PuurNatuur

NR. 58 (2) SEPTEMBER 2016Losse verkoop € 3,95

IVN RODEN

INSTITUUT VOOR NATUUREDUCATIE EN DUURZAAMHEID

INHOUD

COLOFON

Samenstelling bestuur Voorzitter: Cees Koelewijn

Secretaris: Immy Boonstra

Penningmeester: Felix van Dooren

Lid: Bert van der Pol

Redactieadres: A. Schweitzerplantsoen 50 9301 HC Roden

Emailadres: ivnroden@hetnet.nl

Website: www.ivn-roden.nl

Betaalrekeningen: NL57INGB0001726564 voor leden NL90INGB0001097507 voor donateurs t.n.v. IVN AFD RODEN Turfringen 52 9321 AZ Peize

050 5032955

Dtp: Wil van de Kamp www.mostert-vandekamp.nl

Oplage: 750 exemplaren

Kopij volgend PuurNatuurinleveren voor 31 december 2016

Voorwoord Cees Koelewijn

PuurNatuur-avondFelix van DoorenDe tuin van …

Bram NetelBijzonder in De Onlanden

Wim van BoekelFloralia

Immy BoonstraHoutsnippervreugde

Henk PrasNatuurschoonbos

Alle VeenstraAcanthus

Immy BoonstraBlinde passagiers

Bert van der Pol Strepen in het landschap

Harry HuismanVan de Milieuwerkgroep

Margriet van der PolOrchideeën

Cees Koelewijn Collateraldamage

Henk van den BrinkSlootjesdag

Jaap StuiverActiviteitenpagina

Werkgroepen

1

3

4

9

11

12

14

17

18

19

23

24

30

31

32

33PuurNatuur verschijnt tweemaal per jaar

Boeken

1

Voorwoord

Onze vlindertuin

Het was op initiatief van wijlen, oud-voorzitter André Vermeer dat de vlindertuin er is gekomen. Dat gebeurde na een bezoek aan de vlindertuin van de Natuurvereniging Zuidwolde waarvan Joop Verburg voorzitter is. Joop is bij velen van onze vereniging bekend en verzorgde eens een goedbezochte lezing voor ons over de vlinders van de Pyreneeën. André werd zo enthousiast van wat hij in Zuidwolde had gezien dat hij zeker wist dat er een vlindertuin in Roden moest komen.

Die kwam er dan ook, in 2001, en dat was op de oude locatie aan de Dwazziewegen. IVN Roden werd lid van de Volkstuinvereniging ’De Vrije Tijd Tuinders’ en huurde 4 are om de vlindertuin in te richten. Ook kwam er een informatiepaneel dat tegen kostprijs werd gemaakt (en gebracht) door Natuurmonumenten. Omdat er aan de Dwazziewegen al een fraaie bestaande groenstructuur bestond was er ook al een rijk insectenleven. Dat viel duidelijk op, want in het notitieboekje dat aan het infopaneel was bevestigd noteerden Paula en (wijlen)

Bob Portegies op een zonnige dag dat het er heerlijk toeven was en dat het gegons van insecten er niet van de lucht was. Nou scheelde het wel dat de Nederlandse Bijenhouders Vereniging afdeling Nietap (dit jaar bestaat ze al 110 jaar!) er een bijenstal had staan met meerdere kasten. Van die kant kwam er dus sowieso al veel bezoek, maar er vlogen veel meer insecten en, daar ging het vooral om, daaronder ook heel veel vlinders. Op een vaste dag in de week (toen nog op dinsdag) was een vaste club mensen actief in de tuin om de zaak een beetje ordentelijk te houden. Daar zat best veel werk in en dat is nog steeds het geval.

Nieuwe locatieBij de start wisten we al dat het verblijf aan de Dwazziewegen slechts van korte duur zou zijn, omdat het bestemmingsplan was gewijzigd in industrieterrein. Over de noodzaak ervan mag u zelf een oordeel vormen door er eens te kijken! Voor velen was het met pijn in het hart dat de zaak daar werd opgedoekt, en zoals wel vaker het geval is was de overgang in 2003 naar het terrein aan de Westeresch er één met wat aanvangsproblemen (drainage) die een jaar later al (bijna) waren opgelost.

Boeken

22

Brassavola - Foto: Wilma Reinhart

Cypripedium - Foto: Jen van Wijgaarden

En toen kwam ook het besef dat deze locatie beslist niet minder was dan die aan de Dwazziewegen. Het oogde in het begin wel kaal, maar het terrein is omgeven door houtwallen met prachtige oude zomereiken en rondom zijn sloten en waterpartijen gecreëerd om ongewenst bezoek te voorkomen. Inmiddels, 13 jaar later, ziet het er met de steeds grotere fruitbomen mooi uit met als middelpunt een kloek verenigingsgebouw (Trefpunt). Dat is mede op verzoek van onze vereniging, vanwege activiteiten (cursussen, vergaderingen e.d.), een stuk groter geworden dan eerst werd beoogd. Het heeft de gemeente (wij allen met elkaar dus) een flinke bom duiten gekost dat voorlopig nog niet is terugverdiend door de verkoop van kavels op het oude terrein.

EducatieOp het terrein aan de Westeresch (achter de brandweer) is een grotere vlindertuin ingericht (6 are) die door wat bosschages is gescheiden van de bijenstal. In feite vormt het één geheel. Met de bijenhouders is er dan ook een goed contact. In de vlindertuin zijn er allerlei zaken bijgekomen waaronder een nectarkroeg. Al met al werd het een zeer aantrekkelijk geheel om er educatieve activiteiten te ontplooien. Dat leidde tot een scholenproject dat mede werd georganiseerd door het Consulentschap IVN Drenthe (Simon Olbertijn). Vele tientallen klassen van talloze scholen in de gemeente Noordenveld hebben hier kennis gemaakt met de vlinderwereld en zaken eromheen. Ook de imkers en tuinders werkten mee aan dit project en vertelden de leerlingen waar zij mee bezig waren. Zo was er een mooie wisselwerking. Gaandeweg was er echter minder animo voor dit project, hetgeen mede kwam doordat een opvolger van Olbertijn de zaken anders regelde. Als educatieve vereniging willen we daarom de organisatie zelf in handen nemen, gewoon omdat we het belangrijk vinden dat kinderen in contact komen met de natuur

die ons omringt. Daarvoor is het wel nodig dat onze vlindertuin wordt onderhouden en dat wordt wel steeds meer een probleem.

Personele bezettingMomenteel is een ploeg van 8 mensen actief in de vlindertuin. In het voorjaar, zodra het weer het toelaat, heeft iedereen er zin in en wordt de tuin in gereedheid gebracht. ’s Zomers, wanneer er veel onderhoud nodig is, komt echter een kink in de kabel. Vanwege vakanties zijn veel mensen afwezig en is de groep eigenlijk te klein om het terrein goed te onderhouden. Daar komt bij dat na dit seizoen na vele jaren ’dienstverband’ Ties Tepper en Piet Kamstra er mee stoppen. Leeftijd en gezondheid spelen een rol en dat geldt wellicht ook voor anderen.

Grote kaardebol, in trek bij insecten

3

Er is binnen de groep al gepraat over hoe het verder moet, bijvoorbeeld door het onderhoud minder intensief te maken. Ook kan worden gedacht aan een iets kleinere tuin. Het is misschien ook nodig om een deel van de tuin een jaar met zwart plasticfolie af te dekken om van de Heermoes, Kweek en ’pispotjes’ af te komen. Dat scheelt ook weer werk. Maar ideaal is het niet en qua aanzicht wil je dat ook liever niet. Hoe dit moet worden opgelost wordt nog binnen de groep besproken. Hoe dan ook, het bestuur hecht er aan dat de vlindertuin voor educatieve doeleinden in stand wordt gehouden. Het zou toch erg jammer zijn dat we dit mooie plekje zouden moeten opgeven.

Tekst en foto’s:Cees Koelewijn, voorzitter

PuurNatuur lezing: Strepen in het Landschap

Op dinsdag 22 november geeft Harry Huisman bij ons een PuurNatuur-lezing over het ontstaan van de Hondsrug in Drenthe, met als titel: ‘Strepen in het landschap’. Door geologen zijn in het verleden verschillende hypothesen opgesteld over de wijze waarop de Hondsrug zou zijn ontstaan. Geen van die hypothesen leverde echter een sluitende verklaring voor de wordingsgeschiedenis van het Hondsrug-complex. Er bleven altijd onbeantwoorde vragen over, waardoor de waarschijnlijkheid van de betreffende hypothese twijfelachtig bleef. Mede door enkele omvangrijke en grootschalige graafwerkzaamheden van de afgelopen jaren is men nu tot een nieuwe hypothese gekomen, waarin vrijwel alle tot nu toe onverklaarbare geologische verschijnselen wel kunnen worden ingepast. Vandaar dat de subtitel van de lezing is: ‘De Hondsrug in een nieuw daglicht’.

Tijdens de lezing zal Harry Huisman aan de hand van een Power Point Presentatie uitvoerig ingaan op deze nieuwste inzichten. De lezing is juist zo interessant omdat de Hondsrug als geologisch fenomeen wereldwijd als uniek kan worden aangemerkt: nergens ter wereld is sprake van het ontstaan van een ook maar enigszins vergelijkbare geologische situatie. Zie voor meer informatie het achtergrond artikel van de hand van Harry Huisman ‘Strepen in het landschap’ (pagina 19).

Harry Huisman is als Conservator Geologie verbonden aan het Hunebedcentrum Borger. Tevens is hij Geologisch adviseur van Geopark de Hondsrug. Verder geniet Harry alom bekendheid als deskundige op gebied van ‘Zwerfstenen’ die hier in de Saale-ijstijd door het landijs zijn aangevoerd vanuit Scandinavië.

De PuurNatuur avond wordt gehouden op dinsdag 22 november in ‘De Deel’ aan Brink 2 te Roden. De aanvang is 19.30 uur.Kosten € 2,-- voor Leden en Donateurs, € 5,-- voor andere belangstellenden. Koffie en thee komen voor rekening van het IVN. Iedereen is van harte welkom!

Informatie: Felix van Dooren, contactpersoon PuurNatuur-avonden

Vrijwilligers gevraagdDoor het wegvallen van enkele mensen is er dringend behoefte ontstaan om de Vlindertuinwerkgroep te versterken.

Gedurende het seizoen worden telkens op woensdagochtend met een leuke gezellige

groep de werkzaamheden verricht. Mensen die met enige regelmaat hieraan willen

meewerken kunnen zich voor informatie wenden tot Ada van der Veer, telefoon: 050 50 20145.

