07:05:1945: verslag

07:05:1945:inleidingOp 17 mei verscheen een door Sjoerd Bakker ingezonden brief in het Pa- rool. De tekst bestond uit slechts 87 woorden en was een toonbeeld van helderheid en compactheid. Bakker’s vader Popke was een van de slachtoffers van de schietpartij op 7 mei 1945. De brief raakte mij, want hij beschreef 07:05:1945: als de aanleiding om, 68 jaar na dato, eindelijk te praten over een van de aangrijpendste gebeurtenissen in zijn leven: het verlies van zijn vader.

Vito Acconci beschrijft het effect van kunst in de publieke ruimte als een moment waarin in het voorbijgaan iets zichtbaar is vanuit de ooghoe- ken, een subtiele aanwezigheid die niet direct valt te duiden, maar noch- tans een weerslag heeft op de status quo van de plek. Los van wat dit betekent voor de latere projecten van Acconci heeft zijn uitspraak mij al- tijd beziggehouden. Ik interpreteer zijn uitspraak als een poging om de gradaties van aanwezigheid te duiden: welk verhaal wordt opgeroepen, en met welke middelen kan dit verhaal worden verbonden met de plek?Het verhaal dat ik met 07:05:1945: heb willen vertellen is verbonden met het laatste grote bloedbad op Nederlandse bodem. Wat toen plaats- vond is monumentaal, ingrijpend en uiterst beladen. Velen kennen de gebeurtenis, maar velen ook niet. ‘7 mei 1945’ bevindt zich nog steeds in het schemerduister van wat in de nadagen van de bezetting heeft plaatsgevonden.Met 07:05:1945: werd óók de geschiedenis vanuit de ooghoeken opge- vangen, als iets dat wordt geregistreerd ‘in het voorbijgaan’. Maar voor Sjoerd Bakker was het kunstproject een directe confrontatie.

Het doel van 07:05:1945: was om de hoofdingrediënten van een histo- rische gebeurtenis als extra laag toe te voegen aan de huidige context. Iedere plek wordt gekenmerkt door een vorm van historische geologie: wat heeft plaatsgevonden laat sporen na, hoe subtiel dan ook. Sommige sporen zijn echter zo onzichtbaar geworden door de dynamiek van de plek, dat ze nauwelijks nog traceerbaar zijn.Bij het bekijken van de vele foto’s die zijn gemaakt tijdens de schietpartij op de Dam vielen mij de objecten op die als rekwisieten een sleutelrol vervullen. Op de foto’s lijken de mensen zich om de rekwisieten heen te bewegen, of zich zelfs aan hen vast te klampen. De objecten vervullen een rol als ankers temidden van een drama -een Kammerspiel- met de gebouwen als begrenzing. Destijds vormden die objecten ijkpunten van de publieke ruimte: het draaiorgel als ambulante verschijning, de twee kiosken aan de rand van het toenmalige Damplantsoen als permanente verschijningen.‘Rekwisiet’ is een aan het Frans ontleend woord dat ‘het vereiste’ bete- kent. Wat vereist is bepaalt de wijze waarop met slechts een beperkt aantal rekwisieten een gebeurtenis tot leven kan worden gewekt. Een toneelstuk van Bertold Brecht, bijvoorbeeld, wordt gekenmerkt door een uiterst spaarzaam gebruik van rekwisieten. Ook 07:05:1945: diende te bestaan uit een spaarzaam gebruik van rekwisieten, ondanks de weelde aan visuele ankers op de foto’s: het draaiorgel, de lantaarn-palen, de ijscokar, de kiosken, de vrachtauto met verweesde filmcamera, een bakfiets met daarop een geïmproviseerde poppenkast, karren met snijbloemen, ontheemde kinderwagens, schoenen, tassen...kortom alles wat is achtergelaten in het heetst van de strijd tot overleven.

De meest aangrijpende foto’s zijn niet die tijdens of net na de schietpar- tij zijn gemaakt. Wiel van der Randen fotografeerde de Dam nadat het plein vrijwel geheel was verlaten en alleen nog een klein aantal mensen bezig was om de laatste slachtoffers in veiligheid te brengen. Op deze foto’s treden de hoofdrekwisieten op de voorgrond: de twee kiosken aan de rand van het Damplantsoen, draaiorgel het Snotneusje als ambulant schild, de vrachtauto, en, als de lijnen die de structuur van een bordspel bepalen, de bovenleidingen van de tram.Sinds 7 mei 1945 zijn alleen de bovenleidingen van de tram overgeble- ven. De kiosken zijn na de oorlog afgebroken, draaiorgel Het Snotneusje bevindt zich als object van historische waarde in de verzameling van het Amsterdam Museum, maar is in de jaren na de tweede wereldoorlog ingrijpend verbouwd. De vrachtauto met filmcamera is alleen op de his- torische foto’s en als gespreksonderwerp van enkele getuigen -zoals Bert Haanstra- in herinnering gebleven.

De research die vooraf ging aan de realisatie van het project is in dat opzicht een vorm van cultureel forensisch onderzoek: wát openbaart zich in het beeldmateriaal, wát zijn de residuen van de gebeurtenis die, zoals het verstrooide kruit van een pistoolschot, opduiken in de verha- len van overlevenden, nabestaanden en onderzoekers?In dit licht vormt 07:05:1945: het hoogtepunt van een aantal projecten die ik de afgelopen jaren ondernam en waarin deze vorm van culturele Spurensicherung zowel uitgangspunt, gereedschap, als kwintessens vormt van het visuele resultaat.

Wat ik mij realiseerde bij het ontwikkelen van 07:05:1945: was dat er een verschuiving plaatsvindt in wat tijdelijk (efemeer) is, en wat perma-nent (bestendig). Het betekenis van Nationaal Monument op de Dam, een gedenkteken dat wordt geacht een zekere tijdloosheid en historische robuustheid te hebben, wordt feitelijk bepaald door de veranderende tijdsgeest. Evenals de taal zijn alle objecten in de stedelijke ruimte onderhevig aan veranderingen in de connotatie: het Nationaal Monument van de 50-er jaren is een ander monument dan dat van de 60-er en 70-er jaren, toen het een verzamelpunt werd van een alternatieve jongerencultuur. Het Nationaal Monument wordt gebruikt voor een veelheid aan projecties, en altijd is het potentieel het lijdend voorwerp van eenieder die er zijn blik op laat vallen. Anderzijds wordt de foto, zodra het een beeldicoon is geworden, een constante in de collectieve herinnering. De foto’s van Willem Leijns, Wiel van der Randen, of Cas Oorthuys zijn als gedenktekens bestendiger dan het Nationaal Monument op de Dam, met uitzondering van dat ene mo- ment op 4 mei om 8 uur ‘s avonds, als de stilte neerdaalt.

