit mee naar huis. Het ‘goede gevoel’ is vaak snel over en van de goede voornemens komt weinig terecht.

10

d. Een moment/tijd van afzondering: Lang of kortDe tijd die men er voor uittrekt kan van een half uur per dag tot een aantal dagen zijn. Vooral binnen het Boeddhisme en Zen kent men retraites die van een week tot een aantal maanden en soms jaren duren. Uiteraard bepaalt de lengte voor een belangrijke mate de diepgang en de omvattendheid van een retraite. Het intreden in een contemplatief klooster zou men, vanuit dit perspectief, een levenslange retraite kunnen noemen.Het ‘moment’ kan nog op een andere wijze een rol spel bij het tot stand komen van een retraite doordat het ingebed is in het kerkelijk jaar en/of een vastentijd.Maar het belangrijkste aandachtspunt vanuit het perspectief ‘tijd’ is wel het tempo van een retraite. Het geheel moet het karakter hebben van ‘slow’. Dit om de aandacht op het hier en nu, het zelf en God te kunnen richten.

e. Betrokkenen: Samen of alleen / Individueel of groepsgewijsAls je de geschiedenis bekijkt kun je zeggen dat de retraite in de eerste plaats een individueel karakter heeft. Men zoekt in de eenzaamheid het aangezicht van God. Dat is in de eerste plaats een heel persoonlijk gebeuren. Vandaar dat de kloosters het contact tussen de retraitanten helemaal niet zo stimuleren. Aan tafel geniet men de maaltijd in stilte. De gebedstijden zijn de ontmoetingsplek. Later werden deze individuele retraites ook wel ‘groepsgewijs’ gegeven. Het ‘cursorische’ gedeelte, de ervaringsuitwisseling en de discussie werden er nog weer later aan toegevoegd. Het is goed te constateren dat deze toevoegingen vanuit het ‘groepswerk’ als aanvullend maar niet als wezenlijk aan de retraite moeten worden gezien. Ik beschouw het zelf dan ook meer als een loot/variant op het aanbod van het vormingswerk. Één werkvorm stamt nadrukkelijk wel uit de wereld van de spiritualiteit; dat is het geestelijk groepsgesprek ook wel de ‘collatio’ genoemd. Deze werkvorm stamt uit de wereld van het klooster (kapittel) en de moderne Devotie.In de retraitecentra zie je de laatste jaren steeds vaker vriendengroepen en/of studie-, geloofsgroepen samen op retraite gaan om verdieping aan de geestelijke dimensie te geven. De begeleiding en de vieringen kunnen een ‘openmakende’ werking hebben. Een groepsretraite kan samen gaan met een thema. Maar ook hier zie je varianten waarin men samen op een open retraite zonder programma gaat.Een belangrijk aspect aan groepsretraites zijn de groepsdynamische processen. Groepen doorlopen in hun interactie bepaalde fasen of blijven in een fase hangen. Een voorbeeld daarvan is de interactie tussen de ‘veelpraters’ en de ‘weinigpraters’. Vooral de mate van openheid en kwetsbaarheid vragen om zorgvuldige begeleiding. Groepen maken dingen mogelijk maar soms ook onmogelijk. In bepaalde gevallen kan er zelf sprake zijn van een ongezonde groepsdruk/dwang. Het groepsklimaat kan een bijdrage maar ook een sta in de weg zijn van de retraite. Dit vraagt de nodige kwaliteiten van de begeleiders. Tenslotte wil ik hier ook de inzichten vanuit de Thematische Interactie van Ruth Cohn hier noemen. Daarbij gaat het in het groepswerk om de subtiele interactie en dynamiek tussen het individu, de groep en het thema; IK & Wij & Het. Als begeleider probeer je drie vruchtbaar naar elkaar toe te maken. Centraal blijft daarbij in retraite het individu.

f. Om ‘God’: het ‘hart’ van de retraite‘Onrustig is ons hart tot het rust vindt in God’. Deze sleutelzin, van Augustinus, vormt de motor van de retraite. ‘God’ is de hoofdactor van de retraite; ‘oorsprong en doel en zin’a. In deel IV zal ik daar uitgebreider op ingaan. In de retraite wordt ‘zijn aangezicht’ gezocht. Een retraite is een gevecht om de zegen van God; de persoon wil niet verder trekken zonder hem/Haar. Maar daar begint dan ook gelijk mijn verlegenheid om meer te zeggen over God. Het blijft een geheimenis. Maar ‘hoe dan ook’ daarvoor komt de persoon.

g. Onderwerp: Thematisch of openHet thema is nooit helemaal open. De kern is: God zoeken en vinden in de persoonlijke levenssituatie, levensloop, levensthema of aspect. Steeds gaat het erom God en jezelf te vinden temidden van dit alles. Toch kan de retraite een, meer of minder gericht thema als kapstok hanteren om vervolgens weer op God en mijzelf binnen dit onderwerp te focussen. Hoe kan ik Hem vinden in gebed, het/mijn lijden, mijn scheiding of deze keuze waar ik voor sta? In die zin zou je kunnen zeggen dat het thema nooit het doel is van de retraite maar een opstapje. Dat onderscheidt het ook van vormingswerk, een conferentie of een cursus. In het thema wordt God gezocht als een schat in de akker.

Lange tijd hadden veel retraites een opzet waarin de bezinningsmomenten starten met een ‘inleiding’ door de retraitebegeleder waarna de retraitanten op zichzelf mediteerden op het thema en zochten naar een vorm van verwerking. Tegenwoordig is voor de thematische retraite de groep en haar dynamiek vaak een wezenlijk onderdeel van het gebeuren. Bij te weinig deelnemers gaat het dan ook soms niet door. De verschillende ervaringen en perspectieven van de deelnemers zijn namelijk van

a een zin uit het lied uit het liedboek der Kerken: ‘God heeft het eerste woord’ (Gezang 1)

11

essentieel belang. Ze zijn de humus waarin de inzichten kunnen groeien. Toch kun je ook zeggen dat een individu vaak met een vraag/thema binnenkomt.

In de ‘open’ retraites ga je in de eerste plaats voor jezelf en je eigen vragen. Je hebt vaak aan het begin en het eind een gesprek met een begeleider; soms tussendoor. De eigen behoefte van de retraitant is daarbij bepalend voor de diepgang. Er is in deze vorm veel ruimte voor rust, reflectie en stilte. Soms wordt in die tijd een boek gelezen en/of een dagboek bijgehouden. Bij onervaren retraitanten is een ondersteuning in de vorm van bijvoorbeeld een ‘werkboekje’ en/of een begeleider raadzaam.

h. Focus op ’Heel de mens’; doen / denken / voelen / willen of aspecten van de mens / ‘heel het leven’Omdat het om heel de mens in zijn/haar relatie met God gaat moeten de vorm en werkwijze van de retraite ook ‘heel’ die mens in het gebeuren betrekken. Het gaat daarbij om denken, voelen, willen en doen tezamen. Elke eenzijdigheid kan een verarming en een verrijking zijn. Toch moet in het ontwerp van de retraite het bewustzijn ‘breed’ of holistisch zijn. Vandaar dat de natuur en het lichaam een wezenlijk onderdeel vormen. Eten en drinken, beweging en rust krijgen dan de aandacht. De natuurlijke en cultuurlijke omgeving van een retraitecentrum spelen daarin ook een rol. Zo’n omgeving kan water en bossen zijn maar ook de zwerver of een monument in de omgeving. Het creatieve deel van de mens wil ook tot zijn recht komen in een retraite; zoals muziek, schilderen en dans.

Een tweede focus van een retraite is de zoektocht naar het ‘ware zelf’; de ware mens zoals hij door God ‘bedoeld’ is en mag zijn. Hier gaat het om de strijd tegen de vervreemding van onszelf en de bewustwording van ons ware zelf; van de schepping die wij zijn/worden in God. Dit proces vraagt om authenticiteit en oprechtheid in de bezigheden van de retraitant. In de geestelijke begeleiding betekent dit een ter sprake brengen van alle innerlijke processen; inclusief de schaduwzijde van onze innerlijkheid. In de retraite dient er ruimte te zijn voor deze oprechtheid in welke vorm dan ook. Vroeger maakte de biecht dan ook een (te) belangrijk deel uit van de retraite. Dit gebeuren kan ook een confronterende kant hebben als het ‘ego’ ontmaskerd wordt. Dit is de weg van de verootmoediging, nederigheid en ontlediging op weg naar het ware zelf uit God. Hierin worden we,om in heel oude termen te spreken, ‘ontdekt aan onszelf’. De focus van de laatste jaren, in onze cultuur en kerken, op de ervaring / het voelen bergt echter weer een ander gevaar van eenzijdigheid in spirituele uitwerking van de retraite. Als reactie op een rationele eenzijdigheid in bepaalde geloofskringen is zij ook wel weer te begrijpen. Van de begeleiders vraagt dat de nodige nuancering en het juiste evenwicht in alles.Een laatste focus kan zijn op de ontmoeting met de natuur, de wereld en mensen. Een voorbeeld van zo’n retraite is die waarin de zorg voor de natuur centraal staat of een klus voor een ander wordt gedaan. Een ‘actie’ als een dagbesteding voor daklozen kan een onderdeel zijn. Of een ontmoeting met andersdenkenden of bepaalde kwetsbare groepen uit de samenleving. Ik denk hier ook aan de ontmoeting met God in de natuur en het dagelijkse leven. De laatste jaren zijn we ons ook hiervan weer bewust geworden dat God wordt gevonden in alle dingen die in ons leven aanwezig zijn.

Dit alles moet de ontmoeting met God in heel het leven in al zijn facetten dichterbij brengen. De vervreemding overwinnen van ons ware zelf en de wereld waarin God als een kunstenaar ‘Zijn ziel in heeft gelegd’.

i. Vorm: Ongestructureerd tot gestructureerdHier wordt de vraag gesteld in welke mate sturing of ondersteuning moet/kan worden gegeven aan de retraite. In de eerste plaats is natuurlijk de fysieke ruimte en het dagritme reeds een vorm van structurering. Maar er is meer over te zeggen.

In de eerste plaats heeft de retraite een ordening vanuit de ‘vraag en antwoord’ structuur. De retraitant komt met een vraag, verlangen en/of een probleem. Het verduidelijken van dat wat gezocht wordt en het zoeken naar het antwoord ordent de retraite. Wat wil deze, wat zoekt hij of zij? Daar komt dan wel een vraag bij. Hoeveel ervaring heeft deze in het houden van een retraite? Zeker bij een individuele retraite pleit ik voor een vorm van ondersteuning in de vorm van een begeleider die een bepaalde methodiek hanteert of in de vorm van een werkboek wat de retraitant kan gebruiken.

In een retraitecentrum kwam ik ook de ordening vanuit de begrippen verleden, heden en toekomst tegen. De retraitant worden dan door de retraite heen de volgende drie vragen gesteld:

met welke vraag kom je binnen; wat neem je hier mee naar toe (= verleden)? wat vindt je hier; welke ontdekkingen doe je (= heden)? wat neemt je hiervandaan mee (= toekomst)?

12

Een andere ordening gaat uit van een ‘buiten- en binnenkant’ of de ‘oppervlakte en de dieptestructuur waarbij het één staat voor de dagelijkse werkelijkheid en het andere voor de werkelijkheid van God in alles. Beiden dienen verkend en uitgediept te worden in een retraite.