De tuin van… Yteke de Jong en Rob de Meijer

We hebben telefonisch een afspraak gemaakt met Rob om op de laatste donderdag in mei ’s middags langs te komen. Er is mooi weer voorspeld en dus stappen we op de fiets omvanuit Roden via de Spijkerzoom het fietspad te volgen dat onder de oude NAM-locatie en de Golfbaan Holthuizen loopt. Dan komen we uit op de Weehorster-weg, vernoemd naar de hoeve Weehorst waar Rob en Yteke sinds 1999 wonen.

Nadat we de fietsbrug hebben gepasseerd stoppen we om alvast een foto van de oude hoeve uit 1873 te maken. Kennelijk zijn we gesignaleerd, want eerst komt Yte-ke aanlopen en iets later volgt Rob. ”Hebben jullie de ooievaars zien liggen” vraagt Yteke. Toen we de afspraak met Rob

De tuin van ...Yteke de Jong en Rob de Meijer

De bijenstal

We hebben telefonisch een afspraak gemaakt met Rob om op de laatste donderdag in mei ’s middags langs te komen. Er is mooi weer voorspeld en dus stappen we op de fi ets om vanuit Roden via de Spijkerzoom het fi etspad te volgen dat onder de oude NAM-locatie en de Golfbaan Holthuizen loopt. Dan komen we uit op de Weehorster-weg, vernoemd naar de hoeve Weehorst waar Rob en Yteke sinds 1999 wonen.

Nadat we de fi etsbrug hebben gepasseerd stoppen we om alvast een foto van de oude hoeve uit 1873 te maken. Kennelijk zijn we gesignaleerd, want eerst komt Yteke aanlopen en iets later volgt Rob. ”Hebben jullie de ooievaars zien liggen” vraagt Yteke. Toen we de afspraak met Rob maakten vertelde hij nog met trots vier jonge ooievaars op hun ooievaarsnest te hebben gezien, maar later kregen we al te horen dat het mis was gegaan als gevolg van erg slecht weer. Rob: ”Die ooievaars bekleden het nest met mos en ander zacht materiaal. Dat is lekker warm bij droog weer, maar na twee koude dagen met veel regen en een harde wind is het funest. De aankleding werkt als een spons en zo hoog op een paal verkleumen de jongen en leggen al gauw het loodje. Ook al omdat de ouders nauwelijks voedsel kunnen aanslepen en het bieden van beschutting niet goed lukt”.We lopen een eindje terug en zien drie plukplekken in het veld liggen, meer dan 100 meter bij het nest vandaan. Hoe ze daar zijn gekomen blijft gissen. Misschien zijn ze van het nest gevallen of door de ouders (dood) overboord gezet en daarna door een Vos meegenomen. Wij denken vooral aan een Havik die dichtbij in het Weehorsterbosje broedt. De plukresten zouden meer kunnen verklaren, maar daarvoor moeten we een eind omlopen en dus laten we het er maar bij zitten.

4

De Weehorst

Volop insectenleven

Akkerklokje

5

Afvoer maaiselNu we er toch staan wijst Rob ons op een plek in de berm: ”De gemeente is net langs geweest om het maaisel van ons af te voeren. We hebben de afspraak gemaakt dat ze dat één keer per jaar doen, omdat de wagen die de groene containers leegt hier niet kan keren. In de tussentijd deponeren wij hier het maaisel dat we niet zelf kunnen composteren”. Een beetje somber kijkt hij iets verderop naar de berm, want een jaar eerder stond daar nog de Grote ratelaar, die nu ontbreekt. Wij lopen het erf op waar Yteke, die ons was vooruitgegaan, uit de schuur komt en meldt dat de Kerkuil, die al jarenlang bij hen broedt, daar is te zien. Ze neemt gelijk afscheid van ons om naar haar huisartsenpraktijk te gaan die ze samen met Edith Steenhuisen aan de Westerbaan runt. Ze is weliswaar al pensioengerechtigd, we vragen niet naar haar leeftijd, maar heeft nog te veel plezier in haar werk om er mee te stoppen. Rob (1940) is emeritus hoogleraar nucleaire geofysica en was verbonden aan de Rijks Universiteit Groningen en de Technische Universiteit van Eindhoven. Hij is nog wel werkzaam aan de University of the Western Cape in Kaapstad. Daar is hij in de maanden oktober/november en februari/maart, een periode dat de tuin zijn aanwezigheid wel kan missen.

Tsjernobyl Rob verwierf landelijke bekendheid direct na het bekend worden van de kernramp in Tsjernobyl op 26 april 1986. Hij dook er bovenop en bewerkstelligde dat op het Kernfysisch Versneller Instituut in Groningen, waar hij werkzaam was, meetapparatuur werd geplaatst. Het leidde tot een dagelijkse column op de voorpagina van het Nieuwsblad van het Noorden (de voorloper van het DvhN) en in die periode heeft hij heel wat verontruste burgers te woord moeten staan. De overheid, waar één en ander werd gemeld, wilde eigenlijk niet dat er ruchtbaarheid aan werd gegeven, want anders zouden de burgers maar ongerust worden. Dat was onder minister Winsemius en de eigenlijke beweegreden van de overheid was dat het maar beter onder de pet kon worden gehouden om de export- en handelsbelangen niet te schaden. Ove-rigens was de uiteindelijke schade in Nederland verwaarloosbaar. Ook werd Rob bekend, samen met Wim van Westrenen, als auteur van het boek: “Hoe werkt de Aarde”. Hierin nemen de auteurs de lezers als ’terranauten après la lettre’ mee naar het middelpunt van de aarde. Zij weerlegden daarbij de theorie dat de Maan is gevormd uit de brokstukken na een botsing tussen de Aarde en de planeet Theia. Rob en Wim stellen dat je op de grens van mantel en kern

van de Aarde stuit op een gigantische natuurlijke kencentrale. Miljarden jaren geleden is een natuurlijke kernreactor ’superkritisch’ geworden en bij de enorme hitte die ontstond is een stuk van de Aarde weggeslagen als een kurk van een champagnefles, onze Maan. Rob haast zich erbij te zeggen dat deze situatie zich niet weer zal voordoen, althans niet op deze schaal.

HistorieNa deze inleiding wordt het tijd de tuin te verkennen. Dat wordt voorafgegaan door een stukje geschiedenis, want de Weehorst kent een rijke historie die veel verder teruggaat dan 1873. Daar wil Rob iets over vertellen en daartoe lopen we van het erf naar de Weehorsterweg:”Deze weg is pas medio vorige eeuw aangelegd. Daarvoor liep de weg via de Spijkerzoom en Holthuizen hiernaartoe en boog noordelijk om de hoeve heen en liep door naar de Scharenhulse Dijk. Voor 1873 stond de Weehorst aan de andere kant van de huidige weg en volgens mij was er al sprake van bewoning aan het eind van de 14e eeuw. Het is sowieso bekend dat de Weehorst in het begin van de 16e eeuw in het bezit was van de familie Van Ewsum. Zij hadden hier een pannen-, plavuizen en steenbakkerij. In die tijd was er ook een haventje voor de afvoer. Ook hout, toen belangrijk bouwmateriaal voor Groningen, uit het Lieverder Bosch werd via het Peizer Diep vervoerd. Dat

Sint-Janskruid

de vrij zeldzame Bruine daguil

6

bos strekte zich ten noorden en zuiden van Lieveren uit over wel 3 kilometer. Nu zie je er nog slechts de restanten van. Na de fam. Van Ewsum kwam hier ene Hindrick Eels (in 1677) wonen…”, waarna een serie namen van andere bewoners volgt, o.a. Jannes Krijthe en Hindericus Krijthe, wiens dochter in 1752 trouwde met Hinderikus Jan Winsingh die daarmee de helft van de Weehorst verwierf. In 1867 werd de Weehorst door Jannes Krijthe geveild en kwam het in bezit van Roelof Jans Douwes.”Deze man had zijn initialen aan een muur geschilderd en die vind je nog terug in de huidige hoeve, want na de sloop van de oude hoeve werd veel bouwmateriaal hergebruikt”.

De oude weg

Na deze geschiedenisles lopen we via een monumentale eikensingel langs het voorhuis en volgen het oude tracé van de weg. Die is goed zichtbaar,

want regelmatig wordt het gemaaid en bovendien is er een groene zoom die het markeert. Het laatste deel is van Staatsbosbeheer maar wordt ook gemaaid. Op het eind stuiten we op een hek waarachter het Oude Diep loopt. Rob had graag gezien dat deze gekanaliseerde beek weer in de oude staat was teruggebracht. Dat had gekund in het kader van het in 2010 afgeronde project ’Revitalisering Buitengebied Klunderveen’ wat als doel had de landschappelijke waarden van dit oude esdorpenlandschap voor de toekomst te behouden. Nu is het te hopen dat het onderdeel kan uitmaken van het hermeanderingproject Peizerdiep. Terwijl we daar staan houdt een kudde koeien ons in de gaten en gaat de stier pontificaal op een rivierduintje staan, kennelijk om even te laten zie wie de baas is. Deze zandkoppen vind je op meerdere plekken in het landschap terug. De Weehorst staat zelf op een horst, ontstaan tijdens de voorlaatste ijstijd, die duidelijk zichtbaar een paar meter boven het omliggende landschap uitsteekt. Deze horst, ingeklemd tussen het Peizerdiep en het Oude Diep, strekt zich over pakweg 850 meter uit.

Gescheiden waterafvoerMet het regenwater dat op de daken valt wordt voor een groot deel zorgvuldig omgegaan. Weliswaar wordt de helft dat op het dak valt van de schuur waar

de Kerkuil huist rechtstreeks in de tuin geloosd en van het voorhuis een deel op de sloot aan de noordkant van de hoeve. Het overige regenwater wordt via twee pijpen naar twee oude ingegraven drinktonnen voor koeien geleid. Die zijn natuurlijk gauw vol en als ze overlopen komt bij één het water in de tuin terecht bij een drassige slenk van waar het water inzijgt en naar een poel dichtbij gaat. Daarin domineren leuke planten als Gewone waterranonkel, Waterviolier en Watergentiaan. Onze aandacht gaat vooral naar uit naar deze slenk. Aan de rand ervan miegelt het van de orchideeën. Nu staat de Brede orchis er met tientallen exemplaren paars te schitteren. Rob adviseert om iets later nog eens terug te komen, want dan zijn er veel meer orchideeën te zien. Dat blijkt wanneer later werkelijk een paar duizend planten in bloei staan:

Gevlekte orchis, Gewone rietorchis, Gevlekte rietorchis en vele bastaarden. De tuin kleurt er roze van.