Een project als 07:05:1945: kon alleen worden ontwikkeld door het opbouwen van een netwerk waarin alle relevante personen en groepen die met deze gebeurtenis en lokatie verbonden zijn, een rol spelen. Mijn rol was derhalve niet die van kunstenaar alleen: ik bouwde een netwerk op waarin ik zowel uitvoerend kunstenaar, mediator als opdrachtgever was. Waar de kunstenaar in meer conventionele opdrachtsituaties wordt benaderd door een opdrachtgever die de randvoorwaarden reeds heeft voorontwikkeld, creëerde ik met mijn meervoudige rol een context waar- in het project zowel door mij als door alle stakeholders kon worden gerealiseerd.Dit samenwerkingsverband weerspiegelt zich ten eerste in wie financieel bijdroeg aan het project. Het Mondriaan Fonds ondersteunde het pro- ject als een pilot voor het ontwikkelen van relevant opdrachtgeverschap,

het Amsterdams Fonds voor de Kunst beschouwde 07:05:1945: als een voorbeeldproject voor de verdieping van het collectieve bewustzijn over de geschiedenis van de stad en haar sociale en culturele knooppunten. Het V-Fonds droeg bij omdat het project een dimensie toevoegt aan de wijze waarop zulke ingrijpende historische gebeurtenissen als de schi-etpartij op 7 mei 1945 herdacht worden. Stichting Stokroos nam deel aan het project omdat haar bestuur 07:05:1945: zag als een relevante stap vooruit ten opzichte van eerder gehonoreerd werk, zoals Tristes Tro- piques: Illustrations hors texte.

Partizan Publik, dagblad het Parool, NRC Handelsblad, de Groote Indus- trieele Club, het Amsterdam Museum, en Amsterdam stadsdeel Centrum hebben alle bijgedragen aan de ontwikkeling, ondersteuning, en pubieke inbedding van het project. Een zeer bijzondere rol echter speelt het bestuur van Stichting Memorial 2015 voor Damslachtoffers, dat met raad en daad heeft deelgenomen aan de ontwikkeling en realisatie van het project. Met de stichting hoop ik volgend jaar een publicatie het licht te doen zien waarin 07:05:1945: met actuele informatie en nieuwe inzichten zal worden belicht. De stichting werkt nu aan het samenstellen van de definitieve lijst van slachtoffers en hoopt met uitgebreid onderzoek de ware toedracht rond de schietpartij te ontsluiten. Bovendien is sinds de publicatie van Flip Bool en Veronica Hekking uit 1991 veel nieuw historisch beeldmateriaal opgedoken, waardoor de reconstructie van wat zich op die dag afspeel-de in een nieuw perspectief kan worden geplaatst.

links: http://de-dam-zevenmei1945.nl/popke-bakker/ | rechts: ingezonden brief Het Parool Wiel van der Randen, 7 mei 1945 - bron: Spaarnestad Foto & Nationaal Archief

Willem Leijns, 7 mei 1945 - foto genomen vanf de derde verdieping van gebouw Industria

07:05:1945:realisatie (1)

De grootste uitdaging vormde het transponeren van historische objecten en fotomateriaal in het jaar 2013. Ik wilde hun intrinsieke kwaliteit niet exploiteren ten behoeve van het project, maar hen veredelen. De kiosken werden minutieus nagebouwd, aan de hand van de originele blauwdrukken. Zij dienden vóór alles iconische objecten te zijn, en als gedenktekens en ‘geesten van 7 mei 1945’ toegevoegd te worden aan het Nationaal Monument. Ik creëerde een ensemble dat bestond uit het Nationaal Monument met aan weerszijden de twee leeuwen op ronde sokkels, en de twee kiosken die binnen de bestaande symmetrie naad-loos werden opgenomen. Hierdoor ontstond een effectieve relatie tussen de permanente en tijdelijke objecten die zich gedurende vijf weken als eenheid manifesteerden.

Tegenover het gestyleerde travertijnen zwaard van het Nationaal monu-ment plaatste ik het ultieme icoon van de Amsterdamse straatcultuur: draaiorgel het Snotneusje, dat welhaast vermenselijkt wordt in de verha-len die circuleren over 7 mei 1945, omdat het als schild tientallen levens redde, werd door mij gereconstrueerd. Het originele draaiorgel werd in 1992 aangekocht door het Amsterdam Museum van de fa. Perlee, die het in de 30-er jaren had laten bouwen. In de 70-er jaren werd het instrument ingrijpend omgebouwd, waardoor de huidige versie sterk afwijkt van het draaiorgel dat op 7 mei 1945 de kogels opving. De oorspronkelijke uitvoering liet ik op basis van 3D scanwerk en foto’s van het orginele draaiorgel met 3D software recon- strueren door industrieel ontwerper en 3D-expert Bastiaan Ekeler.Het Nederlands Forensisch Instituut stelde ballistische data beschikbaar, waardoor ik het originele klankgat van het draaiorgel kon transformeren tot een 3D-gescande uitvergroting van een kogelgat. Deze twee bestan- den liet ik door Bastiaan Ekeler vermengen. De La Roy Isolatie en Design, een gespecialiseerd bedrijf in Gemert dat beschikt over de grootste CNC-portaalfrees in Europa, was in staat om het object uit één massief stuk hardschuim computergestuurd te frezen. Vervolgens werd het voorzien van een harde, weer- en molestbestendige coating. Voor De La Roy was het de eerste keer dat zij met hun appara- tuur een dergelijk gedetailleerd object produceerden. Tijdens de productie van het Ballistisch Draaiorgel nam ik het definitieve besluit om geen geluid toe te voegen aan het object. Het bleek bij nader inzien volstrekt overbodig te zijn.