Zodra er sprake is van een thema gaat de structurering nog meer als vanzelf. Het onderwerp en de gekozen werkvormen structureren de retraite. Logica, het gebruikte boek, de lijn van het betoog, hoofd- en bijzaken sturen de keuze van de te behandelen onderwerpen. Maar ook daar blijft het zoeken naar de mate van vrijheid en ruimte die de ontwerpers en begeleiders open laten. Centraal blijft het gebeuren tussen God en de retraitant. En dat vraagt een ‘open ruimte’.

Andere vormen van ordening kunnen voortkomen uit een soort allesomvattende ‘werkvorm’ zoals een stilte- of wandelretraite; bijv. een pelgrimage.

Tenslotte hebben we dan nog de retraite die zoveel mogelijk ‘ongestructureerd’ is. Hierbij wordt de retraitant vrijwel geen ondersteuning gegeven. Vooral mensen die al veel meer ervaring hebben hiermee kunnen daar de voorkeur aan geven.

j. Werkvormen: Mystagogie in werkingHier hebben we het over de ‘instrumentele’ inzet van werkvormen en opdrachten die je tijdens een retraite kunt gebruiken. Het individuele en het groepsgesprek zijn daarbij wel de meest gebruikte instrumenten. Toch zijn er door de eeuwen heen legio aan werkvormen en instrumenten ontwikkeld. Laat ik beginnen met wat de instrumenten moeten doen. Daarbij noem ik dan een aantal voorbeelden van werkvormen welke dat kunnen zijn.

Wat doen ze? (+ mogelijke werkvormen): Bewustwording: Ze stimuleren verheldering en bewustwording van de eigen levensweg en de

ervaring van God (vragen / gesprek / dagboek / reflectieopdrachten / Lectio Divina). Expressie: Wij ‘drukken onszelf uit’ in een werkvorm. Wij geven daarbij vorm aan aspecten

aan onszelf zoals vreugde en verdriet, angst en verlangen, hoop en wanhoop, boosheid en geluk. Ze helpen ons woorden en expressievormen te vinden om onszelf in de communicatie met God uit te drukken. Maar deze werkvormen hebben ook een vormende werking ‘naar binnen’. Wij drukken onszelf niet alleen daarin uit maar geven onszelf daarin ook een vorm. Soms heeft het ook een kanaliserende werking zodat we niet overspoeld worden door wat daarin allemaal speelt. (schilderen /teken / psalmen schrijven / zingen / dansen / liturgie / non-verbale technieken / gesprek / dagboek / poëzie)

Aandacht: Ze focussen op het hier en nu en de aanwezigheid van God in alles (meditatieve technieken / stilte / natuurwandeling). Het kan darbij gaan om een ‘gerichte’ aandacht maar ook om een vorm van een ‘open’ zijn bij alles ‘wat is’ (Zen, Centering Prayer, dankbaarheid).

Verbinding: Ze verbinden allerlei aspecten van het (gelovig) leven aan elkaar: God & Zelf / verleden, heden en toekomst / bewuste en onbewuste / Immanentie en Transcendentie enz.. Ze brengen daarbij een dialoog tussen allerlei lagen, dimensies en aspecten op gang. (rituelen / liturgie / symbolen / bibliodrama / gebed)

Integratie: Ze helen en maken zacht. Ze helpen om afgesplitste stukken van iemands levensgeschiedenis en onderdrukte thema’s een plaats te geven in iemands leven. (Gestalt oefeningen / drama / Centering Prayer / psalmen schrijven / associatieve oefeningen / geleide meditatie / spirituele autobiografie)

Ascese: Ze kunnen ook nadrukkelijk het karakter hebben van een geestelijke oefening. Dit zijn ‘oefeningen’ die het dagelijkse leven langs de weg van gewoon doen ‘ordenen’. Dat kan zijn op het gebied van eten en drinken, tijdgebruik maar ook op het gebied van het denken, voelen en zorgvuldig en liefdevol handelen. Het doel daarvan is onze menselijke mogelijkheden die plek te geven die ze ten diepste horen te hebben; dat waarvoor ze bedoeld zijn. Alleen al de afwezigheid van een mobiele telefoon en Internet kan een confronterende werking hebben over de plaats die deze gaven in ons leven hebben.(vasten / Lectio / getijden / meditatie / gehoorzaamheid / niet doen)

Loslaten/ Openheid / Overgave: Deze werkvormen stimuleren de retraitant een al te krampachtige levenshouding los te laten en zich over te geven aan en toe te vertrouwen aan het diepe allesdragende Geheim van het leven. Een (dans)meditatie aan de hand van teksten uit psalm 139 is daarvan een mooi voorbeeld. Maar ook werkvormen die de mensen stimuleren om in hun denken en voelen de ‘comfortzone’ te verlaten en open te gaan staan voor nieuwe perspectieven.(stilte/ massage/ bewustwording van weerstanden / bibliodrama)

Ontregelen/confronteren/ doorbreken van patronen: Hier gaat het er ook om het ‘oude en vertrouwde’ op te geven of in ieder geval ter discussie te durven stellen. Vaak zijn mensen door het dagelijkse zelf al in de war gebracht; door de ‘nacht’ van de ‘afwezigheid’ van God. Waarin God op geen enkele wijze meer voldoet aan de verwachtingen. Of doordat alles wat vroeger iets ‘deed’ niet meer werkt. (humor/ paradoxen / reflectie / discussie / confrontatie)

13

Liminaliteit: Vaak hebben de werkvormen ook het karakter van ‘liminaliteit’. Deze term is ontleend aan de wereld van de ‘overgangsrituelen’ en staat dan voor de fase die tussen het oude en het nieuwe in ligt. Het pijnlijke moment van ‘niet meer’ en ‘nog niet’. Ze helpen de retraitant om bewust het oude ‘los te laten’ en ‘open te staan’ voor het nieuwe. (theater / (biblio)drama / schilderen en andere kunstzinnige/creatieve werkvormen / stilte)

(Om)vorming: In de werkvorm is men actief bezig met het zoeken naar de identiteit in God; het ware zelf. Vragen naar ‘wie ben ik’ en ‘wie wil/mag/moet ik zijn’ en ‘hoe draag ik daar zelf aan bij?’. Je kunt hierbij ook wel spreken van het proces van ‘metanoia’; de bekering, hoewel die woorden onder het begrip ascese zouden kunnen worden ondergebracht. Belangrijk is hierbij oog te hebben voor de passieve en actieve kant van de omvorming in God. (spirituele autobiografie / Enneagram / kwaliteiten & talenten / Gaventest / reflectieopdrachten / levensloop onderzoek / zelfmanagement / verhalen / Lectio / Mystieke teksten / vermaning / confrontatie / geestelijke oefeningen)

Nieuwe perspectieven: Op een bepaalde wijze zullen sommige werkvormen in de retraite ook nieuwe inzichten geven doordat men hetzelfde anders gaat zien. Door de ontmoeting met nieuwe/oude tradities die veel ‘te denken en te voelen’ kunnen geven. (gesprek / studie / verhalen / ervaringen)

We hebben het in al die werkvormen over het rituele/symbolische karakter van de retraite. Ze scheppen verbinding; brengen een dialoog tot stand. Ze verbinden en brengen in beweging. Ze hebben een transformerende werkinga:

tussen jezelf en je eigen kern / je eigen vragen / je verlangen / je hele verhaal met je leefwereld / je omgeving / je contextualiteit met God / je Grond / de Bron van leven

Al die ontmoetingen zijn evenzovele gevechten om ‘God te zien’; om de zegen; om leven in al zijn volheid. Waar je echter niet onveranderd uit vandaan komt. Ze hebben een existentieel/religieuze werking; een performatieve functie. God, zelf en leven worden met elkaar in verbinding gebracht; op hoop van zegen. Ze hebben een ‘diepgaand’ en ‘allesomvattend’ karakter. Ze ‘zetten’ iemand op allerlei wijzen op de mystieke ‘weg’ van ‘reiniging’, ‘verlichting’ en ‘vereniging’. Aan dat gebeuren zit dus ook een confronterende, pijnlijke en ontregelende kant. Het kan ook het karakter van een louterend vuur krijgen doordat we met onze schuld en armoede geconfronteerd worden. Er is troost en uitdaging. Thomas Merton spreekt in dat verband van ‘een dynamiek die het essentiële ‘paasritme’ van het christelijke leven volgt” (Merton 2003, 30). Hij doelt daarbij op de théma’s van ontlediging, sterven, dood en opstanding.Doordat de retraite en de werkvormen een onderdeel zijn van de ontmoeting met God krijgen ze vaak ook een ‘heilig’ en ‘gewijd’ karakter doordat ze ingebed worden in symbolen en rituelen die verwijzen naar die goddelijke werkelijkheid. Zoals de aanwezigheid van een paaskaars, een icoon, een buiging, een korte stilte of gebed. In het retraitecentrum waar ik werk geven we de gasten altijd een zegen mee. Maar kijk ook naar de besprenkeling met ‘doop’water na de completen in sommige kloosters.

Na afloop van elke ‘werkvorm’ vragen de opgedane ervaringen om verwerking en/of verinnerlijking. Dit kan dan weer met behulp van stilte, een dagboek en of een gesprek met de begeleider of een mederetraitant.

Belangrijk bij de keuze en uitvoering is de mate van herkenbaarheid voor de retraitant met deze werkvormen. Anders krijgen ze een vervreemdende of bedreigende werking en slaan ze dicht in plaats van dat ze openen en verbinden.

Een laatste aspect wat hier genoemd moet worden is dat de spirituele werkvormen een actieve en een passieve dimensie kennen. De ‘actieve’ dimensie staat dan voor de werkzaamheden van de mens zelf en de ‘passieve’ kant voor het werk van God. In een gezonde spiritualiteit heeft men oog voor beide. Dit om te voorkomen dat men werkvormen met magie zou gaan verwarren.

k. Begeleiding: Van begeleid tot zelfstandigHier gaat het om de zoektocht naar het juiste evenwicht tussen de behoefte aan begeleiding en de ‘zelfstandigheid’ van de retraitant in haar ontmoeting met God. Hier speelt de ervaring met het doen van een retraite een rol. De retraitant moet zich gesteund weten maar de begeleiding moet ‘het geheim’ tussen de retraitant en God niet in de weg gaan lopen. Dit vraagt om een subtiel luisteren naar de behoefte van de bezoeker. De begeleider stelt zich ten dienste van. Op een bepaalde wijze dient de begeleiding ‘non-directief’ ten dienste staan van het gebeuren aan die ander; ‘Begrijpt u wat er gebeurt’ (Hand. 8)?. De retraitant gaat om die reden op retraite. Dit wordt in de geestelijke begeleiding wel het ‘onderscheiden’ genoemd. Wat is uit God en wat niet…

a Zie voor een heel ander voorbeeld hiervan uit de organisatiekunde het boek van Peter Senghe: Presence, Academic Service, 2006