7

Foto: Arnold Pera

Ook valt naast de Wateraardbeien en Egelboterbloemen het grote aantal planten van de Grote wederik en de Grote Ratelaar op. Ze hebben zich hier spontaan gevestigd en hebben het duidelijk naar hun zin. Voor dit deel van de tuin geldt een stringent beleid. Als in de loop van augustus weinig meer over is van de orchideeën en de ratelaars wordt er gemaaid en na een tijdje afgevoerd. Eerst werd het maaien zelf gedaan, maar nu komt of Feringa van de Scharenhulse Dijk of Wieland langs, een melkveehouder wiens boerderij je rechts op het eind van Oosteinde vlak voor de verkeerslichten ziet staan. Zij komen hier met een tractor en is het klusje in een halfuurtje klaar.

Grote tuinJe kunt je voorstellen dat er werk wordt uitbesteed. De tuin bij de hoeve is alleen al een ha groot en aansluitend ligt er nog een ha grond, het stuk waar het ooievaarsnest is geplaatst. Daar gaan we even kijken en Rob showt ons de poel die in het kader van het Project Klunderveen is opgeschoond. Het waterpeil is er nu laag, maar in de winterperiode staat het een stuk hoger. Vooral Penningkruid valt op en verder zien we er onder meer Biezenknoppen, Gewone waterbies en Scherpe zegge. Bij het hek ernaartoe ligt een hoop maaisel dat als broeihoop voor de Ringslang moet dienen. Die hebben hier altijd gezeten en zelf hebben we ze waargenomen

achter het Sterrebos, maar dat is wel al een tijdje geleden. Toen Rob en Yteke hier kwamen wonen stond naast de hoeve een enorme stal die ze hebben afgebroken. Daardoor ontstond wel een groot gat van 60 tot 90 cm diepte dat is opgevuld met schone vruchtbare grond. Daarop is de groentetuin en boomgaard aangelegd. Voor de in-richting met beukenhagen, waardoor een kampjespatroon ontstond, was er subsidie omdat de hoeve niet langer de bestemming landbouw had. Rob meldt dat de groentetuin de afdeling van Yteke is, maar dat hij wel het zware (spit)werk doet. Van de stal zijn op één plek nog wel betonplaten blijven liggen waarop voornamelijk Gewoon haakmos groeit. We ontdekken er een plant, voor Rob nieuw, die zich hier kennelijk spontaan heeft gevestigd. Mijn partner Eline, zij is meer van de tuinplanten, ziet dat het een vetkruid is en vermoedt dat het hier om de Sedum aizoon ’Aurantiacum’ gaat. Vetkruid kan het lang zonder water volhouden en dus is zo’n betonplaat, net als rotsachtige plekken in de bergen waar veel sedumsoorten groeien, een geschikte groeiplek.

Veel kleurEind juli stappen we op een mooie zaterdagmiddag nog een keer op de fiets voor een afsluitend bezoekje. Er moeten nog een paar foto’s worden gemaakt, vandaar. Op het terras zitten Rob en Yteke ons al op te wachten

en drinken we eerst een kop thee. Plotseling veert Yteke op en schreeuwt, want ze ontwaart een haas in haar groentetuin. Die schrikt daar danig van en gaat er, hoe kan het anders, als een haas vandoor. Yteke: ”Dat beest heeft daar al behoorlijk wat weggevreten, onder andere de tuinbonen en doperwtjes. Er is wel gaas gespannen en de dichte beukenhaagjes moeten hem buiten houden, maar misschien zit er toch nog ergens een gaatje waardoor hij naar binnen glipt. Ik heb het momenteel behoorlijk druk en daardoor schieten de tuinwerkzaamheden er een beetje bij in. Ook hier bij het terras ben ik verantwoordelijk voor de verzorging van de planten. Na mijn werk is er ook nog een huishoudelijke taak, want ik ben degene die kookt. Dat doet Rob niet, ook niet als hij in Zuid-Afrika is, want daar verblijft hij dan bij een zus van mij en wordt er dus goed verzorgd. Verder heb ik ook nog behoorlijk wat werk van de boomgaard. Vorig jaar leverde dat 225 kilo fruit op, appels, peren, pruimen en kersen. Dat verwerk ik allemaal tot sap en maak er ook compote van”.

8

We maken nog even een rondje door de tuin en in de boomgaard ontdekken we een drassig plekje. Dat is volgens Rob een gevolg van een waterstroom (kwel) die daar goed waarneembaar is, maar een paar meter ernaast merk je er niets van. We lopen naar een deel van de tuin waar Leverbloempje staat en passeren bij het terras de felrood gekleurde Dipladenia (Neervenplant). In een border iets verder kun je niet om de al even fraaie Watsonia heen, een Zuid-Afrikaanse plant die tot de Lissenfamilie behoort.

Rob ontdekt bij een geplaatst stokje nog een paar aangevreten blaadjes van het Leverbloempje (Anemone hepaticus), zo genoemd omdat ze de vorm van een lever hebben. Hij vermoedt dat hij daar is gaan groeien uit zaad of wellicht een knolletje dat in een kluit van een uit Noorwegen meegenomen Slanke sleutelbloem zat. Die primula’s doen het er erg goed, evenals Gevlekt longkruid en de Wilde hyacint. In het voorjaar moet het een kleurig schouwspel zijn.

BewegenWe praten nog even na op het terras en met een huisarts in het gezelschap kun je verwachten dat het onderwerp gezondheid langskomt. De schijf van vijf bijvoorbeeld, maar het gaat vooral over bewegen. Tuinieren is natuurlijk goed voor je en ontspannend bovendien. In de tuin zagen we een kano liggen een bezigheid van Yteke. Rob vindt het maar niks, hij roeit liever. En lopen, dat vooral. Wekelijks loopt hij 3 keer een rondje van 10 km waarover hij pakweg een uur doet. Deze ochtend heeft Yteke meegelopen. Wij staan versteld, want 10 km per uur is best een behoorlijke snelheid. Zelf ga ik drie keer per week naar de sportschool in de Kanaalstraat en vind, hoewel 20 jaar jonger dan Rob, 8 km/u al heel wat en dan niet al te lang. Eline traint ook regelmatig, maar dan aangepast, want 5 jaar geleden verloor ze bij een ongeluk haar rechteronderbeen. Met een prothese is hardlopen voor haar sowieso niet goed mogelijk. Rob vertelt nog dat hij als 42-jarige de marathon van Amsterdam zelfs binnen de drie uur heeft gelopen. Een snelheid van wel 14 km/u dus! Hij vertelt ook dat hij tijdens zijn rondjes regelmatig geniale ideeën heeft, maar eenmaal thuis ze weer vergeten is. We vermoeden dat het de werking van endorfine is. Beiden zijn hoe dan ook erg fit en wonen, zoals Rob het zelf zegt, op een daalders plekje. Dat kun je wel zeggen. We zouden best met

hen willen ruilen, maar dan wel met gesloten beurzen.

Tekst en foto’s: Bram Netel

Daalders plekje

Watsonia

Heeft u ’een tuin met een verhaal’,groot of klein, dan kunt u dat melden bij deredactie via een email aan ivnroden@hetnet.nlof telefonisch, 050-5010740 en wellicht komtBram Netel daarna langs voor uw verhaal.

Bij de composthopen

9

Acanthus

Bijzonder in De Onlanden

Er ligt een dood vogeltje op de weg tussen Peize en Peizermade. Het ligt er blijkbaar nog niet lang, want het lijkje is nog niet plat gereden. Meteen spring ik van de fiets, want die vondst wil ik wel even van dicht-bij bekijken. Gelukkig is het nog vroeg en bovendien vakantietijd, dus lukt het om de weg op te lopen zonder meteen zelf plat gereden te worden. De vogel blijkt een Boerenzwaluw te zijn, een jong beest nog. De snavel heeft nog de zachte, gele hoeken en de staart is relatief kort. Het ongeluk moet voor dit dier vlak voor mijn komst toegeslagen hebben. Hij/zij is nog helemaal gaaf en warm en bewegelijk. Zonde, uiteraard, dat zo’n jonge vogel zo moet eindigen, maar het is helaas een realiteit in het vogelleven: dood door autogeweld. Het is bepaald niet de eerste vogel die ik van deze weg raap. Dat het een jonge zwaluw is, maakt het nog een beetje erger dan normaal. Zoveel plekken waar Boerenzwalu-wen broeden zijn er niet in De Onlanden. Waar zou dit beestje uit het ei gekropen zijn? In de schuur bij één van de boerderijen langs de weg? Of ergens onder een brug in De Onlanden? Veel keus aan broedlocaties is er tegenwoordig niet meer voor de zwaluwen. Een aantal boerderijen in De Onlanden waar vroeger nog flinke aantallen Boerenzwaluwen nestelden zijn verdwenen of zijn inmiddels niet meer aantrekkelijk als broedplek. De alternatieve broedplekken voor de zwaluwen, onder bruggen bijvoorbeeld, leveren meestal aan hooguit twee of drie paar zwaluwen plaats. De kans op predatie door een Wezel of Hermelijn is onder de bruggen erg groot en als de plek wel veilig is, blijkt er geen geschikt nest-materiaal aanwezig te zijn in de omgeving. Die veen-grond wil wel plakken als hij nog nat is, maar valt bij het opdrogen al snel weer uit elkaar. Heel frustrerend voor de ijverig bouwende Boerenzwaluw. Het aantal nesten dat tijdens de jaarlijkse broedvogelinventari-saties geteld wordt is meestal niet meer dan tien in de hele Onlanden. Er zullen heus wel wat nesten bij

boerderijen over het hoofd gezien worden, maar dan nog is het aantal broedende Boerenzwaluwen in De Onlanden erg laag. Uit eigen ervaring weet ik dat er in het gebied toch voedsel genoeg te halen valt, in de vorm van muggen en (steek)vliegen. Dat blijkt ook wel uit de duizenden zwaluwen, van alle soorten, die in de nazomer jagend boven het gebied te zien zijn. Wellicht moeten we de Boerenzwaluwen een beetje helpen bij de nestbouw, door leemplekken te maken op geschikte locaties of door kunstnesten op te han-gen. Bij de Huiszwaluw blijken die prefab nesten suc-cesvol, al duurt het vaak even voor de vogels de kans die wij ze aanbieden ook grijpen. De Huiszwaluwtil die twee jaar geleden door IVN Peize in het dorp ge-plaatst is, werd dit jaar voor het eerst gebruikt door vijf paar Huiszwaluwen. Voor Oeverzwaluwen is, door Het Groninger Landschap, een mooie nestwand ge-maakt in de Lettelberter Petten, maar de vogels heb-ben dit plekje nog niet gevonden. Je kunt je natuurlijk afvragen of we vogels op deze onnatuurlijke manier moeten helpen, maar in het geval van Boerenzwaluwen ben ik geneigd om die vraag met ja te beantwoorden.