De twee kiosken werden gebouwd door Kloosterboer Decor in Purmer- end, een bedrijf dat vanouds theatersets produceert voor de grote Ne- derlandse theatergezelschappen en inrichtingen ontwerpt en realiseert voor diverse musea, waaronder het Stedelijk Museum.De gemeente Amsterdam beschikt nog over de originele blauwdrukken van de kiosken, waarvan zich tussen 1919 en het eind van de 40er jaren enkele tientallen exemplaren in de Amsterdamse binnenstad bevonden.Stylistisch bevinden deze door J.B.A. de Meyer in 1918 ontworpen kios- ken zich tussen de Amsterdamse School en de Nieuwe Zakelijkheid in.

Het bijzondere is dat zij als een soort Agitprop-objecten aan iedere zijde voorzien waren van advertentiepanelen. Deze panelen heb ik bij de witte kiosk vervangen door lichtkasten met Led-verlichting, waarin gefotografeerde reconstructies van een aantal historische foto’s werden geinstalleerd. De zwarte kiosk had twee lichtkasten voor en achter waarin 3D-rende- rings van de twee wapens werden geinstalleerd die tijdens de schiet-partij op 7 mei 1945 een centrale rol speelden: het Duitse MG42-ma-chinegeweer, waarmee Duitse soldaten van de Kriegsmarine tientallen slachtoffers maakten, en een Stengun waarmee door een lid van de Bin- nenlandse Strijdkrachten naar alle waarchijnlijkheid de eerste schoten in de richting van de Groote Club werden gelost.

Ik beschreef eerder mijn wens om de objecten meer iconisch dan func- tioneel te laten zijn. Ik besloot echter een gradatie toe te passen: terwijl de zwarte kiosk zich manifesteerde als een gesloten monoliet en als zodanig de kenmerken had van het Nationaal Monument, had de witte kiosk een meer open uitstraling, en diende het gebouwtje als ontmoe- tings- en informatiepunt. Door een uitgebreid tweetalig colofon op de achterzijde van de witte kiosk waren bezoekers en passanten in staat om kennis te nemen van 07:05:1945:. De krantenartikelen waren hier verkrijgbaar en te lezen op de ramen van de kiosk. Met behulp van een QR code die op de kiosk was aangebracht kon met smartphones worden genavigeerd naar de Wordpress- en Facebook-pagina’s die met het project zijn verbonden.

Gezien de aard van de Dam als centraal Amsterdams plein is het moeilijk in te schatten hoeveel bezoekers 07:05:1945: heeft getrokken. In zijn algemeenheid zijn dit er meer dan 100.000, gebaseerd op regel- matige dagelijkse observaties, maar de gerichte bezoekersaantallen (mensen die speciaal voor het project naar de Dam kwamen) heeft steekproefsgewijs geleid tot een definitief aantal van 17.500 bezoekers.

Door het draaiorgel aan de overzijde op het plein vóór het Koninklijk Pa-leis te plaatsen, precies op de zichtas die vanaf het Nationaal Monument tussen de leeuwen doorloopt, creëerde ik een afgewogen ensemble ge- vormd door een symmetrische ruitvorm. Zoals ik eerder beschreef was het mijn intentie om een 07:05:1945:-laag toe te voegen aan de huidige situatie op de Dam: Een verdwenen situa- tie (de kiosken, het draaiorgel) als echo van een gebeurtenis. Opvallend waren de reacties van Amsterdammers die de oude situatie nog hadden meegemaakt: de verdubbeling gaf hun herinneringen aan de Dam van de 40-er jaren een concrete plek. Velen beschouwden de combinatie van gereconstrueerde en permanente objecten als een ‘stereobeeld van twee tijdperken’.Hoewel er een redelijke grote afstand lag tussen draaiorgel en kiosken met het Nationaal Monument op de achtergrond, bleek er visueel toch een sterke verbinding te zijn gelegd. Dit hing wel af van de drukte op de Dam. Op zeer drukke dagen gebeurde er zo veel tegelijkertijd dat er als het ware sprake was van een confettie van objecten en activiteiten, een situatie die inherent is aan deze centrale publieke ruimte in Amsterdam.

Bezoekersaantallen zijn weliswaar een graadmeter voor het succes van een culturele onderneming, maar evenzogoed is dit succes óók afmeet-baar aan wíe kennis neemt van een project.De kunstwereld (voor zover het zeer wijde spectrum van wat ‘de kunst- wereld’ wordt genoemd zich in één verzamelbegrip laat samenvatten) was overwegend enthousiast. Het spreekt voor zich dat met name per-sonen en instellingen die zich actief verhouden tot kunst in de publieke ruimte hun stem hebben laten horen.Maar de meest onvergetelijke ontmoetingen op de Dam waren toch die met mensen die de schietpartij in levende lijve hebben meegemaakt. Vaak waren dit mensen, zoals Sjoerd Bakker, die er soms jarenlang met niemand over spraken, ook niet met hun naasten. 07:05:1945: was voor hen als een angel in de huid, maar in sommige gevallen óók een cathar-sis, en voor allen een herinneringsmachine voor de duur van vijf weken.

Romy Overdorp:“Dit bericht is zowel een geschiedenisles als een persoonlijk verhaal van mijn familie. Hier het verhaal van mijn oma, zij was die dag op de Dam.

Mijn oma werkte bij een tandarts als schoonmaakster, zij besloot die dag vrij te nemen om de vrijheid te vieren op de Dam samen met haar vriendin Elsie.Ze vertelde mij dat iedereen aan het lachen en aan het feesten was. Plotseling omstreeks drie uur veranderde alles in één keer. Een lawine van kogels vloog over de Dam, het doodde en verwondde mensen. Het schieten kwam van ‘De Groote Club’ vandaan. Een aantal Duitsers van de Kriegsmarine had besloten om zoveel mogelijk mensen te doden.Niemand, tot op de dag van vandaag, weet waarom. Mijn oma en haar vriendin lieten zich op de grond vallen en probeerden een schuilplaats te zoeken.Meneer Perlee, van draaiorgel het Snotneusje, pakte hen beiden en plaatste hen veilig achter het draaiorgel. Mijn oma zag mensen vallen en schreeuwen om hulp.Nadat de rust was weergekeerd zijn mijn oma en Elsie zo snel en zo ver mo-gelijk van de Dam weggegaan. Mijn oma is behoorlijk getraumatiseerd door deze ervaring.”

http://de-dam-zevenmei1945.nl/romy-overdorp/Uitsnede plattegrond van de Dam, met opstelling van de drie objecten t.o.v. het Nationaal Monument

07:05:1945:realisatie (2)

Maanden voordat kon worden aangevangen met de realisatie van het project had ik 07:05:1945: reeds geïntroduceerd bij dagblad het Parool.Om werkelijk effectief te zijn en zoveel mogelijk mensen te bereiken, be- sloot ik om beperkt gebruik te maken van conventionele publicatiemid-delen: er wordt een uitnodiging gedrukt, een catalogus samengesteld en vervolgens duikt de onzekerheid op of de media al of niet aandacht besteden aan het project. Ik verstuurde alleen digitale uitnodigingen.

