Cafeïne

Niels DijkhuizenAlex Guijt

Cafeïne

Niels DijkhuizenAlex Guijt

Katwijk aan zee

12-03-2014

Andreas College locatie Pieter Groen

Voorwoord

Dit profielwerkstuk is geschreven door Alex Guijt en Niels Dijkhuizen in het kader van onze opdracht dat wij in het laatste jaar van onze middelbare schooljaar moeten schrijven.

De enorme verscheidenheid aan voedingsmiddelen waarin zich cafeïne bevindt inspireerde ons om het profielwerkstuk over dit onderwerp te schrijven. Iedereen heeft ten slotte wel eens gehoord over cafeïne, maar veel mensen hebben daarentegen totaal geen idee welke effecten cafeïne allemaal kan hebben op het menselijk lichaam.

De vorm en inhoud van dit rapport zijn informatief. Het is een werkstuk dat alle onderwerpen rondom cafeïne aan het licht brengt. Ook bevat dit rapport een wetenschappelijk onderzoek waarin het effect van cafeïne op de hartslag van watervlooien wordt onderzocht.

Dit rapport is bestemd voor mensen die het interessant vinden om te weten wat cafeïne precies is en welke effecten dit allemaal kan hebben.

Ten slotte willen wij vermelden dat dit werkstuk mede tot stand is gekomen dankzij de suggesties, begeleiding en opbouwende kritiek van mede studenten en leraren. In het bijzonder willen wij mevrouw Quick - van Lockhorst bedanken voor haar goede begeleiding.

Inhoudsopgave

Onderwerp: Bladzijde:

Samenvatting 4

Verklarende woordenlijst 5

1. Inleiding 6

2. Wat zijn watervlooien 7 t/m 82.1 Voortplanting bij watervlooien 82.2 Watervlooien in de ecologie 8

3. Wat is cafeïne 93.1 De werking van cafeïne 9 t/m 103.2 Metabolisme 10

4. Kan cafeïne schadelijk voor je zijn4.1 Negatieve effecten 114.2 Positieve effecten 114.3 Spanning 114.4 Vergiftiging 124.5 Alcohol en cafeïne 124.6 Beweging 12

5. Conclusie 13

Literatuurlijst 14 t/m 15

BijlagenI. Tijdpad en afspraken PWS 16

4

Samenvatting

Dit werkstuk brengt alle onderwerpen rondom cafeïne aan het licht, met als doel mensen hier over te informeren. Ook behandelt dit werkstuk een wetenschappelijk onderzoek waarin de vraag 'Heeft cafeïne invloed op de hartslag van watervlooien' word onderzocht.

De achtereenvolgende hoofdstukken gaan in op een groot aantal voor cafeïne relevante aspecten, zoals:

Een literatuuronderzoek naar de door ons opgestelde deelvragen; Uitleg over ons wetenschappelijk onderzoek; Het uiteindelijke wetenschappelijke onderzoek naar onze hoofdvraag.

De conclusie is dat cafeïne een grote invloed heeft op de hartslag van watervlooien en naar mate de concentratie cafeïne groter wordt neemt de hartslag alleen maar hoger. Tijdens dit onderzoek hebben wij ook nog een hele hoge concentratie toegevoegd aan een watervlo waarna de hartslag zo hoog werd dat het hart stopte met kloppen. Dit benadrukt dus welke gevaren cafeïne allemaal kan hebben.

5

Verklarende woordenlijst

Woord: Verklaring:

Metabolisme Stofwisseling (Alle chemische processen die in organismen spelen.)

Shennong Keizer uit het oude Mongolië. Cofea Arabica Koffieplant. Facetogen Oog dat uit meerdere bolletjes bestaat. Alzheimer Ouderdomsziekte. Cortisol Hormoon dat gemaakt wordt in de bijnierschors uit

cholesterol.