Boerenzwaluwnest, voornamelijk gemaakt van plantenmateriaal. Niet erg stevig.

10

Landelijk is de Boerenzwaluw nog steeds herstellen-de van de grote klap die de broedvogelpopulatie aan het eind van de vorige eeuw kreeg doordat de stallen en boerderijen waar ze broedden steeds hygiënischer moesten worden. Zo verdwenen veel nestplekken en voedselbronnen voor de vogels. Ze kunnen dus wel een steuntje gebruiken bij het herstel. Het zijn bovendien mooie vogeltjes en ze doen nog nuttig werk ook, door

duizenden muggen op te eten en te voeren aan hun jon-gen. Overigens bleek de dode Boerenzwaluw die ik op-gepakt had twee luisvliegen te huisvesten. Die beestjes heb je liever niet over je heen lopen, zelfs al zijn ook die best bijzonder in De Onlanden.

Wim van Boekel, WetlandWachtLeekstermeergebied

Groep Boerenzwaluwen tijdens de voorjaarstrek in De Onlanden

11

Artisjok

11

Floralia

Van onze inventarisatiehokken is nog weinig nieuws te melden. Het Nieuwe Strepen Hok bij Huis ter Heide is klaar en de resultaten zijn inmiddels ingeleverd bij Flo-ron. Wel een leuke vondst daar, namelijk de Zevenster. Komt in onze contreien niet zoveel voor. Er heeft ooit een groeiplaats bestaan in het Mensingebos, maar ik weet niet of dat er nog is. De eerlijkheid gebiedt wel dat ik moet bekennen er al een poos niet echt naar gezocht te hebben! De twee andere hokken zijn nog ‘in bedrijf ’ en daar kan ik nog niet zoveel van zeggen.

Tijdens de vakantie in Oostenrijk kwamen we veel leuke dingen tegen, waaronder de Gelobde maanvaren. Gemakkelijk over het hoofd te zien zolang je het zoek-beeld niet voor ogen hebt, maar is dat wel het geval dan struikelde je er op sommige plekken over! Erg leuk din-getje, zoals op de foto te zien is. Het varentje staat op de Nederlandse Rode Lijst als kwetsbaar aangemerkt.Hier kan het gevonden worden in de duinen, aan ran-den van duinvalleien waar het natte gedeelte aan het droge grenst.De Gebogendriehoeksvaren zagen we ook heel veel, deze komt ook in Nederland voor, zei het zeldzamer.

Waar we hier alleen maar watertandend van kunnen dromen, vonden we op een bergweide behoorlijk mas-saal staan. Onze bloedeigen Wolverlei, oftewel Val-kruid!Het heet natuurlijk niet voor niks officieel Arnica mon-tana, want in de bergen vonden we het. Wil je de plant in ons land bewonderen dan heb je zo langzamerhand wel een heel sterke lantaarn nodig, alleen hier in onze onvolprezen provincie kom je ze nog wel tegen (wel weten waar je ze zoeken moet natuurlijk…). Op de Rode Lijst staat het als bedreigd en beschermd.Natuurlijk ontbraken daar in de bergen ook de primula’s en gentianen niet, en niet te vergeten, de vele soorten orchideeën!

Maar nu storten we ons weer op de Nederlandse flora, daar is ook veel in te beleven.Ga dus gerust eens mee met de werkgroep, waarbij je dat ‘werk’ best met een korreltje zout mag nemen…

Immy Boonstra, fl orawerkgroep

Gelobde maanvaren Gebogen driehoeksvaren Valkruid

12 12

Houtsnippers worden vaak als bodembedekking in tuinen en parken toegepast in de hoop dat het onkruid er onder verstikt. Eigenlijk ben ik een tegenstander van het maar lukraak toepassen en storten van houtsnippers, omdat het sterk bijdraagt aan de vermesting van de natuur. Vooral in kwetsbare natuurgebieden en schrale bermen waar verschraling het beheer zou moeten zijn, zijn houtsnippers not done.Er werd bij ons in de buurt een houtsnipperdepot gestort dat later in de vergetelheid raakte. Echter, “Elk nadeel heb z’n voordeel”, want snippers is afval en dient afgebroken te worden. Hiervoor zijn speciaal afvalafbrekers geschapen waartoe de schimmels behoren.In de korte tijd dat de snippers aanwezig zijn hebben zich al diverse soorten schimmels (paddenstoelen) gemanifesteerd, waaronder enkele zeer zeldzame en enkele fraaie en interessante soorten.Als eerste meldde zich de Geaderde leemhoed, een nu algemene soort die enkele jaren geleden mondiaal nog

Houtsnippervreugde en -verdriet

indrukwekkende Blauwplaatstropharia die ook wel gekweekt wordt voor de consumptie. Als laatste verrassing diende de uiterst zeldzame Bladhoopchampignon zich aan.Na de paddenstoelen zijn de brandnetels het volgende organisme in de successie. Nu zit natuurlijk niemand op een gewas als brandnetels te wachten, however …Brandnetel is een zeer voedzame plant met veel vitamine C, te eten als spinazie en/of brandnetelsoep en goed tegen jeugdpuistjes. Het is voor veel vlindersoorten de voedselplant en dient als zodanig niet overal rücksichtlos bestreden te worden. Laat in uw tuin altijd een brandnetelbosje staan en u kunt de volgende vlindersoorten verwachten: Landkaartje, Distelvlinder, Dagpauwoog, Atalanta, Kleine vos en de nachtvlinders: Brandnetelkapje, Brandnetelsnuituil, Bonte brandnetelmot, Gewone brandnetelmot.

Houtsnippers, pas er voor op en geniet er van. Henk Prasonbekend was. Waar komt een

mondiaal nieuwe soort vandaan en wat veroorzaakt het succes van deze soort? Deze soort is thermofiel, d.w.z. de sporen hebben hitte nodig om te kiemen. Door broei in verse hopen ontstaat de nodige warmte. Nog nooit had ik de Spikkelsteelveldridderzwam in het wild gezien tot het moment dat een doorgewinterde IVN-er deze fraaie zeldzame paddenstoel achteloos met zijn schoffeltje van de snipperpaden verwijderde. Op een gegeven moment waren de paden rood versierd door de Oranjerode stropharia, een soort die nog maar een paar decennia dank zij houtsnippers in ons land vertoeft. Verder zien we regelmatig het zeer algemene Hazenpootje, een obligate houtsnippervreter en de

12Oranjerode stropharia

13

Hazenpootje Blauwplaatstropharia

Bladhoopchampignon Brandnetelmot

1414

Natuurschoonweide en Middenpad

Op 15 maart 1924 wordt het op de kaart afgebeelde gebied van ongeveer 12 ha door de Vereniging Natuurschoon te Nietap aangekocht voor de som van ƒ 12.000. De tweede aankoop van de dan nog piepjonge vereniging. We concentreren ons nu op het deel aangegeven met ‘weiland’. Om de gedachten te bepalen: de voormalige hertenkamp, het weiland waarin de duiventoren staat en de ‘middenweg’. Samen ongeveer 3 ha. Voor 1924 was dit perceel beplant met hakhout. De op de kaart aangegeven hoofdingang was er niet.

Om het geheel te exploiteren wilde men een deel in cultuur brengen teneinde daarmee voldoende geld te verdienen om het overige als natuur te kunnen behouden. De bedoeling was om 3 ha bosgrond in grascultuur om te zetten.Er was contact geweest met het rijk, SBB, de Grontmij, de gemeente Roden en door den Heer Vroom, tuinarchitect te Haren was een plan gemaakt voor de inrichting en de nodige werkzaamheden.

De totale kosten voor het in cultuur brengen van plus minus 3 H.A. boschgrond, het aanleggen en verbeteren van wandelwegen en het verbeteren van een waterlossing is begroot op ƒ 2000,-. De werkzaamheden mogen uitgevoerd worden door werklooze arbeiders uit de gemeente Roden. Er wordt een subsidie op de werklonen gegeven van 40% tot een maximum van f 800,-. Voorwaarde is wel dat het loon niet hoger mag zijn dan 20 cent per uur en dat één en ander afgerond is voor 1 april 1924.

Het plan is uitgevoerd. Jammer genoeg zijn er geen foto’s van. Bedacht moet worden, dat dit alles met de schop en de kruiwagen is uitgevoerd!Interessant is om te kijken wat we van de werkzaamheden terug kunnen vinden.

ligt. Na het vertrek van de boswachter begin 2010 is de hertenkamp omgevormd in de zogenaamde Natuurschoonweide. In dit geval met Europese subsidie en grote machines. De greppels rondom zijn toen diep uitgesneden en aan het profiel is prachtig te zien hoe vlak onder het maaiveld zich een potkleilaag bevindt. Als je daar dus bomen plant, zullen die het zonder bijzondere maatregelen niet goed doen. Dat zou de reden kunnen zijn, waarom de bomen langs de Middenweg het moeilijk hebben. Hoe-wel, er staan er genoeg, die er goed uitzien. Mooi zo laten, zou ik zeggen.

De hoofdingang; van een parkeerplaats is nog geen sprake natuurlijk. Als we de zogenaamde waterlossing, eigenlijk het beekje “Zwarte Ryth”, oversteken, zien we links en rechts aan de oostkant een wal. Deze wal is in 1924 opgeworpen met grond die uit de waterlossing is gekomen en misschien ook wel grond van het weiland. Elk voorjaar is deze wal nu bedekt met een deken van bosanemonen. Doen ze het zo goed vanwege de potklei? Op de wal staan diverse bomen die er in 1924 geplant zijn. Deze bomen staan niet in het water en doen het in het algemeen heel goed.

De middenweg is later aangelegd om het gehele weiland in drie of vier delen te kunnen verdelen en verhuren en de percelen toegankelijk te maken. De bomen langs de middenweg zijn in de loop der tijd aangeplant. Pas na de oorlog werd het een laan die in de richting van de Meester Posthumabank loopt. Het is nooit de bedoeling geweest hier een laan met monumentale bomen van te maken.Na de oorlog is de hertenkamp verplaatst naar het deel van het weiland dat ten Noorden van de Middenweg

Links de Toutenburgsingel en rechts het Vagevuur15

16

In het Bedrijfsplan van 1928, opgesteld door Staats-boschbeheer staat hierover het volgende:

Om van den straatweg eene goede verbinding te verkrijgen met het achter het weiland gelegen gedeelte is het wenschelijk door de weide een weg aan te leggen zoals op de kaart is aangegeven. Deze weg behoort niet als laan aan beide zijden te worden beplant, maar langs den weg zouden eenige groepen boomen kunnen worden geplant ter verfraaiing van de omgeving. Deze groepen zouden kunnen bestaan uit goudesch, abeel, bruine beuk en eschdoornsoorten. Men behoudt daardoor een mooi uitzicht over de weide en de daaraan grenzende beplantingen.