Ik presenteerde 07:05:1945: reeds in het begin van 2012 aan adjunct- hoofdredacteur en Chef Kunst Ronald Ockhuysen van het Parool, en stelde voor om een speciale editie van de PS (Parool-bijlage) aan het project te wijden. Ockhuysen was enthousiast en zegde toe om zowel de redactie als de afdeling Marketing te informeren over het project en zodoende een speciale editie van de PS mogelijk te maken.In principe zou de PS-bijlage van 07:05:1945: geheel worden gewijd aan het project, maar ingrijpende bezuinigingen bij het Parool in de loop van 2012 en begin 2013 noopten Ockuysen en zijn staf ertoe het project aan te passen. Er verscheen weliswaar een speciale PS, maar deze zou niet exclusief aan het project gewijd zijn. Als compensatie verscheen op maandag 6 mei, een dag vóór de opening, een uitgebreid interview over het project met Parool-redacteur Daniël Bertina. Bij nader inzien was deze redactionele splitsing effectiever: met het interview werd het project aangekondigd, en met de PS-editie op dinsdag 7 mei werd 07:05:1945: officieel gelanceerd.

Na de dodenherdenking op 4 mei gaf ik een lezing over 07:05:1945: in het NRC-café aan het Rokin. Ik was hiervoor benaderd door kunstredac-teur Bianca Stigter, die eveneens een lezing gaf in samenhang met haar publicatie De Bezette Stad. Naar aanleiding van mijn presentatie die avond besloot de redactie van NRC Handelsblad speciale aandacht te geven aan 07:05:1945: in haar editie van 8 mei. Tijdens het re-enactment op 7 mei waren de redacteurs Gijsbert van Es en Bas Blokker en fotografen van NRC Handelsblad aanwezig. NRC-free-lance-redacteur Ine Poppe nam deel aan het re-enactment en schreef daarover in de editie van 8 mei. Bas Blokker schreef het voorpagina-ar-tikel en een hoofdartikel in een dubbele spread op pagina’s 16-17. Met deze aandacht in drie fasen in twee landelijke kranten op 6, 7, en 8 mei genereerde het project zeer veel publieke belangstelling, die tot laat in

de projectperiode merkbaar was. Op de Dam konden zowel de bijlage PS van het Parool als de andere Parool- en NRC-artikelen als ‘catalogi’ worden ingezet.

Zodra de financiering van het project rond was begon ik via de sociale media aandacht voor 07:05:1945: te genereren. Ik bouwde via mijn persoonlijke Facebook-pagina een Facebook-community-pagina die uit een gemeenschap van relaties die in meerdere of mindere mate aan het project waren gelieerd of meer dan normale belangstelling hadden.Bovendien lanceerde ik een Wordpress Website ten behoeve van het project, omdat lang niet iedereen verbonden is met Facebook of er ge- bruik van maakt.Aankondigingen en posts van het project vonden zowel plaats op mijn persoonlijke Facebook-pagina als via 07-05-1945-ronald-van-tienhoven en http://07051945damproject.wordpress.com.De aandacht gegeneerd via Facebook was veel groter dan via Word-press, waar de sociale vervlechting zoals valt te verwachten minder is.

Wo e n s d a g 8 mei & Donderdag 9 mei 2013Prijs € 2,–Algemeen Handelsblad (1828) en Nieuwe Rotterdamsche Courant (1844) Jaargang 43 n o. 185

x(7B0BB4*KKLKKT( +@!=!:!#!%48 PAGINA’S: Binnenland 6-9 Buitenland 11-13 Familieberichten 14-15, 38 Het Grote Verhaal 16-17 Opinie 18-19 We t e n s c h a p 21 Cultuur 22-23 Economie 25-31 Sport 32-33 Media 34-39 Film 1- 8

Jonge Afghanenleven zich uit bijr o ck c o n c e r tBuitenland 12-13

Tr a n s p o r t m i e r e nop jacht naarmelkpoederEconomie 25

Bezorginformatie: www.nrc.nl/service of088 5720 555 ma t/m vr 08.00-19.45 uur,zat 11.00-16.45 uur Prijs € 2,00 w w w. n rc . n l

18°C Geregeld zon

Morgen in het oosten nog een bui,verder droog en geregeld zon, 13 tot18 graden. Vrijdag tot en met maan-dag: lagere temperaturen, veel be-wolking en geregeld regen.Weeroverzicht: pagina 35 B

EL

GIË

& L

UX

EM

BU

RG

€2,

50

WinnaarGoudenBoekenuil2013

oekdejong.nl

Oek de JOnGPier enOceaan

LaSUPeRBa

IljaLeonardPfeijffer

Roman

w w w . a r b e i d e r s p e r s . n l

Bravissimo.– v r i j

n e d e r l a n d

Ode aan deverbeelding.– n r c

h a n d e l s b l a d

L A S U P E R B AI LJ A L E O N A R D P F E IJ F F E R

Gemeenten geven meer uit aan hulpdan ze vergoed krijgen van het RijkDoor onze redacteurIngmar VriesemaAmsterdam. De meeste gemeentengeven meer geld uit aan de Wet maat-schappelijke ondersteuning (Wmo)dan ze van het Rijk binnenkrijgen. In2010 gold dit voor bijna 70 procentvan de gemeenten, zo blijkt uit eenvandaag verschenen rapport van hetSociaal en Cultureel Planbureau.

En dat percentage neemt sinds-dien toe, zegt senior beleidsmede-werker Linda Hazenkamp van deVereniging Nederlandse Gemeen-ten. „Bijna alle gemeenten vragensinds een jaar of twee een eigen b ij -drage aan burgers die een beroepdoen op de Wmo. Daaruit blijkt dat

gemeenten manieren zoeken om deoplopende zorgkosten in te dam-men.” De eigen bijdrage is inko-mensafhankelijk en bedraagt mini-maal 20 euro per maand.