14

l. Wijding: Van christelijk tot …Tenslotte wil ik hier nog kort ingaan op de ‘wijding’ van de retraite. Elke retraite en elk centrum heeft een geestelijke kleur. In de eerste plaats door de geestelijke stroming waartoe zij zichzelf rekent. Elke grote godsdienst heeft op deze wijze zijn retraitevormen. In het Boeddhisme kun je je zelfs voor drie jaar terugtrekken. Maar binnen elke richting heb je zo ook nog weer verschillende stromingen. Zo zijn er binnen de katholieke kerk allerlei orden en bewegingen met elk hun eigen stijl en thema’s. Binnen de protestantse kerken zijn er zo ook allerlei variaties te vinden. Vanuit dit perspectief zal elk centrum zijn eigen ‘blend’ van katholieke, evangelische, charismatische en reformatorische elementen aanbieden. Het moge duidelijk zijn dat elk centrum in zijn aanbod duidelijk moet maken waar zij staat. Dit om verwarring te voorkomen.Deze positionering zal zijn gevolgen hebben voor alle bovenstaande elementen. Zo zul je in een reformatorisch centrum niet gauw iconen tegenkomen; laat staan een rozenkrans en zullen de vieringen de sfeer uitstralen van de traditie waarin men staat. Deze ‘wijding’ vindt plaats langs allerlei wegen:

- gebedstijden & hun liturgie- tafelliturgie- aanwezige symbolen en rituelen- de boekenkast- aanwezigheid van audiovisueel materiaal- de spreker / spreekster- de naamgeving van het retraitecentrum en de namen van gebouwen en gastenkamers- de huisstijl & correspondentie

Langs allerlei wegen kan het centrum zich identificeren en profileren met een bepaalde stijl en stroming binnen de spiritualiteit. Ook in de aanpak van de programma’s kan men daarbij weer een bepaalde toon scheppen van speels tot serieus & studieus

Tot slot.Langs de weg van de bovengenoemde elementen wordt de retraite een ‘enscenering’ van een heilige ruimte; de schepping/bouw van een tempel. Daarmee wordt ze tot een icoon, een sacrament waarin de bewustwording van en nadrukkelijker een Godsontmoeting kan plaatsvinden. In marketingtaal zou je kunnen spreken van verschillende ‘arrangementen’. Natuurlijk ligt daarbij bijgeloof en magie als valkuil op de loer. Alsof wij de beschikking hebben over God. En alsof God daar meer te vinden zou zijn dan elders. Ten diepste is elke plek en elk moment een aanwezigheid & ontmoeting met God; een retraite dus. Allen hebben wij het nodig om onze ‘aandacht te richten’. Elke ‘georganiseerde’ retraite wordt hiermee een ‘mix’ van keuzes die de retraite zijn specifieke vorm geven. Elke retraite heeft daarbij zijn voor- en nadelen. In de eerste plaats wordt die keuze natuurlijk bepaald door de retraitant:

wat wil hij of zij? / waar is hij of zij mee bezig? welke vragen liggen op dit moment voor de hand gezien de ontwikkelingen in kerk en

samenleving? wat past bij de geloofspraktijk/cultuur van de retraitant? welke geloofsfase en thema’s? ‘Fools rush in where angels fear to tread’.

In de tweede plaats door de spiritualiteit van het desbetreffende centrum. Wat zijn de bronnen van inspiratie aldaar?In de derde plaats door de begeleider. Wat past bij hem of haar? Waar heeft hij/zij ervaring mee en wat vindt hij leuk?

Langs deze weg wordt elke retraite een ‘blend’ waarbij de kwaliteit van de ingrediënten, de wijze van bereiding en het gerijpte karakter bepalend zijn voor het resultaat. In deel III en IV ga ik op deze drie dieper in.

15

Deel III De actoren en het proces

Ik heb ‘de retraite’ in deel I omschreven en in deel II de verschillende bouwstenen nader uiteen gezet. In dit deel wil ik de dragende delen/ balken toelichten. Hier komen we bij het hart en de bloedsomloop; de kern. In de retraite hebben we m.i. te maken met drie actoren die het gebeuren van de retraite voor het grootste deel bepalen. Dat zijn de degene die op retraite gaat, de retraite begeleider en de ziel van het gebeuren; God zelf.

De Retraitant

Ik ga er vanuit dat de retraitant uit zichzelf komt met een verlangen om bezig te zijn met zichzelf en God. De gang naar het retraitecentrum vol verwachting is een gebed op zich. Deze persoon, in zijn of haar zoektocht naar God in zijn of haar leven, staat centraal in de retraite. Zijn of haar levensverhaal is daarbij de ‘grond’ waarin God gezocht wordt. De retraite is pas geslaagd als zijn of haar relatie met God verhelderd en/of verdiept is gedurende of mede door toedoen van de retraite. Allerlei onderwerpen kunnen daarbij aan de orde komen of spelen een rol in die zoektocht.

- de (spirituele) biografie / levensgeschiedenis / verleden- levensomstandigheden, actuele situatie / heden- karakter, persoonlijkheid / type- geloofsgemeenschap & cultuur- leeftijd & levensfase- wat komt: uitdagingen / toekomst- lijden en geluk

In dat weefgetouw van feiten, ‘toeval’, keuze, kansen, bedreigingen en uitdagingen moet de retraitant zijn weg met God vinden. Of nog beter gezegd; in dat alles zoekt hij/zij het aangezicht van God. Zoals Job aan het eind van het boek geen antwoord meer zoekt maar God zelf.Toch komt hij of zij vaak om een (ant)‘woord’. Een antwoord op de vraag naar het waarom, hoe het verder moet en waar God is in dit alles enz. Aan het eind van de retraite heeft men vaak aan ‘de ervaring’ van Zijn Aan/Inwezigheid genoeg en kan men voorlopig weer verder.Het zijn allemaal Godzoekers die op retraite komen. Dat is denk ik ook de reden van de ervaring dat de kapel een zéér belangrijke rol speelt in de verhalen van de retraitanten.

Toch vraagt het ook wel iets van de retraitant. Wil deze echt diepgaand tot een Godontmoeting komen dan zal hij zichzelf moeten inzetten in de zin van oprechtheid, eerlijkheid en openheid. Hij of zij zal een eerlijke confrontatie moeten aangaan met alles wat er binnenin hem/haar en in zijn/haar leven aanwezig is. Bij de woestijnvaders ging het hierbij om een eerlijke kijk in de ziel als iemand bij de ‘vader’ kwam. Alle ‘bewegingen’ van de ziel in zijn lichte en donkere kanten, de verlangens en de angsten moesten voor God worden gebracht. Oneerlijkheid en onoprechtheid zijn de dood in de pot. Zo wilde de woestijnvader Poimen pas een geestelijk gesprek beginnen met zijn gast nadat deze zou zijn begonnen over zijn innerlijke hartstochten en gedachten (Anselm Grün, 28). Het spreekt vanzelf dat deze confrontatie met zichzelf soms een pijnlijk gebeuren kan zijn. Oud zeer maar ook mislukte levensprojecten kunnen zich aan hem of haar opdringen. Maar er kunnen ook ongekende talenten en mogelijkheden ontdekt worden of oude dingen in een nieuw licht worden gezien. Belangrijk is het hier op te merken dat niet de psychosociale problematiek van de mensen centraal staat. Het gaat niet om hulpverlening maar om de ontmoeting met God; ook in die problematieken. Vandaar dat de begeleiders geen psychotherapeutische opleiding hoeven te hebben. Misschien is het zelfs wel beter van niet! Zij moeten een oor en oog hebben voor God in dat alles.Een niet onbelangrijk detail bij sommige retraites is dat hij/zij niets ‘ter afleiding’ mag meenemen. Soms zelfs geen boeken. De gedachte daarachter is niet zo gek. Veel dingen die we doen zijn afleidingsmanoeuvres om de ‘confrontatie’ met onszelf en God uit de weg te gaan. Praten, tv, lezen en ‘iets gaan doen’ kunnen vluchtwegen zijn. Niet te veel meenemen en geen tv kijken is dan ook een vorm van ‘vasten’ wat daarbij kan helpen. Nog één opmerking wil ik hier kwijt over het aspect van rust en stilte bij retraites. In onze moderne cultuur wordt de stilte gezocht maar ook gevreesd. De moderne mens is zo aan geluid, beeld en andere vormen van ‘vermaak’ gewend dat de stilte hem of haar kan aanvliegen. Dit schept in de belangstelling een ambivalentie. Men verlangt ernaar maar schuwt het ook. Velen willen wel op een retraite maar gaan toch niet.

De Retraitebegeleiding

Wat moet begeleider/ster allemaal kunnen? In de Spil, het retraitecentrum waar ik bij betrokken ben, werken wij met ‘ongeschoolde’ vrijwilligers. Er bestaat geen opleiding tot retraitebegeleider. Toch denk ik dat je een aantal eisen zou mogen stellen aan de retraitebegeleider. Ik weet dat ik me hier op glad ijs begeef. Het gaat hierbij niet om meer of minder braaf zijn. Of om ‘verheven’ mensen. Integendeel; hoe gewoner hoe ‘beter’. Toch moeten het wel mensen zijn die een beetje ‘thuis’ zijn in de beleving van een retraite en spiritualiteit.

16

In de eerste plaats moet het iemand zijn die een meer dan gewone ‘aanleg’ heeft om God te zoeken. Ik bedoel hiermee dat het iemand is die deze dingen leuk vindt en daar ‘goesting’(= plezier) aan heeft. Hij of zij moet een beetje een monnik zijn. Het moet zelf een ervaren ‘retraitant’ zijn. Iemand die God in alles wil vinden.In de tweede plaats moet het geen ‘pas bekeerde’ zijn maar iemand die inmiddels een beetje onderscheid kan maken tussen wat wel en wat niet met God te maken geeft. Zij of hij moet kunnen ‘onderscheiden’. Hij moet meer dan anderen de weg weten naar ‘waar’ en ‘hoe’ God te vinden is. Hij moet ‘bekend’ zijn met de wegen die God met de mensen gaat. Hij moet kennis hebben van de mystieke en/of ‘bevindelijke’ weg. Dit vraagt soms wel wat extra studie en of coaching. Tenslotte moet het een goede luisteraar zijn die niet in de eerste plaats zichzelf wil horen en zijn eigen verhaal wil vertellen maar dienstbaar wil zijn aan God en de retraitant. Hij moet zich kunnen inleven in de belevingswerkelijkheid van de retraitant. Hij moet niet schrikken van pijnlijke verhalen en donkere tijden bij de retraitant. Niet alleen niet te snel maar soms helemaal niet met oplossingen komen omdat hij vertrouwt dat God zelf de echte ‘begeleider’ is van de retraitant. Nabijheid en distantie dus.

Wat zijn belangrijkste ‘instrumenten’ waar hij over kan beschikken. Een paar belangrijkste wil ik noemen (zie overigens ook de werkvormen in deel II):

Vragen stellen die reflectie en bewustwording stimulerenBij deze techniek stelt de begeleider vragen die de ander ‘tot nadenken’ stemmen; niet tot op het bot maar tot op God. Vragen over zijn verleden, huidige leven, keuzes en weg met God. ‘Aandachts’ techniekenHierbij kun je denken aan stilte, een dagboek, meditatie en gebed. Kijken naar wat zich gedurende de retraite van binnenuit en/of van buitenaf aan de retraitant voordoet. Waar ‘beweegt’ God in dat alles? Dialogische techniekenDit zijn hulpmiddelen die het ‘innerlijke’ gesprek met God stimuleren. Je kunt daarbij weer denken aan stilte, aandacht, gebed, dagboek, psalmen schrijven, de Lectio (geestelijke lezing) en (groeps)gesprekken. Confronteren / Kritische / Uitdagende interventiesPrachtig is natuurlijk in dit verband de ontmoeting tussen Jezus en de Samaritaanse vrouw. Er kan een moment zijn waarop je als begeleider appellerend reageert door tegenstrijdigheden, ‘ongezonde’ spiritualiteit, masochisme of illusies van de retraitant aan de orde te stellen. Hij kan soms ook uitdagen om verantwoordelijkheid op zich te nemen en keuzes te maken. ‘Onderscheiding’Het gaat hier om het horen, zien en voelen van de kern in alles: de Godontmoeting, God in alles. Het werk van de ‘onderscheiding’, in de zin van wat wel of niet met God te maken heeft, staat hier centraal. Het is niet alles God wat er blinkt. Maar er is ook ‘meer God dan wij denken’ (Maas).