Het middelste gedeelte van de noordelijke Natuurschoonweide wordt geregeld gemaaid. Rondom heeft zich een pitrusparadijs gevormd met hier en daar leuke bloemen. De opgeschoten boompjes belemmeren het wijde uitzicht en zullen daarom verwijderd moeten worden.

Over de inrichting van de zuidelijke Natuurschoonweide en de Middenweg wordt nog nagedacht. In overleg met Bestuur en leden van de Vereniging Natuurschoon

en de Bosgroep worden de nodige keuzes gemaakt. Intussen genieten we van de steeds weer verrassende natuur in het Natuurschoon en wensen we Bestuur en leden veel wijsheid en genoegen bij het beheer van dit unieke stukje Drenthe.

Nietap, 27 juli 2016Alle Veenstra - tekst en foto’s

17

Normaal gesproken heb ik het in PuurNatuur altijd over wilde planten, nu pak ik voor de verandering een keer een tuinplant bij de kladden. Ik vind het wel een hele mooie!

Het blad ervan is al in de Griekse oudheid gebruikt als motief op kapitelen van Korintische zuilen.De Griekse bouwmeester Callimachus (ook wel gespeld als Kallimachus) zag ooit op een graf van een kind uit Korinthe een mandje dat afgedekt was met een tegel.Een ondergrondse uitloper van de acanthus had zich bij het mandje omhoog geworsteld en zich om de tegel geslingerd. Dit inspireerde hem zo dat hij vanaf dat moment het acanthusblad als motief gebruikte om de kapitelen van de zuilen te versieren.Het blad is nog steeds een inspiratiebron voor kunstzinnige uitingen. Ook de Turkse Hagia Sofia (of Aya Sofia) is versierd met het acanthusbladmotief.

De plant behoort tot de berenklauwen en de bloeiwijze kan wel 130 cm hoog worden.Hij houdt van zon en/of halfschaduw en heeft wel een beetje ruimte nodig als het blad goed tot zijn recht wil komen.De grote bladeren lopen op de lobben uit in een scherpe stekel en ook de onderste schutbladen van de bloem zijn hiervan voorzien. De schutbladen hebben een mooie adering. Vanwege de stekels een beetje voorzichtig benaderen, al is het ook niet zó heftig hoor! De grote lipbloemen zijn wit en roze tot violetachtig gekleurd en zeer in trek bij hommels en bijen.De plant is dus niet alleen een lust voor het oog, ook onze insecten profiteren mee.Heet zoiets niet een win-win situatie…?

Immy Boonstra - tekst en foto’s

17

Acanthus

Boeken

18

Blinde passagiers

Er zijn van die momenten, dat je ineens geconfronteerd wordt met iets, dat naderhand zeer alledaags blijkt te zijn, maar dat je kennelijk altijd ontgaan is. Na een lekkere maaltijd, die afgesloten werd met een bakje yoghurt praatten we nog wat na. Het was een fraaie zomeravond en een nieuwsgierige huisvlieg landde in mijn dessertschaaltje om iets van de achtergebleven restjes te proberen. Ik bekeek het diertje, dat zijn snuit begerig in de yoghurt stak en zag tot mijn verbazing, dat hij een verstekeling aan boord had. Aan één van zijn poten zat een piepklein beestje, dat voorzien was van twee scharen, waarmee het zich aan de vliegenpoot vastklampte. Deze keer had ik wel mijn ca-mera bij de hand en de vlieg was zo vriendelijk netjes te blijven zitten en zich bereidwillig te laten fotograferen. De blinde passagier leek een beetje op een schorpioen of een krab en hij bleef rustig zitten waar hij zat. Even later vertrok de vlieg inclusief zijn verstekeling.De foto liet ik aan verschillende vrienden zien en er was slechts één, die wist wat voor beestje het was: een

boekenschorpioen. Ik had er nog nooit van gehoord en met mij de meeste van mijn bekenden evenmin. Toch betreft het een dier, dat in grote getale wereldwijd ver-spreid is en deel uitmaakt van een diergroep van zo’n drie-duizend soorten. Ook in de meeste van onze huizen is het een medebewoner, die echter op grandioze wijze aan onze aandacht weet te ontsnappen. De meeste zijn dan ook erg klein, meestal slechts enkele millimeters en onze boekenschorpioenen zijn ca. 2 mm. Zelfs onder biologen is het een dier, dat op slechts een geringe belangstelling kan rekenen.

De naam “boekenschorpioen” suggereert, dat we te maken hebben met een schorpioenachtige, maar dat is toch niet het geval. Door de scharen doet hij aan een schorpioen denken, maar het is een spinachtige en behoort tot de klasse van de Arachnida. Ook de naam van de orde, Pseudoschorpionida, waartoe deze dieren behoren, duidt op de gelijkenis met echte schorpioenen.

In onze streken treffen we binnenshuis eigenlijk alleen de Chelifercancroides en Lamprochernes nodosus aan. Het zijn met name de geslachtsrijpe wijfjes van de tweede soort, die zich naar nieuwe territoria verplaatsen

1919

door mee te liften met insecten, maar veel bas-taardschorpioenen liften met andere dieren mee. Op die manier verspreidt de soort zich over grote arealen. Dit meelift-fenomeen heet in de biologie foresis.

De pseudoschorpioenen of Bastaardschorpioenen zijn carnivoren, die op allerlei andere kleine beestjes prederen en niet erg kieskeurig zijn. Zo staat onder andere de huisstofmijt op het menu, maar ook andere mijten, springstaarten, kevertjes, larven. Het diertje heeft een plat lijfje, meestal bruin of geel van kleur en de twee scharen zijn meestal anders gekleurd. De Lamprochernes heeft opvallende geknobbelde scharen. De dieren leven in kleine hoekjes en spleetjes op allerlei plaatsen, zoals onder boomafval, onder stenen en binnenshuis onder meer in oude boeken waar hij zich met stofluis kan voeden. De scharen van de meeste pseudoschorpioenen bevatten een gif, waarmee de prooi verlamd wordt. Wij beschouwen de boekenschorpioen als een gewaardeerde huisgenoot. Zijn belangen en de onze lopen aardig parallel en ik gun hem graag zijn maaltje aan onverlaten, die mijn boeken bedreigen.

In de imkerswereld wordt hij ook met belangstelling bekeken en hoopt men, dat hij in staat is de Varroamijt effectief te bestrijden. Of dat werkelijk een bruikbare manier is, wordt nog zeer betwijfeld. In ieder geval is onze boekenschorpioen bescheiden en gaat stilletjes zijn gang en hem - of eigenlijk haar - zo nu en dan voorbij te zien vliegen als liftster aan een insect is een leuke belevenis.

Bert van der Pol - tekst en foto’s

Foto’s: Bert van der Pol: Lamprochernes nodosus aan de poot van een huisvlieg. Uitgesneden detail en originele foto. Foto Boekenschorpioen: ispotnature.org

Strepen in het landschapDe Hondsrug in een nieuw daglicht

Drenthe kent geen aansprekende heuvelgebieden zoals in Midden-Nederland, om van indrukwekkende rots-partijen nog maar te zwijgen. Valt in ons ogenschijnlijk overzichtelijke gebied dan niets te beleven? Zeker wel en ook nog meer dan men zo op het oog zou vermoeden.

De bodem onder onze voeten vormt een archief. Het is te lezen als een zeer oud boek, waar weliswaar bladzijden en zelfs hoofdstukken aan ontbreken, maar waaruit toch een geschiedenis valt te reconstrueren. Hierin spelen overstromingen door zeewater een rol. Ja, zeewater, ook in Drenthe. Maar het wordt pas spannend als we het verhaal lezen over gebeurtenissen waarin termen voorkomen als landijs, zwerfstenen, poolklimaat en woestijn. Met andere woorden: de directe ondergrond van Oost-Drenthe bestaat uit grondlagen die met ijstijden te maken hebben.

De ijstijdenJe kunt zeggen dat de voornaamste contouren in ons gebied veroorzaakt zijn door de gevolgen van een aantal koude klimaatperioden, die gemakshalve ijstijden worden genoemd. Voor ons gebied zijn dat er drie: De Elster-ijstijd, de Saale-ijstijd en de Weichsel-ijstijd.

Saale-ijstijd, ijsbedekking

Boeken

20

Tijdens de Elster-ijstijd (Elsterien), zo’n 350.000 jaar geleden bedekte Scandinavisch landijs vermoedelijk voor de eerste maal grote delen van Noord-Nederland en dat duizenden jaren achtereen. Bijzonder is dat we van deze Elster-ijstijd nergens afzettingen vinden die met een landijsbedekking in verband te brengen zijn, zoals keileem. Ook ontbreken stuwwallen. Wat uit deze periode op heel veel plaatsen in de bodem wel is achtergebleven zijn zeer dikke afzettingen van smeltwaterzand en dito klei. Beide vormen de Formatie van Peelo. Het zand uit deze formatie is vermoedelijk bij velen bekend. Het is het bekende zandbakzand, dat in droge toestand glinstert vanwege de talrijke kleine schubjes mica die erin zitten. Ook wordt dit zand onder meer gebruikt als ophoogzand om wegen aan te leggen en bouwputten van een werkvloer te voorzien. Dit zogenoemde Peelozand is op het Balloërveld bij Rolde overal aanwezig.

Berucht is de potklei uit de Formatie van Peelo. Met name in het gebied Peize, Lieveren, Roden, Leek en Roderwolde ligt deze ijstijdklei ondiep of zelfs aan de oppervlakte. De afzetting heeft zijn slechte naam te danken aan zijn ongunstige eigenschappen. Het is in de eerste plaats een zware klei, die vrijwel niet te bewerken is. Akkerbouw is niet of nauwelijks mogelijk. Ook is de waterdoorlaatbaarheid nihil. Het landschap in bovengenoemd gebied ligt daarom voornamelijk in gras. Elk najaar en winter is de bodem kletsnat door stagnerend regenwater.

