17-12-2015

1

Regenwormen in grasland en hun

beschikbaarheid voor weidevogels

Jeroen OnrustTheunis Piersma

Han Olff

Eddy Wymenga

©Michel

Geven

Kruidenrijk Grasland Raaigras Monocultuur

• Meer regenwormen bij intensiever agrarisch gebruik

0

100

200

300

400

500

600

1 2 3

Re

ge

nw

orm

en

(a

an

tal/

m2

)

Intensief Extensief Reservaat

?

Beschikbaarheid!

17-12-2015

2

Regenwormen soortenLumbricus terrestris Lumbricus rubellus

Aporrectodea caliginosa

Lumbricus castaneusAllolobophora chlorotica

© Ricardo Atsma

©Lesley van Loo © Bert Ooms

© Hendrik van Kampen

Tastjagers Zichtjagers

Regenwormen in agrarisch grasland

Lumbricus terrestris Lumbricus rubellus Aporrectodea caliginosa

Lumbricus castaneus Aporrectodea rosea

Allolobophora chlorotica

‘rode’ wormen‘grijze’ wormen

Verdeling wormen groepen in graslanden:

Driekwart van regenwormen komt nooit aan oppervlak

76%

24%

grijze worm rode worm

© Lars Soerink

17-12-2015

3

76 %

12 %

24 %

84 %

4 %

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

bodem oppervlak

pe

rce

nta

ge

Verdeling wormen groepen

Voorkomen rode wormen in graslanden:

Meer rode wormen bij extensiever beheer

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

Intensief Extensief Reservaat

Rode Worm

Grijze Worm

DrijfmestRuige mest

Regenwormen & Mest

• Voorjaar 2014: Tijdstip uitrijden ruige mest en

regenwormen beschikbaarheid

• Murk Nijdam, Wommels

• 2 percelen:

– helft vroege bemesting: 1 februari

– helft late bemesting: 14 maart

A laat

A vroegB laat

B vroeg

Murk Nijdam

Wommels

A laat

A vroegB laat

B vroeg

A vroeg

A laatB vroeg

B laat

• Rûge dong 13 ton/ha

• Vroeg = 1 februari, Laat = 14 maart

17-12-2015

4

A vroeg

A laatB vroeg

B laat

vroeg = 1 februari, laat = 14 maart

Regenwormen & Mest

• Beschikbaarheid hoger zonder mest

• Regenwormen komen aan het oppervlak om

voedsel te verzamelen

regenwormen aan oppervlak zijn hongerig

Regenwormen & Bokashi

• Bokashi: gefermenteerd organisch materiaal

• Effect van Bokashi op regenwormen

– Klaas Oevering / Skriezekrite Idzegea

– Perceel met ruige mest vs. Bokashi

– Elk seizoen bemonsteren Bokashi:

• 10 ton stro / plantenresten / riet / ruige

stalmest

• 10 m3 drijfmest

• 60 kg Ostrea zeeschelpenkalk

• 60 kg Edasil kleimineralen

• 10 liter Microferm

• min. 6 weken luchtdicht afdekken

• Dichtheid regenwormen:

Regenwormen & Bokashi

17-12-2015

5

• Biomassa regenwormen:

Regenwormen & Bokashi Regenwormen & Bokashi

• Voorjaar 2015

• Regenwormen diepte:

– Bokashi, ruige mest, (nog) geen mest

– Regenwormen aantallen + biomassa op 5, 10, 15

en 20 cm diepte

• Regenwormen diepte:

– 80-90% van alle wormen in bovenste 10 cm

– geen verschil tussen bemesting

0

10

20

30

40

50

60

bokashi ruige mest geen mest

% R

eg

en

wo

rme

n B

iom

ass

a

5

10

15

20

Diepte (cm):

Regenwormen & Mest

Groei:

• 4 typen voedsel

• 2 soorten regenwormen (grijze en rode)

• Min. 8 wormen per voedsel

• Elke maand individuele worm wegen

Voedsel: C/N-ratio:

Drijfmest 9.1

Ruige mest 14.7

Bokashi 14.9

Strooisel NA

Regenwormen & Mest

• Grijze worm: in begin geen verschil, later afname met mest

• Minder afhankelijk van mest (‘bodemworm’)

• Rode worm: in begin Ruige mest en Bokashi hoger, later ook afname

• Mest met hoge C/N ratio beter (‘strooiselworm’)

• kwaliteitsverlies mest/grond

Grijze worm Rode worm

Drijfmest

Ruige mest

Bokashi

Strooisel

Drijfmest

Ruige mest

Bokashi

Strooisel

• Drijfmest:

– Meerdere keren per jaar geïnjecteerd

– Ondanks veel sterfte daarbij, toch veel (grijze) wormen

– Mest verder in verteringsproces, slecht voor rode wormen,

goed voor grijze wormen?