Gehandicapten, ouderen en ande-re hulpbehoevende mensen kunnensinds 2007 bij de gemeente een be-roep doen op de Wmo. De wet ver-plicht gemeenten hen te helpen zichbinnen- en buitenshuis te redden,bijvoorbeeld met een traplift, eenscootmobiel of huishoudelijke hulp.„De plicht burgers te helpen staatcentraal in de Wmo”, zegt Hazen-kamp. Die plicht leidt ertoe dat over-schrijdingen van het budget zo veelvoorkomen: gemeenten moeten

hulpbehoevenden nu eenmaal‘maatschappelijk ondersteunen’.

De kosten zullen hoogstwaar-schijnlijk niet afnemen, want deWmo dijt uit. Taken uit de Algeme-ne wet bijzondere ziektekosten ver-kassen de komende jaren naar deWmo. Dat gaat dan bijvoorbeeld omhulp bij het aan- en uitkleden. Ge-meenten moeten die zorgtaken voorminder geld uitvoeren. Zo sneuveltvoor huishoudelijke hulp vanaf2015 40 procent van het budget: eenbezuiniging van ongeveer 600 mil-joen euro.

De vraag is wat dit betekent voorburgers. Een versobering van deWmo ligt voor de hand: gemeenten

hebben weliswaar niet de vrijheideen hulpvraag te negeren, maar zemogen wel bepalen hoe ze de hulp le-veren, zegt Hazenkamp. Uit het van-daag gepubliceerde SCP-onderzoekblijkt dat die versobering al in 2010gaande was. Vier op de tien gemeen-ten werden toen al strenger bij hettoekennen van hulp. Het is een voor-bode voor wat kwetsbare burgers dekomende jaren kunnen verwachten:niet langer een eigen scootmobiel,maar een ‘scootmobielpool’ – een uit-leendepot in het verzorgingst e h u i s.Niet langer een eigen huishoudelijkehulp, maar een tegenvraag van deWmo-ambtenaar: kunt u echt niet te-recht bij een mantelzorger?

Iconische foto van 7 mei 1945 nagespeeld op de Dam, meer doden dan gedacht

Amsterdam. Precies zo, maar dan 68 jaar geleden, ver-scholen zich Nederlanders op de Dam in Amsterdam ach-ter draaiorgel Het Snotneusje. Uit angst voor kogels dieDuitse soldaten vanuit de Groote Club afvuurden op eenfeestvierende menigte. Dat was op 7 mei 1945, twee dagenna de Bevrijding. Gistermiddag herschiep kunstenaarRonald van Tienhoven die situatie, als begin van een op-stelling die op de Dam is te zien. Deze foto is een re- enact-ment van een van de vele foto’s die destijds gemaakt zijn.

Bij de schietpartij blijken meer mensen te zijn omgeko-men dan de 22 die tot nog toe altijd werden genoemd.Van zeker 33 mensen staat vast dat zij door het Duitse sal-vo zijn omgekomen, zegt Arthur Rebattu (op de fotolinks naast het draaiorgel). Hij begon de schietpartij opde Dam te onderzoeken, nadat een achterneef van hemhad verteld dat diens moeder op de Dam was overleden.Rebattu is met een groep vrijwilligers aan de slag gegaanom alle namen te achterhalen. De belangrijkste bron

voor hen is een doos uit het Stadsarchief, waarin de artsen-verklaringen bij alle sterfgevallen in de stad zaten. Aan dehand daarvan zijn veertig namen overgehouden van men-sen die door kogelwonden zijn omgekomen. Van 33 heb-ben Rebattu en zijn medeonderzoekers door getuigenver-klaringen kunnen vaststellen dat die op de Dam zijn om-gekomen. Ze hopen op 7 mei 2015 een plaquette met na-men van alle slachtoffers op de Dam te kunnen plaatsen.Foto Jeroen Dietz Het Grote Verhaal: pagina 16-17

Advertenties

The Grand m a s t e r,een epos overkungfuFilm

boven: Wordpress-statistiek voor de periode april-september 2013 - totaal 1065 bezoekers/views

onder: Facebook-07-05-1945-pagina (selectie) voor de periode april-juni 2013 - totaal 16.340 bezoekers/views

KOGELREGENOPDEDAM

Fietsen en karren vlogen in het rond,mensen vielen neer op de Dam, 7mei 1945. FOTO KRYN TACONIS

PS4 DINSDAG 7 MEI 2013

Met kunstproject 07:05:1945 reconstrueertRonaldvanTienhoven vanaf vandaag de schietpartij op deDam, twee dagen na de bevrijding, waarbij tientallenmensen omhet leven kwamen.Atte Jongstra kijktterug op die rampzalige dag.Wat ging ermis?

PS5DINSDAG 7 MEI 2013

Op 7mei 1945 gebeurt op deDameenramp. De slachtoffersworden opkarren enwagens afgevoerd naarhet Binnengasthuis. De cijfers:twintig doden, vijftig zwaar- enhonderd lichtgewonden. En dat ter-wijl iedereen dacht feest te kunnenvieren: de capitulatiewas twee da-gen jong. De net nietmeer illegaleDeWaarheid schrijft de volgendedag: ‘Nazi-desperado’s vuren opfeestvierendemenigte. Een uur

langhevige strijd rondomdeGrooteClub.Omstreeksdrieuurwerden indePaleisstraat een tweetal SS-officierendoor ledenvandeBinnenlandseStrijdkrachten (BS) ont-wapendengearresteerd.Drie soldatendieuit de richtingRozengracht kwamen,werdeneveneensgesommeerdhunwapensaf te geven. Inplaatsdaarvandedenzij eenpogingbeideSS-officieren teontzetten. Eénvanhenschoot opeenBS-lid,maarwerdbuitengevecht gesteld.’