Deze ‘interventies’ willen het gesprek verdiepen van het ‘praten over’ naar en vorm van het ‘in gesprek raken met’ (Smit).

Eigenlijk stelt de begeleiding ‘niets voor’. Het gaat in een retraite om iets tussen God en de retraitant. Je moet dat gebeuren dus niet voor de voeten lopen. Je enige taak is misschien die ander ‘bij de les te houden’. Hij of zij mag ‘laten’ gebeuren en hoeft zelf dus niet zo hard te werken. En toch heeft hij een belangrijke taak. In het ontwerpen en begeleiden. Het ontwerp en de begeleiding moet de retraitant op het spoor zetten en houden van de ‘afzondering’; het ‘naar binnen gaan’. In alles zit het gevaar van de ‘verstrooiing’ of afleiding. Dus moet de begeleider de retraitant ‘bij de les houden’ door haar eraan te herinneren waarvoor zij kwam en de afleiding buiten de deur te houden. Door tijd voor zichzelf te nemen, niet de stad in te gaan of geen tv te gaan kijken. Laat staan te gaan interneten en/of bellen. Dus ‘te waken en te bidden’.

De Godontmoeting; omvorming in God

‘Waarlijk de Heer is op deze plaats en ik wist het niet ’. Genesis 28: 16

De belangrijkste Actor in dit gebeuren is ten diepste God zelf. Hij is de ‘Schepper’ en ‘Verlosser’ van deze wereld. Deze God is bedacht op deze mens. Hij/Zij rust niet totdat Hij/Zij alles is in allen. Want dan zijn wij thuis. In ons dagelijks leven zijn wij betrokken in dat scheppingsgebeuren; die omvorming in God. Hij is de ‘Grunt’(=oergrond/oorsprong/bron) in alles, die aan het licht wil en zal komen; de ziel in alles wat gebeurt en die alles voortbrengt (zie McGinn over Eckhart). Daar willen we mensen in een retraite in behulpzaam zijn; dat mensen zich hier van bewust worden en medewerkers in zijn. Dit is een geheim waar iedereen in betrokken is. Een retraitant wil zich daarvan bewustzijn en aan toevertrouwen. Een weg vinden om daar meer uit te leven. Zijn of haar ‘roeping’ ontdekken. Welke concrete vorm en/of kleur dat dan ook mag krijgen (zie Renoware).

17

En paar aspecten aan, of mischien beter gezegd perspectieven op, die goddelijke werkelijkheid wil ik hier benoemen omdat ze mede bepalend zijn voor die Godsontmoeting. Ik wil dat langs drie wegen doen. In de eerste plaats door een paar opmerkingen te plaatsen bij de ‘structuur’ van die Goddelijke werkelijkheid. In de tweede plaats door een paar ‘inhoudelijke’ beelden uit de christelijke traditie te noemen. Tenslotte door iets te zeggen over de dynamiek van die omvorming.

Wat valt er ‘structureel’ op. Vaak wordt er over Gods werkelijkheid gesproken aan de hand van ‘twee woorden’ die schijnbaar tegengesteld zijn. Ik zal er een paar noemen:

God is immanent & transcendent tegelijkertijd. Dat maakt dat je van de ene kant over God kunt spreken als ongelooflijk dichtbij en van de andere kant als iemand die alles overstijgt. God wordt daarmee ‘intiemer’ dan ik mijzelf ooit ken (zie het gedicht van Augustinus) maar ook iemand die mij volledig ‘boven de pet gaat’ (zie Job)

God is verborgen & gekend. Dat maakt dat hij ‘onzichtbaar’ is voor wie hem wil zien maar ook weer ‘te vinden’ is voor wie hem (niet) zoekt. Voor mij vind ik die dubbelzinnigheid terug in de prachtige tekst van Jakob na zijn droom van de ladder als hij zegt: “Voorwaar; de Heer is aan deze plaats en ik heb het niet geweten”.

De polariteit van de Katafatische en Apofatische tradities waarbij de eerste verondersteld dat er iets zinnigs over God te zeggen is terwijl de ander er van uit gaat dat God onze woorden en beeld oneindig te boeven gaat en dat aan het eind ons zwijgen past. Als we beiden als aanvulling zien blijft er overeind dat er het ene moment wel iets te zeggen valt maar dat er ook momenten zijn waarop ons zwijgen past.

God als aanwezig & afwezig waardoor mensen God in zijn afwezigheid gaan ‘ervaren’. Deze beelden vind ik terug in de mystieke traditie.

Het spanningsveld van het nu en het komen van het Koninkrijk van God. We leven, om met Merton te spreken, nu al in het paradijs maar het moment waarop God alles in allen zal zijn moet nog komen.

Als we vervolgens ons ‘inhoudelijk’ over God willen uitlaten in de christelijke traditie rollen de beelden over elkaar heen: “Ik ben”/ Ik ben uw Bevrijder / Wijsheid / Liefde / Vader / Moeder / Geest / Jezus / de Gekruisigde / de Opgestane….. / Vriend enz. Het gaat hier niet meer en niet minder dan om de ‘GodsNaam’. Dit zijn allemaal beelden die hun eigen dynamiek geven aan de godmenselijke omvorming. En dan heb ik het nog niet eens aan de inkleuring van deze beelden door religieuze tradities en culturele contexten. Natuurlijk is het niet zo dat sprake is van een andere God bij de mystieken, protestanten en pinkstermensen maar ze ‘praten’ er wel anders over. Ook door de bijbelse geschriften heen zie je een ‘ontwikkeling’ in beelden. Daarentegen hebben vele vormen van godsdienstkritiek door profeten en bijvoorbeeld vrouwen en onderdrukten veel afgoderij in de godsdienst aan het licht gebracht. Dit maakt de onderscheiding tussen ‘wat uit God’ is en wat ‘uit ego’s’ zo belangrijk. Hoewel wat ‘niets’ is ook niets zal worden.

Een derde perspectief wat ik hier wil noemen is dat er ook vanuit verschillende invalshoeken over de godmenselijke omvorming kan worden gesproken. Hier hebben we het over wat er ‘gebeurd’ in een retraite. Deze manier van kijken naar dit gebeuren heb ik ontleend aan Waaijman. Ik wil voor het gemak hier maar een paar van die invalshoeken noemen:

- vanuit de schepping: ‘worden wie je bent’; zoals God je gewild heeft- vanuit de staat van misvorming: bekering / metanoia- vanuit de herschepping: de nieuwe mens- vanuit Christus: gelijkvormigheid aan Christus- de gerechtvaardigde zondaar & de heiliging- de mystieke omvorming in God waarin het individu ‘lijkt’ te verdwijnen

Zoals ik al eerder zei heeft de contemplatieve weg volgens Merton het karakter van het paasmysterie. Die weg loopt van kruis naar opstanding. De stilte confronteert ons met onze menselijk conditie van radikale kwetsbaarheid. Machteloosheid, schuld, lijden en verwondingen (Laird). Die verhalen zijn ten diepste wel en ook weer geen sprookjes. Geen sprookje omdat ze wars zijn van romantiek en opsmuk. Wel sprookje in de zin van werkelijke levenswegen die door het dal, de duisternis, confrontaties en dood heengaan. Ze voeren door de doop van Jezus. Ze ‘dalen neder ter helle’. Ze voeren op een goed of kwaad moment door de desolation heen. Daar is niks ‘leuks’ of gezelligs aan. Het gaat hier om het verschil tussen illusie en schone schijn en de werkelijkheid. Dit evangelie voor gemankeerden, zieken, blinden en schuldenaars laat hen het Koninkrijk binnengaan. Vanuit dit perspectief wordt een retraite een diepe confrontatie met die werkelijkheid. Het is een ingaan op dat wat is. Het voert ons naar onze wonden (de biografie van O’Laughlin laat dat zien aan de hand van de levensweg van Nouwen). En vervolgens gaan ontdekken dat God de diepste bron in die werkelijkheid is. Een Aanwezige in al die schijnbare afwezigheid (Job)

En als ik dan tenslotte toch nog iets ‘positiefs over God zou moeten zeggen dan zou ik dat de Eeuwige, geprezen zij zijn Naam, de (her)scheppende Presentie die ons en deze wereld met een

18

‘onvoorstelbare’ onvoorwaardelijke en matelozea liefdeb liefheeft en zich voor ons ontledigt en ons omvormt in zijn Geest tot gelijkvormigheid aan Hem; dit is de zichzelf offerende liefde, Christus. Woorden en beelden tekort. Dit is een werkelijkheid die reeds is en nog volkomen moet worden. God alles in allen. God als meest werkelijke werkelijkheid (Barry 7 e.v.).

Al deze zaken maken het spreken over ons ‘vinden’ en ervaren van God in onze werkelijkheid en levensweg uiterst divers. En dan heb ik hier nog niet eens zaken als levensfase, omstandigheden en persoonlijkheid in betrokken. Dit maakt het spreken met iemand over God uiterst verassend. Voor de een wordt God in de retraite een ‘tegenover’ en voor de ander een innerlijke tederheid. Voor de een is God een thuiskomen en voor de ander een uittocht. Voor de een een moederlijke omarming en voor de ander een vaderlijke vermaning. Voor de jongvolwassen heeft God soms het karakter van de overtuiging en in de midlife soms de verzoening met het ontbrekende. Voor de lijdende de zich verborgen houdende tegenstander maar ook de (mede)lijdende Jezus. Voor de een de wanhoop aan het kruis als de herkenning en voor de ander de Overwinnaar. Al deze perpsepctieven maken dat we als begeleider in een retraite uiterst voorzichtig moeten zijn in ons spreken over God. Wij moeten bijna alles kunnen voorstellen. Bij Merton zie je soms bijna alles Epifanie, Godsverschijning worden. Alles als brandende braambos, heilige grond.

Echter niet alles is God wat er blinkt zoals ik al eerder zei. Integendeel, er wordt veel lucht verkocht. Ook in spiritualiteit. Maar hoe kunnen we nu onderscheiden tussen wat God is en wat niet. Aan de vruchten; vrede, blijdschap, nederigheid, dienstknecht gestalte kent men de boom. Maar ook dat vraagt weer de nodige voorzichtigheid want ook in de wanhoop wordt God gevonden. Zelfs in de plaatsen van schijnbare afwezigheid(ps 139). Ik denk dat God in mij God in de ander herkent; en omgekeerd. Ik weet niet of het de lezer is opgevallen; hoewel God de kern en het wezen is van de retraite dat ik dat maar moeizaam over spreek. Dat klopt ook want ik heb hier ook niets over te zeggen. In ieder geval niet veel. Ik heb daar als retraiteganger, -begeleider en -ontwerpen geen ‘zeggenschap’ over. We hebben het hier over het meest wezenlijke maar ook het meest ‘ongrijpbare’ geheim van ons leven. Mijn huiver is dat ik met mijn verhalen de ander voor de voeten zal lopen. Woorden en beelden blijven ‘vingers die wijzen naar de maan’.

a van Bernardus van Clairveauxb Met dank aan de colleges van Hein Blommestijn

19

Deel IV Het Ontwerpen van een retraite

Volgens mij heb ik de retraite nu wel voldoende omschreven. Wat het is en waar het uit bestaat enz.. Het blijft echter iets wat ‘georganiseerd’ moet worden. Daar ga ik hier dieper op in. Hoe zet je, als je dit allemaal weet, een retraite in elkaar? Vorm en inhoud.