6

1. Inleiding

Het profielwerkstuk van ons gaat over cafeïne. In dit werkstuk zullen wij alle effecten, resultaten, enz. over cafeïne aan het licht brengen. Het rapport begint met een literatuuronderzoek waarin we antwoord zullen geven op de volgende vragen: 'Wat zijn watervlooien', 'Wat is cafeïne' en 'kan cafeïne schadelijk voor mensen'. Hierna zal het rapport verdergaan met ons practicum onderzoek. Onze onderzoeksvraag die we in dit onderzoek zullen oplossen luidt 'Wat is de invloed van cafeïne op de hartslag van een watervlo, en is er een verband tussen de hoeveelheid cafeïne en de hartslag'? Het rapport eindigt met een conclusie op de hiervoor gestelde onderzoeksvraag. Hier zal een duidelijke conclusie gegeven worden waar ook de eventuele afwijkingen in staan gegeven.

7

2. Wat zijn watervlooien

Figuur 1. Anatomie van een watervlo.

Bron: http://biologiepagina.nl/Oefeningen/Watervlo/watervlo.htm

1. Hoofd. 6. Endeldarm. 11. Hart.2. Facetoog. 7. Staartstekel. 12. Verteringskanaal.3. Mond. 8. Embryo’s. 13. Antennespieren.4. Bladpoten. 9. Broedholte. 14. Hersenen.5. Anus. 10. Eicellen. 15. Antenne.

Watervlooien zijn kleine zoetwaterkreeftjes tot 0,5 centimeter groot, dit is afhankelijk van het soort. Watervlooien zijn geordend in:Het rijk van de dierenDe stam van de geleedpotigenDe klasse van de kreeftachtigenDe orde van de kreeftenDe familie van de watervlooienEr zijn onder de familie van de watervlooien, ongeveer nog 600 soorten.Je kan ze vinden over de hele wereld.Watervlooien bevatten twee paar antennen. Met het kleinere eerste paar antennen kunnen geur en smaak mee waar worden genomen. Het tweede (grotere) paar antennen

8

worden gebruikt door het diertje om zich te verplaatsen, dus om mee te zwemmen. De watervlooien bewegen op en neer door het water: met een slag/ slagen van hun tweede paar antennen bewegen ze omhoog, daarna zakken ze weer omlaag, tijdens deze leefgewoonte verzamelen de watervlooien hun voedsel. Het voedsel dat ze verzamelen zijn vooral bacteriën en eencellige algen. De diertjes krijgen het voedsel binnen door de bacteriën en de algen uit het water te filteren. Dit doen ze door het water met de poten onder het pantser te pompen. Op de poten zitten een soort "borstels" die als filter dienen en de Bacteriën en de algen opnemen.

Aan de rugzijde van watervlooien bevind zicht het hart. Het hart pompt het bloed in de lichaamsholten van de watervlo. Watervlooien hebben dus een open bloedvatenstelsel.

2.1 Voortplanting bij watervlooien

Watervlooien hebben een opvallende manier van voortplanting. Zij hebben de eigenschap om in een hele korte tijd tot ongelofelijk grote aantallen toe te kunnen nemen. Dit komt doordat watervlooien eieren kunnen ontwikkelen zonder dat er een mannetje aan te pas komt. In de eierstokken van de vrouwtjes watervlooien ontstaan uit de zogeheten moedercellen telkens vier eicellen. Drie van deze eicellen zuigt zij uit en gebruikt zij als voedsel, er blijft er dus maar één eicel over. Die ene eicel komt via een smal kanaal terecht in een holte aan de rugzijde van de watervlo, de broedholte. Een eicel dat zich in de broedholte bevind ontwikkeld zich in de zomer tot een volledig jonge watervlo, die de broedholte aan de achterzijde verlaat. Als de milieuomstandigheden gunstig zijn gaat de voortplanting op de hierboven beschreven manier. Dit zijn steeds vrouwtjes. Als de milieuomstandigheden minder goed zijn bijvoorbeeld in het najaar dan ontwikkelen er veel grotere eieren waarbij wel een mannetje aan te pas is gekomen. Dit zijn steeds mannetjes. Uit de doorzichtige eieren ontwikkelen vrouwtjes en uit de donkere eieren ontwikkelen mannetjes. Als de watervlooien zich nog in de eieren in de broedzak van het watervlovrouwtje bevinden hebben deze twee ogen. Als de larven groeien vergroeien deze twee ogen tot één oog. Dit oog bestaat uit meerdere kleine oogbolletjes (facetogen). Bij sommige soorten watervlooien zijn ook bijogen te zien.