De krant vervolgt: ‘Onmiddellijk daaropwerd vanuitde Groote Club,waar de staf van deKriegsmarine is ge-vestigd, het vuur geopend. Opdat ogenblik immerswasde gehele omgeving een deinendemensenmassa. Hetschieten konniet anders dan eenwilde paniek ten gevol-ge hebben. Fietsenwerdenweggesmeten, kinderwagenskantelden,Mensen vielen, door hetmoordend lood vandeNazi-desperado’s getroffen. Bezaaid lag deDammetdode en gewonde, kreunendemensen. Feestgangers, diede bevrijding vierden. Onder het geratel dermachinepis-tolenwordt het tweede bevrijdingsnummer vanDeWaar-heid gereed gemaakt.Wel zelden zal ergens terwereldeen krant onder zulke omstandigheden zijn gedrukt ... Temidden van alle vreugde neigt Amsterdamde vlag voordeze ongelukkige slachtoffers en voor de gevallen dappe-ren der Binnenlandse Strijdkrachten.’

Tot zo verDeWaarheid.We nemende redacteurenhun eigen lof niet kwalijk – ‘wel zelden zal ergens terwe-reld een krant…’ Ze haddenmoed getoond.We kunnen

Ronald van Tienhoven toont in zijn kunstproject een reconstructie van de historische schietpartij. FOTO GERT JAN VAN ROOIJ

hunwoordkeus ‘nazi-desperado’s’ begrijpen; de stemdes tijds.Maar spreektDeWaarheiddewaarheid?

Nederlandals natie is de laatste twee eeuwen twee-maal bezet gebied geweest. De eerste keerwas in 1810,toenNederlandwerd ingelijfd bij het Frankrijk onderNa-poleon.Nieuwbestuursstelsel, nieuwewetten, onder-drukking. Belangrijk doelwasdehandelmetNapoleonsvijandEngelandonmogelijk temaken.De controle vandeFranse douanierswasmoordend.Handel gaat van tweekanten.OokdeNederlanders kondenniksmeer verdie-nen.Armoede volgde, honger.Menhaatte de Fransen, diealmaar riepenAllez travailler! In Frieslandwerddathaljetrawalje. Grootwasde vreugde toenNapoleon in 1813 bijLeipzig deVolkerenslag verloor. Nederlandwas vrij.

Intussen zaten tot in Denemarken Franse douaniers.Er kwam een klein leger van terugtrekkers in beweging.Wegwezen voor je opgesloten raakt. Men vluchtte viaFriesland. Harlingen en Staveren zagen ze komen, denu door doodsangst voortgejaagde onderdrukkers methun eeuwigeAllez travailler. In het beste geval zou hetbij schelden blijven. ‘Een hele kerel nou?Met je haljetrawalje!’

Sindsdien staat halje trawalje in Friesland voor‘haast’.

Met de in 1813 terugtrekkende troepen vanNapoleonis het redelijk afgelopen. VerstandigeNederlanders hiel-pen de vijand opwegnaar huis.

Bij het einde van de tweede bezetting vanNederlandwas alles uiteraard erger. Om te beginnen de bezettingzelf. Meer systeem,Hongerwinter, alle afgevoerde Joden–de gruwelen van demoderne tijd. De haat tegen deDuitserswas te snijden.

Maar de situatie op 7mei 1945 is vergelijkbaar. DeDuitsers hebben verloren,maar zijn nog niet naar huis.De Canadezen zijn nog niet in de stad. Eenmachtsva-cuüm.Wie heeft dewapens? In die volstrekte chaos na deDuitse bezetting zijn daar de Binnenlandse Strijdkrach-ten: gehelmde amateurs in een blauwe overallmet eenstengun. Ongeleide projectielen, sommigen sjouwenmet

bazooka’s. Aan de andere kant deDuitsers, bang als deFranse douaniers in 1813: hoe komen ze heelhuidsweguit dit haatgebied? Een explosieve cocktail.

Precies die cocktail ontploft in Amsterdam, op 7mei1945. DeDuitse Kriegsmarine-soldaten zien deDammetfeestvierders. In de gebouwen achter de Groote Club za-gen zemannenmet geweren voor het raam.Wegwezenvoor je opgesloten raakt? Er is geenweg. Danhoren zeschieten op deNieuwezijds Voorburgwal, achter het Pa-leis. Ze pakkenhun geweren. Er knalt iets in de gevel vandeGroote Club. Granaatinslag? Paniek. Ze schieten.

Haljemitralje.Velen inAmsterdamkennenmensen, diemensen

kennen, die ‘one handshake away’ zijn vanhet 7mei1945-drama. Zelfs een Fries als ik hoorde van een voorma-lig schoonvader hoe hij de lijkenkarren voorbij zag rol-len, tijdens een uitgelaten bevrijdingsborrel nabij hetBinnengasthuis.

Jaren later is het kunstenaar Ronald van Tienhovendie de hele zaak… Jawat? Op een rijtje zet? Reconstru-eert? Ook ja.Minutieusmaarmet nuances..Wie hadschuld?De nazi-desperado’s? DeBS?Ganaar deDamendenk zelf na. Zou het niet eerder chaos zijn, die rampenals dit enehaljemitraljedoet ontstaan?

Lees verder op pagina 6

Lijken op de DamOp 7 mei 1945, twee dagen na de capitulatie, schotenDuitse soldaten op de Dam in Amsterdam op feestendeburgers. Er vielen enkele tientallen doden. Van diemoordpartij bestaat een iconische foto, die gisterenopnieuw werd vastgelegd.

Door onze redacteurBas Blokker

Een van de iconische foto’s van deTweede Wereldoorlog is niet uitde oorlog maar van daarna. Vannet daarna. Het is een foto die

Willem Leijns maakte op 7 mei 1945 op deDam in Amsterdam. Twee dagen nadat inHotel De Wereld in Wageningen de onder-handelingen over de overgave van deDuitse troepen waren begonnen. Een dagna de ondertekening van de capitulatie.Op maandag 7 mei was Nederland dusecht bevrijd en duizenden mensen trok-ken naar de Dam om dat te vieren. Het waszonnig, 21 graden – op een van de foto’svan Leijns zie je tientallen mensen zittenof liggen in het plantsoen, waar nu het Na-tionaal Monument staat.

Enkele uren, misschien maar enkeleminuten later, ziet de Dam er uit als oor-logsgebied. Her en der liggen doden engewonden, achter elk denkbaar obstakel,een lantaarnpaal, een vrachtwagentje ofzelfs achter de stoeprand, zie je mensenbukken om maar niet geraakt te wordendoor rondvliegende kogels. Op de iconi-sche foto van Leijns zien we een groepmensen schuilen achter een draaiorgel –‘Het Snotneusje’ heette het, en het heeftdrie kogels opgevangen die Duitse solda-ten hadden afgevuurd vanuit de GrooteClub op de hoek van de Dam.