Heel het ontwerp staat ten dienste van het ´innerlijk gesprek´ van de retraitant met God; verdieping van de ontmoeting/relatie/bewustwording met God. Alle elementen in de retraite moeten daar dienstbaar aan zijn. Van ontvangst tot vertrek, van het ‘materiéle’ tot het ‘spirituele’; tot en met de zorg voor de slaapkamer toe.

In geval van een thema is het een kapstok ten dienste van de retraitant. De keuze van zo’n onderwerp wordt mede bepaald door wat er leeft in kerk en samenleving, wat past bij de kernactiviteiten van het centrum en wat de begeleiders willen en kunnen. Als het onderwerp bepaald is kan men gaan werken aan de vormgeving van de verschillende onderdelen. a. De aankomst en het vertrekBeiden verdienen zorg. Hoe worden de mensen ontvangen en hoe gaan ze weg? Bij binnenkomst is het op je gemak gaan voelen een belangrijk doel. Bij de retraitant leven vooraf vragen als:

- hoe gaat het er praktisch uitzien?- wat zijn de huisregels?- hoe ziet het programma eruit?- wie zijn de anderen?- waar slaap ik?- Aankomst: Wat verwacht / verlang ik eigenlijk hiervan & Vertrek: was dit het wat ik zocht?

Bij vertrek is het belangrijk dat de groep en het gebeuren niet verdampt in het vlugge vertrek. De transfer van de ontdekkingen en de ervaringen naar de thuissituatie verdient aan het eind de aandacht. Hoe kan men de ervaringen die men heeft opgedaan meenemen naar de thuissituatie? Een vorm van zegen kan die tocht de wind in de rug geven.In de Spil denken we er over om onze gasten een ‘spiritueel survival-kit’ mee te geven in de vorm van een koffertje met een kaars, een knielbankje, een icoon en een eenvoudig gebedenboek om een thuiskapel te bouwen.

b. het dagritme van de vieringenHier vindt een belangrijke vorm van wijding van de tijd plaats. Het zijn misschien wel de belangrijkste momenten van de dag. De dag wordt ingebed in een ochtend en een avondgebed. De viering moet ruimte bieden aan de persoonlijke ontmoeting met God. Een eenvoudige liturgie met veel stilte en rust zijn daarbij belangrijk. Gebeden en liederen moeten verbindingen leggen tussen de persoonlijke situatie en God. Vooral de psalmen lenen zich daar goed voor. De liederen moeten niet al te moeilijk te zingen zijn. Een flink deel (75%?) moet herkenbaar zijn.

c. Het programma: onderwerpen & onderdelen & activiteitenHet programma in een retraite is, zoals ik al vaker gezegd heb, een middel voor de ontmoeting met God. Het is geen cursus of onderwijs. Alle activiteiten moeten de retraitant helpen bij zijn persoonlijke bezinning. Vooral niet teveel inhoud! Bij het ontwerpen van een programma bieden de thema’s vaak voldoende aanknopingspunten voor verschillende onderdelen. De hoofdstukken van een boek, de te bespreken aspecten, verschillende perspectieven zijn vaak ankerpunten voor programma onderdelen. Het is uiteraard prettig als de begeleiders ‘thuis’ zijn in het onderwerp.Bij activiteiten moet men ook denken aan doe-dingen zoals werk e.d.

d. EvenwichtBij het ordenen en organiseren van de verschillende onderwerpen en activiteiten moet men zoeken naar evenwicht en afwisseling. De begeleider die zich daarbij het meest thuis voelt verdient als begeleider de voorkeur.

* tussen individuele momenten en groepsactiviteiten* tussen thematisch en persoonlijk* tussen stilte en gesprek * reflectie en doen* actief en passief

Hier is ook de uitdrukking op zijn plaats van: “Niet het vele is goed maar het goede is veel”.

e. Afwisseling in werkvormen; verschillende dimensies raken: denken & voelen & doenElders ben ik hier al uitgebreid op ingegaan. Een paar invalshoeken wil ik hier nog aanstippen.

In de eerste plaats zijn er de werkvormen die insteken op het denken. Zij behandelen vaak vragen en concepten uit de wereld van de spiritualiteit:

20

- thema’s- korte inleidingen - een boek / artikel / paper- discussies- vragen die tot nadenken stemmen

In een cursus of leergang staat de inhoud centraal. De studie, bezinning en reflectie staan hier ten dienste van. In veel kerken verschraalt de spiritualiteit tot het ‘woord’; het denken en weten. In de tweede plaats zijn er de werkvormen die focussen op beleving en gevoel. De ‘diepere’ lagen in de persoon willen hier geraakt worden. Verlangens en angsten komen hier aan de beurt. Hier worden nadrukkelijk de emoties; positieve en negatieve gevoelens betrokken in het proces van de retraite:

- bezinningsvragen- dagboek- vieringen- stilte- werken met beelden / film- creatieve werkvormen- meditatieve werkvormen

In onze beeld- en gevoelscultuur doet dat het goed. Gevoelens, beleving en intuïtie lijken centraal te staan en lijken bepalend te zijn voor keuzes en beslissingen. Maar het is maar een deel van de mens en een uiterst speculatief deel vol ‘engelen’ en ‘demonen’; goede en kwade bewegingen. Deze vragen om een kritische bejegening; onderscheiding genoemd in de literatuur over geestelijke begeleiding.

Als we de mens in heel zijn bestaan willen verbinden met God dan moeten ook het lichaam en het doen betrokken worden. Hier komen we dan op het gebied van gedragsverandering en keuzes:

- werken met rituelen- vasten & gezond voedsel- dans & drama- lichaamswerk - kiezen & besluiten- dienstbaarheid- aandachtig handelen- gewoon werk / schoonmaken en klussen

Afwisseling tussen denken, voelen en doen, als het gaat om werkvormen is dus op zijn plaats.

Een derde onderscheid in werkvormen heeft te maken met de katafatische en apofatische tradities in de spiritualiteit. De eerste legt de nadruk op wat wij positief over God en spiritualiteit kunnen zeggen; wat wij weten over God, Jezus en de Geest. En wat we allemaal kunnen en moeten doen om onze geestelijke groei te kunnen bewerken. Mensen gaan dan met nieuwe inzichten en bepaalde zekerheden weg. Vooral mensen aan het begin van de spirituele weg hebben daar behoefte aan. Daarnaast is deze traditie nodig om kritisch te kunnen kijken maar wat zich allemaal voordoet in de wereld van spiritualiteit.De Apofatische traditie komt uit de wereld van de mystiek en baseert zich op de ervaring van de mystici die door de ‘donkere nacht’ heen God achter God vonden. God die niet in woorden, beelden en concepten is uit te drukken. Hier komen terecht in het denken van de schrijver van het boek: ‘De Wolk van Niet Weten’. In navolging van die schrijver zouden we in dit verband dan kunnen spreken van niet-weten, niet-denken, niet-voelen, niet-willen en niet-doen. Daar kun je uiteraard niet mee beginnen maar op een gegeven moment kom je niet verder dan de beperking van taal, concepten en gevoelens. Hier komen we op het gebied van de ‘armoede van de geest’. Hier zijn alleen nog maar stilte, wachten, verwijlen en ontzag onze gidsen. Werkvormen die daar bij passen zijn:

- Lectio Divina- Centering Prayer- Stilte- (zen)meditatie- wachten

Een retraite zal als het goed is door de dagen heen accentverschillen kennen maar zal toch wel een evenwichtige mix moeten zijn van al deze dimensies.

De laatste jaren krijg ik steeds meer de indruk dat alle activiteiten en werkvormen in een retraite het karakter van de Lectio Divina zouden moeten krijgen. Daarbij doorlopen alle activiteiten een viertal fasen:

Lectio: dit is het lezen / doen / vertelen wat vertelt moet worden / het gaat ergens over / het thema / het verhaal dat bewust moet worden / delen / voor het voetlicht brengenMeditatio: er mee in gesprek gaan / het aandachtig overdenken / beluisteren / reflecteren / awareness; je laten raken / waar beweegt het / positief & negatief / wat houdt mij hierin

21

bezig / welke vragen roept dit op / welke spanningen / verlangens & de teleurstellingen / het in gesprek gaan met ‘de zaak’Oratio: het in gesprek gaan met God hierover; verbinden / relateren / betrekken op God / het gevecht om de zegen / hardop of in stilte / delen met God / +&- / weerstanden & angsten / dankbaarheid & lofzegging / God zoeken en vinden ‘in’ alles / graven naar de bronContemplatio: verstillen bij/in God; dankbaarheid / wachten / tot rust komen

Elke werkvorm dient dan deze vier elementen/momenten in zich te hebben. Zelf begin ik te vermoeden dat misschien wel elke kerkelijke activiteit een retraite is en ten diepste de structuur en dynamiek van de Lectio zou moeten krijgen.

f. Zorg voor heel de mens; gastvrijheid en sfeerDe sfeer van een retraite wordt mede bepaald door het oog voor detail. Mensen moeten zich welkom en verwend weten; luxe is daarbij niet de clou maar de ‘zorg’ en wijding van alles. De populariteit van Feng Sui is daarvan een voorbeeld. Mensen willen het leven zien vanuit het goddelijk perspectief. Vertaald in de context van een christelijk centrum kan dat dan gaan om de zorg voor de schepping, gezondheid en schoonheid. Dit kan de volgende zaken betekenen:

= voldoende rust= beweging; wandelen e.d.= biologisch voedsel; gezond eten & gezonde dranken= sociaal emotioneel klimaat; sfeer / humor / respect / veiligheid / openheid= spiritueel; er gebeurt iets tussen de gast en God / liturgie toegankelijk / open dialoog

Als het geheel ontworpen is moet er uiteraard goede afspraken en werkverdeling worden gemaakt door de begeleiders. De retraitanten inschakelen bij de dagelijkse werkzaamheden is helemaal niet zo vreemd. Uiteraard kun je daardoor eventueel ook de kosten drukken. Eenvoud en zorgvuldigheid moeten de sleutelwoorden zijn als je het resultaat van het ontwerp evalueert.

Ten diepste schept een retraite een ‘open ruimte’ waarin het tot een Godontmoeting kan komen (Griffin, 59 e.v.). Zij faciliteert. Daarvoor maakt zij tijd en ruimte in het leven van de retraitant en ‘ontregelt’ zij de dagelijkse gang van zaken. Dit kan de retraitant onrustig maken en zich ongemakkelijk doen voelen. In de woestijn vindt ook de confrontatie met de ‘demonen’ plaats. Het is de weg van de beproeving; het voldoet in zijn geheel niet aan de verwachting. De begeleider zal de retraitant gerust moeten stellen dat dit juist kansen biedt. Deze ‘stormen’ gaan aan de ontmoeting vooraf (Elia op de Horeb). In de woestijn wordt echter ook het manna gevonden en komt er water uit de rots; engelen die ons dienen.