2.2 Watervlooien in de ecologie

Voor vele jonge soorten vis zijn watervlooien een onmisbare bron voor voedsel. Hiernaast zijn ze een onmisbare voedselbron voor veel soorten salamanders, libellen, larven, etc. Ook zijn watervlooien erg belangrijk bij het schoon en helder houden van het water, want ze eten grote hoeveelheden algen en hebben daarmee een grote rol bij het voorkomen van algenbloei. De watervlooien zijn bovendien een indicatorsoort wanneer er blauwalgen voorkomen in het water. De watervlooien sterven door het vergif dat de blauwalgen uitscheiden. Als er te veel blauwalgen zijn, en de vergiftiging zich verder verspreid in de voedselketen, kunnen er ook slachtoffers vallen onder vissen en vogels. Verder kunnen ze gebruikt worden als indicator voor het zuurstofgehalte in het water. Wanneer het water zuurstofarmer wordt, zal de watervlo rood kleuren (Dit komt doordat de watervlo extra hemoglobine aan gaat maken en dit is goed te zien door hun open bloedsomloop). Bij een normaal zuurstofgehalte in het water zijn watervlooien kleurloos.

9

3. Wat is cafeïne

Cafeïne is een bittere alkaloïde(een plantenbase die stikstof bevat) die onder andere voor komt in cacaobonen, guarana, thee en koffiebonen. Het is te vinden in verschillende hoeveelheden in zaden, bladeren en fruiten van planten, waarin het werkt als een soort pesticide dat bepaalde soorten insecten verlamd of dood. Het word door mensen vooral gebruikt in aftreksels van het zaad van de koffieplant en de bladeren van de theestruik, en van vele soorten etenswaren die gemaakt zijn op basis van de kola noot. Daarnaast bevatten amfetaminepoeders vaak cafeïne , maar er wordt tevens ook regelmatig cafeïne aangetroffen in cocaïne poeders of xtc tabletten. Cafeïne behoort tot de drugs, doordat de stof invloed heeft op de alertheid.

Cafeïne zorgt in mensen voor stimulatie van het centrale zenuwstelsel, waardoor je alerter en minder slaperig bent. Het is 's werelds meest geconsumeerde psychoactieve middel (iets dat invloed heeft op de beleving of het gedrag van de gebruiker). In bijna alle landen in de wereld is het legaal en wordt het niet gereguleerd. Dranken die cafeïne bevatten, zoals thee, koffie, sommige frisdranken en energy dranken, zijn heel populair. In Noord Amerika drinkt bijna 90% van de volwassenen dagelijks koffie. De globale consumptie van cafeïne is geschat op 120,000 ton per jaar, waardoor het de meest populaire psychoactieve substantie is. Dit aantal staat ongeveer gelijk aan één drankje met cafeïne erin per persoon per dag.

3.1 De werking van cafeïne

Cafeïne wordt snel opgenomen in het bloed. Na inname is cafeïne al na 3 á 4 minuten in het bloed opgenomen. De stof stimuleert vele lichaamsfuncties. Het werkt vrijwel direct op de hersenen en stimuleert daar de afgifte van het stresshormoon adrenaline, je voelt hierdoor naar het gezegde: "de adrenaline door je lijf pompen".Adrenaline stimuleert tevens de afgifte van het neurotransmitter (een stof die werkt als overbrenger van de zenuwimpulsen in de zenuwstelsel) dopamine, die je hersenen stimuleren. Je gaat je hierdoor gelukkiger voelen, het heeft dus een soortgelijk effect als cocaïne en heroïne, maar dan in mindere maten.