De Saale-ijstijdDit is de ijstijd na die van het Elsterien. Deze Saale-ijstijd kondigde zijn komst aan door een geleidelijke daling van de gemiddelde jaartemperatuur. Deze Saale-ijstijd heeft voor het landschap in Noord- en Midden-Nederland

grote gevolgen gehad. Niet alleen is in heel Noord-Nederland een pakket gletsjerpuin (=keileem) afgezet, het landijs heeft ook in de al aanwezige bodemlagen stevig huisgehouden. We kunnen gerust stellen dat de voornaamste contouren van ons landschap in die tijd zijn ontstaan.

In Drenthe hoeven we maar te denken aan het Hondsrugcomplex met als belangrijkste heuvelrug de eigenlijke Hondsrug. Dit systeem van zandruggen en het ten oosten daarvan gelegen Hunzedal is in de allerlaatste fase van de vergletsjering in de Saale-ijstijd ontstaan. Naast de Hondsrug vinden we westelijk daarvan nog vier zandruggen, te weten de rug van Tynaarlo, de Rolderrug, De Zeijenrug en de rug van Norg. Deze laatste is in het landschap niet op te merken. Alleen uit luchtopnamen en uit het gezelschap zwerfstenen dat daar wordt aangetroffen valt op te maken dat de rug van Norg ook nog deel uitmaakt van het Hondsrugcomplex. De zandruggen lopen parallel aan elkaar in NNW-ZZO richting. Deze richting staat vrijwel haaks op de aanvoerrichting van het Scandinavische landijs. De zandruggen worden van elkaar gescheiden door smalle laagtes waarin zich de bekende beekdalen hebben ontwikkeld.

Smeltwatermeren in het Weserbergland hebben de Hondsrugijsstroom getriggered.

21

Duitsland. Zo’n ijsstroom is te beschouwen als een ‘rivier’ van ijs waarvan het ijs sneller stroomt dan het ijs aan weerszijden ervan. Hoe snel is sneller? Misschien enige kilometers per jaar?

De merkwaardige bewegingsrichting van het ijs is waarschijnlijk het gevolg van een combinatie van oorzaken. In het Noordzeegebied ten noorden van ons land bevond zich op het einde van de Saale-ijstijd een lobvormige massa landijs. Door onregelmatigheden in de massabalans van het ijs zijn in het randgebied afvoerpatronen van ijs ontstaan, die wellicht overeen komen met die vandaag de dag op West-Antarctica. Daar vervullen ijsstromen een zeer belangrijke functie in de afvoer van ijs naar zee. Ruim 90% van alle ijsafvoer op Antarctica wordt verzorgd door deze ijsstromen.

Het is te verwachten dat vergelijkbare ijsstromen ook in het randgebied van de Saale-ijskap aanwezig zijn geweest. Alleen is daar behalve bij de Hondsrug-ijsstroom niets van over gebleven. Deze ijsstromen draineren de ijsmassa stroomopwaarts. Wat vertakking en ontwikkeling betreft zijn ze te vergelijken met drainagepatronen van water.De Hondsrug-ijsstroom heeft de ondergrond in Groningen en Drenthe danig beïnvloed. Door de relatief snelle ijsbeweging ontstaat vanzelf in de bewegingsrichting van het ijs een soort wasbordreliëf van vlakke ruggen en ondiepe dalen. Hoe deze precies ontstaan is niet helemaal duidelijk, maar het heeft te maken met plaatselijke drukverschillen, waarbij uit de laagten materiaal is verplaatst richting hoogtes.

De Hondsrug-ijsstroom eindigde in het Münsterland, opzij van het Teutoburgerwoud. In het Weserbergland ontstonden in die tijd opeenhopingen van geweldige hoeveelheden ijssmeltwater, die niet konden afvloeien

Oostelijk van de Hondsrug ligt het brede Hunzedal. Het is een opvallende laagte waarin zich na de laatste ijstijd op grote schaal veen heeft ontwikkeld. Hoewel het Hunzedal door velen als een smeltwaterdal wordt gezien, is het in aanleg door glaciale uitschuring ontstaan. Het merkwaardig rechtlijnige verloop van de oostrand van de Hondsrug en de asymmetrische doorsnede van het Hunzedal maken dit meer dan waarschijnlijk. Brede smeltwaterrivieren met een vrijwel rechte oever van meer dan 70 km lang bestaan nergens op aarde. Wel is duidelijk dat het Hunzedal enige tijd heeft gefungeerd als smeltwaterafvoer voor de geweldige hoeveelheid ijssmeltwater dat afkomstig was van de smeltende landijskap.

De zandruggen van het Hondsrugcomplex met daartussen de smalle beekdalen hebben hun ontstaan te danken aan de stuwende en vooral de schurend-eroderende werking van het ijs in de laatste fase van de ijsbedekking. De NNW-ZZO richting impliceert een ijsbeweging die uit het Noordzeebekken in zuidoostelijke richting heeft bewogen. Onderzoek heeft aangetoond dat zich op het laatst van de vergletsering in de Saale-ijstijd een relatief smalle ijsstroom heeft ontwikkeld die zich langzaam uitwaaierend voortgezet heeft over Oost-Overijsel tot in het Münsterland in

IJsstroom op Antactica

22

en zich daarom ophoopten in grote smeltwatermeren. Deze meren hadden een inhoud van honderden kubieke kilometers aan smeltwater. Uit onderzoek is gebleken dat dit water via een paar overlopen in het Teutoburgerwoud in het veel lager gelegen Münsterland smeltwatermeer gestroomd is, waarin ook de Hondsrug-ijsstroom eindigde. Dit moeten enorme watervallen zijn geweest, te vergelijken met jokulhaups op IJsland, maar dan vele malen groter. Het gevolg was dat het waterniveau in het Münsterland-smeltwatermeer flink steeg, waardoor de rand van de Hondsrug-ijsstroom werd opgetild en afkalfde. Dit afkalvingsproces vormde de trekker die de versterkte aanvoer van landijs vanuit het Noordwesten op gang bracht en hield.

Het is bekend dat het overlopen van deze smeltwater-meren verschillende malen is gebeurd. Dit laatste heeft gevolgen gehad voor de snelheid van de Hondsrug-ijsstroom. Dit laatste wordt in verband gebracht met de dikte van de keileem in het Hondsruggebied, met name in het gebied Haren-Groningen, bij Gieten, Emmen en Klazienaveen. In Groningen is de gemiddelde dikte van de keileem 10 meter. Bij Gieten is deze minimaal

7 meter. Deze keileemdikten markeren episodes waarin het ijs stagneerde. Hierdoor kon gletsjerpuin zich ophopen. Vooral bij Gieten zijn hier aanwijzingen voor gevonden.Het landijs dat aan weerszijden van de Hondsrug-ijsstroom lag vormde in die tijd een enorme massa ‘dood’ ijs. De aanvoer stagneerde en de ijskap was in verval. Door het stijgen van de gemiddelde temperatuur op het einde van de Saale-ijstijd, verdween het landijs tenslotte uit ons land. Wat achterbleef was een volkomen desolaat keileemlandschap met hoogtes en laagtes met in Oost-Drenthe een systeem van ruggen en dalen, die aan de oostkant begrensd werd door een ca. 35 meter diep gletsjer/smeltwaterdal. Vanuit dit dal gezien moet de Hondsrugrand als een imposante muur aan de horizon zijn opgerezen. Wellicht qua reliëf te vergelijken met de Lemelerberg in Overijsel, maar dan over een lengte van zo’n 70 km.

Harry HuismanConservator Geologie Hunebedcentrum BorgerGeologisch adviseur Geopark de Hondsrug

Assenkeileem op Peelozand, rotonde N34 - Gieten (Dr.)

Zwerfblokken - Zuidlaren Emmenkeileem op smeltwaterzand ,Gieten (Dr.)

2323

Milieuwerkgroep

Van Margriet van der Pol, coördinator van de Milieuwerkgroep.

Verslag biologisch tuinieren woensdagavond 13 april 2016Lubbert Dijk heeft het stokje overgenomen van Gerard Borren. Met 15 deelnemers heerste er een prima en gemoedelijke sfeer. Met behulp van de power point van Gerard vertelde Lubbert over de biologische benadering van een groentetuin. Hij weet er erg veel van en hij beantwoordde de vragen dan ook zeer adequaat.Hij liet de aanwezigen duidelijk zien dat je (zonder spitten!! en zonder bestrijdingsmiddelen) nauwelijks last hoeft te hebben van onkruid.Bert van der Pol beheerde de elektronica en dat liep dan ook als een trein.Alle deelnemers gingen naar huis met een dit keer niet zo mooi gedrukt boekje. Bert heeft later iedereen een beter exemplaar per email toegestuurd.

Nacht van de NachtIn het kader van de jaarlijks terugkerende Nacht van de Nacht nodigt IVN Roden iedereen uit op zaterdag 29 oktober voor een nachtwandeling door het Mensingebos.Onder leiding van ervaren natuurgidsen kunnen deelnemers ongeveer 1 ½ uur lang luisteren naar nachtgeluiden en de geuren van de natuur ervaren. Na terugkomst van de wandelaars kan er, onder het genot van een kopje koffie, thee of limonade, geluisterd worden naar het sprookje “Toen Maan op vakantie ging”, verteld door Bert van der Pol.

Deelname is gratis voor leden, donateurs en kinderen tot 18 jaar. Niet-leden betalen € 2,50.Zaklampen zijn verboden.Tot ziens op zaterdag 29 oktober, Blakervelderhoeve,Norgerweg 17 Roden.Inloop vanaf 19.00 uur. Start wandeling 19.30 uur.

ComposteercursusIn samenwerking met de gemeente Noordenveld en het IVN Roden organiseert de werkgroep Milieu van het IVN Roden een composteercursus voor de burgers van Noordenveld. Composteren is een proces, waarbij allerlei organisch afval door bacteriën, schimmels en andere bodemorganismen wordt omgezet in een humusrijk, aardachtig product: compost.Compost is goed voor de tuin als bodemverbeteraar. Daarnaast is het een goede manier om aan afvalpreventie mee te werken. Zelf composteren is eigenlijk heel leuk om te doen. Je doet allerlei organisch afval op de composthoop en de wormen doen het werk voor je. Na verloop van tijd heb je gratis mooie, schone compost om in de borders of op het gazon te strooien. Natuurlijk mag niet alles op de composthoop en om dat te leren is deze cursus heel geschikt, want composteren moet je leren.Op woensdag 16 november 2016 van 19.30 uur tot 21.30 uur wordt de composteercursus gegeven, in het Clubgebouw van de Vrije Tijd Tuinders aan de Westeresch 18 te Roden (tegenover de Gamma). Zowel het omgaan met het compostvat als het zelf opzetten van een composthoop of -bak komen aan de orde. Aan deze cursus zijn voor u geen kosten verbonden. De koffie/thee is gratis!Opgave bij Margriet van der Pol, bereikbaar per e-mail: Margrietvander-pol@hotmail.com of per telefoon op 050-5034574.