Duitse soldaten? Die hadden zich tochovergegeven? Ja, maar dat wil niet zeggendat ‘de Nederlanders’ of ‘de Geallieerden’daarmee effectief het gezag hadden over-genomen. Die eerste dagen na de capitula-tie bevond het land zich in een onbestemdgebied tussen recht en wetteloosheid, metzowel wettige arrestaties als eigenrich-ting. Op 7 mei werd NSB-leider Mussertaangehouden. Op 8 mei executeerdenDuitse soldaten acht Nederlandse man-nen in Bolnes. Op 9 mei dreigden Canade-se soldaten te schieten als ze troepen vande Binnenlandse Strijdkrachten (BS) metvuurwapens tegenkwamen.

De Dam werd die zevende mei nog be-waakt door gewapende Duitsers en intus-sen liepen meer of minder geregelde troe-pen van de BS door de stad. De ontwape-ning van de Duitsers was voorbehouden

aan de geallieerde troepen, maar deson-danks deden de ijverige Nederlanders hetaf en toe zelf. De toedracht van de schiet-partij op de Dam is nog altijd in nevelengehuld. „Zooals in dergelijke gevallen,lokte het eene schot het andere uit”,schreef C.F. Overhoff, de gewestelijk com-mandant van de BS. Daarmee veront-schuldigde hij de Duitsers niet, maartoonde hij wel begrip voor de onoverzich-telijkheid van het moment. De Dam wasmaar een van de plekken waar zulke inci-denten plaatsvonden. Dezelfde dag werdin Amsterdam ook in de buurt van hetCentraal Station geschoten. En in Utrechtkwamen negen mensen om bij een schiet-partij tussen Duitsers en BS’e r s.

„Het limbo van een machtswisseling” iswat kunstenaar Ronald van Tienhoven(1956) intrigeert. Van Tienhoven recon-strueerde de situatie aan de hand van fo-to’s die door de in groten getale op de Damaanwezige fotografen en filmers zijn ge-maakt. Op de foto’s vastgelegde details –achtergebleven schoenen, een omgevallenkinderwagen, verstrooide bloemen –schikte hij opnieuw in zijn fotostudio enhet resultaat is sinds gisteren te zien op deDam, in de sierlijke kiosken die hij liet na-bouwen. En om drie uur ’middags, precies68 jaar na dato, ‘opende’ hij zijn installatiedoor de foto van Leijns opnieuw te maken.Op de Dam stond een 3D-kopie van hetdraaiorgel, erachter een groep schuilendemensen en de fotocamera in het raam vande Industrieele Groote Club. Daar stondLeijns in 1945, procuratiehouder en ama-teurfotograaf, die gedurende de oorlogs-jaren zorgvuldig een fotorolletje had be-waard voor de bevrijding.

Eromheen liepen gisteren, tussen alletoeristen en passanten, ten minste driemensen die de schietpartij hadden meege-maakt. Kinderen, die door hun vader wa-ren meegesleurd toen het schieten begon.In de Nieuwe Kerk op de grond gedrukt, ofin een zijstraatje van de Nieuwendijk,schuilend voor de kogels en rondvliegendglas. En achteraf een glaasje water voor des ch r i k .

De meeste historische gegevens in dit stukzijn ontleend aan het boekje De Dam 7 mei1945 van Flip Bool en Veronica Hekking.

‘De Dam ligtbezaaid met lijkenen wij willen hetvege lijf redden’

De vrouw in die witte jurk, dat benik. Kont naar achteren. Ik hurk enneem de houding aan van eenvrouw die 78 jaar geleden schuildeachter een draaiorgel voor een ko-gelregen van de Duitsers. Want ik,en nog 24 mensen met mij, zijndoor Ronald van Tienhoven ge-vraagd om als figurant op te tredenen een foto van Willem Leijns na tespelen: re-enactment van deschietpartij van 7 mei 1945.Die foto heb ik goed bestudeerd.Een mengelmoes van mensen diesamen achter het orgel proberen teschuilen. De Dam ligt bezaaid metlijken en wij willen het vege lijf red-den. De vrouw wier houding ikmoet aannemen, had een lichtge-kleurde jurk aan want ze dachtfeest te gaan vieren. Ook ik heb eenvrolijke jurk aan en het voelt als eenfeestje: het is stralend weer.De Dam is vol toeristen. Repetitie.We worden opgesteld voor de foto.Onderwijl komt een oude damenaar ons toe. Ze vertelt dat ze erbijwas, ze school een eind verderop.„Was het traumatisch?”, vraag ik.„Ach”, zegt ze „Nee. Ik was 17. Devolgende dag was ik weer op deDam. Toen was het echt bevrijding.Feestvieren! Ik sprong op een autovol Canadezen.”Dan roept Van Tienhoven nog-maals: op je plaatsen! Er wordt eenplaatje van ons geschoten. Eenvrouw met een kersverse babystaat voor me, ernaast een jongetje.We kijken elkaar wat lacherig aan,het voelt vreemd. Even zijn we lot-genoten.

Ine Poppe

De scène van de schietpartij op deDam in Amsterdam op 7 mei 1945

werd gistermiddag op locatie nage-speeld. Foto’s Ilvy Njiokiktjien

De foto die Willem Leijns op 7 mei 1945 maakte van de schietpartij op de Dam.

Draaiorgel “Het Snotneusje”, 1930-1940Fa. G. Perlee

hoogte 270 cm, breedte 316 cm, diepte 149,5 cmaankoop Amsterdam Museum 1992

inv.nr. KA 19279.1

Draaiorgel het Snotneusje in zijn huidige staat, na modificaties verricht in de 70-er jarenDraaiorgel het Snotneusje in de 50-er jaren, met nieuwe beschilderingenDraaiorgel het Snotneusje in de 40-er jaren, met de oorspronkelijke beschilderingenNederlands Forensisch Instituut, Dan Haag - 3D-draadmodel van een kogelgat

Twee kogels, gevonden in draaiorgel het Snotneusje

“Meer dan de media is de kunst in staat om gebeurtenissen te duiden: de films van Ozu of Antonioni bijvoorbeeld.Bij hen vallen de momenten waarin niets gebeurd niet tussen de gebeurtenissen in: zij bevinden zich ín de gebeurtenissen,en geven hen hun diepte.”