Cafeïne lijkt veel op het neurotransmitter adenosine. Adenosine bindt aan een eigen receptor om verdere processen op gang te brengen. Cafeïne stimuleert niet de receptor voor adenosine, maar blokkeert deze juist voor adenosine. Adenosine zorgt in de hersenen voor een vertraagde hersenactiviteit, maar dit wordt teniet gedaan doordat de receptor voor adenosine word geblokkeerd. Doordat de werking van de stof adenosine wordt geblokkeerd door cafeïne zullen niet alleen de hersenen gestimuleerd worden, maar ook de nieren, maag en darmen. Iemand die cafeïne heeft gebruikt heeft zal dus sneller moeten plassen. Ook omdat er meer verteringssappen in maag worden geproduceerd en de darmen worden gestimuleerd zal er een versnelde spijsvertering ontstaan en dit werkt dus laxerend.

Hierdoor word het atleten en vliegtuigpassagiers aangeraden om cafeïne te vermijden om dehydratie te voorkomen. Die regeling maakt niet heel veel uit, want mensen die veel koffie drinken, drinken dat ook dagelijks. Mensen die regelmatig cafeïne binnenkrijgen ontwikkelen een tolerantie voor de productie van urine, en onderzoeken hebben doorgaans niet kunnen aantonen dat gewone consumptie van dranken met cafeïne sterk bijdragen aan dehydratatie, zelfs niet in atleten.

10

De reden waarom cafeïne niet als gevaarlijk beschouwd wordt, is dat de giftige hoeveelheid over 10 gram voor een gemiddelde volwassene is, een aantal dat veel hoger is dan het aantal dat te vinden is in consumptiemiddelen (ongeveer 500 milligram). Normaal gebruik heeft bijna geen gezondheidsrisico's, zelfs als het jaren lang door gaat. Het effect van cafeïne op het slaapgedrag kan erg variëren, want er zijn mensen die slapeloosheid krijgen van cafeïne inname, maar anderen hebben daar geen last van.

3.2 Metabolisme

De stofwisseling van cafeïne resulteert in drie primaire metabolieten(tussen of eindproducten van de stofwisseling, bijvoorbeeld glucose): paraxanthine (84%, verhoogt de vetverbranding), theobromine (12%, verwijdt de aders, en verhoogt de productie van urine) en theofylline(4%, zorgt voor ontspanning van de gladde spieren in de bronchiën).De cafeïne die in drankjes zit wordt geabsorbeerd door de dunne darm binnen 45 minuten van consumptie, waarna het wordt verdeeld over het hele lichaam. Het kan ook via de rectum worden opgenomen in de vorm van de zetpil. De tijd die het lichaam nodig heeft om de helft van het totale aantal cafeïne te verwijderen varieert tussen mensen, dat kan komen door de leeftijd, gezondheid van de lever, zwangerschap, medicijnen en het aantal enzymen dat de lever nodig heeft voor het afbreken van cafeïne. De halveringstijd is gemeten in gezonde volwassenen met een grootte variatie in resultaten, bij sommigen werd 4.9 uur gemeten, terwijl bij andere 6 uur gemeten werd. Zware rokers hebben een verminderde halveringstijd van 30 tot 50%. Orale voorbehoedsmiddelen kunnen het verdubbelen, en zwangerschap kan het nog meer verhogen, tot zelfs 15 uur. In pas geboren kinderen kan de halveringstijd van cafeïne meer dan 80 uur zijn, maar dat aantal gaat snel naar beneden als de leeftijd toeneemt. Het antidepressie middel fluvoxamine (van het merk Luvox) kan de halveringstijd met meer dan 10 keer zoveel doen toenemen, van 4,9 uur naar 56 uur.Elk van deze metabolieten wordt nog verder afgebroken, en daarna wordt het uitgescheden via de urine. Er kan ophoping van cafeïne optreden bij mensen met een ernstige leverziekte.