24

venusschoentje wordt genoemd. Die naam ontleent de plant aan de vorm van de lip. In het Engels worden ze daarom slipperorchids genoemd. Mijn vrouw, en zij is beslist niet de enige, heeft niks met orchideeën, want het blad lijkt op prei, zegt ze. Wat ook meespeelt is dat je orchideeën bij zoveel mensen ziet staan. En vaak zijn het dan van die soorten die je bij de super koopt, waardoor ze de naam krijgen ’burgerlijke’ planten te zijn. Nou heeft mijn plant lichtgroen blad met donkergroen geblokte vlekken waardoor hij er zelfs nietbloeiend aantrekkelijk uitziet.

Vanwege de verzorging (en voor wat orchideeëngrond) ben ik bij ons lid Paula Portegies langs geweest om wat advies in te winnen. Zij heeft de vensterbank op het noorden vol staan met orchideeën en ook elders in haar woning aan de Postemastraat staan diverse plan-ten. Omdat constant zo’n beetje de helft van de planten in bloei staat vallen de ietwat saaie bladeren niet op. De bloemen zijn echte blikvangers en bij Paula zie je wel heel wat andere soorten dan die van in de super. Daaronder ook verschillende vrouwenschoentjes, zoals de Paphiopedilum primulinum. Deze schoonheid is inheems in Sumatra en naar het schijnt is het een ondersoort van de P. chamberlainianum. Moeilijke namen, maar een Nederlandse naam hebben beide niet.

Wilde orchideeënVanaf de tijd dat ik me interesseer voor de Nederlandse flora, al ruim 50 jaar, heb ik een fascinatie voor wilde (inheemse) orchideeën. Dat ontwikkelde zich na een kampeervakantie in 1964 op Schiermonnikoog. Daar ontdekte ik ergens langs de Prins Bernhardweg de Honingorchis, toen nog Herminium genoemd. Een nietig geelgroen plantje was het. Nog datzelfde jaar stuitte ik in een tweedehands boekenzaak in Groningen

Orchideeën

Graag mag ik af en toe bij mensen naar binnen gluren. Niet om te zien wat zich daar afspeelt, maar om te kijken wat er op de vensterbank staat. Opvallend vaak zie je orchideeën. Niet zo verwonderlijk, want (kamer)orchideeën zijn vaak rijkbloeiend en je hebt ze in allerlei kleuren en maten. Wat ook een rol speelt is dat ze relatief goedkoop zijn en zeer lang bloeien. Je hebt dus waar voor je geld. Koop je een bos bloemen, dan ben je al gauw € 5,-. tot € 10,-. kwijt en meestal kieper je ze na een week in de groene container. Voor hetzelfde geld koop je een orchidee, die vaak wel 3 maanden meegaat. En als hij is uitgebloeid hoef je hem niet weg te kieperen, maar kun je hem vaak al binnen een jaar weer in bloei trekken. Tel uit je winst!

Wij hebben thuis geen vensterbanken en dus weinig kamerplanten. Het zijn er slechts vijf en één ervan is een orchidee. Die kocht ik op 1 maart van dit jaar, toen Frans Reinhart voor ons een lezing over orchideeën verzorgde. Dat was een veredelde vorm (een cultuurvariëteit) van een vrouwenschoentje, die ook wel

Paphiopedilumprimulinum, een vrouwenschoentje

Foto: Cees Koelewijn

25

op het boek ’De orchideeën van Nederland’ uit 1944 van Dick Deinum en kocht het voor ƒ 4,50. In die tijd, en later, werd het geld waarover ik beschikte voornamelijk besteed aan de aanschaf van (natuur)boeken. In het boek las ik dat deze orchis toen nog door het leven ging als de Kleine orchis. Overigens is de huidige naam Ho-ningorchis (de Latijnse naam is Herminium monorchis) goed gekozen, omdat hij ietwat zoetig geurt. Na 1964 heb ik de Honingorchis zelden weer gezien. Bepaald niet verwonderlijk, want het is altijd al een zeer zeldzame soort geweest, die bovendien van steeds meer groeiplaatsen is verdwenen. Nu komt hij alleen nog voor bij IJmuiden, op Schiermonnikoog (in 8 km-hokken) en in de Lauwersmeerpolder. Vorig jaar waren we voor een inventarisatie met onze paddenstoelenwerkgroep in juli actief in het Lauwersmeer en bezochten er een veldje waarvan bekend was dat de Honingorchis daar ergens moest staan. Toen we daar toch waren wilden we er best even naar zoeken. Maar probeer hem dan maar eens te vinden. In de atlas ’De orchideeën van Nederland’ (Kreutz/Dekker) uit 2000 staat hij op een foto afgebeeld samen met de daar toch ook al niet zo grote Moeraswespenorchis (ca. 25 cm) en steekt daar met een hoogte van pakweg 10 cm maar schriel bij af. In de vrij dichte vegetatie was hij door zijn formaat en onopvallende kleuren nauwelijks te vinden.

TalrijkDe Moeraswespenorchis is met afstand de meest talrijke orchidee in het Lauwersmeergebied. En, in tegenstelling tot de Honingorchis, een fraaie verschijning is het ook, waarvoor je dan wel even door de knieën moet. Met vele duizenden zijn ze er op diverse plekken te bewonderen. Ze kunnen trouwens wel een keer zo hoog worden, tot een halve meter. Dat hangt van het milieu af. Hier is sprake van een schraal milieu, vandaar de geringe grootte. In een rijker milieu kunnen het dus forse planten

Honingorchis

Moeraswespenorchis

26

waaronder in de Hazematen. De afname in Nederland komt vooral door verlies aan geschikt habitat, heischra-le graslanden. Gek word je van de veelheid aan vormen en dan bastaardiseren ze ook nog eens. Er worden drie typen onderscheiden: de Gevlekte orchis, de Heide-orchis en de Tengere heideorchis. Niet hier, maar vooral op Terschelling komt de Gevlekte duinorchis voor, een kloeke ondersoort die ook op Ameland en Vlieland is gevonden. Buiten Nederland is hij alleen bekend uit Schotland. Elders in Europa komen nog talloze andere ondersoorten voor. Een vrij zeldzame soort, want kieskeurig, is de Vleeskleurige orchis. Hij is erg gevoelig voor ontwatering en verdwijnt dan snel. Nieuw voor mij is de Laatbloeiende vleeskleurige orchis, die gemiddeld twee weken later bloeit dan de Vleeskleurige orchis. Bij mijn weten is deze soort nog niet in onze omgeving gevonden. Wel is de Brede orchis een goede bekende die in de beekdalen percelen paars kan kleuren. Eerder werd deze orchis Meiorchis genoemd, afgeleid van de Latijnse naam Dactylorhiza majalis. Majalis betekent in mei bloeiend. Een stuk later, in juli, bloeit een grote zeldzaamheid ergens tussen Roden en Norg in een dennenbos: de Dennenorchis. Het is een nietig plantje en doordat slechts een klein percentage van de planten bloeit valt hij nauwelijks op.

26

worden. Minder talrijk, maar je ziet ze bijna overal, komt de rietorchis voor. Je onderscheidt twee soorten, de Gewone rietorchis met ongevlekte bladeren, een liptekening met fijne stipjes en de Gevlekte rietorchis met ringvormige vlekken op het blad en een liptekening met een patroon van fijne lijntjes. Beide komen ook in Roden e.o. voor. Tijdens de paddenstoeleninventarisatie kwamen we ook op een terrein waar de Bijenorchis was gezien. Die vonden we niet meer bloeiend, maar boswachter Jasper Schut (Inventarisaties & Monitoring) van Staatsbosbeheer meldde dat er dat jaar meer dan 100 bloeiende planten waren geteld. Daarbij was de variëteit aurita, een afwijkende vorm met een meer getekende lip. Je kunt wel stellen dat de Bijenorchis een warmteminnaar is die zich desalniettemin gaandeweg in heel Nederland heeft gevestigd… behalve in Drenthe. Maar Drenthe heeft dan ook het minste aantal zonne-uren, de meeste neerslag en de laagste gemiddelde temperatuur van Nederland. Op dit terrein zagen we ook nog de Duinwespenorchis, een soort die zijn hoofdverspreiding in Nederland heeft. Hij verschilt van de Brede wespenorchis door de gedrongen bouw, de relatief grote afstand tussen bladeren en bloeiwijze en de gegolfde rand van de enigszins gootvormige bladeren.

Roden en omgevingDe Brede wespenorchis, die een veelheid aan vormen kent, is de succesvolste orchidee van Nederland. Geen enkele andere soort komt op zoveel groeiplaatsen voor en het is dus niet verwonderlijk dat hij ook steeds meer in Roden en omgeving is te zien. Soms stuit je er per ongeluk op, zoals tijdens een inventarisatie van de Flora-werkgroep toen ik me even moest terugtrekken en een stuk of 8 fors uitgevallen planten ontdekte. Minder goed gaat het met de Gevlekte orchis, hoewel je in onze omge-ving nog best veel planten op diverse plekken kunt zien, Dennenorchis

Niet ver van de bekende groeiplaats werd dit jaar nog een andere, grotere, groeiplaats ontdekt, waar de planten iets eerder in bloei stonden en ze deden dat bovendien talrijker. Niet onbenoemd mag blijven de Grote keverorchis, een soort die ik kende van de Kleibos. Hier groeit hij niet meer, maar nog wel op een andere bekende groeiplaats in het Natuurschoonbos. Daar was ooit de Welriekende muggenorchis te bewonderen, maar dan hebben we het wel over vroeger.