Gilles Deleuze

Willem Leijns - vanuit de Groote Industrieele Club (vermoedelijk) Magreet van Konijnenburg - vanuit de Bijenkorf Wiel van der Randen- vanuit de een pand nabij de ingang van de Nieuwe Kerk Algemeeen Dagblad (bron: Stadsarchief Amsterdam) - 1947 (?)

Boven: Hans Holbein de Jonge - Christus in zijn tombe (1521)Boven: J.W. Hofman (slachtoffers nabij de Nieuwe Kerk) Onder: Hans Sibbelee (dode Duitser)

Fotografen tijdens de schietpartij op de Dam

Puck Voute

Wiel van der Randen

Cas Oorthuys

Bertus Haanstra

Willem F. Leijns

Hans Sibbelee

Carel Blazer

Charles Breyer

J.A. Fernhout

J.W. Jongkind

J.W. Hofman

Frits Lemaire

Margreet Meijboom van Konijnenburg

Piet Out

Sem Presser

Kryn Taconis

Ben van Meerendonk

J. Woudhuizen

07:05:1945:realisatie (3)

De foto’s gemaakt tijdens de schietpartij op 7 mei 1945 tonen de ken- merken van alle foto’s uit die periode: ze zijn geladen met het patina van de tijd. Hun korreligheid, sterke contrastwerking, en het bijna terloopse karakter van de compositie maken dat het krachtige beelden zijn. Het is niet voor niets dat fotoagentschap Magnum nog vele jaren na de onstuitbare opmars van de kleurenfotografie vasthield aan zwart-wit fo- tografie; kleurenfotografie was entertainment, van licht allooi.Het gebruiken van dergelijke foto’s voor een kunstproject als 07:05:1945: leek mij absoluut geen optie. Ik noemde eerder het woord ‘veredeling’ als verwijzing naar het veredelen van de historische objecten die ik liet reconstrueren. Ik besloot om een aantal historische foto’s opnieuw te maken in de stu- dio, in een door mij gecontroleerde kunstlichtsituatie, en met alle digi- tale bewerkingsmiddelen die mij ter beschikking staan. Het terloopse, journalistieke karakter van de originele foto’s diende te worden gefilterd, en omgebogen tot een vorm van hyperrealiteit.Ik liet een groot deel van het historische plaveisel dat is te zien op foto’s die werden gemaakt door fotografen op 7 mei 1945 opnieuw leggen in de fotostudio. Via bedrijven die props voor speelfilms verhuren kwam ik aan uniformen en objecten uit die tijd.

Ik koos ervoor om samen te werken met fotograaf Gert Jan van Rooij, die een zeldzame sensibiliteit aan de dag legt bij het fotograferen van omgevingen met daarin personen, die zowel ‘figuren’ als ‘mensen van vlees en bloed’ zijn. Ik streefde naar een De Chirico-achtige sfeer, een stolling van een gebeurtenis, zoals ook Robert Bresson oproept in zijn films.Wij fotografeerden met een digitale middenformaat Hasselblad-camera met een extreme scherpte(-diepte) en zeer hoge resolutie, waardoor de foto’s die in de witte kiosk werden gemonteerd zonder enig kwaliteits- verlies tot grote formaten konden worden opgeblazen. Bij de nabew-erking waren wij in staat om een kleurenpalet samen te stellen, die zich ergens ophoudt tussen zwart-wit- en kleurenfotografie.In drie dagen tijd bouwden wij de sets op en namen de foto’s. Al die tijd werd ik geassisteerd door Frank Oorthuys, die nog steeds beschikt over de Rolleiflex-camera die zijn vader Cas gebruikte op de Dam op 7 mei, en voor ons een perfect optisch referentiepunt was.

Wij beperkten ons tot een klein aantal situaties die op de historische foto’s zijn te zien. ook beperkten wij ons tot het aantal fotografen. Wij reconstrueerden foto’s van Cas Oorthuys, Kryn Taconis, Hans Sibbelee, Carel Blazer en Wicher Hofman.Een plek waar destijds veel was gefotografeerd is de hoek Dam-Damrak. Deze lokatie vormde voor ons de centrale lokatie, die wij zorgvuldig opbouwden aan de hand van het historische fotomateriaal. Daarnaast reconstrueerden wij de plekken van twee doden gebaseerd op foto’s van Sibbelee en Hofman. De beroemde foto door Carel Blazer van een dode Duitser die op een bakfiets wordt afgevoerd werd gefotografeerd ten behoeve van de digitale uitnodiging.

Op de dag van het re-enactment op 7 mei was Gert Jan van Rooij niet beschikbaar. Zijn plaats werd ingenomen door Jeroen Dietz, die vanaf de derde verdieping van gebouw Industria (waar ook W.F. Leijns stond toen hij de schietpartij fotografeerde) het re-enactment vastlegde. Deze foto werd op 8 mei gebruikt op de voorpagina van het NRC Handelsblad.Bij het re-enactment ter plekke vroeg ik Maurice Boyer, die als fotojour-nalist uiterst bedreven is in reportagefotografie. Hij werkt al vele jaren voor NRC Handelsblad. NRC besloot echter ook een andere fotograaf af te vaardigen (Ilvy Njiokiktjien).

Ik liet het re-enactment tevens filmen vanuit twee standpunten: Frank Oorthuys filmde het vanaf de derde etage van gebouw Industria, Inge Willems legde het vast op de Dam. Frank Oorthuys monteerde zijn videomateriaal tot een korte film, die later door Inge Willems werd nabewerkt. Deze film werd in juli en sep- tember van dit jaar getoond op het EZUFF filmfestival in New York, en zal later ook te zien zijn tijdens EZUFF-voorstellingen in Toronto en San Francisco.

Via deze Weblink kan de film worden bekeken:https://vimeo.com/66310001

Frank Oorthuys in de fotostudio, in een reconstructie van een foto van zijn vader, Cas oorthuys Cas Oorthuys’ Rolleiflex camera

Carel Blazer - Gedode Duitse Grüner Polizist wordt op bakfiets afgevoerd

© Ronald van tienhoven2013