11

4. Kan cafeïne schadelijk voor je zijn

4.1 Negatieve effecten

Voor mensen die gewoonlijks nooit koffie drinken, kan cafeïne de bloeddruk verhogen, wat kan leiden tot beroertes en herseninfarcten, wat op zijn beurt weer zorgt voor een verhoogd risico op multi-infarct dementie. Cafeïne kan ook de controle over de fijne motoriek verminderen, waardoor je bijvoorbeeld schuddende handen krijgt. De afscheiding van cortisol (een hormoon dat gemaakt wordt in de bijnierschors uit cholesterol) kan ook toenemen. Cafeïne is ook verslavend, door de ontwenningsverschijnselen kan je hoofdpijn, vermoeidheid en een verminderde alertheid krijgen, en hoge doseringen (300 milligram of hoger) kunnen spanning opleveren. Ook wordt de risico op gehoorshallucinaties groter bij een hoge consumptie van cafeïne, en worden de botten bij de ruggenwervel sneller afgebroken bij vrouwen na de menopauze.

4.2 Positieve effecten

De bijwerkingen op lange termijn, bij een hoge consumptie van cafeïne, vermindert de kans op hart- en vaatziekten en diabetes. Onderzoek begint aan te tonen dat cafeïne het verminderen van het denkproces dat bij het verouderingsproces hoort minimaliseert, inclusief het risico op Alzheimer. Het aantal neurotransmitters, zoals dopamine en acetylcholine wordt verhoogt bij een hoge inname van cafeïne, en acetylochine wordt ook in verband gebracht met aandacht, concentratie, vermogen om te leren en het geheugen in de hersens, maar er is nog geen beslissend bewijs dat het effect heeft op het geheugen of het vermogen om te leren.Bij lage doseringen is er een duidelijke verbetering aan alertheid, en een vermindering van vermoeidheid te merken. Volgens onderzoek verhoogt het ook de werking van het metabolisme en kan het de kans op het ontwikkelen van kanker voorkomen. Cafeïne wordt ook geassocieerd met een verminderde kans op de ziekte van Parkinson, en inname van cafeïne word onderzocht voor gebruik als behandeling tegen de motorieke symptomen die optreden door de ziekte van Parkinson. Cafeïne kan ook de kans op het ontwikkelen van type 2 diabetes verlagen.Het kan ook het effect van de opname van sommige pijnstillers verbeteren in de maag en darmen, vooral voor patiënten met migraine en hoofdpijn medicijnen. In onderzoeken is aangetoond dat mensen die voor een lange periode in hun leven koffie gedronken hebben de grootste voordelen hadden.

4.3 Spanning

Er zijn onderzoeken die aantonen dat cafeïne negatieve en positieve effecten hebben op spanningskwalen. In grote hoeveelheden, meer dan 300 milligram, kan cafeïne spanning veroorzaken en verergeren. In matige doseringen kan het symptomen van depressie verlagen. In matige hoeveelheden heeft het geen effect op het geheugen, maar kan wel het denkproces verbeteren, vooral bij mensen die moe zijn, iets dat waarschijnlijk komt door het effect van cafeïne op alertheid. Het blijkt ook dat mensen die vaak zenuwachtig zijn gevoeliger zijn voor cafeïne. Het stoppen van de inname van cafeïne kan een grote hulp zijn voor het verminderen van spanning.