22

Deel V Een retraitecentrum

Tenslotte is een retraitecentrum een plek die retraites organiseert en faciliteert. Ik ga daar niet al te uitgebreid op in maar wil daar wel een paar dingen over zeggen. Uiteraard is haar kernactiviteit de retraite en haar kerncompetentie het ontwerpen en begeleiden van retraites. Toch zijn de centra niet allemaal hetzelfde. Ze zijn verschillend in inhoud, sfeer, plaats en organisatievorm. Daardoor ontstaan centra met verschillende producten en doelgroepen.

a. Een inhoudelijke ‘plek’Elk centrum heeft zijn achtergrond en geschiedenis en van daar uit zijn voorkeur voor bepaalde thema’s. Het kan een klooster zijn, een onderdeel van een specifieke orde of geloofsgemeenschap of een kleur hebben vanuit een specifieke spiritualiteit zoals die van Franciscus. Elk centrum heeft daarbij, mede bepaald door de kwaliteiten van de medewerkers, zijn topics. Zo is het Titus Brandsma Memorial gespecialiseerd in de Karmel en de Moderne Devotie. Sommige centra zijn gespecialiseerd in de Ignatiaanse retraitevorm zoals tot voor kort het Belgische Bezinningscentrum Godsheide (per 2007 in Drongen).

Soms worden de retraites gedaan door een of meerdere individuen die een bepaalde bekendheid genieten zonder dat zij beschikken over een pand. Zij huren dan een plek.

b. Met een bepaalde sfeerElk centrum heeft ook een eigen aantrekkingkracht en/of ‘cultuur’ elementen. Deze ‘zo zijn onze manieren’ elementen bepalen het ‘klimaat’ van een retraite. Zo onderscheidt L’Abri zich door zijn studieuze karakter en de Spil zich door:

- humor en ernst- herberg en klooster- met beide benen op de grond (spiritualiteit van beneden)- gewoon taalgebruik

Deze kunnen aantrekken of juist afstoten. Denk daarbij ook aan zaken als de focus op ecologie, vrouwen, maatschappelijke vraagstukken, vrede e.d.

c. Een fysieke plekHet centrum/gebouw kan zich in de stad of het platteland bevinden, makkelijk of moeilijk bereikbaar zijn. Het kan een oud of een nieuw gebouw zijn en beschikken over een echte kapel of een stilte/gebedsruimte hebben ingericht. De architectonische vormgeving luistert nauw; een gebouw en de inrichting kan spontaan een ‘gewijde’ sfeer scheppen of juist niet. Kijk bijvoorbeeld eens in een klooster wat ontworpen is door dom Hans van der Laan. Ook de vormgeving van de gebedsruimte heeft een inwerking op mensen. Ze kan vervreemden of uitnodigend zijn; bijvoorbeeld als er alleen maar gebedskrukjes of meditatiekussens terwijl je daar nog nooit op gezeten hebt. Dit kan overigens tot zeer komische situaties leiden; zoals mensen die niet weten hoe ze moeten gaan zitten op de kussens of krukjes. Of zelfs pijnlijke situaties als mensen met slapende benen te snel overeind willen komen.De grootte en de aanwezigheid van ruimtes en de slaapgelegenheden bieden gelegenheid voor verstilling en op jezelf terugtrekken of niet. Een tuin en een mooie wandelomgeving doen ‘wonderen’.

d. Een organisatie;Er zal sprake zijn van een stichting en/of organisatie die met behulp van betaalde krachten en vrijwilligers het gebeuren vorm geeft. Er zal min of meer sprake zijn van een regel & missie & visie document waar de betrokkenen inspiratie aan ontlenen. Er zal sprake zijn van een structuur waarin vastligt hoe de medewerkers en betrokkenen zich tot elkaar verhouden en hoe en wie de besluiten neemt. Uiteraard is er ook de vraag of de begeleiders ‘geschoolde’ en/of ervaren krachten zijn. Als een echte onderneming zullen er doelgroepen en producten worden geformuleerd en moet er worden nagedacht hoe men dit alles naar buiten toe communiceert. Naar binnen toe zal een mate van ‘organisatie’ met verdeling van taken en bevoegdheden. Deze organisatie kan zelfs het karakter hebben van een gemeenschap/ orde; zoals de Karmel beweging die zich in bijzondere mate toelegt op dit soort retraites.

Alle vier aspecten moeten ondersteunend zijn voor de retraitant op zijn zoektocht naar God in zijn of haar leven. Een verhaal apart zijn de ‘virtuele’ retraiteplekken op internet. Een boeiend nieuw fenomeen.

23

Tot slot: Retraite als geestelijk begeleider; als mystagoog

Het moge nu wel duidelijk zijn dat het in een retraite gaat om de relatie tussen God en de retraitant. Daar is alles wat er in de retraite gebeurt en georganiseerd wordt dienstbaar aan; niet meer en niet minder. God zelf is dus de gastheer/-vrouw; Hij is de begeleider. Zijn Aangezicht wordt gezocht. Maar Hij is ook de oorsprong van dat zoeken en wil zich laten vinden want Hij zoekt die mens. Hij heeft hem ‘het bos ingestuurd’ om zich te laten vinden. Daar is een retraitecentrum dienstbaar aan. Aan wat er tussen God en die mens aan het gebeuren is op zijn/haar levensweg met God. Zo’n plek wil het zijn. Een plek waar hemel en aarde elkaar raken. Dat gebeurt natuurlijk allang overal maar daar wil je je het meer bewustworden. Mensen inwijden in, verwijzen naar het diepste geheim van hun leven: God, die Liefde is. Hun leven helpen ontcijferen op de sporen die God in hun leven trekt (Berk, 50 e.v.). We geloven dat er iets wezenlijks gebeurt. Maar we hebben het niet in de hand. God valt niet te organiseren. Het is geen magie. Maar dat is ook niet nodig.

Daarmee is de retraite een mystagoog. Iets dat helpt bij de inwijding in ons geheim. Dat wij door God gewild, geliefd en zijn onvoorwaardelijke liefdesproject zijn. Dat dat tot in onze grijze hersencellen doordringt. Dat wat werkelijk is: Zijn onvoorwaardelijke en daarom voor ons onvoorstelbare liefde voor ons. Misschien is retraite dat wel: God God laten zijna. Maar dat zou nog weer teveel eer voor onszelf zijn.

Daarom sluit ik af met het gebed van Salomo bij de opening en inwijding van de tempel. Want een retraite wil zo’n ‘tempel’ zijn.

1 Koningen 8

27 Zou God werkelijk op aarde kunnen wonen? Zelfs de hoogste hemel kan u niet bevatten, laat staan dit huis dat ik voor u heb gebouwd. 28 HEER, mijn God, hoor het smeekgebed van uw dienaar aan en luister naar de verzuchtingen die ik vandaag tot u richt. 29 Wees dag en nacht opmerkzaam op wat er gebeurt in deze tempel, de plaats waarvan u zelf hebt gezegd dat daar uw naam zal wonen, en verhoor het gebed dat ik naar deze tempel richt. 30 Luister naar de smeekbeden die uw dienaar en uw volk Israël naar deze tempel richten, aanhoor ons gebed vanuit de hemel, uw woonplaats, aanhoor ons en schenk ons vergeving. 31 Wanneer iemand een ander kwaad heeft gedaan en deze van hem eist dat hij een vervloeking over zichzelf uitspreekt, en wanneer hij dan naar uw altaar in deze tempel komt om zichzelf te vervloeken, 32 aanhoor hem dan vanuit de hemel en grijp in. Spreek recht over uw dienaren, verklaar de boosdoener schuldig en geef hem zijn verdiende straf, maar spreek de onschuldige vrij en herstel hem in zijn recht.

35 Wanneer de hemel gesloten blijft en er geen regen valt omdat het volk tegen u gezondigd heeft, en wanneer zij dan een gebed richten naar deze tempel, uw naam prijzen en hun leven beteren, antwoord hun dan. 36 Aanhoor hen vanuit de hemel en vergeef uw dienaren, uw volk Israël, wat ze hebben misdaan. Wijs hun de juiste levensweg en laat het regenen op uw land, dat u als erfdeel aan uw volk gegeven hebt. 37 Wanneer er in het land hongersnood of pest uitbreekt, wanneer het gewas wordt getroffen door korenbrand, meeldauw of vraatzuchtige sprinkhanen, wanneer het volk in eigen land door vijanden bedreigd wordt, wanneer er kortom bij enige ramp of ziekte 38 ook maar iemand van uw volk Israël een smeekgebed tot u richt en zijn handen heft in de richting van deze tempel – ieder onder de druk van het leed dat hem persoonlijk treft –, 39 aanhoor hem dan vanuit de hemel, uw woonplaats, en vergeef hem. Grijp in en geef hem wat hem toekomt, want u weet wat er in hem omgaat. U alleen immers kunt de mens doorgronden. 40 Dan zullen ze in het land dat u aan hun voorouders hebt gegeven hun leven lang ontzag voor u tonen. 41 Ook wanneer een vreemdeling, die niet tot uw volk Israël behoort en die uit een ver land hierheen is gekomen om u te vereren 42 – want ook daar is de faam van uw sterke hand en opgeheven arm doorgedrongen –, wanneer een vreemdeling hierheen komt en een gebed richt naar deze tempel, 43 aanhoor hem dan vanuit de hemel, uw woonplaats, en doe wat hij u vraagt. Dan zullen alle volken op aarde uw naam leren kennen en ontzag voor u tonen, zoals uw volk Israël dat doet, en zij zullen weten dat uw naam verbonden is aan deze tempel die ik heb gebouwd.

a met dank aan de colleges van Hein Blommestijn

24

Nawoord

Heb ik gevonden wat ik zocht? Ik denk van wel. Ik heb een beeld kunnen verwerven van de essentie van en werkwijzen bij een retraite. Wat we binnen de Spil deden op basis van intuïtie stemt voor een groot gedeelte overeen met wat de traditie hierover zegt.

We leven in een tijd waarin op het gebied van (christelijke) spiritualiteit allerlei oude en nieuwe mogelijkheden worden ontdekt om bezig te zijn met onze spirituele ontwikkeling en om ‘nabij God’ te zijn. Ik ben blij dat ik mij, in het kader van mijn stage, bezig kon gaan houden met één van die ‘oude’ vormen; de retraite. Ik ben Victor en de groep medewerkers dankbaar voor het kritisch meedenken.

Ik heb helder gekregen wat mensen zoeken. Het is in ieder geval geen goedkope vakantie of gezelligheid. Op de één of andere wijze zijn zij op zoek naar een vorm van vinden van verdieping en/of nieuwe perspectieven in de omgang met hun/de wezenskern van het leven. Daarbij houd ik het open welke vorm en inhoud die kern voor tot dan toe heeft gekregen. Ons retraitecentrum wil daarin nadrukkelijk in het midden van de christelijke traditie staan. Alleen dan wel creatief, met beide voeten op de grond en op zoek naar ouden en nieuwe bronnen (zie het boekje van Victor van Heusden) voor een christelijke spiritualiteit welke hout snijdt.

Wat doen wij dan precies? Wij bieden een ‘arrangement’ aan waarbinnen de gasten, zo optimaal mogelijk, de gelegenheid krijgen zich bewust te worden van de aanwezigheid van God in alles. Door stil te worden, zich te bezinnen op en in gesprek te gaan over hun zoektocht naar God. Daarbij zit die zoektocht uiteraard ‘vaak verpakt in’ de zoektocht naar leven in zijn volheid. God is daarbij dus niet iets wat los staat van het leven maar is te vinden in die zoektocht naar ‘leven in heel zijn volheid’. In de zoektocht naar rust, een antwoord op levensvragen en/of richting.