Op vakantieTijdens onze vakanties naar het buitenland is er uiteraard altijd speciale aandacht voor orchideeën. Jaarlijks zoeken we een andere streek uit in diverse landen en hoewel er bepaalde soorten zijn die je bijna overal ziet zijn er steeds weer verrassingen, soorten die je nog niet eerder hebt gezien. In Zwitserland gold dat voor de Witte muggenorchis in het Lötschental, de Groene nachtorchis in het Gomstal, de Zwarte vanille-orchis in het Binntal. Kwaad werd ik toen ik zag dat in Blitzingen bij de aanleg van een hotel een grote groeiplek van de Aangebrande orchis werd weggevaagd door een bulldozer. Kwaad werd ik ook in de Drôme toen een ’dronken tor’ een enorme bos van de Gele vlierorchis plukte om die aan de vrouw van een vriend aan te bieden. Deze orchidee kan trouwens net zo goed licht- tot donkerrood zijn en ze groeien door elkaar heen. Tijdens onze eerste Franse vakantie in Reyrevignes (departement Lot) stond ik versteld van de Bokkenorchis. De bloemen van deze rijkbloeiende plant van wel een meter hoog hebben een enorm lange lip die alle kanten opkrult. Deze ook al warmte minnende soort kwam af en toe al voor in het zuiden van Nederland, maar is recent ook al op Terschelling gesignaleerd. Dit jaar bezochten we voor het eerst Oostenrijk en natuurlijk leverde dat weer veel fraais op. Bijvoorbeeld Koraalwortel vlak bij ons vakantiehuis in Längenfeld gelegen in het

Meeltor

27Groene nachtorchis

28

bloemenrijke Ötz-tal, die ik gek genoeg nog niet eerder zag. Het is net als het Vogelnestje een orchidee zonder bladgroen en is voor de voeding afhankelijk van andere organismen, schimmels en sparren, een leefwijze die epiparasitisch wordt genoemd. In Nederland is hij strikt beschermd, maar de laatste keer dat deze soort is gezien was in 1942 bij Bergen (N-H). Pech was er wel, want de foto’s die ik er van maakte bleken niet scherp te zijn. Het is dan ook een mini-orchideetje. Ook mini is de Kleine keverorchis die we bij Niederthai in de bergen vonden. In een milieu van mossen en wolfsklauwen valt hij niet op, maar eenmaal ontdekt hadden we een goed zoekbeeld en constateerden dat er langs een bergpad werkelijk vele honderden stonden. In het Tonckensbos bij Zuidvelde hebben ze ook gestaan en met de florawerkgroep zijn we samen met boswachter Johan van der Wal van Natuurmonumenten er naar wezen zoeken. Dat we hem niet vonden verbaast me nu niks, want zelfs als hij er had gestaan was het zeer de vraag geweest of we hem hadden ontdekt. Een andere orchidee waar we vele honderden van vonden,

28

Welriekende nachtorchis

Kleine keverorchis

Vanille-orchis

2929

waarschijnlijk waren het er zelfs duizenden, was de Welriekende nachtorchis. Bij Vent groeiden ze op natte plekken waar veel smeltwater terecht komt. In Nederland kom en kwam ik hem geregeld tegen, op de eilanden, het Bargerveen en in Noordwest-Overijssel, maar overal in geringe aantallen.

SpektakelHet meest spectaculair in Frankrijk was een bezoek aan het Plateau de Mende met uitzicht op L’aerodrome Mende waar in 1995 een etappe eindigde die tot grote vreugde van alles wat Frans was werd gewonnen door Laurent Jalabert, door de Fransen liefkozend Jaja genoemd. Groot feest was het (toen wel), want het was op de nationale feestdag, quartorze juillet. Wij waren er een jaar eerder en ontdekten op dat plateau maar liefst 23 verschillende soorten orchideeën. Een opvallende verschijning was de Paarse aspergeorchis, een forse

plant van gemiddeld 60 à 80 cm groot met grote bloemen. Een plant die ik graag in mijn tuin zou willen hebben, ware het niet dat ze daar zouden verkommeren. Een boswachter in het Drentsche Aa-gebied vertelde me eens dat hij bij een boer de Vleeskleurige orchis in de tuin zag staan. Desgevraagd gaf hij toe dat hij ze had uitgestoken. ”Maar dat is gedoemd te mislukken, volgend jaar zie je niets meer terug” zei de boswachter. ”Nou, dan haal ik toch gewoon een paar nieuwe”, was het antwoord.Alle orchideeën, behalve de Brede wespenorchis (en Duinwespenorchis), zijn wettelijk beschermd. Bij bepaalde projecten kan dat best hinderlijk zijn en daarom is er een plan om de wet zo te veranderen dat de meeste vogelvrij worden verklaard. Daarover wellicht een volgende keer.

Cees Koelewijn - tekst en foto’s

Een februarimorgen. Er zit een groep van zo’n vijftien kramsvogels in de tuin. Altijd leuk om te zien, maar ik besteed er niet te veel aandacht aan, want ik moet aan het werk. Daarvoor begeef ik me naar mijn werkkamer boven. Als ik een tijd bezig ben achter mijn pc, hoor ik beneden een doffe bons, alsof er iets zwaars tegen een van de ramen van de woonkamer botst. Ik ga naar beneden en zie op twee meter van een raam een zieltogende kramsvogel in de tuin liggen. Een paar meter naar links zit een tweede kramsvogel onbeweeglijk en versuft voor zich uit te staren. Dan komt ook de oorzaak in beeld: een sperwer zit onder onze veldesdoornhaag aan kramsvogel nummer drie te plukken. Het is een intens gekleurd volwassen sperwermannetje met een rode keel, een bijna blauwe bovenzijde en feloranje ogen. Een ervaren jager! De toedracht is duidelijk: sperwerman voert verrassingsaanval uit, kramsvogels stuiven in blinde paniek weg, één wordt gegrepen en twee knallen tegen het raam.Terwijl kramsvogel één zijn laatste adem uitblaast en de sperwer onverdroten verder plukt aan nummer drie,

30

Collateral damage

blijft kramsvogel twee star en roerloos zitten. Na meer dan een half uur vertoont hij enige tekenen van leven: hij beweegt z’n kopje wat en verschuift een centimeter. De sperwer heeft z’n maaltje inmiddels op en gaat er vandoor. Weer ruim een half uur later vertrekken mijn vrouw en ik met de auto. Om bij de auto te komen moeten we door het blikveld van de kramsvogel. Die ziet zowaar kans om met een sprongetje de haag te bereiken, waar hij vervolgens weer stil blijft zitten. Als we terugkomen zal hij wel weggevlogen zijn, denk ik. Naar mijn ervaring zijn er bij dit soort botsingen twee mogelijkheden: of de vogel overlijdt ter plekke, of hij vliegt na enige tijd weg, op het oog volledig hersteld.Maar als we uren later thuiskomen zit de kramsvogel nog op exact dezelfde plek in de haag. Een poosje later blijkt hij alsnog verdwenen. Kennelijk toch nog weggevlogen, al hebben we het moment suprême gemist. Maar of het met deze vogel echt weer helemaal goed komt…

Henk van den Brink

Sperwer-man (Pia Zomer)Kramsvogel (Bertus van der Velde)Sperwer-man (Pia Zomer)

3131

Slootjesdag

Op zaterdag 11 juni hield het IVN Roden aan de Hulst weer een slootjes(mid)dag. Hoewel het weer tegen regen aan zat, hielden we het toch keurig droog.

Twaalf kinderen met minstens zo veel (groot)ouders deden mee. Daarvan had ongeveer de helft zich opgegeven. Maar iedereen was welkom. Opvallend was dat de kinderen dit jaar gemiddeld wat jonger waren dan vorig jaar. Herman de Heer had zijn schepnetjes weer klaar gelegd, de aquaria gevuld met water en de microscoop scherp gesteld. Vol verwachting klopte ons hart: welke geheimen zou de sloot dit jaar aan ons prijs geven. En ze waren er allemaal weer: de bloedzuigers, de slakken, visjes, insectenlarven, kikkervisjes en kevertjes, hoewel die laatste steeds zeldzamer worden.

En we vingen prachtige salamanders. Hartverwarmend is altijd het enthousiasme van de kinderen, vooral als ze wat bijzonders opvissen. Leuk is ook dat de ouders, aangestoken door hun kinderen, steeds fanatieker gaan zoeken. En Herman bracht trouw alle vangsten op naam. Ten slotte ging iedereen weer naar huis, voor-zien van een diploma, een button en een zoekkaart.

Ik blijf de indruk houden dat er meer kinderen aanwezig zouden zijn geweest als de slootjesdag maar wat beter bekend zou zijn geweest in Roden. Misschien vinden we hier nog eens een oplossing voor.

Jaap Stuiver, Jeugdwerkgroep

32

Activiteitenpagina

Zaterdag 17 septemberRondje Lauwersmeer met de VogelwerkgroepVertrek 9.00 uur vanaf De Brink te Roden.

Zondag 16 oktoberPaddenstoelenwandeling door het Mensingebos.Start 10.00 uur vanaf de parkeerplaats aan de Norgerweg te Roden, t.o. de voetbalvelden.

Zaterdag 22 oktoberRondje Lauwersmeer met de VogelwerkgroepVertrek 9.00 uur vanaf De Brink te Roden.

Zaterdag 29 oktoberNacht van de NachtStart wandeling 19.30 uur vanaf de Blakervelderhoeve, Norgerweg 17 te Roden. Inloop vanaf 19.00 uur.

Zaterdag 5 novemberLandelijke Natuurwerkdag.Zie de berichten in de plaatselijke weekbladen

Woensdag 16 novemberComposteercursusAanvang 19.30 uur in het clubgebouw van de Vrije Tijd Tuinders aan de Westeresch 18 te Roden (tegenover de Gamma).

Zaterdag 19 novemberRondje Lauwersmeer met de VogelwerkgroepVertrek 9.00 uur vanaf De Brink te Roden.

Dinsdag 22 november PuurNatuur lezing: Strepen door het landschap (zie elders in dit blad).Aanvang: 19.30 uur in De Deel op de Brink 2 te Roden.

Elke vrijdag vanaf eind augustus tot half december is de Paddestoelenwerkgroep Roden op pad. Zie agenda en startplaats op de website: www.ivn-roden.nl/paddo-agenda.Info: Cees Koelewijn, tel: 050 5010740

CONTACTEN

www.dekrant.info.nl

WerkgroepFlora Immy Boonstra

050 5015577

GidsenImmy Boonstra

050 5015577

Milieu Margriet van der Pol

050-5034574

Paddenstoelen Cees Koelewijn

050 5010740

PuurNatuur, redactie Jannie Mulder

050 5010740

Planologie Henk van Zon

0592 656337

Vlinders en libellen Minko van der Veen

050 5015520

Vlindertuin Ties Tepper

050 5018524

Vogels Jannie Mulder

050 5010740

Website Jannie Mulder

050 5010740

Informatie over:Amfi bieën en reptielen Cees Koelewijn

050 5010740

Jeugd Jaap Stuiver

050 5270720

Kerk- en steenuilen Koen Vogt

050 5014559

Natuurwerkdag Ed Nijhof

050 5019686

PuurNatuur-avonden Felix van Dooren

050 5032955

Wetlandwacht-Leekstermeer Wim van Boekel

050 5567406

Secretariaat:Zijpendaal 86 9301 WH Roden

050 5015577