12

4.4 Vergiftiging

Er zijn meerdere klinische symptomen die voorkomen door cafeïne vergiftiging. De meeste ontstaan in het centrale zenuwstelsel en de bloedsomloop en kunnen voorkomen na opname van één gram cafeïne. Insomnie, buiten adem zijn, en opgewektheid dat kan leiden tot delirium (toestand waarin je in de war bent) kunnen voorkomen. Verwarring van de zintuiglijke waarnemingen, afscheiding van urine, tachycardie (hierbij klopt het hart meer dan 100 keer per minuut), extrasystole(de hart slaat een klopping over, waarna een extra krachtige klopping volgt), verhoogde ademhaling en overgeven als gevolg van krachtige maagirritaties kunnen ook voorkomen. Cafeïne vergiftiging is bijna nooit fataal, want het overgeven gebeurt al voordat dodelijke hoeveelheden cafeïne kan worden opgenomen. Een overdosis van cafeïne kan als gevolg hebben dat het centrale zenuwstelsel teveel stimulatie krijgt. Dit gebeurt alleen na inname van grote hoeveelheden cafeïne, ver over het aantal dat te vinden is in dranken en cafeïne tabletten (meer dan 400 tot 500 milligram per keer). De symptomen van een overdosis cafeïne zijn vergelijkbaar met die van andere stimulansen: het kan gaan om rusteloosheid, spanning, opwekking, slapeloosheid, blozen, toename van urine, onrust in de maag en darmen, hoge hartslag en irritatie. In hele grote overdosis hoeveelheden kan er zelfs depressie, manie, misstappen in de beoordeling, desoriëntatie en hallucinatie en rabdomyolyse (afbraak van dwarsgestreepte spieren) kan er ook door worden veroorzaakt.

4.5 Alcohol en cafeïne

Alcohol zorgt voor een vermindering in prestatie, terwijl cafeïne voor een verbetering zorgt. Als cafeïne en alcohol tegelijk worden ingenomen wordt het effect van cafeïne vermindert, terwijl het effect van alcohol niet verandert. Bijvoorbeeld, als je extra cafeïne toevoegt, wordt het bedwelmende effect van alcohol niet vermindert. Maar als je extra alcohol binnen krijgt worden de stimulatie effecten van cafeïne vermindert.

4.6 Beweging

Injecties van cafeïne voor het sporten laat niet blijken dat er ongunstige effecten zijn, zoals dehydratie of een slecht ionen evenwicht, en het heeft geen effect op het bewegen op korte termijn. Maar onderzoek toont wel aan dat 5 milligram per kilogram lichaamsgewicht cafeïne inname de mobilisatie van vrije vetzuren, wat het uithoudingsvermogen verbetert. Dit gebeurt alleen bij mensen die normaal gesproken dagelijks geen cafeïne binnen krijgen. Dit betekent dat als een persoon die 60 kilo weegt 300 mg cafeïne binnen krijgt voor het sporten, wat gelijk staat aan 3 koppen normale koffie, hij langer op hetzelfde niveau kan bewegen.

13

5. Conclusie

cafeïne heeft een grote invloed heeft op de hartslag van watervlooien en naar mate de concentratie cafeïne groter wordt neemt de hartslag alleen maar hoger. Tijdens dit onderzoek hebben wij ook nog een hele hoge concentratie toegevoegd aan een watervlo waarna de hartslag zo hoog werd dat het hart stopte met kloppen. Dit benadrukt dus welke gevaren cafeïne allemaal kan hebben.