17-12-2015

6

• Wanneer stopt de wormen activiteit?

Regenwormen & Water

• Voorjaar 2015

• 9 reguliere graslanden: diep, gemiddeld of ondiep ontwaterd

• Wekelijks monitoring:

– Wormen activiteit

– Doordringbaarheid

– Bodemvocht

– Grondwaterstand

Regenwormen & Water

Regenwormen activiteit en ontwatering grasland

• Geen verschil tussen grondwaterstanden

< 30 cm

40-70 cm

> 100 cm

Regenwormen & Water

• Bodemopbouw /

structuur

– Capillaire werking

verstoort door

mestinjectie

– toplaag ‘los’ van

ondergrond

• Uitdroging bodem: regenwormen niet meer actief

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

0 10 20 30 40 50 60 70

Aa

nta

lW

orm

en

Vochtspanning (cb)

Bodemvocht & Regenwormen aan oppervlak

te nat te droog

Regenwormen & Water Regenwormen & Water

• Uitdroging bodem: doordringbaarheid bodem neemt af

Bodemweerstand

17-12-2015

7

• Uitdroging bodem:

– Regenwormen niet aan oppervlak: - zichtjager

– Bodem ondoordringbaar: - tastjager

• Zichtjagers kwetsbaarder?

Regenwormen & Water Regenwormen & Zichtjagers

• Zenderwerk: genoeg regenwormen voor

Goudplevieren

• Maar niet altijd…

0

2

4

6

8

10

12

14

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

16-sep 23-sep 30-sep 7-okt 14-okt 21-okt

Ne

ers

lag

(m

m)

Percentage gezenderde Goudplevieren in Skriezekrite Idzegea

• Kieviten broeden eerder in percelen met meer regenwormen

Högstedt, G. (1974) Ornis Scan. 5

Lengte vestigingsfase (dagen)

Re

ge

nw

orm

en

(lo

g g

/m2)

Regenwormen dichtheid (g/m2)

Du

ur

ve

stig

ing

sfa

se(d

ag

en

)

Grutto’s, Verhoeven et al. (2013)

• Geen kortere vestigingsfase in percelen met veel

regenwormen

• Regenwormen beschikbaarheid verschillend voor

tast- en zichtjagers

– Regenwormen eerder beperkend voor zichtjagers

– Geen problemen tastjagers zolang ze kunnen prikken

Regenwormen & Weidevogels

17-12-2015

8

Regenwormen & Weidevogels

• Veel regenwormen betekent niet meer nesten

Kieviten Baines (1990) Grutto’s Verhoeven et al. (2013)

Regenwormen dichtheid (g/m2)

Aa

nta

lne

ste

np

er

ha

1

2

3

4

5

6

Regenwormen dichtheid (aantal/m2)

Bro

ed

pa

ren

pe

r 1

0 h

a

• In broedgebied insecten belangrijker

• Klomp (1954): Kieviten broeden in

wormenarme weilanden

Regenwormen & Weidevogels

• Tastjagers moeten in de bodem kunnen

prikken

• Voor zichtjagers moeten regenwormen actief

zijn

Regenwormen & Weidevogels

vochtige bodem

vochtige bodem

• Wormen: grijs = in bodem, rood = aan oppervlak

• Beschikbaarheid is lager voor zichtjagers, omdat ze het vooral van

rode wormen moeten hebben

• Bemesting bepaald verhouding grijs:rood

• Drijfmest geeft meer wormen, maar minder rode wormen

• Water ontzettend belangrijk voor beschikbaarheid, activiteit

(zichtjagers) en doordringbaarheid (tastjagers)

• In broedperceel wormen minder belangrijk

Bedankt voor uw aandacht!