Dat is zwaar en licht, ernstig en vol humor. Een retraite wordt dan iets als een spel, een dans (Merton 1988, 201 e.v.), een lach en een traan. Het zou mooi zijn als een retraite zou eindigen in een danspasje, een huppeltje en/of een goed glas wijn. Iets in de richting van het feestmaal wat ons te wachten staat.

25

Literatuur

Augustinus, Belijdenissen, Ambo, Amsterdam, 2004Barry, William A. SJ, Spiritual Direction and the Encounter with GodBerk, dr. Tjeu van den, Mystagogie, Meinema, Zoetermeer,1999Baers, dr. Joris red., Encyclopedie van de Mystiek Fundamenten, tradities en perspectieven, Kok & Lannoo, 2003Banning, Han en Marianne Banning-Mul, Narratieve Begeleidingskunde, Nelissen, Soest, 2005Barnard, Marcel & Paul Post, Ritueel bestek, Meinema, Zoetermeer, 2001Bluyssen, Jan & Gerard Rooijakkers, God verborgen en nabij, Anthos, 2002Bohlmeijer, Ernst e.a., De betekenis van levensverhalen, Bohn Stafleu van Loghum, Houten, 2007Bouwman, Kitty en Kick Bras, Werken met spiritualiteit, Ten Have, Baarn, 2001 Duchalez, Kamiel, Geschiedenis van de christelijke spiritualiteit, Averbode, 1995Jones, Cheslyn, Geoffrey Wainwright and Edward Yarnold eds., The Study of Spirituality, University press, Cambridge, 1992 Griffin, Emilie, Wilderness Time, A Guide for spiritual Retreat, Harper, SanFrancisco, 1997Grün, Anselm, Spiritualiteit van beneden, Kok, KampenGrün, Anselm, Boek van Levenskunst, Ten Have, Baarn, 2002Hadot, P. , Filosofie als een manier van leven, Ambo, Baarn, 2004Heusden, Victor van, Nieuw wegen, oude bronnen, Over bidden en bijbellezen, 2006 (uitgegeven in eigen beheer)Keyzer, Ad de, Ga met ons jouw weg, Gooi&Sticht, 2001Laird, Martin, Into the Silent Land, A Guide to the Christian Practice of Contemplation, Oxford, University Press, 2006 Lukken, Gerard, Geen leven zonder rituelen, Ambo, Baarn, 1984Lukken, G., De onvervangbare weg van de liturgie, Gooi en Sticht, Hilversum, 1980McGinn, Bernard, The Harvest of Mysticism in Medieval Germany, A herder & Herder Book, New York, 2005Maas, Frans, Er is meer God dan we denken / Essays over spiritualiteit, Kok, 1989Merton, Thomas, Hidden Ground of Love, Harcourt Brace Jovanovich, San Diego, 1985Merton, Thomas, Zaadkorrels van contemplatie, (New Seeds of Contemplation), Antwerpen, 1988.Merton, Thomas, Wegen naar het paradijs (dagboek),Lannoo, Tielt, 2001 Merton, Thomas, Contemplatief gebed, Meinema, Zoetermeer, 2003Nemeck, Francis Kelly, Marie Theresa Coombs, O Blessed Night, Alba House, New-York, 1991Retraite en Roeping, Nationaal Centrum voor roepingen, Brussel, 1965O’Laughlin, Michael, Gods Beminde, Een spirituele biografie van Henri Nouwen, Ten Have, 2006Richardson, Peter Tufts, Four Spiritualities, Davies-Black Publishing, 1996Silf, Margaret, Going on retreat, Loyola press, Chicago, 2002Smit, J., Tot de kern komen. De kunst van het pastorale gesprek, Kok, Kampen, 2006Schreurs, A., Spirituele begeleiding van Groepen, Kok, Kampen, 1990Sheldrake, Philip ed., The New SCM Dictionary of Christian Spirituality, SCM Press, 2005Vennard, Jane E., Be Still. Designing and leading contemplative retreats, The Alban Institute, 2000Waaijman, Kees, Spiritualiteit; methoden en technieken, Kok, Kampen, 2000Whitcomb, Holly W. Practicing your Path, A book of retreats for an Intentional life, Innesfree press, Philadelphia, 2002Wit, Han de, Contemplatieve psychologie, Kok, Kampen, 1987Wit, Han F. de, De verborgen bloei, Kok Agora, Kampen, 1993

Leuke sites:www.retreats.org.ukwww.retreatfinder.com www.retraitecentrum.nlwww.northumbriacommunity.org

zelfs online retraites!:www.stgertrudes.org/Ministry/Retreat/Online%20Retreat/online_retreat.htmwww.jesuit.ie

26

Bijlage A: Waar kan het allemaal over gaan; de kapstokken?

‘God, jezelf en de wereld’

a. Levensloopthema’s en fasen(geboorte/kind / jeugdige / jong volwassene / oudere / pensioen) b. Aspecten van het leven

- lichamelijkheid- jezelf / psyche / persoonlijkheid / karakter- levenskeuzes / roeping- relatie / huwelijk- single zijn- werk en loopbaan- hobby’s / vrije tijd- denken & voelen & willen- mijn ‘geestelijk’ weg

c. existentiële thema’s / Levenskunst- geluk - levensvragen- lijden - kiezen- dood - succes & falen- schuld & schaamte - teleurstellingen- veranderen - discipline- feest & rouw - angst en verlangen- hoop & wanhoop - liefde- levensweg - verleden & heden & toekomst- spirituele biografie - ‘genezing’ / healing- levensverhaal - op zoek naar evenwicht- wat is mijn spoor - roeping?- mijn levensweg - levensbron(nen)

d. onderwerpen en werkvormen uit de spiritualiteit- gebed - stilte- Lectio Divina - liturgie - meditatie - mystieke weg- God - geestelijk gesprek/ collatio- geestelijke begeleiding - Soul Friend- biecht - rituelen- de kruisweg - sacramenten- labyrint - spirituele autobiografie

e. soorten spiritualiteit; scholen- Orthodox - Joods- New Age - Reformatorisch- Keltisch - Katholiek- Evangelisch - Charismatisch- Boeddhisme/ Zen - Monnikendom- trends - Moderne Devotie

f. Creatieve invalshoeken- schilderen - film- literatuur - poëzie- theater - dans- cabaret - muziek- bibliodrama - iconen- psalmen schrijven- mandala

g. Doen / actie- natuur / milieu - wandelen / pelgrimeren- actie - diaconaat- klussen/arbeid - terrorisme- ‘global’ - levensstijl

h. Actualiteiten- stille tocht - bezinning op actualiteit

27

i. Geestelijke boeken en denkers; bronnen van spiritualiteitDe Woestijnvaders / Augustinus / Benedictus / Keltische spiritualiteit / Wolk van Niet-Weten / Bernardus van Clairveaux / Willem van Saint Thierry / Bonaventura / Hildegard van Bingen / Franciscus / Clara van Assisi / Meister Eckhart / Jan van Ruusbroec / Johannes van het Kruis / Teresa van Avila / Thomas van Kempen & Moderne Devotie / Luther / Calvijn / Nadere Reformatie / Ingnatius van Loyola / Bonhoeffer / Simone Weil / Dag Hammarskjöld / Thomas Merton / Julian Green / Henri Newman / Anthony de Mello / Henri Nouwen / Dorothé Sölle / Anselm Grün / enz.

j. Spiritualiteit als levenskunst:o de kunst van zelfsturing (zelfverantwoordelijke zelfbepaling / zelfmanagement /

levensontwerp / heiliging / arbeid / ‘coping’ )o Kunst van omgaan met: jezelf / ander / wereld / schepping / lijden & geluk / goed &

kwaado de kunst van het bij jezelf zijn / eenzaamheido de kunst van liefde / vriendschapo de kunst van overgave; genieten en lijdeno de kunst van het sterveno de kunst van het loslateno sociale & spirituele intelligentie

k. De in-oefening/discipline van spiritualiteit: (met dank aan Kees Waaijman & Han de Wit) (bekering/heiliging / aanleren & afleren / vorming / praxis / discipline / geestelijke oefening)= de kunst van het omgaan met / hoe te leven; ordenen van:

1. De discipline van het lichaam & ruimte:- eten & drinken & vasten- beweging & houding & rituelen- ordening van de ruimte- sober leven / ‘slow’- gezond leven- Yoga- rituelen

2. De discipline van het denken / weten- Studeren: intellectueel / kennen / - filosofie- Lernen- werken met verbeelding- RET- Onderwijs en catechese

3. De discipline van de aandacht- Meditatie- Rust / stabilitas- Hier en Nu- gebed

4. De discipline van inzicht- apophatische spiritualiteit- contemplatie / schouwen- overgave

5. De discipline van het gevoel- centering prayer- (zen) meditatie- focussen

6. De discipline van de wil- gehoorzaamheid- Regel- vasten

7. De discipline van het handelen- geweldloosheid- maatschappelijk actie

28

- compassie- liefde- regel: gelofte van armoede & kuisheid & stabilitas & gehoorzaamheid- dagritme- lichaamshouding en beweging

8. De discipline van de relatie en het spreken- het gesprek / de dialoog: luisteren & uiten- ontmoeting- tederheid en respect- liefde & trouw- stilte- collatie; het geestelijke gesprek- gemeenschapsvorming- het Socratische gesprek- zegenende communicatie / bevestiging (Rogers & Terruwe)- bouwen aan vertrouwen

l. de Geestelijke weg & invalshoeken/ aspecten* zuivering & verlichting & vereniging* de Geestelijke Ladder (Johannes Climacus)* beginneling & gevorderden & volmaakten (Bonaventura)* natuurlijke mens & de redelijke mens & de geestelijke mens (Thierry)

m. de Renoware dimensies- contemplatief: Contemplative: he prayer-filled life- charismatisch: Charismatic: the spirit-powered life- levensheiliging / heiligheid: Holiness: the virtuous life- liturgisch: Incarnational: the sacramental life- woord / bijbel centraal: Evangelical: the word-centered life- maatschappij betrokkenheid: Social Justice: the compassionate life

n. Indeling van Richard Foster1.De naar ‘binnen’, op verinnerlijking gerichte retraite- meditaite- gebed- vasten- studie2. De naar ‘buiten’ gerichte retraites- eenvoudig leven- eenzaamheid- gehoorzaamheid- dienstbetoon3. Verbonden aan een gemeente- biecht- aanbidding- geestelijke begeleiding- vieringen

o. Bedrijfsretraites (op zoeken naar het essentiële)- op zoek naar het wezenlijke; de ziel van de onderneming- je persoonlijke missie- dienstbaar leiderschap- de bezieling van je loopbaan- de ziel van je werk & ons vak- waartoe zijn we hier op aarde?- Waardenvol ondernemen- De spiritualiteit van het ondernemen & boer zijn & zorg & onderwijs

p. Spiritualiteit en persoonlijkheid- Myers-Briggs / Jung- Enneagram- Big Five- Devotie & Actie & Eenheid & Harmonie

29

q. ‘Allerlei’ retraites- Klankschalen- Zenmeditatie- Sacred Dance- Boogschieten- Buigen- Tai Chi- Mandala tekenen- Yoga- Reiki