14

Literatuurlijst

Mustefayeva, F (2013). Is Caffeine Bad for You? Geraadpleegd op 10 januari 2014, http://gamerfitnation.com/2013/05/is-caffeine-bad-for-you/ Unity (z.d.). Wat is Cafeïne. Geraadpleegd op 20 december 2013,http://www.unity.nl/drugs-abc/cafeinePreitaart (2009). Wat is Cafeïne? Geraadpleegd op 20 december 2013http://eten-en-drinken.infonu.nl/producten/35667-wat-is-het-effect-van-cafeine-op-de-mens.htmlBeesies.nl (z.d.) Geraadpleegd op 11 november 2013,http://www.beesies.nl/watervlo.htmWatervlooien.nl (z.d.). Watervlooien. Geraadpleegd op 11 november 2013, http://www.watervlooien.nlLeeuwenhoek, A van (2011). Watervlooien. Geraadpleegd op 11 November 2013, http://www.av-antonivanleeuwenhoek.nl/index.php/artikelen-algemeen/watervlooien-daphniaYmbakker (2013). Stimulerende middelen en de invloed op de slaap. Geraadpleegd op 10 januari 2014, http://mens-en-gezondheid.infonu.nl/lifestyle/111016-stimulerende-middelen-en-de-invloed-op-de-slaap.htmlGreenfacts.org (z.d.). Stimulerende middelen. Geraadpleegd op 23 december 2013. http://www.greenfacts.org/nl/begrippenlijst/pqrs/stimulerende-middelen.htmUnity (z.d.). Drugs-abc. Geraadpleegd op 23 december 2013, http://www.unity.nl/drugs-abcPuberenco.nl (z.d.). Stimulerende middelen. Geraadpleegd op 23 december 2013, http://docenten.puberenco.nl/veelgestelde-vragen/213/5497/Nl.drugfreeworld.org (z.d.). Stimulerende Middelen. Geraadpleegd op 23 december 2013, http://nl.drugfreeworld.org/drugfacts/prescription/stimulants.htmlStichting Voedingscentrum (z.d.). Cafeïne. Geraadpleegd op 20 december 2013, http://www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/cafeine.aspxFWS (z.d.). Cafeïne in frisdrank. Geraadpleegd op 6 januari 2013, http://www.frisdrank.nl/frisdranken/voeding-gezondheid/cafe-neBiologiepagina (z.d.). Anatomie watervlo. Geraadpleegd op 11 november 2013, http://biologiepagina.nl/Oefeningen/Watervlo/watervlo.htmKoffiethee.nl (z.d.). Koffie. Geraadpleegd op 20 december 2013,http://koffiethee.nlAzarius Kantoor (2014-02-05 2014-02-05 2014-02-052013). Cafeïne. Geraadpleegd op 20 december 2013, http://azarius.nl/encyclopedia/42/Cafe_ne/Sk.mysites (z.d.). Geschiedenis. Geraadpleegd op 12 december 2013, http://sk.mysites.nl/mypages/sk/398418.htmlChou, L. de (2013) Cafeïne. Geraadpleegd op 20 december 2013, http://plazilla.com/effecten-van-cafeaaneRobxead (z.d.). Wat is Cafeïne? Werking, effect en gebruik van cafeïne!

15

Geraadpleegd op 20 december 2013, http://2-weetjes.plazilla.com/wat-is-cafeaane-werking-effect-en-gebruik-van-cafeaaneBanks, M & McFadden, C & Atkinson, C, 1999, Koffie: Het complete handboek over koffie. Utrecht: Veltman Uitgevers: 1-106

16

Bijlagen

Tijdpad en afspraken PWS

Leerling 1: Alex Guijt Klas 5hE

Leerling 2: Niels Dijkhuizen Klas 5hE

Profielvak: Biologie Begeleider: QLB Meelezer: WAG

Titel PWS: Cafeïne

Datum Afspraken/Activiteit Advies Paraaf3 okt 2013 Bespreken onderwerp,

hoofdvraag, deelvragen, plan vanaanpak en voorlopige bronnenlijst

Leerlingen al met WAG gesproken. Opzet kort besproken.

QLB

31 okt 2013 Vorderingen bespreken en onderzoeksopdracht voorbereiden

Al bezig met praktisch deel. Maak een plan van aanpak.

QLB

aug – dec2013

Bespreken vorderingen van het onderzoek

Plan van aanpak meer uitwerken.

QLB

21 nov 2013 Inleveren 1e versie PWS QLB2 – 6 dec2013

Bespreken 1e versie Praktisch onderzoek uitbreiden. Alles meer uitwerken.

QLB

dec - jan2014

Aanbrengen verbeteringen,Schrijven 2de versie

Info PWS boekje goed gebruiken

QLB

6 feb 2014 Inleveren 2de versie in tweevoud +Kopie titelpagina bij mediatheek en In SOMtoday

4 mrt 2014 Presentatieavond5, 6, 7 mrt2014

Bespreken beoordeling

Dit formulier moet door je begeleider worden ingevuld en dient voorzien te zijn van zijn/haar parafen. Het formulier wordt opgenomen in het eindverslag.