30

Bijlage B: Creatieve werkvormen in Geestelijke Begeleiding(ontstaan n.a.v. een studie weekend TBI in 2005)

I. Aandachtspunten bij het ontwerpen en kiezen van creatieve interventies

Centraal staat de mystagogische werking. Dat wil zeggen dat het hulpmiddelen zijn bij de bewustwording van de godmenselijke omvorming. Belangrijk is het darbij je te realiseren dat ze de omvorming zelf niet zijn of stimuleren. In de laatste gevallen zouden ze anders tot magie verworden. De lijst is een eerste begin en vraagt om aanvulling en uitbreiding.

a. Vooraf heb je voldoende materialen bij de hand / voor het grijpen (tekenpapier/ potloden/ fotoboeken/

poëziebundels/ platenboeken/ liedboeken/ bijbel / paaskaars/ iconenboek/ kaartspelen/ e.d.) zorgvuldige opstelling van de ruimte (licht/ tafel?/ privé/ kleuren / aankleding) wat past bij mij wat past bij de andere persoon (cultuur & karakter & voorkeuren) niet te ingewikkeld voldoende maar niet te veel uitdaging & grensverleggend

b. Ontwerp & keuze- brengt het de ander in contact met het ‘ware verhaal’ & ware zelf & zijn in God & niet-verhaal &

diepere lagen & on-/onder-bewuste & binnenkant van het levensverhaal & verlangen & het diepere geheim

- is het verbindend- is het ontregelend voor het oppervlakte verhaal / de buitenkant / maakt ze los uit het bekende;

onconventioneel- breekt het het verhaal naar binnen en naar buiten open- breekt het duidingen open / nieuwe perspectieven / hetzelfde anders zien ; niet vastleggend- verbind het met God en het diepere zelf- de vorm <-> inhoud; matchen die met het verhaal- werkt het integrerend- brengt het een dialoog op gang; een ínnerlijk gesprek met God en zichzelf in de sfeer van IK-JIJ en

niet ik-het- beelden suggeren soms al de mogelijkheden- weekt het de ander los uit het conventionele

c. Tijdens de ‘creatieve’ interventie begin in een meditatieve & ontspannen sfeer & aandacht is het voorstel voldoende open en is er ruimte voor alternatieven & eigen inbreng let op wat het lichaam van de ander doet (stem / ogen / ademhaling / houding = diepere lagen) sluit aan bij de dynamiek / vitaliteit / ontwikkelingsniveau / keuze van de ander heeft overeenkomsten met de dynamiek van de Lectio: eerst waarnemen > raken > in gesprek

gaan met … > verstilling/ontvangen kortom wees alert waar het de ander raakt en verdiep dat; blijf er lang genoeg bij stil staan; laat

het zijn werk doen attent op waar God/Zelf aan bod komen; aandacht richten wekt , als het goed is , leven in zijn volheid = toets leg, indien nodig, verbindingen

d. Na afloop Integreren in het grote verhaal / niet kapot redeneren eventueel verdiepend huiswerk

II. Grote thema’s, kapstokken en metaforen

1. Levensloop; de as van het leven(geboorte & jeugd & volwassenheid & ouderdom & dood)

2. Existentiële thema’s(lijden & geluk / feest & rouw / blijdschap & verdriet / angst & verlangen / hoop & wanhoop)

3. Levensweg; Reizen & beweging & stilstand; reismetaforen / wandelen / pelgrimeren / labyrint

31

4. Balansmetaforen(autonomie & verbondenheid / zelf & ander / werk & privé

5. Groeimetaforen(groei & afbraak & blokkade & energie & fasen)

6. Transformatie en omvormingsmetaforen

7. Psychologische thema’s(karakter / denken & voelen & willen & handelen / relatie / emoties & stemmingen)

8. Ik-thema’s / identiteit

9. Verlangen & Bron thema’s

10. Queeste & Zoektocht(avontuur & vinden & gevecht om de zegen)

11. Landschap / Omgeving / Situatie metaforen(gevangen & ruimte & huis )

12. Paradoxen & ‘onverzoenlijke’ tegenstellingen(licht & donker / reeds & nog niet / angst & verlangen / dood = leven)

13. Tijd; verleden & heden & toekomst

14. God & het Heilige thema’s(sacrale elementen / epifanie / bijbelverhalen / bijbels thema’s zoals vergeving & verlossing & heil & verzoening) 15. Het kerkelijk jaar( Advent / Kerst / Lijdenstijd / vasten/ Pasen / Pinksteren / kekrelijke kleuren) 16. Liturgische symbolen, sacramenten en rituelen(zegen / doop / wierook / stilte / knielen / eucharistie / biecht / belijdenis / (zieken)zalving / sacrament der stervenden / buiging / reinigingsrituelen / overgangsrituelen / handoplegging)

17. ‘Bijbelse’ metaforen(schepping / uittocht / woestijn / intocht / pelgrimage / heilige plaats / water / vuur / reis / feestmaal / berg / ballingschap / stilte / reiniging / kruis / duisternis & licht)

Andere metaforen

18. Natuurmetaforen; dieren en planten en processen(water / lucht / zon / maan / vuur / steen / grond / hout / groei / seizoenen / rivier/ berg / woestijn / aarde / zee / wolken / regen / storm / wind / orkaan)

19. (T)huismetaforen(huis / thuis / kasteel / kamer /kelder)

20. Gezin en familie metaforen(vader / moeder / kind /

21. Ruimtelijke metaforen(veraf & dichtbij / hoog & laag / diep /

22. Narratieve metaforen; verhalen(plot & einde & actoren / anekdotes / chassidische vertellingen / koan / autobiografie)

23. Kleurmetaforen(licht & donker / zwart & wit / rood / blauw / geel / groen / paars / oranje / regenboog)

24. Lichaamsmetaforen( hand / hart / oog / oor / buik / maag / nieren / reuk / tast / voelen / denken / doen / staan / liggen / slapen / waken / dromen / voedsel)

32

Creatieve werkvormenwandelen spiritueel schilderen spiritueel tekenenTai Chi Muziek; religieus humorfilm & video (klassiek & pop & jazz) verassingenbloemschikken tuinieren kleienkaligrafie iconen schilderen foto’ssacrale dans kaartspellen attributenreis pelgrimage heilige plaatsenplaats en omgeving lichaamshoudingen: rituelen (voetwassing)architectonische ruimten (buigen, knielen, geuren, wierrook(kerken, .. ) liggen, ) devotiessymbolische handelingen proeven & eten aandachtsvormenliteratuur poëzie provocatieve interventiesvoice dialogue drama saunalicht kleuren lichaamsdelen:perspectief wisselingen stilte voet & hand & hoofd & arm &sacramenten sacrale elementen ogen & mond & buik & neussymbolen rituele handelingen

‘Mystagogisch’ ‘Magie’betekenis ontwikkeling vastleggenbeweging verstarrenverdiepen grijpenverbinden afstotenheiliging ‘opoffering’toewijding horigheidovergave afdwingenloslaten vastklampenzacht maken verhardenhelen isolerenvertrouwen bezwerenmogen moetenontvangen gebruikendialogisch symbiotischHet onderscheid wordt gemaakt door de context en de uitwerking van de symbolen op de spirituele ontwikkeling

Het creatieve & mystagogische heeft vaak iets te maken met het bewust gaan staan in de liminaliteit; die de kenmeken draagt van:= uit het ritme = derailleren= deconditioneren= ontidentificeren= open ruimte van mogelijkheden= crises= deconstructie= de open ruimte en beweging/dynamiek tussen taal/verwoording en primordiale ervaring= transitionele ruimte / spel= onconventioneel= vraagt om geduld en uithouden= kern is de bewustwording van ontregelende onvoorwaardelijke liefde

33

Bijlage C: Medewerkers bijeenkomst in de Spil over ‘wat is een retraite?’ (2005)

Dit is een weergave van wat er door een groep van ongeveer 20 mensen die actief betrokken zijn bij het organiseren en begeleiden van retraites werd geantwoord.

Waarom ga je? wat is de weg van God voor mij / terug naar de kern ++++ God / verdieping van mijn relatie / ontmoeting / overgave ++++++++++ Jezus + Geestelijke begeleiding / iemand die meedenkt & bidt + Rust+++++++++ / Stilte +++++ Inkeer /Tijd met mezelf / wat wil ik / tot mezelf komen ++++++ Wijsheid in bepaalde keuzes Viering / kapel +++ Gebed Ontmoeting met anderen +++ God & de ander & mezelf + Reflectie & Bezinning & verheldering +++ Nieuwe inzichten / verdieping / inspiratie / ervaringen / inhoud / Thema’s ++++++++ De ‘wereld’ loslaten / weg van de snelweg / uit de dagelijkse beslommeringen +++ Bemoediging / goed gevoel Goede maaltijd & glas wijn Ruimte ++ Natuur Niets

Wat zoeken mensen wat is mijn weg met God ++++ bewust worden van Gods aanwezigheid / nabijheid / tijd voor /ontmoeting met Jezus ++++++

++ geen doel / loslaten / overgave / je laten verassen + rust / stilte ++++++++ boeken / thema’s + samen eten & vieren & leren / ontmoeting +++ zichzelf +++ reflectie / aandacht voor het wezenlijke / helderheid+++ uit de sleur & werk & kinderen ++ hulp bij keuzes verdieping/vernieuwing van geloof + een moment in het nu midden in verleden & heden & toekomst: verbinden met de diepste

laag: God buitenkant en binnenkant van het leven met elkaar verbinden & de diepte; God

Belangrijk / aandachtspunten open retraite meer begeleiding / structuur evenwicht contact & alleen zijn & begeleiding + individueel ‘gesprek’ tussen zichzelf en het thema afwisseling en perspectief wisseling duidelijk doel gevaar van ‘stokpaardjes’ van de begeleider elke gast minimaal één individueel moment met de begeleider + afwisseling en rust in werkvormen ruim tijd voor werkvormen (niet afbreken!) ruimte om alleen te zijn (tijdens thema retraites) + niet te studieus de kapel! De retraitant centraal!; niet de groep / begeleider / thema / boek ++(zijn/haar innerlijk ‘proces’) Concreet / helder +

Werkvormen

Symbolen samen lezen tijd nemen voor alles

34

Individueel & samen Vrijheid Meditatie Brainstormen Evenwicht samen &

alleen Veiligheid Werk verbaal & nonverbaal inleiding muziek ++ vragen flexibiliteit

psalm schrijven + stiltes ++ lezing reflectie + zingen + werken met foto’s aandachtsoefeningen creatief ++ afwisseling (niet) schilderen dans /toneel / poëzie ‘eiland’ associatieve oefeningen aanraken

(meditatief) wandelen + (2 pers)++

dagorde iets sociaals doen natuur ++ sport Gebed ++ Gesprek ++++ Groepsgesprek +++ Film Samen eten / koffie + Alleen zijn de vieringen! +

Wat zoeken mensen er?

Als ik achteraf deze inbreng lees van de LEV bijeenkomst valt me de overlap met de inzichten uit de traditie en literatuur. We willen een echt retraitecentrum zijn. Een plek/moment waar hemel en aarde, God en mens elkaar zegenend ontmoeten.Als ik het in één volzin zou moeten zeggen:

Mensen zoeken een moment uit de dagelijkse bezigheden om God en zichzelf te zoeken. De rest is hulpmiddel voor dat bezig zijn met God en zichzelf.

35